MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Anna CHARYTONIUK, Monika FURMANEK OLESIEJUK

Suchaczki Centralnego Orodka Szkolenia Stray Granicznej im. Marszaka Polski Jzefa Pisudskiego Koszalin

FORMACJE GRANICZNE W OKRESIE WOJNY POLSKO BOLSZEWICKIEJ (Strzelcy Graniczni, Bataliony Wartownicze)

Walka o granice Polski niepodlegej Ksztatowanie si granic II Rzeczypospolitej Polskiej miao nierwnomierny przebieg: granica polsko czechosowacka lsk Cieszyski jego niewielka wschodnia cz przyznana Polsce w 1920 r.; granica polsko litewska Wileszczyzna, Suwalszczyzna z okrgiem biaostockim uchwaa Sejmu wileskiego z 1922 r. wczaa te regiony do Polski; granica polsko ukraiska Galicja Wschodnia przyznana Polsce w 1923 roku przez Lig Narodw;

Odbudowa pastwa polskiego w latach 1918 1922 (rdo: http://pl.wikipedia.org/wiki/wojna_polsko_bolszewicka).

Formacje graniczne w okresie wojny polsko - bolszewickiej. - 46 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

granica polsko niemiecka traktat wersalski przyznawa Polsce Pomorze Wschodnie bez Gdaska i prawie ca Wielkopolsk oraz przewidywa przeprowadzenie plebiscytw na Warmii i Mazurach (w rezultacie oddano Polsce niewielkie skrawki tyche terenw w 1920 roku) oraz na Grnym lsku (ostatecznie po trzech powstaniach lskich porozumienie polsko niemieckie z 1922 roku przyznao Polsce caoci obszaru plebiscytowego).

Granica polsko radziecka: Linia Curzona wyznaczajca tymczasowo granic polsko rosyjsk, ustalona przez mocarstwa koalicji: Francj, Angli i USA nie przesdzaa losw terenw wschodnich Polski; zadecydowaa o nich dopiero wojna polsko bolszewicka i koczcy j traktat ryski; pierwsze starcia wojsk polskich z Armi Radzieck ju w 1919 roku (Mosty nad Niemnem); kolejne potyczki to zwyciskie boje oddziaw polskich na Polesiu w 1920 roku; wielka ofensywa wojsk polsko ukraiskich: po tym jak wywiad polski wszed w posiadanie ustale narady wojskowej w Smolesku przewidujcej plan ataku na Polsk, podpisano umow z Ukraisk Republik Ludow (obejmowaa m. in. sojusz wojskowy przeciw bolszewikom); opanowanie Kijowa (maj 1920);

Polskie pozycje pod Miosn sierpie 1920 r. (rdo: ze zbiorw Centralnego Archiwum Wojskowego w Rembertowie).
Formacje graniczne w okresie wojny polsko - bolszewickiej. - 47 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

po sukcesach armii polsko ukraiskiej rozpocz si atak Armii Czerwonej pod dowdztwem Michaia Tuchaczewskiego (bolszewicy zajli m. in. Wilno, Pisk, Grodno, Misk); decydujca bitwa o Warszaw stoczona w sierpniu 1920 roku;

Oglne pooenie wojsk w czasie bitwy warszawskiej 15 sierpnia 1920 roku, 00 godz. 13 (rdo: http://pl.wikipedia.org/wiki/bitwa_warszawska_1920).

ostatecznie siy polskie zmusiy oddziay bolszewickie do odwrotu spod Warszawy, co byo zupenym zaskoczeniem dla pewnych zwycistwa bolszewikw; do kolejnego sukcesu polskiego doszo w bitwie nad Niemnem we wrzeniu 1920 roku, co przesdzio o losach wojny; podpisane jeszcze w tym samym roku umowy rozejmowe zakoczono oficjalnym zawarciem traktatu w Rydze 18 marca 1922 roku ustala on wspln granic polsko radziecko bolszewick na linii Dzisna Dokszyce Sucz Ostrg Zbrucz.
Formacje graniczne w okresie wojny polsko - bolszewickiej.

- 48 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Pocig pancerny Pisudczyk w bitwie pod Warszaw (rdo: P. arkowski, Polska sztuka wojenna w okresie bitwy warszawskiej, Warszawa 2000, s. 228).

Korpus Strzelcw Granicznych Niespokojne i targane wewntrznymi sporami tereny przygraniczne potrzeboway cigej ochrony. Traktaty i porozumienia nie byy gwarantami spokoju. W tym te celu zaczto tworzy pierwsze formacje graniczne, ktre z kolei na skutek licznych przeobrae i reorganizacji day pocztek dzisiejszej Stray Granicznej. W trakcie trwajcego konfliktu polsko bolszewickiego narodzi si (a waciwie przeksztaci z ju istniejcej formacji granicznej Wojskowej Stray Granicznej) Korpus Strzelcw Granicznych. Do reorganizacji doszo 3 marca 1920 roku na mocy rozkazu wiceministra spraw wojskowych. Strzelcy Graniczni rozpoczli sub na granicy zachodniej i podobnie jak Wojskowa Stra Graniczna podlegali Ministerstwu Spraw Wojskowych. Inspektorat WSG zosta przeksztacony w Dowdztwo Strzelcw Granicznych. Podlegay mu bezporednio poszczeglne jednostki (oddziay i pododdziay). Zniesiono w ten sposb dawne podporzdkowanie Dowdztwom Okrgw Generalnych.

Formacje graniczne w okresie wojny polsko - bolszewickiej. - 49 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Struktura Korpusu Strzelcw Granicznych Naczelny dowdca: pukownik Bronisaw Zaniewski (dowodzi formacj przez cay okres jej istnienia) sposb dowodzenia oparty na dowdztwie, w skad ktrego wchodzili: zastpca dowdcy: zastpowa dowdc podczas jego nieobecnoci szef sztabu: zajmowa si oglnym kierownictwem nad poszczeglnymi oddziaami wchodzcymi w skad sztabu 4 szefw oddziaw: zajmowali si nastpujcymi oddziaami: 4 Oddziay 80 dowdcw (w tym 24 oficerw): Oddzia I: Organizacyjno Mobilizacyjny Oddzia II: Kontroli Oddzia III: Administracyjno Gospodarczy Oddzia IV: Ewidencyjno Personalny Proces formowania jednostek granicznych: nabory rekrutw, szkolenia obejmujce zarwno zagadnienia oglno wojskowe, jak i specjalistyczne zwizane bezporednio z ochron granicy (szkolenie kadry podoficerskiej prowadziy szkoy w Warszawie i Starej Wsi). Efekt: W maju 1920 roku powsta 9 Puk SG niebawem utworzono 10 Puk SG. W lipcu (podczas przerzucania jednostek na front wschodni) 11 Puk konny SG nie peni zada granicznych.
Formacje graniczne w okresie wojny polsko - bolszewickiej. - 50 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

W sumie w skad korpusu Strzelcw Granicznych wchodzio (cznie ze szwadronami szkolnymi) ok. 18 tysicy onierzy. Wikszo z tych pukw penia sub na granicy z Niemcami, ale granic morsk ochrania Batalion Morski. Podobnie byo w przypadku granicy poudniowej, gdzie na stray sta dywizjon Strzelcw Grskich. Zadania i obowizki Strzelcw Granicznych W gwnej mierze byo to przeciwdziaanie nielegalnemu przekraczaniu granicy, jak i przemytowi. Wsppraca z innymi formacjami: andarmeri, Policj, Stra Kolejowa, Wodn i Skarbow. Ponadto, jak wynika z relacji jednego z porucznikw wchodzcych w skad 10 puku Edmunda ady Bardowskiego, ich zadaniem () byo wyapywanie wrogich elementw przekradajcych si do Rzeczypospolitej, zatrzymywanie wszelkich kontraband oraz ochrona granicy przed bandami uzbrojonymi.

Suba we wspomnieniach jednego ze Strzelcw Stanisawa Zienkowskiego: () Warunki suby byy bardzo cikie ze wzgldw nastpujcych: a) brak kuchni do gotowania strawy, b) brak odpowiednich kwater dla onierzy i dla oficerw, c) brak umundurowania, d) wielkie niedomagania w wyszkoleniu. Element szeregowych w pocztkach przewaa miejski, biorc wic pod uwag jako element inteligentny zdawaoby si, e to bdzie korzystne, a jednak w rzeczywistoci stao si cakiem przeciwnie, gdy jak si okazao element ten by bardzo zdemoralizowany i mniej odporny na zyski i apownictwo z czasem dopiero zacz napywa element wiejski, co osigno na og lepsze wyniki (). Strzelcy Graniczni w czasie wojny z Rosj Radzieck Czas wojny polsko bolszewickiej oraz potrzeba wzmocnienia frontu wschodniego pocigna za sob konieczno zaangaowania Strzelcw Granicznych. W sumie na front wysano 10 tysicy onierzy

Formacje graniczne w okresie wojny polsko - bolszewickiej. - 51 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

SG (w tym 208 oficerw). A oto jak wspomina Strzelcw Stanisaw Zienkowski: () Wspominajc te chwile, przebiegaj mnie dreszcze prawda, e grupa ta bya duo sabsz od nacierajcego wroga, lecz gdyby miaa odpowiedni rk, moe by nie poniosa tylu poraek haniebnych. Podkrelam tutaj waleczno oficerw, lecz niestety nie wszystkich, natomiast onierze w ktrych powtpiewano jako w onierzy zdemoralizowanych sub na granicy i brakiem wyszkolenia, byli bardzo dzielni, lecz c z tego, jeli w kadym wypadku odczuwao si brak dowdcy (). Podobne spostrzeenia naleay do innego Strzelca kapitana Stanisawa Padarewskiego, ktry podkrelajc mstwo formacji negowa uzbrojenie i wyposaenie: () Podczas dziaa bojowych szwadron by wyekwipowany i uzbrojony le, brakowao ekwipunku i umundurowania. onierze szwadronu przedstawiali du warto bojow. Pomimo brakw w uzbrojeniu i wyposaeniu, w cikich walkach z przewag nieprzyjaciela, wykazali odwag i wiar w zwycistwo (). Bataliony Wartownicze Po zakoczonej wojnie nastpi proces stopniowej likwidacji oddziaw Strzelcw Granicznych. Jeszcze w trakcie wojny ich miejsce na granicy zaczy zajmowa Bataliony Wartownicze, ponadto ochrona granicy zachodniej spoczywaa w rkach Policji i ochotniczych oddziaw harcerskich. Od poowy listopada 1920 roku Bataliony Wartownicze rozpoczy przejmowanie odcinkw granicznych i przystpiy do luzowania jednostek Strzelcw Granicznych. Rozformowywanie odbywao si systematycznie i rwnolegle do wycofywania pukw z zagranicy. Plan tego procesu zosta dokadnie opracowany i wydany 6 padziernika 1920 roku przez Ministerstwo Spraw Wojskowych. Formacj rozwizano 5 marca 1921 roku, za Dowdztwo Strzelcw Granicznych przeksztacono w Sekcj Graniczn Oddziau I Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych. Bataliony Wartownicze miay peni sub do czasu zastpienia ich przez Stra Celn.

Formacje graniczne w okresie wojny polsko - bolszewickiej. - 52 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Organizacja Batalionw Wartowniczych: 14 batalionw 56 kompanii (8,5 tysica onierzy na granicy polsko niemieckiej); 6 batalionw 2,6 tysica onierzy na granicy poudniowej.

Bataliony Wartownicze znajdoway si w strukturze wojskowej i podlegay poszczeglnym dowdztwom okrgw generalnych. W pierwszym kwartale 1921 roku Bataliony Wartownicze przejy ca granic pnocn, zachodni, poudniow oraz czciowo wschodni. Po zakoczeniu dziaa wojennych na wschodzie przeprowadzono szerok reorganizacj prawie milionowej armii, obja ona rwnie korpus Strzelcw Granicznych, ktry jak ju wiemy w marcu 1921 roku uleg rozwizaniu. W sumie na granicach postawiono 21 batalionw liczcych ponad 12 tysicy onierzy, w tym na granicy zachodniej 8 tysicy i poudniowej ponad tysic. Utworzony z Batalionw Wartowniczych system ochrony granicy pnocnej, zachodniej, poudniowej oraz czciowo wschodniej, podlegy wczeniej Ministerstwu Spraw Wojskowych z dniem 1 kwietnia 1921 roku zosta przekazany Ministerstwu Skarbu. W ten oto sposb zakoczy si krtki ywot kolejnej formacji stojcej na stray granic polskich. Czasy midzywojenne postawiy przed nimi trudne zadania, o wiele trudniejsze ni te, przed ktrymi stoi Stra Graniczna dzi. Utrzymanie po ponad stuletniej okupacji suwerennoci i niezawisoci Pastwa Polskiego stanowio naczeln zasad kadego stranika. Dlatego tym wikszy winien by nasz szacunek do tych, ktrzy z pewnoci zapisali si na kartach bogatej historii Stray Granicznej.

Formacje graniczne w okresie wojny polsko - bolszewickiej. - 53 -