Deeiece ohe&Ce

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb. 363

ISBN 978-93-82071-41-9

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

Deeiece ohe&Ce

Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesu e-Keieesu e, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetu e SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSB Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~

-uesefKekeepecyeterhe jevee keer heeJeve esefjkee

egieeJeefle&kee ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer

MejohetefCe&cee ceneslmeJe-2012, hetp e eeefj $eeefvkee ieefCeveerecegKe
Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer kes 61JeW leeieefoJeme kes DeJemej hej
Ieesef<ele eeefj $eJeOe&veeslmeJe Je<e& 2012-2013 kes Devleie&le ekeeefMele

-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

(oes yeej [er. efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)

-: ceeie&oMe&ve :-

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

(heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)

-: efveoxMeke SJeb mecheeoke:-

-ekeeMeke-

kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

-: eyebOe mecheeoke :-

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

heesve veb.- (01233) 280184, 280994

peerJeve ekeeMe pewve

We bsite : www.jambudweep.org, E-mail : jambudwe eptirth@gmail.com

Face book : jaintirthjambudwee p

meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve

eLece mebmkejCe
1100 eefleeeB

Jeerj efve. meb. 2539

ceeIe ke=. elego&Meer, 9 hejJejer 2013

cetu e
24/-.

kecheesefpebie - %eeveceleer vesJeke&

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

(3)

(4)

mecheeokeer e

emleeJevee

-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer

Deeefe&kee megeleceleer (mebIemLe)

emlegl e heg mleke Deeiece ohe&Ce kee me=peve hetpe ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
kes eje efkeee nw~ en hegmleke Jele&ceeve ceW meceepe ceW eeefuele Yeeefv leeeW kee efv ejekejCe
kejves kes efueS yengl e ner cenJehetCe& nQ~ Deveeefokeeue mes hebeece=l e DeefYe<eske, eer DeefYe<eske,
het ue, heue Deeefo DeJe mes hetpeve, YeieJeeve kes ejCe ceW ebo ve uesheve, pevesT OeejCe
kej YeieJeeve kee DeefYe<eske hetpeve SJeb meeOegDeeW kees Deenej osv es keer hejcheje jner nw~ 24
leerLekejeW kes Meemeve osJe-osJeer pees efke meceief nQ, Gvekeer hetpee-Dee&v ee kee efJeOeeve
ncesMee jne nw~ hetJee&eeeeX ves Deheves ebLeeW ceW Fve meYeer efJe<eeeW kee GuuesKe efkeee nw,
Dele: Fve eceeCeeW kees he{kej mJeeOeee kejkes , efevleve-ceveve kejkes n"Jeeefo lee kees
es[ kej Deehe meYeer ueesie Deeiece hebLeer yeveW, ener hetpe ceeleepeer keer cebieue YeeJevee nw~
Deveske eeeerve leerLeeX hej, cebefo jeW ceW, osJe-osefJeeeW keer eefl eceeSB, e#e-e#eer meefn le
efpevesv osJe keer eefl eceeSB nQ, efpevekes efe$e Yeer Fme hegmleke ceW mebueive efkeS ieS nQ~
ieesccemeej peerJ ekeeC[ ceW efm eev leee Jeleea Deeeee& eer v esef ceev v es
DeefJejlemeceier veece kes elegLe& iegCemLeeve kee ue#eCe yeleeles ngS yengl e Deer yeele
efueKeer nwmecceeFer peerJees, GJeFb heJeeCeb leg menefo~
menefo DemeyYeeJeb, DepeeCeceeCees iegefCeees iee~~
DeLee&l ed meceief peerJe DeeeeeeX kes eje Gheefo eJeeve kee eeve kejlee nw,
efkevleg De%eeveleeJeMe ieg kes GheosMe mes efJehejerl e DeLe& kee Yeer eeve kej uesl ee nw~ leye
Yeer Jen meceief nw~ hejvlegDeeies keer ieeLee ceW Deeeee& efueKeles nQmegeeoes leb mecceb, ojefmeppebleb peoe Ce menefo~
mees esJe nJeF efcee-Fer peerJees leoes hengoer~~
peye ieCeOejeefo keefLele met$e kes Deeee mes Deeeeee&efo kes eje Yeues ekeej
mecePeeS peeves hej Yeer eefo Jen peerJe Fme heoeLe& kee meceereerv e eeve ve kejs, lees Jen
peerJe Gme ner keeue mes efceLeeef nes peelee nw~
Fme hegmleke kee mJeeOeee kej Deehe meYeer ueesie Dehevee meceioMe&v e { kejW,
ener cebieue YeeJevee nw~ hetpe ceeleepeer oerIee&eg neW, mJemLe jnW, efpevesv osJe mes ener
cebieue eeLe&v ee nw~

YeieJeeve ceneJeerj kes Meemevekeeue ceW eer eefl eJe= <eYeeeee&, eer Jeerjmesv emJeeceer, eer
kegbokegboeeee& , eer ef pevemesv eeeee&, eer jef Je<esCeeeee& , eer hetpeheeo mJeeceer , Jemeg
eer v eefvoDeeeee&,
eer MegYeev Deeeee&, eer heevebefo Deeeee& Deeefo Deves ke Deeeee& ngS nQ, efpevneWv es Deheves
Deeiece ceW hebeece=l e DeefYe<es ke, eer DeefYe<eske, evove, heg<he, heue Deeef o mes hetpeve,fpeeveeiece
ceW Meemeve osJe-os Jeer SJeb e%eesheJeerle eeJeke kes efueS OeejCe kejvee DeeJeMeke nw, Deeefo kes
GuuesKe efkeS nQ DeLee&l ed Fve hetJee&eeeeX kes ebLeeW ceW DeveskeeW eceeCe Yejs ngS nQ~
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Devesk eeW ebLeeW kee mJeeOeee Deewj Gmekee Deeuees{ve
kejkes, Devesk e ebLeeW kes GjCeeW kees osles ngS Fme Deeiece ohe&Ce hegmleke kees leweej efk eee nw~ meved
1983 ceW hetpe Deeefe&k ee eer jlveceleer ceeleepeer keer essjCee mes hetpe ceeleepeer ves Fme hegmleke ceW Devesk e
ebLeeW kes GjCeeW kee mebk eueve kejkes leweej efk eee Lee, uesefk eve DeYeer leke Fmekes ekeeMeve kee eesie
veneR Dee heeee Lee~
peeOeJeuee eLece hegmleke kes he=. 100 hej Deeeee& eer Jeerjmesve mJeeceer ves eeJeke kes eej Oece&
yeleeS nQ- oeCeb hetpee-meeruecegJeJeemees esefo eGefJJenes meeJee Oeccees~ DeLee&led oeve, hetpee, Meerue
Deewj GheJeeme es eeJeke kes eej Oece& nQ~
hegve: Fmeer he= hej GvneWves hebeece=le DeefYe<esk e kes, heg<heJe=ef kejves kes, ebove efJeuesh eve Deeefo kes
eceeCe efueKes nQ, pees efk e meyemes eeeerve eceeCe nQ~
DeeefohegjeCe ceW eer efpevemesveeeee& ves hetpeve kes 4 ekeej yeleeS nQ(1) meoee&ve (efvelecen) (2) elegceg&Ke-meJe&leesYe (3) keuhegce Deewj (4) Deeeefvnke~
meoee&ve kees efvelecen ee efvelehetpee Yeer kenles nQ~ eefleefove Deheves Iej mes iebOe, heg<he, De#ele
Deeefo uesk ej efpevecebefoj ceW efJeefOeJeled hebeece=le DeefYe<esk e, hetpee kejvee efvelecen kenueelee nw~
hebeece=le DeefYe<esk e hee" meben ceW 16 DeefYe<esk e hee" nQ~ eee: meYeer DeeeeeeX kes eje efueefKele
nesves mes ceeve nw, eeceeefCeke nQ~ meJee&Le&efmeef ebLe kes jeefelee eer hetpeheeomJeeceer eje jefele
hebeece=le DeefYe<esk e hee", #es$eheeue, efoiheeue Deeeve Deeefo pees efk e mebmke=le ceW nw, hetpe ceeleepeer ves
Gmekee efnvoer heeevegJeeo efk eee nw, pees efk e pecyeterh e hetpeebpeefue ceW ekeeefMele nw~
mewk e[eW- npeejeW Je<e& hetJe& kes DeeeeeeX, efJeeveeW eje efueefKele Meee Deepe Yeer GheueyOe nQ~ eer
efpevesvosJe keer DeefYe<esk eefeee hebeece=leeefYe<esk e kes efyevee hetCe& veneR nesleer~ pees eeJeke-eeefJekeeSB eefleefove
efpevesvosJe kee hebeece=le DeefYe<esk e kejkes, hetpee, meeceeefeke Deeefo efeeeDeeW kees kejles ngS Deheves
heefjCeeceeW kees GppJeue yeveeles nQ, Jes Ske ve Ske efove DeJeMe ner Deheveer Deelcee kees hetpe-heefJe$e yevee
ueWies~ Fme hegmleke ceW meYeer efJe<ee eLeeLe& Deewj Dee<e&ceeiee&vegmeej nQ~
Dele: Fmes he{kej meYeer YeJepeerJe Deeiece kes heefjes# e ceW he#eheele jefnle nesk ej, efevleve, ceveve
Je { eeve kej Deeieceevegmeej eJe=efe kejW~ ener cebieue YeeJevee nw~

(5)

(6)

hejcehetpe ieefCeveereceg Ke Deeefe&keeef MejesceefCe

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve-mebef#ehle heef jee

eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebef#ehle-heefjee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
pevcemLeeve-efkewleveiej (yeejeyebk eer) G.e.
pevceefleefLe-Deemeespe megoer 15 (MejohetefCe&cee) ef Je. meb. 1991, (22 Deketyej meved 1934)
peeefle-DeeJeeue efo. pewve, iees$e-ieeseue, veece-keg. cewvee
ceelee-efhelee-eerceleer ceesefnveer osJeer SJeb eer essueeue pewve
Deepevce yeeee& ele-F&. meved 1952, yeejeyebk eer ceW MejohetefCe&cee kes efove
#ege f uuekee oer#ee-ew $e ke= . 1, F&. meved 1953 kees ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e (jepe. ) ceW Deeeee&jlve
eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes~ veece-#egefuuekee Jeerjceleer
Deeef e&k ee oer#ee-Jew MeeKe ke=. 2, F&. meved 1956 kees ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW eeefj$eeeJeleea 108
Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer keer hejcheje kes eLece heeOeerMe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes
kejkeceueeW mes~
meeefn ef leke ke=eflelJe-Demeneer , meceemeej, efveecemeej, cet ueeeej, keeleb$e-JeekejCe, <edKeC[eiece
Deeefo ebLeeW kes DevegJeeo/erk eeSb SJeb ueieYeie 300 ebLeeW keer uesefKekee~
[er. ef ued. keer ceeveo GheeefOe meved 1995 ceW DeJeOe efJe.ef Je. (hewpeeyeeo) eje SJeb leer Lek ej ceneJeerj
efJeeefJeeeuee cegjeoeyeeo eje 8 Deewue 2012 kees [er. efued. keer ceeveo GheeefOe mes efJeYetef<ele~
leer Le& ef vecee&Ce esjCee-nef mleveeheg j ceW peb yeterh e, lesjnerhe, leerveueeske Deeefo jeveeDeeW kes ef vecee&Ce, Meeele
leer Le& DeeesOee kee efJekeeme SJeb peerCeexej, eeeie- Fueeneyeeo (G.e.) ceW leerLe k ej $e+<eYeosJe leh emLeueer leerLe& kee
efvecee&Ce, leerLek ej pevceYetefceeeW kee efJekeeme eLee- YeieJeeve ceneJeerj pevceYetef ce kegC[uehegj (veeueboe- efyenej) ceW
vebeeJele& cenue veeceke leerLe& efvecee&Ce, YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYet efce keekevoer leerLe& (efveke ieesjKeh egjG.e.) kee efJekeeme, YeieJeeve heee&veeLe kesJeue%eeveYetefce Deefn$e leerLe& hej leerme eewyeermeer cebef oj, nefmleveeheg j ceW
pecyeterhe mLeue hej YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie Ke[dieemeve eeflecee, ceebie rlegb ieer
ceW efvecee& CeeOeerve 108 heg Geb gbie YeieJeeve $e+<eYeos Je keer efJeMeeue eeflecee
, ceneJeerj peer leerLe& hej ceneJeerj Oeece
ceW hebeyeeueeefle cebefoj, efMe[ea ceW %eeveleerLe& Fleeefo~
ceneslmeJe esjCee-hebeJe<eeae pecyeterh e ceneceneslmeJe, YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce
ceneceneslmeJe, DeeesOee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cenekegbYe cemlekeeefYe<esk e, kegC[uehegj ceneslmeJe, YeieJeeve
heee&veeLe pevcekeueeCeke le=le re meneeefyo ceneslmeJe, efouueer ceW keuheg ce ceneceC[ue JeOeeve
ef kee Ssefleneef meke
Deeeespeve Fleeefo~ efJeMes<ehe mes 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe mLeue hej efJeeMeebe fle DeeEn mee
meccesueve kee Deeeespeve ngDee, efpemekee God Ieeve Yeejle keer lelkeeueerve je^heef le eerleerce eefleYee osJeere f m ebn
heeerue eje efkeee ieee~
Mew#eefC eke esjCee-pewve ieefCele Deewj ef$euees k e efJe%eeve hej Debleje&^ere mebieeser, je^ere kegueheefle
meccesueve, Feflenemekeej meccesueve, veeeeOeerMe meccesueve SJeb Deve Devesk e je^ere-Debleje&^ere mlej kes
mesefceveej Deeefo~
jLe eJele&ve esjCee-pecyeterh e %eevepeesefle (1982 mes 1985), meceJemejCe eerefJenej (1998 mes
2002), ceneJeerj peesefle (2003-2004) kee Yeejle YeceCe~
Fme ekeej efvele vetleve YeeJeveeDeeW keer peveveer hetpe ceeleepeer efejkeeue leke Fme JemegOee kees
megMeesefYele kejleer jnW, ener cebieue keecevee nw~

-peerJeve ekeeMe pewve (eyebOe mecheeoke)

F&meJeer meved 1972 ceW hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&k eeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee
mes mLeeefh ele Ge mebmLee kes eje pecyeterh e jevee kes efvecee&Ce nsleg cesj" (G.e.) kes Ssefleneefmeke leerLe&
nefmleveehegj ceW veefMeee ceeie& hej pegueeF& 1974 ceW Ske Yetefce ee keer ieF&, peneB meJe&eLece 24JeW
leerLek ej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer DeJeieenvee eceeCe meele neLe (meJee ome heg) TBeer Ke[dieemeve
eeflecee efJejepeceeve kejves nsleg hejJejer 1975 ceW Ske ueIegk eee efpeveeuee kee efvecee&Ce efk eee ieee, pees
meved 1990 ceW Ske DeveesKes keceue cebefoj kes he ceW efveefce&le ngD ee nw~ eneB efJejepeceeve keuheJe=# e
YeieJeeve ceneJeerj mes en DeefleMee #es$e efvejblej eieefle heLe hej Deemej neslee ngD ee efvele vees efvecee&CeeW
kes eje mebmeej ceW Deefleere hee&ve mLeue kes he ceW eefme ngD ee nw~ Fme eeflecee kes oMe&ve kejkes
YeeieCe Deheveer ceveesk eeceveeSB hetCe& kejles nQ~
pecyeterhe efvecee&C e kee eLece ejCe-pegueeF& meved 1974 cesW jKeer ieF& veeRJe kes DeeOeej hej
pecyeterh e kes yeereeWyeere ceW meJe&eLece Deeiece JeefCe&le megcesheJe&le (101 heg TBee) kee efvecee&Ce Deewue
meved 1979 ceW SJeb meved 1985 ceW pecyeterh e jevee kee efvecee&Ce hetCe& ngD ee~ meesuen efpevecebefojeW mes
meceefvJele Gme megcesheJe&le kes Deboj mes efveefce&le 136 meeref{eeW mes e{kej eeueg Yee mecemle
YeieJevleeW kes oMe&ve kejkes peye meyemes Thej heeC[gk eefMeuee kes efveke hengBeles nQ, lees veeres pecyeterh e
jevee kes meYeer veoer, heJe&le, cebefoj, GheJeve Deeefo MeeW kes meeLe-meeLe nefmleveehegj kes Deemeheeme kes
megotjJeleea eeceeW kee Yeer eeke=efleke meeQoe& osKekej hetues veneR meceeles nQ~
ee$eer mege fJeOee-nefmleveehegj leerLe& ceW pecyeterh e mLeue kes hetjs heefjmej ceW mebmLeeve eje
keeee&uee kee meefee mebeeueve efk eee peelee nw~ JeneB eeef$eeeW kes "njves nsleg DeeOegefveke megefJeOeeege
200 kecejs, 50 mes DeefOeke [eruekeme heuew SJeb Devesk eeW iesm neGme (yebieues) yeves ngS nQ~ Fmekes meeLe
ner eneB megvoj Yeespeveeuee nw peneB eeef$eeeW kees megefJeOeehetJe&k e Meg Yeespeve eehle neslee nw~ Fmekes
Deefleefje 2 efk eceer. otj nefmleveehegj mesv^ue eGve ceW mejkeejer Demheleeue, [ekeKeevee, yeepeej,
Fbjkeeuespe leLee Deve efMe#eCe mebmLeeSB Deeefo meYeer DeeJeMeke megefJeOeeSB GheueyOe nQ~
nefm leveehegj kew mes hengBes ?-Yeejle keer jepeOeeveer efouueer mes 110 efk eceer. heef eceer GejeosMe
ceW efpeuee-cesj" mes 40 efk eceer. otj nefmleveehegj leerLe& nw~ jepeOeeveer efouueer mes nefmleveehegj kes efueS
Debleje&peer yeme Des DeLeJee Deevebo efJenej yeme Des mes GejeosMe jes[Jespe leLee [er. er. meer. yemeeW keer
efvejblej mesJee GheueyOe nw~ cesj" mes Yeer eefle DeeOes Iebs kes Deblejeue mes pecyeterh e-nefmleveehegj hengBeves
nsleg jes[Jespe keer yemeW megueYelee kes meeLe GheueyOe jnleer nQ~ pecyeterh e kes veece mes es yemeW eueleer nQ
pees meerOes pecyeterh e kes meeceves ner keleer nQ Deewj pecyeterh e mes ner cesj", efouueer, eflepeeje Deeefo ee$ee
nsleg yemeW GheueyOe jnleer nQ~ efouueer Deewj cesj" kes yeere jsue mesJee Yeer nw~ osMe-efJeosMe kes ee$eerieCe
nefmleveehegj heOeejkej Fme Oejleer kee mJeie& ceeveer peeves Jeeueer pecyeterh e jevee kes oMe&ve kejW Deewj
ceeveefmeke Meebefle kee DevegYeJe kejles ngS ceveJeebefle heue eehle kejW, ener cebieuekeecevee nw~

(7)

(8)

Deeiece ohe&Ce hegmleke ceW eege ebLeeW SJeb DeeeeeeX kes veece

30.megi ebOeoMeceer ele keLee

31.Deeefohegj eCe
- eer efp evemesveeeee&
32.pewve efJeJeen efJeefOe
- heb. ewvemeg Keoeme veee leerLe& peehegj ke=le
33.Je=nled pewve efJeJeen efJeefOe
- heb. keg bpe efyenejer ueeue peer Meeeer eje ef ueefKele
34.ye=nlmveheve (DeefYe<eske hee")
- eer iegCeYeeeee&
35.ueIegmveheve-mebmke=le erkee meefnle - eer DeYeevebefometefj
36.pewveeefYe<eske-mebmke=le erkee meefnle - iepeebkegMe keefJe
37.efleuees eheCCeef e
- eer eefleJe=<eYeeeee&
38.ef$ eueeskemeej
- eer vesefceev Deeeee&
39.ieesccemeej kece&keeC[
- eer vesefceev Deeeee&
40.eefleemeejesej
- heefC[le eJej eer DeeMeeOej efJejef ele
41.efp evesv keueeCeeYegoe
42.Jemegvevoer eefleehee"
- eer Jemegvevoer Deeeee&

1. ceneefYe<eske (DeefYe<eske hee")

2. efMeueeuesKe meben
3. ke<eee heeng[ (peeOeJeuee)
4. YeeJe meben (eeke=le)
5. heehegj eCe
6. nefj JebMehegj eCe
7. JemegveefvoeeJekeeeej
8. veeiekegceej eefj $e
9. efp evemebefnlee
10.YeeJe meben (mebmke=le)
11.Jejebi e eefj le
12.eerheeue eefj le
13.Ceceeskeejkeuhe
14.heehegj eCe Yee<ee
15.JemegvebefoeeJekeeeej Yee<ee
16.<edheeng[ (mebmke=le erkee)
17.eMeefmleueke cenekeeJe
18.eeke=le efveJee&Ce Yeef e
19.GceemJeeceer eeJekeeeej
20.hetp eemeej (DeefYe<eske hee")
21.efveleceneseesle (DeefYe<eske hee")
22.efp eveoeeefj e
23.DeejeOevee keLee kees<e (mebmke=le)
24.eerheeueeefj le Je=nled
25.eveYeeef j le
26.ieew leceeefj $e
27.<edkeceexheosMejlveceeuee
28.ye=nlkeLee kees<e
29.oMeue#eCe ele keLee

- eer hetp eheeo mJeeceer

- eer Jeerj mesve mJeeceer
- eer osJemesve metefj
- eer jefJe<esCeeeee&
- eer efp evemesveeeee&
- eer Jemegvevoer Deeeee&
- eer ceefuuemesCe metefj
- eer JeeceosJe heefC[le
- JeOe&ceeve Yeejke Deeeee&
- eer mekeuekeerefle& Deeeee&
- eer efmebnvebefo peer
- heb. oewuelejece peer
- yeeyee ogueer ebo peer
- eer meesceosJe metefj
- eer kegbokegboosJe
- eer GceemJeeceer Deeeee&
- YeieJeled Fvveefvo
- heefC[le DeeMeeOej
- eer iegCeYeeeee&
- -ye. eer vesefceoe peer
- eer vesefceev ke=le
- eer Oece& eb ceb[ueeeee&
- Deeeee& mekeueYet<eCe peer

efJe<eeevegeceefCekee
e.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

efJe<ee

cebi eueeejCe
heb eece=le DeefYe<eske
heb eece=le DeefYe<eske kes Deveske eceeCe
ebove hetp ee kee cenJe
DeJe mes hetp ee
efeeeW kes eje efp eveeefYe<eske kes eceeCe
e%eesheJeerle DeeJeMeke nw
Meemeve osJe-osJeer Deeefo kes eceeCe
Jele&ceeve ceW ceneve yeermehebLeer Deeeee&
eer jlvekejC[ eeJekeeeej elegLe& DeefOekeej
(heb. meoemegKeoeme ke=le efnvoer)
11. Meemeve osJe-osJeer kes ef e$e

he=. meb.
1
2
11
21
26
38
43
47
53
56
58

Deeiece ohe&Ce

(1)

G
Deeiece ohe&Ce
cebieueeejCe
Den&vlees cebieueb kege&g: , efmee: kegeg&e cebieueced~
Deeeeee&: hee"keeeeefhe, meeOeJees cece cebieueced~~1~~
cebieueb efpeveOece&: meeled efpeveeieceee cebi eueced~
cebieueb efpeveewleeefve, ewleeueeee cebieueced~~2~~
veJeOee Yeefelees Jebee, Fces eerveJeosJelee:~
veJekesJeueueyOew meg: kegJe&vleg YegefJe cebieueced~~3~~
eerleerLe&ke=vcegKeesodYetleeb, JeeCeerceeef ele Yeeefle e:~
hetJee&eeezefue&efKeleesmee - Jeeiecees ohe&Ceeeles~~4~~
Deeiecee#egjmeemee Jeeiecee#eg eles~
leeVelJee meJe&meeOetbe-eeesnb leodiegCeeved cegoe~~5~~
DeLe&-Denle hejceser cebieue kejW, efme hejces er cebi eue kejW, Deeeee& hejceser,
GheeOeee hejceser Deewj meeOeg hejceser Yeer nceejs efueS cebi euekeejer nesJeW~~1~~
efp evesvosJe eje keefLele Oece& cebi euekeejer nesJes, pewve Deeiece cebi euekeejer nesJeW,
efp eveeefleceeSb cebi eue kejW SJeb efp eveewleeuee cebi euekeejer nesJeW~~2~~
es eerveJeosJelee veJeOee Yeef ehetJe&ke-ceve, Jeeve, keee kees ke=le, keeefj le,
Devegceesovee mes iegefCele kejves hej veJe ekeej mes Jeboveer e nQ~ es veJeosJelee nceW veJe
kesJeueueefyOe eoeve kejW Deewj meejs peieled kes efueS cebi euekeejer nesJeW~~3~~

(2)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer leerLekej YeieJeeve kes cegKe mes GlheVe JeeCeer kee Deeee ueskej pees MeesefYele
nes jne nw Deewj pees hetJee& eeeeX eje efueefKele nw Jen Deeiece ohe&Ce kes meceeve DeeejCe
kejlee nw-efoKe jne nw~~4~~
Deeiece ner nw e#eg efp evekes Jes Deeiecee#eg kenueeles nQ~ Ssmes Gve meYeer Deeiecee#eg meeOegDeeW kees vecemkeej kejkes nce n<e&hetJe&ke Gvekes iegCeeW keer eeevee kejles
nQ~~5~~

heb eece=le DeefYe<eske

eer hetp eheeo mJeeceer pees efke meJee&Le&efmeef ebLe kes kelee& ceneved Deeeee& nQ
Gvekee yeveeee ngDee ceneefYe<eske'' eefme nw~ en FvOJepe efJeOeeve'' ceW heeee
pee egkee nw~ meved 1987 ceW ceQves Fme ceneefYe<eske' kee efnvoer heeevegJeeo Yeer kej
efoee nw pees efke meYeer kes efueS mejue yeve ieee nw~
eer hetp eheeo mJeeceer ves DeefYe<eskehee" ceW eejbYe ceW oes Mueeske efoes nQ efp eveceW
efvelehetp ee kes eejbYe ceW kejves eesi e efJeefOe kee mebkesle efoee nw hegve: Deble ceW heQleerme
mes eeueerme MueeskeeW ceW mes Deble kes eej MueeskeeW ceW DeefYe<eske kes yeeo ceW kejves eesi e
hetp ee, ceb$ epeehe, e#e, e#eer Deeefo kes DeIe& kee mebkesle efoee nw~ Fmes ner osefKeSDeeveceen&vleceeoe-Jenceefhe efJeefnlemveeveMegef: heefJe$ew: ~
leesew: mevceb$eeb$ew-efpe&veheeflemeJeveecYeesefYejheelleMegef:~~
DeeeceeIe e ke= lJee, Megef eOeJeueogketueevlejereesllejere:~
eerewleeJeemeceeveewceJeveefleefJeefOevee ef$e:hejerle ecesCe~~1~~
ejb ees odIeed e Jeke$eecyejceefhe efJeefOeves ee& heLeeKeeb e Megefb~
ke=lJeenb efmeYeefkeble, yegOeveglemekeueer-meefleeeb eeojsCe~~
eer pewvesvee&veeLe, ef#eefleceefhe epeve-Jehee$eelceMegefb~
ke= lJee Yekelee ef$eMegd ee, cencenceOegvee eejYesebefpeveme~~2~~1
hetp ee DeefYe<eske kes eejcYe ceW mveeve kejkes Meg ngDee ceQ Den&vle osJe kees
vecemkeej kejkes heefJe$e peuemveeve mes, ceb$ e mveeve mes Deewj ele mveeve mes Meg neskej
Deeeceve kej, DeIe& oskej, Oegues ngS meHeso Oeesleer Deewj oghee kees OeejCe kej,
Jebovee efJeefOe kes Devegmeej leerve eoef#eCee oskej efp eveeuee kees vecemkeej kejlee ntB
leLee ejesodIeevekej Deewj cegKe Jem$e nekej efJeefOehetJe&ke F& ee&heLeMegef kejkes,
1. DeefYe<esk e hee" meben-hetpe heeo mJeeceer efJejefele he=. 1

Deeiece ohe&Ce

(3)

efmeYeefkele kejkes, mekeueerkejCe kejkes, efp evesvosJe keer hetp ee kes efueS YetefceMege f,
hetp ee-Je keer Megef, hetp ee-hee$eeW keer Megef Deewj DeelceMegef kejkes YeefkelehetJe&ke
ceve, Jeeve, keee keer Megef mes Deye efp evesvosJe kee cenecen DeLee&led DeefYe<eske-hetp ee
eejcYe kejlee ntB~
hegve: efJeefOeJeled DeefYe<eske kejves kee efJeOeeve nw~ hegve: Deble kes Mueeske es nQefveehewJeb efpeveeveeb, meJeveefJeefOejefhe eee&YetYeeieceveb~
hetJeexkelewce$eeb$ew-efjJe YegefJe efJeefOeveejeOeveeheer"eb$eced~~
ke=lJee meeboveeewJe&megouekeceueb keefCe&keeeeb efpeveWeved~
eeeeb mebmLeehe ef mee-efvelejef oef Me ieg ved ceb $eheeved
ef veOeee~~37~~
pewveb Oecee&ieceeee&-efveueeceefhe efJeefoked-he$eceOes efueefKelJee~
yeees ke=lJeeLe etCez: , eefJeMeomeokew:, hebekeb ceb [ueeveeced~~
le$e mLeeheeefmleLeerMee, enmegjheleees, e#ee#e: ecesCe~
ejsMee ueeskeheeuee, efJeefOeJeefon ceee, ceb$elees Jeeefevles~~38~~
SJeb hebeesheeejw-efjn efpeveepeveb, hetJe&Jevcetueceb$esCeeheeeeveskeheg<hew-jceueceefCeieCew-j*diegueerefYe: meceb$ew: ~~
DeejeOeenleceesejMelececeueb, ewleYekeleeefoefYeMe~
mleglJee eerMeebefleceb$eb, ieCeOejJeueeb, hebeke=lJe: heef"lJee~~39~~
hegCeenb Iees<eef elJee, leoveg efpeveheles: heeoheod ceeefe&leeb eerMes <eeb meb Oeee& cetOvee&, efpeveheefleefveueeb, ef$e:hejerle ef$eMeg dee~~
Deeveces Meb efJeme=pee-cejieCeceefhe e:, hetpeesled het peheeob~
eehvees lesJeeMeg meewKeb, YegefJe efoefJe efJeyegOees , osJeveboeref[leeer : ~~40~~1
DeLe&-Fme ekeej efp evesvosJe keer hetp eeefJeefOe kees hetCe& kejkes hetJeexkele ceb$ eeb$ eeW mes efJeef OehetJe&ke DeejeOeveeheer" eb$ e keer hetp ee kejW hegve: ebove Deeefo kes eje Dee"
oue kee keceue yeveekej keefCe&kee ceW eer efp evesvosJe kees mLeeefhele kej hetJe& efoMee ceW
efmeeW keess, Mes<e leerve efoMee ceW Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg kees efJejepeceeve kejkes
hegve: efJeefoMee kes oueeW ceW ece mes efp eveOece&, efp eveeiece, efp eveeeflecee Deewj efp evecebefoj
kees efueKekej yeenj ceW etCe& mes Deewj Oegues ng es GppJeue eeJeue Deeefo mes heb eJeCeea
ceC[ue yevee uesJeW~ Fme keceue kes yeenj heb eoMe efleefLeosJelee kees, veJeeneW kees,
yelleerme FveWW kees, eewyeerme e#eeW kees, eewyeerme eef#eCeer kees leLee ejheeueeW kees Deewj
1. DeefYe<esk e hee" meben-eer hetpeheeo mJeeceer efJejefele he=. 12-13

(4)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ueeskeheeueeW kees efJeefOeJeled ceb$ ehetJe&ke ceQ Deeeveve efJeefOe mes yegueelee ntB ~
Fme lejn heb eesheeejeW mes ceb$ ehetJe&ke efp eve YeieJeeve keer hetp eve kej hetJe&Jeled cetue
ceb$ eeW eje Deveske ekeej kes heg<heeW mes, efvece&ue ceefCeeeW keer ceeuee mes ee Debi egueer mes
Ske meew Dee" peehe kejkes Dejnble osJe keer DeejeOevee kejW~ hegve: ewleYeefkele Deeefo
Meyo mes heb eiegYeefkele Deewj MeebefleYeefkele kes eje mleJeve kejkes Meebefleceb$ e Deewj
ieCeOejJeuee ceb$ eeW kees heeB e yeej he{kej hegCeenJeeeve kejvee, Fmekes yeeo efp evesvosJe
kes ejCekeceueeW mes hetefp ele eerMes<ee-Deeefmekee kees cemleke hej e{ekej efp evecebefoj
keer leerve eoef#eCee oskej, ceve, Jeeve, keee keer MegefhetJe&ke efp evesv YeieJeeve kees
vecemkeej kejkes Deewj DecejieCe DeLee&le hetp ee kes efueS yegueees iees osJeesW kee efJemepe&ve
kejkes pees Jeefkele hetp eheeo''-efp evesv YeieJeeve keer hetp ee kejlee nw Jen osJevevoer''
mes hetefp ele eer efJeeved cele&ueeske Deewj osJeueeske cesW MeerIe ner megKe kees eehle kejlee
nw~~ 36 mes 40~~
en DeefYe<eskehee" meJee&Le&efmeef kes kelee& eer hetp eheeo mJeeceerke=le ner nw~ en
DeefYe<eske hee" meben keer emleeJevee ceW mhe efkeee ieee nw~ eLee-efMeueeuesKe''1
veb. 40 (64) ceW efvecveefueefKele oes hee efoes iees nQees osJevebefoeLeceeef YeOeevees, yeg dee cenlee me efpevesvyegef:~
eer hetpeheeoespeefve osJeleeefYe-e&lhetefpeleb heeoegieb eoer eced~~10~~
pewvesvb efvepeMeyoYeesiecelegueb, meJee&Le&efmeef: heje~
efmeevles efvehegCelJecegkeefJeleeb, pewveeefYe<eske: mJeke:~~
vommet#ceefOeeb meceeefOeMeleke-mJeemLeb eoereb efJeoeceeKeeleern me hetpeheeocegefvehe:, hetpees cegveerveeb ieCew: 2~~11~~
henues hee ceW hetp eheeo mJeeceer kes leerve veece eKeele nesves kee nsleg yeleeee
nww DeLee&led efp evekee osJevebefo'' en eLece veece Lee, yegef Deewj cenevelee mes pees
efp evesvyegef kenueeS, hegve: osJeleeDeeW kes eje Gvekes heeo egi eue keer hetp ee keer ieeer
Leer FmeefueS Jes eer hetp eheeo'' veece mes eefme ngS nQ~
hegve: otmejs hee ceW Gvekes yeveees iees ebLeeW kes veece nQ~ DeLee&led efp evekee pewvesv
JeekejCe'' Delegue MeyoeW kee keLeve kejlee nw, efp evekeer meJee&Le&efmeef'' efmeeble ceW
efvehegCelee kees metef ele kejleer nw SJeb efp evekee yeveeee ngDee pewveeefYe<eske'' bo evLe
Deewj meceeefOeMeleke Gvekes es keefJelJe kees kenles nQ Ssmes Jes eer hetp eheeo
1. efMeueeuesKe meben heg. ~ 2. DeefYe<esk e hee" meben emleeJevee mes, he=. 8~

Deeiece ohe&Ce

(5)

cegefveveeLe, cegefveeeW kes mecetn mes hetp e nQ~

en efMeueeuesKe Meke mebJeled 1085, efJeece mebJeled 1220 ceW GlkeerCe& efkeee
ieee nw~
Fme DeefYe<eskehee" ceW eR De$emLe #es $ eheeueee mJeene~ #es$ eheeueyeefueoeveced~''
Fme ceb$ e mes #es$ eheeue kees DeIe& ef oueeee nw~ Deeies oMe efoke heeueeW kee DeIe&
nw~ eLeehetJ ee&Mee-osMe-nJee-meve-ceef n<eieles vew$e+les heeMeheeCes~
Jeeees e#eW-eveYejCe-HeefCeheles jesefnCeer-peer efJelesMe~~
meJex heeeele eeveeeg OeegJeeflepevew: meeOe&ceeW YetYe&gJe: mJe:~
mJeene ie=Cnerle eeIe&, ecece=leefceob mJeefmlekeb e%eYeeieb ~~11~~1
eR eesW eMemleJeCe&meJe&ue#eCemeb hetCe& mJeeegOeJeenveJeOet-ef evnmeheefj Jeeje
Fbeefi veecevew$ e+&leJeCeJeeegkegyesj sMeeveOejCeWmees ceveece-oMeueeskeheeuee! Deeiele
Deeiele mebJeew<ed, mJemLeeves eflele eflele ": ": De$e cece meefvveefnlee YeJele
YeJele Je<ed FoceIe heeeb ie=CnerOJeb ie=CnerOJeb YetYeg&Je: mJe: mJeene mJeOee~
Fmeer ceneefYe<eske'' ceW heb eece=le DeefYe<eske nw GmeceW Ske ceb$ e osefKees, otOe kes
DeefYe<eske kee eR eeR keueeR SW Den Jeb ceb nb meb leb heb Jeb Jeb ceb ceb nb nb meb meb leb leb heb heb
Peb Peb PJeeR #JeeR nb mem$ewueeskeemJeeefceve: #eerjeefYe<eskeb kejesefce veceesn&les mJeene~
en DeefYe<eskehee" eer hetp eheeo mJeeceer efJejef ele ner nw Deewj es hetp eheeo
mJeeceer cetuemebIe kes ceneve Deeeee& nQ~ en yeele meJe&p eveefJeefole nw Deewj peye Fve
Deeeee&osJe kees ceneve ceevee peeSiee leye hegve: Fvekes eje jef ele heb eece=le DeefYe<eske
Yeer efkemes eceeefCeke veneR nesi ee ?
meved 1936, Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2462 ceW heb. hevveeueeue peer meesveer (yeeJej
Jeeues), jepe. ves Ske DeefYe<eskehee" meben ekeeefMele efkeee Lee~ GmeceW meJe&eLece
eer hetp eheeo mJeeceer kee ner DeefYe<eskehee" mebi e=nerle nw~ Fmekes yeeo 15 DeefYe<eske
hee" Deewj efoes iees nQ~ es meYeer heb eece=le DeefYe<eskehee" nQ~ Fve meyeceW #es$ eheeue,
efokeheeue Deewj MeemeveosJe-osefJeeeW kes Deeeveve Je DeIe& efoes iees nQ~ es meYeer
DeefYe<eske hee" cetuemebIeecveee kes DeeeeeeX SJeb efJeeveeW kes eje ner jes iees nQ~
Fvekeer leeefuekee efvecve ekeej nw1. DeefYe<esk e hee" meben-eer hetpeheeo mJeeceer efJejefele he=. 5

(6)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeefYe<eske hee"
kelee& kes veece
1. ceneefYe<eskeeer hetp eheeo mJeeceer
2. ye=nlmveheveeer iegCeYe Yeovle
3. efp eveeefYe<eskeeer meesceosJemetefj
4. ueIegmveheve mebmke=le erkee meefnleDeYeeveb efometefj
5. pewveeefYe<eske mebmke=le erkee meefnleiepeebkegMe keefJe
6. efveleceneseeslehebef[le DeeMeeOej metefj
7. DeefYe<eskeece(De%eele)
8. pevceeefYe<eske efJeefOehebef[le Deheheee&
9. efvelecenheb. vesefceeb
10. efp evemveheveFvveboer eesi eerv
11. jlve$eeeefo DeefYe<eskeDeeeee& mekeuekeerefle&
12. efmeeeeefYe<eskeYeejke MegYeeb
13. keefuekegb[eb$ eeefYe<eske(De%eele)
14. efp eveegleieg efmejlve$eemveheve efJeefOe-hebef[le DeeMeeOejmetefj
15. Yee<eeheb eece=leeefYe<eske(De%eele)
16. ceneefYe<eske ee ye=nlmveheve hebefp ekee- FvJeeceosJe
Fve DeefYe<eske hee"eW ceW eer iegCeYe Yeoble, eer DeYeevebefometefj , eer Fbvebefo
Deeeee& Deeefo ceneve Deeeee& cetue mebIe kes ceneve Deeeee& ceeves iees nQ~ FvnW keesF&
Yeer heehe-Yeer efJeeve ogj eener veneR ken mekelee nw~ leye Yeuee Fvekes eje yeveeS
ngS es heb eece=le DeefYe<eskehee" DeeceeCeerke kewmes kens pee mekeles nQ?
Fve DeefYe<eske hee"eW ceW heg<heJe=ef kejves kes, ebove efJeuesheve Deeefo kes eceeCe
efJeeceeve nQ~ meyemes ye [e eceeCe kemeeeheeng[ keer erkee peeOeJeuee ceW Deelee
nw~ osefK eSeGJeerme efJe eflelLeeje meeJeppee; ppeerJeefJejenCensGmeeJeeOecceesJeSmekeeefjeeoes~ leb pene, oeCeb hetpee meeruecegJeJeemees esefo eGefJJenes meeJeeOeccees~
Smees eGefJJenes efJe ppeerJeefJejenDees; heeCe-heeeCeefiiemebOegkekeCe-peeueCe-metefomet oeCeeefoJeeJeejs efn peerJeefJejenCeeS efJeCee oeCeeCegJeJeeer oes~ leJejefbo CeefboeJeefCeheeoCe-heeoeJeCe-lenCe-oneJeCeeefoJeeJeejs Ce ppeerJ eefJejenCensGCee
efJeCee ef peCeYeJeCekejCekejeJeCeCCeneCeg JeJeeeroes~ CnJeCeesJeuesJeCe-mebceppeCe-

Deeiece ohe&Ce

(7)

gneJeCe-heg (heg) uueejesJeCe-OetJeonCeeefoJeeJeejsefn peerJeJeneefJeCeeYeeJeerefn efJeCee

hetpekejCeeCegJeJeeeroes e~ keLeb meeruejkeKeCeb meeJeppeb ? Ce; meoejheer[eS efJeCee
meerueheefjJeeueCeeCegJeJeeeroes~keOecegJeJeemees meeJeppees ? Ce; meheeslLeheeefCeheer[eS
efJeCee GJeJeemeeCegJeJeeero es~ LeeJejpeerJes cees etCe lemepeerJes esJe cee ceejsn g efe
meeefJeeeCecegJeosmeoeCeoes Jee Ce efpeCee efCejJeppee~ DeCemeCeesceesoefjeGefeheefjmebKeeCejmeheef jeee-efJeefJeemeeCeemeCe-keKecetueeoeJeCeyYeeJeemegkekegoemeCe-heefueebkeheefueebke-"eCe-ieesCe-Jeer jemeCe-efJeCee-Jes ppeeJee-mepPeeePeeCeeefoefkeuesmesmeg peerJes
heefemeeef je KeefueeejCeeoes Jee Ce efpeCee efCejJeppee lecne les Ce JeboefCeppee ef e ?
SlLe heefjnejes Geos~ leb pene, peeefJe SJecegJeefomebefle eflelLeeje lees efJe Ce
lesefmeb kecceyebOees DeeflLe, lelLe efceeemebpecekemeeeheeeeYeeJesCe JeseCeereJeppeemesmekecceeCeb yebOeeYeeJeeoes~ JeseCeeremme efJe Ce ef efoDeCegYeeieyebOee DeeflLe, lelLe
kemeeeheeeeYeeJeeoes~ peesi ees DeeflLe efe Ce lelLe heeef[heosm eyebOeeCeceeflLeeb
Jees egb meefkekepeos ? ef efoyebOesCe efJeCee GoemeJesCe DeeieceeCeeCeb heosmeeCecegJeeejsCe
yebOeJeJeSmegJeosmeeoes~ Ce e efpeCesmeg osme-meeueOecceesJeosmesCe DeefppeekeccemebeDees
efJe DeeflLe, GoemeJekecceeieceeoes DemebKesppeiegCeeS mes{erS hegJJemebefeekecceefCeppejb
heef[meceeb kejWlesmeg keccemebeeeCeg JeJeeeroes~ Ce e eflelLeejceCe-JeeCe-keeeJegeerDees
FehegefJJeeeees pesCe lesefmeb yebOees nesppe, efkevleg efoCeej-kehhekeKeeCeb heGefeDees
JJe JeefemeefmeeeDees~1
Deeies Mebkee-meceeOeeve eje elegefJeMeeflemleJe kee mJehe yeleueeles nQMebkee-n keee kes peerJeeW keer efJejeOevee kes keejCeYetle eeJekeOece& kee
GheosMe kejves Jeeues nesves mes eewyeermeeW ner leerLekej meeJee DeLee&led meoes<e nQ~ Deeies
Fmeer efJe<ee kee mheerkejCe kejles nQ-oeve, hetp ee, Meerue Deewj GheJeeme es eej
eeJekeeW kes Oece& nQ~ en eejeW ner ekeej kee eeJekeOece& n keee kes peerJeeW keer
efJejeOevee kee keejCe nw, ke eeWefke Yeesp eve kee hekeevee, otmejs mes hekeJeevee, Deefi ve kee
megueieevee, Deefi ve kee peueevee, Deefi ve kee Ketlevee Deewj KegleJeevee Deeefo JeeheejeW mes
nesves Jeeueer peerJeefJejeOevee kes efyevee oeve veneR yeve mekelee nw~ Gmeer ekeej Je=#e kee
keevee Deewj keJeevee, F kee efi ejevee Deewj efi ejJeevee leLee Gvekees hekeevee Deewj
hekeJeevee Deeefo n keee kes peerJeeW keer efJejeOevee kes keejCeYetle Jeeheej kes efyevee
efp eveYeJeve kee efvecee&Ce kejvee DeLeJee kejJeevee veneR yeve mekelee nw leLee DeefYe<eske
1. kemeeeheeng[ (peeOeJeuee) he=. 100 mes 102 leke~

(8)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kejvee, DeJeueshe kejvee, mebceepe&ve kejvee, evove ueieevee, hetue e{evee Deewj Oethe
kee peueevee Deeefo peerJeJeOe kes DeefJeveeYeeJeer JeeheejeW kes efyevee hetp ee kejvee veneR
yeve mekelee nw~
eefleMebkee-Meerue kee j#eCe kejvee meeJee kewmes nw ?
Mebkeekeej-veneR, ke eeWefke Deheveer eer kees heer[e efoes efyevee Meerue kee heefjheeueve
veneR nes mekelee nw, FmeefueS Meerue keer j#ee Yeer meeJee nw~
eefleMebkee-GheJeeme meeJee kewmes nw ?
Mebkeekeej-veneR, ke eeWefke Deheves hes ceW efmLele eeefCeeeW kees heer[e efoes efyevee
GheJeeme yeve veneR mekelee nw, FmeefueS GheJeeme Yeer meeJee nw~
DeLeJee, mLeeJej peerJeeW kees es[kej kesJeue $emepeerJeeW kees ner cele ceejes
eeJekeeW kees Fme ekeej kee GheosMe osves mes efp eveosJe efvejJee veneR nes mekeles nQ~
DeLeJee DeveMeve, DeJeceew oe&, Je=efeheefjmebKeeve, jmeheefj leeie, efJeefJeeMeeemeve,
Je=#e kes cetue ceW, met e& kes Deeleehe ceW Deewj Kegues ngS mLeeve ceW efveJeeme kejvee,
Glkegemeve, heuebkeemeve, DeOe&heuebkeemeve, Ke[dieemeve, ieJeemeve, Jeerj emeve, efJevee,
Jew eeJe=le, mJeeOeee Deewj Oeeveeefo keuesMeeW ceW peerJeeW kees [euekej GvnW "ieves kes
keejCe Yeer efp eve efvejJee veneR nw Deewj FmeefueS Jes Jevoveer e veneR nw~
meceeOeeve-eneB hej Gheeg& e Mebkee kee heefj nej kejles nQ~ Jen Fme ekeej
nw-eeefhe leerLekej hetJeex e ekeej kee GheosMe osles nQ, lees Yeer Gvekes kece&yebOe veneR
neslee ns, ke eeWefke efpeveosJe kes lesj nJeW iegCemLeeve ceW kece&yebOe kes keejCeYetle efceLeelJe,
Demeb ece Deewj ke<eee kee DeYeeJe nes peeves mes Jesoveer e kece& kees es[kej Mes<e mecemle
keceeX kee yebOe veneR neslee nw~ Jesoveer e kece& kee yebOe neslee ngDee Yeer GmeceW efmLeefleyebOe
Deewj DevegYeeieyebOe veneR neslee nw, ke eeWefke JeneB hej efmLeefleyebOe Deewj DevegYeeieyebOe kes
keejCeYetle ke<eee kee DeYeeJe nw~ lesj nJeW iegCemLeeve ceW eesi e nw, FmeefueS JeneB hej
eke=efleyebOe Deewj eosMeyebOe kes DeefmlelJe kee Yeer keLeve veneR efkeee pee mekelee nw,
ke eeWefke efmLeefleyebOe kes efyevee Goehe mes Deeves Jeeues efve<eskeeW ceW Gheeej mes yebO e kes
JeJenej kee keLeve efkeee ieee nw~ efp eveosJe osMeeleer eeJekeeW kes Deewj mekeueeleer
cegefveeeWs kes Oece& kee GheosMe kejles nQ, FmeefueS Gvekes Deefp e&le keceeX kee meb ee yevee
jnlee nw, mees Yeer yeele veneR nw, ke eeWefke Gvekes efp eve veJeerve keceeX kee yebOe neslee nw,
pees efke Goehe ner nQ, Gvemes Yeer DemebK eeleiegCeer esCeerhe mes Jes eeflemecee
hetJe&mebef ele keceeX keer efvepe&j e kejles nQ, FmeefueS Gvekes keceeXs kee meb ee veneR yeve

Deeiece ohe&Ce

(9)

mekelee nw Deewj leerLekej kes ceve, Jeeve leLee keee keer eJe=ef eeeB FehetJe&ke veneR
nesleer nw, efp ememes Gvekes veJeerve keceeX kee yebOe nesJes~ efp eme ekeej met e& Deewj
keuheJe=#eeW keer eJe=ef eeeB mJeeYeeefJeke nesleer nQ, Gmeer ekeej Gvekes Yeer ceve, Jeeve Deewj
keee keer eJe=ef eeeB mJeeYeeefJeke DeLee&led efyevee Fe kes mecePevee eeefnS~
eflelLeejmme efJenejes ueesDemegnes CesJe lelLe hegCCeheuees~
JeeCeb e oeCehetpeejbYeejb leb Ce uesJesF~~54~~
leerLekej kee efJenej mebmeej kes efueS megKekej nw hejvleg Gmemes leerLekejeW kees
hegCehe heue eehle neslee nw, Ssmee veneR nw leLee oeve Deewj hetp ee Deeefo DeejbYe kes
kejves Jeeues Jeeve, GvnW kece&yebOe mes efuehle veneR kejles nQ~ DeLee&led Jes oeve hetp ee Deeefo
DeejbYeeW kee pees GheosMe osles nQ, Gmemes Yeer GvnW kece&yebOe veneR neslee nw~
heeJeeieceoejeFb DeCeeFJeef eej peer Jeefcce~
lelLe megnemeJeoejb GiIeeoWles keG meoesmees~~57~~
peerJe ceW heeheeeJe kes ej Deveeefokeeue mes efmLele nQ~ Gvekes jnles ngS pees peerJe
MegYeeeJe kes ej kee GodIeeve kejlee nw, DeLee&led MegYeeeJe kes keejCeYetle keeceeW kees
kejlee nw, Jen meoes<e kewmes nes mekelee nw ?
Ieef[eepeueb Je kecces DeCegmeceemebKeiegefCeemes{erS~
efCeppejceeCes mebles efJe cenJJeF&Ceb kegoes heeJeb~~60~~
hejcejnmmeefcemeerCeb meceeieefCeefheoePeefjomeejeCeb~
heefjCeeefceeb heceeCeb efCeeceJeuebyeceeCeeCeb~~61~~
efJeeespeeefle eemegefYeve& ve JeOesve mebegpeles,
efMeJeb e ve hejesheIeelehe<emce=lesefJeeles~
JeOeesheveeceYeghewefle e hejeveefveIveVeefhe,
lJeeeeceef leogie&ce: eMecensleg eeseflele:~~62~~
lecne eGJeermeb efhe eflelLeeje efCejJeppee lesCe les JeboefCeppee efJeyegnpeCesCe~
megjog bogefn-Oee-eecej-meernemeCe-OeJeueeceuee-Yesef j-mebKe-keenueeefoiebLekebLeblees JeceeCeeeoes eflengJeCemmeesuebieoeCeoes Jee Ce efCejJeppee eflelLeeje efe
CeemebkeefCeppeb, IeeFeGkekeeYeeJesCe heeCeJekesJeueueefefJejeefeeeCeb meeJeppesCe
mebyebOeeCegJeJeeeroes~ SJeceeefeS eGJeermeeflelLeejefJemeeogCCees efCejekeefje eGJeermeb
efhe eflelLeejeCeb LeJeCeefJeneCeb Ceece-JeCee-oJJe-YeeJeYesSCe efYeCCeb lelheueb e
eGJeermelLeDees heJesefo~1
1. kemeeeheeng[ (peeOeJeuee)

(10)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

peye ceneeefleeeW kes eeflemecee Ieefkeeeb$ e kes peue kes meceeve DemebKeeleiegefCele
esCeerhe mes keceeX keer efvepe&j e nesleer jnleer nw, leye Gvekes heehe kewmes mebYeJe nw ?~~60~~
mecee eoMeekee eOeevehe mes DeJeuecyeve ve kejves Jeeues efveeeveeeJeuecyeer
$e+ef<eeeW kes mebyebOe ceW en Ske cetue leJe nw efke Jes Deheveer MegeMeg ef eeJe=ef e kees
ner eceeCe ceeveles nQ~~61~~
keesF& eeCeer otmejs kees eeCeeW mes efJeeg e kejlee nw efhej Yeer Jen JeOe mes meb eg e
veneR neslee nw leLee hejesheIeele mes efp emekeer mce=efle ke"esj nes ieF& nw, DeLee&led peess
hejesheIeele kee efJeeej kejlee nw, Gmekee keueeCe veneR neslee nw leLee keesF& otmejs
peerJeeW kees veneR ceejlee ngDee Yeer eEnmekeheves kees eehle neslee nw~ Fme ekeej ns efp eve!
legceves en Deefle ienve eMece kee nsleg ekeeefMele efkeee nw DeLee&led Meebefle kee ceeie&
yeleueeee nw~~62~~
FmeefueS eewyeermeeW leer Lekej efvejJee nQ Deewj Fmeerefu eS Jes efJeyegOep eveeW mes
Jevoveer e nQ~
eefo keesF& Ss meer DeeMeb kee kejs efke leer Lekej meg j ogboefYe, OJepee, ecej, efmebnemeve,
OeJeue Deewj efvece&ue $e, Yesj er, MebKe leLee keenue (veieeje) Deeefo heefj enheer ieto[er
kes ceOe efJeeceeve jnles nQ Deewj Jes ef$ eYegJeve kes JeJemLeeheke nQ DeLee&led ef$ eYegJeve kees
meneje osles nQ, FmeefueS Jes efvejJee veneR nw, mees Gmekee Ssmeer DeeMebkee kejvee Yeer
"erke veneR nw, ke eeWefke eej IeeeflekeceeX kes DeYeeJe mes eehle ngF& veew kesJeueueefyOeeeW
mes Jes megMeesefYele nQ FmeefueS Gvekee heehe kes meeLe mebyebOe veneR yeve mekelee nw~
Fleeefoke he mes eewyeermeeW leerLekej efJe<eeke ogve& eeW kee efvejekejCe kejkes veece,
mLeehevee, Je Deewj YeeJe kes Yeso mes efYeVe eewyeerme leerLekejeW kes mleJeve kes efJeOeeve
kee Deewj Gmekes heue kee keLeve elegefJeMeeflemleJe kejlee nw~

i:i:i:i

Deeiece ohe&Ce

(11)

hebeece=le DeefYe<eske kes Deveske eceeCe

eeke=le YeeJemeben ceW eer osJemesve metefj ves kene nwDebies Ceemeb efkeee, Fboes nb keefhheTCe efCeekeeS~
kebkeCe-mesnj-cegodoer, kegCeDees peCCeesheJeereb e~~436~~
heer{b ces b keefhhee, lemmeesJeefj "eefJeTCe efpeCeheef[cee~
heekeKeb Dejnbleb, efelles YeeJesG YeeJesCe~~437~~
keuemeeGkekeb "eefJee, eGmeg efJe kees Cesmeg Ceerjheefjheg CCeb~
IeeogoefneYeefjeb, CeJemeeoueCCecegn keceueb~~438~~
DeeJeeefnTCe osJes, megjJeF-efmeefn-keeue-CesefjS-JeCes~
heJeCes peKes memetueer, meef heemeJeenCes memelLes e~~439~~
oeTCe hegppeoJJeb, yeefueeeb len e peCCeYeeeb e~
meJJesefmeb Yebllesefn e , yeerekeKejCeecepegllesefnb~~440~~
GeeefjTCe cebles, Deefnmeseb kegCeG osJeosJemme~
Ceerj-Iee-Keerj-oefneb, efKeJeG DeCegkekecesCe efpeCemeermes~~441~~
CenJeCeb keeTCe hegCees, Deceueb iebOeesJeeb e Jebefollee~
meJeuenCeb e efpeefCebos, kegCeT kemmeerjceueSefbnb 1~~442~~
es osJemes ve mete fj oMe& vemeej kes kelee& osJemes ve mete fj mes pegos nQ~ oMe& vemeej kes
kelee& osJ emesve metefj ves oMe& vemeej efJe.meb. 990 ceW yeveeee nw~ GmeceW esleecyej mebIe
eefJe[mebIe, eeheveer emeb Ie, keeemebIe Deeefo kee GuuesKe nw hejvleg eeke=leYeeJemeben
ceW esleecyej mebI e kees es[kej Deewj eW kee Guues Ke veneR nw~ eefo eeke=le YeeJemeben
Deew j oMe&v emeej kes kelee& Ske ner nesles lees esl eecyej mebIe keer lejn Fve mebIeeW kee
Yeer Jes GuuesKe kejles~ Fmemes ceeuet ce he[lee nw efke eeke=leYeeJe meben kes kelee&
osJemesve metefj Deewj nQ leLee oMe&vemeej kes kelee& osJemesv e metef j Deewj ~ mebYeJele:
eeke=leYeeJemeben Deewj veeee kes kelee& osJemesve mete fj Ske nQ~ veeee kee
GuuesKe mJeeceer efJeeevebefo Mueesk eJeeef le&ke ceW kejles nQ~ efJ eeeveb efo mJeeceer kee
mecee kej erye efJ eece keer Dee"JeeR Meleeyoer kee eejbY e megef veefele neslee nw~ Fmemes
ceeuetce he[lee nw efke YeeJemeben kes kelee& meeleJeeR Meleeyoer mes Yeer henues nes i ees
1. eeke=le YeeJe meben he=. 96-97

(12)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

nQ Deewj Gme mecee ngS nQ efp eme mecee efke esleecyej mebIe kees es[kej keeemebIe
Deeefo keer Glheef e Yeer veneR ngF& Leer~
heehejegCe ceW eer jefJe<esCeeeee& ves kene nwDeefYe<eskeb efp evesveCeeb, ke=lJee megjefYeJeeefjCee~
DeefY e<eskeceJeehveesefl e, e$e e$eeshepeeeles~~165~~
DeefYe<eskeb efpevesveCeeb, efJeOeee #eerjOeejee~
efJeceeves #eerjOeJeues, peeeles hejceegefle:~~166~~
oefOekegcYewefpe&vesveCeeb, e: kejesleefYe<eseveced~
oOeeYekegdces mJeiex, peeeles me megjesllece:~~167~~
meefhe& <ee efpeveveeLeeveeb, kegles eesefYe<eseveced~
keeef vleegefleeYeeJee{dees, efJeceevesMe: me peeeles~~168~~
DeefYe<eskeeYeeJesCe, etevles yenJees yegOee:~
hegjeCesvleJeeree&ee,
egYetueyOeeefYe<esevee: 1~~169~~
1-Fveves Jeerj efve. mebJeled 1203 (efJe.meb. 733, Meke meb. 598) ceW Fme hegj eCe
kees yeveeee Lee~ Deeeee& jefJe<esCe keeemebIe kes Deveg eeeer Les, Ssmeer efkebJeovleer
eeefuele nw hejvleg en yeele "erke veneR nw, ke eeWefke keeemebIe keer efJe.meb. 753 ceW
kegceejmesve eje Glheeflle ngF& nw Ssmee oMe&vemeej ceW mhe GuuesKe nw~ Dele: en kewmes
mebYeJe ceevee peeS efke jefJe<esCeeeee& keeemebIeer Les~ cetuemebIe Deewj MJesleecyej mebIe
kes DeeeeeeX ves Fve keer Ketye ner eMebmee keer nw~ Flevee ner veneR, Fvekes heodcehegj eCe
kee DeeOeej ueskej ye[s-ye[s evLeesW keer jevee keer nw~
nefj JebMe hegj eCe ceW efp evemesveeeee& kenles nQ#eerjs#egjmeOeejewI ew-Ie=&leoOegokeeefoefYe:
~
DeefYeef<ee efpevesveee&-ceefe&leeb ve=megjemegjw: ~~21~~
nefjevoveievOee{dew - ie&vOeMeeue#elee#elew: ~
heg<hewvee&veeefJeOew w-Oet&heww: keeueeiegJew: ~~22~~
oerhewoeaeefMeKeepeeuew-vexJesewefve&jJeekew:
~
2
leeJeevee&l egjee lee-cee&veeef JeefOekeesefJeoew ~~23~~
1-Deeeee& efp evemesve ves Fme hegj eCe keer jevee Meke mebJeled 705 (efJe.meb.
1. heehegjeCe Yeeie-2, heJe& 32, he=. 97-98~ 2. nefjJebMehegjeCe meie&- 22, he=. 320

Deeiece ohe&Ce

(13)

840) ceW keer nw~ es efp evemesve Deeefohegj eCe kes kelee& YeieJeefp pevemesve mes pegos nQ~
Jemegvebefo-eeJekeeeej ceWieyYeeJeeej-pecceeefnmese-ef CekeKeceCe-CeeCe-efCeJJeeCeb~
peefcn efoCes mebpeeob, efpeCeCnJeCeb leefodoCes kegppee~~453~~
FkeKegjme-meefhhe-oefn-Keerj-iebOepeueheg CCeef JeefJenkeuemesef nb~
efCeefmepeeiejCeb e mebieere-Cee[eeF&efnb keeeJJeb~~454~~
Ceboermejd"efoJemesmeg lene DeCCesmeg GefeeheJJesmeg~
peb keerj F efpeCeceef nceb, efJeCCesee keeuehetpee mee1~~455~~
1-Deeeee& Jemegvevoer kee mecee efJeece keer ieejnJeeR Meleeyoer nw~ Fveves
cetueeeej keer DeeeejJe=eflle ceW Deeeee& Deefceleieefle-ke=le eeJekeeeej kes keg hee
GjCe ceW efoes nQ~ Deeeee& Deefceleieefle 1070 kes yeeo leke peerefJele Less~ Fveves Ske
cetueejeOevee ee YeieJeleer-DeejeOevee veece kee evLe Yeer mebmke=le ceW efueKee nw~ GmeceW
Gveves Fme DeejeOevee keer hegef ceW Jemegveefvoeesefi eceefnlee'' Ssmee Ske heo efoee nw,
Fmemes ceeuetce he[lee nw efke Jemegvevoer Deewj Deefceleieefle oesveeW mecemeeceef eke nQ Deewj
Jen mecee efJeece keer ieejnJeeR meoer nw~
veeiekegceej eefj $e heb eceer keLee ceW ceefuue<esCe Deeeee& ves kenekeejefelJee efpevesveCeeb, meefcyeb mveeheeefvle es~
eeses#Jeecejmewefve&le-ceepeogiOeeefoefYemleLee
~~112~~
hetpeeefvle e es osJeb, efveleceeefJeOeee&vew: ~
hetpeeb osJeefvekeeeme ueYevles lesvepevceefve~~113~~2
1-Deeeee& ceefuue<esCe GYeeYee<ee kes eeJeleea Les, heodceeJeleer Deewj mejmJeleer
Fve hej emevve LeeR~ ef$ e<eefue#eCe-cenehegj eCe, mJeeshe%e erkee egkele heodceeJeleerkeuhe,
mejmJeleer keuhe Deeefo Deveske ebLe Fvekes yeveeS ng es nQ~ FveceW ef$ e<eefue#eCe cenehegj eCe
kees Meke mebJele 969 efJe.meb. 1104 ceW Fveves yeveeee Lee Deewj Meke mebJeled 1050
efJe.me. 1185 ceW Fvekee mJeie&Jeeme ngDee Lee~ Fmemes ceeuetce he[lee nw efke es kece
mes kece Meleeeg Les~
efp evemebefnlee ceW YeieJeod SkemebefOe ves kenelelemlege&jJewJeexce-mejlegodoeceieerefleefYe:~
Dehegjsvcegoe hetCe&-kegcYeb mveheefelegb eYegced~~1~~
1. JemegvebefoeeJekeeeej he=. 130~ 2. veeiekegceej eefj$e hebeceer keLee (ceefuuemesCe metefjke=le)

(14)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

lees ewMees epeuewef j#eg-jmewMetlejmewI e=&l ew: ~

#eer jwo&ef OeefYejheI ez: ,mveeheesoveIeb eceeled~~2~~
lele Gvceepe&eslkeuke-etCezMeesle&vewjueced~
efpevesv eerlevegmvesnb, evove#eesoMeeef ueefYe:~~3~~
JeCeexoveeefoefYe:heMee-erleoes <eb efveJele& esled~
efveJele&veefJeefOeJew-pe&ieleeceefYeJe=es ~~4~~
lele: #eer jle lJeef iYe:, ke<eeew: mveehees ppeuew:~
lele: meb mveeheeslkeg cYewM-elegefYe& : keesCemebef elew:~~5~~
peueeef omveheves efveeb, ieles ievOeecyegOeejee~
DeefYeef<eesMecen&vle-ceceueb ef $epeieodieg ced~~6~~1
1-Fvekee Deemeve pewve meceepe ceW yeng le TB ee jne nw~ en heer s kes
ebL ekelee&DeeW kes mcejCe mes eleer le nesl ee nw~ efp evemebefnlee keer keF& eefleeeB nceves
osKeer nQ Jes meye DehetCe& nQ~ meyeceW Deefvlece hee" Yeer meceeve nw~ Dele: veneR kene
pee mekelee efke eefle kee Debeflece hee" ve nes ieee ee keeue kes Jewe f e$ed e mes eneR
leke yeve heeF& Leer~ Demleg, YeieJeoskemebef Oe kee mecee efJeece keer eewonJeeR
Meleeyoer kes hetJ ee&Oe& kes uei eYeie nw~ Flevee efveefMele nw efke efJe.me. 1376 kes henues
en mebefnlee yeve egkeer Leer~
mebmke=le YeeJemeben ceW eer JeeceosJe hebef[le ves keneheMeelmveeveefJeefOeb ke=lJee, OeewleJem$eheefjen:~
ceb$emveeveb elemveeveb, kele&Jeb ceb$eJellele: 2~~470~~
SJeb mveeve$eeb ke=lJee, Megef$eemeceefvJele:~
efpeveeJeemeb efJeMesvceb$eer, mecegeee& efve<esefOekeeced~~471~~
ke=lJesee&heLemebMegefb, efpeveb mleglJeeefleYeefkelele:~
GheefJeMe efpevemeees, kegee&efefOeefceceeb hegje~~472~~
le$eeoew Mees<eCeb mJeebbies, onveb hueeJeveb lele:~
FlesJeb ceb$eef Jevceb$eer, mJekeereeb heef Je$eesled~~473~~
1. efpevemebefnlee heefjso-10~ 2. mebmke=le YeeJemeben, he=. 196 mes 198 leke~

Deeiece ohe&Ce
nmleMegefb efJeOeeeeLe, ekegee&lmekeueer-efeeeced~
ket yeerpee#ejwce $ew- o&MeefoiyebO eveb
lele: ~~474~~
hetpeehee$eeefCe meJee&efCe, meceerheerke=le meeojced~
Yetefc eMegefb ef JeOeeeesew, o&Yee& efivepJeueveeefoefYe:~~475~~
Yetefcehetpeeb e efveJe=&le, lelemleg veeielehe&Ceced~
DeeiveseefoefMe mebmLeehe, #es$eheeueb elehe& 1 e ~~476~~
mveeveheer"b o= {b mLeehe, e#eeue MegJeeef jCee~
eeryeerpeb e efJeefueKee$e, ievOeeewmlelehetpeesled ~~477~~
heefjle: mveeveheer "me, cegKeeefhe&lemeheuueJeeved~
hete fjleebm leerLe&m ellees ew: , keueMeeb Melegj es vemesled~~478~~
efpevesMJejb meceYee&, cetueheer"esheefjefmLeleced~
ke=lJeendJeeveefJeefOeb meceked, eehees led mveeveheeref"keeced ~~479~~
kegee&lmebmLeeheveb le$e, meefvveOeeveefJeOeevekeced~
veerjepevewMe efveJe=&le, peueiebOeeefoefYee&pesled~~480~~
FveeefoMeeheeueeved, ef oMeemeg efveMeeheef leced~
j#eesJeCeeesce&Oes,
Mes<eceerMeeveMeeees: ~~481~~
vemeeeveeefokeb ke=lJee, ecesCewleeved cegob veesled~
yeefueeoevele: meJee&ved, mJemJeceb$ewe&LeeefoMeced ~~482~~
lele: kegbYeb mecegee&, leeseeeses#egmemew: ~
meodI e=lewMe lelees ogiOew-o&efOeefYe: mveeheesefppeveced~~483~~
leesew: e#eeue meetCez: , kegee&oge&veefeeeced~
hegveveeajepeveb ke=lJee, mveeveb ke<eeeJeeefjefYe:~~484~~
eleg< keesCeefm Lelew: keg cYew-mlelees ievOeecyeghetefj lew: ~
DeefYe<eskeb, ekegJeeajved, efpevesMeme megKeeefLe&ve:~~485~~
mJeeseceebieb eefmebeeLe, efpeveeefYe<eskeJeeefjCee~
peueievOeeefoefYe: heMee-oe&esefcyecen&le: ~~486~~
1. ele=h e Fefle hee"evlejb~

(15)

(16)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mleglJee efpeveb efJemepee&efhe, efoieerMeeefoceodieCeeved~

Deefe&les cetueheer"sLe, mLeeehesefppeveveeekeced~~487~~
1-heefC[le JeeceosJe kee mecee ueieYeie hevnJeeR Meleeyoer kee hetJee&Oe& nw~
1539 keer efueKeer ngF& hebefp ekee keer Ske eefle nw Deewj 1488 keer efueKeer ng eer ee.
YeeJemeben keer eefle ceW Fvekes yeveeS ngS YeeJemeben kes Mueeske eef#ehle nQ~ Fmemes
ceeuetce he[lee nw efke efJe.meb. 1539 Deewj 1488 kes hetJe&Jeleea ueieYeie hevnJeeR
Meleeyoer kes hetJee&Oe& kes es efJeeve nQ~ cetuemebIe ceW Ske efJeveeev veece kes Deeeee&
nes iees nQ, Gvekes efMe<e ef$ eueeskekeerefle& Deewj ef$ eueeskekeerefle& kes efMe<e ue#ceer ev ngS
nQ~ FvneR ef$ eueeskekeerefle& Deewj ue#ceer ev kes hebef[le JeeceosJe efMe<e Les~ Fvekee kegue
vewi ece kegue Lee~ Fvekes yeveeS ngS ef$ eueeskeoerheke, mebmke=le YeeJemeben, ceneefYe<eske
hebefp ekee Deeefo evLe nQ~
Jejebi eeefj le ceW JeOe&ceeve Yeejke Deeeee& ves kenee: mebmLeehe ef pevesMeb, efJeefOeJelhebeece=lew efpe&veb epeles~
peueievOee#eleheg <hew- vezJesewo eaheOetheHeueefveJenw: ~~16~~
ees efveleb ef pevecee&efle, me SJe Oevees ef vepesve nmlesve~
Oeeeefle cevemee Megef evee, mleewef le e efpendJeeielew: mlees$ew: ~~17~~1
eerheeueeefj $e ceW mekeuekeerefle& Deeeee& ves keneke=lJee hebeece=l ewefve&le-ceefYe<eskeb efpevesefMeveeced~
2
es YeJee: hetpeevlegew -mles hetpevles meg jeefoefYe:~~
1-Deeeee& mekeuekeerefle& Deeeee& heodceveboer kes hed hej ngS nQ~ FvneWves
Deveske evLe yeveeS nQ pees pewve meceepe cesW ye[er ner Yeefkele kes meeLe he{s peeles nQ~
Flevee ner veneR, es yengle ner eeceeefCeke Yeer ceeves peeles nQ~ efJe.meb. 1490 Deewj 1492
keer Fvekes eje eefleefle cetefle& eeB Yeer heeF& peeleer nQ~ megveles nQ, Fvekee mJeie&Jeeme
1499 ceW iegp ejele kes cenmeevee veiej cesW ngDee Lee~ kenles nQ, JeneB Fvekeer meceeefOe
Yeer yeveer ngF& nw~
cetOvee& ielJeeveg mebmveehee-ce=lew: hebeefJeOewJe&jw: ~
efpevesveefleceeb Yekelee, hetpeeslmJeMegYeehlees~~
1. Jejebieeefjle meie&- 12~ 2. eerh eeue eefjle~

Deeiece ohe&Ce

(17)

GheosMejlveceeuee ceW hebef[leeeee& mekeueYet<eCe1 ves kenehebeece=lew: megceb$esCe, cebef$elewYe&efkeleefveYe&j:~

DeefYeef<ee efpevesveCeeb, eefleefyecyeeef ve hegCeJeeved ~~(1)
Ceceeskeejkeuhe ceW eer efmebnvebefo2 ves kene nwhetpeeJeb keg bkeg ceb e, meokeb emmeb eeb~
jlveoerhekeb Jeeces e, Oethekegb[b e oef#eCes~~
Heueb oseb efpevesMeme, hegjlees yeerpehetjkeb~
etleb eeseecekeoueer-cegKeb <ed keleg&<eg eceeled~~
kebkeesuewueeueJebieeefo-meJeez<eOeeefYe<eseveb
~
oefO eogiOes #egmeef he&efYe&-jefY e<eskees efpeveme e~~(2 )
heodcehegj eCeYee<ee ceW heb. oewuelejece peer ves efueKee nwpees veerj kej efp evesv kee DeefYe<eske kejw mees osJeeW kej ceveg<eeW kej mesJeveerke
eeJeleea nes e, efp emekee jepeeefYe<eske osJe efJeeeOej kejQ Deewj pees ogi Oekej Dejnble
kee DeefYe<eske kejw mees #eerj meeiej kes peue meceeve GpJeue efJeceeve kes efJe<eQ hejce keebefle
Oeejke osJe nes e efHej ceveg<e nes e cees#e heeJew Deewj pees oefOekej meJe&%e Jeerlejeie kee
DeefYe<eske kejw mees oefOemeceeve GppJeue eMe kees heee kej YeJeesoefOe kees lejw Deewj
pees Ie==le kej efp eveveeLe kee DeefYe<eske kejw mees mJeie& efJeceeveefJe<eQ ceneyeueJeeved osJe
nes e hejbhejee DevevleJeer e& kees Oejw Deewj pees F&<e jme kej efp eveveeLe kee DeefYe<eske
kejw mees Dece=le kee Deenejer megj sMJej nes e~ vejsMJej heo heee cegveerMJej nes e
DeefJeveMJej heo heeJew~ DeefYe<eske kes eYeeJe kej Deveske YeJepeerJe osJeeW kej FbeW kej
DeefYe<eske heeJeles Yees eflevekeer keLee hegj eCeeW ceW eefme nw~(3)
1-heodcehegj eCe keer Yee<ee heb. oewuelejece peer ves efJe.meb. 1823 ceW yeveeF& nw~
heodcehegj eCe kes cetueMueeskeeW kee en DevegJeeo nw~ en Yee<ee pewve meceepe ceW DeleefOeke
DeeojCeer e ceeveer peeleer nw~ heb. oewuelejece peer peehegj keer lesj nhebLe Mewueer ceW Ske
1. Fveves efJe.meb. 1627 ceW Fme ebLe keer jevee keer Leer~ es Deeeee& mek euekeerefle& keer hejcheje ceW ngS
nQ~ Yeejke MegYeev kes es efMe<e Les~ ebLejevee kes mecee MegYeev kes he hej megceeflek eerefle& Les~ efJe.
1626 ceW megceeflekeerefle& efJeje nes iees Les Deewj iegCekeeref le& kees Deheves he hej DeefYeef<ee kej efoee Lee, Ssmee
efYeuees[e (iegpejele) kes yeeJeve efpeveeuee Deeefo kes JeCe&ve ceW mJeeb mekeueYet<eCe ves efueKee nw~ 2. Fveves efJe.
meb. 1667 ceW en keuhe yeveeee nw~ Dele: Fvek ee mecee efJeece keer melejnJeeR Meleeyoer nw~ es mes vemebI e kes
Les~ Fvekeer hejcheje Jeiewjn hegmlek e Fme mecee heeme ve nesves mes veneR os mekes nQ~
(1) GheosMejlveceeuee~ (2) Ceceesk eejkeuhe~ (3) heehegjeCe Yee<ee, heJe& 32, Mueesk e 165-169

(18)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meceeo=le efJeeve Les~

Jemegvebefo-eeJekeeeej Yee<ee ceW yeeyee ogueer evo peer1 ves kene nwYeieJeeve kee ieYee&Jeleej Dej p evceeefYe<eske, lehekeueeCe, %eevekeueeCe,
efveJee&CekeueeCe efp eme efove efJe<eQ ngJee eflen efove efJe<ew keueMeeefYe<eske Dej eYeeJevee
kejCeer~ F#egj me, Ie=le, oner, otOe, megi ebOe peue kee heefJe$e veevee ekeej kee keueMeeb
keefj DeefYe<eske kejCee~ yengefj jeef$ e efJe<eQ peeiejCe mebi eerle veekeeef oke pees mebi eerle ve=le
leLee ieeveeefoke kejCee~ Dej veboerMJej kes Dee" efove efJe<eQ leLee Deewj Yeer Gefele hejJee
efJe<eQ pees kejw YeieJeeve keer ceef ncee mees keeue hetpee peeCeveer, ee keeuehetpee kener~(1)
keueme eGkekeb "eefJee eGmeg efJe keesCesmeg CeerjheefjhegCCeb~
IeeogoefneYeefjeb
CeJemeeoueCCecegnkeceueb~~
keueMe eleg<keb mLeeheef elJee eleg<Je&efhe keesCes<eg veerj heef j hetCe~
Ie=leogi OeoefOeYe=leb
veJeMeleoue vvecegKekeceueb ~~438~~(2 )
mebef#ehle DeLe&-leoveblej eejeW keesveeW ceW peue mes Yejs ngS eej keueMe mLeeheve
kejves eeefnS leLee ceOe ceW hetCe& keueMe mLeeheve kejvee eeefnS~ Fvekes Deefleefj kele
Ieer, otOe, oner Fvemes Yejs ngS keueMe Yeer mLeeheve kejves eeefnS~ Fve meye keueMeeW
kes cegKe hej veJeerve meew oue Jeeues keceue jKeves eeefnS~
GeefjTCe cebles Deefnmeseb kegCeG osJeosJemme~
Ceer jIeeKeerjoefneb efKeJeG DeCegkekeces Ce efpeCemeermes~~
Geee& ceb$ eeved DeefYe<eskeb kegee&led osJeosJeme~
veerj Ie=le#eerj oefOekeb ef#ehesled DevegecesCe efp eveMeer<ex~~441~~(3)
leoveblej osJeeefOeosJe YeieJeeve Dejnble osJe kee DeefYe<eske kejvee eeefnS~ Jen
DeefYe<eske Devegece mes peue, Ieer, otOe, oner Deeefo heoeLeeX mes ceb$ eeW kee GeejCe kejles
ng es YeieJeeve kes cemleke hej mes kejvee eeefnS~
CnJeCeb keeTCe hegCees Deceueb iebOeesJeeb e Jebefollee~
meJeuenCeb e efpeefCebos keg CeT kemmeerjceueSef nb ~~
1. yeeyee peer ves en Yee<ee keewve mes mecJeled ceW yeveeF& Leer~ en nceejs heeme keer eefle kee Debeflece
he$e ieeeye nes peeves mes veneR efueKe mekes nQ~ yeeyeepeer Fmeer yeermeJeeR Meleeyoer ceW kejerye 20-25 Je<e& kece
leke peerefJele Les~ mebYeJele: Jes en Yee<ee 1955 kes henues efk emeer mecee ceW yevee egk es Les~
(1) Jemegvebefo eeJekeeeej, he$e 81, ieeLee veb . 53-54-55~ (2-3) eeke=le YeeJemeben he=. 96-97

Deeiece ohe&Ce

(19)

mveheveb keejef elJee hegve: Deceueb ievOeesokeb e JeefvolJee~

Gle&veb e efp evesvs kegee&led keeMceerj ceueew:~~442~~1
DeLe&-Fme ekeej DeefYe<eske kej efvece&ue iebOeesoke keer Jebovee kejveer eeefnS
efHej keeMceerj er kesmej leLee ebove Deeefo mes YeieJeeve kee Gle&ve kejvee eeefnS~
DeefYe<eske kes Deveblej evove, kesmej Deeefo JeeW keer meJeez<eefOe yeveekej Gmemes eeflecee
kee Gyeve kejvee eeefnS~ efHej keesCe keueMeeW mes leLee hetCe& keueMe mes DeefYe<eske
kejvee eeefnS~ en efJeefOe Deleble meb#eshe mes kener nw~ Fmekeer hetCe& efJeefOe DeefYe<eske
hee" mes peeve uesveer eeefnS~
Fe meb KesJ eb keefn eb pees het eF iebOeoerJeOetJ esef nb~
kegmegcesefn peJeF efCeeb mees nCeF hegj eCeeb heeJeb~~
Fefle meb#eshesCe keefLeleb e: hetp eeefle ievOeoerheOethew:~
kegmeg cew: peheefle efveleb me nefvle hegj eCekeb heeheb~ ~447~~2
DeLe&-Fme ekeej meb#eshe mes efmeee kee efJeOeeve kene~ pees heg<e iebOe,
oerhe, Oethe Deewj HetueeW mes Fme eb$ e keer hetp ee kejlee nw leLee efvele Fmekee pehe kejlee
nw Jen heg<e Deheves mebef ele efkees ng es mecemle heeheeW kee veeMe kej oslee nw~
Ie=le#eerjeefoefYe: hetCee&: keueMee: keceueevevee:~
cegeeoeceeefomelkeb"e jlvejefMceefJejeefpelee:~~14~~
efpeveefyecyeeefYe<eskeeLe&-ceentlee YeefeYeemegje:~
Mebl es Yeesefi eiesns<eg MeleMeesLe meneMe:~~15~~3
DeLe&-pees Ieer, otOe Deeefo mes Yejs ngS Les, efp evekes cegKe hej keceue {kes ngS
Les, efp evekes keC" ceW ceesefleeeW keer ceeueeSB ueke jner Leer, pees jlveeW keer efkejCeeW mes
megMeesefYele Les, pees veevee ekeej kes yesue-yeteW mes osoerheceeve Les leLee pees efp eveeefleceeDeeW kes DeefYe<eske kes efueS Fkes efkees iees Les, Ssmes mewke[eW npeejeW keueMe
ie=nmLeeW kes IejeW ceW efoKeeF& osles Les~
YeeJeeLe&-uebkee ceW efmLele MeebefleveeLe ewleeuee ceW Yeef eceeve uebkee kes ueesi e
Ie=le, ogi Oe, oefOe Deeefo mes Yejs ngS keueMe efp evekes efke keb" Yeeie ceesefleeeW keer ceeuee
mes megMeesefYele nes jns nQ, efp evesv YeieJeeve kes DeefYe<eske kes efueS ueees~
heeesoefOe#eerjIe=leeefohetCee& heueeeheg<hemleJekeeefheOeevee:~
IeeJeueeroeceefveyekeb"e megJeCe&keejwefue&efKelee jjepe~~25~~4
1-2. eeke=le YeeJe meben, he=. 97-98~ 3. heehegjeCe, meie& 68~ 4. Jejebieeefj$e, meie& 23~

(20)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeesejeMeerlepeuewe&hetCee&: menecee$ee: keueMee: efJeMeeuee:~

heeeslheueeslheguueefJeOeeveJeke$ee ef pevesvefyecyemvehevewke keeee&~~26~~1
YeeJeeLe&-Gme cebefoj ceW efp evesv YeieJeeve kes DeefYe<eske kes efueS ueees iees
peue, oner, otOe, Ie=le mes hetCe& keueMe ceneve MeesYee kees eehle ngS , efp evekes cegKeee
Yeeie keceue heg<heeW mes Deeeefole Les~
leLee ekeejeled hee<eeCeIeeflemeeefhe efpeveefyecyeme hebeece=lew: mveheveb DeefJeOew:
hetpeeJewe hetpeveb kegle eteced JevoveeYeefee kegle~2
YeeJeeLe&-hee<eeCe Ieefle Yeer efp eveefyecye kee heb eece=le mes DeefYe<eske leLee Dee"
ekeej kes hetp eve JeeW mes hetp eve kejvee eeefnS~
e#eeKepet&jeeses#eg eeeerveeceuekeesodYeJew: ~
3
jepeeoveece hetiees lLew mveeheeeef ce efpeveb jmew : ~~
YeeJeeLe&-ceQ F#eg Deeefo jmeeW mes YeieJeeve kee DeefYe<eske kejlee ntB~
leefuesheveiebOeebyegheg<heeefCe mee ooew cegoe~
eerheeueeeeb iej#esYe: heeefCeYeeb efiJenevees~~4
DeLee&led Gme cewvee megbojer mes keg jesi e mes heeref[le Deheves heefle eerheeue jepee leLee
Gvekes meele meew Jeerj eW kees Gvekes jesi e kes efveJeejCeeLe& ebove, DeefYe<eske kee peue leLee
heg<he efoes~
eeke=le efveJee&CeYeef e ceW eer kegbokegboosJe ves efueKee nwiees cceosJeb Jeboefce, heb emeeb OeCegnosnGeb leb,
5
os Jee kegCebef le Jeg er, kesmejkeg megceeCe lemme GJeefjef cce~~27~~
DeLee&led efp eme ieesccesMe keer eeflecee kes Thej osJe ueesi e kesMej Deewj heg<he keer
Je<ee& efkeee kejles nQ, Gvekees ceQ vecemkeej kejlee ntB~ Fme lejn ye[s-ye[s efJeeve
DeeeeeeX kes yeveees ngS ebLeeW ceW kesMej Deewj heg<he kee JeCe&ve efceuelee nw~ pees eLeeLe&
SJeb Dee<e&ceeiee&vegmeej nw~

i:i:i:i

1. Jejebieeefj$e, meie& 23~ 2. YeieJelkegbokegboeeee& ke=le <edh eeng[, mebmke=le erk ee, hespe 85~
3. mees ceos Je metef j ke=le eMeefmleuek e cenek eeJe Deceeseme~ 4. eer h eeue eefj$e~ 5.eeke=le efveJee&CeYeefe

Deeiece ohe&Ce

(21)

ebove hetpee kee cenJe

eer evoveb efJeveevewJe, hetpeeb kegee&lkeoeeve~
eYeeles Ievemeejme, hetpee keeee& efJee#eCew: ~~125~~1
DeLe&-eer efp evesv osJe keer hetp ee efyevee evove kes keYeer veneR kejveer eeefnS~
elegj heg<eeW kees eele: keeue kes mecee evove mes hetp ee DeJeMe kejveer eeefnS~
YeeJeeLe&-eele: keeue ceW YeieJeeve efp evesv osJe keer hetp ee Gvekes ejCeejefJebo kes
Debi eg hej evove ueieekej kejveer eeefnS~ eeefhe YeieJeeve keer hetp ee DeJe mes
keer peeleer nw Deewj Jen DeefYe<eske hetJe&ke ner nesleer nw leLeeefhe DeefYe<eske kes yeeo ejCeeW
hej ebove ueieevee DeeJeMeke ceevee peelee nw~ eefo DeJe kee meceeiece ve efceuess
lees kesJeue YeieJeeve kes ejCe kes Debi et"s hej ebove ueieeves mes ner YeieJeeve keer hetp ee
mecePeer peeleer nw~ eefo YeieJeeve kes ejCeeW hej ebove ve ueieeee peees Deewj efyevee
ebove ueieees ner hetp ee keer peeleer nw lees Jen hetCe& hetp ee veneR mecePeer peeleer, eele:keeue
kes mecee ebove hetp ee ner cegKe ceeveer ieF& nw~
ejCeeW ceW ebove uesheve kes eceeCekeb kees uekew ueeieg meeebietueJeb iekehet&jkejbe fpeles ve~
eerKeC[hebkesve efvejmleMeb keb , efpeveeceeypeb, heef juesheeeefce~~
Meerleue eerveer, Fueeeeer, Deiej, efeebi et, ueeQi e, kehetj , kesmej Deeefo megi ebefOele
heoeLeeX mes efceues ng es evove mes eer efp evesvosJe kes ejCe keceueeW keer hetp ee kejveer
eeefnS~ Gve ejCeeW kes Debi et"s hej evove ueieevee eeefnS~
megevovesve kehet&j - JeeefceesCe megiebefOevee~
Jeeefuebheecees efpevemeebI eerved , efveefuebheeOeerMJejeefe&leeved~~
ebove kesmej Deewj kehetj mes efceues ng es megi ebefOele Je mes YeieJeeve kes ejCe
keceueeW kee ueshe kejvee eeefnS~
keeMceerjkehet& j - meg ieefvOelesve, megiebOeIevemeej - efJeueshevesve~
heeoeypeegiceb efn efJeues heeeefce, Yekelee efpeveme keCeeegleme~~2
DeLe&-kesmej, kehetj , megi ebefOele evove Deeefo JeeW mes ceQ keCeemeeiej
YeieJeeve efp evesvosJe kes oesveeW ejCe keceueeW kee ueshe kejlee ntBb~
1. GceemJeeceer eeJekeeeej, he=. 47~ 2. efpevemebefnlee-3 Mueesk e (GceemJeeceer eeJekeeeej ceW
he=. 48 hej)

(22)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kehhetj kegbkegceee leuekekeef cemmesCe eboCe jmesCe~

hejJenue heefjceuece efuebheecees efpeCemme ejCebb~~
DeLe&-kehetj , kesmej, evove Deeefo megi eefvOele JeeW kes jme mes YeieJeeve
efp evesv kes ejCe keceueeW hej ueshe kej Gvekees megi ebefOele kejlee ntBb~
heodceebhekepeeleeefo-eefiYe: mebbhetpeesefppeveeved~
heg<heeYeeJes ekegJeeale, heerlee#eleYeJew: mecew: ~~129~~1
DeLe&-keceue, echee, ecesueer Deeefo heg<heeW keer ceeuee yeveekej Gvemes YeieJeeve
keer hetp ee kejveer eeefnS leLee heg< heeW kes DeYeeJe ceWW De#eleeW kees kesmej mes heerues kej
Deew j GvnsW heg<he ceevekej Gvemes hetp ee kejveer eeefnS~
otOe mes DeefYe<esk e kes efueS i eee os vee, ceb efoj ceW kegbDee yeveJeevee Deewj Hetue
mes hetp ee kes efu eS Jeeef kee yeveJeevee iegCe nw~
heeesLe ieeb peueeLe e, ketheb heg<hemegnsleJes~
Jeeefkeeb mebekegJe&vvee, veeefle oes<eOejes YeJesled~~133~~
DeLe&-YeieJeeve efp evesv osJe kee DeefYe<eske kejves kes efueS megi ecelee mes otOe keer
eeefhle nes peees Fmekes efueS ieee kee jKevee ee efp eveeuee ceW ieee kees oeve osvee
oes<eeOeeeke DeLee&led oes<e kejves Jeeuee veneR nw~ Fmeer ekeej hetp ee ceW megi ecelee mes heg<heeW
keer eeefhle kes efueS yeeie-yeieer ee yeveJeeves ceW Yeer oes<e veneR nw~ hetp ee kes efueS megi ecelee
mes peue efceuelee jns Fmekes efueS kegBDee yeveJeeves ceW Yeer Delevle oes<e veneR neslee nw~
YeeJeeLe&-eeefhe pewve Meem$eeW ceW kegBDee KegoJeeves kee leLee yeieer ee ueieJeeves kee
efve<esOe nw Fmeer ekeej ieee kees oeve osves kee Yeer efve<esOe nw, ke eeWefke Fve meye keeceeW
ceW efnbmee DeJeMe Deewj DeefOekelee kes meeLe nesleer nw~ hejvleg eneb hej pees Fmekee
efJeOeeve efueKee nw Jen kesJeue megi ecelee kes meeLe YeieJeeve keer hetp ee meoe nesleer jnves
kes efueS efueKee nw~ GodosMe efYevve-efYevve nesves mes Ske ner efeee mes hegCe-heehe oesveeW
nes mekeles nQ~ kesJeue Kee-heerkej cemle nesves kes efueS Yeesp eve yeveevee heehe nw~ hejbleg
cegefveeeW kees oeve osves kes efueS Yeesp eve yeveevee hegCe kee keejCe nw~ Fmeer ekeej ce=l eke
kees JewlejCeer veoer mes heej kej osves kes efueS ieee kee oeve efceLeelJe Je heehe nw, hejvleg
YeieJeeve kee DeefYe<eske megi ecelee kes meeLe meoe nesles jnves kes efueS ieee kee oeve osvee
hegCe kee keejCe nw~ Fmeer ekeej kegBDee KegoJeeves Deewj yeieer ee ueieeves ceW DeefOeke
efnbmee nesleer nw, hejvleg YeieJeeve keer hetp ee kejves kes efueS kegBDee, yeieer eer yeveJeevee
1. GceemJeeceer eeJekeeeej, he=. 51 mes 55 leke, Mueesk e 129, 133 mes 139 leke~

Deeiece ohe&Ce

(23)

hegCe kee ner keejCe ceevee peelee nw efp eme ekeej hetp ee kejves ceW Yeer efnbmee nesleer nw,
hejvleg Fve keeceeW kes kejves ceW Deveske peerJeeW kees cenehegCe kee yebOe neslee nw Deewj
FmeerefueS YeJe peerJe ye[er Yeefke le mes Fve keeceeW kees kejles nQ Fmeer ekeej
efp eveeue e ceW ieee kee oeve os vee leLee ef p eveeuee kes efu eS kegBDee, yeieer eer
yeveJeevee hegCe kee ner keejCe nw~ heg Ce-heehe YeeJeeW mes neslee nw leLee efceLeelJe
Deew j mecekelJe Yeer YeeJeeW mes ner neslee nw ~ Fve meye yeeleeW kees mecePekej cees#e kes
keejCeYetle hegCekeee& meoe kejles jnvee eeefnS~
Megleeses#egmeefhe&efYe-og&iOeoOeecepew: jmew: ~
meJeex<eefOeef YeetCezYee&Jeelmebmveheeesefppeveced~~134~~
DeLe&-Meg peue, F#egj me, Ieer, otOe, oner, Deecej me, meJeex<eefOe Deewj keukeetCe& Deeefo mes YeieJeeve efp evesv osJe kee DeefYe<eske kejvee eeefnS Deewj Jen Yeer ye[er
Yeefkele leLee YeeJehetJe&ke kejvee eeefnS~
hetpehetpeeJeMes<esCe, ieesMeer <exCe leeefuevee~
osJeeefOeosJemesJeeew, mJeJehegMee&es lmeoe~~135~~
DeLe&-pees YeieJeeve keer hetp ee kejves kes yeeo yee jne nw Deewj efp eme hej Yecej
Dee jns nQ Ssmes evove mes hetp ee kejves Jeeues kees YeieJeeve keer hetp ee kejves kes efueS
Deheves Mejerj kees eef e&le kejvee eeefnS~
YeeJeeLe&-DeefYe<eske kes yeeo YeieJeeve kes ejCeeW hej evove ueieevee eeefnS
Deewj Deeies DeJe mes hetp ee kejves kes efueS Gme yees ng es evove mes efHej ogyeeje
efleueke ueieevee eeefnS~
mveevewefJe&uesheveefJeYet<eCeheg<heJeeme - OetheeoerheHeueleboguehe$ehetiew: ~
vewJeseJeeefjJemelewMecejelehe$e - Jeeefo$eieerlevemJeeef mlekekeesMeJe==Oee~~136~~
Fleskeef JebMeef leefJeOee-ef pevejepehet pee-eeefleeb leef on YeeJeJeMesve eespeced~
JeeefCe Je<ee&efCe leLee efn keeuee:, YeeJee meoe vewJe mecee YeJeefvle~~137~~
DeLe&-YeieJeeve efp evesv ossJe keer hetp ee Fkekeerme ekeej mes keer peeleer nw~ Deeies
GvneR kees yeleueeles nQ~ 1. heb eece=leeefYe<eske kejvee, 2. ejCeeW hej ebove ueieevee,
3. efp eveeuee kees megMeesefYele kejvee, 4. YeieJeeve kes ejCeeW hej heg<he e{evee,
5. Jeeme hetp ee kejvee, 6. Oethe mes hetp ee kejvee, 7. oerheke mes hetp ee kejvee,
8. De#eleeW mes hetp ee kejvee, 9. leebyetue he$e mes hetp ee kejvee, 10. megheeefj eeW mes hetp ee
kejvee, 11. vewJese mes hetp ee kejvee, 12. peue mes hetp ee kejvee, 13. HeueeW mes hetp ee

(24)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kejvee, 14. Meem$e hetp ee ceW Jem$e mes hetp ee kejvee, 15. ecej {gueevee, 16. $e
efHejevee, 17. yeepes yepeevee, 18. YeieJeeve keer mleg efle kees ieekej kenvee,
19. YeieJeeve kes meeceves ve=le kejvee, 20. meebefLeee kejvee, 21. Deewj YeC[ej ceW
Je osvee~ Fme ekeej Fkekeerme ekeej keer efJeefOe mes YeieJeeve keer hetp ee keer peeleer
nw~ DeLeJee efp emekees pees hemebo nes Gmeer mes YeeJehetJe&ke YeieJeeve keer hetp ee kejveer
eeefnS~ pewmes efkemeer kees efmeleej yepeevee hemebo nw lees Gmekees YeieJeeve kes meeceves ner
efmeleej yepeevee eeefnS~ Fmekee Yeer keejCe en nw efke Je, #es$ e, keeue Deewj YeeJe
es meyekes meoe meceeve veneR jnles FmeefueS Deheveer-Deheveer eesi elee kes Devegmeej
YeieJeeve keer hetp ee meoe kejles jnvee eeefnS~ efyevee hetp ee kes Dehevee keesF& mecee
Jeleerle veneR kejvee eeefnS~
Meevleew MJesleb pees Meeceb, Yes jkeleb Yees nefjled~
heerleb Oeveeefo-mebueeYes, hebeJeCe leg efmees~~138~~
DeLe&-veJeen Deeefo keer Meebe fle kes efueS DeLeJee heehe keceeX keer Meebefle kes
efueS meHes o Jem$eeW kees OeejCe kej meHeso ceeuee mes pehe kejvee eeefn S~ efJepee
eenves kes efueS Meece jbi e keer ceeuee mes p ehe kejvee eeefnS~ keueeCe kes efueS
ueeue jbi e keer ceeuee mes pehe kejvee eeef nS~ Ye e otj kejves kes ef ueS njs jbi e keer
ceeuee mes pehe kejvee eeefnS~ Oeveeefo ke keer eeefhle kes efueS heerues jbi e keer ceeuee
mes pehe kejvee eeefnS~ leLee Deheves DeYeer efmeef kes efu eS heb eJeCe& keer ceeuee
mes pehe kejvee eeefnS~ eefo ceeuee kes yeoues Gmeer jbi e kes heg<heeW mes pehe efkeee
pee es lees Gme keee& keer efm eef yengle MeerIe nes peeleer nw~ Jem$e, Deemeve Deeefo Yeer
Gme jbi e kes nesv es eeefnS~
KeefC[les ieefueles efvves, ceefueves ewJe Jeemeefme~
oeveb hetpee pehees nesce:, mJeeOeeees efJeHeueb YeJesled~~139~~
DeLe&-KeefC[le Jem$e (Jem$e kee gke[e), ieuee ngDee Jem$e, Hee ngDee Jem$e
Deewj cewuee Jem$e henve kej oeve, hetp ee, pehe, nesce Deewj mJeeOeee veneR kejvee
eeefnS~ Hes-hegj eves, ieues-me[s Jem$e henvekej oeve-hetp ee Deeefoke kejves mes Jen
oeve-hetp ee Deeefo meye efve<Heue nes peelee nw~
pew veeceeypeegieeesieefJeMegiebOe, mebyebOeyebOegjefJeuesheheefJe$eiee$e:~
lesvewJe cegef eJeMeke=efeuekeb ef JeOeee, eerheeoheg<heOejCeb efMejmee Jeneefce~~1
1. YeieJeled Fvveefvo ke=le hetpeemeej~

Deeiece ohe&Ce

(25)

DeLee&led efp eve YeieJeeve kes ejCeeW hej e{ves mes heefJe$e iebOe kes mebyebOe mes ceveesnj
efJeuesheve kejkes heefJe$e Mejerj Jeeuee ceQ Gmeer evove mes cegef e kes keejCeYetle efleueke
kees kejkes ejCeeW hej e{s ngS heg<heeW kees cemleke hej OeejCe kejlee ntB~
Fcew: mebleeheeefe&: meheefopeehlew: heefjceueeLeecet&odIeeCew jefveefce<eieb MegJeeflekejeled~~
mheg jlheer leeewefjJe Meceef veOes evovejmew: ,
efJeefuebheseb heseb MeleceKe<eeb lJelheoegieced~~2~~1
YeeJeeLe&-ns Devevle megKe kes Oeejke leerLekej YeieJeeve FveW mes hetefp ele Deehekes
ejCe keceueeW hej evove mes ueshe kejlee ntB~

i:i:i:i

1. DeefYe<esk e hee" meben, he=. 249, heefC[le DeeMeeOej ke=le efvelecenes eesle~

(26)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeJe mes hetpee

YeieJeeve keer DeJe mes hetp ee kejles mecee ejCeeW ceW ebove ueieevee~
Hetue,Heue, oerhe, Oethe JeemleefJeke uesvee Ssmee efJeOeeve nw eceeCe osefKeeshemeceF jeb Demes meb , ef peCeheekeceues meg , ef oCCepeueOeeje~
efYebieejCeeueef Ceiiee, YeJebleefYebiesefn keJJegefjee~~
eMeceefle jpe: DeMes<eb, efp eveheokeceues<eg ollepeueOeeje~
Ye=bi eejveeueefveie&lee,
YeceodYeb=i ew:
keyeg&efj lee~~470~~1
DeLe&-meyemes henues peue keer Oeeje oskej YeieJeeve keer hetp ee kejveer eeefnS~
Jen peue keer Oeeje Yeb=i eej (Peejer) keer veeue mes efvekeueveer eeefnS leLee Jen peue
Flevee megi ebefOele nesvee eeefnS efke Gme hej Yecej Dee peeSB Deewj peueOeeje kes eejeW
Deesj Ietceles ngg es Gve YecejeW mes Jen peue keer Oeeje Deveske jbi e keer efoKeeF& osves ueies
Ssmeer peue keer Oeeje YeieJeeve kes ejCe keceueeW hej he[veer eeefnS~ Fme ekeej peue
keer Oeeje mes YeieJeeve keer hetp ee kejves mes mecemle heehe ve nes peeles nQ DeLeJee
%eeveeJejCe-oMe&veeJejCe kece& Meeble nes peeles nQ~
eboCemegDevOeuesDees, efpeCeJej-ejCesmeg pees kegCeF& YeefJeDees~
uenF leCet efJeefkekeef jeb, meneJemegebO eeb Deceueb~~
evovemegi ebOeuesheb, efp eveJejejCes<eg e: kejesefle YeJe:~
ueYeles levegb Jewefeef ekeb, mJeYeeJemegi evOekeb Deceueb~~471~~
DeLe&-pees YeJe heg<e YeieJeeve efp evesv osJe kes ejCe keceueeW hej (efp eve eeflecee
kes ejCe keceueeW hej) meg i ebef Oele evove kee ueshe kejlee nw Gmekees mJeie& ceW peekej Delevle
efvece&ue Deewj mJeYeeJe mes ner megi eb efOele Jewefeeke Mejerj eehle neslee nw~
YeeJeeLe&-evove mes hetp ee kejves Jeeuee YeJe peerJe mJeie& ceW peekej Gllece osJe
neslee nw~
hegCCeeCe hegppesefn e, DekeKee-hegbpesefn osJeheehegjDees~
ueyYebefle CeJeefCeneCes megDekeKeS ekekeJeefeb~~
hegCez: hetp ees e De#ele-hebgp ew: osJeheo - hegj le:~
ueYevles veJeefveOeeveeefve, meg De#eeeefve eeJeefle&lJeb~~472~~
DeLe&-pees YeJe peerJe YeieJeeve efp evesv osJe kes meeceves hetCe& De#eleeW kes hegbp e
1. YeeJemeben he=. 102-103, Mueesk e 471 mes 477 leke~

Deeiece ohe&Ce

(27)

e{elee nw De#eleeW mes YeieJeeve keer hetp ee kejlee nw Jen heg<e eeJeleea kee heo heekej
De#eehe veJeefveefOeeeW kees eehle kejlee nw~ eeJeleea kees pees efveef Oeeeb eehle nesleer nQ
GveceW mes eens ef p elevee meeceeve efvekeeuee peees, efvekeuelee ner peelee nw, kece veneR nes lee~
Deefue-egbefyeSefnb hegppeF, efpeCeheekeceueb e peeFceuueerefnb~
mees nJeF megj Jeefj b oes , jces F & megj le JejJeCese fn b~ ~
Deefue-egefcyelew : het p eeefle, efp eveheo-keceueb e peeefleceefuuekew :~
me YeJeefle megj Jejsv:, jceles megj leJejJeves<eg~~473~~
DeLe&-pees YeJe heg<e YeieJeeve efp evesv osJe kes ejCe keceueeW keer efp eve hej
Yecej Ietce jns nQ Ssmes ecesueer, ceesi eje Deeefo Gllece heg<heeW mes hetp ee kejlee nw Jen mJeie&
ceW peekej Deveske osJeeW kee Fv neslee nw Deewj Jen JeneB hej ef ejkeeue leke mJeie& ceW
nesves Jeeues keuheJe=#eeW kes JeveeW ceW (yeieer eeW ceW) eer[e efkeee kejlee nw~
oefnKeerj-meefhhe-mebYeJe-Gllece-eSefnb hegppeS pees ng~
efpeCeJejheee - heDees n, mees heeJeF Glleces YeesS~~
oefOe-#eerj -meefhe&:-mecYeJeesllece-ekew: hetp eesled ees efn~
efp eveJej-heeoheeesnb, me eehveesefle Geceeved Yeesi eeved~~474~~
DeLe&-pees YeJe heg<e oner, otOe, Ieer, Deeefo mes yeves ng es Gllece vewJese mes
YeieJeeve efp evesv osJe kes ejCe keceueeW keer hetp ee kejlee nw Gmes Geceesllece Yeesi eeW keer
eeefhle nesleer nw~
kehhetj-lesuue-heeefuee-cebo-ceheneCeef[eoerJese fnb~
hegppeF efpeCe-hee-heesceb, meefme-metjefJemeceleCegb uenF&~~
kehe&tj -lesue-epJeefuele-cevo-celenleveefleoerhew: ~
hetp eeefle efp eve-heodceb, MeefMemet e&mecelevegb ueYeles~~475~~
DeLe&-pees oerheke, kehetj , Ieer, lesue Deeefo mes epJeefuele nes jne nw Deewj cevocevo Jeeeg mes veee mee jne nw Ssmes oerheke mes pees YeJe heg<e YeieJeeve efp evesv osJe
kes ejCe keceueeW keer hetp ee kejlee nw Jen heg<e met e&-evcee kes meceeve lesp emJeer
Mejerj kees OeejCe kejlee nw~
ef meuueejme-Dee -ceer efmee-efCeiiee OetJesef nb Jenue-Oetcesefnb~
OetJeF pees efpeCeejCesmeg uenF megnJelleCeb eflepe S~~
efmeueejmeeiegefceefeleefveie&leOethew:
yenueOetcew:~
Oetheesod e: efp eveejCesmeg ueYeles MegYeJele&veb ef$ epeieefle~~476~~

(28)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLe&-efp ememes yengle Yeejer Oegb Deeb efvekeue jne nw Deewj pees efMeueejme (ef Meueepeerle)
Deieg, ebove Deeefo megi ebefOele JeeW mes yeveer ng eer nw Ssmeer Oethe Deefi ve ceW Keskej
YeieJeeve efp evesv osJe kes ejCe keceueesW kees Oetefhele kejlee nw Jen leerveeW ueeskeeW ceW
Gllece heo kees eehle neslee nw~ Oethe kees Deefi ve ceW Kesvee eeefnS Deewj Gmemes efvekeuee
ngDee OebtDeeb oeSb neLe mes YeieJeeve keer Deesj kejvee eeefnS~
hekekes efnb jme[d{-megcegppeues efnb efpeCeejCeheg jDees hheef JeSef nb~
CeeCeeHeuesefnb heeJeF, hegefjmees efneFeb megHeueb~~
hekekew: jmee{d ew: mecegp Jeuew: ef p eveJejejCehegj leGheeg ew:~
veeveeHeuew: eehveesefle, heg<e: oesefhmeleb megHeueb~~477~~
DeLe&-pees YeJe heg<e Delevle GppJeue jme mes Yejhetj Ssmes Deveske ekeej kes
hekes HeueeW mes YeieJeeve efp evesv osJe kes ejCe keceueeW kes meeceves mecehe&Ce kej hetp ee
kejlee nw Jen Deheves oe Devegketue Gllece HeueeW kees eehle neslee nw~
GceemJeeceer eeJekeeeej ceWs eer GceemJeeceer Deeeee& kenles nQefpevesveefleceeb YeJe:, mveeheeslhebekeece=lew: ~
leme veMeefle mebleehe:, MejerjeefomecegodYeJe:~~161~~1
DeLe&-pees YeJe peerJe peue, F#egj me, otOe, oner, Ieer, meJeex<eefOe Deeefo mes
YeieJeeve efp evesv osJe keer eeflecee kee heb eece=leeefYe<eske kejlee nQ Gmekes Mejerj mes, ceve
mes Deewj Dekemceeled nesves Jeeues meye lejn kes mebleehe DeJeMe ve nes peeles nQ~
eerceleeb eer efpevesveCeeb, eefleceees e hegCeoe:~
ooeefle peueOeeje e:, eflem$ees Ye=bieejveeuele:~~162~~
pevce-ce=leg-peje-og: Keb, eceelleme #eeb epesled~
mJeuhewjsJe YeJew: heehejpe: Meeceefle efveef Meleced~~163~~
DeLe&-pees YeJepeerJe eeeflenee& Deeefo Deveske MeesYeeDeeW mes megMeesefYele YeieJeeve
efp evesv osJe keer eeflecee kes meeceves Ye==bi eej veeue mes (Peejer mes) leerve yeej peue keer
Oeeje oslee nw Je heg<e cenehegCeJeeve mecePee peelee nw~ Deewj Gmekes pevce, cejCe,
yeg{ehee Deeefo kes mecemle og:Ke Devegece mes ve nes peeles nQ leLee Lees[s ner YeJeeW ceW
Gmekeer heeheheer Oetefue DeJeMe ner Meeble nes peeleer nw~
YeeJeeLe&-YeieJeeve efp evesv osJe keer eeflecee kes meeceves Peejer keer eWer mes leerve
yeej peue keer Oeeje osveer eeefnS~ ener peue hetp ee kenueeleer nw~ peueOeeje Peejer mes
1. GceemJeeceer eeJekeeeej, he= .64-65, Mueesk e 161 mes 170 leke~

Deeiece ohe&Ce

(29)

ner osveer eeefnS keesj er Deeefo mes veneR~

evoveeee&veehegCeeled, megiebefOe-levegYeeied YeJesled~
megiebOeerke=leefoiYeeiees, peeeles e YeJes YeJes~~164~~
DeLe&-evove mes YeieJeeve efp evesv osJe keer hetp ee kejves mes pees hegCe neslee nw
Gmemes en peerJe pevce-pevce ceW Delevle megi ebefOele Mejerj eehle kejlee nw Gme Mejerj
keer megi ebefOe mes oMeeW efoMeeSB megi ebefOele nes peeleer nQ~
YeeJeeLe&-YeieJeeve efp evesv osJe kes ejCe keceueeW kes Debbi et"s hej Deveeefcekee
Gbi eueer mes evove ueieevee hetp ee kenueeleer nw~ meyemes eser Gbi eueer kes heeme keer Gbi eueer
kees Deveeefcekee kenles nQ~
DeKeC[levoguew: MegYew: , megiebOew: MegYeMeeefuepew: ~
hetpeeved efpeveheeoeypee-ve#eeeb ueYeles jceeced~~165~~
DeLe&-meHeso megi ebefOele Deewj MegYeMeeefue OeeveeW mes Glhevve ng es DeKeb[ levogueeW
mes YeieJeeve efp evesv osJe kes ejCe keceueeW keer hetp ee kejves Jeeuee cees#eheer De#ee
ue#ceer kees eehle neslee nw~
YeeJeeLe&-YeieJeeve keer eeflecee kes meeceves eeJeueeW kes hege e{eves mes De#ele hetp ee
kener peeleer nw~ Jes eeJeueeW kes hege Debiet"s kees Thej kej yebOeer ngF& cegd"er mes jKeves
eeefnS, meeLe ceW ceb$ e Yeer he {vee eeefnS~ jkesyeer mes De#ele veneR e{evee eeefnS~
heg<hew: mebhetpeeved YeJeescejm$eerueesevew: meoe~
hetpelescejueeskesMeosJeerefvekejceOeie:
~~166~~
DeLe&-pees YeJe peerJe heg<heeW mes YeieJeeve efp evesv osJe keer hetp ee kejlee nw~ Jen
mJeie&ueeske kes Fv keer osefJeeeW kes ceOe ceW yew"e ngDee Deveske osefJeeeW kes megboj ves$ eeW
kes eje meoe hetp ee peelee nw~
YeeJeeLe&-Jen Fv neslee nw Deewj Deveske osJeebi eveeSb Gmekeer mesJee kejleer nQ~
heg<he YeieJeeve keer eeflecee kes ejCeeW hej e{eS peeles nQ~ heg<he oesveeW neLeeW keer Debp eefue
mes e{evee eeefnS~ Fmeer kees heg<he hetp ee kenles nQ~
hekeJeevveeefokevewJesew: eee&eleefveMeb efpeveeved~
me Yegveefe cenemeewKeb heesefvemecegodYeJeced~~167~~
DeLe&-pees YeJe peerJe hekeees ng es Deveske ekeej kes vewJese mes YeieJeeve efp evesv
osJe keer eefleefove hetp ee kejlee nw Jen heeb ees FefveeW mes Glhevve ng es cenemegKeeW kee
DevegYeJe kejlee nw~

(30)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeeJeeLe&-eeJeueeW kes Yeele kees Devve kenles nQ~ efkemeer Des Leeue ceW vewJese
kees jKekej leLee oesveeW neLeeW mes Gme Leeue kees heke[kej YeieJeeve kes meeceves Deejleer
Gleejves kes meceeve Gme Leeue kees efHejekej meeceves jKe osvee eeefnS~ neLe ee keesj er
mes vewJese veneR e{evee eeefnS~
megjlvemeefhe&: -kehet&jYeJew - oer&hewwefpe&vesefMeveeced~
eeslees e: hegceevebI eer vd eme: meelkeebeflekeueeefveefOe:~~168~~
DeLe&-pees YeJe peerJe jlve, Ieer Je kehetj kes oerhekeeW mes YeieJeeve efp evesv osJe
kes ejCe keceueeW keer Deejleer Gleejlee nw Gme heg<e keer keebefle evcee kes meceeve
efvece&ue nes peeleer nw~
YeeJeeLe&-oerhe hetp ee oerheke mes ner nesleer nw~ jbi es ngS eke mes veneR~ jbi es ngS
eke mes YeieJeeve kee Mejerj owoerheceeve veneR neslee~ oerheke mes Deejleer Gleejer peeleer
nw~ FmeerefueS heefj CeeceeW keer efJeMegef pees Deejleer mes nesleer nw Jen jbi es eke mes veneR
nes mekeleer~ oesveeW neLeeW mes oerheke kee Leeue ueskej oeF Deesj mes yeeF Deesj Iegceekej
YeieJeeve kes meeceves yeej-yeej owoerheceeve kejves kees Deejleer kenles nQ~ Fmeer kees oerhe
hetp ee kenles nQ~
ke= <CeeieJee&efopew-Oet&hew- Oet&h eese fppeveheoegieced~
me: meJe&peveleeves$eJeuueYe: mebepeeeles~~169~~
DeLe&-pees YeJe peerJe ke=<Ceieg, evove Deeefo megi ebefOele JeeW mes yeveer ngF&
Oethe mes YeieJeeve efp evesv osJe kes ejCe keceueeW keer hetp ee kejlee nw Deefi ve ceW Keskej
Oethe e{elee nw~ Jen heg<e mecemle ueesi eeW kes ves$ eeW kee heeje nes peelee nw~
YeeJeeLe&-Oethe kees Deefi ve ceW Keskej Gmekee OetbDee Deheves oeb es neLe mes YeieJeeve
keer Deesj kejvee eeefnS Fmeer kees Oethe hetp ee kenles nQ~ Oethe Leeue ceW veneR e{eF& peeleer
nw efkevleg Deefi ve ceW ner KesF& peeleer nw~
Deeceveeefjbiepebyeerjkeoueeefo-leJew:
~
Heuewe&peefle meJe&%eb, ueYelesheerefnleb Heueced~~170~~
DeLe&-pees YeJe peerJe Deece, veejbi eer, veeRyet, kesuee, Deeefo Je=#eeW mes Glhevve nesves
Jeeues HeueeW mes YeieJeeve meJe&%eosJe keer hetp ee kejlee nw Jen heg<e Deheveer Fe kes
Devegmeej HeueeW kees eehle neslee nw~
YeeJeeLe&-efp eve HeueeW mes Fefve Deewj ceve kees meblees<e nes Ssmes njs Je metKes Heue
e{evee eeefnS~ Heue osKeves ceW megvoj Deewj ceveesnj nesves eeefnS~ ieesuee ee yeeoece

Deeiece ohe&Ce

(31)

keer efcebi eer Heue veneR kenueeles efkevleg vewJese kenueeles nQ~ FmeerefueS ieesuee kes yeoues
veeefj eue e{evee eeefnS, yeeoece Yeer Hees[kej veneR e{evee eeefnS~ jkesyeer ceW Heue
jKekej ye[er efJevee Deewj Yeefkele mes YeieJeeve kes meeceves jKeves eeefnS~ Dee"esW JeeW
cesW Heue meJeexlke= Je nw~
eer jefJe<esCeeeee& kenles nQ1DeLeevevlej Yejle, efhelee kes meceeve, epee hej jepe kejves ueiee~ Gmekee
jepe mecemle Me$egDeeW mes jefnle leLee mecemle epee kees megKe osves Jeeuee Lee~~136~~
lesp emJeer Yejle Deheves ceve ceW Demenveer e Meeskeheer Meue kees OeejCe kej jne Lee
FmeefueS Ssmes JeJeefmLele jepe ceW Yeer Gmes #eCeYej kes efueS meblees<e vener neslee
Lee~~137~~ Jen leerveeW keeue DejveeLe YeieJeeve keer Jevovee kejlee Lee Yeesi eeW mes meoe
Goeme jnlee Lee Deewj meceer eerve Oece& kee eJeCe kejves kes efueS cebefoj peelee Lee~
ener Fmekee efveece Lee~~138~~ Jeneb mJe Deewj hej Meem$eeW kes heejieeceer leLee Deveske
cegefveeeW kee mebIe efp evekeer efvejvlej mesJee kejlee Lee Ssmes egefle veece kes Deeeee& jnles
Les~~139~~ Gvekes Deeies yegefceeve Yejle ves eefle%ee keer efke ceQ jece kes oMe&ve cee$e
mes cegefveele OeejCe keBi ee~~ 140~~ leovevlej Deheveer iebYeerj JeeCeer mes ceetj mecetn
kees ve=le kejeles ng es YeieJeeve egefle Yedejke Fme ekeej keer eefle%ee kejves Jeeues
Yejle mes yeesues~~141~~ efke ns YeJe! keceue kes meceeve ves$ eeW kes Oeejke jece peye
leke Deeles leyeleke let ie=nmLe Oece& kes eje DeYeeme kej ues~~142~~ cenelcee
efvee&vLe cegefveeeW keer ese Delevle keef"ve nw hej pees DeYeeme kes eje heefj hekeJe nesles
nQ GvnW Gmekee meeOeve kejvee mejue nes peelee nw~~143~~ ceQ Deeies lehe kebi ee''
Ssmee kenves Jeeues Deveske pe[yegef ceveg<e ce=leg kees eehle nes peeles nQ hej lehe veneR
kej heeles nQ~~144~~ efvee&vLe cegefveeeW kee lehe Decetue jlve kes meceeve nw''~ Ssmee
kenvee Yeer DeMeke e nw efHej Gmekeer Deve Ghecee lees nes ner ke ee mekeleer nw?~~145~~
ie=nmLeeW kes Oece& kees efp evesv YeieJeeve ves cegefveOece& kee ese YeeF& kene nw mees yeese fOe
kees eoeve kejves Jeeues Fme Oece& ceW Yeer eceeojefnle neskej ueerve jnvee eeefnS~~146~~
pewmes keesF& ceveg<e jlveerhe ceW ieee Jeneb Jen efp eme efkemeer Yeer jlve kees G"elee nw Jener
Gmekes efueS Decetuelee kees eehle nes peelee nw~ Fmeer ekeej Oece& ee keer eJe=eflle
kejves Jeeues efp evesv YeieJeeve kes Meemeve ceW pees keesF& Fme efveeceheer erhe ceW Deekej
efp eme efkemeer efve ece kees enCe kejlee nw Jener Gmekes efu eS Decetue nes peelee
nw~~147-148~~ pees Delevle es Deefnbmeeheer jlve kees ueskej YeefkelehetJe&ke
1. heehegjeCe, heJe& 32, he=. 95 mes 99 leke~

(32)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efp evesvosJe keer hetp ee kejlee nw Jen mJeie& ceW hejce Je=ef kees eehle neslee nw~~149~~
pees meleele kee Oeejer neskej ceeueeDeeW mes YeieJeeve keer Deee& kejlee nw Gmekes JeeveeW
kees meye enCe kejles nQ leLee GppJeue keerefle& mes Jen mecemle mebmeej kees Jeehle
kejlee nw~~150~~ pees Deolleeoeve DeLee&led eesj er mes otj jnkej efp evesv YeieJeeve keer
hetp ee kejlee nw Jen jlveeW mes heefj hetCe& efveefOeeeW kee mJeeceer neslee nw~~151~~ pees
efp evesv YeieJeeve keer mesJee kejlee ngDee hejefm$eeeW ceW esce veneR kejlee nw Jen meyekes
ves$ eeW kees njCe kejves Jeeuee hejce meewYeeie kees eehle neslee nw~~152~~ pees heefj en
keer meercee efveele kej YeefkelehetJe&ke efp evesv YeieJeeve keer Deee& kejlee nw Jen Deefl eMee
efJemle=le ueeYeeW kees eehle neslee nw leLee ueesi e Gmekeer hetp ee kejles nQ~~153~~ Deenejoeve kes hegCe mes en peerJe Yeesi e mes meefnle neslee nw~ DeLee&le meye ekeej kes Yeesi e
Fmes eehle nesles nQ eefo en hejosMe Yeer peelee nw lees Jeneb Yeer Gmes meoe megKe ner eehle
neslee nw~~154~~ DeYeeoeve kes hegCe mes en peerJe efveYe& e neslee nw Deewj yengle Yeejer
mebke ceW he[kej Yeer Gmekee Mejerj GheJe mes Metve jnlee nw~~155~~ %eeveoeve mes
en peerJe efJeMeeue megKeeW kee hee$e neslee nw Deewj keueeheer meeiej mes efvekeues ng es
Dece=le kes keguues kejlee nw~~156~~ pees ceveg<e jeef$ e ceW Deenej kee leeie kejlee
nw Jen meye ekeej kes DeejbYe ceW eJe=lle jnves hej Yeer megKeoeeer ieefle kees eehle neslee
nw~~157~~ pees ceveg<e leerveeW keeue ceW efp evesvYeieJeeve keer Jevovee kejlee nw Gmekes
YeeJe meoe Meg jnles nQ leLee Gmekee meye heehe ve nes peelee nw~~158~~ pees
he=efLeJeer leLee peue ceW Glheve nesves Jeeues megi ebefOele HetueeW mes efp evesv YeieJeeve keer Deee&
kejlee nw Jen heg<heke efJeceeve kees heekej Fevegmeej eer[e kejlee nw~~159~~ pees
DeefleMee efvece&ue YeeJeheer HetueeW mes efp evesv osJe keer hetp ee kejlee nw Jen ueesi eeW kes
eje hetp eveer e leLee Delevle megvoj neslee nw~~(160)~~ pees yegefceeve evove leLee
keeueeieg Deeefo mes Glhevve Oethe efp evesv YeieJeeve kes efueS e{elee nw Jen cevees%e osJe
neslee nw~~(161)~~ pees efp evecebefoj ceW MegYe YeeJe mes oerheoeve kejlee nw Jen mJeie& ceW
osoerheceeve Mejerj kee Oeejke neslee nw~~(162)~~ pees ceveg<e $e, ecej, Hevvetme,
heleekee leLee ohe&Ce Deeefo kes eje efp evecebefoj kees ef JeYetef<ele kejlee nw Jen DeeMee&keejke
ue#ceer kees eehle neslee nw~~(163)~~ pees ceveg<e megi ebefOe mes efoMeeDeeW kees Jeehle
kejves Jeeueer iebOe mes efp evesv YeieJeeve kee uesheve kejlee nw Jen megi ebefOe mes egkele,
efm$eeeW kees Deevevo osves Jeeuee efee heg<e neslee nw~~(164)~~ pees ceveg<e megi ebefOele
peue mes efp evesv YeieJeeve kee DeefYe<eske kejlee nw Jen peneB-peneB Glhevve neslee nw Jeneb

Deeiece ohe&Ce

(33)

DeefYe<eske kees eehle neslee nw~~165~~ pees otOe keer Oeeje mes efp evesv YeieJeeve kee
DeefYe<eske kejlee nw Jen otOe kes meceeve OeJeue efJeceeve ceW Gllece keeefvle kee Oeejke
neslee nw~~166~~ pees oner kes keueMeeW mes efp evesv YeieJeeve kee DeefYe<eske kejlee nw Jen
oner kes meceeve HeMe& Jeeues mJeie& ceW Gllece osJe neslee nw~~167~~ pees Ieer mes efp eveosJe
kee DeefYe<eske kejlee nw Jen keebefle, egefle Deewj eYeeJe mes egkele efJeceeve kee mJeeceer osJe
neslee nw~~168~~ hegj eCe ceW meggvee peelee nw efke DeefYe<eske kes eYeeJe mes DevevleJeer e& Deeefo
Deveske ef Jeppeve, mJeie& keer Yetefce ceW DeefYe<eske kees eehle nges nQ~~169~~ pees ceveg<e
Yeef kelehetJe&ke efp evecebefoj ceW jb i eeJeef ue Deeef o kee Ghenej e{elee nw Jen Gllece oe kee
Oeejke nes kej hejceefJeYetefle Deewj Deejesi e kees eehle neslee nw~~170~~ pees efp evecebefoj ceW
ieer le, ve= le leLee Jeeefo$eeW mes ceneslmeJe kejlee nw Jen mJeie& ceW hejce GlmeJe kees eehle neslee
nw~~171~~ pees ceveg<e ef p evecebefoj yeveJeelee nw Gme meg eslee kes Yeesi eeslmeJe kee JeCe&ve
keewve kej mekelee nw?~~172~~ pees ceveg<e efp evesv YeieJeeve keer eef lecee yeveJeelee nw
Jen MeerIe ner megj leLee DemegjeW kes Gllece megKe eehle kej hejceheo kees eehle neslee
nw~~173~~ leerveeW keeueeW Deewj leerveeW ueeskeeW ceW ele, %eeve, lehe Deewj oeve kes eje ceveg<e
kes pees hegCekece& meb ef ele nesles nQ Jes YeeJehet Je&ke Ske eeflecee kes yeveJeeves mes Glhevve ng es
hegCe keer yejeyejer veneR kej mekeles~~174-175~~
Fme kens ng es Heue kees peer Je mJeie& ceW eehle kej peye ceveg<e heee& e ceW Glhevve nesles
nQ leye eeJeleea Deeefo kee heo heekej Jeneb Yeer Gmekee GheYeesi e kejles nQ~~176~~ pees
keesF& ceveg<e Fme efJeefOe mes Oece& kee mesJeve kejlee nw Jen mebmeej-meeiej mes heej nes kej
leer ve ueeske kes efMeKej hej ef Jejepeceeve neslee nw~~177~~ pees ceveg<e efp eveeeflecee kes
oMe& ve kee ef eleb Jeve kejlee nw Jen yesuee kee, pees Gece kee DeefYeuee<eer neslee nw Jen leseue
kee, pees peeves kee DeejbYe kejlee nw Jen eewuee kee, pees peeves ueielee nw Jen heeb e GheJeeme
kee, pees keg ot j hengb e peelee nw yeejn GheJeeme kee, pees yeer e ceW hengb e peelee nw Jen
hevn GheJeeme kee, pees cebefoj kes oMe&ve kejlee nw Jen ceemeesheJeeme kee, pees cebefoj kes
Debeieve ceW eJesMe kejlee nw Jen nceeme kes GheJeeme kee, pees ej ceW eJesMe kejlee nw
Jen Je<eexheJeeme kee, pees eoef#eCee oslee nw Jen meew Je<e& kes GheJeeme kee, pees efpevesv osJe
kes cegKe kee oMe&ve kejlee nw Jen npeej Je<e& kes GheJeeme kee Deewj pees mJeYeeJe mess mlegleef
kejlee nw Jen Devevle GheJeeme kes Heue kees eehle kejlee nw~ eLeeLe& ceW efp eveYeefkele mes
ye{kej Gllece heg Ce veneR nw ~~178-182~~ Deeeee& egefle kenles nQ efke ns Yejle!
efp evesv osJe keer Yeef kele mes kece& #ee kees eehle nes peeles nQ Deewj efpemekes kece& #eerCe nes

(34)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

peeles nQ Jen Devegcehe megKe mes mechevve hejceheo kees eehle nes lee nw~~183~~ Ssmee kenves
hej Delevle meceer eerve Yeefkele mes egke le Yejle ves ieg kes ejCeeW kees vecemkeej kej
efJeefOehetJe&ke ie=nmLe Oece& enCe efkeee~~184~~
eerj eceev Deewj meleer meerlee ves cegefvejepe kes ejCeeW ceW ebove uesheve efkeee SJeb
heg<heeW mes hetp ee keerDeLeesle& efejb heeoew, leeesefve&P e&jJeeefjCee~
ievOesve meerleee efuehlees, eeCeeb heg YeeJeee~~44~~
Deemevveeveeb e Jeuueerveeb, kegmegcewJe&vemeewjYew: ~
ue#ceerOejeefhe& lew: Megkeuew: , hetefjleevlejceefe&leew~~45~~
lelemles kejegiceeype-cegkegueYeeefp eleeefuekee:~
eegeexieerMJejeR Yekelee, Jevoveeb efJeefOekeesef Jeoe:1~~46~~
DeLeevevlej Yeefkele mes Yejer meerlee ves efvePe&j kes peue mes osj leke Gve cegefveeeW
kes hewj Oeeskej cevees nj ievOe mes efuehle efkees~~44~~ leLee pees Jeve kees megi ebefOele kej
jns Les SJeb ue#ceCe ves pees lees[ kej efoes Les, Ssmes efvekeJeleea ueleeDeeW kes HetueeW mes
Gvekeer Ketye hetp ee keer~~45~~ leovevlej Debp eefueheer keceue keer yeesef[eeW mes efp evekes
ueuee MeesYeeeceeve Les leLee pees efJeefOe-efJeOeeve kes peeveves ceW efvehegCe Les Ssmes Gve
meyeves YeefkelehetJe&ke cegefvejepe keer Jevovee keer~~46~~
mLeeheefelJee Ieveeceeso-meceeke= ceOegelew: ~
Oethewjeueshevew:
heg<hew-ce&vees%ewye&ngYeefkeleefYe:~~89~~
efJeOeee cenleeR hetpeeb, meefvveefJe: hegjesJeveew~
meieYe Jeoveb ees hetlew: mlegle#ejwefMejced~~90~~2
eef lecee mLeeef hele kej Gmeves Yeejer megi ebefOe mesYe
s cejeW kees Deekeef<e& le kejves Jeeues Oethe,
evove, heg<he leLee ceveesnj vewJese kes eje ye[er hetp ee keer Deewj meeceves yew"kej ef ejkeeue
leke mlegefle kej heefJe$e De#ejeW mes Deheves ceg Ke kees meef nle efkeee~~89-90~~
meef ee hetp ee efveoex<e nweLee efJe<ekeCe: eehle: mejmeeR vewJe og<eefle~
efpeveOeceexelemewJeb, efnbmeeuesMees Je=LeesodYeJe:~~92~~
eemeeoeefo lele: keee, efpeveeveeb Yeefkelelelhejw: ~
ceeueeOet heeoerheeef o, meJe e kegMeuewpe&v ew: ~~93~~3
1. heehegjeCe, Yeeie-2, heJe& 39, he=. 181~ 2. heehegjeCe heJe&- 10, he= 230, jeJeCe ves hetpee
keer~ 3. heehegjeCe, heJe& -14, he=. 312-313~

Deeiece ohe&Ce

(35)

efp eme ekeej efJe<e kee Ske keCe leeueeye ceW hengb ekej hetj s leeueeye kees otef<ele veneR
kej mekelee Gmeer ekeej efp eveOecee&vegkeg ue DeeejCe kejves Jeeues heg<e mes pees Lees [er efnbmee
ness leer nw Jen Gmes otef <ele veneR kej mekeleer~ Gmekeer Jen DeuheeEnmee JeLe& jnleer
nw~~92~~ FmeefueS Yeefke le ceWs lelhej jnves Jeeues kegMeue ceveg <eeW kees ef p eveceb efoj Deeefo
yeveJeevee eeefnS Deewj ceeuee, Oethe, oer he Deeefo meyekeer JeJemLee kejveer eeefnS~~93~~
meHeso OJepee efp evecebefoj hejefmelekeslegke=leeee:, meneekeejleesjCee:~
e=bs<eg heJe&lemeeceer, efJejepevles efpeveeueee:~~276~~
keeefjlee nefj<esCesve, meppevesve cenelcevee~
Sleeved Jelme veceme, lJeb YeJe hetlecevee: #eCeeled~~277~~1
efkevleg meHeso heleekeeSb efp eve hej eee kej jner nQ leLee efp eveceW npeejeW ekeej
kes leesj Ce yeves ng es nQ Ssmes es efp evecebefoj heJe&le kes efMeKejeW hej megMeesefYele nes jns
nQ~~276~~ es meye cebefoj ceneheg<e nefj <esCe eeJeleea kes eje yeveJeees ng es nQ~ ns
Jelme! let FvnW vecemkeej kej Deewj #eCeYej ceW Deheves oe kees heefJe$e kej~~277~~
Debp evee ves YeieJeeve keer hetp ee keerlemceelmeeOegefceceb osJeb meceeef ele ke=leesefeleced~
cege fveheehetleeeeb iegneeece$e meb#eeeled~~289~~
cegefvemegeleveeLeme efJeveme eefleeeleveeced~
Dee&evleew megKeeehlew mJeeceesow: kegmeg cewjueced~~290~~
megKeemeteflecesleme, ieYe&meeOeeeesleefme~
efJemce=le Jewjnb og: Keb, meceeb efkebefeoemJens~~291~~2
FmeefueS Fme Gllece osJe kee eLeesef ele Deeee ueskej cegefvejepe keer heodceemeve
mes heefJe$e Fme iegHee ceW eer cegefvemegele YeieJeeve keer eeflecee efJejepeceeve kej megKeeeefhle kes efueS Deleble megi ebefOele HetueeW mes Gmekeer hetp ee kejleer ngF& nce oesveeW keg
mecee leke eneR jnW~ Fme ieYe& keer megKe mes emetefle nes peees ef elle ceW Fmeer yeele
kee Oeeve jKeW Deewj efJejn-mebbyebOeer meye ogKe Yetue peeJeW~~289-291~~
meef elle hetp eeceeueieb OeeOetheeew: , meefellew: keese&esef ppeveced~
meeJeemebYeJeb Jeefkele e:, me SJeb eyeesOeles~~140~~
1. heehegjeCe, Yeeie-1, heJe&- 8, he=. 188~ 2. heehegjeCe, Yeeie-1, heJe&- 17, he= 391~

(36)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efpeveeee&veskepevceeslLeb, ef keefuJe<eb nb efle elke=leced~

mee efkebefeod epeveeeejYeJeb meeJeecebefieveeced~~141~~1
DeLe&-keesF& keesF& ueesi e en kenles nQ efke heg<heceeuee, Oethe, oerhe, peue, Heue
Deeefo meef elle heoeLeeX mes YeieJeeve keer hetp ee veneR kejveer eeefnS~ ke eeWefke meef elle
heoeLeeX mes hetp ee kejves ceW meeJee peve heehe (meef elle kes DeejbYe mes Glhevve ngDee heehe)
Glhevve neslee nw~ Gvekes efueS Deeeee& mecePeeles nQ efke YeieJeeve keer hetp ee kejves mes
Deveske pevceeW kes heehe ve nes peeles nQ efHej ke ee Gmeer hetp ee mes Gmeer hetp ee ceW nesves
Jeeuee Deebj Ye peefvele Jee meef elle peve Lees[e mee heehe ve veneR nesi ee ? DeJeMe
nesi ee~ Fmekee Yeer keejCe en nw efkeese&vles e$e Jeelesve, oefvleve: heJe&leeshecee:~
le$eeuheMeefkelelespemmeg, kee keLee ceMekeeefo<eg~~142~~
Yekeleb meeleeCeveeMeee, efJe<eb kesJeuecebbefieveeced~
peerJeveee cejereeefo-meoew<eefOeefJeefceeleced~~143~~
DeLe&-efp eme Jeeeg mes heJe&le kes meceeve ye[s-ye[s neLeer G[ peeles nQ Gme Jeeeg
kes meeceves Delevle Deuhe Meefkele kees OeejCe kejves Jeeues [ebme cej ke ee efke
mekeles nQ ? keYeer veneR~ Gmeer ekeej efp eme hetp ee mes pevce-pevceevlej kes mecemle heehe
ve nes peeles nQ Gmeer hetp ee mes ke ee Gmeer hetp ee kes efJeefOe-efJeOeeve ceW nesves Jeeueer yengle
ner Leess[er efnbmee ve veneR nes mekeleer ? DeJeMe nesleer nw~ FmeceW efkemeer ekeej kee
mebosn veneR nw~ efJe<e Ye#eCe kejves mes eeefCeeeW kes eeCe ve nes peeles nQ hejvleg Jener
efJe<e eefo meeW", efceje, heerheue Deeefo Deew<eefOeeeW kes meeLe efceueekej efoee peees lees
Gmeer mes Deveske jesi e ve neskej peerJeve DeJemLee eehle nesleer nw~ Fmeer ekeej meeJee
kece& eefo efJe<ee mesJeve kes efueS efkees peeb es lees Jes heehe kes keejCe nQ ner hejvleg
YeieJeeve keer hetp ee kes efueS yengle ner Lees[s meeJee kece& heehe kes keejCe veneR nesles,
hegCe kes ner keejCe nesles nQ~ cebefoj yeveJeevee, hetp ee kejvee, heb ekeueeCeke eeflee
kejvee, jLeeslmeJe kejvee Deeefo efp eleves hegCe kes keejCe nQ Gve meyecebs Lees[e yengle
meeJee DeJeMe neslee nw~ hejvleg Jen meeJee oes<e hegCe kee ner keejCe neslee nw~ Fmeer
ekeej meef elle Je mes nesves Jeeueer hetp ee ceW nesves Jeeuee meeJee oes<e hegCe kee ner
keejCe neslee nw~ YeieJeeve keer hetp ee kesJeue hegCe Gheepe&ve kejves kes efueS, Deelcee kee
keueeCe kejves kes efueS Deewj hejcheje mes cees#e eehle kejves kes efueS keer peeleer nw,
1. GceemJeeceer eeJekeeeej, Mueesk e 140 mes 143 leke, he=. 55 mes 57 leke~

Deeiece ohe&Ce

(37)

efJe<eeeW kes mesJeve kejves kes efueS veneR keer peeleer, FmeerefueS Gmemes nesves Jeeuee meeJee
kece& heehe kee keejCe keYeer veneR nes mekelee hegCe kee ner keejCe neslee nw~
leLee keg bgyeYeesieeLe&-ceejcYe: heeheke=od YeJesled~
Oece& ke=odoevehetpeeoew efnb meeuesMees cele: meoe~~144~~
DeLe&-kegbgye hees<eCe Deewj Yeesi eesheYeesi e kes efueS efkeee ieee DeejbYe heehe Glhevve
kejves Jeeuee neslee nw~ hejvleg oeve, hetp ee Deeefo Oece&keeeeX ceW efkeee ieee DeejcYe ee
keer ieeer uesMecee$e efnbmee meoe hegCe kees ye{eves Jeeueer ner ceeveer ieF& nw~
iebOeesokeb e MegodOeLe, Mes<eeb mebleefleJe=es~
ef leuekeeLe e meew ieb Oeb, ie= ndCeved meevveefn oes<eYeeked~~145~~
DeLe&-Deheves Mejerj kees Meg kejves kes efueS YeieJeeve kee iebOeesoke ues uesvee
eeefnS~ mebleefle keer Je=ef kes efueS Mes<ee#ele ues uesvee eeefnS Deewj efleueke ueieeves kes
efueS evove ues uesvee eeefnS~ Fve JeeW kes ues uesves ceW keesF& efkemeer ekeej kee oes<e
veneR ueielee~
YeeJeeLe&-DeefYe<eske kee iebOeesoke eeefhe ceb$ e hetJe&ke e{eee peelee nw leLeeefhe
Gmekes uesves ceW keesF& oes<e vener nbw~ hetp ee kejves kes yeeo yees ng es De#eleeW kees Mes<ee#ele
kenles nQ~ hetp ee kejves kes yeeo Mes<ee#eleeW kees cemleke hej OeejCe kejvee eeefnS~ Fmeer
ekeej ebove mes hetp ee kejves kes yeeo yees ng es ebove mes efleueke ueieeves ceW keesF& oes<e
veneR nw elegle iegCe ner nw~
heg<heeicebpejer Je: heueceueIegefpevesvebefI eefoJeeef*dI ehemLee~~26~~1
DeLee&led efp evesv YeieJeeve kes ejCe keceueeW hej efmLele e{eS iees heg<he legcnW
ceneve heueoeeke nesJes~

i:i:i:i

1. DeefYe<esk e hee" meben, he=. 10, Deeeee& hetpeheeo ke=le pewveeefYe<esk e

(38)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efm$eeeW kes eje efpeveeefYe<eske kes eceeCe

(1)
Deleblemegkeg ceejme, efpeveme megjeesef< ele:~
Meeeee: heuueJemheMe&-megkegceejkejemlele:~~172~~
efoJeeceesomeceeke=<edheoewI eevegueshevew:
~
Gle&evlemlee: eeheg: , efMeMegmheMe&megKeb veJeced~~173~~
lelees iebOeesokew: kegbYewjefYeef<ebeved peieleYegb~
heeesOejYejeveceemlee Je<ee& FJe YetYe=leb1~~174~~
Meef e Deeefo ose fJeeeW ves Deleb le megk eg ceej ef p eveyeeueke kes Mejerj hej efoJe
megi eb efOele ebo ve efJeuesh eve kejkes efMeMeg kes mheMe& kes vetl eve megK e kee DevegYeJe
ef ke ee~ heg ve: meg i ebe fOele p eue mes Yejs ng es keueMeeW mes peiele kes eYeg kee
DeefYe<es ke efk eee~
(2)
lele: megjheefle efm$eees efpeveceghesle Meeeoe:~
megiebefOeleveghetJe&kewce=&ogkeje:
mecegle&veced~~
eeegjefYe<eseveb
MegYeheeesefYeewI e&w: ~
heeesOejYejwefve&pewefjJe meceb meceeJeefpe&lew: 2~~54~~
Meeer Deeefo FveefCeeeW ves efp evesv osJe kes keesceue Mejerj kee Gle&ve kejkes
MegYe peue mes heefj hetCe& keueMeeW mes Gvekee DeefYe<eske efkeee~
(3)
ie=nerleiebOe-heg<heeefo-eee&vee:
meheefjoe~
DeLewkeoe peieecew<ee, eelejsJe efpeveeueeced~~55~~
ef$e:hejerle lele: mleglJee, efpeveebMe elegjeMeee~
mebmveehe hetpeefelJee e, eeelee eefle mebmeefo3~~56~~
Jen kevee meheefj Jeej iebOe, heg <he Deeefo hetp eve meeceeer ueskej eele: ner efp evecebefoj
ceW hengb eer~ Jeneb hej leerve eoef#eCee oskej efp evesv YeieJeeve kee DeefYe<eske kejkes Deewj
Gvekeer hetp ee kejkes eefleeeW keer meYee ceWW hengb eleer nw~
1. nefjJebMehegjeCe meie& 8, he=. 159~ 2. nefjJebMehegjeCe meie& 38, he=. 485~ 3. efpeveoeeefj$eiegCeYeeeee& ke=le~

Deeiece ohe&Ce

(39)

(40)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(4)
DeLewk eoe meglee mee e megOeer: ceovemeg bojer~
ke=lJee hebeece=lew: mveeveb , efpeveeveeb megKekeesefoce1~~
Ske mecee efJeog<eerceove megbojer ves kejes[eW megKeeW kees osves Jeeuee Ssmee efp evesvosJe
kee heb eece=leeW mes DeefYe<eske efkeee~
(5)
leoe Je=<eYemesvee e eehe je%eerheob cenled~
efoJeeved Yeesieeved eYebgpeevee, het Je&hegCeemeeole:~~38~~
het peebleer peielhetpeeved, efpeveeved mJeiee&heJeie&oeved~
efoJew jceneJew: , mveheveeefoefYe ppJeuew: 2~~39~~
leye Je=<eYemesvee mecee%eerheo kees eehle kej hetJe& hegCe mes efoJe Yeesi eeW kees Yeesi eleer
ng eer peielhettp e efp eveeefleceeDeeW keer DeefYe<eskehetJe&ke hetp ee kejleer Leer~
(6)
Flegkelees veesoesieeled, meejLeer jLeceehe me:~
efpeveJesMce leceemLeehe, leew eefJeew eoef#eCeced~~20~~
#eerjs#egjmeOeejewI ew-Ie=&leoOegkeokeeefoefYe: ~
DeefYeef<ee efpeveWeee&-ceefe&leeb ve=megjemegjw: 3~~21~~
iebOeJe&mesvee kes Ssmee kenves hej meejLeer ves jLe kees Jesi e mes ye{eee Deewj meye
efp evecebefoj pee hengb es~ Jeneb jLe kees Ke[e kej JemegosJe Deewj iebOeJe&mesvee ves cebefoj ceW
eJesMe efkeee, leerve eoef#eCeeSb oeR Deewj hegve: otOe, F#egj me keer Oeeje, Ieer, oner leLee
peue Deeefo mes ceveg<eeW Deewj megj -Demegj eW mes hetp e Ssmes efp evesv osJe keer eeflecee kee
DeefYe<eske efkeee~
(7)
DeefYe<eskewefpe&veWeCee-celegoejwMe
hetpevew:
oevewefjeefYehetjwMe, efeeleeceMegYesjCeced~~16~~
SJecegkelee peieew meerlee-osJe: meeOeg meceerefjleced
oeveb hetpeeefYe<eskeMe, leheMeeMegY emetoveced4~~17~~
efp evesv YeieJeeve kes DeefYe<eske, Delegoej hetp eve Deewj efkeefceke oeve kes eje

DeMegYe kece& kees otj nevee eeefnS~

Fme ekeej kenves hej meerlee ves kene efke ns osefJeeeW! Deehe ueesi eeW ves "erke kene
nw ke eeWefke oeve, hetp ee, DeefYe<eske Deewj lehe DeMegYe keceeX kees ve kejves Jeeuee nw~
(8)
leefmceved
efJeOeee
cenleercegheJeemehetJee,
hetpeeb peieodefJepeefevees efpevehegbieJeme~~
mveeveb
meceer efnleef veef celleceLemleoer eefyecyeme me eefJeoOes meefnleeseosJee1~~61~~
peiele efJepeeer efp evesv osJe keer hetp ee kejkes jepee ves Deheveer hedjeveer kes
meeLe efp evesv osJe keer eeflecee kee DeefYe<eske efkeee~
(9)
eer JeerjveeLe-efyebyeme, mveheveb efeeles cegoe
F#egmegI e=lemeodogiOe-oefOeJeeefjYe=lewI e&w:
~~16~~
lele: hetpee ekele&Jee, Jeerjme meefueueeefoefYe:
odJeekekeeeb efmLejerke=le, og<ke=leveeMevensleJes~~17~~2
efkemeer ceefnuee kees GheosMe osles nQ efke legcnW Jeerj eYeg keer eeflecee kee DeefYe<eske
otOe, oner, Ieer, F#egj me, hetCe& keueMe Deeefo kes kejves eeefnS lelheMeeled ceve-Jeevekeee kees efmLej kejkes heehe kees ve kejves nsleg ceneJeerj eYeg keer peueeefo mes hetp ee
kejveer eeefnS~
(10)
Fleereb efveMeeb ke=lJee, efoveeveeb mehlekeb meleer
eer efpeveeefleefyeb yeeveeb, mveheveb mee leoekejesled~
evoveeieg kehet&j-megiebOewMe
efJeueshevew:
mee je%eer efJeoOes eerlee, ef pevesveCeeb ef$emebOekeced~~3
Fme ekeej mes efveMee kejkes Gme jeveer ves meele efove leke leerveeW keeueeW ceW ebove
Deeefo megiebefOele efJeuesheve hetJe&ke eer efp eveosJe keer eefleceeDeeW kee Deef Ye<eske efkeee~
(11)
lelemleeesefp e&vesveCeeb , cenemvehevehet Je&k eced,
keueeCeoeefeveeR hetpeeb , hee$eoeveb megKeeoced~~

1. eerh eeueeefjled ye=nVesefceevke=le he=. 6~ 2. DeejeOevee keLee kees<e, Yeeie-3, he=. 421~
3. nefjJebMehegjeCe meie& 22, he=. 320~ 4. heehegjeCe, Yeeie-3, heJe& 96, he=. 197~

1. ebeYeeefjle meie& 3~ 2. ieewleceeefj$e meie& 3 eerOece&eb ceb[ueeeee&k e=le~ 3. <ed kceeexh eosMejlveceeuee,
Deeeee& mek eueYet<eCe ke=le

Deeiece ohe&Ce

(41)

kegJe&lees : megKele: kew efMeod ceemewpe&efve: megleesllece:~1

leoevevo: mJeJevOetvee-ceYetleehles efveOeew eLee~~19~~
efp evesv YeieJeeve keer ceneDeefYe<eske hetJe&ke keueeCeoeef eveer hetp ee kees Deewj
megKeeo oeve kees kejles ngg es Gve oesveeWb kes keg cenerves yeeo heg$ ejlve keer eeefhle ngF&~
(12)
Megkeue eeJeCeceememe mehleceerefoJemes n&leeced~
mveheveb hetpeveb ke=lJee, YekeleeefJeOecetefpe& leced~~2
eeJeCe Megkeuee mehleceer kes efove Denle YeieJeeve kee DeefYe<eske Deewj DeefJeOe
hetp eve kejkes(13)
cegefvemegeleveeLeme, efJeveme eefleeeleveeb~
Dee&evleew megKeeehlew, mJeeceesow: kegmegcewjueb3~~290~~
Debp evee Deewj yemebleceeuee Jeve keer Gme iegHee ceW cegefvemegeleveeLe keer eeflecee
efJejepeceeve kejkes megKe keer eeefhle kes efueS Gmekeer hetp ee-Dee&vee kejleer LeeR~
(14)
kevee Jeesueer ef kenefJeOe kejW, efkeme efove mes en ele nce kejW~
leye ieg yeesues Jeeve jmeeue, YeeoJe ceeme kendees megKeceeue~~
Megkeue hebeceer efove meeW uese, hebeece=le DeefYe<eske kejse~
hetpeee&ve keerpes MegYe mener, efpeve eewyeerme leveer megKecener~~4
(15)
Ssmes Jeeve megves cegefve peyes, leye yeesues heg$eer megve Deyes~
YeeoeW Megkeue he#e peye nese, oMeceer efove DeejeOees meese~~
hebeece=le keer Oeeje osJe, ceve ceW jeKees eer efpeveosJe~
Meerleueefpeve keer hetpee kejes, efceLee ceesn otj heefjnjes~~5
(16)
FveCeerecegKeeosJe:,
meodiebOewjvegueshevew: ~
eegle&veb Yekelee, kejw: heuueJekeesceuew: ~~186~~
cenerOeefceJe leb veeLeb, kegcYewpe&ueOejwefjJe~
DeefYeef<ee meceejyOee: keleg&ceme efJeYet<eCeced~~187~~6
1. Dee. ke. keesMe, he= 402, (keLee jeef$eYeespeve leeie keer)~ 2. ye=nlkeLeekees Me~ 3. heodceheg jeCe, heJe&-16,
he= . 391~ 4. ef peveJeeCeer, oMeue#eCe elekeLee~ 5. meg iebOeoMeceer elekeLee~6. heehegjeCe he-3,
Je& he=. 44~

(42)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

FbeCeer Deeefo osefJeeeW ves megi ebefOele iebOe kee DeJeuesheve kejkes heJe&le kes meo=Me
ceneve Ssmes Je=<eYeosJe kee keueMeeW mes DeefYe<eske efkeee~
(17)
eeJeppese efpeveeefleceeb ie=nerlJee ieefle leeJelle$e ve keesefhe o= :~
pese leg ueefppelee~1''
peye leke pese efp eveeeflecee kees ueskej Jeneb hengb eer, Jeneb hej Gmes keesF& veneR
efoKee Dele: Jen ueefp pele nes ieeer~
(18)
iebOew: megiebefOeefYe: meebw-efjveCeer iee$eceerefMeleg: 2
FbeCeer ves megi ebefOele iebOe mes YeieJeeve kes Mejerj hej ueshe ueieeee~
(19)
kebkeCe yebOeve kes yeeo efJeIve Meebefle kes efueS otmejer yeej efHej Jej ee kevee
kees ieepes yeepes meefnle eerefpevecebefoj ceW peekej YeieJeeve keer DeefYe<eske leLee hetpeve
kejveer eeefnS~3
(20)
kevee kee efhelee efJeJeen efove mes Ske ceen henues efkemeer MegYe mecee eele:
keeue eer YeieJeeve kee kevee meefnle DeefYe<eske hegjmmej efveleefveece hetpeve kejkes
efvecveefueefKele eer efmeeb$e keer hetpee kejs~4
(21)
leleleer <"eef Ye<es keebl es, cenehet pee: ekeg Je&leer~
ceng: mleg efleef YejLee&efYe:, mlegJeleer Yeef eleesn&le:~~174~~5
meguees evee ves eeflee leLee DeefYe<eske kes yeeo cenehetp ee kees kejkes ceneve
mlegefleeeW kes eje Yeef e mes Denle kee mleJeve efkeee~
eefleceeb e eefJeMesveeb hetJe& osMes Jeefleheled~
Deevee& e efJeefe$eeefYe: megceveesefYe; megiebefOeefYe:~~193~~6
YeeJeeLe&-(Debp evee kes hetJe& YeJe ceW) Gme ue#ceerceleer veece keer jeveer ves meb eceeer veecee Deeef e&kee kes GheosMeevegmeej peueeMee ceW mes Gme efp evesv keer eeflecee kees
efvekeeuekej efJejepeceeve efkeee Deewj megi ebefOele heg<heeW mes hetp ee keer~
1. <edh eeng[ mebmke=le erk ee, he=. 334~ 2. DeeefohegjeCe efpevepevceeslmeJe, heJe& 14, he=. 304~
3. pewveefJeJeenefJeefOe, he=. 6 heb. ewvemegKeoeme veeeleerLe& peehegjke=le~ 4. Je=nled pewve efJeJeen efJeefOe
he=. 7, heb. kegbpe efyenejerueeue peer Meem$eer eje efueefKele~ 5. DeeefohegjeCe heJe& 43, he=. 368~
6. jefJe<esCeeeee& ke=le heehegjeCe, heJe& 17~

Deeiece ohe&Ce

(43)

e%eesheJeerle DeeJeMeke nw
YeieJeeve kes DeefYe<eske, hetpee Je meeOeg kes Deenej oeve ceW
e%eesheJeerle OeejCe kejvee DeeJeMeke nw
Keeve ceW mes efvekeuee ngDee meesvee leye leke he jbi e ceW megvoj veneR yeve heelee,
peye leke efke Gmekee efJeefOehetJe&ke Deefi ve mes leheekej mebmkeej veneR nes peelee~ Deefi ve
kes Deveske leeheeW mes lehekej ner megJeCe& cetueJeeve yevee kejlee nw~ Oetue helLej ceW efceues
ngS nerj s kee keg efJeMes<e cetue veneR neslee, peye Gmes efMeuheer Deer lejn keekej,
MeeCe hej e{ekej Gmekees "erke lejn efIemekej Gmekeer eceke eie kejlee nw, leye
Jen Keeve kee leg hee<eeCe yengcetue nerj e yeve peelee nw~
helLej keer Keeve mes efvekeues ngS helLej kee cetue keesF& efJeMes<e veneR neslee~ peye
Gme hee<eeCe kees cetefle&keej efMeuheer Deheves meOes ngS neLeeW mes ie{kej megvoj cetefle& yevee
oslee nw, leye Jen hee<eeCe yengcetue yeve peelee nw~ eefo Gme hee<eeCe mes Den&vle YeieJeeve
keer cetefle& yeveeF& ieF& nes, leye lees Gme hee<eeCe kee cetue leLee mecceeve Deewj DeefOeke
nes peelee nw~
hejvleg Jen Den&vle YeieJeeve keer eeflecee leye leke Dehetp e meeOeejCe cetefle& ner
yeveer jnleer nw, peye leke efke Gmekee ceb$ e, hetp ee eeflee Deeefo efJeOeeve eje mebmkeej
veneR efkeee peelee~ mebmkeej nes peeves hej Jen eeflecee Den&vle YeieJeeve kes meceeve
hetp e yeve peeleer nw~
Fmeer ekeej ceveg<e kee peerJeve Yeer leye leke cetueJeeve veneR yeve heelee, peye
leke efke Gmes efJeefJeOe mebmkeejeW eje mebmke=le ve efkeee peeJes~ ceeveJeer e peerJeve kees
megmebmke=le yeveeves kes efueS 16 mebmkeej DeeeeeeX ves yeleueees nQ~ GveceW mes yeeeCe,
#eef$ ee, JewMe JeCeeX kes efueS e%eesheJeerle mebmkeej yengle cenlJehetCe& nw~
ceelee kes ieYe& mes eie nesvee ceveg<e kee henuee pevce nw Deewj meodi egCeeW ceW
eefJe nesves kes efueS e%eesheJeerle (pevesT) mebmkeej nesvee ceveg<e kee otmeje iegCecee
pevce ceevee ieee nw~ Fve oes pevceeW kes keejCe ner yeeeCe, #eef$ ee, JewMeeW kees efpe
(oes pevce Jeeues) kene peelee nw~
efpeelees efn efpevces: efeeelees ieYe&lee e:~
efeee-ceb$e-ef Jenervemleg kesJeueb veece-Oeejke:~~

(44)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebmkeej kes efyevee ceveg<e hetp e veneR nes mekelee~ FmeefueS leerve JeCe& JeeueeW kees
pevesT mebmkeej DeJeMe kejevee eeefnS~
cegef e eehle kejves kes efueS ceveg<e YeJe eehle kejvee DeeJeMeke nw, ke eeWefke
osJe, heMeg, veejkeer peerJe meb ece OeejCe veneR kej mekeles~ hejvleg ceveg<eeW ceW pees ceveg<e
Deheveer kegue hejcheje mes nerve-DeeejCeer nQ, efp evekes veer e iees$ e kee Goe neslee nw, Jes
cegefve-oer#ee ueskej meb ece OeejCe veneR kej mekeles~ Dele: ceveg<e YeJe keer lejn cegef e
eehle kejves kes efueS Jee$e+<eYeveejee mebnveve leLee Ge iees$ e kece& kee Goe Yeer
nesvee SJeb nerveebi e ve nesvee Yeer DeeJeMeke neslee nw~
Gheveeve (e%eesheJeerle) mebmkeej Ge kegueerve heg<eeW kes ner neslee nw, Ssmee ner
Dee<e& Jeeke e nwpeeefleiees$eeefo kecee&efCe MegkeueOeeveme nsleJe:~
es<eeb meg mles $eees JeCee&: Mes<ee: Mete: ekeerefle&lee:~~
DeLe&-Ge iees$ e, meppeeefle Deeefo kece& Megkeue Oeeve kes keejCe nQ~ es Ge
iees$ e, meppeeefle Deeefo kece& efp evekes nesles nQ, Jes yeeeCe, #eef$ ee, JewMe leerve JeCe& nQ,
Fvekes efmeJeee meye Met kens iees nQ~
e%eesheJeerle mebmkeej kes mecee yeeueke kees yeeee& ele efoee peelee nw,
efp ememes Gmekee Deelcelesp e eoerhle neslee nw~ efJeee DeOeeve kes efueS, Meejerefj ke yeue
ye{eves kes efueS leLee ceb$ e-meeOeve Deeefo $e+ef-efmeef kes efueS Yeer yeeee& hejce
DeeJeMeke nw~ Fmekes efmeJeee peerJeve kees meeefj $e yeveeves kes efueS Deve ele Yeer
e%eesheJeerle mebmkeej kes mecee efoes peeles nQ~
e%eesheJeerle mebmkeej efJeefOe <ees[Memebmkeej ee eeJeke mebmkeej efveoxefMekee
hegmleke mes kejevee eeefnS~
yeeuekeeW kees eLee-efveele keeue leke yeeee& OeejCe kejves JeeueeW kees Ske
leLee ie=nmLeeW kees oes e%eesheJeerle OeejCe kejvee eesi e nw~
eefo e%eesheJeerle efi ej pee es DeLeJee t peees, lees Deve Ske otmeje veJeerve
e%eesheJeerle henvevee eeefn S~ pevesT henveles mecee vece: hejceMeevleee
Meeefvlekejee heefJe$eerke= leen& jlve$eemJehee%eesheJeer leb oOeeefce cece iee$ eb heefJ e$eb
YeJeleg Den vece: mJeene en ceb$ e he {vee nw~
e%ees heJeerle OeejCe kejkes ner YeieJeeve kes DeefYe<eske Je hetp ee kee efJeOeeve nw~ eLeeeer hetp eheeomJeeceerke=le DeefYe<eske hee" mes-

Deeiece ohe&Ce
yeemLeeveefceob ef oMeeJeueeceheslevheef Je$eeb keg Mewjn&odyeeceneceneOJejefJeef Oeeletnef JeOJebefmeef Ye:~
pewveyeepevewkeYet<eCeefceob e%eesheJeerleb ceee
efJeYeeCesve censvef JeYecekejb mebI eee&les ceC[veced~~5~~
eer iegCeYeeeee& ke=le DeefYe<eske hee" mes ceefleefvece&uecegeeheueueefueleb e%eesheJeerleceeflehetleced~
jlve$eeefceefle celJee kejesefce keueg<eehenjCeceeYejCeced~~15~~
eer DeYeevebefo Deeeee&ke=le DeefYe<eske hee" meshetJe heefJe$elejmet$eefJeefveefce&leb eled
eerle: epeeheeflejkeuheeomeef~
meodYet<eCeb efpevecens efvepekevOejeeeb
e%eesheJeerlecences<e
leoeleveesefce~~4~~
eer iepeebkegMekeefJeke=le DeefYe<eske hee" meseercevcebojmegvojs MegefepeuewOeezles meoYee&#eles,
heer "s cegefeJejb efveOeee jefeleb lelheeoheg<heepee~
Fbesnb efvepeYet<eCeeLe&ceceueb e%eesheJeerleb oOes,
cegekebkeCeMesKejeveefhe leLee pewveeefYe<eskeeslmeJes~~1~~
Deve DeefYe<eske hee"Deefleefvece&uecegeeheueueefueleb e%eesheJeerleceeflehetleced~
jlve$eeef ceefle celJee kejesefce keueg<eehenjCeceeYejCeced ~~
eR meceioMe&ve%eeveeeefj $eee vece: mJeene~

e%eesheJeerle OeejCe kejves JeeueeW kee Deeeej

(1) efp evesv osJe kes oMe&ve eefleefove kejvee~
(2) osJe, Meee Deewj ieg keer Yeef e kejvee~
(3) vee ngDee peue heervee~
(4) jeef$ e ceW DeVe kee Yeesp eve ve kejvee~
(5) Gobyej heue (ye[, heerheue, Tcej, ke"tcej, Debp eerj ) veneR Keevee~
(6) ceebme, ceefoje (Mejeye), ceOeg (Meno) veneR Keevee~
(7) mehle ogJe&meveeW kee leeie kejvee~

(45)

(46)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efMe#ee
(1) hesMeeye-er Deeefo DeMeew e kece& kes mecee pevesT kees Ge mLeeve (keCe&)
ceW ueieevee~ Yetue peeves hej veew yeej Ceceeskeej ceb$ e peheves mes Megef nesleer nw~
(2) pevesT t peeves hej, metleke Deewj heeleke Deeefo nesves hej DeMeg nes peelee
nw~ FmeefueS veJeerve pevesT henvevee Deewj hegj eveer pevesT kees veoer Deeefo ceW [eue osvee
eeefnS~
(3) efyevee pevesT kes ceveg<e kees eer efp evesvosJe keer hetp ee Deewj hee$e oeve kejves
kee DeefOekeej veneR nw~
(4) pevesT henvekej, ceneele OeejCe kejves mes henues pevesT Gleej osves mes
eefle%ee Yebi e kee oes<e ueielee nw~

i:i:i:i

Ceceeskeej ceb$e SJeb eeeefj cebieue

Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~1~~

eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meent cebieueb,

kesJeefu e heCCeees Oeccees cebieueb ~ eeeefj uees iegecee, Deefjnble ueesieg ecee,
efme ueesiegecee, meent ueesiegecee, kesJeefu e heCCeees Oeccees ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce, Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme
mejCeb heJJeppeeefce, meent mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefu e heCCeees
Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~

Deeiece ohe&Ce

(47)

Meemeve osJe-osJeer Deeefo kes eceeCe

efJeMJesMJejeoees %esee, osJelee MeebeflensleJes~
etjemleg osJelee: nsee, es<eeb meeodJe= efllejeefce<ew: ~~1
DeLe&-efp eveeiece ceW ef JeMJesMJej, eesMJejer, heodceeJeleer Deeefo os Jelee Meebefle kes efueS
yeleueees nQ~ hejvleg ef p eve hej yeefue e{eF& peeleer nw, peerJe ceejkej e{ees peeles nQ Ssmes
eb [er, ceg b[er Deeefo osJelee leeie kejves eesi e nw Q~ Fmekee Yeer Kegueemee Fme ekeej nw~
efceLeelJehetefjlee: etje:, meMem$ee: meheefjene:~
efvebbee Deeefce<eJe=efelJeevceeheeveee nervekee:~~1~~
kegosJeeMe lee %es ee yeeesceeefJe<Cegkeeoe:~
eefleheeflleMe leemeeb ef n, efceLeelJeme e keejCeced~~2~~
lemceesee: kegosJeemles, efceLeeYes<eOejeJene:~
eendee: mecekelJemechevvee, ef peveOece&eYeeJekee:~~3~~
eesMJeee&efoefokedheeuee, e#eeMe MeebeflensleJes~
meceioMe&veegkelelJeelles hetpee efpeveMeemeves~~4~~2
pees osJe efceLeelJeer etj-efbnbmeke nQ, Mem$e, heefj en meefnle nQ, ceeBme keer, cee
keer Je=eflle nesves mes efvebe nQ Ssmes osJelee nerve nQ Dele: es ns e nQ Fvemes Deefleefj kele
mecekelJe mes mebhevve efp eveMeemeve keer eYeeJevee kejves Jeeues osJelee eend e nQ-ceeve
nw~ Ssmes eesMJejer Deeef o MeemeveosJeer-osJelee, ef okeheeue, #es $ eheeue Deeefo leLee e#e Deeefo
osJelee Meebefle kes efueS nQ~ es mecekelJeer nesves mes efp eveMeemeve ceW hetpe ceeves iees nQ~
pekeKeCeeceieesJeoCecenepekeKee, eflecegnes pekeKesmejes e legbyeg jDees~
ceeobieefJepeeDeefpeDees, yeees yeesmejes e keesceejes~~934~~3
ccegnDees heeoeuees, efkeCCejefkebheg meie[iebOeJJee~
len e kegyesjes JeCees, efYeG[er-ieescesOeheeme-ceelebiee~~935~~
iegpPekeDees Fefo Sos , pekeKee eGJeerme GmenhengoerCeb~
eflelLeejeCeb heemes , esd" bles Yeeflle-meb pegllee~~936~~
pekeKeerDees ekekes meefj-jesefnefCeheCCeeflleJeppeefmebKeueee~
Jeppebkegmee e Dehheefoekekesmeefj-hegefjmeollee e ~~937~~
1-2. eer GceemJeeceer eeJekeeeej, he=. 29 hej ceb$e eoerh e kes Mueesk e~ 3. efleueeseheCCeefe ebLe,
eLece Yeeie, DeefOekeej-4, he=. 266-267~

(48)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceCeJesieekeeueerDees, len peeueeceeefueCeer cenekeeueer~

ieGjer-iebOeejerDees, Jesjesner meesuemee DeCebleceoer~~938~~
ceeCeefmecenceeCeefmeee, peee e efJepeeehejeefpeoeDees e~
yeng efheefCekebgYeb[er, heGceeefmeeef eCeerDees eflle~~939~~
1. ieesJeove, 2. cenee#e, 3. ef$ ecegKe, 4. e#esMJej, 5. legcyegj Je, 6. ceelebi e
7. efJepee, 8. Deefp ele, 9. yee, 10. yeesMJej, 11. kegceej, 12. <eCcegKe,
13. heeleeue, 14. efkevvej, 15. efkebheg<e, 16. ie[, 17. iebOeJe&, 18. kegyesj ,
19. JeCe, 20. Ye=kegef, 21. ieescesOe, 22. heeMJe&, 23. ceelebi e (OejCeW),
24. iegeke, Fme ekeej Yeefkele mes meb egkele es eewyeerme e#e $e+<eYeosJe Deeefo eewyeerme
leerLekejeW kes meceJemejCe ceW Gvekes heeme ceW efmLele jnles nQ~
Fmeer ekeej 1. ees MJejer, 2. jesef nCeer, 3. e%eef hle, 4. Jeeeb=K euee,
5. epeebkegMee, 6. DeeefleeesMJejer, 7. heg<eollee, 8. ceveesJesi ee, 9. keeueer,
10, pJeeueeceeefueveer, 11. cenekeeueer, 12, ieewj er, 13, ieebOeejer, 14. Jewj eser,
15. meesuemee-Devebleceleer, 16. ceevemeer, 17 ceneceevemeer, 18 peee, 19 efJepeee,
20 Dehejeefp elee, 21. yengefheCeer, 22. ket<ceeb[er, 23. heodceeJeleer, 24. efmeeef eveer
es eewyeerme eef#eefCeeeb Yeer Jeneb meceJemejCe ceW eewyeerme leerLekejeW kes meceerhe ceW jne
kejleer nQ~
Fmeer ekeej Deke=ef$ ece efp evecebefojeW kee JeCe&ve kejles ng es Fmeer efleuees eheCCeeflle
ebLe ceW kene nwefmeefjmegoos JeerCe lene, meJJeeCnmeCekekegceejpekeKeeCeb~
JeeefCeb helleskekeb heef[, JejjeCeeFjFoeefCeb1~~1881~~
eleske eeflecee kes heeme Gllece jlveeefo mes efveefce&le eerosJeer, egleosJeer leLee
meJee&Cn Je mevelkegceej e#eeW keer cetefle& eeB jnleer nQ~
ener yeele ef$ eueeskemeej ebLe ceW Yeer nwefmeefjosJeer megoosJeer, meJJeeCn-meCekekegceej-pekeKeeCeb~
JeeefCe e efpeCeheemes, cebieueced"efJenceefJe nesefo2~~988~~
Jeneb Deke=ef$ ece efp evecebefojeW cebs efp eveeeflecee kes heeme cesW eerosJeer (ue#ceer), eggleos Jeer
(mejmJeleer ) keer cetefle& eeb SJeb meJee&Cn e#e Deewj mevelkegceej e#e keer cetefle& eeb yeveerngF&
nQ~ Gmeer ekeej eleske efp eveeeflecee kes heeme ceW De cebi eueJe Yeer efmLele nQ~
1. efleueeseheCCeefe DeefOekeej-4, he=. 387~ 2. ef$eueesk emeej, he=. 753~

Deeiece ohe&Ce

(49)

ieesccemeej keer eMeefmle osKeves mes mecePe ceW Deelee nw efke eecegb[jee ves
iees cceefieefj hej YeieJeeve vesefceveeLe keer eef lecee yeveJeeF& ~ oef#eCekegkekeg efp eve (YeieJeeve
yeengyeueer mJeeceer) keer eeflecee yeveJeeF&~ Ske mlebYe yeveJeekej Gme hej e#e keer eeflecee
mLeeefhele keer, Fve e#e kes cegkeg ceW ekeeMeceeve jlve ueies ng es Les~ eLeeieesccemeb ienmeglleb ieescceefmenJeefj ieescceefpeCees e~
iees ccejeeefJeefCeefccee-oefkeKeCekegkeke[ efpeCees peeG~~968~~
ieesccemebenmet$ eb ieescceefMeKejesheefj ieescceefp eveMe~
iees ccejeeefJeefveefce&leoef#eCekegkek eefp evees peeleg1~~968~~
DeLe&- ieesccemeejmebenhemet$ e, ieescceefMeKej kes Thej eecegb[jee jepeekej
yeveJeees efp evecebefoj ceW efJejepeceeve Ske neLeeceeCe Fvveerueceef Cecee vesefceveeLeveecee
leerLekejosJe kee eefleefyebye leLee Gmeer eecegb[jeekej efvecee&efhele ueeske ceW ef{kej
eefme oef#eCekegkekeveecee efp evekee eefleefyecye peeJeble eJeleex~~968~~
pesCe efJeefCeefcceeheef[cee-JeeCeb meJJed"efmeefosJesefnb~
meJJehejceesef npeesefieefnb, efod"b mees ieesccees peeG~~969~~
esve efJeefveefce&leeeflecee-Jeoveb meJee&L e&efmeefosJew:~
meJe&hejceeJeefOeeesefi eefYe:, o=b me ieesccees peeleg~969~~2
DeLe&-efp eme jeekej yeveJeeee ieee pees efp eveeef lecee kee cegKe Jen meJee&Le&efmeef
kes osJeeW ves leLee meJee&JeefOe-hejceeJeefOe%eeve kes Oeejke eesi eerMJejeW ves osKee nw Jen
(eecegb[jee) meJeexlke=heves mes Jeleex ~~969~~)
JeppeeCeb efpeCeYeJeCeb, F&efmeheyYeejb, meg JeCCekeuemeb leg~
eflengJeCeheef[ceeefCekekeb, pesCe keeb peeG mees jeDees~~970~~
Jeeleueb efp eveYeJeveceer<eleeiedYeejb megJeCe&keueMeb leg~
ef$ eYegJeveeefleceeveceskeb esve ke= leb peeleg me jee:~~970~~
DeLe&-efp emekee, DeJeefveleue (heer"yebOe) JeemejerKee nw, efp emekee F&<eleeiYeej
veece nw, efp emekes Thej mJeCe&ceeer keueMe nw leLee leerve ueeske ceW Ghecee os ves eesi e Ssme
Deefleer e efp evecebefoj efp emeves yeveJeeee Ssmee eecegb[jee peeJeble Jeleex&~~970~~
pesCegefyYeeLeb YegJeef jce-pekeKeeflje eriieefkejCepeueOeesee~
efm eeCeb megheeee, mees jeDees ieesccees peeG~~171~~
1-2. ieesccemeej kece&k eeb[~

(50)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

esveesefYeolemlecYees-heefj cee#eef lejereeefkejCepeueOeewleew~

efmeeveeb Megheeoew, me jeees ieesccees peeleg~~971~~
DeLe&-efp emeves ewleeuee ceW Ke[s efkees ng es KebYeeW kes Thej efmLele pees e#e
kes Deekeej nQ Gvekes cegkeg kes Deeies kes Yeeie keer ef kejCeeWhe peue mes efmehejcesefeeW
kes DeelceeosMeeW kes Deekeej he Meg ejCe Oees es nQ Ssmee eecegb[jee pee kees heeDees~
YeeJeeLe&-ewleeuee ceW mlebYe yengle Tb ee yevee ngDee nw Gmekes Thej e#e keer
cetefle& nw Gmekes cegkeg ceW ekeeMeJevle jlve ueiess ng es nQ~~971~~
Fmeer ekeej mes ye[Jeeveer-yeeJeveiepee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eewj emeer Heg
TB eer eeflecee Gmeer hee<eeCe kees kee kej yeveeF& ieF& nw~ Fme eeflecee kes Deepet-yeepet
ceW Gmeer hee<eeCe ceW ieescegKe e#e SJeb eesMJejer e#eer keer cetefle& yeveer ngF& nw~ es eefleceeSB
Yeer DeleerJe eeeerve nQ~
Keb[efi ejer-Goeefi ejer keer iegHeeDeeW ceW efp eveeefleceeSb GlkeerCe& nQ~ Gvekes Deepetyeepet ceW e#e-eef#eeeW keer cetefle& eeb yeveer ngF& nQ~ Jeneb keer Ske jeveer iegHee kes
efMeueeuesKe mes %eele neslee nw efke es cetefle& eeb eewyeerme meew Je<e& hegj eveer GlkeerCe&& nQ~
Deehe Meebleef elle neskej efJeeej keerefp ees, ve leye keeemebIe ner hewoe ngDee Lee
Deewj ve leye leke Jem$eOeejer Yedejke ner ng es Les~
Fmeer ekeej mes oef#eCe ceW, yegbosueKeb[ ceW, Gllej ceW, jepemLeeve ceW Deveske efp eve
eefleceeDeeW kes Deepet-yeepet ceW e#e-eef#eeeW keer cetefle& eeb yeveer ngF& nbQ~
eeflee Meem$eeW ceW Yeer e#e-e#eer keer cetefle& yeveeves kes eceeCe ceewp eto nQefp eveeeflecee kee ue#eCe (e#e-e#eer mecesle)
MeevleemevveceOemLe-veemeeemLeeefJekeejked~
mechetCe&YeeJeheeveg-efJeebieb ue#eCeeefvJeleced~~
jeweefooes<eefveceg&keleb eeefleneeekee#eegked~
efvecee&he efJeefOevee heer"s, efpeveefyecyeb efveJesMeesled~~1
DeLe&-efp emekes cegKe keer Deeke=efle Meeble nes, emevve nes, ceOemLe nes, ves$ e
efJekeej jefnle neW, o=ef veeefmekee kes DeeYeeie hej nes, pees kesJeue%eeve kes mechetCe&
YeeieeW mes megMeesefYele neW, efp emekes Debi e-Gheebi e meye megvoj neW, jew Deeefo YeeJeeW mes
jefnle nebs, Dee"eW eeefleneeeX mes efJeYetef<ele neW,~ ef evn mes megMeesefYele neW e#e-e#eer
meefnle neW Deewj OeevemLe neW Fme ekeej kes MegYe ue#eCeeW mes megMeesefYele efp eveeeflecee
1. eeflee meejesej, DeOeee-1, he=. 7~

Deeiece ohe&Ce

(51)

yeveJeevee eeefnS Deewj eeflee keje kej hetp ee kejveer eeefnS~ efp eme eeflecee ceW es
ue#eCe ve neW Jen Dejnvle keer eeflecee veneR kener pee mekeleer~
eeefleneee& keeshesleeb, e#e-e#eer meceefvJeleeced~
mJemJeueebvemebeg keleeb, efpeveeee keejeslmegOeer:~~1
DeLe&-pees Dee" eeefleneeeX mes megMeesefYele nw, e#e-e#eer meefnle nw Deewj DehevesDeheves ef evneW mes megMeesefYele nw Ssmeer eeflecee yegefceeveeW kees yeveJeeveer eeefnS~
e#eb e oef#eCes heeMJex, Jeeces MeemeveosJeleeced~
uee_veb heeoheer "eOe:, mLeeheesod eme eodYeJes le~~2
DeLe&-efp eveeeflecee kes oebF& Deesj e#e keer cetefle& nesveer eeefnS yeebF& Deesj
MeemeveosJelee DeLee&led e#eer keer cetefle& nesveer eeefnS~ Deewj efmebnemeve kes veer es efp evekeer
eeflecee nes Gvekee ef evn nesvee eeefnS ~
mLeehees on&l eeb $e-$eeeMees keekeerC e&k eced~
heer"b YeeceC[ueb Yee<eeb, heg<heJe=ef b e ogvogefYeced~~76~~
efmLejslejee&ees: heeo heer"meeOees eLeeeLeced~
ueebveb oef#eCes heeMJex, e#eb e#eeR e Jeecekes~~77~~3
DeLe&-Dejnvle eeflecee kes efvecee&Ce kes meeLe-meeLe leerve $e, DeMeeskeJe=#e,
efmebnemeve, YeeceC[ue, ecej, efoJeOJeefve, ogvogefYe, heg<heJe=ef es Dee" eeeflenee&
Debefkele nesves eeefnS~ eefleceeSb eens eue nes eens Deeue neW, hejvleg Gvekee
ef evn efmebnemeve kes veer es nesvee eeefnS~ oeefnveer Deesj e#e Deewj yeebF& Deesj e#eer
nesveer eeefnS~
DeLe efyecyeb efpevesvme, kele&Jeb ue#eCeeefvJeleced~
ke=lJeeelevemebmLeeveb, leCeebieb efoiecyejced~~
cetueeceeCeheJee&Ceeb, kegee&oesllejb Meleced~
DebieesheebieefJeYeeieMe, efpeveefyecyeevegmeejle:~~
eeefleneee& keeshesleb, mechetCee&JeeJeb MegYeced~
YeeJeheevege fJeebieb, keejesodefy ecyecen&le:~~
eeeflenee efJevee Megb, efmeb efJecyeceheero=Meced~
metjerCeeb hee"keeveeb e, meeOetveeb e eLeeiececed~~
DeLe&-YeieJeeve efp evesv osJe keer eeflecee ue#eCe meefnle yeveJeeveer eeefnS~ pees
1. ef pevesvkeueeCeeYegoe~ 2. Jemegvevoer eefleehee"~ 3. eefleemeejesej, DeOeee-1, he=. 9~

(52)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meceelegje meb mLeeve nes, leCeeJemLee keer nes, efoiecyej nes, Gmekee Deekeej JeemlegMeem$e
kes Devegmeej oMeleeue eceeCe nes, Gmekes Deekeej kes Ske meew Dee" Yeeie neW, Debi eGheebi eeW kee efJeYeeie eeflecee kes Devegmeej ner nesvee eeefnS~ pees Dee" eeefleneeeX mes
megMeesefYele nes, efp emekes mechetCe& DeJeeJe neW~ pees MegYe nes Gmekee Mejerj kesJeue%eeve
kees ekeeefMele kejves Jeeues YeeJeeW mes heefj hetCe& nes, Fme ekeej Dejnvle keer eeflecee
yeveJeeveer eeefnS~ eefo Gme eeflecee kes meeLe Dee" eeeflenee& ve neW lees Jen efmeeW
keer eeflecee nes peeleer nw~ Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOegDeeW keer eeflecee Yeer Deeiece
kes Devegmeej yeveeveer eeefnS~
keejeson&lees efyecyeb, eeeflenee&meceefvJeleced~
e#eeCeeb osJeleeveeb e, meJee&uebkeejYetef<eleced~~
mJeJeenveeegOeeshesleb, kegee&lmeJeeiemegvojced~
DeLe&-efp eveeeflecee Dee" eeeflenee& meefnle nesveer eeefnS~ leLee e#e-e#eer
meefnle nesveer eeefnS~ Jes e#e Deewj e#eer mecemle DeuebkeejeW mes megMeesefYele nesves
eeefnS, Deheves-Deheves DeeegOe Deewj Jeenve meefnle neW leLee meJeei e megvoj neW~
mewb veg eeefleneeekee#eegiceesefpPeleb MegYeced~
DeLe&-efp eme eeflecee ceW Dee" eeeflenee& ve neW Deewj e#e e#eer ve neW Gvekees
efme eeflecee kenles nQ~

i:i:i:i

Deeiece ohe&Ce

(53)

Jele&ceeve ceW ceneve yeermehebLeer Deeeee&

yeermeJeeR Meleeyoer ceW eeefj $eeeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe
oef#eCe ceW ng es~ FvneWves heb eece=le DeefYe<eske kees eceeefCeke efme efkeee Deew j DehevesefMe<eeW
kees kejves kee GheosMe ner veneR, DeeosMe Yeer efoee~ Jes Deeeee& osJe mJeeb eee& mes hetJe&
YeieJeeve kee hebeece=le DeefYe<eske osKekej iebOeesoke ueskej ner Deenej kees G"les Les~
ceQ mJeeb meved 1955 ceW kegbLeueefi ejer ceW Gve Deeeee&osJe keer ece meuuesKevee
osKeves kes efueS ieeer Leer~ Jeneb mJeeb osKee efke Deeeee& eer YeieJeeve keer eeflecee kee
heb eece=le DeefYe<eske Deble leke osKeles jns nQ~ peye YeieJeeve keer eeflecee kees ebove kee
efJeuesheve efkeee peelee, keesj e Yej ebove ueieeee peelee lees Jes YeeJeefJeYeesj nes G"les
Deewj ieodi eodJeeCeer mes mlegefle he{les ng es hegueefkele nes peeles Les~ Jeneb eefleefove DeefYe<eske
keer yeesueer nesleer Leer Deewj eeJeke yeesueer ueskej mehelveerke DeefYe<eske kejles Les~
Gvekes eLece hedeOeerMe Deeeee& eer Jeerj meeiej peer cenejepe kes eer ejCeeW ceW
cegPes ueieYeie oes Je<e& jnves kee meewYeeie efceuee~ GvneR kes kejkeceueeW mes ceQves meved
1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee efleer ee kes efove Deeef e&kee oer#ee enCe keer Leer~ Deeeee&eer eefleefove eele: eerp eer kee heb eece=le DeefYe<eske osKeles Les Gme mecee mebIe kes
yeeeejer metj peceue peer ecegKe jnles Les~ meb Ie kes Deve yeeeejeri eCe SJeb yeeeeefj Ceer
yeeF& eeB Yeer DeefYe<eske kejleer LeeR~
GvneR kes hedeeee& eer efMeJemeeiej peer cenejepe Yeer eefleefove YeieJeeve kee
heb eece=le DeefYe<eske osKeles Les~ Gmeer hejbheje ceW le=leer e hedeOeerMe Deeeee& eer
Oece&meeiej peer cenejepe Yeer eefleefove heb eece=le DeefYe<eske osKeles Les~ efouueer ceW ueeuecebefoj, oefj eeiebp e mLeeveeW ceW Yeer meved 1974 ceW Deeeee& eer Deheves efJeMeeue mebIe
meefnle "njs Les~ Jeneb Yeer eefleefove mebIe kes yeeeejer, yeeeeefj Ceer Jeie& DeefYe<eske
kejkes Deeeee& eer keess efoKeeles Les~
FvneR Deeeee& Oece&meeiej peer kes hed hej Deemeerve ng es elegLe& hedeeee& eer
Deefp elemeeiej peer cenejepe Yeer Deheves mebIe meefnle eefleefove eele: YeieJeeve kee
heb eece=le DeefYe<eske osKeles Les~ heb ece heeeee& eer es eebmemeeiej peer cenejepe
eefleefove heb eece=le DeefYe<eske osKeles Les~
FvneR Deeeee& Meebeflemeeiej peer kes efMe<eeW ceW Deeeee& eer heeemeeiej peer,
Deeeee& eer megOece&meeiej peer, Deeeee& eer kegbLegmeeiej peer Deeefo Deeeee& ng es nQ~ es

(54)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meYeer heb eece=le DeefYe<eske osKeles Les~ Dee.keuhe ebmeeiej peer cenejepe lees Fmekes
efJeMes<e ner meceLe&ke eefme ng es nQ~
Fmeer ekeej Deeeee& eer ceneJeerj keerefle& peer cenejepe Yeer eefleefove heb eece=le
DeefYe<eske osKeles Les~ Fvekes efMe<e mevceeie& efoJeekej hetp e Deeeee& eer efJeceuemeeiej
peer cenejepe ves Deheves efJeMeeue mebIe meefnle meejs Yeejle ceW YeceCe efkeee Lee~ oef#eCe
mes Gllej leke Meeeo ner GvneWves keesF& eece ee leerLe& es[e nes~ Fvekes mebIe ceW ye.
ef e$eeyeeF& peer eefleefove Deenej mes hetJe& Deeeee&eer kees DeefYe<eske efoKeeleer Leer hegve:
iebOeesoke ueskej Deeeee&eer Deenej kes efueS efvekeueles Les~
Ssmes Deeeee& eer mevceeflemeeiej peer cenejepe Yeer eefleefove DeefYe<eske osKeles Les~
Deeeee&keuhe eer eglemeeiej peer cenejepe peeefle mes DeesmeJeeue Les~ es efoiebyej yeve
iees, kedj lesj ehebLeer Les~ hegve: Deeeee& eer Jeerj meeiej peer eje peeOeJeuee he=
100 kee eceeCe efoKeeves hej eYeeefJele neskej yeermehebLeer eeJeke yevekej meved 1957
ceW FvneR Deeeee&eer mes cegefve oer#ee ueskej efoiebyej cegefve yeve iees~ Deehe Yeer yejeyej
heb eece=le DeefYe<eske osKeles Les~
Jele&ceeve ceW Deeeee& eer JeOe&ceevemeeiej peer cenejepe, Deeeee& eer Deef Yevebovemeeiej
peer cenejepe, Deeeee& eer jeCemeeiej peer cenejepe Deeefo Yeer yejeyej heb eece=le
DeefYe<eske osKeles nQ~ Fvekes mebIeeW ceW efp eveeefleceeSB nQ~
Deeef e&keeDeeW ceW Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer keer efMe<ee Dee. evceleerp eer kes
mebIe ceW Yeer efp eveeeflecee Leer Jes Yeer DeefYe<eske osKeleer LeeR~ Deeeee& eer Jeerj meeiej peer
cenejepe keer efMe<ee Deeef e&kee Jeerj celeer peer Yeer eefleefove heb eece=le DeefYe<eske osKeleer
LeeR~ Deeeee& eer Jeerj meeiej peer keer efMe<ee Fbogceleer peer Yeer eefleefove DeefYe<eske
osKeleer LeeR~ es efm$eeeWs eje DeefYe<eske kejves kes he#e ceW yengle ner kedj LeeR~ FvneR
kes mebIe ceW Dee.megheeMJe&celeer peer Yeer heb eece=le DeefYe<eske kes efJe<ee ceW Deewj efm$eeeW eje
DeefYe<eske kejves kes he#e ceW { jner nQ~
ceQves mJeeb meved 1956 mes ner Deeeee& eer Jeerj meeiej peer keer Dee%ee mes mebIe
ceW efp eveeeflecee jKeer Leer~ eefleefove mebIemLe yeeeeefj efCeeeB heb eece=le DeefYe<eske kejleer
LeeR~ meved 63 ceW keuekelles kes eelegcee&me ceW ye. heejsueeue peer Yeielepeer ves Yeer cesj er
efJeeejOeejeDeeW kees yengceeve efoee Lee~
ye. heejsueeue Yeiele (keuekellee efveJeemeer) pewmes eyeg ueesi eeW ves peye peeOeJeuee ebLe keer hebefkeleeeb osKeeR leye ener kene efke, JeemleJe ceW pees Deeiece ceW nw

Deeiece ohe&Ce

(55)

Jener mener nw~ ceOe kes egi e ceW efMeefLeueeeej kes nes peeves mes eeJekeeW ceW efJeJeske kece
nes peeves mes en lesj ehebLe eueeee ieee nw efkebleg en ceveie{ble ner nw~ efHej Yeer nce
ueesi e kesJeue cebefojeW ceW Deewj pevelee ceW Deeheme ceW efJemebJeeo ve nes, Het ve he[s
FmeerefueS lesj ehebLeer yeves ng es nQ~''
Deepe leke Yeer ceQves ieghejbheje kees veneR es[e nw~ JeemleJe ceW ceQves Deeeee& eer
hetp eheeomJeeceer kee heb eece=le DeefYe<es ke hee" os Kekej Deheveer ee kees cepeyetle efkeee nw~
Deeeee& eer efJeceuemeeiej peer cenejepe keer efMe<ee ieefCeveer Deeef e& kee efJepeeceleer
peer Yeer heb eece=le DeefYe<eske eefleefove kejeleer LeeR~
cesj er efMe<ee Deeef e&kee efp eveceleer peer eefleefove heb eece=le DeefYe<eske osKeleer LeeR~
Deeef e&kee Deeefoceleer peer Yeer heb eece=le DeefYe<eske osKeleer nQ~ es Deeefoceleer peer Debietj eryeeF&
LeeR mebIe ceW cesj s heeme Deeeer mJeeb ner DeeieceeceeCe osKekej DeefYe<eske kejves ueieer LeeR~
Deeef e&kee efJeMegceleer peer Deeeee& eer efMeJemeeiej peer keer efMe<ee LeeR~ es
meeiej ceefnueeece keer meb eeefuekee megefce$eeyeeF& lesj ehebLeer LeeR~ Deeeee& eer kes
kejkeceueeW mes oer#ee uesles mecee Deeeee& eer keer Dee%ee mes FvneWves mJeeb mebIemLe
efp eveeeflecee kee heb eece=le DeefYe<eske efkeee Lee~
DeeiecehebLe-eneb leke ceQves Deveske eceeCe heb eece=le DeefYe<eske kes, Meemeve osJeosJeer kes efoes nQ~ Fme o=ef mes es meye eceeCe Deeiece meccele nQ~ Dele: heb eece=le
DeefYe<esske kejves-kejeves Jeeues DeLeJee Gmekee GheosMe, DeeosMe osves Jeeues nce ueesi e
meeOeg-meeOJeer Jeie& DeeiecehebLeer nQ~ en mhe efoKe jne nw~
yeermehebLe-lesjehebLe-Deepekeue Fve Gheeg&kele eceeCeeW kes Devegmeej heb eece=le
DeefYe<eske Deeefo kejves JeeueeW kees yeermehebLeer kene peelee nw Deewj Fvemes Deefleefj kele cee$e
peue mes DeefYe<eske kejves Jeeues leLee Heue, Hetue veneR e{eves JeeueeW kees lesj ehebLe kene
peelee nw~ eeefhe en hebLe-Yeso efkemeer Yeer Deeiece ebLe ceW-eeeerve Meem$e ee hegj eCeeW
ceW osKeves kees veneR efceuelee nw efHej Yeer Deepe Jele&ceeve ceW eeefuele nw~

i:i:i:i

(56)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer jlvekejC[ eeJekeeeej-elegLe& DeefOekeej

(hebef[le meoemegKe peer ves jlvekejC[ eeJekeeeej keer Jeeefvekee efnvoer erkee
ceW oesveeW hebLeeW kees Deeiece meccele ceevee nw Deewj Deheveer-Deheveer ef e Devegmeej oesveeW
kees hetp ee kejves kes efueS kene nw~)
Fneb Ssmee efJeMes<e Deewj peevevee pees efp evesv kes hetp eve mecemle eej ekeej
kes osJe lees keuheJe=#eefveleQ Ghepes ievOe, heg<he, Heueeefo meeceeer keefj hetp eve kejw nQ Dej
meewOece& Fveefoke meceio=ef osJe nQ les lees efp evesv keer Yeefkele hetp eve mleJeve kejkes
ner Deheveer osJeheee& ekebt meHeue ceeveQ~ Dej ceveg<eefveceWs eeJeleea, veejeeCe, yeueYeeef oke
jepesv nQ les ceesleeref vekes De#ele jlveefvekes heg<he, Heue, oerhekeeefoke leLee Dece=leeEh[e eefokeefj
efp evesv kee hetp eve mleJeve ve=le ieeveeefokekeefj cenehegCe Gheepe&ve kejw nQ~ Dej Deve
cevegef<eveceW ntB efp evekes hegCe kes GoeleQ meceked GheosMe kes enCeleQ efp evesv kes
DeejeOevee ceW Yeefkele Glhevve nes e les mecemle peeefle, kegue kes Oeejke eLeeeesie hetp eve
kejQ nQ~ mecemle yeeeCe, #eef$ ee, JewMe, Met Dehevee-Dehevee meeceLe& Dehevee-Dehevee
%eeve, kegue, yegef, mecheoe, mebi eefle osMe-keeue kes eesi e Deveske m$eer-heg<e vehebgmeke
Oevee{d e efveOe&ve mejesi e veerj esi e efp evesv kee DeejeOevee kejW nQ~ kesF& eece efveJeemeer nQ,
kesF& veiejefveJeemeer nQ, kesF& JeveefveJeemeer nQ, kesF& Deefle ess eece ceWs yemeves Jeeues nQ
efleve ceW kesF& lees DeefleGppJeue Deekeej meeceeer yeveee hetp eve kes hee" heef{keefj
hetp eve kejQ nQ kesF& keesj e metkee peJe, iesntb, evee, cekekee, yeepeje, G[o, cetbi e, cees"
Fleeefoke Oeeve keer cet"er ueee efp evesv kees e{eJew nQ kesF& jeser e{eJew nQ, kesF&
jeye[er e{eJeW nQ, kesF& Deheveer yee[erleQ heg<he ueee e{eJeW nw kesF& veevee ekeej kes
nefjle Heue e{eJeW nQ kesF& peue e{eJeW nQ~ kesF& oeue, Yeele Deveske Jebp eve e{eJew
nQ, kesF& veevee cesJee e{eJew nQ, kesF& ceesleerefvekes De#ele ceeefCekeefvekes oerheke megJeCe&
heeefvekes leLee heb eekeej jlveefve keefj pe[s heg<he Heueeefo e{eJeQ nQ kesF& ogi Oe kes F&
oner kesF& Ie=le e{eJeW nQ, kesF& veevee ekeej kes IesJej, uee[t , yejHeer, het [er, hetJee
Fleeefoke e{eJeQ nQ, kes F& Jeb ovee cee$e ner kejw nQ, kesF& mleJeve kes F& ieer le ve=le Jeeefo$e
ner kejQ, kesF& DemheMe& Meteefoke ceb efoj kes yeend e ner jefn cebefoj kes efMeKej keer leLee
efMeKejefve ceW ef p evesv kes eefleefyebye kee ner oMe&ve Jevovee kejW nQ~ Ss mes pew mee %eeve pew meer
mebieefle pewmeer meeceLe& pewmeer Oeve mecheoe pewmeer Meefke leefleme eceeCe osMekeeue kes eesi e
efp evesv kee DeejeOeke ceveg<e nQ les Jeerlejeie kee oMe&ve mleJeve het p eve Jevoveekeefj
YeeJeefvekes Devegketue Gllece, ceOece, peIeve heg Ce kee Gheepe&ve kejs nQ~ ees efpevesv kee
Oece&, peeefle, keg ue kes DeOeerve veeneR, Oevemecheoe kes DeOeer ve veeneR Jeend eefeee kes DeOeerve

Deeiece ohe&Ce

(57)

veeneR nw~ Deheves heefj Ceeceefvekeer efJeMeg lee kes Devegketue Heuew nw~ keesT Oevee{d e-heg<e
Deef Yeceeveer nes e eMe kee Fgke nese cees leeref vekes De#ele ceeefCekeeefvekes oerheke jlv
emegJeCe&
kes heg<heefvekeefj hetpeve kejw nw Deveske Jeeefo$e ve=leieeve keefj ye[er eYeeJevee kejW nQ lees nt
Deuhe Gheepe&ve kejQ, Jee Deuhe nt veeneR kejw, kes Jeue kece& kee yeb Oe nes kejw ns Q ke<eeeefvekes
Deveg ketue yebOe nes e nw~ kesF& Deheves YeeJeef vekeer efJeMegleeleQ Deefle Yeefkelehe ngDee
keesT Ske peue Heueeefo keefj Jee Devvecee$e keefj Jee mleJevecee$ekeefj cenehegCe
Gheepe&ve kejw nQ leLee Deveske YeJeef vekes meb ee efkees heehe kece& keer efvepe&j e kejw nQ,
Oevekeefj hegCe ceesue veeneR DeeJew nw~ pes efveJee ke nQ cevoke<eeeer, Keeefle ueeYe
hetp eeefoketb veeneR yeeb e kejlee kesJeue hejces er kee iegCeeb ceW Devegj eieer nQ eflevekes
efp evehetp eve Deef leMeehe Heueketb Heuew nw~
Deye eneb efp eve hetp eve meef elle JeefveleQ ng Dej Deef elleJeefveleQ nt Deeiece ceW
kenee nw pes meef elle kes oes<eleQ YeeYeerle nQ~ elveeeejer nQ les lees eemegke peue ievOe
De#eleketb evove kegbkegceeefokeleQ efuehle keefj megi ebOe jbi eerve ceW heg<heefvekee mebkeuhekeefj
heg<heefveleQ hetp eQ nw leLee Deeiece ceW kens megJeCe& kes heg<he Jee hee kes heg<he leLee jlvepeefle
megJeCe& kes heg<he leLee ueJebi eeefoke Deveske ceveesnj heg<heefvekeefj hetp eve kejw nQ De
eemegke ner yeng DeejcYeeefoke jefnle eceeCeerke vewJese keefj hetp eve kejw nw~ yengefj
jlveefve kes oerh eke Jee megJeCe& heecee oerh ekeefve keefj hetp eve kejw nQ leLee
meef ekekeCeJeefvekes kesmej kes jbi eeefoleQ oerhe kee mebkeuhekeefj hetp eve kejQ nQ leLee
evove Deiejeefoketb e{eJew nQ leLee yeeoece, peeeHeue, hettbi eerHeueeefoke DeJeefOe Meg
eemegke HeueefveleQ hetp eve kejw nQ SsmeQ lees Deef ee Jeefvekeefj hetp eve kejw nQ~ yengefj pes
meef elle JeefveleQ hetp eve kejw nQ les peue, ievOe, De#eleeefo GppJeue Jeefvekeefj
hetp eve kejw nQ Dej ecesueer, ebheke, keceue, meesvepeeF& Fleeefoke meefelle heg<heefveleQ
hetpeve kejw nw Ie=lekee oerheke leLee kehetjeefoke oerhekeefvekeefj Deejleer Gleejw nQ Dej
meefelle Deece, kesuee, oeef[ceeefoke Heuekeefj hetpeve kejw nQ Oetheeeefve ceW Oetheonve
kejw nQ Ssmes meefelle Jeefvekeefj nt hetpeve keefjes nQ oesT ekeej Deeiece keer
Dee%ee-eceeCe meveeleve ceeie& nw Deheves YeeJeefve kes DeOeerve hegCe yebOe kes keejCe nw~
eeefhe Deeiece ceW yeermehebLe mes eeefuele ceevelee kes eceeCe ceewp eto nQ lesj ehebLe
kes veneR nQ efHej Yeer Deepe kes egi e ceW F&<ee&, s<e, YeeJe es[kej Oece&meefn<Ceglee kees
OeejCe kejles ng es yeermehebefLeeeW kees efceLeeo=ef veneR kenvee eeefnS~
lesjehebLe-lesj ehebLeer keer Glheeflle keye Deewj kewmes ng eer? Fmekes efueS Deehe he{W
heb. yeveejmeeroeme eje efueefKele mJekeLee pees efke DeOe&keLeeveke veece mes heer nw~
FmeceW efJeece mebJeled 1675 ceW lesj nhebLe keer mLeehevee ceeveer nw~

(58)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deveske leerLe&mLeueeW hej Meemeve osJe-osefJeeeW kes efe$e

ngyeueer- DevevleveeLe yemeefo : leerLek ej heee&veeLe, Deieue-yeieue ceW OejCesv Deewj heeeJeleer, omeJeeR Meleer~

Deeiece ohe&Ce

(59)

(60)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ves ef uuekej -h ee e& v eeLe yemeef o :

keeeeslmeie& Deemeve ceW Ske leerLek ej
cetefle&, eewonJeeR Meleer Meemeve osJeosJeer meefnle~

Kepegjenes- MeeefvleveeLe cebefoj ceW

e#e-ocheefle~

iegJeeevekesjs- DevevleveeLe yemeefo : leerLek ej DevevleveeLe keer Oeelegcetefle& Meemeve osJe-osJeer meefnle

Deeiece ohe&Ce

iesmeesh hee (efpe. Gej keveeje)-pJeeueeceeefueveer yemeefo

ceW e#eer peJeeueeceeefueveer keer keebme cetefle&, ueieYeie
eewonJeeR Meleer~

(61)

keejbpee : yeeeee&ece kes mebeneuee ceW

Deefcyekee keer eeeerve cetefle&~

(62)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kegC[uehegj-ye[s yeeyee kes heer"emeve hej $e+<eYeosJe keer e#eer- eesejer~

mewjesve-ieescesOe e#e Deewj

Deefcyekee e#eer~
Meer<e& hej leerLek ej vesefceveeLe
efJejepeceeve nQ~

kegC[uehegj-ye[s yeeyee kes heer"emeve hej $e+<eYeosJe kee e#e ieescegKe

Deeiece ohe&Ce

(63)

(64)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

JeejeCemeer- Goemesve Ke[diemesve kes

pewve cebefoj ceW heeeJeleer osJeer keer
cevees%e cetefle&~

pesJeieea- MeeefvleveeLe yemeefo : e#eer

heeeJeleer keer keebme cetefle&, ueieYeie
eewonJeeR Meleer~

efouueer- eer efoiecyej pewve ueeue

cebefoj heeeJeleer osJeer keer
meeefl eMee eef lecee~

pecyeterh e-nefmleveehegj
ceW efJejepeceeve
heeeJeleer osJeer eeflecee

heeeJeleer ceelee, DeefleMee #es$e ngceee

Ssnesue-Dee"JeW leerLek ej eveYe keer

e#eer pJeeueeceeefueveer, ueieYeie
ieejnJeeR Meleer~

yeuueYeerh egj kes efveke {bk eefieefj keer pewve

iegh ee ceW eehle leerLek ej heee&veeLe keer
eeflecee kes meeLe osJeer Deefcyekee

Deeiece ohe&Ce

(65)

(66)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Gcelee (efyemeveiej) iegpejele ceW

efJejepeceeve eesejer osJeer
ngyeueer- DevevleveeLe yemeefo : Ske pewve
e#eer, meesuenJeeR Meleer~

veeieheCeer heee&veeLe : ceewojieeBJe kes

efveke hene[ hej yeves cebefoj ceW
OejCesv cetefle&

osJeie{-meent pewve mebeneuee ceW

efJebMeefleYegpeer eesejer~
KeC[efieefj-heJe&le kes ye[s cebefoj ceW
Deefcyekee keer cetefle&

veiej mebeneuee eeeie ceW eefoMe&le heefleeeveoeF&

keer Delevle ceveesnejer Devegceevele: iegh lekeeueerve
23 eef# eeeW meefnle Deefcyekee

Deeiece ohe&Ce

(67)

eer efmecnveies yemeefo ce",

vejefmebnjepehegje
KeC[efieefj-heJe&le hej ye[s cebefoj ceW
ieesceso Deewj Deefcyekee e#eer~ Meer<e&
Yeeie hej leerLek ej vesefceveeLe~

vejefmebnjepehegj (efpe.-efekek ecebietj)pJeeueeceeefueveer yemeefo ceW e#eer

pJeeueeceeefueveer keer heg<he-ceeueeDeeW mes
Deuebk e=le cetefle&~

(68)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

cekeg&ueer- ef$eket yemeefo :

eesejer e#eer~

keekeboer (KegKegvot) ceW eehle Deefcyekee osJeer

keer cetefle&~ mecee 12JeeR Meleeyoer ueKeveT
jepekeere mebeneuee

kegC[ue : e#eer heeeJeleer~

eesejer osJeer eeflecee, DeefleMee #es$e efyeuenjer

Deeiece ohe&Ce

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee