(2006-2007)

TOPOGRAFYA DERSI DERS NOTLARI

ÖLÇÜ BIRIMLERI- ÖLÇEK KAVRAMI

Yeryüzünde bulunan veya yeryüzüne yakin dogal ve yapay noktalar ile bunlarin
olusturdugu cisimlerin belirli bir karsilastirma düzlem veya yüzeyine göre
konumlarinin saptanmasi ve belirli bir oran(ölçek) ile küçültülerek kagit üzerine
geçirilmesi için gerekli arazi ölçmeleri, hesap ve çizim yöntemleri, kagit üzerindeki
ölçülerin araziye uygulanmasi (aplikasyon) dag ve çig haritalari vb ninin hazirlanmasi
navigasyon, gps öçmeleri ve degerlendirilmesi ,cbs, geomatik mühendisliginin konusunu
olusturmaktadir.

ÖLÇÜ BIRIMLERI

1-Uzunluk Birimleri (m)

2-Alan Birimleri (m2 )
3-Açi Birimleri
3a.Altmislik Sistem
3b.Yüzlük Sistem
4-Yay Birimi

Altmislik Sistem

Bir daire çevresinin 360 da birini gören merkez açiya 1 ‘derece’denir.

Yüzlük Sistem

Bir daire çevresinin 400 de birini gören merkez açiya 1 ‘grad’ denir.

Yay Birimi

Bir dairede yariçap uzunlugundaki yayi gören merkez açiya bir ‘radyan’ denir.

r b b/r=α /ρ
α
 360 0 = 400 g = 2τ

ρ (dönüstürme katsayisi) olmak üzere, bir açinin yay degeri (arcα ) ile sayisal degeri
arasinda

arc α= α °/ρ° = α g /ρg

iliskileri vardir.

ρ° = 1800 /τ ρg =200/τ

ρ’ =180*60/ τ ρ c=200*100/τ

ρ’ ’ =180*60*60/τ ρ cc=200*100*100/τ

UYGULAMA

Arcα =1.4214 ün açi degerini hesaplayiniz.

arc α = α °/ρ° =α g /ρg

α g = ρg arc α = 90g .4892

ÖLÇEK KAVRAMI

ölçek= Plan üzerindeki uzunluk/Arazi üzerindeki uzunluk(gerçek uzunluk)

1 s′
=
M s

Ölçekle alan arasindaki iliski

1/M 2 =çizim alani/gerçek alan

 1 F′
2
=
M F

Uygulamalar

1- Plan üzerinden 4.2 cm olarak ölçülen bir parsel kenarinin arazi üzerindeki degeri 84
m olduguna göre planin ölçegini hesaplayiniz.

1 s′
= 1/M = 0.042(m)/84(m) =0.0005
M s

M=1/0.0005=2000

2- 1/500 ölçegindeki plan üzerinde 4.2 cm gelen bir bina kenarinin arazideki
degeri kaç metredir.

1 s′
= s=M*s’ = 500*0.042= 21 m.
M s

3- 1/500 ölçekli plan üzerinde alani F1 =41480 m2 olan bir arsa, 1/M 2 ölçegindeki
baskabir plan üzerinde ölçülmüs ve F2 =2592 mm2 bulunmustur.

a) Gerçek alan kaç dekardir.

b) 1/M 2 =?

Çözüm:
a)

1/M 12 = F1 /F F= M 1 2* F1 = 0.04148*5002 =10370 m2

1 dekar(dönüm) =1000 m2

F=10.37 dekar.

b)

1/M 22 = F2 /F M2 2 = F/ F2 = 10370/0.002592 M2 = 2000.19

1/M 2 = 1/2000
 ÖLÇME HATALARI

Hata kaynaklari, Hata Türleri ve Dogruluk Ölçütleri

Ölçme, aranan bir büyüklügün , kullanilan ölçme biriminin katlari cinsinden bulunmasidir.
Ölçmeler yapilirken, ölçme hatalarinin ortaya çikmasi kaçinilmazdir. Bu hatalarin bir kismi
ölçme sirasindaki yanlislik ve dikkatsizlikten diger bir bölümü ise insan duyu organlarindaki
ve alet yapisindaki eksiklikler ile dogal etkilerden ileri gelmektedir

Ölçmelerde Hata Kaynaklari

1- Kisisel hatalar (Insan duyu organlarinin tam olmamasi nedeniyle, kisisel dikkatsizlik ve
yetenegin sinirli olmasindan ileri gelmektedir. Yöneltme hatasi)
2- Aletsel hatalar (Aletin yapimindaki bir eksiklik veya herhangi bir parçasinin
oynamasindan ileri gelmektedir)
3- Dogal hatalar (rüzgar,sicaklik,nem vb)

Hata Türleri

1- Kaba hatalar (Dikkatsizlik ve yorgunluk gibi nedenle rle ileri gelen hatali ölçme ve
okumalardir.
2- Düzenli hatalar (Alet hatalari(seridin standart boydan farkli olmasi,mira boyu) ve
kismende ölçme araçlarinin hatali kullanilmasindan ileri gelirler.
3- Düzensiz hatalar ( Bu hatalar tam olarak giderilemiyen alet hatalarindan ileri gelirler)

Gerçek Hata (ε):

Ölçülen bir ‘l’ büyüklügünün gerçek degeri ‘x’ biliniyor ise, gerçek hata

ε=x - l
seklinde tanimlanir.

UYGULAMA

Bir üçgenin iç açilari ölçülmüs ve

α=75.4525
β=57.2237
γ= 67.3251

degerleri elde edilmistir. Bu durumda yapilan ölçme hatasi hangi türdendir ve ne kadardir.

Bir üçgenin iç açilari toplami 1800 (200g) olduguna göre x=200g dir. Gerçek hata ise,
ε=200-(α+β+γ)= - 0.0013g = - 13cc dir.
Görünen Hata (düzeltme)(vi )

Hesap edilen en olasilikli degerden(en ihtimalli deger) ölçülen degerin farkina görünen hata
denilmektedir. Cebirsel toplami 0 olmalidir. Görünen hata

v=x-l

seklinde tanimlanir.

En olasilikli deger x= [li]/n = ∑ li /n dir (ölçmelerin aritmetik ortalamasi)

DOGRULUK ÖLÇÜTLERI

1- Ortalama Hata (t)

ε gerçek hatalarin(veya vi görünen hatalarin) mutlak degerlerinin basit aritmetik ortalamasi

‘ortalama hata’ olarak adlandirilir.

t= 
 ε 1 + ε 2 + ... ε n 
t= ±
[ε ]

 n  n

 v1 + v 2 + ... v n 
t=  t= ±
[v ]

 n  n
n= ölçme sayisi

2- Karesel Ortalama Hata (m)

2.1. Bir ölçünün k.o.h. (m)

Bir ölçmenin k.o.h. gerçek hatalardan m= ±

ε 12 + ε 22 + ... + ε n2
m= ±
[εε ]
n n

Bir ölçmenin k.o.h. görüne n hatalardan m= ±

v12 + v 22 + ... + v 2n
m= ±
[vv]
n −1 n −1

2.2. En olasilikli degerin k.o.h. (M)

M= m/ n

3- Olasilikli Hata (r)

Gerçek veya görünen hatalarin mutlak degerleri büyüklük derecesine göre siralandiginda ortadaki
degere olasilikli(ihtimalli)hata denir.
n tek ise rε=±ε( n+1) /2 rv= ±v( n+1) /2

n çift ise rε=± 1/2εn/2 +ε( n+2) /2  rv= ± 1/2vn/2 +v ( n+2) /2 

4- Oransal Hata (T)

Karesel ortalama hatanin ölçülen büyüklüge oranidir.

mi
T=
l

UYGULAMA

Bir dogrultu 7 kez ölçülmüs asagidaki degerler elde edilmistir. Bu degerlere göre

Ölçüler:

l1 = 125.165 l4 = 125.160
l2 = 125.162 l 5 = 125.161 l 7 = 125.164
l 3 = 125.166 l 6 = 125. 163

a)Olasilikli degeri (x)

b)Ortalama hatayi (t)
c)Bir ölçünün karesel ortalama hatasini (m)
d)En olasilikli degerin karesel ortalama hatasini (M)
e)Olasilikli hatayi (r)

hesaplayiniz.

a) x= [l]/n =125.163

b)

ölçü no ölçüler(l) olasilikli Düzeltm vv

(grad) deger(x). v=x- l
1 125.165 125.163 -2 4
2 125.162 1 1
3 125.166 -3 9
4 125.160 3 9
5 125.161 2 4
6 125.163 0 0
7 125.164 -1 1
toplam 0 28
t= ±[?v ?]/n ±12/7 =±1.71cc

c) m=±√ [vv]/(n-1) = ± 28/(7-1) = ±2.16cc

d) M= m/√n = ±0.81cc

e)n tek ise r=±?v ?(n+1)/2 4. Eleman aranan degerdir.

0 ,1 ,1, 2 , 2, 3 ,3 r= ± 2cc

ARAZIDE NOKTALARIN ISARETLENMESI- RÖPERLEME

Arazide noktalar;

1-Geçici (Arazide kisa bir süre için yararlanilan noktalardir, demir boru,jalon (2-3m boyunda
her 50cm’si ayri olmak üzere çift renkte boyanmis dairesel kesitli çubuklardir.. Önemli olan
jalonlarin bir noktayi belirteceginden, bunlarin düsey olarak tutulmasi veya dikilmesidir)

2-Kalici ( ölçmeler bittikten sonra uzun süre arazide kalmasi gereken noktalardir, topragin
üzerinde tesis edilirler betondan imal edilirler)

olmak üzere 2 biçimde isaretlenirler

Noktalarin röperlenmesi

Arazide isaretlenen ölçme noktalari herhangi bir nedenle kaybolduklari zaman yeniden tesis
edilmelerini saglamak amaciyla, bu noktalar ‘röper(sigorta)’ olarak adlandirilan yerleri
degismeyecek,arazide kolaylikla bulunacak noktalara olan yatay uzakliklari ölçülmek
suretiyle baglanirlar.(bina köseleri,telefon,elektrik direkleri,agaç vb.) Bu biçimde seçilen
noktalara’ röper noktalari’ denir. Noktalarin sabit tesislere olan uzakliklarinin ölçülmesi isine
de ‘röperleme’ denir.

Röperlemede en önemli noktalar;

• Röperler arazide kolaylikla bulunabilmeli

• Röperler saglam zeminde, kaybolmayacak yerlerde seçilmeli
• Röper uzakliklari ölçme seritinin boyundan daha fazla olmamalidir
• Yerlesimin olmadigi bölgelerde röperler, röper noktasi ile yaklasik 1200 açi olusturacak
sekilde seçilmelidir.
Röper krokisi

Arazide bütün ölçme noktalari röperlenirken buna paralel olarak arazide röper krokisi adi
verilen bir kroki, ölçeksiz, fakat gerçege yakin göz karari yaklasik kuzey yönüde belirtilerek
hazirlanir ve üzerinde gerekli açiklamalar ile röper uzakliklari isaretlenerek tamamlanir.

UZUNLUKLARIN ÖLÇÜLMESI

Uzunluklarin ölçülmesinden, yeryüzünün belirli iki noktasi arasindaki yatay boyun

bulunmasi anlasilir. Kullanilan araçlar 20-30 m’lik çelik serit metre , jalon ve

çeküldür.
Elde sallantisiz tutulan çekül ipinin gösterdigi dogrultu yerçekimi dogrultusudur. Çelikserit
metre ile boy ölçme isine ‘senaj’ da denir. Ölçmeler sirasinda önemli olan seridin yatay
tutulmasidir. Bunun için çekül ipi veya jalonun seritle olusturdugu açi 900 olacak biçimde
serit asagi yukari indirilir, kaldirilir. Uzunluk ölçmeleri gidis-dönüs olarak yapilir. gidis-
dönüs farki verilen hatasiniri degerinden küçük olmalidir. Eger büyük çikarsa ölçmeler
tekrarlanir. Ölçülen uzunlugun kullanilan çelikserit metrenin uzunlugu geçmesi durumunda
ölçülecek uzunluk üzerinde ara noktalar isaretlenerek istenen uzunluk parça parça ölçülerek
bulunur. Asagidaki sekillerde arazinin çikis ve inis durumlarina göre uzunluklarin (jalon+
çelik serit metre) nasil ölçülmesi gerektigi sematik olarak verilmektedir.

jalon Çekül
Çikis Durumunda uzunluk ölçmeleri
 Inis Durumunda uzunluk ölçmeleri

UZUNLUKLARIN OPTIK YÖNTEMLE ÖLÇÜLMESI

Yer yüzünde iki nokta arasindaki uzunlugun ölçülmesinde dogrudan yöntem diyebilecegimiz
Senaj(çelik serit metre ile uzunluklarin ölçülmesi) yaninda sabit bilinen bir uzunlugun(baz
mirasi) iki ucunda yapilan dogrultu okumalari ile de iki nokta rasindaki uzunluk dolayli
yöntemle de belirlenebilir. Bu yöntemle, yaklasik 750 metreye kadar uzunluklar ölçülebilir.
Yöntemin sagladigi yaklasik dogruluk, 100 m. için ± 10 cm civarindadir. Optik yöntemle
uzunluklarin ölçülmesinde kenarin bir ucuna teodolit (açi ölçme aleti) diger ucuna da baz
mirasi merkezlendirilir.

Sekil. Yatay bazmirasi ve teodolit kullanilarak uzunluklarin ölçülmesi

Baz mirasinin yatayligi bir küresel düzeçle saglanir ve uzunlugu ölçülecek kenara yaklasik
dik olarak yerlestirilir. Yöntemin prensibi çok basittir .

a b
A
d

Yöntemin Prensibi

d(yatay uzunlugu)

d = ½ b cot a/2

dir Hesaplarda kolaylik saglamak amaci ile yatay miranin iki gözleme plakasi arasi 2 m
olacak biçimde imal edilmistir.

Ölçülen tepe açisi a ve baz uzunlugu b = 2m. olmak üzere d yatay uzunlugunu veren
formül asagidaki sekilde yazilabilir.

d= cot a/2

baz mirasinin uzunlugu presizyonlu bir sekilde belirlenmis olup sicaklik degisiminden çok az
etkilenen malzemeden yapilmistir. Sabit uzunlugun(baz mirasinin) iki ucuna yapilan dogrultu
gözlemeleri 2cc okuma yapabilen saniye teodoliti ile aletin her iki durumundaki ölçmelerle
yapilmalidir.

100-200 metreye kadarki uzunluklarda baz mirasi kenarin yaklasik ortasina kurularak kenarin
her iki ucundan yapilacak dogrultu okumalari ile tepe açilari ölçülmelidir.

a1 b d a2

Sekil. 100-200 m uzunluklarin ölçülmesi

Bu durumda, yatay uzunlugu veren formül,

 d = b/2 (cot a1 /2 + cot a2 /2)

seklinde olur. Yardimci baz uzunluklari kullanilarak bu yöntemle ölçülebilen uzunluk

yaklasik 750 metreye kadar çikarilabilir. Daha fazla bilgi için, Topografya (ölçme Bilgisi)
(Özgen M.G.) kitaplarina basvurulmalidir.

UZUNLUKLARIN ELEKTRMAGNETIK YÖNTEMLE ÖLÇÜLMESI

Ikinci dünya savasi sonrasinda 1960 yillarinda elektromagnetik dalgalarin atmosfer içindeki
yayilma özellikleri ve hizlari belirlendikten sonra bundan yararlanilarak su an topografyada
yaygin olarak kullanilan uzaklik ölçerler gelistirilmistir. Bu yöntem, klasik uzunluk ölçme
yöntemlerinin yerini almis ve özellikle engebeli arazilerde çok büyük kolayliklar saglamistir.
Bu yöntemin ana ilkesi, bir ana aletten gönderilen elektromagnetik dalganin bir
yansiticidan(reflectorden) yansitildiktan sonra geriye alinmasi ve gönderilen ve alinan
sinyalin karsilastirilmasi prensibine dayanir.

Ölçmelerde alet ve reflectör ölçülecek kenarin iki ucuna merkezlendirilir. Bu yöntemle iki
nokta arasindaki egik uzunluk ölçülür. Bu iki nokta arasindaki düsey açi veya yükseklik farki
ölçülüyor veya biliniyorsa, yatay uzunluk hesapla bulunur. Ayrica, ölçülere atmosferik
düzeltme gibi gerekli düzeltmeler de getirilir.

Elektromagnetik yöntemle uzunluklarin belirlenmesinde iki yöntem söz konusudur.

1. Impuls Yöntemi(Seyir müddeti Yöntemi): Ölçmelerde kullanilan elektromagnetik

dalganin seyir süresi belirlenmek suretiyle uzunlugun belirlenmesidir. c dalga hizi, t
seyir süresi olmak üzere

d = ½ c.t

olur. Burada zorluk, t seyir süresinin 10-8 ve daha iyi dogrulukla ölçülebilmesidir. Bu zor ve
pahalidir. Bunun yerine daha presizyonlu uzunluk ölçmelerinde Faz farki ölçme yöntemi
kullanilir.

2. Faz Farki Ölçme Yöntemi: Bu yöntemde, yansitildiktan sonra alinan dalga boyunun
gönderilen dalgaya göre, faz farki kaymasi ve gidis dönüsteki toplam dalga boyu
sayisi belirlenir. Iki nokta arasindaki egik uzunluk ise, asagidaki esitlige gore
belirlenir. Burada n, tam dalga boyu sayisi, : dalga boyu ve R dalga boyunun
kesir degeridir.

d = ½ . n . +R
Bu yöntemle uzunluklarin presizyonlu olarak ölçülmesi mümkündür. Bu yöntemle ölçme
yapan bazi aletlerin ölçme presizyonu, 1 kilometrelik uzunluk için 1 cm den daha küçük
degerde kalabilmektedir.
Elektromagnetik yöntemle uzunluk ölçmelerinde genellikle kizil ötesi dalga veya görünen
Laser dalgasi kullanilir.