Maturski rad Solarne elektrane

SADRAJ

1 1 1 UVOD ........................................................................................................................................1 1.ENERGIJA .................................................................................................................................3 1.2.Vrste elektrana......................................................................................................................4 1.3.Energetske karakteristike elektrana......................................................................................4 2.SUNCE........................................................................................................................................6 3.SOLARNE ELEKTRANE - SOLARNA TEHNOLOGIJA ......................................................8 3.1. Kako rade solarne elije.......................................................................................................8 3.2. Vrste solarnih elija.............................................................................................................9 3.3. Fotonaponske elektrane.....................................................................................................11 3.4. Solarna elektrana parabolina protona..........................................................................14 3.5. Solarna elektrana solarni toranj......................................................................................14 3.6. Solarna elektrana parabolini tanjir................................................................................15 ZAKLJUAK...............................................................................................................................17 LITERATURA..........................................................................................................................19

UVOD Sve izraenije zagaenje ivotne sredine, intezivne promjene klime, rast cijene fosilnih goriva i predvianja o njihovom nestanku u
1

Maturski rad Solarne elektrane

budunosti utiu da se stanovnici Zemlje okrenu ka racionalnom korienju energije kroz primjenu mjera energetske efikasnosti i korienje obnovljivih izvora energije. Najvei izvor obnovljive energije je Sunce. Ona se iri svemirom u obliku svjetlosne i toplotne energije tako da samo jedan njen mali dio dolazi do Zemlje, gdje se pretvara u druge vidove energije. Koliina energije Sunevog zraenja koja je neiscrpna predstavlja osnovni izvor ivota na Zemlji i veliku prednost u odnosu na sve ostale koriene izvore. Danas se sa izuzetnom panjom vre istraivanja u cilju razvoja efikasnih tehnologija korienja energije Sunevog zraenja za zadovoljavanje sve izraenijih energetskih potreba. Naroito se ulau veliki napori da se mnogobrojne tehnologije korienja Suneve energije, to prije komercijalizuju i uine kompatibilnim sa postojeim energetskim izvorima. Tako bi sve vei dio energetskih potreba na Zemlji pokrivao energijom sunca, mijenjajui deficitarna i ekoloki nepoeljna fosilna goriva ili elektrinu energiju i omoguavajui njenu racionalnu potronju. Da bismo mogli govoriti o Sunevoj energiji, najprije moramo spomenuti da je Sunce sredinja zvijezda Sunevog sistema, sistema u kojem se mi (planet Zemlja) nalazimo. Energija sa Sunca do Zemlje dolazi u obliku Sunevog zraenja. U unutranjosti Sunca odvijaju se nuklearne reakcije, prilikom kojih se fuzijom vodonik pretvara u helij uz oslobaanje velike energije. Dio te energije dolazi i do zemlje, i omoguuje odvijanje svih procesa, od fotosinteze do proizvodnje elektrine energije. Kroz istoriju se nalazi niz primjera iskoritavanja energije Sunca. Koristi se jo od 7. vijeka nove ere, od antikih civilizacija, zatim preko starog vijeka i otkria heliocentrinog sistema (Nikola Kopernik, 1473.1543.). Tada je otkriveno da je Sunce u centru Sunevog sistema, a ne kako se prije vjerovalo Zemlja. Slijedi novije doba i pojava solarnih elija, kolektora i elektrana. Prvi i najpoznatiji oblik upotrebljavanja Sunca za dobijanje energije koji se moe iskoristiti je svakako dobivanje vatre. Tada su se uz pomo poveala koncentrirale zrake Sunca - usmjeravanjem putem ogledala i stakla za dobivanje vatre. Drevni Kinezi, Grci, Inke i Rimljani, vrlo rano su otkrili da zakrivljena ogledala mogu koncentrisati Suneve zrake na neemu zapaljivom, a to uzrokuje da takve objekte zahvati trenutno plamen. Zbog sposobnosti zapaljivanja, stari narodi su takve instrumente, bez obzira kojim jezikom govorili, gotovo svi zvali goruim ogledalima.

Maturski rad Solarne elektrane

1. ENERGIJA Energija je sposobnost obavljanja radnje. Pojavni oblik energije moe biti u sakupljenom (nagomilanom) obliku ili prelaznom obliku. Karakteristika energije je njena vremenska trajnost i sposobnost da se u izvornom obliku moe odrati vrlo dugo. Prelazni oblici energije pojavljuju se samo kada sakupljena energija mijenja oblik.

Dijagram 1. Podjela energije Danas je uobiajena podjela na primarne, transformisane i korisne oblike energije. Primarni oblici energije su oni koji se javljuju u prirodi ili se u njoj nalaze. To su nosioci hemijske energije (goriva), potencijalne energije (voda), nuklearne, kinetike (vjetar), toplinske (geotermalni izvori) i energije zraenja (Sunce). Dijelimo ih u dvije grupe: 1. konvencionalne i nekonvencionalne izvore energije obzirom na nivo upotrebe; 2. obnovljive i neobnovljive obzirom na prirodnu obnovljivost. Konvencionalni oblici energije su: 1. goriva (drvo, ugalj, sirova nafta, zemni plin i uljni kriljci); 2. vodeni tokovi; 3. geotermalna energija; 4. nuklearna energija (uran, torij fisija). Nekonvencionalni oblici energije su: 1. energija Sunevog zraenja; 2. energija vjetra; 3. toplota Zemljine unutranjosti; 4. neposredna energija plime i oseke, morskih valova; 5. fuzija lakih atoma.

Maturski rad Solarne elektrane

Neobnovljivi izvori energije su: fosilna i nuklearna goriva i geotermalna energija. Obnovljivi izvori energije su: sunevo zraenje, energija vodotoka, plime i oseke, valova i vjetra. Transformisani oblici energije uglavnom se koriste u procesu dobijanja krajnjeg oblika korisne energije. Najei oblici transformacije primarnih u transformisane oblike su: sagorjevanje, destilacija, nuklearna reakcija, zraenje, turbinsko pretvaranje i slino. Korisni su oni oblici energije koje koriste potroai: toplota, mehanika energija, energija vezana za hemijske procese i energija za rasvjetu.
1.2. Vrste elektrana

Izvori na kojima se temelji proizvodnja elektrine energije su: 1. para dobijena pomou uglja, nafte, plina ili nuklearnim procesom; 2. voda; 3. dizeli motori koji rade na naftu. Ostali mogui izvori elektrine energije su: suneva energija, snaga vjetra, snaga plime i oseke, itd. Postrojenja za proizvodnju elektrine energije nazivaju se elektrane, a dijele se: - prema vrsti pogona; - prema ulozi u elektroenergetskom sistemu; - prema veliini potroakog podruja.

Dijagram 2. Podjela elektrana prema vrsti pogona

1.3. Energetske karakteristike elektrana

Maturski rad Solarne elektrane

Instalisana snaga nazivna snaga elektrane, tj. zbir nazivnih snaga generatora (u MVA) ili zbir snaga turbina (u MW). Maksimalna snaga najvea snaga koju elektrana moe proizvesti kao cjelina uz pretpostavku da su svi njeni dijelovi spremni za pogon. Raspoloiva snaga snaga koju elektrana moe proizvesti u nekom trenutku polazei od stvarnog stanja u elektrani. Maksimalno i minimalno godinje optereenje odreuje se iz pogonskih podataka elektrane ili iz godinje krivulje trajanja optereenja. Faktor optereenja omjer proizvedene elektrine energije u toj godini (Wgod) i energiji koja bi se proizvela da je elektrana cijelu godinu pod maksimalnim optereenjem: m = Wgod / 8760 Pm. Faktor iskoritenja umjesto maksimalnog optereenja uvrtava se maksimalna snaga elektrane: n = Wgod / 8760 Pmax. Trajanje koritenja vrijeme potrebno da se maksimalnom snagom proizvede koliina energije Wgod.

Slika 1. Avion sa pogonom na struju od solarnih elija

Maturski rad Solarne elektrane

2.SUNCE Sunce se kao nebesko tijelo formiralo prije oko 4.6 milijardi godina. U vasioni to je obino nebesko tijelo - zvijezda koje je po masi nekiliko puta manje od zvijezda srednje veliine. Meutim, ono to Sunce ini jedinstvenim jeste injenica da je ono oko 300.000 puta blie Zemlji nego to je najblia susjedna zvijezda. Srednje rastojanje (rzo) Zemlje od Sunca iznosi 1.5108 kilometara. Pri tom praktino sva energija, koju Zemlja dobija izvana i koja je izvor atmosferskih kretanja, dolazi od Sunca. U tabeli 1. su dati neki osnovni podaci o Suncu.

Tabela 1. Osnovni podaci o Suncu

Sunce je gasovita sfera poluprenika 6.96105km i mase od priblino 1.991030 kg. Osnovu njegove grane ine dva elementa vodonik i helijum. Prisutni su i neki tei elementi kao to su: gvoe, silicijum, neon i ugljenik ali u malim koliinama. Vodonik je prisutan u iznosu od oko 75 %, dok ostalih 25 % ini helijum. Temperatura Sunca se mijenja u obimu od 5.100.000C u unutranjosti do 5.800C na povrini. Gustina brzo opada i to od 15103 kg/m-3 u centru do 10-4 kg/m-3. Posljedica takve raspodjele gustine je injenica da je 90 % mase Sunca rasporeeno u prvoj polovini poluprenika. Izvor ogromne koliine energije sa kojom Sunce raspolae jeste termonuklearna fuzija koja se pri temperaturi od desetak miliona Celzijusovih stepeni deava u dubokim slojevima. Mehanizmom fuzije u svakom trenutku etiri atoma vodonika se spajaju u atom helijuma pri emu se oslobaa velika koliina energije. Oslobaanje energije Es pri termonuklearnoj fuziji, proporcionalno je Ajntajnovoj jednaini Es = msc2, dovodi do smanjenja mase sunca. Meutim, to je smanjenje neznatno. Po nekim raunima usljed termonuklearnih reakcija, Sunce je, od postanka pa do danas, utroilo oko 5 % od svoje poetne mase. Sunevo zraenje sastoji se od direktne i rasprene (difuzne) komponente. Direktno sunevo zraenje je ono koje dopire do ureaja direktno iz prividnog smjera Sunca.
6

Maturski rad Solarne elektrane

Raspreno zraenje nastaje rasprenjem sunevih zraka u atmosferi i dolazi na ureaj iz svih smjerova neba.

Maturski rad Solarne elektrane

3.SOLARNE ELEKTRANE - SOLARNA TEHNOLOGIJA Pretvaranje Suneve energije u elektrinu energiju, vri se relativno jednostavno i lako, lake nego pretvaranje bilo kog drugog oblika energije. Energija Sunca danas se koristi uz pomo solarnih kolektora za zagrijavanje vode i prostora, proizvodnju elektrine energije pomou fotonaponskih elija ili pasivno u graevinarstvu pomou arhitektonskih mjera sa ciljem grijanja i osvjetljavanja prostora.

Slika 2. Sunevi zraci koji dopiru na nagnutu plou

Rije fotonapon je kombinacija Grke rijei za svjetlo i imena fiziara Allesandro Volta. Definie direktno pretvaranje, tj. konverziju suneve svjetlosti u energiju putem solarnih elija. Proces konverzije je baziran na fotoelekrinom efektu otkrivenom od fiziara Alexandra Bequerela 1839. godine. Fotoelektrini efekat opisuje oslobaanje pozitivnih i negativnih naboja (naelektrisanja) kada svjetlo osvjetli povrinu.
3.1. Kako rade solarne elije

Solarne elije izraene su od razliitih poluprovodnikih materijala. Poluprovodnici su materijali koji postaju elektrino provodljivi kada su osvjetljeni ili zagrijani i koji rade kao izolatori na niskim temperaturama. Primarna sirovina za proizvodnju je pijesak koga ima u izobilju.

Maturski rad Solarne elektrane

Slika 3. Solarna elija, modul i panel

Preko 95 % svih solarnih elija proizvedenih na svijetu napravljene su od silicijima. Kao drugi najei element na zemljinoj povrini, silicijum ima prednost da je dostupan u dovoljnim koliinama i ne utie na promjene prirodne okoline. Za proizvodnju solarne elije poluprovodnici se oneiavaju (doping) namjerno zbog uvoenja hemijskih elemenata koji su nosioca pozitivnog ili negativnog naboja. Kombinujui dva poluprovodnika sloja sa razliitim oneienjem dobija se barijera, tj. granica izmeu dva sloja. Na granici se stvara unutranje elektrino polje, koje uzrokuje oslobaanje nosioca kad je elija osvjetljena. Kroz metalne kontakte moe se dobiti elektrini izboj. Ako je vanjski strujni krug zatvoren dolazi do protoka istosmjerne struje.

Slika 4. Popreni prejsek Si solarne elije

Silicijumske elije su prosjeno veliine 10x10cm. Transparentni antirefleksni film titi eliju i smanjuje gubitke zbog refleksije na povrini elije. Izlazni napon solarni elije temperaturno je zavisan. Ako je via temperatura, onda je nii napon i puno manje iskoritenje. Nivo iskoritenja definie koliinu svjetlosti pretvorene u korisnu elektrinu energiju.
3.2. Vrste solarnih elija

Solarne elije se dijele na tri vrste prema vrsti kristala koji se koristi: amorfne, monokristalne i polikristalne. Za proizvodnju
9

Maturski rad Solarne elektrane

monokristalne elije potreban je apsolutno isti poluprovodnik. Monokristalne ipke se proizvode od topljenog silicija i nakon toga reu u tanke ploice. Takva proizvodnja garantuje relativno visoki procenat efikasnosti to se oituje u cijeni proizvoda. Proizvodnja polikristalne elije je jeftiniji proces, jer se tekui silicijum ulijeva u blokove koji se potom reu na ploe. Zbog lijevanja u procesu hlaenja, dolazi do promjene strukture kristala to uzrokuje manju efikasnost solarnih elija. Ako je silikonski film nanesen na drugi materijal tipa stakla ili drugog nosaa, dobijamo takozvane amorfne ili thin film elije. Debljina sloja dosie debljinu ljudske kose. Tako se smanjuje troak proizvodnje zbog niih trokova materijala. Iskoristivost amorfnih elija je daleko manja od drugih solarnih elija. Zbog toga se koriste za napajanje opreme manje snage.

Slika 5. Popreni prejek Si solarne elije

Solarni moduli nastaju spajanjem elija u seriju ili paralelu. Pri tome serijski spojeni moduli daju puno vei napon. Nakon toga se uklapaju u Ethyl-Viniyl-Acetat i ugrauju se u aluminijske ili eline okvire. Nakon toga se prekrivaju transparentnim staklom sa prednje strane. Garancija proizvoaa za takve module iznosi od 10 - 25 godina.

Slika 6. ematski prikaz formiranja a-Si solarnih elija na staklu

10

Maturski rad Solarne elektrane

Slika 7. Suneve fotonaponske elektrane 3.3. Fotonaponske elektrane

Struja koju proizvode pretvarai ista je kao u domainstvu. U solarnim elijama nema otrovnih materija, ne proizvode dim, buku, pa su ekoloki izuzetno prihvatljive. ta se dogaa kada nema sunca. Sistem je sposoban da radi nezavisno sa spremljenom energijom u akumulatorima (solarnim baterijama).

Slika 8. Fotonaponski komplet

Proraunom dnevne potronje i koliine spremljene energije, to zavisi od kapaciteta baterija, tipu baterija, odravanju i uslovima koritenja moe se izraunati koliko sistem moe dugo raditi. U naseljenim mjestima elektrina mrea je svugdje izgraena. Na tim poloajima je mogue graditi fotonaponsku elektranu.

11

Maturski rad Solarne elektrane

Dijagram 3. Svjetska proizvodnja modula i izgradnja kapaciteta u MW 1993.2006.g.

U Evropi su tipini mreni sistemi sa takozvanim inteligentnim inverterom (pretvara). Inverter sa velikom pogonskom sigurnou ukljuuje sistem na elektrinu mreu. Karakteristika inteligentnog invertera je da elektrinu energiju koju proizvodi fotonaponski sistem, usklauje sa parametrima mree. Druga karakteristika je da u sluaju nestanka elektrine energije iskljuuje sunev sistem sa mree. Za to postoji vie razloga ali prvenstveno sigurnosni, da pri moguem odravanju elektrine mree ne ugroava radnike koji rade na mrei.

Slika 9. Fotonaponska elektrana - primjer mrenog fotonaponskog sistema

U dananje vrijeme sve je vie fotonaponskih elektrana, koje viak proizvedene energije preko posebnog dvosmjernog brojila isporuuju u distribucionu mreu. Najvea prepreka za veu rasprostranjenost sunanih elektrana je visoka cijena investicije i dugotrajna procedura ishoenja dokumentacije.
12

Maturski rad Solarne elektrane

Slika 10. Fotonaponska elektrana Waldpolenz (Njemaka) snage 40 MW

Obzirom na instalisanu snagu ovi fotonaponski sistemi dijele se na one snage do 10 MW, od 10 MW do 30 MW i snage vee od 30 MW. Jedna od najveih sunevih FN elektrana je trenutno suneva fotonaponska elektrana Sarnia (Ontario), u Kanadi. Ima instalisanu snagu od 80 MW izmjenine elektrine energije (97 MW istosmjerne elektrine struje) i godinju proizvodnju 120 000 MWh. Druga je suneva fotonaponska elektrana Montalto di Castro u Italiji, sa instalisanom snagom od 72 MW izmjenine elektrine energije (84 MW istosmjerne elektrine struje). Najvee fotonaponske elektrane u svijetu su date u sljedeoj tabeli.
Fotonaponska elektrana Drava Koordinate Charanka Golmud Agua Caliente Perovo Sarnia Brandenburg-Briest Finow Tower Montalto di Castro Eggebek Indija Kina SAD Ukrajina Kanada Njema ka Njema ka Italija Njema ka 2354N 7111E 3622N 9515E 3257.2N 11329.4W 4455N 3402E 4256N 8220W 522612N 122705E 524931N 134154E 4221N 1135E 543746N 92036E Nominal Godinja na snaga proizvodn Opis (MWp) ja (GWh) Oekuje se do 500 214 MW. Completed October 200 317 2011 Oekuje se 290 MW 200 (AC), 348 MW (DC) do 2014. 100 97 91 84.7 84.2 83,6 U gradnji od 2009. do 2010. Putena u rad 2011. 133 120 Zavrena 2011. U gradnji od 2009. do 2010. Putena u rad 2011.

13

Maturski rad Solarne elektrane

Fotonaponska elektrana Drava Koordinate Senftenberg Njema 5133N ka 1359E

Nominal Godinja na snaga proizvodn Opis (MWp) ja (GWh) Zavren II i III korak 82 2011.

Tabela 2. Najvee fotonaponske elektrane u svijetu 3.4. Solarna elektrana parabolina protona

kao i sve druge koncentrisane tehnologije koristi samo direktno zraenje; najrazvijenija tehnologija; instalisano vie stotina MWe;

Slika 11. Parabolina protona solarna elektrana koncentracija sunca 75x; temperature do 5000 C; godinja efikasnost do 14 %; obino prati sunce istok - zapad; Rankine ciklus direktno ili posredno; cijena blizu konkurentne drugim izvorima; optimalna snaga 200 MWe; unapreenja na cijevima i spremanju topline (otopljena so).
3.5. Solarna elektrana solarni toranj

manje razvijenija tehnologija u odnosu na paraboline protone; instalirano probno vie desetaka MWe; koncentracija sunca 800x;
14

Maturski rad Solarne elektrane

temperature do 560o C; procjena godinje efikasnosti do 18 %; radni mediji: voda, org. kapljevine soli natrijum nitrata ili vazduh; Rankine ciklus posredno ili direktno; optimalna snaga 100-e Mwe; unapreenja na cijevima i spremanju topline (otopljena so).

Slika 12. Energetski solarni toranj

3.6. Solarna elektrana parabolini tanjir

najmanje razvijen sistem; instalirano probno vie MWe; koncentracija sunca vie od 3000x; temperature preko 7500 C i godinja efikasnost od 22 %; svaka jedinica ima 10 do 25 kWe i moe raditi samostalno modularnost; visoka gustina snage ~ 55kW/L; problem pouzdanost i cijena koncentratora; planovi za stotine Mwe.

15

Maturski rad Solarne elektrane

Slika 13. Parabolini - koncentrisani tanjiri

16

Maturski rad Solarne elektrane

ZAKLJUAK Prednosti Suneve energije su jasne. Sunce je neiscrpan izvor energije, a proces proizvodnje elektrine energije u fotonaponskim elektranama ne teti okolini. Dodatna prednost fotonaponskih elektrana je njihova odrivost na razliitim lokacijama i u razliitim primjenama. Fotonaponske elektrane mogu biti instalisane gotovo svugdje. Tako jaki argumenti garantuju da e u budunosti fotonaponske elektrane imati vanu ulogu u proizvodnji elektrine energije. Investicije u fotonaponske FN elektrane posljednjih su godina karakterie nadprosjean rastom (> 40 % godinje). Predvia se da e u 2013. godini vrijednost investicija iznositi vie od 32 milijardi eura.

Slika 14. Solarna elektrana Petrokov

Tankoslojne tehnologije omoguuju velike utede u materijalu, ali je postignuta efikasnost tankoslojnih elija jo uvek mala u poreenju sa elijama od kristalnog silicijuma. Uprkos tome oekuje se veliki razvoj ovih elija. Svakodneva istraivanja posveena su novim nano materijalima. Oekuje se da e se tako poveati efikasnost postojeih tehnologija i realizovati novi koncepti solarnih elija velike efikasnosti. Brz porast fotonaponske industrije u svijetu uz porast proizvodnih kapaciteta i pozitivnu politiku klimu u zemljama kao Japan, Njemaka i panija, obeavaju dobru perspektivu fotonaponskim tehnologijama i u Srbiji i BiH. Meutim, fotonaponska industrija zahtijeva pogodne i stabilne politike uslove za konstantan i odriv razvoj. Brze ili nagle promjene u uslovima i iznosima subvencija zatim politikim stavovima, mogu da dovedu u pitanje pozitivan razvojni trend. Fotonaponska industrija moe znatno da doprinese privredi zemlje otvaranjem novih radnih mjesta, kao i malih i srednjih preduzea. Njemaka, kao najvei proizvoa elektrine energije iz solarnih izvora, prole godine je proizvela 18 milijardi kWh, to je vie od 3 % njihove ukupne nacionalne proizvodnje elektrine energije. Inae, do sada je u BIH izgraena samo jedna solarna elektrana, kojoj je FERK
17

Maturski rad Solarne elektrane

izdao dozvolu za proizvodnju elektrine energije. Njena odobrena proizvodnja je 130.30 MWh.Radi se o elektrani koju je izgradila firma "Eko energija" iz Kalesije.

18

Maturski rad Solarne elektrane

LITERATURA 1. Jozsa, L.: Energetski procesi i elektrane, Interna skripta, ETF Osijek, 2004. 2. imi, Z.: Dopunski izvori energije, Energetika i ekologija, Predavanja, ETF Osijek, 2003. i 2004. 3. Udovii, B.: Elektroenergetski sustav, Kigen Zagreb, 2004. 4. Suneva energija, skripta, ETF Banja Luka, 2010. 5. Kulii, P., Vuletin, J. i Zulim, I.: Sunane elije, kolska knjiga, Zagreb, 1994. 6. Prikljuak velikih fotonaponskih elektrana na distribucijsku mreu, www.obnovljivi.com, 2012. 7. Izgradnja sunane elektrane na krovu, www.zelenaenergija.org, 2011.

19