UNIWERSYTET im.

ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU WYDZIA NAUK SPOECZNYCH INSTYTUT PSYCHOLOGII

Micha Kosakowski (338308)

Egzystencjalna teoria umysu. Konstrukcja narzdzia pomiarowego. Existential Theory of Mind. Designing a measurement tool.

Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Wadysawa Jacka Paluchowskiego

Akceptuj prac

Pozna 2013

Panu Promotorowi serdecznie dzikuj za bycie rdem inspiracji oraz pomoc w sformuowaniu problemu i konstrukcji metod badawczych; za serdeczn atmosfer sprawiajc, e praca magisterska staje si czyst przyjemnoci drowi ukaszowi Kaczmarkowi i mgrowi Dariuszowi Drkowskiemu za pomoc, na ktr zawsze mogem liczy - i delikatne napomnienia, mgrowi ukaszowi Budziczowi za pomoc w interpretacji wynikw i owocne dyskusje Przyjacioom za wiar we mnie, sowa krytyki, zachty, cierpliwo i nieocenione ciastka z czekolad twrcom Futuramy i gry The Old Republic za skuteczne dystraktory, twrcom muzyki space ambient za ciek dwikow

Kosakowski, Micha (2013). Egzystencjalna teoria umysu. Konstrukcja narzdzia pomiarowego. Praca magisterska pod kierunkiem prof. dr hab. Wadysawa Jacka Paluchowskiego, Pozna: Instytut Psychologii UAM, 56 s., 78 poz. bibli., 4 aneksy + 6 tabl.

Streszczenie
Egzystencjalna Teoria Umysu (EToM) jest postulowanym przez J. Berringa mechanizmem odpowiadajcym za odnajdywanie znaczenia (ang. meaning) w wydarzeniach codziennego ycia. Wykazano i skonno do dostrzegania znacze koreluje ze skonnoci do empatyzowania. Dotychczasowe badania skupiay si na badaniu przekona religijnych i obejmoway osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. W pracy przedstawiono tworzenie kwestionariusza majcego suy cile do pomiaru funkcjonowania EToM, w populacji osb zdrowych (PETU). W skad prby badawczej weszo 189 studentw (41 mczyzn, 148 kobiet, rednia wieku wynosia 22 lata). W celu weryfikacji trafnoci teoretycznej skorelowano wyniki kwestionariusza PETU z wynikami kwestionariusza kwestionariusza Ilorazu MMPI Empatii i (EQ-40), subteln skal paranoi w serii (Pa-S) zada cznym wynikiem uzyskanym

wymagajcych mylenia analitycznego. Uzyskano saby istotny statystycznie dodatni zwizek wynikw PETU z wynikami EQ-40 (rho = 0,25, p < 0,05), zgodnie z zaoeniami teoretycznymi. Analiza czynnikowa kwestionariusza wykazaa istnienie jednego czynnika. Warto Cronbacha wyniosa 0,78, co mona uzna za warto akceptowaln. Sowa kluczowe: EGZYSTENCJALNA TEORIA UMYSU, MYLENIE TELEOLOGICZNE, INTENCJONALNO

Summary
Existential Theory of Mind (EToM) is a mechanism responsible for preceiving meaning in daily life events, proposed by J. Berring. It has been shown that a tendency to percieve meaning correlates with tendency to empathise. Hitherto, studies were focused on the research of religious beliefes and included surveys done on people with autism-spectrum disorders. The paper presents an attempt to create a questionnaire designed for measurement of ETOM in neurotypical samples (PETU). The study sample consisted of 189 students (41 male and 148 female, mean age = 22 yo). In order to verify theoretical validity, PETU scores were correlated with Empathy Quotient (EQ-40) scores, subtle paranoia scale (Pa-S) of MMPI questionnaire and total score from a series of analytical thinking tasks. Weak positive correlation correlation was obtained between PETU scores and EQ-40 scores (rho = 0,25 p < 0,05), in line with theoretical assumptions. Factor analysis of PETU questionnaire revealed the existence of a single factor. Cronbach's coefficent value was 0.78 which proves acceptable internal consistency. Keywords: EXISTENTIAL THEORY OF MIND, THEOLOGICAL THINKING, INTENTIONALITY

Spis treci
Wprowadzenie.............................................................................................................................7 Rozdzia 1. Przegld literatury...............................................................................................9 1.1. Egzystencjalna teoria umysu prba definicji........................................................9 1.2 Mechanizmy lece u podoa egzystencjalnej teorii umysu...........................12 1.3 Adaptacyjny sens egzystencjalnej teorii umysu...................................................16 1.3.1 Detekcja intencjonalnoci...................................................................................17 1.3.2. Egzekwowanie norm spoecznych.................................................................22 1.3.3. Zapewnianie poczucia kontroli nad sytuacj............................................25 1.4 Spektrum zaburze autystycznych a egzystencjalna teoria umysu................27 1.5 Zblione konstrukty teoretyczne..................................................................................30 1.6 Podsumowanie...................................................................................................................31 Rozdzia 2. Badania wasne..................................................................................................32 2.1 Wprowadzenie....................................................................................................................32 2.2 Osoby badane.....................................................................................................................32 2.3 Narzdzia badawcze..........................................................................................................33 2.3.1. Narzdzie nr 1 pt.: Empathy Quotient for Adults (EQ-40)...................33 2.3.2. Narzdzie nr 2 pt.: Subtle Paranoia (PA-S).................................................35 2.3.3. Narzdzie nr 3 pt.: Pomiar Egzystencjalnej Teorii Umysu, narzdzie do internetowej administracji.........................................................................................36 2.3.4. Narzdzie nr 4, Pomiar skonnoci do mylenia analitycznego.........38 2.4. Administracja testw.......................................................................................................39 2.4.1. Weryfikacja rzetelnoci pomiaru dokonanego za porednictwem Internetu...........................................................................................................................39 Rozdzia 3. Wyniki...................................................................................................................41 3.1 Wprowadzenie....................................................................................................................41 3.2 Statystyczny opis uzyskanych wynikw...................................................................41 3.2.1. Rozkad odpowiedzi w pytaniach kwestionariusza PETU...................42 3.2.2. Czsto zmiany odpowiedzi w zagadkach matematycznych.............44 3.3 Statystyczna analiza problemu badawczego...........................................................44 3.3.1. Analiza czynnikowa narzdzia wasnego...................................................44 5

3.3.2. Korelacje pomidzy zmiennymi....................................................................45 3.3.3. Potencjalna zmienna zakcajca pe.....................................................46 Rozdzia 4. Analiza wynikw i dyskusja.........................................................................48 4.1 Analiza wynikw...............................................................................................................48 4.2 Dyskusja................................................................................................................................49 Zakoczenie.................................................................................................................................51 Literatura.....................................................................................................................................52 Spis tabel i rycin.......................................................................................................................59 Zaczniki....................................................................................................................................60

Wprowadzenie
whenever I hear the sirens of an ambulance I say a small prayer for who it's for... I'm an athiest anonimowy internauta, wyznanie na stronie Post Secret The meaning of Christmas is that we give it meaning. Abed Nadir, posta z serialu Community Czowiek to istota ze skonnoci do nadawania znaczenia. Doszukiwanie si sensu w wydarzeniach ycia codziennego i ludzkiej egzystencji jako takiej jest siln i uniwersaln potrzeb. Brak poczucia sensu traktowany bywa jako stan bardzo niepodany (Bering, 2002a). O ile naukow odpowied na pytanie o znaczenie ludzkiego ycia opublikowa ju w 1859 Charles Darwin (Bering, 2010b; Dawkins, 2007), o tyle nie moemy powstrzyma si przed doszukiwaniem sensu ycia jako takiego i skadajcych si na wydarze. Prby teoretycznego ujcia psychologicznego podoa zjawiska teleologicznego mylenia o zdarzeniach yciowych spotka mona w literaturze

przede wszystkim od lat dziewidziesitych (Maser i Gallup, 1990; Guthie, 1995). jednake koncepcja zaproponowana przez Jesse Beringa w artykule Existential Theory of Mind (2002b) . Nie jest to jedyna prba teoretycznego wyjanienia tego zjawiska ugruntowana w myleniu ewolucyjnym i kognitywnym, przy czym najbardziej caociowym ujciem wydaj si gwnie koncepcja zaprezentowana przez Pascala Boyera (2005) i w mniejszym stopniu Daniela Dennetta (2008). Stewart Elliott Guthie (1995, s. 7) czy ludzk skonno do antropomorfizacji z ewolucyjnymi korzyciami pyncymi z traktowania niektrych zdarze jako majce swoje podoe w dziaalnoci bytw intencjonalnych. Dostrzeganie znaczenia, bdcego rezultatem intencji komunikacyjnej miaoby by konsekwencj dziaania takich prostszych mechanizmw. Wydaje si jednak, e koncepcja ta, o ile nie jest obecnie formuowana wprost, idzie w sukurs wspczesnym doniesieniom 7

z dziedziny kognitywnych studiw nad religi, rwnie tym dokonywanym przy uyciu metod obrazowania pracy mzgu (Newberg i Waldman, 2006). Ronie take liczba bada empirycznych z obszaru kognitywnego podoa zjawisk religijnych (Berring, 2003). Naley tu rwnie wyranie zaznaczy rnic pomidzy myleniem teleologicznym o wydarzeniach yciowych od ogu zachowa zwizanych z religijnoci, czy duchowoci czowieka, ze szczeglnym uwzgldnieniem zachowa zwizanych z celebrowaniem religijnoci i jej wsplnotowymi aspektami. Wykraczaj one poza obrb niniejszej pracy, ktrej celem jest jedynie prba analizy konstruktu teoretycznego, jakim jest egzystencjalna teoria umysu.

Rozdzia 1. Przegld literatury

1.1. Egzystencjalna teoria umysu prba definicji

J. Bering pojcie egzystencjalnej teorii umysu (ang. Existential Theory of Mind, EToM) definiuje jako majcy biologiczne podoe system objaniajcy pozwalajcy jednostce dostrzega znaczenie w niektrych yciowych wydarzeniach (2002b). Pojcie znaczenia autor definiuje jako rezultat intencji pewnego sprawcy (agensa), dcego do wyraenia pewnego komunikatu majcego na celu wywoanie u odbiorcy okrelonego wraenia. W wszym kontekcie EToM, pojcie znaczenia rozumiane jest jako pewna szczeglna waciwo yciowego wydarzenia, obecna (lub nie) jedynie w wyniku odczytania go przez osob ktrej zdarzenie jest udziaem (i jej dotyczca). Zdarzenie znaczce rozumiemy jako posiadajce celowo lub stojc za nim intencj (Myl, e musiaem dowiadczy tego wypadku, eby nauczy si, e jed zbyt niebezpiecznie - przykad zasyszany od jednej z osb biorcych udzia w badaniu). Ich przeciwiestwo stanowi wydarzenia pozbawione znaczenia, w odbiorze dowiadczajcej ich osoby bdce rezultatem wycznie mechanizmw o charakterze przyczynowoskutkowym (ibidiem). Idzie za tym czsto interpretacja zdarze jako formy komunikatu od okrelonego (lub nie) bytu intencjonalnego. W zalenoci od kultury, tosamo bytu intencjonalnego moe przybiera rne formy. Pewn cech uniwersaln jest to, i byt ten nie przynaley do typowych kategorii istot posiadajcych motywacje (takich, jak ludzie i inne zwierzta). Szczeglne zdarzenia yciowe postrzegane s jako zaaranowane w wyniku wolicjonalnego aktu takiej istoty w taki sposb, by niosy one znaczenie dla dowiadczajcej ich jednostki (Bering, 2002b). W wypadku osb religijnych byt w przybiera najczciej form bstwa lub duchw, w wypadku osb nie utosamiajcych si z religijnymi systemami wierze, egzemplifikacj takiego bytu stanowi nieokrelone siy wysze lub wysze 9

inteligencje. Daje si rwnie zauway due zrnicowanie pogldw na temat tosamoci owych istot pord rnych systemw wierze. W wypadku religii monoteistycznych typowe jest przypisywanie sprawstwa znaczcych wydarze yciowych jednej istocie, centralnej dla danej religii (bstwu), w wypadku wierze politeistycznych mowa jest o wielu wyspecjalizowanych istotach, zajmujcych si przypisanymi sobie wskimi dziedzinami ycia. Badania wskazuj, e mylenie teleologiczne o wydarzeniach yciowych nie jest domen wycznie osb religijnych i nie jest obce rwnie osobom deklarujcym wiatopogld ateistyczny. W ich wypadku czsto przybiera ono form mwienia o przeznaczeniu czy yciowej sprawiedliwoci (Schrock, 2010; Weeks i Lupfer, 2000). Przykadowo, w spoeczestwie polskim okoo 6% osb deklaruje niewiar w osobowego boga i wiar w nieokrelon si wysz (Centrum Badania Opinii Spoecznej [CBOS], 2009). Zdarzenia o podobnym charakterze przyjmuj nierzadko rne znaczenia, w zalenoci od zbudowanej wok nich spoecznej narracji. J. Berring (2002b) przywouje przykad narodzin dzieci upoledzonych fizycznie. Dla przedstawicieli ludu Sukumu zamieszkujcego Tanzani, jest to wyrany sygna niezadowolenia jednego z duchw przodkw, co pociga za sob przyzwolenie (niekiedy nawet zacht) do zabicia takiego dziecka. W wypadku amerykaskich katolikw, narodzin takich dzieci bywaj interpretowane jako wyraz szczeglnej aski od Boga lub te swego rodzaju test siy wiary rodzicw. J. Bering (ibidem) wskazuje tym samym, e o ile symboliczna nadbudowa okrelajca tosamo wzmiankowanych intencjonalnych bytw jest silnie uwarunkowana przez kultur w jakiej wzrasta jednostka, o tyle sam fakt poszukiwania inteligentnych sprawcw, ze wzgldu na kulturow uniwersalno, ma swoje rdo raczej w strukturze ludzkiego umysu. Naley zatem wyranie odrni EToM od szeroko rozpowszechnionych systemw przekona prezentowanych przez zorganizowane religie i liczne szkoy filozoficzne. Systemy te jedynie zawieraj przekonania stanowice rezultaty funkcjonowania EToM, podobnie jak i innych mechanizmw poznawczych lecych przypuszczalnie u podoa ludzkiej religijnoci (Budzicz, kwiecie 2013), takich jak intuicyjne 10

psychologie (Boyer, 2005, s. 97) czy mylenie teleologiczne (Kelemen i Rosset, 2009). Do zobrazowania percypowanej rnicy pomidzy zdarzeniami znaczcymi i nieznaczcymi posuy si mona przykadem dotyczcym interpretacji zachowa bytw intencjonalnych z ycia codziennego. X wskaza palcem plam na pododze jest przykadem zdarzenia posiadajcego znaczenie dostrzegane przez obserwatora, podczas gdy X opuci rk pod ktem 45 stopni wzgldem podoa, majc wyprostowany jedynie palec wskazujcy znamionuje brak przypisanego znaczenia i stojcy za nim brak dostrzegalnej intencji nadania komunikatu u wykonawcy czynnoci. Wynika z tego, i rdem znaczenia jest mechanizm funkcjonujcy w umyle obserwatora. O ile redukcjonistyczne opisy czynnoci wykonywanych przez ludzi (takich, jak wskazywanie palcem) stanowi ich do dokadne przyblienia, o tyle nie dotykaj ich sedna i nie s przydatne podczas funkcjonowania w wiecie relacji spoecznych. Konieczne staje si rozumienie ich w okrelonym kontekcie czy te przypisanie im znaczenia i intencjonalnoci. Upoledzenie funkcjonowania w tym zakresie przypisuje si osobom dotknitym spektrum zaburze autystycznych. Problemy z jakimi borykaj si podczas funkcjonowania nawet w najprostszych sytuacjach spoecznych wyranie pokazuj istotno posiadania i prawidowego funkcjonowania mechanizmw odpowiedzialnych za rozumienie intencjonalnoci. Ich umiejtnoci spoeczne i zdolno do komunikacji z innymi ludmi ulegaj znacznemu upoledzeniu (Berring, 2002b; Baron-Cohen, Leslie iFrith, 1985). Naley zauway take, e doszukiwanie si aktu wolicjonalnego bytu intencjonalnego u podoa wydarze yciowych nie oznacza ignorowania jego fizykalnych przyczyn. P. Boyer (2005, s. 15) przytacza przykad opisu dostarczonego przez antropologw. Przedstawiciele jednego z afrykaskich plemion podawali gniew duchw przodkw jako powd zawalenia si chaty w obecnoci jednego z czonkw plemienia. Na sugesti antropologw, i konstrukcja chaty zostaa osabiona na skutek dziaalnoci termitw odpowiedzieli, i wiedz o tym doskonale. Nie zmienia to jednak faktu, i wanie ich chat przeary termity, w dodatku w momencie, gdy znajdowaa si tam dana osoba. Dane empiryczne 11

uzyskane wrd amerykaskich studentw wskazuj, i rwnie w tej kulturze dziaalno nadprzyrodzonych bytw intencjonalnych postrzega si czciej jako przyczyn dystaln (bezporedni, nazywana take ultymatywn) a nie proksymaln (poredni) wydarze yciowych. (Weeks i Lupfer, 2000). Reasumujc, EToM stanowi wrodzon skonno polegajc na przyjmowaniu istnienia bytu ludzkiego umysu, (umysu intencjonalnego

pozbawionego ciaa (Bering, 2002b)) stojcego za niektrymi wydarzeniami yciowymi, nadajcego im znaczenie odczytywane przez jednostk. Takie rozumienie EToM przyjto na potrzeby niniejszej pracy. 1.2 Mechanizmy lece u podoa egzystencjalnej teorii umysu Ju od od najwczeniejszych lat ludzkie niemowlta wykazuj skonno do tworzenia rozrnie pomidzy przedmiotami nieoywionymi i istotami ywymi (Boyer 2005, s. 150; Bering, 2002a). Wykazano, e niemowlta zdaj si by zaskoczonymi w kontakcie z przedmiotami nieoywionymi wykazujcymi cechy organizmw ywych (Oakes i Cohen, 1990). Co wicej, wykazano rwnie (Heiderr i Simmel, 1944), i ludzie przejawiaj tendencj do przypisywania sprawstwa (agencyjnoci) i intencjonalnoci figurom geometrycznym znajdujcym w ruchu.

12

Rycina 1.1: Figury geometryczne uyte w badaniu Heidera i Simmel (1994)

P. Boyer (2005, s. 102) wskazuje, i sposb gromadzenia wiedzy o wiecie przez ludzki przypomina nie tyle encyklopedyczny zbir danych, co raczej zbir wyspecjalizowanych systemw kojarzeniowych uruchamiajcych si w zalenoci od typu obiektu z ktrym mamy do czynienia (np. istoty ywe, artefakty). Pociga to za sob istnienie w mzgu mechanizmw tworzcych kategorie obiektw. Postuluje si istnienie mechanizmu detektora intencjonalnoci (intentionality detector, ID), lecego u podoa skonnoci ludzkich umysw do interpretowania ruchomych bodcw wzrokowych w kategoriach prymitywnych form stanw wolicjonalnych i intencjonalnych. Traktujemy je jako prymitywne, ze wzgldu na to, e odnosz si rwnie do zachowa zwierzt. Pozwalaj tym samym na rozumienie aktu zbliania si i unikania. Podstawow penion przez ID funkcj miaaby by interpretacja i identyfikacja obiektw poruszajcych si zgodnie z okrelonymi reguami, waciwymi organizmom ywym (Baron-Cohen, 2003). Przykad z figurami geometrycznymi pokazuje, e dziaa on w sposb, ktry skutkuje przypisywaniem intencjonalnoci obiektom do niej niezdolnym. Naley jednak dokona rozrnienia pomidzy sam detekcj intencjonalnoci w stojcej za ruchem a odnajdywaniem znaczenia, jako rezultatu intencji nadania komunikatu. Ten drugi mechanizm wydaje si by czym znacznie bardziej skomplikowanym. Niemniej jednak, wydaje si, e podstawowy mechanizm ID jest niezbdny do

13

wyksztacenia si mechanizmw pozwalajcych na odnajdywanie intencjonalnoci wyszego rzdu. Badania z udziaem wielu gatunkw ssakw i ptakw dostarczaj przesanek za istnieniem u nich zdolnoci do rozrniania do ruchu istot ywych i cia nieoywionych (Denett, 2008). Wyksztacenie nawet najbardziej rudymentarnych mechanizmw umoliwiajcych traktowanie obiektw w otoczeniu jak intencjonalne wydaje si by by bardzo poyteczne dla organizmu yjcego we wrogim mu wiecie. Wynika to przypuszczalnie z presji selekcyjnej promujcej popenianie bdw z rodzaju false positives, innymi sowy, przezorno. wiat spoeczny w ktrym funkcjonuj istoty ludzkie peen jest jednak nie tylko organizmw zdolnych do poruszania si, ale rwnie do zapamitywania przebiegu interakcji, formuowania oczekiwa i ywienia nadziei. Bdce odpowiedzi na t konieczno mechanizmy umysowe dziaaj tak silnie, e dowiadczamy swego rodzaju trudnoci z tumieniem ich dziaania, gdy przestaje by adekwatne. Przykadem moe by mwienie o zmarych w sposb przypisujcy im stany mentalne, jak w wypadku mwienia o rzeczach, ktrych dana osoba mogaby chcie lub o jej potencjalnych reakcjach na wydarzenia. P. Boyer (2003, 2005) sugeruje, e tu lee moe geneza wierze o yciu pozagrobowym i duszach zmarych wchodzcych w interakcj z ywymi. Bering wykaza eksperymentalnie (2002a), i niezalenie od deklarowanych wprost przekona na temat szczegw ycia pozagrobowego (do pewnego stopnia odnosio si to rwnie do osb deklarujcych niewiar w takowe), byty intencjonalne reprezentowane byy w ten sam sposb. Po mierci zakoczeniu ulegaa zdolno moliwo trwania stanw o naturze biologicznej i zdolno percepcji, podczas gdy stany emocjonalne, pragnienia i stany przekonania trway nadal. Jest to zgodne z teori symulacji mentalnych (por. Putko, 2008) z zaoe ktrej wynika, i trudniej bdzie nam wyobrazi sobie stany, ktrych sami nie dowiadczalimy (Berring, 2002a, 2003). S to wyniki zbiene z innymi badaniami wskazujcymi, i niezalenie od deklarowanych pogldw, badania przekona nie wyraanych wprost wykazuj prototypowe mylenie o nadprzyrodzonych bytach intencjonalnych (Barret i Keil, 1996). Ciekawe przykady znale mona w badaniach przeprowadzanych z udziaem dzieci ich zdaniem antropomorfizowane myszy po mierci nie 14

potrzebuj je (zatrzymanie funkcji biologicznych), wci natomiast zdolne s do dowiadczania stanw mentalnych i odczuwaj dozna (np. godu). Podobny wzorzec wynikw otrzymano zarwno u dzieci uczcych si w szkole publicznej i katolickiej (Bering, Blasi i Bjorklund, 2005). Fakt, i dla skutecznoci procesw zapamitywania ma znaczenie tre powoduje, e pewne rodzaje bodcw staj si atwiej zapamitywalne ni inne. Konieczno ograniczenia liczby bodcw przetwarzanych przez procesy percepcyjne i podlegajcych zapamitywaniu sprawia, i pewne rodzaje bodcw, szczeglnie istotnych z punktu widzenia przetrwania, zabieraj wicej uwagi. Wykazano m.in., i szczeglnie skutecznie zapamitujemy bodce w niewielkim stopniu kontrintuicyjne. S to takie obiekty, ktre jedynie w niewielki sposb odbiegaj od cech typowych dla danej kategorii obiektu, ktrych mona spodziewa si po kontakcie z typowym jej przedstawicielem. Taki charakter maj wyobraenia niematerialnych bytw intuicyjnych, istot wolicjonalnych i przeywajcych stany mentalne, jednake wszechwiedzcych i niewidzialnych (Boyer, 2001, za: Dennett, 2008; Boyer, 2003). J. Bering postuluje (2002b), i silnie rozbudowany zesp mechanizmw odpowiadajcych za procesy mentalizacji, midzy innymi ze wzgldu na szerok atrybucyjno intencjonalnoci, da pocztek odrbnemu mechanizmowi, penicemu podobne funkcje w innej domenie. P. Boyer dostarcza dodatkowego wyjanienia pozwalajcego zrozumie, dlaczego niematerialne byty intencjonalne maj taki a nie inny charakter. Interesujce wyniki otrzyma J. Bering (2011), wykazujc, e dla dzieci do czwartego roku ycia zdarzenia o potencjalnie nadnaturalnym i znaczcym charakterze (zaaranowane przez eksperymentatorw) miay podoe wycznie fizykalne. Dzieci starsze dostrzegay stojc za nimi dziaalno bytu intencjonalnego. Dzieci (w wieku 3-9 lat) poproszono o odgadnicie pod ktrym z dwch pudeek znajduje si pika. Poow z nich, nalec do grupy kontrolnej, informowano, i pomaga im bdzie Wrka Alice, ktrej podobizna wisiaa na cianie pomieszczenia, w ktrym odbywao si badanie. Wrka miaa w bliej nieokrelony sposb przekaza im komunikat w sytuacji gdyby wybrali ze pudeko. Komunikatem tym, zaaranowanym przez badaczy, by upadek podobizny 15

Alice na podog (zdarza si take w grupie kontrolnej). Jedynie dzieci w wieku 7-9 lat, bdce w grupie eksperymentalnej, zmieniay swj wybr gdy komunikat mia miejsce. Dzieci nieco modsze przypisyway sprawstwo wydarzenia Alice, tumaczyy je jednak w inny sposb, sugerujc np., e widocznie Wrka wolaa, eby obraz znajdowa si na pododze. Prawdopodobnie ma to zwizek z rozwojem ich zdolnoci do mentalizowania (ktra, jak pokazuj najnowsze badania rozwinita jest w rnym stopniu take o adolescentw i osb dorosych (por. Dumontheil, Apperly i Blakemore (2010)). Wyniki wskazuj take, i do zinterpretowania znaczenia jako istotne, konieczne jest uprzednie nabycie treci umoliwiajcej umieszczenie go w kontekcie. Dzieci z grupy kontrolnej nie dokonyway zmiany swojego wyboru. 1.3 Adaptacyjny sens egzystencjalnej teorii umysu

W rozwaaniach na temat EToM nieuchronnie pojawia si pytanie wsplne dla wszystkich prb wyjanienia zjawisk skadajcych si na religijno czy mechanizm odpowiadajcy za nadawanie znacze wydarzeniom stanowi adaptacj sam w sobie czy te jest jedynie produktem ubocznym cechy stanowicej adaptacj (Pyysiinen i Hauser, 2010)? Z efektami ubocznymi adaptacji mamy do czynienia w sytuacji, gdy dana cecha sama w sobie nie stanowi o zwikszeniu poziomu dopasowania do rodowiska w rozumieniu darwinowskim (fitness). Jest jednak zwizana z inn cech, ktra ma znaczenie adaptacyjne. Przykadem takiej cechy moe by biay kolor koci krgowcw, wynikajcy z obecnoci w nich duych iloci wapnia, odpowiadajcego za ich wytrzymao (co ma istotne znaczenie adaptacyjne). Sam kolor jest jednak absolutnie nieistotny z punktu widzenia poziomu fitness (Bering, 2002b). Zwolennikiem podejcia mwicego, i religia jest zbdnym efektem ubocznym dziaania majcych znaczenie adaptacyjne mechanizmw umysowych jest z pewnoci Stephen J. Gould (1991). Wprowadzi on termin egzaptacji (ang. exaptation), okrelajcy cechy fenotypowe powstae bez wyranej korzyci

16

adaptacyjnej, po czym zaczy peni istotne funkcje. Typowym przytaczanym przez niego przykadem jest wanie religia. Analogicznie jak w wypadku biaego koloru koci, mechanizmy skadajce si na ludzki umys (powstae w wyniku selekcji naturalnej) miayby niejako przypadkowo dawa pocztek zachowaniom i postawom zwizanym z religijnoci. Krytycy takiego podejcia (Dawkins, 2007) wskazuj, i dobr naturalny promuje oszczdno zasobw i energii, tym samym nie pozwala na utrzymanie si w puli genowej alleli odpowiadajcych za ksztatowanie si cech stanowicych swego rodzaju zbytek. Innym przedmiotem ywych dyskusji (por. Boyer (2003) i Bering, (2003)), podobnie jak w wypadku wielu innych domniemanych adaptacji w ludzkim umyle, jest zagadnienie relacji pomidzy intuicyjnie formuowanymi przekonaniami dotyczcymi nadprzyrodzonych bytw intencjonalnych i ideami formuowanymi wprost. Jest to zagadnienie istotne o tyle, i wykazano (Barret i Keil, 1996), i rni si one zasadniczo. Justin Barret i Frank Keil wprowadzili (ibid.) pojcie teologicznej poprawnoci, okrelajce ow rozbieno. O ile na poziomie deklaratywnym, bstwa opisywane s jako posiadajce niezwyke zdolnoci poznawcze (mog wykonywa wiele czynnoci naraz), o tyle, jeli poprosi badanych o opis ich aktywnoci, opisy przypominaj aktywno zwykych ludzi (bstwo wykonuje czynnoci jedna po drugiej). Zaleno ta wydaje si wystpowa w wielu kulturach (Boyer, 2005). Rozbienoci pomidzy doktrynaln wiar katolick a deklaracjami wiernych odnonie przekona w kwestiach metafizycznych zaobserwowano take w sondaach przeprowadzanych na prbie dorosych Polakw (CBOS, 2009).

1.3.1 Detekcja intencjonalnoci

P. Boyer (2005) wskazuje na fakt, i bogw i duchy obecne w rnych systemach wierze stworzono na podobiestwo cech czowieka jako centralny dla naukowego badania zjawiska religii. Stewart Guthrie (1993) udokumentowa istnienie tendencji antropomorficznej, ktrej podlega nasza percepcja, nie tylko wzrokowa. Znane jest przykadowo zjawisko pareidolii, dostrzegania rysw 17

ludzkich twarzy i sylwetek nawet tam, gdzie ich nie ma, odpowiedzialne prawdopodobnie za twarz na ksiycu, marsjask twarz i wizerunki postaci religijnych dostrzegane na przypalonych tostach i zaciekach na szybach (Sagan, 1999). Jest to zjawisko na tyle powszechne, e istniej internetowe blogi powicone kolekcjonowaniu zdj na ktrych dostrzec mona ludzkie twarze 1, w tym takie wyspecjalizowane w twarzach Jezusa. 2 Od stuleci tworzy si nawet grafiki w zmierzeniu majce umoliwiajce odnalezienie w nich jak najwikszej iloci ludzkiej lub obrazy stanowice form zabawy zjawiska pareidoli.

Rycina 1.2: Celowe zastosowania pareidolii. Na grze: popularna w internecie grafika opatrywana komentarzem "Ile widzisz twarzy" i informacj, i schizofrenicy paranoidalni widz ich przynajmniej 12. Na dole: Salvador Dali, "Targ niewolnikw ze znikajcym popiersiem Woltera" (1941), Guiseppe Arcimboldo, "Bibliotekarz" (1566).
rdo: http://soup.io (1), repozytorium WikiCommons (2 i 3)

1 2

http://thingsthatlooklikefaces.jefah.com/ http://stuffthatlookslikejesus.com/

18

Opisu zjawiska antropomorfizacji w kontekcie dowiadcze religijnych dostarcza take Stefan Bachowski (2009, s. 165). Mia on okazj przeprowadza badania z dziemi uczestniczcymi w wydarzeniu o jakoby cudownym charakterze w Supi pod rod ktre wydarzyo si w 1926 roku. U jednej z dziewczynek zaobserwowano wyran skonno do dostrzegania wizerunku Matki Boskiej w sytuacji, gdy spogldaa ona na bodce z ni niezwizane. Jego opis dostarczony przez dziewczynk uwzgldnia nawet liczb gwiazd w koronie na gowie Maryi. Podczas badania za pomoc tablic testu Rorschacha dzieci dostrzegay wizerunki zych duchw.

Rycina 1.3. Zebrane przykady zjawiska pareidolii. Od lewej: "Happy chair" (1), "Marsjaska twarz" (2), Jezus na przypalonym tocie (3), spodnie dresowe cmokajce z uznaniem (4), zaskoczony kran (5) Matka Boska na szybie (6), przeraona papryka (7), Jezus na obrazie USG (8).
rdo: 1. http://thingsthatlooklikefaces.jefah.com/ 2. http://en.wikipedia.org/wiki/File:Martian_face_viking.jpg 3. http://www.skepticmoney.com/santorum-eats-jesus-toast/ 4. http://soup.io 5. http://soup.io 6. http://home.ica.net/~domurad/Szyba.htm 7. http://www.lachschon.de/tags/vegetarier/ 8. http://skepticfamily.com/2008/05/02/pareidolia-and-the-jesus-sonogram/

19

Podobny

charakter

maj

prawdopodobnie

wizerunki

Matki

Boskiej

dostrzegane na szybach (popularne w Polsce) i podobizny Jezusa Chrystusa na rnych przedmiotach (popularne zwaszcza w Stanach Zjednoczonych). Pewnym novum w tej kwestii byo domniemane zdjcie wizerunku Jana Pawa II widocznego w pomieniach ogniska, wykonane w drug rocznic jego mierci. Grzegorz ukasik, autor zdjcia sugeruje, e [...] musiao tak chyba by, e trafio na mnie, byem w dobrym miejscu... albo Piotr zesa na to na mnie. Myl e by tu obecny Jan Pawe bo my si modlili za niego no i si okaza wanie [zapis zgodny z oryginaem przyp. autora] (elka2222, 2008, maj). Podkrela rwnie, e fotografi wykonano w dniu rocznicy mierci Jana Pawa II, w porze zblionej do godziny 21.37 (o ktrej papie zmar). Na tej podstawie wnioskuje, i wydarzenie byo dowodem na to, i Jan Pawe II bogosawi miejscowoci w ktrej zdarzenie miao miejsce. Wzmianki o fotografii ukazay si m.in. w prasie polskiej, woskiej i brytyjskiej. (Pisa, 2007, padziernik). Znaczenie zdarzenia staje si w tym wypadku wyrane w kontekcie jego umiejscowienia w czasie i ze wzgldu na przekonania religijne jednostki.

Rycina

1.4:

Fotografia

przedstawiajca

domniemany

wizerunek Jana Pawa II widoczny w pomieniach ogniska.

rdo: http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,4578982.html

20

S. Guthrie (op. cit.) postuluje, i za skonno ow odpowiada sposb funkcjonowania ludzkich mechanizmw poznawczych, przystosowanych do odnajdywania w otoczeniu innych istot ludzkich, jako szczeglnie istotnych dla naszego przetrwania. J. Barret i F. Keil (1996) id tej koncepcji w sukurs, przedstawiajc dane empiryczne wskazujce na istnienie mechanizmu, ktry ma za zadanie odnajdywanie bytw intencjonalnych w naszym otoczeniu, wykazujc ich obecno nawet w sytuacjach, gdy prawdopodobne jest rwnie inne wyjanienie. Stanowi to element nieustannej gotowoci poznawczej i typowego dziaania systemu poznawczego czowieka. J. Barret okrela ten mechanizm umysowy mianem HADD (hyperactive agent detection device) (Dennett, 2008). Tumacz to zaoenia teorii zarzdzania bdami ( Error Managment Theory) Z punktu widzenia doboru naturalnego, bardziej opaca si uciec przed nieistniejcym zagroeniem ni nie uciec przed zagroeniem realnym (Haselton, Nettle, 2006), co wydaje si by jedn z zasad jakimi kieruj si mechanizmy oceny ryzyka funkcjonujce w ludzkim umyle (Budzicz, kwiecie 2013). C. Barret (1999, za: Boyer, 2005) sugeruje nawet, e zdolny do analizowania stanw mentalnych innych ludzi skomplikowany system kojarzeniowy czowieka jest rezultatem wyksztacenia si u niego zdolnoci do wyobraania sobie zachowa zwierzyny ownej na podstawie ladw. Tropiciele ze wspczesnych kultur owiecko-zbierackich, jak i zachodni specjalici w tej dziedzinie opisuj odczytywanie ladw jako proces przyjmowania perspektywy podchodzonego zwierzcia (Mears, 2002). Badania z zastosowaniem metod obrazowania mzgu wskazuj, i czci odpowiedzialne za przetwarzanie treci o charakterze religijnym to obszary mode filogenetycznie i odpowiedzialne za wysze funkcje poznawcze. S wrd nich rejony mzgu odpowiedzialne za funkcjonowanie teorii umysu, obszary odpowiedzialne za jzyk i rozumienie metafor. W jednym z bada, zapytano 40 wyznawcw religii monoteistycznych o stopie, w jakim zgadzaj si ze stwierdzeniami opisujcymi bstwo. Dotyczyy one m.in. stopnia w jakim interweniuje w wydarzenia na wiecie czy stanw emocjonalnych przeywanych przez bstwo. Jedno z pyta dotyczyo abstrakcyjnych rozwaa o charakterze doktrynalnym. Neuroobrazowanie ich mzgw wykazao, i stwierdzenia dotyczce 21

zagadnie doktrynalnych angaowao przede wszystkim obszary odpowiedzialne za przetwarzanie jzyka, rozumienie metafor i przywoywanie obrazw z pamici. Mylenie o bstwie jako o bycie intencjonalnym i przeywajcym stany emocjonalne angaowao za obszary takie jak boczny pat czoowy i przednie zakrty, 2009). Eksperymenty w ktrych manipulowano pogldami badanych (skaniajc ich do obrony stanowiska przeciwnego ni przyjmowane przez nich) wykazay tendencj do przypisywania istotom nadprzyrodzonym pogldw podzielanych przez jednostk. Badanie aktywnoci mzgu uczestnikw badania wykazao, i podczas przypisywania pogldw nadprzyrodzonym bytom intencjonalnym w ktrych wiar deklarowali, szczeglnie aktywne byy obszary wizane z introspekcj (Epley, Converse, Delbosc, Monteleone i Cacioppo, 2009). O ile zdolno do dostrzegania przejaww dziaalnoci drapienikw w otoczeniu jest w wyrany sposb istotna z adaptacyjnego punktu widzenia, podobnie jak rozwinite umiejtnoci spoeczne, o tyle nie tak atwo dostrzec adaptacyjne korzyci pynce z nadmiernej aktywnoci mechanizmu wykrywania bytw intencjonalnych. Naley take zwrci uwag, i wykrywanie ladw intencjonalnoci w zachowaniu (przejaww) nie jest tosame z odnajdywaniem znaczenia, rozumianego jako rezultat intencji komunikacyjnej. 1.3.2. Egzekwowanie norm spoecznych wizane z obserwowaniem dziaania, detekcj intencjonalnoci i funkcjonowaniem mechanizmw teorii umysu (Coghlan, 2009; Kapogiannis i in.,

Jednym z wyjanie jest koncepcja penienia przez niematerialne byty intencjonalne roli nadzorcw pomagajcych w egzekwowaniu regu sprawiedliwej wymiany spoecznej. Wziwszy pod uwag czerpa moliwo korzyci z pojawienia wymiany si bez w spoecznoci oszustw prbujcych

odwzajemnienia, jest to wany problem pojawiajcy si w spoecznociach gatunkw spoecznych (Wilson, 2000). Przypuszcza si obecnie, i ewolucja czowieka przebiegaa w grupach skadajcych si z okoo 150 osobnikw (Dunbar, 2011). Skaday si one zarwno z osobnikw blisko spokrewnionych ze sob jak 22

i spokrewnionych odlegle czy te takich, ktrych nie czy pokrewiestwo (Hill i in., 2011). W grupach osobnikw skadajcych si z osobnikw spokrewnionych ze sob wysoki poziom kooperacji zapewnia zjawisko dobru krewniaczego (ang. inclusive fitness). Grupy o zrnicowanym skadzie potrzebuj mechanizmw odpowiadajcych za monitorowanie procesw wymiany i karanie osobnikw naruszajcych jej reguy. Metody takie znane s w wikszoci spoeczestw, s to jednak zabiegi pracochonne i obejmujce niekiedy rodki przymusu. (Matthew i Boyd, 2011; Hill i in., 2011). Postuluje si zatem, i wierzenia w nadnaturalne byty zainteresowane ludzkim zachowaniem mog stanowi mechanizm zapewniajcy przestrzeganie regu wymiany spoecznej zawsze i wszdzie, poprzez wprowadzenie niewidzialnego obserwatora (Shariff i Norenzayan, 2006; Schloss i Murray, 2011). Pitnowanie zachowa nieprzystosowawczych (dla jednostki ale i dla spoecznoci takich, jak kradzie, niewierno, nieuzasadniona agresja fizyczna) poprzez okrelanie ich jako powodujcych negatywne stany emocjonalne bstwa moe zniechca jednostki do postpowania w ten sposb. Wiara w moc sprawcz i waciwe wielu religiom zudzenie sprawiedliwego wiata (przekonanie, i dobrych ludzi spotykaj rzeczy dobre, zych za ze) moe stanowi silny bodziec do zachowywania si w sposb zgodny z przyjtymi normami (Bering, 2002b). Analiza wyobrae na temat nadnaturalnych bytw intencjonalnych w wierzeniach kultur z caego wiata pokazuje, e najczciej cechuje je wyjtkowa przenikliwo (nie mona ich oszuka tak, jak oszukuje si innych ludzi), szczeglne zainteresowanie moralnymi aspektami ludzkiego zachowania i tendencja do karania zachowania, ktre uznaj za niewaciwe (Bering, Johnson, 2005). Zaobserwowano, i badani wykazuj mniejsz skonno do oszukiwania w grach stanowicych symulacj wymiany i wiksz do zachowa prospoecznych w sytuacji, gdy maj do czynienia z aktywowaniem poznawczej kategorii bytw nadnaturalnych (Shariff i Norenzayan, 2006; Bering, McLeod i Shackelford, 2005). Pewnych porednich przesanej przemawiajcych za tak interpretacj dostarczaj badania wskazujce na to, i osoby deklarujce brak przekona religijnych traktowane s z nieufnoci. W badaniu mierzcym skonno do uleganiu zudzeniu koniunkcji (przypisywania wikszego prawdopodobiestwa koniunkcji 23

zdarze ni poszczeglnym wydarzeniom do niej nalecym) w konkretnych przypadkach, opis osoby niegodnej zaufania wydawa si uczestnikom rwnie reprezentatywny dla ateistw i gwacicieli, niereprezentatywny za dla chrzecijan, muzumanw, ydw, feministek i homoseksualistw. Mona zatem przypuszcza, i deklarowany brak religijnoci, pocigajcy za sob dobrowolne postawienie si poza religijnym system zakazw i nakazw, stanowi przesank pozwalajc na uznanie danej osoby za niegodn zaufania (Gervais, Shariff i Norenzayan, 2011). Interesujcym przykadem ilustrujcym taki sposb mylenia w praktyce jest szczeglna doza zaufania jak ciesz si opiekunki do dzieci deklarujce przynaleno do religii cechujcych si szczeglnie rygorystycznymi normami moralnymi, jak np. sikhizmu lub mormonizmu. Osoby takie odbierane s jako szczeglnie uczciwe, ze wzgldu na przynaleno religijn (Gervais i in., 2011). W warunkach polskich, podobne postrzega si wiadkw Jehowy (Wadysaw J. Paluchowski, informacja ustna, 25 kwietnia 2013). Osoby wierzce, w przeciwiestwie do niewierzcych, rozwaajc swoje postpowanie bior pod uwag take reakcj bstwa, intuicyjnie wyczuwajc, e pewne uczynki s w jego oczach niegodne. P. Boyer (2005) wskazuje, i modlitwa i inne formy dialogu z bstwem odbywajce si w formie werbalnej pobudzaj umysowe systemy zwizane z komunikacj werbaln i systemem rejestrujcym przebieg wymiany spoecznej. Obiecujc bstwu dobre postpowanie czuj obligacj do dochowania swojej czci zobowizania, si. co pozwoli intuicyjnej im oczekiwa nagrody odpowiada za za podporzdkowanie System psychologii

monitorowanie stanu wiedzy bstwa (tworzc poczucie, i bstwo wie o ich zachowaniu). P. Boyer wskazuje tym samym, i koncepcja istnienia bytw intencjonalnych (bstw, duchw przodkw) jest przyjmowanym post factum zaoeniem wynikajcym ze spenienia opisywanych wyej warunkw istnienia bytu intencjonalnego, implikowanym przez fakt wejcia z nimi w interakcj. Naley tu jednake zaznaczy, i postulowana funkcja regulowania zachowania jak peni miaby mechanizm EToM nie implikuje, i stanowi on rdo norm spoecznych. W tym rozumieniu jest on jedynie mechanizmem usprawniajcym przestrzeganie norm wywodzcych si skdind. Przykad z rnymi interpretacjami narodzin dzieci z upoledzeniami fizycznymi powoduje, i 24

mog by one uwarunkowane rodowiskiem w jakim yje dana spoeczno. Dzieciobjstwo wydaje si czynem szczeglnie okrutnym w zachodnich spoecznociach, w ktrych istniej instytucje pozwalajce zapewni przetrwanie swoim czonkom, w tym orodki opiekucze, przenoszce ciar opieki na najciej upoledzonymi z rodzicw na spoeczestwo. Jednake, warunki ycia spoecznoci owiecko-zbierackich powoduje, i pozostawianie przy yciu takich najsabszych osobnikw moe okaza si dezadaptacyjne. W spoecznociach tych matki dzieciobjczynie nie odczuwaj tak silnych negatywnych emocji zwizanych z tym czynem (Bering, 2002b). 1.3.3. Zapewnianie poczucia kontroli nad sytuacj.

W jednym z bada wykazano eksperymentalnie, e ludzie maj s bardziej skonni, by przypisywa te sprawstwo jako zdarze bytom intencjonalnym Podczas gdy wydarzenia postrzegaj niekorzystne stosowanej

w eksperymentach ekonomicznych gry w ultimatum, uczestnicy czciej zakadali, i maj do czynienia z drugim uczestnikiem (a nie programem komputerowym) gdy otrzymywali szczeglnie niekorzystne dla siebie oferty (w porwnaniu z ofertami szczeglnie korzystnymi). W grze bierze udzia dwjka uczestnikw, z ktrych jeden wystosowuje ofert podziau pewnej sumy pienidzy. Badani otrzymuj te pienidze tylko wtedy, gdy drugi uczestnik zgodzi si na taki podzia (Morewedge, 2009). Anegdotycznego potwierdzenia tezy dostarcza powszechne wraenie dowiadczanie zego dnia, kiedy wszystko si na nas uwzio lub te mwienie o zoliwoci rzeczy martwych. Wydaje si, e atrybucja sprawstwa zdarze negatywnych ma istotne znaczenie dla poczucia skutecznoci i radzenia sobie z przeciwnociami losu, pozwalajc wiksz skuteczno obronnego mechanizmu racjonalizacji (Doliski, 2009). Mona spekulowa, i wyjanianie yciowych tragedii w kategoriach zdarze o charakterze intencjonalnym lub jako posiadajcych znaczenie, ma daleko idcy sens psychologiczny (Kurt i Wegner, 2010). Ze wzgldu na fakt funkcjonowania w rodowisku spoecznym na co dzie, jest to wyjanienie znacznie bardziej intuicyjne od innych typw wyjanie. Zaspokaja take potrzeb 25

sensu i daje poczucie kontroli, ktre, jak wykazano, ma korzystny wpyw na skuteczno wykonywania zada (Damisch, Stoberock i Mussweiler, 2010) i wymierne skutki zdrowotne (Schulz, 1976) . W szczeglnych wypadkach, pozwala take jednostce na poczucie, i wchodzc w okrelon relacj z odpowiedzialnym za swoje pooenie bytem intencjonalnym ma moliwo wpywu na bieg wydarze, np. poprzez skadanie ofiar, obrzdy bagalne czy modlitw (Kurt i Wegner, 2010). Szczeglnie interesujcym przykadem przeczulonej (ang. hyperactive) detekcji intencjonalnoci obecnym w yciu publicznym, by przypadek figury Matki Boej z Jarosawia, opisywany w prasie (gp, 2013, stycze). 28 grudnia spady z niej dwie korony stanowice element zdobniczy. Przeor lokalnego zakonu dominikanw wypowiadajc si dla prasy zinterpretowa to wydarzenie w kategoriach komunikatu dla wiernych: To, co si stao, odczytujemy jako znak Matki Boej. Uwaamy, e w ten sposb Maryja chciaa nam przekaza, e oczekuje nowych koron, ale nie w charakterze ozdb, tylko jako wynagrodzenie za wszystkie grzechy i zo (ibidiem). O ile zagadnienie wykazywania prawdziwoci bd nieprawdziwoci przekona religijnych nie wchodzi w zakres niniejszej pracy i zada nauki, o tyle na jej potrzeby mona przyj, i za wydarzenie to odpowiaday przyczyny zupenie naturalne. Przypisanie sprawstwa zdarzenia nadprzyrodzonym bytom intencjonalnym i interpretowanie go jako komunikatu jest klasycznym przykadem dziaania mechanizmu EToM. Znacznie wikszy rozgos zyskay wypowiedzi Pata Robertsona, amerykaskiego telewizyjnego kaznodziei, ktry za katastrofalne w skutkach trzsienie ziemi, ktre w 2010 roku spustoszyo Haiti, obwini samych mieszkacw wyspy. Jego zdaniem, byo one wynikiem boego gniewu spowodowanego faktem, i Haitaczycy zawarli pakt z diabem w celu zakoczenia francuskiej okupacji. Wypowiedzi o podobnym charakterze pady z ust Robertsona w 2005 roku, po przejciu huraganu Katrina (Smith, 2010, stycze). Interpretacja trzsie ziemi jako wyrazu boego gniewu jest spowodowanego obecnym przyzwoleniem na zachowania krgach homoseksualne zjawiskiem w fundamentalistycznych

chrzecijastwa i judaizmu (Guarino, 2012, padziernik).

26

1.4 Spektrum zaburze autystycznych a egzystencjalna teoria umysu

Autyzm to zaburzenie rozwojowe w powany sposb zaburzajcy szczeglnie obszar zdolnoci spoecznych i poznawczych. W literaturze rozpowszechniony jest pogld, i ma to zwizek z nieprawidowym funkcjonowaniem moduu teorii umysu (Berring, 2002b; Baron-Cohen i in., 1985). Podczas gdy wikszo osb ze spektrum zaburze autystycznych (autism-spectrum disorders, ASD) jest upoledzona w zakresie funkcji poznawczych, zdarzaj si wrd nich jednostki, ktrych IQ przekracza warto redni. Tym niemniej, rwnie one nie s na og w stanie pozytywnie rozwiza testu faszywych przekona, wymagajcego zdolnoci do przyjcia perspektywy drugiej osoby. Simon Baron-Cohen (1990) uku nawet termin lepoty na umysy (mind-blindness) jako okrelenie synonimiczne do autyzmu. Naley zauway, e na obraz autyzmu skada si wiele zaburze, z ktrych tylko niektre zwizane s z upoledzeniem zdolnoci do rozumienia stanw umysowych, tym samym, brak rozwinitej teorii umysu nie wyjania wszystkich cech wchodzcych w skad spektrum zaburze autystycznych (Putko, 2008, s. 25). Warto take podkreli, i rozumienie teorii umysu jako moduu (teoria wrodzonych moduw) nie jest jednym spotykanym w rozwaaniach na ten temat. Adam Putko (op. cit.) przytacza take teori teorii (w ktrej zdolno do mentalizowania opiera si na istnieniu systemu pojciowego, podobnego do systemu pojciowego lecego u podoa teorii naukowych i podobnie ksztatowanego) i teori symulacji (w myl ktrej przewidywanie zachowania polega na wyobraeniu sobie siebie w podobnej sytuacji i przeoenie wasnych reakcji na reakcj drugiej osoby). O ile zaburzenia dziaania moduu teorii umysu powoduj znaczne upoledzenie zdolnoci do empatyzowania, o tyle istniej przesanki wskazujce na to, i komplementarna do niej zdolno do mylenia usystematyzowanego (ang. systemizing) (Berring 2002b; Baron-Cohen, 2010) moe by u osb z ASD bardziej rozwinita. Mylenie usystematyzowane obejmuje zdolno do przewidywania, kontrolowania i porzdkowania informacji pyncych z otoczenia a take tworzenia 27

na ich podstawie spjnych systemw. Definiuje si je take jako denie do konstruowania systemw, analizowania zmiennych oraz odkrywania regu rzdzcych zachowaniem. (Baron-Cohen i in., 2003, za: Jankowiak-Siuda, Gulczyska, 2008). Przewag tej funkcji wie si z du czstoci wystpowania zainteresowa o charakterze obsesyjno-kompulsywnym u osb z zaburzeniami ASD, jak rwnie z ich przywizaniem do szczegw. Inne cechy wizane z przewag funkcji mylenia usystematyzowanego obecne u osb z ASD to: zdolnoci wysepkowe, preferencja wobec jasnych regu, silna potrzeb domykania poznawczego, wysoka sprawno w zakresie intuicyjnej fizyki (Baron-Cohen, 2010; Bering, 2002b; Goaska, 2012). J. Bering (ibid.) sugeruje, e szczeglnie wysoka sprawno w rozumieniu zasad intuicyjnej fizyki i poznawcze preferencje wystpujce u osb z autyzmem mog odpowiada za jej dominujc rol w wyjanianiu wiata. Efekty pracy moduu mylenia usystematyzowanego przewaaj nad efektami pracy moduu empatyzowania, u ludzi neurotypowych odpowiadajcego za formuowanie wyjanie teleologicznych. Zdaj si temu przeczy wyniki uzyskane przez Ar Norenzayana, Willa Gervais i Kali H. Trzesniewski (2012). W badaniach dotyczcych EToM przeprowadzonych na jednostkach z ASD, uzyskano rezultaty wskazujce na to, i deficyty zwizane z dziaaniem moduu teorii umysu id w parze z mniejszymi skonnociami do wiary w nadprzyrodzone byty intencjonalne i ich ingerencj w zdarzenia yciowe (Schrock, 2010, Norenzayan i in., 2012). W pierwszym badaniu, uczestnicy poproszeni zostali o opisanie przyczyn wanych yciowych wydarze (np. dlaczego spotkali yciowego partnera lub dlaczego zapadli na chorob). W porwnaniu z 34 osobami neurotypowymi, osoby z zespoem Aspergera tj., rzadziej przywoyway si odpowiedzi do bytw o charakterze teleologicznym, rzadziej odwoyway intencjonalnych

i doszukiway si w nich znacze. Czciej natomiast przywoyway przyczyny naturalne (choroba bya rdem infekcji) lub po prostu elaboroway na temat wydarze, podajc wicej szczegw. W drugiej czci tego samego badania, osoby z zespoem Aspergera porwnano z osobami deklarujcymi wiatopogld ateistyczny. Ateici w badaniu 28

czsto podawali odpowiedzi anty-teleologiczne, np. wydarzyo si to bez powodu, rzeczy po prostu si dziej. Zdaniem badaczy wskazywao to na pojawienie si mylenia teleologicznego w ich rozumowaniu i nastpnie jego aktywne stumienie. Takie odpowiedzi rzadziej pojawiay si w odpowiedziach osb z Aspergerem (Shrock, 2010). Zesp A. Norenzayana, W. Gervais i K. Trzesniewski (2012) dostarczy kolejnych danych wskazujcych na prawdziwo hipotezy o zwizku zdolnoci do mentalizowania i skonnoci do doszukiwania si dziaalnoci bytw intencjonalnych w wydarzeniach yciowych. Badacze wykazali, i autyci u ktrych nie wystpio upoledzenie intelektualne deklaruj mniejsz wiar w Boga ni neurotypowa prba kontrolna ich rwienikw. W trzech duych niezalenych prbach ASD pozwalay przewidywa mniejsz wiar w osobowego Boga. Mediatorem zalenoci bya zdolno do mentalizacji, co jest zgodne z postulatami kognitywnych teorii dotyczcych zjawiska religijnoci, jak rwnie z modelem EToM. Mediatorem nie okazay si zdolno do mylenia usystematyzowanego i dwie zmienne osobowociowe wizane z religijnoci ugodowo i sumienno. Zdolno do mentalizacji wyjaniaa take rnice w religijnoci pomidzy kobietami i mczyznami. Badacze zwracaj uwag na wykazan w innych badaniach wiksz zdolno kobiet do mentalizacji. Naley jednak zauway, e zesp badaczy holenderskich (Bouwman i Van der Maten-Abbink, 2008) nie uzyska istotnych statystycznie rnic w zakresie religijnoci i funkcjonowania mechanizmu EToM pomidzy nastolatkami z uoglnionymi zaburzeniami rozwoju a nastolatkami zdrowymi. J. Berring (2002b) przywouje wyznania osb z syndromem Aspergera i autyzmem wiadczce o tym, e koncepcja przyjcia wiary w istot o nadprzyrodzonym charakterze jest dla nich czym niezrozumiaym. Ewentualne deklaracje wiary dotycz przyjcia jej na podstawie intelektualnych przesanek. Nie stanowi one opisu osobistej relacji z bstwem, waciwej tradycyjnemu pojmowaniu wiary, wydaj si by raczej form schematycznej interpretacji rzeczywistoci, pozwalajc na lepsze si w niej orientowanie. Majc trudnoci w rozumieniu znacze nie wyraonych wprost, maj oni trudnoci ze zrozumieniem 29

celowoci zabiegw rytualnych, takich jak modlitwa. Nie widz w nich te aspektu kontaktu z istot nadprzyrodzon.

1.5 Zblione konstrukty teoretyczne

Zblionym do EToM pojciem jest wprowadzony przez J. Piaget animizm, czyli przypisywanie cech mentalnych obiektom fizycznym (Putko, 2008, s. 13). Piaget opisywa go jako funkcj umysow typow dla ksztatujcych si umysw dziecicych, nie ulega jednak wtpliwoci, e przynajmniej pewne jej formy towarzysz take osob dorosym. W mowie potocznej czsto spotyka si sformuowania wskazujce, i przypisujemy stany mentalne przedmiotom nieoywionym (Dennett, 2008). Przykadem mog by przeklestwa adresowane do zawieszajcego si komputera lub pochway wobec dobrze spisujcego si samochodu (Nass, 2012, s. 99). Trudno przypuszcza, by praktyki te zdradzay mylenie o przedmiotach w kategoriach rzeczywistych bytw intencjonalnych. Co wicej istniej przesanki wiadczce o tym, e w systemie poznawczym czowieka funkcjonuje odrbna kategoria dla narzdzi jako wytworzonych przez czowieka artefaktw sucych do realizowania zada (Budzicz, kwiecie 2013). Tym niemniej, tendencja do animizacji jest spotykana w wielu kulturach (Dennett, 2008) i zdaje si by gboko zakorzeniona w ludzkim umyle. Wydaje si, e o ile podoe tego mechanizmu rwnie wynika moe z nadaktywnoci mechanizmu poszukujcego intencjonalnoci, jest to jednak zjawisko rne od EToM. W wypadku animizmu, bytu intencjonalnego odpowiadajcego za komentowany przez nas stan rzeczy poszukujemy wewntrz obiektu. W wypadku poszukiwania znacze i intencjonalnoci stojcej za wydarzeniami yciowymi, szukamy ich na wyszym poziomie. By jeszcze bardziej unaoczni rnic pomidzy oboma zjawiskami, Bering (2002b) przywouje przykad animistycznej i teleologicznej interpretacji tego samego zjawiska w postaci kamienia toczcego si ze zbocza. W interpretacji czysto animistycznej, przypisujemy kamieniowi wol, sugerujc, e spad, poniewa chcia dosta si do 30

podna gry. Interpretacja teleologiczna zakada, e upadek kamienia moe by znakiem, e czas ju pj do domu. Karen Schrock (2010) sugeruje, e wtkiem wartym zbadania s niektre formy symptomw pojawiajcych si w schizofrenii. Istniej bowiem przesanki (Bentall, Kaney i Dewey, 1991) przemawiajce za rozumieniem zaburze pojawiajcych si w schizofrenii lub osobowoci schizoidalnej jako rezultatu nadmiernej aktywnoci mechanizmw odpowiadajcych za rozumienie sytuacji spoecznych. Naleaoby spodziewa si, i osoby z tego typu zaburzeniami uzyskiwayby wysokie wyniki w testach mierzcych mylenie teleologiczne. 1.6 Podsumowanie Koncepcja egzystencjalnej teorii umysu to prba odpowiedzi na pytanie o rda ludzkich poszukiwa znaczenia, przypuszczalnie lecych u podoa zjawiska religijnoci. Bierze swj pocztek w refleksji nad rnicami w wyjanianiu zdarze yciowych przez osoby zdrowe i osoby dotknite spektrum zaburze autystycznych. Wyewoluowane wskutek spoecznej natury czowieka mechanizmy detekcji intencjonalnoci, egzekwowania norm spoecznych i nadawania znaczenia rzeczywistoci mogy da pocztek mnogoci nadprzyrodzonych bytw intencjonalnych, obecnych w wikszoci ludzkich kultur. O ile ewolucyjnokognitywne wyjanienia fenomenu religii zyskuj na znaczeniu, o tyle pojcie EToM obecne jest w nich w sposb niewyraony wprost. Prawdopodobnie moe mie to zwizek z mao precyzyjnymi narzdziami pomiarowymi i niedostatecznym zdefiniowaniem konstruktu.

31

Rozdzia 2. Badania wasne

2.1 Wprowadzenie

Zaprezentowany w rozdziale 1. przegld literatury wskazuje, i podejcie kognitywno-ewolucyjne zyskuje zna znaczeniu, jeli chodzi o naukowe studia nad fenomenem religijnoci i jego skadowych. Szczeglnie obiecujcy wydaje si nurt bada mechanizmw lecych u podoa doszukujcy si w specyfice funkcjonowania ludzkiego aparatu poznawczego. Istniejce w realiach polskich narzdzia stosowane w badaniach nad religijnoci dotycz przede wszystkim zewntrznych aspektw religijnoci (takich, jak praktykowanie wiary) lub te mocno osadzone s w kontekcie postrzegania religijnoci jako relacji z osobowym bogiem. W wietle powyszego, za cel niniejszego badania przyjto prb skonstruowania narzdzia mogcego posuy do pomiaru funkcjonowania EToM, zwizanego z teleologicznym myleniem o wydarzeniach yciowych i zjawiskach zachodzcych w wiecie. W celu weryfikacji jego trafnoci zbienej i rnicowej, dokonano korelacji wynikw kwestionariusza ze zmiennymi do pewnego stopnia zbienymi i zmienn odrbn. 2.2 Osoby badane W ramach badania przebadano 200 studentw. Podjto decyzj

o wyczeniu z dalszej analizy odpowiedzi osb wypeniajcych kwestionariusz duej ni 35 min, z uwagi na standaryzacj warunkw badania. W wyniku tego, wielko prby wyniosa ostateczne 189 osb. W wynikach zaobserwowano zaburzony rozkad pci. Udzia mczyzn wynosi 41 (21,7%), kobiet 148 (78,3%). rednia wieku wyniosa 21,81 (SD = 2,02), typowa OB miaa 21 lat. Najmodsza z osb badanych miaa 19 lat, najstarsza za - 30 lat. Z zaoenia badanie objo studentw. Deklarowane kierunki studiw byy zrnicowane. 30 OB wpisao 32

pedagogik jako kierunek studiw (uwzgldniajc specjalnoci tego kierunku), 25 OB wpisao psychologi. Liczebno studentw poszczeglnych kierunkw w pozostaych wypadkach nie przekroczya 10 osb. 2.3 Narzdzia badawcze W dalszej czci pracy omwiono poszczeglne narzdzia badawcze uyte w badaniu. Do pomiaru zmiennej zalenej Mylenia Teleologicznego zastosowano wasne narzdzie. Do pomiaru zmiennych niezalenych w pewnym stopniu zbienych Ilorazu Empatii i Mylenia Analitycznego zastosowano istniejcy kwestionariusz i zmodyfikowano uznan metod. Do pomiaru zmiennej odrbnej od zmiennej zalenej Mylenia Paranoicznego zastosowano istniejc skal pomiarow z inwentarza MMPI. Oczekiwano przynajmniej umiarkowanej dodatniej korelacji zmiennej Mylenie Teleologiczne i zmiennej Iloraz Empatii (zaobserwowanej przez A. Norenzayana, W. Gervais i K. Trzesniewski (2012)). Dodatkowym potwierdzeniem trafnoci narzdzia byaby ujemna korelacja ze zmienna Mylenie Analityczne. Bya to jednak kwestia drugorzdna, ze wzgldu na niekonkluzywno dotychczasowych wynikw.

2.3.1. Narzdzie nr 1 pt.: Empathy Quotient for Adults (EQ-40)

W badaniu zastosowano kwestionariusz Ilorazu Empatii autorstwa Simona Barona-Cohena i Sally Wheelwright, w polskim tumaczeniu wykonanym przez Agnieszk Wainaina-Won. Narzdzie udostpniono na stronie internetowej Autism Research Centre3, wraz z innymi narzdziami stosowanymi w badaniach nad autyzmem, udostpnionymi w celach badawczych. Do kwestionariusza wprowadzono drobne poprawki jzykowe (midzy innymi zamieniajc sformuowanie oce jak bardzo zgadzasz si z nimi na oce w jakim stopniu opisuj one ciebie).

http://autismresearchcentre.com/arc_tests

33

S. Baron-Cohen i S. Wheelright definiuj (2004) empati (ang.: empathy) jako posiadajc komponent afektywny i poznawczy. Komponent emocjonalny opisuj jako odczuwanie stosownej emocji wywoanej obserwowaniem lub poznaniem emocji innej osoby (ibid.). Aspekt poznawczy to zdolno do rozumienia lub przewidywania co inna osoba moe myle, czu lub zrobi (ibid.). Cz wsplna pomidzy nimi to wanie empatia, w pewnym wymiarze pokrywajca si rwnie ze wspodczuwaniem (ang.: sympathy), definiowanym jako dowiadczanie emocji wywoanych obserwowaniem lub uzyskaniem informacji o cierpieniu innej osoby, wywoujce ch ulenia jej cierpieniu (ibid.). Pytania kwestionariusza EQ-40 w zamierzeniu mierz aspekty poznawczy i afektywny. Wykazano, e niskie wyniki w kwestionariuszu EQ wspwystpuj z deklarowaniem niewiary w nadprzyrodzone byty intencjonalne (Norenzayan i in., 2012). 2.3.1.1. Konstrukcja

Kwestionariusz

EQ

zaprojektowany

zosta

jako

narzdzie

proste

w administracji. Dusza wersja

(EQ-60) kwestionariusza skada si z 40

zamknitych pyta diagnostycznych i 20 pyta niezwizanych z pomiarem, majcych na celu odwrcenie uwagi osoby badanej od prawdziwego celu badania. Wersja skrcona (EQ-40) skada si wycznie z 40 pyta diagnostycznych. OB udzielaj odpowiedzi za pomoc czteropunktowej skali Likerta (zdecydowanie si zgadzam raczej si zgadzam raczej si nie zgadzam zdecydowanie si nie zgadzam) (Baron-Cohen, Wheelwright, 2004). Z uwagi na brak polskiej adaptacji kwestionariusza EQ-40, wartoci dotyczce wybranych elementw trafnoci i rzetelnoci testu zaprezentowano dla wersji amerykaskiej. Wykazano, e osoby dorose dotknite spektrum zaburze autystycznych (n = 90, M = 20,4) uzyskuj istotnie nisze (t = 13,07, df = 178, p < 0,0001) wyniki w kwestionariuszu EQ-60 ni osoby z grupy kontrolnej ( n = 107, M = 42,1). Spord osb z ASD, 81% uzyskao wynik mniejszy lub rwny 30 34

punktom (z 80), w porwnaniu z 12% grupy kontrolnej. Wykazano take istotne rnice midzypciowe, co jest zgodne z teori, w myl ktrej kobiety powinny uzyskiwa wyniki wysze (t = 3,4, df = 196, p < 0,0001; redni wynik w grupie mczyzn M = 41,8, w grupie kobiet M = 47,2). Wskazuje to na trafno teoretyczn testu. Stabilno pomiaru testu mierzono metod powtrnego pomiaru po 12 miesicach, uzyskujc zadowalajce wyniki (r = 0,97, p < 0,001). (Baron-Cohen i Wheelwright, 2004). Na trafno teoretyczn wskazuj korelacje wynikw testu z wynikami innych pomiarw zdolnoci do empatyzowania, takich, jak Test Oczu (Lawrence, Shaw, Baker, Baron-Cohen i David, 2004). Wspczynnik Cronbacha dla skali uzyskany przez S. Barona-Cohena i S. Wheelright (2004) wynosi = 0,92, co pozwala wnioskowa o wysokiej homogenicznoci skali. 2.3.1.2. Ocena i interpretacja wynikw

W poowie pyta odpowiedzi punktowan jest odpowied twierdzca, co ma na celu zniwelowanie tendencji do udzielania odpowiedzi pozytywnych lub negatywnych (Baron-Cohen i Wheelwright, 2004). Wyszy wynik na skali pozwala wnioskowa o wysokiej zdolnoci do empatyzowania. Odpowiedzi diagnostyczne maj w zalenoci od ich nasilenia 2 lub 1 punkt.

2.3.2. Narzdzie nr 2 pt.: Subtle Paranoia (PA-S)

Do pomiaru zmiennej skonnoci do mylenia paranoicznego zastosowano podskal PA-S (subtelny pomiar paranoi) kwestionariusza MMPI-2. Dla osb uzyskujcych wysokie wyniki na skali PA charakterystyczne s nastpujce symptomy: myli przeladowcze, nadmierna podejrzliwo, czy poczucie krzywdy z powodu domniemanego niesprawiedliwego traktowania. Nadmierna podejrzliwo moe wiza si z tendencj do doszukiwania si intencjonalnej dziaalnoci skierowanej przeciwko jednostce. Wydaje si jednak, e stanowi to odrbny mechanizm od EToM, gdy nie jest w nich tak wyeksponowany aspekt ksobny i przeladowczy. 35

Skala oryginalnie skada si z 17 pozycji (Wiener, 1948). Na potrzeby badania usunito jedn z pozycji jako niedopasowan dla prb nieklinicznych (127. Wiem, kto ponosi odpowiedzialno za wikszo moich kopotw). Skala skada si z pyta zamknitych wymuszonego wyboru (tak nie wiem nie). Brak jest danych na temat polskich adaptacji skali. Wyniki uzyskane na amerykaskich prbach pokazuj, e nie stanowi ona wiarygodnego narzdzia do pomiaru psychopatologii. Wyniki bada przeprowadzonych na prbie Wrobel i Davida Lachara (1982) wykazay niewielk przydatno 384 skali poborowych i 400 pacjentw psychiatrycznych przedstawione przez Thomasa (odpowiednio 13,4% i 5,6% wyjanianej cakowitej wariancji dla penej skali). Badanie przeprowadzone na prbie 67 osadzonych wykazao, i wyniki skali PA-S wyjaniaj tylko 23% cakowitej wariancji wynikw penej skali (Osberg i Harrigan, 1999). Naley zauway, e jest to zgodne z zaoeniem stojcym za konstrukcj skal subtelnych (Wiener, 1948, za: Wrobel i Lachar, 1982). Stosowanie skal subtelnych w diagnozie psychopatologicznej spotyka si z krytyk (Hovanitz, Gynther i Marks, 1983). 2.3.2.1. Sposb kodowania odpowiedzi

W zalenoci od tego, czy OB udzielia odpowiedzi zgodnej z kluczem, czy nie, przyznaje si jej 1-3 punkty. Zmodyfikowana skala ma zatem rozpito 16-48.

2.3.3. Narzdzie nr 3 pt.: Pomiar Egzystencjalnej Teorii Umysu, narzdzie do internetowej administracji

Pomiaru dokonywano za pomoc autorskiego narzdzia, skadajcego si z szeciu pyta zamknitych, jednokrotnego wyboru. Pytania dotyczyy dostrzegania celowoci w yciu osoby badanej, jak rwnie w otaczajcym j wiecie. W kadym z pyta do wyboru byo sze odpowiedzi, reprezentujcych rne sposoby wyjaniania (Bunge i Ardila, 1998), w tym: 36

wyjanienia teleologiczne-symboliczne (Kociski, 2005) wyjanienia, w ktrych spostrzegana przyczyna wydarzenia X ma miejsce w przyszoci, natomiast fakt jej dostrzeenia ma miejsce przed zdarzeniem X, stanowic niejako intencj stojc za X; stanowi najlepsz egzemplifikacj dziaania EToM

wyjanienia tautologiczne (Bunge i Ardila, 1998) wyjanienia, w ktrych dana osoba parafrazuje stwierdzenie wyjaniane; stanowi one wyjanienie naturalistyczne i s czsto spotykane u osb deklarujcych wiatopogld racjonalistyczny (Berring, 2002b; Schrock, 2010)

wyjanienia odwoujce si do bezporedniej interwencji siy wyszej wyjanienia anty-teleologiczne (Schrock, 2010) wyjanienia w ktrych dana osoba wiadomie przeczy celowoci zdarzenia, powoujc si na stwierdzenie, i rzeczy dziej si po prostu

wyjanienia stricte teleologiczne (w dwch wariantach, silniejszym i sabszym) (Berring, 2002b)

2.3.3.1. Tworzenie kwestionariusza

Kwestionariusz przygotowano przy uwzgldnieniu opinii siedmiu sdziw kompetentnych (w tym trjki osb o wyksztaceniu psychologicznym, dwjki o wyksztaceniu filologicznym, jednej osoby o wyksztaceniu prawniczym i jednej osoby o wyksztaceniu w zakresie kognitywistyki). Zaprezentowano im definicje poszczeglnych rodzajw odpowiedzi i poproszono o ocen zgodnoci propozycji odpowiedzi z definicj. W wypadku niezgodnoci opinii sdziw (przyjto zasad pomijania co najwyej 2 odmiennych opinii), przeformuowywano odpowied. W celu sformuowania skali, poproszono o uszeregowanie odpowiedzi w kolejnoci od najmniej teleologicznej do najbardziej teleologicznej.

37

2.3.3.2. Sposb kodowania odpowiedzi

Odpowiedzi w kwestionariuszu uoono w sposb losowy, w celu interpretacji wynikw na powrt uporzdkowano je, przypisujc im wartoci 1-6 (zacznik 1b). Do interpretacji wynikw wykorzystano sum wartoci zebran ze wszystkich pyta, tworzc zmienn Mylenie teleologiczne.

2.3.4. Narzdzie nr 4, Pomiar skonnoci do mylenia analitycznego

Podobne rozwizanie zastosowa W. Gervais (2012), do pomiaru mylenia analitycznego stosujc zadania logiczne. Wykorzystane przez niego zadania, stanowice amigwki matematyczne, zastosowano w niniejszym badaniu. Istotn zmian wzgldem pierwotnego pomiaru byo wprowadzenie podpowiedzi. W wypadku wpisania odpowiedzi innej ni poprawna, wywietla si komunikat o treci: Cz osb podaje X jako poprawn odpowied. Czy chcesz zmieni swoj odpowied?. Miao to na celu sprawdzenie, czy osoba badana jest w stanie uruchomi mylenie analityczne kiedy zostanie to jej zasugerowane. Do zagadek matematycznych doczono zestaw czterech sylogizmw, poprzedzonych przykadem objaniajcym schemat ich poprawnego rozwizania (Matczak, 1999). Dwa sylogizmy obejmoway tre znan osobie badanej (jeden z nich by sensowny z punktu widzenia wiata rzeczywistego, drugi by pozbawiony sensu), pozostae dotyczyy nierwnoci pomidzy symbolami. 2.3.4.1. Sposb kodowania odpowiedzi

W zalenoci od tego, czy OB rozwizaa zadanie za pierwszym razem czy te dopiero po podpowiedzi, poprawnym odpowiedziom przypisywano wag 2 lub 1. W zadaniach z sylogizmami kodowano odpowiedzi poprawne lub nie, przyznajc 0 lub 1 punkt. Do interpretacji przyjto sum punktw uzyskanych we wszystkich

38

zadaniach mierzcych mylenie analityczne. Suma ta tworzya zmienn Mylenie Analityczne. 2.4. Administracja testw Badanie przeprowadzono za porednictwem Internetu, bez nadzoru badacza. Tre kwestionariuszy przeniesiono do internetowej ankiety 4 wykonanej za pomoc wersji demonstracyjnej narzdzia Qualtrics5. Uczestnikw rekrutowano za pomoc postw na portalu spoecznociowym Facebook, umieszczonych na grupach zrzeszajcych studentw Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, studentw V roku psychologii i mieszkacw Domu Studenckiego Hanka. Poszczeglne kwestionariusze prezentowano w losowej kolejnoci, w celu uniknicia moliwych zakce wynikajcych z rodzaju prezentowanych treci. Metryczk, obejmujc pytanie o pe, umieszczono po wszystkich innych kwestionariuszach, w celu uniknicia zagroenia stereotypem przy rozwizywaniu zada analitycznych (Drkowski, 2012). Kontrolowano czas wypeniania caoci kwestionariuszy w celu wyczenia z analizy osb co do ktrych istniao ryzyko, i kwestionariusze wypeniay nierzetelnie. 2.4.1. Weryfikacja rzetelnoci pomiaru dokonanego za porednictwem Internetu W celu zweryfikowania rzetelnoci pomiaru dokonanego za porednictwem Internetu bez nadzoru badacza, sprawdzono korelacj odpowiedzi udzielanych na przykadowe logicznie spjne pary pozycji testowych kwestionariusza EQ-40. Uzyskane w ten sposb dane wiadcz o zadowalajcych korelacjach a tym samym o zadowalajcej rzetelnoci pomiaru. Przykadowe korelacje przedstawia tabela 2.1.

4 5

https://qtrial.qualtrics.com/SE/?SID=SV_80NxtZSSD0D5o2N https://qtrial.qualtrics.com/

39

Tabela 2.1
Korelacje pomidzy wybranymi parami logicznie spjnych pyta
pozycje testowe Trudno jest mi zrozumie jak si zachowa w sytuacjach towarzyskich Raczej nie uwaam sytuacji towarzyskich za zagmatwane Ludzie czasami mwi mi e posunam/em si za daleko w dokuczaniu drugiej osobie Inni czsto mwi mi, e jestem niewraliwa/y, cho ja nie zawsze widz dlaczego Potrafi si szybko i intuicyjnie wczu w to, co odczuwa druga osoba Jestem dobra/y w przewidywaniu, jak kto moe si poczu Zasmuca mnie widok zwierzcia w blu Kiedy byam/em dzieckiem, bawio mnie rozcinanie robakw aby zobaczy co si wydarzy Uwaga: pary, w ktrych jedno z pyta jest kodowane odwrotnie; * p < 0,05 -0,1 0,45* 0,52* r -0,40*

40

Rozdzia 3. Wyniki
3.1 Wprowadzenie Podstawowym czynnikowej celem do pracy bya weryfikacja trafnoci i struktury jest

narzdzia

pomiaru

mylenia

teleologicznego

jakim

kwestionariusz PETU. W tym celu wykonano m.in. analiz wspzmiennoci wynikw uzyskiwanych za pomoc PETU i wynikw uzyskiwanych przy pomocy narzdzi, co do ktrych istniej podstawy teoretyczne wskazujce na wystpienie wspzalenoci. Zmienn wyjanian jest Mylenie Teleologiczne, mierzone za pomoc sumy odpowiedzi na pytania kwestionariusza PETU. Zmienne wyjaniajce to Iloraz Empatii, Mylenie Analityczne i Mylenie Paranoiczne. W dalszej czci pracy przedstawiono ogln charakterystyk uzyskanych wynikw w zakresie badanych zmiennych, czynnikowej. 3.2 Statystyczny opis uzyskanych wynikw Statystyki opisowe dla zastosowanych w badaniu zmiennej zalenej i zmiennych niezalenych przedstawiono w tabeli 3.1. Tabela 3.1
Statystyki opisowe N Mylenie teleologiczne Iloraz Empatii Mylenie paranoiczne Mylenie analityczne 189 189 189 185 Min. 8 12 19 1 Max. 36 71 38 10 M 18,57 43,1 29,26 6,08 SD 6,61 10,4 3,59 2,84

weryfikacj

hipotez

badawczych

przy

uyciu

metod

analizy

Analiza

rozkadu

wynikw

poszczeglnych

kwestionariuszy

testem

Komogorowa-Smirnowa wykazaa, i rozkady zmiennych Mylenie teleologiczne i Mylenie analityczne istotnie rni si od rozkadu normalnego. 41

3.2.1. Rozkad odpowiedzi w pytaniach kwestionariusza PETU

Rozkad odpowiedzi w kwestionariuszu analizowano w oparciu o statystyki opisowe i za pomoc testu Chi-kwadrat dla jednej zmiennej. Otrzymane wartoci statystyk testowych (zaprezentowane w tab. 3.2) okazay si by istotne statystycznie na poziomie < 0,05, rozkad odpowiedzi istotnie rni si zatem od rozkadu losowego. Tabela 3.2
Wartoci statystyk testowych 1. Spotkanie wanej osoby 2. Przebycie choroby 116,23 5 p < 0,01 3. Dostanie si 4. Istnienie na studia 231,54 5 p < 0,01 wszechwiata 165 5 p < 0,01 5. Istnienie czowieka 126,78 5 p < 0,01 6. Istnienie wszechwiata 163,36 5 p < 0,01

df istotno

41,63 5 p < 0,01

Na poniszych wykresach zaprezentowano rozkad typw udzielanych odpowiedzi w poszczeglnych pytaniach kwestionariusza (ryc. 3.1 3.6).

Rycina 3.1: Rozkad typw odpowiedzi dla pytania 1.

rdo: opracowanie wasne

Rycina 3.2: Rozkad typw odpowiedzi dla pytania 2.

rdo: opracowanie wasne

42

Rycina 3.3: Rozkad typw odpowiedzi dla pytania 3.

rdo: opracowanie wasne

Rycina 3.4: Rozkad typw odpowiedzi dla pytania 4.

rdo: opracowanie wasne

Rycina 3.5.: Rozkad typw odpowiedzi dla pytania 5.

rdo: opracowanie wasne

Rycina 3.6: Rozkad typw odpowiedzi dla pytania 6.

rdo: opracowanie wasne

43

3.2.2. Czsto zmiany odpowiedzi w zagadkach matematycznych

Osoby Badane nie wykazyway skonnoci do zmiany odpowiedzi na zagadki matematyczne po wywietleniu im informacji dotyczcej wyborw innych osb. Spord osb, ktre udzieliy bdnej odpowiedzi, wikszo pozostawaa przy pierwszym wyborze. Z pytania na pytanie daje si zauway tendencja wzrostowa w dokonywaniu zmian. Udzia bdnych odpowiedzi na zagadki logiczne i odsetek osb dokonujcych zmian przedstawia Tabela 3.2. Konstrukcja internetowego kwestionariusza nie pozwalaa na zmian odpowiedzi z poprawnej na bdn (propozycja zmiany nie wywietlaa si). Tabela 3.3
Zmiany odpowiedzi na zagadki logiczne N osb, ktre N odpowiedzi N bdnych odpowiedzi % bdnych odpowiedzi dokonay zmiany na odpowied poprawn Zagadka 1 Zagadka 2 Zagadka 3 189 189 189 96 100 90 50,79% 52,91% 47,61% 3 8 11 % osb, ktre dokonay zmiany na odpowied poprawn 1,00% 4,00% 6,00% 93 92 68 46,21% 45,09% 46,39% N osb, ktre nie zmieniy odpowiedzi % osb, ktre nie zmieniy odpowiedzi

3.3 Statystyczna analiza problemu badawczego W dalszej czci pracy omwiono wyniki analizy czynnikowej

kwestionariusza PETU i korelacji wynikw poszczeglnych kwestionariuszy. 3.3.1. Analiza czynnikowa narzdzia wasnego

Aby okreli wewntrzn struktur skali kwestionariusza PETU, wykonana zostaa eksploracyjna analiza czynnikowa metod gwnych skadowych. Przed przystpieniem do analizy sprawdzono waciwoci statystyczne zmiennych. 44

Warto odchylenia standardowego poszczeglnych pozycji wahaa si od 1,297 do 1,998. Wartoci te uznano za nieznacznie od siebie odbiegajce, przyjto wic, i ich dalsz analiz uzna mona za uzasadnion. Warto wyznacznika matrycy korelacji t wyliczono jako 0,183. W celu identyfikacji liczby czynnikw zastosowano kryterium Kaisera. Uzyskano w ten sposb jeden czynnik wyjaniajcy 48,573% wariancji. W zwizku z tym, zaniechano dokonywania analizy rotowanych skadowych. Po wykonaniu analizy skadowych stwierdzono, i wskazany czynnik umiarkowanie aduje pytania kwestionariusza (wartoci od 0,588 do 0,779). Najsabiej adowanym okazao si pytanie trzecie (dotyczce mylenia teleologicznego w kontekcie dostania si na studia, 0,433). W ostatnim etapie wyliczono warto Cronbacha dla kwestionariusza. Uzyskany wynik 0,78 mona uzna za satysfakcjonujcy, zwaszcza dla tak krtkiej skali. Tabela 3.4
Macierz skadowych kwestionariusza PETU adunek 1. Spotkanie wanej osoby 2. Przebycie choroby 3. Dostanie si na studia 4. Istnienie wszechwiata 5. Istnienie czowieka 6. Negatywne wydarzenia w yciu 0,61 0,59 0,43 0,78 0,71 0,61

3.3.2. Korelacje pomidzy zmiennymi

W celu sprawdzenia trafnoci teoretycznej kwestionariusza do pomiaru Mylenia teleologicznego przeprowadzono dokonano korelacji uzyskanych za jego pomoc wynikw i wynikw pomiaru Mylenia analitycznego, Ilorazu Empatii i Mylenia paranoicznego.

45

Obliczono wspczynnik korelacji rho Spearmana pomidzy analizowanymi zmiennymi. Istotn na poziomie < 0,05 okazaa si jedynie korelacja pomidzy Ilorazem Empatii a Myleniem teleologicznym, rho = 0,25. Istnieje saby, dodatni zwizek pomidzy obiema zmiennymi. Tabela 3.5
Macierz korelacji Iloraz Empatii rho Iloraz Empatii Mylenie paranoiczne Mylenie teleologiczne Mylenie -0,90 0,22 0,06 0,45 -0,14 0,06 analityczne Uwaga: * - korelacja jest istotna na poziomie < 0,05 0,25 0,01* 0,02 0,80 -0,14 0,06 0,09 0,25 p Mylenie paranoiczne rho 0,09 p 0,25 Mylenie teleologiczne rho 0,25 0,02 p 0,01* 0,80 Mylenie analityczne rho -0,90 0,06 p 0,22 0,45

3.3.3. Potencjalna zmienna zakcajca pe

Analiza teoretyczna wskazuje na moliwy wpyw pci OB na wykazany zwizek pomidzy zmienn zalen i zmienn Iloraz Empatii. Uzyskane dotychczas wyniki w badaniach zarwno nad religijnoci, jak i skonnoci do empatyzowania wykazay znaczce rnice midzypciowe. Kobiety uzyskuj wysze wyniki w obu tych obszarach. Rnice w rednich wynikach pomidzy kobietami i mczyznami porwnano za pomoc testu U Manna-Whitneya. Decyzj o zastosowaniu testu nieparametrycznego podjto z uwagi na wyran nierwnoliczno obu tych grup. Wysze wyniki w Myleniu teleologicznym w grupie kobiet okazay si istotnie rne od wynikw mczyzn (U = 3956,00; p < 0,05). Analogiczne wyniki uzyskano take dla zmiennej Iloraz Empatii (U = 4301,50; p < 0,05). Istotne statystycznie 46

rnice uzyskano take w wypadku zmiennej Mylenie analityczne. Mona zatem wnioskowa, i kobiety w prbie wykazyway si silniejsz skonnoci do empatyzowania teleologicznymi. i wiksz skonnoci do posugiwania si wyjanieniami

47

Rozdzia 4. Analiza wynikw i dyskusja

4.1 Analiza wynikw Uzyskana korelacja pomidzy zmienn zalen Mylenie teleologiczne i zmienn niezalen Iloraz Empatii, cho saba, jest zgodna z zaoeniami teoretycznymi koncepcji EToM i zaoeniami stojcymi za tworzeniem kwestionariusza PETU. Nie wydaje si uzasadnionym oczekiwanie, i zmienna Iloraz Empatii wyjania bdzie du cz wariancji zmiennej Mylenie teleologiczne. Mechanizm empatyzowania stanowi jedynie prawdopodobn podbudow dla mechanizmu EtoM, nie jest z nim tosamy. Brak istotnych korelacji pomidzy zmienn zalen Mylenie teleologiczne i Mylenie paranoiczne rwnie uzna naley za zgodny z teori. Ujtej w tej zmiennej myli przeladowcze i ksobne nie stanowi rezultatw typowego przystosowawczego funkcjonowania poznawczego czowieka i tym samym nie powinny i w parze z myleniem teleologicznym, w zaoeniu powszechnym w zdrowej populacji. Brak istotnych korelacji pomidzy zmienn zalen Mylenie teleologiczne i zmienn niezalen Mylenie analityczne mona uzna za zastanawiajcy, zwaszcza w kontekcie wynikw uzyskanych przez badaczy, ktrych sposb pomiaru wykorzystano. Jednoczenie, w dotychczasowych badaniach nie wykazano zwizku midzy myleniem usystematyzowanym (ktrego zdolnoci analityczne miayby by przejawem) a skonnoci do mylenia teleologicznego. Mona zatem mwi o zadowalajcej kwestionariusza PETU. Wyniki analizy czynnikowej i warto Cronbacha wskazuj na wysok homogeniczno pozycji kwestionariusza. Mona wysnu zatem wniosek oglny, i kwestionariusz PETU stanowi zadowalajce narzdzie badawcze do pomiaru EToM. trafnoci teoretycznej

48

4.2 Dyskusja Perspektywa ewolucyjno-kognitywna, przyjta na potrzeby niniejszej pracy, wydaje si by obiecujcym kierunkiem naukowych studiw fenomenu ludzkiej religijnoci. Publikacje z tej dziedziny ukazuj si obecnie w czoowych czasopismach takich jak Science, Review of General Psychology czy Psychological Science. Koncepcja EToM, cho obecna w prbach naukowego ujcia mechanizmw lecych u podoa religii, pozostaje w duej mierze niewyraona wprost. By moe tutaj ley przyczyna niezbyt wyranego rozrnienia pomidzy ogem religijnoci a jej niewielkim fragmentem jakim jest teleologiczne mylenie o wydarzeniach yciowych. Przejawem tego moe by brak narzdzi badawczych koncentrujcych si na pomiarze skonnoci do formuowania tego typu wyjanie, niekoniecznie explicite religijnych. Uzyskane wyniki pozwalaj przypuszcza, i mylenie teleologiczne obecne jest w prbach objaniania wiata jakich ludzie dokonuj na co dzie, niekoniecznie wiadomie odwoujc si przy tym do nadnaturalnych bytw intencjonalnych. Dalszej penetracji badawczej wymaga z pewnoci obszar wydarze yciowych o mniejszej wadze, pokrewnych pojciom szczcia i pecha. Interesujcym obszarem wydaj si badania nad specyficznymi mechanizmami bdw poznawczych odpowiadajcych za wyciganie wnioskw o istnieniu ukrytych bytw intencjonalnych stojcych za zbiegami okolicznoci interpretowanymi jako szczliwe i pechowe. Potencjalnym kandydatem jest apofenia (Caroll, n.d.), skonno do odnajdywania wzorcw w chaotycznych bodcach i doszukiwania si nieistniejcych powiza. Wykazano eksperymentalnie, i osoby badane przejawiaj wikszo skonno do ulegania temu zudzeniu w sytuacjach poczucia braku kontroli (Whitson i Galinsky, 2008). Dotychczasowe badania ugruntowane w koncepcji EToM koncentroway si w duej mierze na badaniu osb ze spektrum zaburze autystycznych. Istotnym, zdaniem autora, walorem pracy jest przeprowadzenie bada na prbie nieklinicznej. Uzyskanie analogicznych wynikw na grupie osb zdrowych jest wanym argumentem na rzecz koncepcji EToM i moe wiadczy o tym, i rozkad zdolnoci 49

do empatyzowania w populacji moe mie zwizek z rozkadem skonnoci do teleologicznego mylenia o zdarzeniach yciowych. Pewnym ograniczeniem badania jest przeprowadzenie go na grupie studentw. Jest to zjawisko powszechne w badaniach psychologicznych i pojawiaj si gosy badaczy wzywajcych do zmiany tej sytuacji (Witkowski, 2013, s. 61). Wspczesna psychologia opisuje bowiem w wikszoci bardzo wsk grup badawcz skadajc si z mieszkacw krajw uprzemysowionych, zwaszcza Stanw Zjednoczonych. Na og s to studenci, ze wzgldw praktycznych studenci psychologii. Jest to istotne o tyle, e pod wieloma wzgldami grupa ta jest wyjtkowa. Mowa tu midzy innymi o uprzywilejowanym statusie socjoekonomicznym, istotne rnice obserwuje si rwnie w zakresie zmiennych osobowociowych, stylw poznawczych i typw umysw. Amerykascy studenci s tym samym grup wybitnie niereprezentatywn dla ogu ludzkoci (Henrich, Heine i Norenzayan, 2010). Mona przypuszcza, i nie inaczej jest ze studentami polskimi. Niniejsze badanie czciowo wpisuje si w ten schemat. Do pewnego stopnia jest to zabieg celowy, biorc pod uwag ewentualne przysze zastosowania kwestionariusza PETU w badaniach psychologicznych. Naley take podkreli, i studenci psychologii stanowi jedynie 13% ogu przebadanej prby. Dalsze badania w tej dziedzinie naleaoby przede wszystkim ukierunkowa na weryfikacj uzyskanych wynikw na prbach w wikszym stopniu reprezentujcych og populacji.

50

Zakoczenie
42 odpowied na Wielkie pytanie o sens ycia, wszechwiata i caej reszty udzielona przez superkomputer Gboka Myl Douglas Adams, Autostopem przez galaktyk

Poszukiwanie sensu ycia jest zadaniem, z ktrym boryka si wielu ludzi. Przywoywana na pocztku pracy odpowied wynikajca z teorii ewolucji dla wielu osb wydaje si nieatrakcyjna i przygnbiajca. Wielu szuka owego sensu w religii i obietnicy ycia pozagrobowego. Dla innych cel ycia nie jest pojciem religijnej natury. Poszukuj go w codziennej pracy dla dobra ogu, zwykych przyjemnociach, szczciu rodzinnym, samorozwoju. Zrnicowanie odpowiedzi w pytaniach kwestionariusza PETU pokazuje, e trudno o konsensus w sprawie kluczowych pyta dotyczcych ludzkiego istnienia. Niniejsza praca nie przyblia nas do znalezienia odpowiedzi satysfakcjonujcej wszystkich, gdy dotyczy zagadnienia bardziej przyziemnego. Dotyczy poszukiwania sensu poszukiwania sensu ycia. Wydaje si, e jest to dziedzina zasugujca na uwag badaczy o tyle, e dotyczy fundamentalnych kwestii w yciu wielu ludzi. Dotychczasowy sta bada na ten temat trudno uzna za zadowalajcy. Jako jedn z przyczyn wskaza mona brak narzdzi badawczych. Autor wyraa nadziej, i jego praca, jako wytwr bytu intencjonalnego, nie bdzie pozbawiona znaczenia w oczach odbiorcw.

51

Literatura
1. Baron-Cohen, S. (1990). Autism: A specific cognitive disorder of 'mindblindness.'. International Review Of Psychiatry, 2(1), s. 81-90. 2. Baron-Cohen, S. (2003). The empathizing system. A Revision of the 1994 Model of the Mindreading System. W: Bruce J. Ellis, David F. Bjorklund (red.) Origins of the social mind: evolutionary psychology and child development. New York: Guilford Press, s. 468-493. 3. Baron-Cohen S. (2010). Empathizing, systemizing and the Extreme Male Theory of Autism. Progress in Brain Research, 186, s. 167-175. 4. Baron-Cohen S., Leslie A. M., Frith, U. (1985). Does the autistic child have a 'theory of mind'?. Cognition 21 (1), s. 3746. 5. Baron-Cohen, S., Wheelwright, S. (2004). The Empathy Quotient (EQ). An investigation of adults with Asperger Syndrome or High Functioning Autism, and normal sex differences. Journal of Autism and Developmental Disorders 34, s. 163-175 6. Barrett, J. L., Keil, F. C. (1996). Conceptualizing a nonnatural entity: Anthropomorphism in God concepts. Cognitive Psychology, 31(3), s. 219-247. doi:10.1006/cogp.1996.0017 7. Bentall, R. P., Kaney, S., & Dewey, M. E. (1991). Paranoia and social reasoning: An attribution theory analysis. British Journal Of Clinical Psychology, 30(1), 13-23. doi:10.1111/j.2044-8260.1991.tb00915.x 8. Bering, J. M. (2002a). Intuitive Conceptions of Dead Agents. Journal of Cognition and Culture, 2 (4), s. 263-308. 9. Bering, J. M. (2002b). The existential theory of mind. Review of General Psychology, 6 (1), 3-24. 10. Bering, J. M. (2003) Religious Concepts are Probably Epiphenomena: A Reply to Pyysiinen, Boyer, and Barrett. Journal of Cognition and Culture, 3 (3), s. 244-254. 11. Bering, J. M. (2005). "O Lord You Perceive my Thoughts from Afar": Recursiveness and the Evolution of Supernatural Agency. 52

12. Bering, J. M., Blasi, C., & Bjorklund, D. F. (2005). The development of 'afterlife' beliefs in religiously and secularly schooled children. British Journal Of Developmental Psychology, 23(4), s. 587-607. 13. Bering, J. M., McLeod, K., & Shackelford, T. K. (2005). Reasoning about Dead Agents Reveals Possible Adaptive Trends. Human Nature, 16(4), s. 360-381. 14. Bering, J. M. (2010a). The belief instinct: The psychology of souls, destiny, and the meaning of life. New York: Norton. 15. Bering, J. M. (2010b). The nonexistent purpose of people. The Psychologist. 23 (4), s. 290-293. 16. Bering, J. M. (2011). Signs, signs, everywhere signs: Seeing God in tsunamis and everyday events. Scientific American. Pobrano 11 marca 2013 z http://blogs.scientificamerican.com/bering-in-mind/2011/03/13/signssigns-everywhere-signs-seeing-god-in-tsunamis-and-everyday-events/ 17. Bachowski, S. (2009). Epidemia psychiczna w Supi pod rod. W: R. I. Stachowski (red.) Nauk 18. Bouwman, G., & Van der Maten-Abbink, M. (2008). Godsbeelden en existentile theory of mind: Een vergelijkend onderzoek tussen jongeren met en zonder een autisme spectrum stoornis. [Abstrakt]. Psyche En Geloof, 19(1), s. 12-26. 19. Boyer P. (2003). Religious thought and behaviour as by-products of brain function. Trends in cognitive sciences, 7 (3), s. 119-124. 20. Boyer, P. (2005). I czowiek stworzy bogw... Jak powstaa religia? . Warszawa: Prszyski i S-ka. 21. Budzicz, . (2013, kwiecie). Wyewoluowane moduy ludzkiego umysu, na ktrych opiera si religia. Referat wygoszony na konferencji Psychologia a religia vol. II w Poznaniu 22. Bunge, M., Ardila, R. (1988). Philosophy of psychology. New York: Springer Verlag. 53 Stefan Bachowski. Zaoyciel poznaskiej psychologii. (s. 158-181). Pozna: Poznaskie Towarzystwo Przyjaci

23. Caroll, R. T., (n.d.). Apophenia.

Skeptic Dictionary. Pozyskano z:

http://skepdic.com/apophenia.html 24. Centrum Badania Opinii Publicznej, (2009). Wiara i religijno polakw dwadziecia lat po rozpoczciu przemian ustrojowych . Pobrano 13 kwietnia 2013 z: http://cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_034_09.PDF 25. Coghlan, A. (2009). Our sophisticated minds gave us religion. New Scientist, 201 (2699), s. 11. 26. Damisch, L., Stoberock, B., & Mussweiler, T. (2010). Keep your fingers crossed! How superstition improves performance. Psychological Science, 21(7), s. 1014-1020. 27. Dawkins, R. (2007). Samolubny gen. Warszawa: Prszyski i S-ka 28. Dennett, D. (2008). Odczarowanie. Religia jako zjawisko naturalne. Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy 29. Doliski, D. (2009). Pozytywna rola negatywnych zudze. W: T. Szustrowa, M. Kofta (red.), Zudzenia, ktre pozwalaj y. Szkice ze spoecznej psychologii osobowoci. s. . Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 30. Drkowski, D. (2012, kwiecie). Zagroenie stereotypem a wyniki w testach inteligencji zapobieganie. Referat wygoszony na konferencji Inteligentni Inteligentni w Poznaniu 31. Dumontheil, I., Apperly, I. A., Blakemore, S. (2010). Online usage of theory of mind continues to develop in late adolescence. Developmental science, 13 (2), 331-8. 32. Dunbar, R. (2011). Ilu przyjaci potrzebuje czowiek? Na tropie zagadek ewolucji. Krakw: Wydawnictwo Literackie 33. elka222, (2008, 31 maja). Jan Pawe II w ogniu [Plik wideo] Pobrano z http://www.youtube.com/watch?v=dQw4w9WgXcQ 34. Epley, N., Converse, B. A., Delbosc, A., Monteleone, G. A., & Cacioppo, J. T. (2009). Believers estimates of Gods beliefs are more egocentric than estimates of other peoples beliefs. Proceedings Of The National Academy Of Sciences Of The United States Of America , 106 (51), s. 21533-21538. 54

35. Gervais, W. M. (2012). Analytic Thinking Promotes Religious Disbelief. Science, 336 (6080), s. 493-496. 36. Gervais, W. M., Shariff, A. F., Norenzayan, A. (2011). Do you believe in atheists? Distrust is central to anti-atheist prejudice. Journal of personality and social psychology, 101 (6), s. 1189-206. 37. Gould, S. (1991). Exaptation: A crucial tool for an evolutionary psychology. Journal Of Social Issues, 47(3), 43-65. 38. Guthrie, S. (1995). Faces in the Clouds: A New Theory of Religion . [Google Books] Pobrano 14 kwietnia 2013 z http://books.google.pl/books? id=dZNAQh6TuwIC. 39. Goaska, P. (2012, maj). Empatyzowanie i systemizowanie a cechy autystyczne. Referat wygoszony na II Midzynarodowej Konferencji Doktorantw i Modych Pracownikw Nauki w Cieniu 40. gp (2013, stycze). Matce Boej w Jarosawiu spada korona. Przeor: to znak, Maryja chce now. Ludzie nios zoto. Gazeta.pl. Pobrano 13 kwietnia 2013, z http://wyborcza.pl/1,75478,13192507,Matce_Bozej_w_Jaroslawiu _spadla_korona__Przeor__to.html 41. Gray, K., Wegner, D. M. (2010). Blaming God for our pain: Human suffering and the divine mind. Personality And Social Psychology Review , 14(1), s. 7-16. 42. Guarino, M. (2012, padziernik). Fear the almighty wrath: Five natural disasters caused by gays. Salon. Pobrano 10 czerwca 2013, http://www.salon.com/2012/10/30/fear_the_almighty_wrath_five_natu ral_disasters_caused_by_gays/ 43. Haselton, M. G., & Nettle, D. (2006). The Paranoid Optimist: An Integrative Evolutionary Model of Cognitive Biases. Personality and Social Psychology Review, 10(1), s. 4766. 44. Heider, F., Simmel, M. (1944). An Experimental Study of Apparent Behavior. The American Journal of Psychology, 57 (2), s. 243-259. 45. Henrich, J., Heine, S., & Norenzayan, A. (2010). The weirdest people in the world? Behavioral and Brain Sciences, 33 (2-3), s. 61-83. 55

46. Hill, K.R., Walker, R.S., Bozicevi, M., Eder, J., Headland, T., Hewlett, B., Hurtado, A.M., Marlowe, F., Wiessner, P., & Wood, B. (2011). Coresidence patterns in hunter-gatherer societies show unique human social structure. Science, 331 (6022), s. 1286-9. 47. Hovanitz, C. A., Gynther, M. D., & Marks, P. A. (1983). The Prediction Of Paranoid Behavior: Comparative Validities Of Obvious Vs. Subtle Mmpi Paranoia (Pa) Items. Journal Of Clinical Psychology, 39 (3), s. 407-411. 48. Jankowiak-Siuda, K., Gulczyska, A. (2011). Iloraz Empatii i Mylenia Usystematyzowanego u dzieci. Analiza waciwoci psychometrycznych polskiej adaptacji Child EQ-SQ Questionnaire. Neuropsychiatria i Neuropsychologia, 6 (34), s. 97107. 49. Kapogiannis, D., Barbey, A. K., Su, M., Zamboni, G., Krueger, F., & Grafman, J. (2009). Cognitive and neural foundations of religious belief. Proceedings Of The National Academy Of Sciences Of The United States Of America, 106(12), s. 4876-4881. 50. Kelemen, D. (2004). Are children intuitive theists?: Reasoning about purpose and design in nature. Psychological Science, 15, s. 295301. 51. Kelemen, D., Rosset, E. (2009). The human function compunction: Teleological explanation in adults. Cognition, 111(1), s. 138-143. 52. Kociski, K. (2005). Rodzaje determinacji zjawisk biologicznych a sposoby ich wyjaniania. W: K. astowski (red.), Teoria i metoda w biologii ewolucyjnej. Poznaskie Studia z Filozofii Humanistyki, 7, s. 301-337. 53. Lawrence, E. J., Shaw, P., Baker, D., Baron-Cohen, S. i David, A. S. (2004). Measuring Empathy - reliability and validity of the empathy quotient Psychological Medicine. 34, s. 911-919 54. Matczak, A. (1999) Testy inteligencji i zdolnoci. W: J. Strelau (red.). Psychologia. Podrcznik akademicki. t. 1. (s. 448-449). Gdask: GWP 55. Mathew, S., Boyd, R. (2011). Punishment sustains large-scale cooperation in prestate warfare. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, PMID: 21670285 56

56. Mears, R. (2002)

Podrcznik sztuki przetrwania. Warszawa:

Dom

wydawniczy Bellona 57. Morewedge, C. K. (2009). Negativity bias in attribution of external agency. Journal of Experimental Psychology: General, 138(4), s. 535. 58. Nass, C. (2012). The Man Who Lied to His Laptop. What We Can Learn About Ourselves from Our Machines. New York: Penguin Group 59. Newberg, A., Waldman, M. R. (2006). Born to Believe. God, Science and the Origin of Ordinary and Extraordinary Beliefs. New York: Free Press. 60.Norenzayan, A., Gervais, W. M., Trzesniewski, K.H. (2012). Mentalizing deficits constrain belief in a personal God. PloS one, 7(5). 61. Oakes, L., Cohen, L. (1990) Infant perception of a causal event. Cognitive Development, 5 (2), s. 193-207. 62. Osberg, T. M., & Harrigan, P. (1999). Comparative Validity of the MMPI-2 Wiener-Harmon Subtle-Obvious Scales in Male Prison Inmates. Journal Of Personality Assessment, 72(1), s. 36-48. 63. Pisa, N. (2007, padziernik). Is this Pope John Paul II waving from beyond the grave? Vatican TV director says yes. Mail Online. Pobrano 10 czerwca 2013, z: http://www.dailymail.co.uk/news/article-487764/IsPope-John-Paul-II-waving-grave--Vatican-TV-director-says-yes.html 64. Putko, A. (2010). Dziecica 'teoria umysu' w fazie jawnej i utajonej a funkcje wykonawcze. Pozna: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. 65. Pyysiinen, I., Hauser, M. (2010). The Origins of Religion: Evolved Adaptation or By-product? Trends in Cognitive Sciences, 14, s. 104109. 66.Repacholi, B. M., & Gopnik, A. (1997). Early reasoning about desires: Evidence from 14- and 18-month-olds. Developmental Psychology, 33(1), s. 12-21. 67. Sagan, C. (1999). wiat nawiedzany przez demony. Nauka jako wiato w mroku. Pozna: Zysk i S-ka

57

68. Schulz, R. (1976). Effects of control and predictability on the physical and psychological well-being of the institutionalized aged. Journal of Personality and Social Psychology. 33: s. 563-573. 69. Shariff, A. F., Norenzayan, A. (2006). God Is Watching You. Priming God Concepts Increases Prosocial Behavior in an Anonymous Economic Game. Psychological Science. 18 (9), s. 803-809. 70. Schloss, J. P., Murray, M. J. (2011). Evolutionary accounts of belief in supernatural punishment: a critical review. Religion, Brain & Behavior, 1, s. 46-99. 71. Schrock, K. (2010). People with Aspergers less likely to see purpose behind the events in their lives. Scientific American. Pobrano 29 maja 2012 z http://blogs.scientificamerican.com/observations/2010/05/29/peoplewith-aspergers-less-likely-to-see-purpose-behind-the-events-in-theirlives/ 72. Smith, R. (2010, stycze). Pat Robertson: Haiti "Cursed" After "Pact to the Devil". CBS News. Pobrano 10 czerwca 2013 z http:// www.cbsnews. com/8301-504083_162-12017-504083.html 73. Weeks, M., & Lupfer, M. B. (2000). Religious Attributions and Proximity of Influence: An Investigation of Direct Interventions and Distal Explanations. Journal For The Scientific Study Of Religion, 39(3), 348. 74. Whitson, J. A., & Galinsky, A. D. (2008). Lacking control increases illusory pattern perception. Science, 322(5898), s. 115-117. 75. Wiener, D. N. (1948). Subtle and obvious keys for the MMPI. Journal of Consulting Psychology , 12, s. 164-170 76. Wilson, E. O. (2000). Socjobiologia. Pozna: Zysk i S-ka. 77. Witkowski, T. (2013). Zakazana psychologia. Tom II. Nauka kultu cargo i jej owoce. Stare Groszki: Wydawnictwo CIS. 78. Wrobel, T. A., & Lachar, D. (1982). Validity of the Wiener subtle and obvious scales for the MMPI: Another example of the importance of inventory-item content. Journal Of Consulting And Clinical Psychology, 50(3), s. 469-470. doi:10.1037/0022-006X.50.3.469 58

Spis tabel i rycin

Rycina 1.1 Figury geometryczne uyte w badaniu Heidera i Simmel Rycina 1.2 Celowe wykorzystanie zjawiska pareidolii Rycina 1.3 Zebrane przykady zjawiska pareidolii Rycina 1.4 Fotografia przedstawiajca domniemany wizerunek Jana Pawa II widoczny w pomieniach ogniska. Rycina 3.1 Rozkad typw odpowiedzi dla pytania 1 Rycina 3.2 Rozkad typw odpowiedzi dla pytania 2 Rycina 3.3 Rozkad typw odpowiedzi dla pytania 3 Rycina 3.4 Rozkad typw odpowiedzi dla pytania 4 Rycina 3.5 Rozkad typw odpowiedzi dla pytania 5 Rycina 3.6 Rozkad typw odpowiedzi dla pytania 6 Tabela 2.1 Korelacje pomidzy wybranymi parami logicznie spjnych pyta Tabela 3.1 Statystyki opisowe zastosowanych zmiennych Tabela 3.2 Wartoci statystyk testowych Tabela 3.3 Zmiany odpowiedzi na zagadki logiczne Tabela 3.4 Macierz skadowych kwestionariusza PETU Tabela 3.5 Macierz korelacji

59

Zaczniki
Zacznik 1: Informacja dla osoby badanej
Nazywam si Micha Kosakowski. Jestem studentem V roku psychologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza. Badanie w ktrym wemiesz udzia dotyczy mechanizmw zwizanych z duchowoci czowieka i jest czci pracy magisterskiej pisanej pod kierownictwem prof. dr hab. Wadysawa Jacka Paluchowskiego. Badanie oprcz typowych pyta kwestionariuszowych obejmie take rozwizanie kilku zada logicznych. Do ich rozwizania moe przyda si kartka papieru i dugopis. Poza nimi, w pytaniach kwestionariuszowych nie ma zych i dobrych odpowiedzi. Nie zastanawiaj si dugo nad odpowiedziami. Zaznacz prosz pierwsz, ktra przyjdzie Ci na myl. Badanie nie powinno zaj wicej ni 20 minut. Uzyskane w ten sposb informacje potraktowane bd jak poufne. Dostp do nich bd mia tylko ja i mj Promotor. Udzia w badaniu jest dobrowolny i w kadym momencie (nawet po rozpoczciu badania), bez podania przyczyny, mona si z niego wycofa. kontakt: michal.kosakowski.pl [mapa] gmail.com

Zacznik 2: Narzdzie nr 3 pt.: Pomiar Egzystencjalnej Teorii Umysu Kwestionariusz postaw wobec ycia Zaznacz maksymalnie jedn odpowied, ktra wydaje si najblisza Twojemu pogldowi. Nie zastanawiaj si dugo nad odpowiedzi. Nie ma tu dobrych i zych odpowiedzi. 1. Przypomnij sobie prosz spotkanie z wan dla Ciebie blisk osob (yciowym partnerem, kim, z kim si przyjanisz, osob, ktr si inspirujesz). Do tego spotkania doszo... poniewa bylimy sobie pisani po prostu, takie rzeczy nie maj celu poniewa widocznie tak miao by poniewa znalelimy si w tym samym miejscu i czasie poniewa tak chcia Bg (lub inna Sia Wysza) eby w moim yciu mogo si wiele zmieni 60

2. Teraz przypomnij sobie wybran przez siebie sytuacj, kiedy spotkaa Ci powana choroba. Moe to by choroba przewleka, taka, ktra skutkowaa pobytem w szpitalu, lub po prostu taka, ktra powanie odbia si na Twoim zdrowiu. Dokocz prosz zdanie: spotkao mnie to... poniewa taka bya wola Boga (Siy Wyszej) poniewa to dowiadczenie byo mi z jakiego powodu potrzebne poniewa widocznie tak miao by poniewa takie rzeczy po prostu si dziej w wyniku przypadkowych czynnikw, mojego stylu ycia i predyspozycji poniewa dziki przejciu tej choroby jestem lepsz osob 3. Teraz pomyl o dostaniu si na studia na ktrych obecnie jeste. Dokocz prosz zdanie: udao mi si dosta na studia... poniewa widocznie tak miao by poniewa udao mi si uzyska wymagany prg punktowy poniewa dziki temu bd mie moliwo wykonywania wymarzonego zawodu 4. Pord ludzi spotka mona rne opinie na temat pochodzenia wszechwiata. Cz ludzi skania si ku wyjanieniom naturalnym, dla czci jest to rezultat dziaalnoci Siy Wyszej. Dokocz prosz zdanie: Wszechwiat powsta... poniewa zaistniay po temu odpowiednie warunki poniewa tak miao si wydarzy poniewa miay w nim powsta istoty inteligentne po prostu, nie byo w tym adnego celu poniewa Bg (lub inna Sia Wysza) stworzy go celowo eby istniao miejsce, w ktrym ludzie bd mogli y 61 takie rzeczy nie maj celu, po prostu si wydarzaj poniewa ten kierunek studiw by mi pisany poniewa taka bya wola Boga (Siy Wyszej)

5. Rne opinie spotka mona rwnie na temat istnienia czowieka. Dla jednych jest to przede wszystkim wynik interwencji Siy Wyszej, dla innych jest to rezultat naturalnych procesw. Dokocz prosz zdanie: Ludzie powstali... poniewa jakie czynniki doprowadziy do ich zaistnienia na wiecie eby ludzko moga dokona wielkich osigni, ktrych dokonaa poniewa taka bya intencja Boga (Siy Wyszej) po prostu, nie ma w tym celu poniewa celem ewolucji byo doprowadzenie do ich powstania poniewa widocznie tak miao si wydarzy 6. Wielu ludzi dowiadcza w cigu ycia wydarze, ktre wi si z duym smutkiem. Dlaczego Twoim zdaniem spotykaj nas ze rzeczy? Dokocz prosz zdanie: Ze rzeczy spotykaj ludzi... ebymy bardziej potrafili docenia te dobre poniewa Bg (lub inna Sia Wysza) nas w ten sposb dowiadcza poniewa ze rzeczy stanowi cz ycia poniewa stanowi wan lekcj i pomagaj nam lepiej rozumie pewne rzeczy gdy dziki temu jestemy lepszymi ludmi po prostu, nie ma w tym celu

62

Zacznik 3: Schemat odpowiedzi w kwestionariuszu PETU Tabela Z.1

Schemat oznaczania odpowiedzi w kwestionariuszu PETU
pytanie 1. Dlaczego spotkaa_e blisk osob? odpowied poniewa bylimy sobie pisani po prostu, takie rzeczy nie maj celu poniewa widocznie tak miao by poniewa znalelimy si w tym samym miejscu i czasie poniewa tak chcia Bg (lub inna Sia Wysza) eby w moim yciu mogo si wiele zmieni 2. Dlaczego zachorowae_a? poniewa taka bya wola Boga (Siy Wyszej) poniewa to dowiadczenie byo mi z jakiego powodu potrzebne poniewa widocznie tak miao by poniewa takie rzeczy po prostu si dziej w wyniku przypadkowych czynnikw, mojego stylu ycia i predyspozycji poniewa dziki przejciu tej choroby jestem lepsz osob 3. Dlaczego dostaa_e si na studia? poniewa widocznie tak miao by poniewa udao mi si uzyska wymagany prg punktowy poniewa dziki temu bd mie moliwo wykonywania wymarzonego zawodu takie rzeczy nie maj celu, po prostu si wydarzaj poniewa ten kierunek studiw by mi pisany poniewa taka bya wola Boga (Siy Wyszej) 4. Dlaczego powsta wszechwiat? poniewa zaistniay po temu odpowiednie warunki poniewa tak miao si wydarzy poniewa miay w nim powsta istoty teleologicznasymboliczne tautologiczna teleologiczna I tautologiczna teleologiczna I teleologiczna II 5 2 3 2 3 4 anty-teleologiczna 1 typ odpowiedzi teleologiczna II anty-teleologiczna teleologiczna I tautologiczna teologiczna teleologicznasymboliczne teologiczna teleologiczna II teleologiczna I anty-teleologiczna tautologiczna teleologicznasymboliczne teologiczna teleologiczna II klucz 4 1 3 2 6 5 6 4 3 1 2 5 6 4

63

inteligentne po prostu, nie byo w tym adnego celu poniewa Bg (lub inna Sia Wysza) stworzy go celowo eby istniao miejsce, w ktrym ludzie bd mogli y 5. Dlaczego powstali ludzie? poniewa jakie czynniki doprowadziy do ich zaistnienia na wiecie eby ludzko moga dokona wielkich osigni, ktrych dokonaa eby ludzko moga dokona wielkich osigni, ktrych dokonaa poniewa taka bya intencja Boga (Siy Wyszej) po prostu, nie ma w tym celu poniewa celem ewolucji byo doprowadzenie do ich powstania poniewa widocznie tak miao si wydarzy 6. Dlaczego ludzi spotykaj ze rzeczy? ebymy bardziej potrafili docenia te dobre poniewa Bg (lub inna Sia Wysza) nas w ten sposb dowiadcza poniewa ze rzeczy stanowi cz ycia poniewa stanowi wan lekcj i pomagaj nam lepiej rozumie pewne rzeczy gdy dziki temu jestemy lepszymi ludmi po prostu, nie ma w tym celu teleologicznasymboliczne anty-teleologiczna 5 1 teleologiczna II 4 anty-teleologiczna teleologiczna II teleologiczna I teleologiczna I teologiczna tautologiczna 1 4 3 3 6 2 teologiczna 6 anty-teleologiczna teologiczna teleologicznasymboliczne tautologiczna teleologicznasymboliczne 1 6 5 2 5

Zacznik 4. Pomiar mylenia analitycznego wykorzystane sylogizmy i zagadki matematyczne

Kady czowiek jest ssakiem. Kady ssak jest zwierzciem. Wniosek: Kady czowiek jest zwierzciem. 1.) Z dwch pierwszych zda wynika, e trzecie jest prawdziwe

64

2.) Z dwch pierwszych zda wynika, e trzecie jest faszywe 3.) Na podstawie dwch pierwszych zda nie mona oceni trafnoci trzeciego Kady muchomor jest owadem. Kady owad jest rolin. Wniosek: Kady muchomor jest owadem. 1.) Z dwch pierwszych zda wynika, e trzecie jest prawdziwe 2.) Z dwch pierwszych zda wynika, e trzecie jest faszywe 3.) Na podstawie dwch pierwszych zda nie mona oceni trafnoci trzeciego

A>B B>C Wniosek: C > A 1.) Z dwch pierwszych przesanek wynika, e trzecia nierwno jest prawdziwa 2.) Z dwch pierwszych przesanek wynika, e trzecia nierwno jest faszywa 3.) Na podstawie dwch pierwszych przesanek nie mona tego oceni

T>O R<O Wniosek: R > T 1.) Z dwch pierwszych przesanek wynika, e trzecia nierwno jest prawdziwa 2.) Z dwch pierwszych przesanek wynika, e trzecia nierwno jest faszywa 3.) Na podstawie dwch pierwszych przesanek nie mona tego oceni Kij bejsbolowy i pika kosztuj razem 1.10 z. Kij kosztuje o 1 z wicej ni pika. Ile groszy kosztuje pika? 5 maszyn potrzebuje 5 minut by wyprodukowa 5 figurek. Ile czasu zajmie 100 maszynom wyprodukowanie 100 figurek? Jezioro porasta rzsa wodna. Kadego dnia, jej powierzchnia podwaja si. Pokrycie caej powierzchni jeziora zajmie jej 48 dni. Po ilu dniach rzsa pokrywa bdzie poow powierzchni jeziora?

65