Revista Adra 4

Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego N4 Santiago de Compostela, 2009
ADRA
ADRA
N4 Santiago de Compostela, 2009
ADRA. Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego. Museo do Pobo Galego San Domingos de Bonaval 15703 Santiago de Compostela Consello de edicin: Ftima Braa Rey Jos M Laredo Codorni Rosa M Mndez Garca Nolo Surez Manuel Vilar lvarez Representantes dos socios e socias: Xos Carlos Beir Pieiro Ftima Braa Rei Xon Ramn Marn Martnez Rosa M Mndez Garca Xon Xos Molina Vzquez Eduardo Otero Iglesias Xaqun Penas Patio Xos Recimil Tbora Manuel Vilar lvarez Tino Viz Martnez Deseo e maquetacin: ocumodeseo Impresin: Litonor S.L. Depsito Legal: C-2367-2005 ISSN: 1886-2292 da edicin: Museo do Pobo Galego. dos textos: os autores e autoras.
ndice
Relixins renovables 7
Raquel Blanco
Limiar 9 Terrenos de um antroplogo: Tu s estagirio 11

Jos Gonalves Afonso
Identitas. Imagen mia, reflejo del otro. (Imago ut, alterirus repercussus) 21
Virgina De La Cruz Lichet
O escultor ngel Ferrant en Galicia 37

Jos Mara Laredo Cordoni
Galegas nos crceres do Franquismo: O Penal de Saturrarn 51

Mara Victoria Martnez Rodrguez
Paseando pola historia de Galicia de banquete en banquete 63

Carlos Azcoytia Luque, Mercedes Fernndez-Couto Tella
Antropoloxa de 113 adaxios galegos 81

Antonio F. Lizarriturri Rosende, Antonio F.
A Cultura do mar entre troneiras 97

Francisco Manuel Lpez Martnez
Cabana de Bergantios: un lustro de actividades culturais arredor do seu Patrimonio (2003-2008) 111 Angel Eiroa Pose El Lince Con Botas: O Bicho Invisible 131
Ana Balias
Pinceladas en torno a arte contempornea nos fondos do Museo do Pobo Galego 141
Mercedes Rozas
Notas de libros 155
Relixins renovables (2009) Raquel Blanco 35 x 50 cms. Tcnica mixta s/papel de arroz
N 4 | ADRA | 9
Un novo nmero de ADRA, e xa van cinco, est nas tas mans e os que traballamos para facela posbel agardamos que as colaboracins aqu presentadas, que intentan mostrar aspectos diversos da nosa realidade como correspondendo filosofa sintetizadora de todo museo antropolxico, esperten o teu interese e sexan do teu agrado. ADRA, como vimos repetindo en cada nmero, un proxecto que naceu para aglutinar sinerxas ao redor do Museo do Pobo Galego desde a sa base social e para abrir novas e necesarias posibilidades de colaboracin, crear novas relacins, axudar a ampliar os seus apoios e a sa imaxe. Por todo isto seguimos insistindo que a nosa unha contribucin mis, pequena, ao proxecto cultural que significa o Museo do Pobo Galego, que este un proxecto que precisa da colaboracin de todos e todas e invitmoste a participar no mesmo desde as tas posibilidades. Este volume sae cando neste pas se celebran os douscentos anos de resistencia ao invasor galo, unha explosin voluntariosa para expulsar ao invasor; pero tamn os cen anos da Exposicin Regional Gallega, unha mostra da modernidade que quixo dar unha imaxe de ns, para ns e para os outros, e significou un toque de atencin para mirar cara a dentro sen perder de vista o contexto global. E, como sempre, mis nestes tempos, o noso agradecemento s casas comerciais que posibilitan a visibilidade deste proxecto. Tamn a Raquel Blanco pola sa colaboracin artstica que ilustra este volume. A todos, e a ti, moitas grazas.
N 4 | ADRA | 11
Terrenos de um antroplogo: Tu s estagirio
Jos Gonalves Afonso
Resumo
Apresento neste texto uma breve descrio do meu percurso profissional como antroplogo na qual pretendo reflectir sobre duas questes: Qual o papel da Antropologia em equipas multidisciplinares? Qual o papel da Antropologia no museu? Assim, no primeiro ponto apresento o nicho etnoecolgico de um antroplogo nativo no alto Trs-os-Montes. No segundo apresento o campo da antropologia patrimonial e museolgica, onde fao uma breve apresentao dos Museus de Agrocho. No ltimo ponto apresento as bases programticas de um museu comunitrio. Chegado Cmara Municipal de Vinhais (Gabinete de Arqueologia e Patrimnio) em Julho de 2006 integrei uma equipa composta por duas Tcnicas Superiores, uma Historiadora outra Arqueloga. Sempre ouvi dizer que a interdisciplinaridade era positiva, mas neste texto apresento alguns problemas da sua prtica num contexto do interior rural portugus. Reflicto sobre a necessidade de reconhecimento da antropologia e dos antroplogos como passo prvio para essa interdisciplinaridade, num cenrio de luta de saberes e prticas profissionais onde o poder sempre est presente.
No meu trabalho de campo, na discusso de temas, debates de ideias, trocas de olhares, de saberes, etc. com as colegas de gabinete, a resposta era sempre a mesma: Tu s estagirio.
1. O nicho etnoecolgico de um antroplogo nativo

O Ncleo Museolgico de Agrocho localiza-se numa freguesia com o mesmo nome a sul do Concelho de Vinhais. Vinhais uma vila, sede de concelho com uma rea total de 703,28 Km2, (informao extrada dos anurios demogrficos do INE, 2001) situada na provncia de Trs-os-Montes, extremo norte do pas, distrito e diocese de Bragana da qual dista trinta quilmetros. Pertence chamada Terra Fria e fica a vinte e trs quilmetros da fronteira com Espanha. O concelho habitado por 10458 pessoas (informao extrada dos Anurios demogrficos do INE, 2001) distribudas por 105 aldeias num total de 35 freguesias. Esta uma vila muito antiga, outrora chamada Pvoa Rica. Fundada em meados do sculo XIII pelo rei D. Sancho II virada como uma varanda sobre o rio Tuela. Considerada a Sintra transmontana devido a toda a sua beleza. Povoada por D. Afonso III, o mesmo que lhe deu foral a 20 de Maio de 1253, hoje, tornado feriado Municipal.
12 | ADRA | N 4
Jos Gonalves Afonso
Segundo Martins (1928) pelo concelho, predomina a cultura de centeio, castanhas, batata e tambm vinho, embora este ltimo devido filoxera ter destrudo parte significativa das suas vinhas, e actualmente ao abandono a que muitas foram submetidas, seja, nos dias que correm de entre os casos mencionados aquele que menor visibilidade tem. Todavia noutros tempos o vinho foi a produo principal do concelho, bem como da provncia. Agrocho situa-se a sul do Concelho de Vinhais, fazendo fronteira com os Concelhos de Mirandela e Macedo de Cavaleiros. Vinhais pertence chamada terra Fria, (designao dada aos quatro concelhos da raia a saber: Vinhais, Bragana, Vimioso e Miranda do Douro), no entanto apresenta a sul dos rios Tuela e Rabaal marcas de transio para a Terra Quente, precisamente o caso de Agrocho. A norte encontram-se soutos de castanheiros, provenientes da Terra Fria a sul vinhedos e olivais provenientes da Terra Quente. Esta uma aldeia com cerca de 300 habitantes, um nmero bem acima da mdia da realidade demogrfica do Concelho. Aqui encontram-se vrios servios, a saber: centro de dia, escola pr primria, bombas de gasolina, 3 cafs, 3 mercearias, 3 postos de venda de gs, 1 talho e 2 fbricas onde se fazem portas, janelas, grades, persianas, etc. em ferro e alumnio. Existe aqui tambm um vasto patrimnio construdo como: 1 igreja, 3 capelas, 3 moinhos de gua, 2 fontes de mergulho, 1 pombal, 1 lagar do azeite, etc.
2. Uma experincia no campo da antropologia patrimonial e museolgica.

Aps concluir a licenciatura em Antropologia Aplicada pela Universidade de Trs-
os-Montes e Alto Douro, Plo de Miranda do Douro, no dia 13 de Outubro de 2005 com a tese Memria e Histria dos Moinhos do Rio Rabaal fruto de uma investigao levada a cabo na regio do concelho de Vinhais, resultado do meu estgio curricular feito no Parque Natural de Montesinho permaneci em Vinhais (terra natal) para aqui fazer um estgio profissional na Cmara Municipal. Em Fevereiro de 2006 entreguei o meu currculo e restantes papis na cmara Municipal e fiquei espera que o telefone tocasse, o que veio a acontecer s no fim de Junho do mesmo ano. Assim no dia 3 de Julho apresentei-me juntamente com mais duas colegas na cmara para dar incio ao estgio. chegada j estava nossa espera o senhor Vereador da cultura e Vice-Presidente da Cmara Dr. Roberto Afonso e aps a apresentao distribuiunos por gabinetes mediante a nossa formao. Eu como Antroplogo fiquei inserido no Gabinete de Arqueologia e Patrimnio, as colegas eram professoras ficaram nos Gabinetes de Educao. De seguida acompanhou-me ao referido Gabinete e apresentou-me s pessoas que nele trabalham, a saber: uma Arqueloga e uma Historiadora. Assim o meu primeiro dia de estgio foi tal como na escola de apresentaes e a conhecer os cantos casa. Por esta altura do ano o Gabinete estava a realizar umas sondagens arqueolgicas na Casa da Vila, onde tinham j sido encontradas algumas ossadas, ento como era Antroplogo pediram-me para acompanhar as escavaes e para fazer a leitura das ossadas. Ora bem eu acompanhei os trabalhos, onde trabalhei, escavei, tirei baldes de terra, aprendi algumas tcnicas, como medir, etc. Aqui fui durante trs meses Antroplogo/Arquelogo. Quanto leitura das ossadas nunca a vim a fazer uma
N 4 | ADRA | 13
vez que no tinha conhecimentos para tal, eu sou Antroplogo Cultural, no Fsico. Ao mesmo tempo fui acompanhando tambm os trabalhos dos Museus de Agrocho juntamente com a Historiadora. Certos dias deixava as escavaes e ia para Agrocho trabalhar nos museus. Agrocho uma aldeia com cerca de 300 habitantes, considerada grande tendo em conta a realidade demogrfica do concelho. Logo nos primeiros dias de trabalho no museu percebi que pairava no ar o dia da inaugurao. Isto porque o Senhor Presidente de Junta no falava outra coisa, vai ser j no natal No entanto havia ainda muito por fazer. Na altura estvamos na fase de limpeza e tratamento das peas que iam ser expostas. Depois faltava trabalho de campo, entrevistas, como se pode querer inaugurar um museu sem fazer uma entrevista? A descrio das peas foi feita custa da sabedoria do Senhor presidente de Junta, pois quando havia dvidas era a ele que nos dirigamos e tambm a manuais (informao documental). Esta era a forma de trabalhar, que por o que mais tarde vim a saber j vinha de trs, o senhor Presidente de Junta era o que antroplogos denominam um informante privilegiado. Depois fizemos ainda duas entrevistas, uma no caf, outra no campo onde uma famlia andava apanha da azeitona e com o gado no pasto. No entanto como eu era estagirio as minhas ideias no eram tidas em conta, a resposta era sempre a mesma: tu s estagirio. Para reforar esta ideia vou recorrer a um exemplo autoetnogrfico: quando pela primeira vez numa das idas ao terreno juntamente com a Historiadora visitei o lagar do azeite verifiquei que o Pio funcionava custa da fora de vacas ou bois que presas ao Jugo andavam sempre volta accionando o Pio esmagando assim a azeito-
na at esta ficar numa pasta. Isto por que? Porque aps a minha observao (principal ferramenta da Antropologia) descobri que o Jugo que l se encontra um Jugo de vacas ou bois. Ora bem, para a Historiadora no, para ela o Pio accionado pela fora de um burro. Isto por que? Porque tinha feito uma pesquisa na Internet sobre um lagar de azeite no Alentejo e a era um burro que atravs da sua fora accionava o Pio. Eu bem tentei dizer-lhes que estava enganada mas a resposta dela foi mais uma vez: Tu s estagirio. No mesmo dia regressamos ao Gabinete e quando estou a fazer a descrio das vrias peas que compem o lagar de azeite e concretamente a prensa escrevo que totalmente em madeira, ao mesmo tempo aparece a Arqueloga e diz: no a prensa em ferro seno partia eu respondi olha que no, mas ela insistia, no entanto eu no lhe dei ouvidos e escrevi o que os meus olhos tinham visto no terreno. Assim, as minhas apreciaes no eram tidas em conta pelas colegas de gabinete, nem sequer fundamentavam em contrrio, a resposta era sempre a mesma: tu s estagirio. A ttulo de exemplo temos o caso j referido atrs do burro que ficou erradamente nos painis explicativos em vez da vaca ou boi. No ms de Maro termina o meu estgio e aps uma reunio com o Senhor Presidente de Cmara este informa-me de que no precisa dos meus servios e l fico eu como tantos outros Antroplogos no desemprego. Entretanto em Maio a Cmara pretende inaugurar os museus, (o que veio a acontecer no dia 18 de Maio, dia internacional dos museus). No entanto a Historiadora disse que precisava da minha ajuda para preparar tudo tendo em vista a inaugurao. Ento chamaram-me para trabalhar o ms de Maio mas
14 | ADRA | N 4
Jos Gonalves Afonso
como voluntrio e eu como no estava a fazer nada aceitei. Prosseguimos ento com os trabalhos de descrio das peas expostas porque se aproximava o dia da inaugurao. Chegado o dia 18 de Maio como atrs referi d-se a inaugurao dos museus. Havia muitos convidados, volta de 300 e estava presente a comunicao social local. Primeiro foi inaugurado o Museu Etnogrfico pelo Senhor Presidente da Cmara, depois o Museu Lagar do Azeite tambm pelo Senhor Presidente. Quando pouco tempo depois as pessoas comeam a ler nos painis explicativos e encontram o burro, gerou-se alguma confuso, diziam: no, no isto era uma vaca, ou at mais (Homem, 86 anos, 18-05-08, Agrocho) outros Quantas vezes andei sentada no jugo sempre volta para que as vacas andassem (Mulher, 76 anos, 18-05-07, Agrocho). Aps a inaugurao dos museus sou convidado pelo Senhor Presidente de Cmara para trabalhar como responsvel tcnico dos museus. No dia 1 de Junho de 2007 os museus abrem finalmente ao pblico e eu inicio as minhas funes. Durante os primeiros dias fui para as gentes de Agrocho um estranho, um desconhecido. Diziam: vem a um rapaz de Vinhais, outros um senhor de Vinhais que trabalha no museu outros ainda o Dr. Jos, etc. Hoje, passado um ano e meio no seio da comunidade deixei de ser um desconhecido a prov-lo est a forma como sou tratado pelas pessoas do lugar, eis alguns exemplos: o Z, o Dom Jos, o Zzinho, o Senhor Jos, etc. Assim desconfio que no deve haver uma pessoa no lugar que no me saiba o nome (a no ser uma senhora que desde o primeiro dia me trata por senhor Carlos e eu nunca a corrigi). Passado este tempo construmos juntos
uma empatia. No incio ningum dava pela minha falta, agora se por qualquer motivo falto um dia ao trabalho no dia seguinte j as senhoras do bairro me perguntam: esteve doente? ontem no veio (Mulher, 68 anos, 25-07-08, Agrocho). Depois oferecem-me fruta, bolinhos, etc. A titulo de exemplo uma senhora que mora mesmo ao lado do museu deu-me autorizao para ir aos figos a uma figueira sua e ainda quando por altura da festa do Senhor da Piedade se ausentava de casa para ir novena dizia: olhe que a minha casa fica aberta, o senhor est por aqui guarde-ma, s fica encostada e ficam aqui logo na entrada umas cervejas oferea-las aos senhores que andam a trabalhar na igreja, j que o senhor no bebe (mulher, 85 anos, 16-09-08, Agrocho). Exemplos que demonstram a confiana depositada em mim. Eu no tendo nada para lhes oferecer ouo-as. O ouvir no meu entender uma arma da Antropologia, isto a par do ler e do escrever. que para poder perguntar preciso saber ouvir. Quando passo tardes inteiras sentado numa pedra com um senhor de 86 anos que fala e gosta de falar do seu antigamente e da actualidade ele diz-me: que agora os novos no se sentam a falar com um velho, se eu lhe contar estas coisas nem acreditam, no querem saber disto para nada (Homem, 86 anos, 10-08-08, Agrocho).
3. Bases programticas para um museu comunitrio

3.1. Breve apresentao dos museus O Ncleo Museolgico de Agrocho constitudo pelo Museu Etnogrfico e pelo Museu Lagar do Azeite. O primeiro encontra-se instalado na antiga casa do Proco do lugar, casa que na dca-
N 4 | ADRA | 15
Foto 1: Falta p de pxina
da de 1960 foi tambm casa da Guarda, isto a quando da explorao das minas existentes na encosta do Senhor da Piedade. Trata-se de um pequeno museu comunitrio onde o visitante pode constatar como seria o quotidiano de uma aldeia do interior transmontano durante os sculos XIX e XX. Divide-se em trs salas, no rs-do-cho encontra-se uma exposio permanente de alfaias agrcolas, subindo as escadas encontramos o primeiro andar, onde podemos visitar a cozinha tradicional transmontana, e ao lado surge-nos uma sala de exposies temporrias, onde se expem diversos temas por ciclos, de momento apresenta-mos o ciclo do po onde o visitante pode ficar a par de todo o processo, desde aquela fase em que se deitam as sementes terra at fase em que o po chega nossa mesa.
O segundo, instalado num antigo Lagar de Azeite que foi reconstrudo e reconvertido em museu. Aqui pretende-se demonstrar como seria fazer o azeite no Lagar de Varas. Para isso o visitante tem ao seu dispor duas fases distintas de visita, no exterior encontram-se cinco painis explicativos de todo o ciclo do azeite, desde a apanha da azeitona at obteno do produto final, o azeite. No interior o visitante encontra o lagar propriamente dito.
3.2. Pensar o futuro do museu: (imaginar o futuro do rural). O meu trabalho como responsvel tcnico do Ncleo Museolgico de Agrocho fazer um pouco de tudo. Ser guia quando preciso, preparar exposies, etc. Assim estou em constante trabalho de campo em busca de
16 | ADRA | N 4
Jos Gonalves Afonso
informao que possa ser til ao museu no momento e tambm tendo em vista novas exposies. Por exemplo temos no Museu Etnogrfico um cantinho ao qual chamamos Pea do Ms onde todos os meses expomos uma pea diferente mediante o ciclo agrrio da aldeia. A par da pea surge tambm um pequeno texto descritivo alusivo pea e ao ciclo a que pertence. Depois temos tentado recuperar o patrimnio popular. Para isso tenho feito vrias recolhas, a primeira tinha a ver com plantas e ervas medicinais, que so conhecidas popularmente por estas gentes como ervas do ch. De momento estou a recolher provrbios populares uma recolha que j vinha fazendo h algum tempo e que agora alarguei ao Lar local de modo a recuperar um vasto conhecimento popular que uma longa vida de rduo trabalho conseguiu sedimentar. O Museu Etnogrfico um museu rural, humilde, no temos os meios que outros ditos desenvolvidos nos grandes centros tm. Aqui todos aqueles que nos visitam podem tocar nas peas expostas uma vez que estas no esto guardadas em vitrinas nem nada disso. A maior parte das vezes nem sequer necessrio guia. Da o eu ter dito atrs que fao de guia mas s quando preciso. A seguir passo a explicar o porque desta minha afirmao: aps a inaugurao queriam que elaborasse um texto que servisse de guio para transmitir aos visitantes. No entanto eu nunca o vim a fazer porque no concordo com isso. Sou contra isso por trs motivos, os dois primeiros j os tinha na poca, com o passar do tempo em Agrocho descobri um terceiro e por ventura o mais importante. Assim: em primeiro lugar todos os visitantes tinham de ouvir sempre o mesmo discurso e todos ns sabemos o quanto isso
maador, em segundo lugar o museu no seu papel de transmisso de conhecimento deve ter em conta quem o vai receber. Por exemplo no podemos falar da mesma forma para um adulto e para uma criana, ou para um Lisboeta que nunca viu uma Alfaia Agrcola e para um Transmontano que toda a sua vida lidou com elas. Em terceiro lugar o museu muito visitado por emigrantes que na sua visita se fazem acompanhar por um elemento da famlia regra geral mais velho como a av ou o av. Essa pessoa mal acaba de entrar comea logo a transmitir os conhecimentos que detm das peas aos seus familiares. Depois pega por exemplo na foice e comea a exemplificar como eram cortadas as palhas do centeio ou trigo noutro tempo, ao mesmo tempo comea a cantar as cantigas da segada. Esta pessoa, (mais as mulheres) passa toda a visita a contar a histria de todas as peas que compem a exposio. E quem melhor do que ela para o fazer? Ns podemos saber alguma coisa porque lemos, estudmos, etc., estas pessoas no estudaram, muitas at nem sequer sabem ler nem escrever, mas sabem como ningum a histria daquelas peas porque lidaram durante dcadas com elas, isto para conquistar a sua sobrevivncia. Na gria desportiva principalmente no futebol quando um jogador trata bem a bola ouvimos dizer: trata a bola por tu neste caso tambm me atrevo a dizer que estas pessoas tratam as peas por tu. A mesma ideia defendida por Martnez e Lourenzo (2008: 53) Nalguns casos como pode ser nos museus de histria recente ou os etnogrficos, quem melhor do que eles para explicar por exemplo os contidos que posiblemente formaron parte da sua experiencia vital?. Assim o guia que no caso era eu deixo de o ser e passa a ser a senhora. Eu junto-me ao
N 4 | ADRA | 17
grupo, comeo a fazer perguntas, as respostas essas vou-as registando mentalmente na minha cabea, deixo de ser o guia para ser aquilo que verdadeiramente sou Antroplogo. Os exemplos relatados atrs demonstram a importncia da Investigao antropolgica no museu, para o museu e fora do museu. Assim, o meu trabalho de campo permitiu-me obter conhecimentos culturais que no tinha. Conhecimentos que me ajudaram a fazer a leitura e descrio das peas expostas e que hoje guardo para transmitir ao pblico. O museu surge assim como forma de salvaguardar o patrimnio cultural. Agora o museu no pode ser um depsito de patrimnio. Este deve recuperar, preservar e interpretar o patrimnio. Deve dar a conhec-lo a quem no o conhece, aos mais novos. Segundo Pessoa (2001:3) O museu alm de conservar patrimnio tem tambm que o dar a conhecer ao pblico, e facultar-lhe a interpretao daquilo que exposto. O museu deve manter o patrimnio vivo. Este vivo no significa que volte a laborar, significa sim, vivo na memria das pessoas que vm no museu o recuperar da sua identidade. Depois deve ir para alm daquelas quatro paredes. O que quero dizer com isto o seguinte: a pea exposta no museu por si s no tem valor preciso ter em conta tudo o que est por trs como seja o seu historial, a memria da coisa, etc. Assim preciso ir ao profundo, ir ao terreno, estudar o percurso social volta do objecto. Dentro desta linha de pensamento deve tambm o museu apostar na produo cientfica. Por exemplo fazer recolhas daquele patrimnio que no vemos mas que existe na cultura local ao qual chamamos imaterial ou popular como sejam provrbios populares, cantigas, jogos tradicionais, etc. Patrimnio esse, que actualmente est em
risco de desaparecer, uma vez que as pessoas que detm esse conhecimento, essa sabedoria fruto da idade avanada tendem tambm elas a desaparecer, perdendo-se assim essa riqueza cultural dos povos. O museu deve tambm criar actividades de modo a envolver a comunidade local. Deve ter em conta a importncia de uma museologia comunitria e social adaptada aos conceitos onde se insere. Por exemplo recriar tcnicas de trabalho tradicionais que actualmente fruto da evoluo dos tempos e concretamente devido ao surgimento das novas tecnologias deixaram de se fazer. A ttulo de exemplo temos: as segadas, as acarrejas, as malhas, as vindimas, etc., Dentro da mesma linha de pensamento recriar tambm tradies, usos e costumes de outrora que nos dias de hoje vo caindo em desuso como: O serrar das velhas na Quaresma, os casamentos no Entrudo, a tomba dos carros no dia de todos os santos, etc. Isto para que se crie um ambiente de empatia entre o museu e a comunidade local para que juntos alcancem o objectivo proposto que o desenvolvimento daquele projecto chamado museu. Para isso importante ter em conta o contexto no qual se insere. O museu deve fazer uma ecomuseologia que permita entender melhor a mudana. De acordo com Pessoa (2001:1) a ecomuseologia permite envolver o visitante na globalidade da realidade natural-cultural e veio dar ao museu uma dimenso e uma aproximao das pessoas. Esta nova museologia surgiu no final da dcada de 1960. O museu deve ser um espao de encontro que satisfaa as necessidades sociais. Por exemplo deve ser um local onde velhos e novos troquem experincias. Deve envolver a comunidade local na tomada de decises
18 | ADRA | N 4
Jos Gonalves Afonso
de modo a que esta veja o museu como algo que lhes pertence, algo que seu. A titulo de exemplo as pessoas de Agrocho sentem orgulho no museu, a prov-lo esto discusses (saudveis) que por vezes ocorrem com pessoas de freguesias vizinhas. A ttulo de exemplo: vs tendes caixa Multibanco, mas ns temos um museu, vs no, vinde ver (Homem, 45 anos 11-01-08, Agrocho). O museu deve ser ainda um espao de dilogo entre geraes, entre locais e visitantes. A ttulo de exemplo temos: o caso j mencionado no ponto 2, a av que transmite os seus conhecimentos culturais aos
membros mais novos da famlia. E tambm o caso que a seguir vou contar: quando o museu visitado por excurses de lares de idosos de outras terras fazem sempre intercmbios com o lar local onde almoam e a seguir visitam os museus em conjunto. Ora nesta confraternizao aproveitam para trocar ideias, saberes, etc. O museu assim um veculo de transmisso de conhecimentos sobre a histria recente dos povos sem livros nem letras. De modo a manter viva a memria e a histria dos meios rurais, sendo um instrumento de resistncia rural face dominao urbana.
Bibliografia
ALONSO FERNNDEZ, L. (1993): Museologa. Introduccin a la teora y prctica del museo. Madrid: Istmo. BURGESS, R.(2001): A pesquisa de Terreno uma introduo, Oeiras: Celta Editora. CAUDAU, J. (2002, or. 1996): Antropologa de la memoria. Buenos Aires: Nueva Visin. CONNERTON, P. (1999): Como as sociedades recordam, Oeiras: Celta Editora. CRUCES, F. (1998) problemas en torno a la restitucin del patrimonio. Una visin desde la antropologa. Poltica y Sociedade, n. 27, pp. 77-87. GARCA CANCLINI, N. (1989): Las culturas populares en el capitalismo. Mxico Nueva Imagen INE (Censos 2001) Instituto Nacional de Estatstica. XIV Recenseamento geral da populao, IV Recenseamento geral da habitao. Resultados definitivos norte. MARTINS FIRMINO, P. (1987) Folclore do Concelho de Vinhais volume I. Vinhais: Edio da Cmara Municipal de Vinhais. MARTINS FIRMINO, P. (1997) Folclore do Concelho de Vinhais 2 e ltimo volume. Vinhais: Edio da Cmara Municipal de Vinhais CAMPO MARTNEZ, C. e LOURENZO GARCA, P. (2008): Educacin e museos: orientacins para as novas necesidades, em ADRA n. 3. Revista dos scios do Museu do Povo Galego, pp. 45-57. PACHECO, H. (1985) Portugal patrimnio cultural popular 1, o ambiente dos homens. Volume I. Lisboa: Areal editores. PACHECO, H. (1987) Rostos da Gente, escritos sobre Patrimnio Cultural e outras histrias. Vila Nova de Gaia: Editorial Caminho. PACHECO, P. (1998): Os meios rurais e a descoberta do Patrimnio. Comunicao apresentada na actividade conversas volta das estrelas. Campo europeu do patrimnio. Souto Bom, Tondela.
N 4 | ADRA | 19
PEREIRO, X. (2006): Patrimnio cultural: o casamento entre patrimnio e cultura, em ADRA n. 2. Revista dos scios do Museu do Povo Galego, pp. 23-41. SANTOS PESSOA, F. (2001): Reflexes sobre Ecomuseologia. Porto: Afrontamento. TABORDA, V. (1932): O Alto Trs-os-Montes: estudo geogrfico. Edio de 1987. (Coleco Espao e Sociedade). Lisboa: Livros Horizonte.
N 4 | ADRA | 21
Identitas. A mia imaxe, reflexo do outro (Imago ut, alterirus repercussus)

Virginia de la Cruz Lichet
O retrato fotogrfico foi utilizado non s como un produto comercial polos grandes estudos fotogrficos, senn tamn como un utensilio de identificacin, clasificacin e control. Esta segunda funcin pretenda a creacin de ficheiros e a normalizacin da actividade tanto dos hospitais como dos crceres e estudos antropolxicos. Desde 1850, a especulacin sobre a identidade vaise orientar en das direccins: unha que apunta a integrar o retrato na rede do sistema xudicial; e a outra, asocindoo coa carte-de-visite, que a implicaban na trama das relacins sociais.
1. Cara ao retrato de identidade

En xuo de 1839, en Francia, o conde Duchatel, ministro do Interior, presenta ante a Cmara dos Deputados unha exposicin dos motivos para a aprobacin do proxecto de lei necesario para a adquisicin do invento de Daguerre. A pesar desta data tan tempern houbo que esperar ao mes de febreiro de 1888 para que un home, Alphonse Bertillon, que acaba-
ba de reorganizar o sistema de identidade xudicial, tomara o control do Servizo Fotogrfico da prefectura de polica de Paris1. A reforma que se puxo en marcha deu lugar fotografa xudicial que coecemos na actualidade2. Bertilln creou, en certa maneira, unha forma cannica de fotografar aos criminais, mtodo que se mantivo at os nosos das, permitindo consolidar un xigantesco ficheiro de rostros humanos que nos son presentados como unha dobre efixie (frontal e de perfil) cun panel identificativo. Este mtodo de vixilancia pretende, a travs dunha sntese mental realizada a partir de das imaxes sintetizadas nun nico rostro, co fin de levar un certo control: a xeometra descritiva de Monge estipula que se pode analizar e describir unha figura no seu volume por proxeccin sobre dous planos perpendiculares entre eles, dando unha sensacin de unidade e a ilusin dunha totalidade que permite unha reconstrucin ideal do corpo perdido3. Non obstante, esta prctica de arresto remntase aos principios da fotografa: co-
1 Sobre o tema dos ficheiros xudiciais e outro tipo de ficheiros que usan da fotografa como un elemento mis para a configuracin destos, consultar: CROY, O.R.: El retrato fotogrfico. Ed. Omega. Barcelona, p. 14; DARRAH, W.C.: Carte de Visite in nineteenth Century Photography. Ed. W.C.Darrah Publisher. Gettysburg, Pennsylvania, pp. 40 e 137-145; GAGE, J. (1997) Photographic likeness, en Portraiture. Facing the subject. Ed. Manchester University Press. Manchester, pp. 119-130; LITVAK, L. (1990) Espaa 1900. Modernismo, anarquismo y fin de siglo. Ed. Anthropos. Barcelona (Col. Autores, textos y temas Literatura, n 8), pp. 129-154; ROUILL, A. e LEMAGNY: Historia de la fotografa. Ed. Bordas, Pars, pp. 51 e 73-74; ROUILL, A. e LEMAGNY Le corps et son image. Photographies du dix-neuvime sicle. Ed. Contrejour, Nancy, pp. 72-76; SAGNE, J.: Latelier du photographe. 18401940. Ed. Presses de la Renaissance. Pars, pp. 164-170; TORPEY, J.: The invention of the passport. Surveillance, Citizenship and State. Ed. Cambridge University Press, Cambridge, pp. 54-56 e 165-167; Identits. De Disderi au photomaton. Catlogo da exposicin no Centre Nacional de la Photographie (Palais de Tokio). Ed. Centre Nacional de la Photographie et Sainte Nouvelle des ditions du Chne. Paris, 1986. Coleccin Photocopies, pp. 53-58 (texto de C. Phline) e p. 9 (texto de Michel Frizot). 2 Identits. De Disderi au photomaton. Catlogo de exposicin. Opus cit., p. 53. 3 bidem, p. 9.
22 | ADRA | N 4
cense exemplos de daguerrotipos executados pola Sret Pblica de Bruxelas en 1843-44 ou pola polica de Birmingham en 18484. En Pars parece que o uso policial do novo invento data de 1841. En 1854, un inspector xeral de prisins propn que, tras ser suprimido en 1832 o uso do ferro quente para marcar aos criminais, ademais da fotografa (exclusivamente descritiva), engdese a cada ficha un informe biogrfico e incluso psicolxico. A partir deste momento, cada ficha ter unha fotografa frontal, outra de perfil e un resumido historial de antecedentes e das caractersticas psicolxicas da persoa detida. O invento do negativo ao colodin, a mediados do sculo XIX, permite fotografa prestarse mis facilmente aos servizos da polica. Dodro propn, en 1851, a aplicacin da fotografa aos documentos oficiais, pasaportes, permisos de caza, etc. A pegada dos caracteres, xunto co resto de sinais persoais, tia que facilitar o control dos individuos. En varias ocasins, no Journal Amusant, Nadar fai alusin ao feito de axuntar os retratos fotogrficos aos pasaportes. A principios dos anos cincuenta comeza a proxectarse o uso da fotografa para a identificacin. As posibilidades de realizacin de pequenos retratos para o uso de pasaportes foran destacadas polo seor Verneuil en 1853 na La Presse; e, en xullo de 1854, o inspector xeral de prisins, Moreau-Christophe, concibe un proxecto para fotografar criminais. Le Constitutionnel do 23 de maio de 1855 indica que Lerebours acaba de facer polo procedemento fotogrfico, o retrato do autor do atentado do 28 de abril. Cremos que exemplares deste retrato sern
distribudos no estranxeiro co fin de constatar si se pode identificar este home.5 Noutros mbitos tamn se constata un mesmo uso da fotografa: en 1857, Burstfield, director dunha casa de sade, fai unha comunicacin dirixida Sociedade Fotogrfica de Londres para propor que, nos asilos de alienados, se poa en prctica este procedemento co fin de facilitar a sa identificacin no caso de posibles evasins. Porn no penitenciario onde destaca moi especialmente: en 1865, unha seccin fotogrfica inaugurada no interior do sistema carcerario de Sain-Petersbourg. En toda Europa incianse tentativas que procuran un uso racional da fotografa descritiva.6 Anda que at 1880 s se tratarn de intentos embrionarios, no code practique de police judiciaire et administrative, Desoer arrepntese de que esta tcnica non estea suficientemente desenvolvida:
hai en cada comisara un libro da polica negro... debera haber, ao lado deste libro negro, un lbum cos retratos fotogrficos de todos os individuos condenados por roubo, asasinato, atentado ao pudor...7
Alphonse Bertillon, que non foi o primeiro como se puido comprobar, aporta unhas solucins eficaces e case definitivas unindo os medios fotogrficos, antropomtricos e sociolxicos. Crea, en 1882, o primeiro servizo de identificacin xudicial, coecido a travs da denominacin de antropometra descritiva. Trtase de tomar tanto as medidas antropomtricas como as caractersticas fsicas do
4 bidem, p. 53. 5 ROUILL, A. e MARBOt, B. Opus cit., p. 70; SAGNE, J. Opus cit., p. 164; Identits. De Disderi au photomaton. Catlogo de exposicin. Opus cit., p. 12. 6 SAGNE, J. Opus cit., p. 165; e Identits. De Disderi au photomaton. Catlogo de exposicin. Opus cit., p. 12. 7 bidem, p. 165.
N 4 | ADRA | 23
individuo; ademais de dous retratos fotogrficos (de fronte e de perfil).8 Bertillon normaliza o ficheiro a travs de dous elementos: o uso do perfil ao que considera como o nico mtodo eficaz hora de identificar con varios anos de intervalo a un mesmo individuo; e un encadre moito mis reducido, que o proposto por Eugne Appert, uns anos antes, de medio corpo, cortando o fotografado polos ombros. Esas das innovacins exclen do campo visual da representacin un gran nmero de elementos que aparecan at agora (caracteres morfolxicos ou de expresin que permita o tres cuartos, signos de individualidade a travs da vestimenta, etc.). Desta forma o retrato policial convrtese exclusivamente nun mtodo descritivo (ficheiro de signos fisionmicos).9 Non obstante, sen os primeiros pasos de Appert e outros, probable que Bertillon non dera co definitivo mtodo antropolxico xudicial. Appert comezou fotografando aos communards detidos nas insurreccins de 1871. As sas series de carte-de-visite responden aos mesmos principios formais: baixo unha iluminacin uniforme e difusa, os homes sentados eran retratos ante un fondo neutro, de fronte, nun primeiro plano e cortado por encima da cintura. Polo seu funcionamento formal, polas circunstancias da sa posta en obra e polo uso represivo posterior das imaxes, a producin versallesa de Appert racha coa prctica do estudo e anuncia a dos futuros servizos fotogrficos da polica, confiados a Bertillon en 188210, quen estableceu unha sala de medicin con instrumentos de medida para calcular o peso, o dimetro dos cranios,
a lonxitude dos brazos e pernas, na propia comisara, convertndoa as nun verdadeiro estudo fotogrfico. Desta maneira, aos datos descritivos como a cor dos ollos, a forma do nariz, orellas, boca, etc, se engada a imaxe fotogrfica, elaborando as unha ficha completa de cada detido.11 En marzo de 1882, diversas personalidades, entre as que estaba M. Loz, prefecto de polica, Lon Bourgeois, Vicesecretario de Estado xunto co Ministro de Interior, o seor Lpine, secretario xeral da prefectura de Pars, e o seor Goron, xefe de seguridade, inauguraron os novos locais do servizo de identificacin instalados no Pazo de Xustiza. Sobre unha superficie de trescentos cincuenta metros cadrados distribuanse diversas salas. Despois de ter percorrido un longo corredor con ficheiros fotogrficos a ambos lados, os individuos, flanqueados por policas, chegaban a unha porta detrs da cal oficiaban os operadores. Na sala de posado, unha cmara escura e unha cadeira, rigorosamente mantidas a unha distancia fixa, permitan manter unha reducin ao stimo. Pivotando de noventa grados a cadeira, sobre a cal o detido tomara asento, este representbase baixo dous ngulos diferentes; e nuns segundos, a placa gravaba a fronte e o perfil. Todo resultaba ser do mis mecnico. A cadeira, cuberta por unha ruda tea de veludo, evitaba todo abatemento do modelo, e un repousa cabeza mantao a unha distancia perfecta do obxectivo asegurando unha posta a punto perfecta12. O 9 de maio de 1899, o Petit Journal presenta un suplemen-
8 bidem, p. 165. 9 Identits. De Disderi au photomaton. Catlogo de exposicin. Opus cit., p. 55-58. 10 ROUILL, A. e MARBOT, B. Opus cit., p. 72, e ROUILL, A. e LEMAGNY Opus cit., p. 51. 11 MATSUDA, M.K. (1996) The memory of the modern. Ed. Oxford University Press. Nova York, p. 135; e Portraits/Visages. 1853-2003. Catlogo de exposicin en la Bibliothque Nationale de France.. Ed. Gallimard, Paris, 2003, p. 42. 12 SAGNE, J. Opus cit. p.167.
24 | ADRA | N 4
to ilustrado baixo o ttulo de Lassassin de Choisy-le-Roi lanthropomtrie, onde se reproduce un gravado a cor que representaba ao asasino da pequena Louise Marka posando para Bertillon. Un texto a xeito de lenda dica: Trtase dunha especie de bruto de vinten anos chamado George-Henri Sautton.13 Este tipo de fotografa, dada a anulacin da distancia, non distingue entre categoras sociais, senn que manifesta a sa ambicin de expresar a igualdade de dereitos dos individuos e acode sa vocacin primeira que a da identidade natural, sen artificios nin artiluxios.14 No estudo fotogrfico xudicial un dispositivo para o revelado rpido das probas produca vinte mil fotografas de pequeno tamao, denominado formato selo, que eran difundidas a todos os inspectores, controladores de billetes de tren, comisarios, aduaneiros e comisarios cantonais. As operacins de reproducin e revelado de documentos desenvolvronse nuns estudo, de espazo amplo, onde se acumulaban baixo a cristaleira inclinada unhas enormes cmaras escuras dispositivos mecnicos, pupitres, rales e escaleiras.15 Todo este espectculo era necesario para realizar unha imaxe espida de elementos, pero repleta do esencial: o propio individuo. En1893 obrgase aos estranxeiros a rexistrarse e en 1914 aos ambulantes, adquirindo as un documento antropomtrico de identidade. Desde o sculo XVIII o dispositivo do retrato la silhouette reandase buscando o mito das orixes: o perfil gravado nas moe-
das da Antigidade. O seor Silhouette, controlador de finanzas en 1759, deu o seu nome a estes retratos monetarios cuxa tcnica se basea no contorno da sombra (tendo en conta que en francs silhouette significa silueta). A sa natureza (de indicios) garanta a similitude e a sa lixeireza permita unha gran producin.16 Mis al do fenmeno de moda, este convertase nun til cmodo para satisfacer os delirios antropomtricos que coeceron os contemporneos dos Lumires. Johann Kaspar Lavater, adepto da fisionoma, ve nesta natureza de indicios, una forma de demostracin cientfica:
a imaxe a mis verdadeira e a mis fiel que se pode dar a un home. [...] A fisionoma non ten probas mis seguras e irrefutables da sa verdade obxectiva que as siluetas.17
En 1775, Lavater desenvolveu esta ciencia para recoecer aos homes segundo os seus caracteres fisionmicos.18 Baseada esencialmente no estudo do perfil siluetado, a nova ciencia postula un sistema de relacins unvocas entre a diversidade de rostros e a diversidade de almas. Os caracteres fsicos, segundo Lavater, correspondanse cos psquicos. A traxectoria que mantn esta lia, e que vai desde a fisionoma conducida por Goethe, Kant, Balzac ou Grandville at a xeometra descritiva de Monge, recuperada por Bertillon e pola tradicin dos estudos antropolxicos.19 Pero quizais o retrato de identidade sexa considerado como tal non pola fotografa senn polo nmero
13 bidem, p. 169. 14 bidem, p. 169, e Portraits/Visages. 1853-2003. Opus cit., p. 35. 15 bidem, p. 169-170. 16 Identits. De Disderi au photomaton. Catlogo de exposicin. Opus cit., p. 9. 17 Portraits/Visages. 1853-2003. Opus cit., p.34-35. 18 ROUILL, A. e MARBOT, B. Le corps et son image. Opus cit., p., 13. 19 Portraits/Visages. 1853-2003. Opus cit., p.35.
N 4 | ADRA | 25
identificativo que se lle asigna20, intentando garantir as a unicidade perfecta.21 A reforma bertilloniana non se limitou a uniformizar o ficheiro policial senn que introduciu un mtodo de uso da fotografa. Son as medidas antropomtricas de cada suxeito as que son anotadas para poder clasificar os clichs xudiciais. En canto identificacin fotogrfica do sospeitoso, se operaba a travs dunha comparacin de caracteres diferenciadores usando un vocabulario absolutamente codificado. Este mtodo denominado le portrait parl (o retrato falado).22 Para Bertillon este tipo de fotografa non deba ter ningn interese esttico e si un propsito puramente funcional.23 Tratbase de que a memoria, ese depsito de imaxes virtuais, conseguise reconstitur rostros a travs de imaxes fragmentarias de diferentes pezas combinadas entre si, descubrindo novas identidades. Os procedementos fotogrficos do portrait parl normalizronse: un, segundo un dispositivo preciso e invariable de tomas de vista, e outro, en funcin dun vocabulario descritivo e cromtico xerarquizado maneira dunha linguaxe documental.24 Bertillon acabar incluso realizando un tableau synoptique (cadro sinptico) no que se recollan diferentes formas de diversas partes do rostro (nariz, ollos, boca, etc.). chegados at este punto, s podo dicir que o retrato fotogrfico xudicial perdeu toda a sa individualidade, incluso mesmo o seu principio de figuracin, reducndose a un simple elen-
co de formas diversas de fragmentos faciais, permitindo crear rostros inexistentes, retratos robots, ao xeito do doutor Frankestein, dun collage figurativo. Nesta mesma lia habera que citar o labor do doutor Hugo W. Diamond, quen en 1851 comezou a realizar un ficheiro calotpico dos alienados do asilo de Springfield en Gran Bretaa. En Francia, desde 1852, o doutor Duchenne de Boulogne estudou os mecanismos da fisionoma humana, sometendo a un paciente a unha estimulacin electrofisiolxica. Os dous xneros, xudicial e mdico-psiquitrico, progresaron de forma paralela. En 1862, Charcot entrou Salptrire e publicou Les Mcanismes de la physionomie. Convertido en profesor de anatoma patolxica acolleu no seu equipo en 1875 a Paul Rgnard. Este compuxo un lbum composto por cen fotografas de enfermos de epilepsia e histeria, coa colaboracin de Bourneville. No 1876 H. Dagonet ilustra a sa Tipoloxa de alienados a travs dunha extensa coleccin de clichs psiquitricos.25 Iconografa mdica e psiquitrica, arquivos etnogrficos, retratos policiais, control fotogrfico da identidade.26 Os anos de 1850 a 1855 coeceron un excepcional desenvolvemento e experimentacin que sern decisivos para o futuro uso social da fotografa. Pero realmente toda esta normalizacin, para a creacin de ficheiros identificativos de diferente ndole, acabou por anular as particularidades do individuo que acabou por converterse, ao seu xeito, en estereotipo. Ernest Lacan
20 Identits. De Disderi au photomaton. Catlogo de exposicin. Opus cit., p. 7-12. 21 bidem, p. 9. 22 bidem, p. 58. 23 bidem, p. 57. 24 Portraits/Visages. 1853-2003. Opus cit., p. 35. 25 Identits. De Disderi au photomaton. Catlogo de exposicin. Opus cit., p. 54; ROUILL, A. e MARBOT, B. Le corps et son image. Opus cit., p.,53-57; e ROUILL, A. e LEMAGNY Opus cit., p. 73-75. 26 MATSUDA, M.K., Opus cit. en especial o captulo 6 (Identities: Doctor, Judge, Vagabond), p. 121-141; e o captulo 7 (Distance: In the Revolutionary Garden), p. 142-147.
26 | ADRA | N 4
asociaba, en 1856, criminalidade e loucura, dicindo:

Teo ante os meus ollos unha coleccin de catorce retratos de mulleres de diferente idade. Unhas sorrn, outras parecen soar, todas teen algo de estrao na sa fisionoma. Unha palabra basta para explicalo todo. Estn tolas.27
No caso espaol, Pedro Dorado Montoso foi un dos principais fundadores da nova escola criminoloxista en Espaa. Empezaron a publicarse estudos como o de Rafael Salillas, El delincuente espaol ou Los locos delincuentes en Espaa na Revista General de Legislacin y Jurisprudencia (94, 1899), ou o de Azorn Sociologa criminal (1899). Gran parte do interese xeral polos traballos de socioloxa criminal rebasaba amplamente o crculo de especialistas. A isto contribua a ampla informacin que sobre estes temas apareca en revistas de carcter xeral ou literario. Adolfo G. Posada publica anualmente en La Espaa Moderna unha detallada informacin ao respecto. Os artigos, baixo o ttulo El ao sociolgico, daban un coidadoso reporte dos principais congresos e publicacins sobre o tema. En particular interesante a obra de Azorn que fai un percorrido desde o sculo XVIII (con Spinoza, Descartes, Le Mettrie) at a sa poca. Opina sobre ditos autores, includo os seus contemporneos italianos (Lombroso,
Sighele, Ferri), examina a clasificacin dos criminais e critica varias das clasificacins anteriores.28 Azorn concle destacando a necesidade de identidade e semellanza social. En resumo, critica tanto as teoras criminalistas como as positivistas italianas, pero recoece que axudan a destrur vellos mitos e a cambiar a sociedade.29 Pouco a pouco verase como este tipo de retrato irase xeneralizando at alcanzar un gran porcentaxe da poboacin. Dos ficheiros criminais, psiquitricos e antropolxicos, o uso do retrato fotogrfico como un elemento de identificacin irase implantando para favorecer o control e o censo da poboacin. O pasaporte ou o Documento Nacional de Identidade, que inclen ambos unha fotografa, son a proba de que estamos identificados administrativamente, e permite aos estados establecer un control dos seus habitantes e diferenciar a uns dos outros.30 Xa en 1899 P. Le Roy comentou: Entre estas medidas a mis importante a creacin do Documento Nacional de Identidade. [...] un documento especial, igual para todos.31 Un documento estndar era considerado non s administrativamente eficiente, senn tamn como democrtico.32
2. A fotografa galega: retratos de identidade ou identidades retratadas?

A sociedade do sculo XIX tamn establecera cos cambios sociais unhas estruturas
27 Traducin propia. Sacado de Identits. De Disderi au photomaton, Opus cit., p. 57. 28 Os penalistas italianos apoiranse na fisioloxa, pataloxa e psicologa para as sas clasificacins; pero segundo Azorn, sera mis razoable unha clasificacin que se base en esruturas sociais, diferenciando entre crime rural e urbano e rechazando toda influenza de raza, clima, herencia, etc. Estos datos estn sacados de LITVAK, L. Opus cit. p. 136-150. 29 Referente criminologa en Italia e Espaa, non se pretendeu realizar un estudo detallado como no caso de Francia. Porn pareca importante a inclusin dos tratados mis relevantes en ambos pases para atender que o rudo xurdido en Pars por estes anos non era exclusivo de Francia, senn que formaba parte dun movemento que se estaba dando, desde os anos setenta, en toda Europa. 30 DARRAH, W.C. Opus cit., p. 40, 137 e 145; e TORPEY, J. (2000) The invention of the passport. Surveillance, Citizenship and State. Ed. Cambridge University Press. Cambridge, p. 54-56 e 165-167. 31 MATSUDA, M.K. Opus cit., p. 133. 32 bidem, p. 133.
N 4 | ADRA | 27
Foto 1: Manuel Barreiro. [Autorretrato (para DNI)]. 1970. Arquivo Barreiro, Forcarei.
xurdico-cientficas destinadas a controlar os diferentes comportamentos individuais, onde a fotografa, polo carcter de proba que se lle atribe nesta poca, vai xogar unha baza importante. Os traballos de Duchenne de Boulogne ou os de Bertillon, que crean os servizos de identificacin xurdica, son unha boa proba disto. Dentro desta perspectiva, e a modo de exemplo, se poden analizar as fotografas da campaa de retrato para o carn de identidade ou de familia numerosa que, fotgrafos como Manuel Barreiro ou Virxilio Viitez, realizaron nos anos cincuenta e sesenta do sculo XX por toda a provincia de Pontevedra. (Foto 1) Este decallage entre os
retratos bertillonianos e os de Barreiro/Viitez non mis que temporal, posto que ambos destacan unhas mesmas caractersticas, unhas causas anlogas, unha finalidade comn e unha tcnica similar en canto forma (anda que cos obrigados cambios impostos polos avances da tccnica). No caso de Viitez a finais dos anos cincuenta cando foi reclamado para facer o servizo militar na Corua.33 Ao regresar, no ano 1957, colaborou coa polica para a realizacin de fotografas destinadas a formar parte do Documento Nacional de Identidade que at o ano de 1962 non se fixo obrigatorio. Viitez acostumaba a desprazarse coa sa Lambretta at os pobos das proximidades. Al un grupo de policas organizaban a poboacin para que pasaran un a un a retratarse. Colgaba unha saba branca sobre o muro, ou nun tronco, ao xeito dos fotgrafos ambulantes,34 e situaba ao individuo no centro, esttico, rxido, frontal e coa mirada fronte, resaltando sobre o fondo neutro. Cando a fotografa estaba destinada para o Documento Nacional, o modelo deba mirar fronte; pero cando se trataba dun pasaporte (nos casos da emigracin), entn deba ser tomado de tres cuartos, lixeiramente xirado cara a un lado para poder ser visto de fronte e de perfil vez, recordando as a teora de Monge.35 En ambos casos eran retratos de busto, realizados cunha cmara de 35 mm, e de formato cadrado, similares s medidas empregadas por Bertillon para o ficheiro criminal. Os contactos mostran os defectos da saba rachada que, co corte, desapareceran. A funcin da fotografa de identidade levaba implcita
33 SUREZ CANAL, X.L. (2000) Virxilio Viitez: un recorrido por la historia del retrato, en Photovisin, n 29. Ed. IG Fotoeditor. Utrera (Sevilla), p. 66. 34 ROUILL, A. e MARBOt, B. Opus cit., p., 15. 35 Estos datos estn sacados da entrevista realizada ao propio Virxilio Vieitez en decembro de 2002.
28 | ADRA | N 4
unha serie de normas ineludibles tan estrictas que at fixaban a distancia entre a cabeza e o bordo da imaxe, o que unido ao antedito implicaba que a imaxe fose reencadrada posteriormente por Viitez.36 Estes retratos, anda facndonos pensar nas fotografas decimonnicas que respondan a esa idea de control por parte do poder establecido, respostan a unha clase de imaxe que, polo simple feito de non usar as condicins tcnicas de rexistro automtico e obxectivo do modelo que ten diante, como podan facelo os fotomatns ou as modernas Polaroid de hoxe, dannos como resultado unhas fotografas que ademais de ter a finalidade de catalogacin, clasificacin e control, teen uns verdadeiros compoentes estticos, facndonos entrar unha vez mis neses retratos onde a dignidade da persoa representada se converte no feito mis relevante.37 Desta forma, tanto Viitez como Barreiro, a travs da realizacin de retratos individuais, formularon verdadeiros lbums da comarca con retratos nos que non existe ningn tipo de distincin social (salvo pola vestimenta). (Foto 2) Algunhas destas fotografas foron empregadas posteriormente para outros usos, como imaxe de peto para o recordo (adquirindo, co tempo, un formato especfico: 7 x 10). Nesta mesma lia, estes fotgrafos tamn foron solicitados para realizar retratos escolares, por exemplo, dicir en grupo, anda que seguindo o mesmo procedemento que para os destinados a documento de identidade: cada neno estaba separado dos demais pero fotografado en grupo e cun fondo neutro. Todos estes retratos configuran, no seu conxunto, un documento histrico de toda unha comarca.
Tanto polo momento histrico como polo lugar xeogrfico onde traballaron, evidente que tiveron que armarse de enxeo hora de recrear verdadeiros estudos fotogrficos no exterior, ao igual que o facan nos interiores. Hai que ter en conta que a tcnica de mediados do sculo XX non poda ser comparable coa de finais do XIX. A Instamatic permitiu o traslado relativamente fcil das cmaras, entre outras cousas. Tcnica e materiais fixranse mis prcticos co paso dos anos, tanto na sa aparatosidade como no seu manexo. O cliente xa non acuda ao fotgrafo senn que era a inversa: o estudo trasladbase (ou se montaba) con gran facilidade noutros espazos. Con cada encargo os fotgrafos recreaban o seu estudo que, en certo modo, non se apartaba moito das reconstrucins escnicas que se elaboraban nos estudos decimonnicos. Non cabe dbida que estes eran, anda que algo mis modernos, estudos fotogrficos en toda norma, posto que todas as sas imaxes eran froito de encargas e poucas veces realizaban traballos cunha nica pretensin artstica. Se ben na segunda metade do sculo XIX os estudos atraan a clientela, ao xeito duns grandes almacns, a cmara permaneca fixa, o escenario (sempre no mesmo lugar) se travesta constantemente con accesorios, mobiliario, fondos, etc., e o modelo situbase sempre no mesmo lugar modificando unicamente a pose para simular certa variedade, todo permaneca inamovible. Co paso do tempo pdese deducir que os avances tcnicos modificaron as prcticas do fotgrafo permitindo novas posibilidades de representacin: agora o cliente quen atrae ao fotgrafo, a cma-
36 SENDN, M. (2000) La fotografa de Virxilio Viitez en el perodo 1955-1965, en Photovisin, n 29. Ed. IG Fotoeditor. Utrera (Sevilla), p. 10-11. 37 SUREZ CANAL, X.L. (2000) Virxilio Viitez: un recorrido por la historia del retrato, Opus cit., p. 67.
N 4 | ADRA | 29
Foto 2: Manuel Barreiro. [lbum familiar no que se mesturan fotografas de viaxes coas do DNI]. Arquivo Barreiro, Forcarei.
30 | ADRA | N 4
ra mvese at encontrar o encadre e o ngulo desexado en funcin do entorno (que funciona como escenario), e da luz. O fotgrafo xa non pode prever senn que improvisa segundo o resultado que desexa obter e as condicins ambientais e xeogrficas. O instante se converte en protagonista xa que o tempo de exposicin tamn se reduciu. Estas transformacins propias dunha era industrializada modifican, como non, certas prcticas, pero a esencia do fotgrafo de estudo permanece e se mantn tanto en Disdri ou Bertillon como en Vieitez ou Barreiro. (Foto 3) Pero, mis al da funcin pola cal este tipo de retrato parece ter nacido, dicir destinado para complementar o Documento Nacional de Identidade, existen retratos similares que se anticipan a dita funcin. Por iso encontramos a finais do sculo XIX retratos individuais e de grupo onde, anda que non sexa s rostro, buscan, en certa medida, a exclusin do referente espacial, a anulacin do entorno co nico fin de concentrar a atencin na figura humana retratada, no ser mesmo, na sa esencia. (Foto 4)
3. Cara a esencia do ser: captar a imaxe esencial

O retrato xudicial participa dun movemento histrico moito mis xeneralizado polo cal a imaxe fotogrfica contribe constitucin mesma da identidade como identidade social, participando as emerxencia do individuo como tal, no sentido moderno do termo. Retrato carte-de-visite e daguerrotipo por un lado, retrato antropomtrico por outro, a categora do retrato institucionalizado e xeneralizado grazas s instigacins de Alphonse Bertillon no marco cientfico e positivista da
humanidade, pervive anda nos Documentos de Identidade e pasaportes.38 As fotografas de identidade totalmente determinadas pola sa funcin teen como nico obxectivo a descricin dos diferentes elementos do rostro do suxeito. E non obstante, ante a aparente sinxeleza, ante a falta de elementos engadidos, ante a confrontacin da mirada, se nos presenta un suxeito inquietante e misterioso. Unha imaxe na que, como di M. Frizot, todo est presente sen terse volto verdadeiramente visible. Porn estes, ao ser presentados fra do contexto na actualidade, trascende a sa funcin, sendo portadores de unha revelacin que non se contenta co parecido fsico, caracterstica que segundo Frizot diferencia os retratos das fotografas de identidade. Nesta clase de retrato, o modelo non ten a iniciativa de involucrarse no proceso fotogrfico e non dispn da sa propia imaxe; non aparece como suxeito senn como obxecto obrigado a posar. Nas sas fotografas para Documento Nacional de Identidade realizadas de fronte, Viitez enfrntase e enfrntanos ao outro. A travs desta mirada o noso eu entra nunha dobre relacin coa do modelo, de contemplante a contemplado, que fundamentarn sa alteridade como ns o fundamentamos na nosa conciencia. O rostro revelado de fronte cos ollos prendidos aos nosos (do espectador e do fotgrafo) crea ese instante de encontro: unha mirada directa que nos sorprende, nos xulga, nos observa silenciosa e que nos petrifica transformndonos en obxectos.39 Non obstante nos retratos fotogrficos de tres cuartos asmese a ambigidade do outro. A fuxida escpase no perfil. Cabeza e corpo,
38 Protraits/Visages. 1853-2003, Opus cit., p.35-36. 39 PARS, J. (1967) El espacio y la mirada. Ed. Taurus. Madrid (Col. Ensayistas de Hoy), p. 127-128.
N 4 | ADRA | 31
Foto 3: Manuel Barreiro. [Isabel, Manolo y Xos Luis Barreiro co seu bisav Manuel Ouro]. 1952. Arquivo Barreiro, Forcarei.
Foto 4: Maximino Reboredo [Muller de negro sentada]. [1890-1899]. Arquivo Maximino Reboredo, Lugo.
Foto 5: Manuel Barreiro. [Lola Rivas (1970), Jaime Barreiro (1945) y Manuel Barreiro (1942). Fotografas para DNI]. Arquivo Barreiro, Forcarei.
32 | ADRA | N 4
ao termo da sa rotacin, vlvense perpendiculares a nosa vista, pese a que a do modelo prdese no plano, para ns, espectadores, inaccesible. (Foto 5) En consecuencia, a relacin rmpese, vlvese unilateral. Por ltimo, o perfil indica un lmite: afirmacin da mirada directa, ao equvoco da mirada oblicua, o perfil substiteos coa estraeza total, quedando abolida a reciprocidade. O perfil, pois, fai estalar a dualidade que o tres cuartos se esforza por cubrir; o outro arrincado do espectador por completo, creando a tentacin de aprehendelo inmobilizndoo nun espazo incompartible onde a sa mirada se perde coa sa liberdade. O perfil descobre ao outro como estrao e como un obxecto para posur.40 Anda que no sculo XIX os retratos fotogrficos tian unha funcin social, pouco a pouco, e co paso do tempo, van adquirindo un significado mis ntimo e persoal. As fotografas de identidade de Viitez ou Barreiro tian, no seu da, un propietario, unha funcin utilitaria, un destino. Agora moitas delas son observadas desde outro punto de vista, desde outro ngulo, modificando de novo a sa funcin. Xa nos son asimiladas a un nome determinado; o espectador que se enfronta a elas non coece o modelo. Trtase dunha confrontacin instantnea, intensa, profunda e ntima, na que modelo e espectador manteen un dilogo coas sas respectivas miradas e unha valoracin mutua respecto ao outro.41 Como di Barthes a fotografa funciona como emanacin do referente.42 necesario ter un referente para reflexionar sobre ns mesmos, a nosa identidade e a nosa condicin humana. (Foto 6)
A fotografa funciona non s como referente ao presentarnos ao outro como un elemento alleo ao noso eu, senn que acta tamn como espello que reflicte a nosa propia imaxe. En ambos casos a observacin , en realidade, unha reflexin sobre ns mesmos. maneira de Narciso vmonos grazas ao reflexo transmitido pola fotografa que, por outra parte, contribe a favorecer ese mimetismo. Trtase de recoecer para recoecerse, dun intercambio a travs da mirada, un ir e vir de pensamentos. O ollo observa o espello, analiza a superficie e por fin a atravesa... xa estamos do outro lado, xa podemos ao fin enfrontarnos con ns mesmos. En definitiva, o individuo pode empezar a definirse como suxeito a partir desta dobre mirada que a sa vez introspectiva e mimtica. A atencin que suscita no espello do cocete a ti mesmo permtelle tomarse conscientemente; mentres que constitundose en imaxe, no espello do outro, se converte en espectculo para el mesmo baixo a mirada exterior: verse e ser visto. O cara a cara, espazo ntimo arrancado mirada do outro, non s unha percepcin pasiva dunha aparencia, senn unha proxeccin mutua, circulacin do desexo ao reflexo e viceversa.43 (Foto 7) Identificarse con algun establecer unha representacin de mesmedade coa imaxe desa persoa. O proceso identificativo un movemento continuo que acompaa a nosa existencia modificando gradualmente a organizacin interna; tras calquera identificacin subxace a identificacin primaria.44 Paul Ricoeur xa dixera Soi-mme comme un autre (un mes-
40 bidem., p- 130-144. 41 SENDN, M. (2000) La fotografa de Virxilio Vieitez en el perodo 1955-1965, en Opus cit, p. 10. 42 Citado en bidem, p. 11. 43 MELCHIOR-BONNET, S. (1994) Histoire du miroir. Ed. Auzaas Editeurs. Pars, p. 161-162. 44 CAPARRS, N. Del narcisismo a la subjetividad. Opus cit., p. 125.
N 4 | ADRA | 33
Foto 6: Manuel Barreiro. [Enrique Barreiro]. 1950. Arquivo Barreiro, Forcarei.
Foto 7: Manuel Barreiro. [Xos Luis Barreiro]. 1967. Arquivo Barreiro, Forcarei.
mo como outro), plantexando unha exhaustiva investigacin acerca da relacin entre identidade e alteridade. A sa meta fundamental a de disociar dous significados das disociacins importantes: a identidade idem e a identidade ipse. A primeira sinnimo de mesmedade, mentres a segunda o de ipseidade. Esta ltima a que pon en xogo a dialctica do si e do outro distinto do si. A ipseidade do si mesmo implica alteridade, mentres que a mesmedade identidade numrica, que significa unicidade e o seu contrario sera a pluralidade e cuxa operacin a identificacin.45 Polo tanto identificarse con algun, como di Caparrs,
establecer unha representacin de unicidade coa imaxe desa persoa a travs da identificacin. Agora se busca no outro unha definicin de un mesmo, di Richardd Sennett.46 Proxeccin dun no outro e viceversa, a amizade, o amor ofrecen eses espellos oblicuos onde cada un pode entrever unha imaxe de si tolerable, vez familiar e diferente. O amor o encontro dun mesmo a travs da alteridade, a integracin lograda das pulsins narcisistas. Na mirada do alter ego un se recoece como un espello. Cando un ollo mira noutro recocese a si mesmo. Transparencia recproca, o ollo-espello realiza vez fusin e separacin,
45 GMEZ GARCA, P.:Las ilusiones de la identidad. Ediciones Ctedra. Madrid, p. 167-170. 46 SENT, R. (1979) Narcisismo y cultura moderna. Ed. Kairs. Barcelona, p. 63.
34 | ADRA | N 4
Foto 8: Maximino Reboredo. [Home con toga]. [1890-1899]. Arquivo Maximino Reboredo, Lugo.
Foto 9: Maximino Reboredo. [Home con chaleco]. [1890-1899]. Arquivo Maximino Reboredo, Lugo.
identidade e diferencia. Por fin, interior e exterior poden ser intercambiables. O suxeito obxecto e o obxecto suxeito. Esta a historia, como di Melchior-Bonnet, dun home que mira a un home que mira a un home..., xa non se recoece en ningn, vez todos os demais e ningn. A inquietante estraeza convrtese en alarmante conformidade: Todos os demais son eu.47 a confusin do mesmo e do outro desbanca toda a seguridade e autoconciencia at agora conquistada. De volta posicin de partida, a reflexin actvase en busca da sa verdadeira identidade. (Foto 8) E non obstante, nas sas orixes, estas imaxes estaban realizadas co fin de provocar
47 MELCHIOR-BONNET, S. Opus cit. p. 259-260.
o encontro dun con un mesmo; finalidade, en definitiva, de toda fotografa. Non s identificar senn tamn identificarse, recoecerse, aceptarse e recordarse a travs desa imaxe que se converte en atemporal e, co tempo, sen referente.
En conclusin
Supoendo que o retrato sexa unha posta en escena, a identidade sera unha posta ao nu. A representacin, esa imaxe que desexa ser portadora dunha revelacin e que se soe contentar cun parecido fsico, sera como a maquillaxe dunha identidade. Esta aparece como un negativo, unha imaxe latente onde
N 4 | ADRA | 35
Foto 10: Maximino Reboredo. Domnguez. [Soldado do Rexemento 54]. [1890-1899]. Arquivo Maximino Reboredo, Lugo.
todo est pero nada visible en realidade. O que cambiou desde o sculo XIX, coa implantacin dun certo retrato de identidade, a intencionalidade tanto do suxeito como do fotgrafo para non desvelar demasiado. A fotografa de identidade priva dunha serie de elementos considerados superfluos, como o tempo, o movemento ou o referente espacial. Para identificar necesario que todos os caracteres mis destacados sexan idnticos; e
por iso, todo o que rodee ao personaxe resulta innecesario; s o seu rostro ser o punto de encontro coa nosa mirada. (Foto 9) A identidade xudicial sistematizou, grazas automatizacin do proceso, o valor informativo da fotografa. Retratos comerciais, fotografa descritiva instauraron unha enorme mquina de sinais, utensilio de control dos individuos adaptados era da multitude.48 E porn, ante esta aparente visin panptica, todo parece misterioso. Tanto Manuel Barreiro, como Virxilio Viitez, como incluso Maximino Reboredo cincuenta anos antes, todos eles souberon impoer ante a mirada dun espectador annimo (ou non) a efixie dun ser que, despoxados de todos os elementos que lle identificaban se nos presenta cunha solemnidade e unha nobreza inusitada. (Foto 10) A mirada, case como nico vehculo de informacin, proxecta de forma sensitiva, sen palabras, o esencial, o verdadeiro, a realidade dunha identidade chea de historia, a sa historia, chea de sentimentos que penetran inevitablemente en ns a travs da luz brillante dos seus ollos fixada para sempre grazas fotografa e proxectada nese continuum visual cada vez que a observamos.
Chamo referente fotogrfico non cousa facultativamente real a que remite unha imaxe ou un signo, senn cousa necesariamente real que foi colocada ante o obxectivo e sen a cal non habera fotografa.49
48 SAGNE, J. Opus cit., p. 169. 49 BARTHES, R. La cmara lcida. Opus cit, p. 135-136.
N 4 | ADRA | 37
O escultor ngel Ferrant en Galicia
ngel Ferrant Vzquez foi un dos escultores mis importantes do sculo XX en Espaa. Contemporneo do perodo das vangardas histricas, pero de formacin e herdanza familiar na arte mis tradicional, desenvolveu unha traxectoria firme e coherente en constante evolucin, sempre marcada pola reflexin e a vontade de atopar novos vieiros para a escultura. Ferrant quedou en Espaa cando outros buscaban a sada artstica noutros pases, e tivo que quedar igualmente cando tras a guerra, non haba moitas opcins. Pero a sa figura, desde un maxisterio respectable e honesto, foi unha referencia impagable para as xeracins mis novas. O seu legado artstico ten moito que ofrecer ao espectador curioso de hoxe. Anda que naceu e morreu en Madrid (1890-1961), e al viviu a maior parte da sa vida, ags un longo perodo en Barcelona, Ferrant tivo unha grande relacin con Galicia, terra da sa nai e da sa dona. Aqu pasou case todos os verns da sa vida, e comezou a sa carreira docente.
Figura 1: A casa do Corgo.
Os anos do Corgo
Ata hai pouco houbo unha casa no camio do Corgo (fig. 1), na Corua, que tia grande encanto pola sa presencia e polo seu entorno. A casa e finca teen unha longa e intere-
sante historia anda por desentraar. Situada entre a igrexa parroquial de Oza e o leito do ro Monelos, estaba xunto Horta do Xeneral, as denominada porque pertencera ao enxeeiro militar Pedro Martn Cermeo, home de grande importancia para comprender o urbanismo ilustrado corus. Cara o 1885 a finca
38 | ADRA | N 4
era propiedade do axente da Bolsa de Madrid ngel Vzquez y Lpez1. Nese momento era xa o que se denominaba unha quinta de recreo, unha grande finca amurallada de mis de 8.000 m2, un xardn con especies exticas, horta e unha curiosa casa con longa galera e fachada de ladrillo a das cores. Xunto a ela, no camio, unha das fontes de principios do sculo XIX que aliviaban a vella estrada de acceso cidade. O lugar do Corgo formaba parte do concello de Santa Mara de Oza ata a anexin deste ao da Corua en 1912. Este concello rodeaba a cidade herculina e constitua un entorno rural tipicamente galego. Entre aldea e cidade, e co ro Monelos como eixe, Oza ocupaba unha grande extensin onde as casas de labregos e lavandeiras convivan con incipientes industrias suburbanas e algunhas fincas de recreo. o mundo que describe Lesta Meis nas sas obras, mulleres que traballan de sol a sol, na aldea e na cidade como mandadeiras, costureiras ou serventas. O Corgo era o campo, pero quedaba a un paso da estacin do ferrocarril, dos accesos cidade por estrada e mesmo do porto. Aqu, a esta casa da que falamos veu pasar os verns durante un cuarto de sculo a familia do pintor madrileo Alejandro Ferrant Fischermans, ao casar el coa coruesa Blanca Vazquez y Lpez. Aproveitando a dobre condicin de paisaxe rural e proximidade urbana, o artista, acadmico e destacado representante do romanticismo e da pintura de historia decimonnica espaola, saa a pintar horta e aos lugares mis prximos, e tamn deixbase ver nunha Corua en plena expansin econmica e cultural.
Figura 2: Galeria Corgo por Alejandro Ferrant.
De entre unha serie de cadrios que se conservan da poca, e nos que se recoece a finca e arredores, destaca a magnfica Vista de La Corua, pintada no vern de 1891 por Alejandro Ferrant desde a casa do Corgo, e que o ano seguinte presentou Exposicin Internacional de Belas Artes celebrada en Madrid con motivo do IV Centenario de Amrica2. Podemos admiralo no Museo de Belas Artes da Corua, grazas doazn feita pola viva e os fillos do pintor. No momento de pintar este cadro xa nacera (tia a penas uns meses) o primoxnito dos Ferrant, ngel, quen chegar a ser o grande escultor espaol do sculo XX e o membro mis clebre dunha familia de artistas. A infancia de ngel, polo que respecta as estadas de vern en Galicia, reflicten este ambiente familiar creativo e pracenteiro, gozando do xardn e debuxando ou tocando msica, actividades nas que participaban todos. Un cadro pintado polo pai na galera desta casa do Corgo (fig. 2) ilustra un destes momentos. ngel debuxaba e pintaba mentres, segundo el mesmo contou, despertaba nel o in-
1 Historia y descripcin de la ciudad de La Corua por don Antonio Abelardo Rey y Escariz, 1886, Pg. 365. 2 Galicia Diplomtica, 1892, n 4, Santiago.
N 4 | ADRA | 39 - De quin es esto? le preguntamos con curiosidad. De mi hijo NGEL. Y vimos que correteaba por el jardn un nio apenas de 12 aos, que an juega como un nio y ya pinta como un hombre. - Maestro, -le dijimos;-esto es V. mismo reproducido. - S; pero con ms fuego todava, -nos contest.3
Figura 3: La cuesta de la vida
terese pola terceira dimensin: ante un papel prefera unhas tesoiras ca un lapis. Pero as primeiras obras que coecemos son pequenas pinturas e debuxos que ilustraban as cartas que enva familia. Ou unha revista confeccionada por el mesmo, Colorines, que comeza no vern de 1902, nove anos despois de que outro neno xenial, Pablo Picasso, fixera outras similares, Azul y Blanco e La Corua, na mesma cidade. Tamn igual co malagueo, na prensa local atopamos as primeiras referencias s habilidades artsticas do Ferrant mozo. No vern de 1904 un xornalista de La Voz de Galicia visita ao pintor Alejandro Ferrant na sa casa do Corgo e este vaille amosando as obras que foi facendo na Corua: escenas do porto, dos xardns, da praza de touros, da Batalla de flores, :
No habamos concluido de alabar las suyas, cuando vino a ensearnos otras apuntes ligeros tambin en que se revelaba un pintor de extraordinario mrito y de bullidora y grande imaginacin.
Como resulta natural, ngel Ferrant inicia os estudios artsticos en Madrid, na Escola de Artes e Oficios, e tamn acode Escola de Belas Artes de San Fernando, e xa en 1910 participa na Exposicin Nacional con das obras. Unha delas, La cuesta de la vida (fig. 3), un monumental grupo escultrico en xeso, acada a segunda medalla. Trtase dunha peza que resume a herdanza artstica decimonnica do escultor. Unha parella de vellos axdanse entre eles a avanzar ante as dificultades fsicas propias da idade, evidenciadas polo realismo do detalle anatmico. A impresin que produce no espectador dbese proximidade humana do tema e ao simbolismo que transcende. un grupo que define nunha soa imaxe o que a vida, e a fin cara a que vamos todos. A concepcin compositiva, o virtuosismo tcnico no modelado, nos pregues, nas sombras que produce, e o tema, moi vinculado arte social da segunda metade do sculo XX, fai desta peza unha obra de grande importancia para un mozo que anda non cumprira os vinte. Sen embargo, o camio artstico de ngel Ferrant ter pouco que ver con esta obra. La cuesta de la vida pertence desde entn ao Museo de Arte Moderno (actualmente Museo
3 La Voz de Galicia, 24 de setembro de 1904.
40 | ADRA | N 4
Nacional Centro de Arte Reina Sofa), anda que desde 1921, e por orde ministerial, foi cedida Real Academia Galega que na actualidade a conserva na sede da institucin, na ra Tabernas coruesa. Unha rplica en bronce foi instalada en 1977 no parque de Santa Margarita da Corua, cando este se inaugurou. No vern de 1912 abre as portas na Corua unha Exposicin de Arte organizada pola Liga de Amigos e o concello, e coordinada polo pintor Francisco Llorns. A convocatoria ten grande xito, e non so participan os mis importantes pintores galegos do momento (Sotomayor, Corredoira, Sobrino, Taibo, Castelao, e os xa desaparecidos Ovidio Murgua, Carrero, Vaamonde, Parada Justel) senn algns dos mis destacados en Espaa, como Mezquita, Benedito, Chicharro ou Romero de Torres. Ademais da exposicin hai conferencias e concertos. A familia Ferrant participa activamente. O pai, Alejandro, enva cinco obras. O fillo, ngel, unha caricatura e tres esculturas, das de bronce e unha de xeso. As fillas Blanca e Mara dan un concerto a do, violn e piano, que ser un xito. ngel, ademais, protagoniza unha curiosa experiencia. Entre os visitantes da exposicin, e participando con cada entrada, sorteronse das obras. Unha pintura de Rafael Barros, e a escultura en xeso patinado Cabeza de nio, de Ferrant. Descoecemos se algunha familia coruesa anda conserva esta peza novel do artista, seguramente sen decatarse da sa importancia. O movido vern corus de 1912 anda ofrecer outro acontecemento que chamar a atencin de ngel Ferrant. Poucos das despois da inauguracin da exposicin convcase por primeira vez a Festa da Flor, unha iniciativa da pedagoga Mara Barbeito para recadar
Figura 4: Fiesta de la Flor.
fondos para as Colonias Escolares e os nenos desfavorecidos. Pide s mulleres coruesas que ofrezan unha flor xente que atopen pola ra a cambio dunha moeda. Esta singular iniciativa ter xito en todo o pas. Ferrant reflcteo nunha caricatura (fig. 4) moi modernista, na que aproveita para retratar a dous dos mis populares personaxes corueses do momento: o mdico Rodrguez e Manuel M Puga, coecido popularmente como Picadillo polas sas famosas receitas, e que chegara a ser alcalde da cidade. A familia de Puga fora propietaria da nomeada Horta do Xeneral que nestes anos acubillaba Granxa Agrcola experimental. O ano seguinte ngel Ferrant fai unha viaxe a Pars que o descoloca. o momento das vangardas, dos ismos revolucionarios. O que ve prodcelle grande impacto, pero o sume nunha crise creativa, faille reformular todo o concepto que tia ata entn da escultura. E isto traducirase nun perodo de improducin. Sen embargo, os anos seguintes (1914 a 1918) colaborar como axudante meritorio con destino no ensino de modelado e baleirado na escola de Artes y Oficios de Madrid.
N 4 | ADRA | 41
Os Ferrant pasan os ltimos anos na casa do Corgo. Durante un tempo foron vecios do fotgrafo Jos Sellier, hoxe clebre por ser pioneiro do cinematgrafo en Espaa, e autor da pelcula mis antiga das que se teen noticia neste pas. En 1914 o arquitecto Juan de Cirraga asina un proxecto de reforma da casa, que incorpora un novo miradoiro de madeira ao chafrn que olla a Monelos. No proxecto o edificio mencionado como Casa de la Cochera. Ao ano seguinte a Real Academia provincial de Belas Artes da Corua faille unha homenaxe a Alejandro Ferrant Fischermans, nomendoo acadmico de honra nun acto solemne. Al propoen que sexa nomeado tamn fillo adoptivo da cidade. Igualmente cocese que o artista, que director do Museo de Arte Moderno, en Madrid, facilitar a concesin de catro esculturas ao concello, en calidade de depsito, para ornar os xardns pblicos corueses. Entre elas estn o coecido Pescador napolitano e Herma con Sileno e Baco, de Felipe de Moratilla, e o Himeneo, de Juan Figueras, que foron colocadas nos Xardns de Mndez Nez en 1916. Alejandro Ferrant morre en Madrid en xaneiro de 1917. A situacin econmica familiar debe resentirse notablemente, pois so dous meses mis tarde a casa do Corgo alugada por 5.500 pesetas anuais Compaa de Mara4. Ante a necesidade que se observou de abrir novos colexios relixiosos na Corua, foi elixida esta congregacin para fundar o de nenas, que se denominar de La Enseanza. A dificultade para atopar un terreo en condicins fixo que se instalaran provisionalmente na finca dos Ferrant, onde seguiran ata que
en 1929 se trasladen sede definitiva. Posteriormente o conxunto do Corgo, coecido polos vecios mis novos como a quinta das cereixas servira de correccional de menores. Tras unha longa etapa de abandono sufriu un incendio no 2003, e mis recentemente foi derrubada a edificacin mentres a finca pasou a formar parte do parque de Oza. A morte do pai colleu a ngel Ferrant en plena crise vocacional. Dubidaba dedicarse ou non actividade artstica, pero as circunstancias empurrrono a preparar as oposicins para profesor de artes e oficios, o que lle resultaba mis accesible e natural. Aproba en 1918 e foi proposto en segundo lugar polo tribunal cualificador. Obtn o seu primeiro destino precisamente na Corua, onde estar dous anos.
Profesor da Escola de Artes e Oficios da Corua

Ferrant tomou posesin como profesor de trmino de modelado e baleirado da Escola de Artes e Oficios da Corua o 18 de abril de 1918. Cesou o 31 de xullo de 1920 por traslado de Barcelona. Aqu comeza, pois, a carreira docente do noso artista, algo que tomar sempre moi en serio e que ser motivo de reflexin e investigacin pola sa banda. Nos dous anos corueses observamos que tivo poucos alumnos e case todos obtiveron cualificacins moi altas. Pero a actividade de Ferrant na Corua non se cinguiu so docencia. Instalouse cos seus tos (a casa do Corgo xa non estaba dispoible) e incorporouse vida dunha cidade de provincias que coeca ben e que neses anos bula de actividade e gaas de vivir. As festas
4 Jos A. Olcina Martn (2006): La Compaa de Mara (2 parte y ltima), en Canal Noroeste, n 6, A Corua, px. 20.
42 | ADRA | N 4
do vern, as merendias do Circo na Granxa Agrcola de Monelos, os concertos do violinista Quiroga e do pianista Pepito Arriola, as conferencias e exposicins como as de Imeldo Corral ou Castelao, non pasaran desapercibidas para o profesor. Enseguida tomou contacto cun grupo de artistas e escritores novos con arelas de vangarda, cos que fundara a revista Vida. A personalidade de Ferrant callou fondamente nesta xeracin de corueses, que o recordaban moitos anos despois. Toda manifestacin artstica durante su estancia en La Corua estuvo de cerca o de lejos influida por su presencia, por sus enseanzas, por su admirable concepcin de lo que debe ser el arte5. Entre os membros do grupo, que se reunan en tertulia no caf La Pea, na ra Real n 346, estaban Manuel Abelenda, Santiago R. Bonome, Julio J. Casal, ngel del Castillo, lvaro Cebreiro, Rafael Gonzlez Villar, Luis Huici, Manuel R. Moret, Jos Seijo Rubio e Julio R. Yordi. Esporadicamente, cando visitaban a cidade, tamn se sentaban na tertulia Asorey, Castelao, Fernndez Mazas e Valentn Paz Andrade entre outros. Julio Rodrguez Yordi recoece o maxisterio de Ferrant nesta tertulia xuvenil:
Tus actos nos dieron siempre ejemplo de honestidad y desinters; de la lumbre de tu espritu hemos procurado una chispa para la lmpara que esclarecer nuestro camino por la vida7.
Destaca tamn o xornalista Yordi a dobre condicin creadora de Ferrant, como escul-
tor e como pedagogo, e insiste: a tu lado se hizo todo ms claro y se refinaron nuestros sentidos. Este ambiente debeu resultar propicio para que Ferrant volvera a traballar, a pesar de que normalmente se pensa que pouco ou nada fixo neste perodo. El mesmo recorda que por entonces, tuvo lugar el recomienzo de mi labor, estimulado por unos pocos amigos8. O artista, moi esixente consigo mesmo, destruu ao longo da sa vida moita obra que, pasado o tempo, non cadraba co que el se propua. Pero sabemos que abriu un obradoiro na ra de San Andrs onde esculpiu obras inesquecibles, entre ellas La muchacha del lazo en el cabello, una adorable figura de adolescente; una cabeza de paisana gallega, tallada en mrmol, con el manto de granito negro, y tantas ms9. En 1919 participa na Exposicin Espaola en Pars cunha Xitana con mantn. No vern dese mesmo ano visita A Corua a escritora coruesa Sofa Casanova, que viva co seu home en Polonia e al pasara as penurias da Grande Guerra europea. Na cidade prepranlle unha homenaxe e brese unha subscricin para erixirlle un busto na praza de Ourense que sera feito polo escultor Ferrant10. O concello abre un expediente para tramitar o monumento, pero posteriormente o proxecto quedou cancelado porque as necesidades da escritora nese tempo eran outras. Perdeuse as unha oportunidade de contar cunha obra pblica sa. Un busto de Beethoven, probablemente anterior e que se coece por reproducins11,
5 Julio R. Yordi (1954): La Pea y la pea. Tertulia, tertuliantes, Ed. Moret, A Corua, pxs. 113-115. 6 Vicente Iglesias Martelo (2008): La Calle Real Coruesa. Historias. Vivencias, Publicaciones Arenas, A Corua, pxs. 209-210. 7 Julio R. Yordi: La Pea y la pea. 8 Nota autobiogrfica, en ngel Ferrant: Todo se parece a algo, px. 123. 9 Julio R. Yordi: ngel Ferrant en Galicia, El Ideal Gallego, sbado, 12 de agosto de 1961. 10 La Voz de Galicia, 23 de setembro de 1919. 11 Vida, n 5, A Corua, setembro 1921.
N 4 | ADRA | 43
inspirou nesta poca un poema ao seu amigo Julio J. Casal12. A sa participacin na revista Vida, ademais de desear a cabeceira, supn a publicacin, por vez primeira, das reflexins tericas de ngel Ferrant, unha prctica que continuar xa toda a sa vida. Nos dous primeiros nmeros da revista, de xullo e agosto de 1920, aparece o seu traballo titulado De la escultura y su rea, no que trata sobre o realismo e a forma. Xeralmente os ensaios de Ferrant preceden aos avances mis audaces na sa obra. E aqu podemos ler algunhas das proclamas estticas que manter o artista na sa traxectoria posterior: O estudio previo e a reflexin son imprescindibles para o artista. Quien conoce y piensa, puede crear. A referencia natureza fundamental, pero a va do realismo imitativo non conduce a nada. Do mesmo xeito, a primaca da forma na escultura, unha das constantes en Ferrant, xa estaba na sa mente: Todo objeto tiene un valor de forma, y nicamente sta, puede dar origen a su consecuencia escultural. Debe ser un grao de utilidade anmica, e non fsica, o que responda obra de arte. A imperfeccin das formas a garanta da percepcin espiritual da arte. E o falso prestixio das materias nobres entorpece a correcta interpretacin da forma En sesin de 29 de decembro de 1918 ngel Ferrant nomeado acadmico de nmero da Real Academia Galega de Belas Artes Nosa Seora do Rosario, con sede na Corua. Por proposta do pintor Seijo Rubio foi elixido por unanimidade. Das mis tarde o artista escribe ao presidente agradecendo tan inmerecida distincin. Despois do seu traslado, en 1920,
pasou condicin de acadmico supernumerario. Xa no vern de 1954, e aproveitando unha peticin de datos por parte do presidente da Academia, Ferrant rexeita seguir pertencendo a unha institucin na que nin sequera tomara posesin e da que, a esas alturas, mantase ideoloxicamente moi afastado. En canto vida social, nestes dous anos corueses Ferrant mantera vellas amizades da infancia. Moi preto da casa do Corgo tia tamn finca unha distinguida familia betanceira, os Leis, de longa e fidalga historia13. Agustn Leis Cernadas animara, xa desde nena, a unha das sas netas, Maruxa, a formar parella co primoxnito dos Ferrant. As que agora esa relacin vai madurando e antes de partir para Barcelona, ngel casa con Mara Lissarrague Leis. A voda celbrase en Betanzos o 21 de xuo de 1920, na capela de San Roque, patrn desta cidade, xusto enfronte da casa dos Leis, no Campo da Feira. A capela tia a sa orixe, cando menos, no sculo XV, anda que pasou por varias reconstrucins, pero en 1983 foi vendida a unha institucin financeira que a rehabilitou para oficinas e centro social14.
Os verns en Fiobre
Xa instalados en Barcelona os Ferrant seguirn pasando os verns en Galicia, nunha casa que construra o av de Maruxa, Agustn, en Fiobre, xunto ra de Betanzos, no concello de Bergondo (fig. 5). O lugar elixido foi un terreo propiedade da aboa Matilde Ponte prximo ao mar, porque deban tomar baos por prescricin facultativa. Provisionalmente ocuparon un edificio compartido e entre 1899 e 1901 construron a casa actual, que lle fo-
12 La Voz de Galicia, 24 de maio de 1919. 13 Erias Martnez, Alfredo (1996): Fidalgos das Marias: Os Leis de Lema e Mondoi, Anuario Brigantino, n 19, Betanzos. Addenda no nmero seguinte. 14 Erias Martnez, Alfredo (2005): Lembranza da capela de San Roque, Anuario Brigantino, n 28, Betanzos.
44 | ADRA | N 4
ron engadindo elementos trados doutras posesins familiares (como os escudos) e que posteriormente lle fixeron diversas reformas. Agustn Leis Ponte herdouna e cedeuna para o uso estival s sas sobrias Lissarrague. Vecio estival dos Ferrant nesta poca foi o filsofo galego Xon Vicente Viqueira, amigo do escultor15, vinculado a La Pea e colaborador de Alfar, que viviu no pazo familiar de San Fiz de Vixoi (Bergondo). Morreu o 29 de agosto de 1924 e foi enterrado civilmente en Ouces, moi preto de Fiobre. Tamn a escritora Filomena Dato Muruais, que pasou os ltimos anos na casona de Moruxo (parroquia que pertence tamn Fiobre) propiedade do seu cuado Jos Patio y Pita da Veiga e a sa irm Maravillas, onde finou o 27 de febreiro de 1926. En Barcelona Ferrant asimila novas ideas e conceptos para a sa arte, o que supn unha nova tregua na actividade creativa. En Fiobre descansa do traballo como profesor e mantn a distancia precisa para reflexionar sobre estas novas experiencias. Cando no vern de 1923 convidado a participar na Terceira Exposicin de Arte Galego, Ferrant contribe con una meditacin, ya que no un mrmol o una talla. Obra nuestra es todo y bien sabemos que tanto da una cosa como otra. Nun momento no que non traballa coa forma, faino pois coa palabra. Publica un artigo na revista Alfar titulado El regionalismo en el arte16, asinado en Fiobre, no que rexeita a tradicin de corte localista e reivindica a creatividade individual e universalista. Nunha segunda parte do texto fala da exposicin de arte galega que visitou no Palacio Municipal da Corua. Crtico coa formulacin da mostra como de arte rexio-
nal, e tamn con algunhas das tendencias representadas, Ferrant amsase respectuoso sempre cos seus compaeiros de oficio e por isto prefire non nomear a ningn. Pero a ancdota curiosa est no encontro cunha vella coecida: no vestbulo do Palacio Municipal est agora exposta La cuesta de la vida, xa que a Academia Galega que fora cedida ten a sa sede no edificio. O artista xa non ten nada que ver coa esttica que representa ese primeiro triunfo seu:
Coincidiendo con nuestra primera pisada en el edificio, un pequeo escalofro nos sorprendi. Advertimos ante nosotros un verdadero mamotreto escultrico. Dos figurones de aspecto carcomido y decrpito se abrazan. Qu querr decir aquella masa de escayola que se ve orlada de secos laureles? A buen seguro que su autor jams pens en simbolizar una exposicin de arte. Y, sin embargo, un momento, temimos por la cohesin con esto de lo que arriba se exhibe
A peza, anda que o seu autor non o quixera as, foi utilizada como referencia para glosar a exposicin nunha obra annima publicada con este motivo, tanto nunha caricatura (fig. 6) como no propio texto:
() Y esta escultura del vestbulo?... que la traduzca?...Pues el viejo coge a su compaera y pretende librarse del suplicio de estar fijos en este templo. Intil esfuerzo! La cuesta de la vida (la vida siempre cuesta) les obliga a ver de continuo las caras de los visitantes de la Exposicin; y ello hace que
15 Bonet Correa, Antonio (2005): Un momento estelar da cultura galega, en A Galicia moderna. 1916-1936 CGAC-Xunta de Galicia, Santiago, px. 30. 16 Alfar. Revista de Casa Amrica Galicia, n 32, A Corua, IX, 1923.
N 4 | ADRA | 45
Figura 5: La 5 Exposicin 1923
Figura 6: Casa de Fiobre se aprieten fuertemente el uno contra el otro temerosos del estacazo vengativo 17
A revista Alfar, dirixida polo seu amigo Julio J. Casal, publicbase na Corua, pero acubillaba nas sas pxinas colaboracins de novos escritores e artistas non s de Galicia, senn de toda Espaa e Sudamrica, entre eles os que desde a tertulia de La Pea editaran a revista Vida (Julio R. Yordi, Huici, Juan G. del Valle, Cebreiro, Viqueira ), os irmns Machado, Unamuno, Eugenio DOrs, Gmez de la Serna, Guilln, Alberti, Max Aub, Gabriela Mistral, Csar Vallejo, Alfonso Reyes, Huidobro, Borges, Dal, Picasso, Alberto, Barradas e os franceses Bretn ou Eluard. Ferrant aproveita a ocasin e retoma os seus estudios sobre La escultura y su rea nunha serie de artigos que saen entre 1923 e 192518, repetindo en primeiro lugar as entregas sadas en Vida e engadindo novos captulos sobre a razn da obra, o monumento, a mecnica e a arte e, finalmente, a razn do artista. En 1927, xa relanzada a sa carreira desde Barcelona, e a pesar da sa crtica ao concepto de monumento conmemorativo que se fai na poca, decide participar no concurso para o monumento a Curros que convoca a Real Academia Galega. O xurado declara deserto o concurso anda que destaca como moi meritorio o proxecto de Ferrant19. Isto supuxo unha grande decepcin para o artista e unha oportunidade perdida de contar cunha obra pblica moderna e de calidade que ben puidera marcar tendencia. En 1934 Ferrant obtn praza de profesor de Artes e Oficios en Madrid, onde residir xa o resto da sa vida. Desde al seguir vindo os verns casa de Fiobre ags a parntese da guerra civil que tantos proxectos abortou.
17 Comentario a la Tercera Exposicin de Arte Gallego, A Corua, agosto, setembro, etc. 1923. 18 Alfar, n 34, 35, 36, 37, 39, 42 e 46, A Corua, X-1923 a I-1925. 19 Laredo Cordoni, Jos Mara (2007): Xnese e vixencia do monumento a Curros na Corua, en Adra n 2, Santiago.
46 | ADRA | N 4
Comprometido sempre coa modernidade e a liberdade, Ferrant colaborou activamente coas institucins culturais republicanas e, por isto, viuse obrigado, tras a guerra, a explicarse ante o rxime ditatorial. Pero na intimidade manifestaba a sa posicin incmoda, como comprobamos nunha carta que enva ao seu amigo Vctor Imbert e lle conta lo antiptico que me resulta el aire que respiro. () Qu molesto es vivir as de reprimido, sin respiracin mental () Cundo se purificar el aire? 20 O vern en Galicia, nestas circunstancias, significa un sopro de aire fresco para o artista, a pesar de que o pazo de Meirs, onde o ditador pasa tamn a poca estival, est moi preto da sa casa de Fiobre. Ferrant pasea polos bosques e as praias da ra de Betanzos, pola pasaxe do Pedrido, onde viu nestes anos construr unha grande ponte21 na que participou o enxeeiro Eduardo Torroja, e que far pasar a estrada Corua-Ferrol xusto por diante da sa casa. E pola vecia praia do Regueiro (fig. 7), que ter un protagonismo especial nun importante conxunto de pezas desta poca, as Esculturas de obxectos atopados. Trtase dunha serie de vinte e unha esculturas realizadas no vern de 1945, e das que a maiora (dezaoito) pertencen Coleccin Arte Contemporneo e estn depositadas no Museo Patio Herreriano de Valladolid. Son ensamblaxes de pedras, cantos, plas, cunchas, aparellos de pesca, etc. que atopa na costa. Ana Vzquez de Parga, para quen estas esculturas son quiz lo ms emotivo de la obra que nos queda de Ferrant, considera o azar, la sensibilidad y el espritu ldico del artista os seus elementos fundamentais22.
Figura 7: Praias do Regueiro e de Cabana de Felix Verdejo
Quizais foi unha revelacin da sa dona Maruxa, quen nun destes paseos atopou unha estrela de mar azul23, o que fixo que o artista se decidira a buscar tesouros nas areas destas praias galegas. Ferrant achgase a elas coa curiosidade do turista que recolle espontaneamente aqueles obxectos que lle chaman a atencin. Ao propsito dos que andan s crebas procurando os bens que cuspe o mar, engade a actitude aberta do artista que ve onde outros s ollan e descubre cousas marabillosas. Acta coma un pintor que busca na paisaxe a comun do home e a natureza. S que, coma escultor, traballa con formas e estas presntanse nas pedras e cunchas que descansan na area despois de viaxes descoecidas. O artista, xa na casa, fai coas pezas recollidas figurias, algo tamn moi popular e nada extraordinario. Ferrant sentiuse sempre atraido polas cousas sinxelas e quera rachar coa diferencia entre arte popular e culta. As que invoca vontade artstica por un impulso quizais inconsciente.
20 Vzquez de Parga, Ana (1983): Sobre ngel Ferrant: vida y obra, px. 57. 21 Fra Paleo, Urbano e Mosquera Camba, Xos L. (1988): A ponte do Pedrido: histria dunha frustracin, en Anuario Brigantino n 11, Betanzos. 22 Vzquez de Parga, Ana (1999): ngel Ferrant, un artista a contratiempo, en Arte y Parte, n 21, px. 63. 23 Angel Benito: Este es ngel Ferrant, en La Actualidad Espaola, 27 de outubro de 1955.
N 4 | ADRA | 47
Anda que fuxiu de encadrarse en ningn movemento artstico non se pode negar que neste e noutros aspectos ten bastante que ver co surrealismo. Os surrealistas buscaron o misterio agachado nas cousas banais ou cotis. Esgotadas as linguaxes coecidas hai que buscar outras para restaurar o sentido prodixioso da vida24. O obxecto surrealista unha creacin potica, un smbolo. Ferrant coincide na crtica representacin da realidade. Xa non se precisa ningunha habilidade, cmpre evitar o xuzo esttico: agora o que conta a proposta intelectual ou emotiva do artista. Con esta idea realizou unha serie de obxectos en 1932 influido pola sa amizade con artistas como Mir ou Calder. Eran ensamblaxes de pezas industriais ou de uso coti. Agora decntase por elementos naturais. Cando estalou a guerra civil a surrealista galega Maruja Mallo tomaba apuntes e recolla pezas nas praias do sur de Galicia. Ese traballo proseguiuno en Amrica, xa como exiliada, e fructificou na serie Naturalezas vivas e no seu encontro con Pablo Neruda, neste mesmo ano de 1945, que a levou polas praias chilenas e pola Illa de Pascua. Neruda tia unha importante coleccin de cunchas e Maruja vai recoller tamn pedras, estrelas de mar, caracolas, etc, que gardar no seu apartamento e sern constante inspiracin para a sa obra. Ferrant tamn gardaba no seu obradoiro pedras e cunchas como material de traballo. Os obxectos atopados na praia por Ferrant inducen eles mesmos o aspecto final da obra. O entorno no que se atopan e os seus habitantes inspiran, previa ou simultaneamente, os temas a desenvolver. O artista fai unha asociacin de elementos e formas (pedras, madei-
ras, moluscos) para compoer un novo obxecto cun novo significado. o espectador quen o completa coa sa ollada. A materia morta adquire nova vida que, a travs dos ttulos, e por metonimia, vinculamos terra e xente sinxela do pobo. Pescador de Sada, Emigrante, Muller do Regueiro (figs. 8 e 9), Alde de Fiobre,... Ferrant va, seguramente, nestes pescadores e aldens o ideal de home libre que el non era nese momento. A sinxeleza da sas vidas obviaba os avatares polticos que un profesor en Madrid non poda ignorar. un percorrido desde a Espaa negra Galicia primitiva e popular, descoecida, case extica e potencialmente expresiva, que nunha viaxe de volta vai supoer un revulsivo no ambiente artstico da capital. Esta rea do Pedrido onde conflen o ro Mandeo e as augas marias da ra de Betanzos. As correntes van, pois, nos dous sentidos e forman un espazo xeolxico activo cunha grande frecha de area no medio e ribeiras baixas nas que a marea deixa moitos materiais de distinto tipo: gravas, cantos e restos de moluscos. O artista descrebe nun texto unha experiencia singular:
Un mes de Agosto me encontraba yo en unas playas o grandes extensiones de la costa gallega que cubre el mar en la marea alta. () En aquel sitio haba infinidad de minsculas piezas de ese mundo viviente y yo me entretena contemplndolas, valindome de cristales de aumento o de mis manos para darles vueltas y verlas por todos lados. Quemndome la piel con aquel aire bravo iba llenando un saco con pedruscos, animaluchos o fragmentos que, al final de
24 Castro Borrego, Fernando (2003): Todo es escultura: Los objetos surrealistas, en Qu es la escultura moderna? Del objeto a la arquitectura, Fundacin Cultural Mapfre Vida, pxs. 133-156.
48 | ADRA | N 4
Figura 8: Mujer del Regueiro la sesin vea como esculturas a la sombra ya del arbolado o de algn peasco de la ribera. Las distancias que recorra eran enormes. Sorteaba el agua que pudiera pasarme de la rodilla para no mojarme los pantalones remangados y porque no s nadar. Y en una de estas excursiones en que, con mi saco y en un radio extenssimo, me vi rodeado de agua transparente, un latigazo elctrico en un pie me hizo saltar como pude para no caerme, estremecindome de pavor porque, inmediatamente, sufr otro y otro viendo que a ellos correspondan rfagas de arena, como las colas de humo de los aviones a reaccin, disparadas en todas direcciones. Fue horroroso el rato que pas, y que pas, pronto, aunque me pareci interminable. Una cuadrilla de hombres con
Figura 9: Figura la que me tropec despus iba precisamente buscando aquello de lo que yo hubiera querido escapar: el latigazo elctrico en el pie, con el que se delataba el causante, animal comestible al que haban de clavarle instantneamente, y con prodigiosa pericia un arpn. Me lo explicaron mostrndome los que ya llevaban ensartados en unos palos. Qu admirables tipos!25
Ferrant est a falar da pesca con fisga, caracterstica nestas praias, e en concreto da raia elctrica, chamada por al ortiga precisamente polas descargas que producen ao que se achega a elas. Tamn con fisga pescbase, pola noite, ao fachn, dicir, con fachos de palla alumeando aos peixes, que son normalmente xibas ou sollas.
25 ngel Ferrant: Recuerdo esto: veraneo en Galicia, Fondo ngel Ferrant, CAC Museo Patio Herreriano, Valladolid.
N 4 | ADRA | 49 Aquello fue horrible. Supe lo que es el apego a la vida. Viv aos en unos instantes espantosos. Jams me v en situacin ms angustiosa. Ya en tierra me dije: Nunca ms.
O escultor segue o seu relato:

Pero, ahora estaba yo en el agua. Y sal de ella al fin, para continuar el recorrido. Unas veces me hunda en un fango oscuro lleno de fragmentos de moluscos; otras pisaba una roca o arena limpsima. En esto me apercib de que la marea estaba subiendo y tem me faltase tiempo para ganar la orilla que vea muy lejos, lejsimos. Me fue imposible la direccin rectilnea. Haba pozos o descensos a causa de los cuales el agua me llegaba a las narices. Y la marea creca desaforadamente. Los rodeos con el anhelo de adivinar el paso salvador se sucedan, fracasando todos mis intentos. El oleaje creciente me crispaba los nervios y disminua mis esperanzas por segundos.
Quizais esta experiencia fixo esquecer a Ferrant calquera outro intento de continuar a sa serie de pezas con obxectos atopados nas praias. En calquera caso seguiu pasando os verns en Galicia mentres a sade llo permitiu. Un accidente de autombil que sufriu no vern de 1954 marcou o seu declive fsico. Maruxa xa non dispoa da casa de Fiobre, que pasou por herdanza sa curm, pero alugaron outra moi preto de al, baixo a ponte da pasaxe do Pedrido. ngel Ferrant morreu en Madrid o 24 de xullo de 1961.
Bibliografa, documentacin e colaboracins

FERNNDEZ, Olga (2008): ngel Ferrant, Fundacin Mapfre:Instituto de Cultura, Madrid. FERRANT, ngel (1997): Todo se parece a algo. Escritos crticos y testimonios. La Balsa de la Medusa. Visor. Madrid. LPEZ VZQUEZ, Jos Manuel (2006): O primitivismo na arte galega ata Lus Seoane, catlogo da exposicin, Fundacin Lus Seoane, A Corua. MOSQUERA CAMBA, Xos Lus (1999): O escultor ngel Ferrant, un Ssifo contemporneo, en Anuario Brigantino n 22, Betanzos. ROMERO ESCASSI, Jos (1973): ngel Ferrant. Artistas Espaoles Contemporneos. Serie Escultores. Direccin General de Bellas Artes. MEC. Madrid. SOBRINO MANZANARES, Mara Luisa (1997): De Asorey s noventa. A escultura moderna en Galicia, Auditorio de Galicia, Santiago de Compostela. VZQUEZ DE PARGA, Ana (1983): Sobre ngel Ferrant: vida y obra, en ngel Ferrant, Ministerio de Cultura, Direccin General de Bellas Artes y Archivos. Palacio de Cristal (Parque del Retiro). Madrid. - VV. AA. (1998): ngel Ferrant en la Coleccin Arte Contemporneo. Cuadernos de la Coleccin Arte Contemporneo 2. Sala del Museo Pablo Gargallo. CAC Ayuntamiento de Zaragoza. - VV. AA. (1999): ngel Ferrant, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofa, Madrid. Arquivo da Real Academia Galega Arquivo Histrico Municipal da Corua
50 | ADRA | N 4
Arquivo da Escola de Artes e Oficios da Corua Arquivo da Real Academia Galega de Belas Artes Nosa Seora do Rosario Fondo ngel Ferrant. C.A.C.- Museo Patio Herreriano, Valladolid Amalia Leis Bugallo Jess ngel Snchez Garca Jos lvarez Temprano Jos Luis Paz Leis
N 4 | ADRA | 51
Galegas nos crceres do franquismo: o penal de Saturrarn

Josefa Garca Segret e Isabel Ros Lazcano, foron das das represaliadas galegas recludas en Saturrarn, crcere central de mulleres situada no concello guipuscoano de Mutriku. mbalas das deixaron testemuos escritos da sa experiencia carceraria; un legado destinado a que as xeracins futuras reciban el fruto de tanto sufrimiento, y que ellas a su vez sepan honrar a los pobres muertos1. Como elas, outras presas do franquismo preocupronse por deixar constancia dunha historia, a sa, anda hoxe oculta. Foron as propias vctimas da represin, as que teen realizado un encomiable labor de recuperacin dos testemuos de presas, convertendo en documento histrico escrito as sas propias memorias persoais. A lectura dos seus estremecedores textos, incita a converter os seus relatos de vida en temtica fundamental de investigacin histrica. Sen embargo, nada mis lonxe da realidade. S desde finais do sculo XX contamos con incipientes estudos acerca desta temtica, amparados en grande medida na apertura de arquivos tralo transcurso de cincuenta anos desde que aconteceron os feitos. Por outro lado, esta
apertura evidenciou, como a prctica xeneralidade dos investigadores teen sinalado2, graves deficiencias respecto da conservacin da documentacin penitenciaria, que ten provocado a desaparicin dun importante e transcendental volume de informacin sobre as vicisitudes penitenciarias da poboacin reclusa, tanto de mulleres e homes, como de nenos. No caso que nos ocupa, contamos unicamente cos expedientes penitenciarios das presas, inventariados e clasificados nunha porcentaxe ao redor do 30 %, e nos que podemos adiviar unha xeneralizada mutilacin no que respecta a cuestins disciplinarias e informes de referencia. Nada se sabe dos libros de rexistro das presas, a travs dos cuais poderiamos coecer a sa entrada no penal, e a sa sada, vivas ou mortas; e, dado que estamos a falar de mulleres, poderiamos interrogarnos sobre os nenos que naceron ou faleceron na prisin, incluso dos que foron trasladados en algn momento da historia do penal. Habemos de supoer, polo tanto, que ten desaparecido moita documentacin fundamental para o estudo das vicisitudes polas
1 GARCA SEGRET, J.: Abajo las dictaduras, Vigo, edicin da autora, 1982, p.113. 2 Investigadores/as como Hernndez Holgado, Barranquero, Vega, Vinyes, Laruelo, alden nos seus textos cuestin das fontes, comentando tanto a sa dispersin, como a sa deficiente conservacin e clasificacin, ou directamente, a sa desaparicin fsica.
52 | ADRA | N 4
que atravesou a poboacin reclusa feminina, e tamn dos mecanismos coercitivos e das arbitrariedades cometidas polos axentes represivos do sistema penal franquista. Os edificios situados na praia de Saturra3 rn , construdos inicial, e paradoxalmente, para albergar un balneario en 1868, e posteriormente cedidos diocese de Gasteiz, foron inaugurados como recinto penal en 19384, baixo a denominacin de Prisin Central de Mulleres, segundo a normativa imposta tralo restablecemento do Regulamento de Prisins de 19305
Se denominan Prisiones centrales los establecimientos destinados al objeto exclusivo del cumplimiento de las penas de prisin y reclusin establecidas en el Cdigo Penal, o las similares impuestas por los fueros de Guerra y Marina, con arreglo a las disposiciones vigentes; subdividindose en dos grupos: comunes y especiales. Estas ltimas comprenden los establecimientos especialmente destinados a jvenes, ancianos e intiles, enfermos, incorregibles y mujeres. Son comunes todas las dems.6
O recinto permanece como espazo carcerario ata o ano 1944. Trtase polo tanto dunha prisin destinada a albergar condenadas de guerra, o que se coece como presas anteriores. Segundo algunhas delas relatan, a cada da fronte norte incrementa enormemente o nmero de poboacin repre-
saliada, e fai necesario ampliar os espazos de reclusin. Hai que ter en conta, como sinala Rodrguez Teijeiro7, que unha parte importante das prisins centrais permaneceron en territorio republicano ata o final da guerra, mentres, como diciamos, o nmero de presos e presas se incrementaba exponencialmente na zona nacional. Entre as mil setecentas presas das que Garca Segret8, amorebanse rapazas menores de vinte anos e ancins que superaban os setenta. Tratbase fundamentalmente de obreiras, labregas, modistas, e algunhas mestras e oficinistas, que conformaban a minora ilustrada. Predominaban as de procedencia vasca, seguidas de asturianas, estremeas, castels, andaluzas, e, por suposto, galegas. En Galicia, a resistencia golpe militar franquista foi reducida polos sublevados en poucos das. Xa desde finais de xullo, inciase un proceso de eliminacin e castigo de todos aqueles sectores da poboacin que tian participado, en maior ou menor medida, no proxecto republicano. s cargos pblicos e membros activos de grupos polticos e sindicais, nese unha larga lista de desafectos, nos que se foron includas todas aquelas persoas significadas no seu apoio Repblica, ou pola sa resistencia Movimiento Nacional, ou simplemente aquelas que foron obxecto da delacin por parte dos seus vecios. Un primeiro paso para iniciar a vasta poltica represiva, foi o establecemento da primaca da xurisdicin militar sobre a ordina-
3 Segundo os datos recopilados por X. Basterretxea e A. Ugarte, os edificios que albergaron o penal de Saturrarn se inauguraron en 1868 como Balneario, posteriormente se utilizaron como Seminario de Vern, trala cesin do seu propietario, Pedro de Icaza y Aguirre, diocese de Gasteiz, en 1921. Tralo perodo en que se utiliz como penal, entre xaneiro de 1938 e setembro de 1944, Saturrarn volve a converterse en Seminario ata 1968. En 1987, o concello de Mutriku compra os terreos e procede derrumbe dos restos dos edificios. 4 Orden 29-12-1937, autorizando a apertura servizo da Prisin Central de Mulleres de Saturrarn 5 BOE, 24-11-1936 6 Artculo 1, Ttulo Primero, Rgimen y disciplina de las Prisiones, do Reglamento de los Servicios de Prisiones, 14 de novembro de 1930. 7 RODRGUEZ TEIJEIRO, D. El sistema penitenciario franquista y los espacios de reclusin en Galicia (1936-1945), Tese de doutoramento, Universidade de Vigo, 2007, p. 122. 8 GARCA SEGRET, J.: Abajo op.cit., p.20.
Galegas nos crceres do Franquismo: O Penal de Saturrarn
N 4 | ADRA | 53
han tomado las armas para defender la Nacin, se considerarn como insultos a la fuerza armada y sern perseguidos en juicio sumarsimo, an cuando en el momento de la agresin o insulto no estuvieran aquellos desempeando servicio alguno. ARTICULO QUINTO. Quedan tambin sometidos a la jurisdiccin de Guerra, y sern sancionados del mismo modo, por procedi-
miento sumarsimo: A) Los delitos de rebelin, sedicin y sus conexos, atentados, resistencia y desobediencia a la autoridad y sus Agentes y dems comprendidos en el ttulo 3 del Cdigo Penal ordinario bajo el epgrafe de Delitos contra el orden pblico. B) Los de atentado contra toda clase de vas o medios de comunicacin, servicios, dependencias o edificios de carcter pblico. C) Los cometidos contra las personas o la propiedad por mviles polticos o sociales.
ria, amparada no Bando da Junta de Defensa Nacional de 28 de xullo de 1936, que perfilaba o delito de rebelin, aplicado a accins de guerra, pero tamn a actividades de disidencia poltica ou calquera outro tipo de actividade vinculada cos dereitos de liberdade de accin, de expresin, e de pensamento. O seu articulado estableca que
ARTICULO SEGUNDO. Los insultos y agresiones a todo militar, funcionario pblico o individuo perteneciente a las milicias que
54 | ADRA | N 4 D) Los realizados por medio de la imprenta u otro medio cualquiera de publicidad.9
Mara Victoria Martnez Rodrguez referencia areng a los obreros excitndoles al asalto del Cuartel de la Guardia Civil y a que mataran a las mujeres e hijos de los Guardias, siendo calificada en los informes de la Guardia Civil que obran en autos de mala conducta y propagandista de extrema izquierda siendo reiteradas sus excitaciones a la juventud para que cometiese toda clase de desmanes10.
Este amplo espectro delituoso, resultar sumamente til como va represiva para as mulleres. A muller tivo, tamn en Galicia, un menor protagonismo na actividade poltica e sindical, canto mis nos seus cadros dirixentes, de feito, s contamos cun exemplo de alcaldesa republicana, Mara Gmez Gonzlez, alcaldesa da Caiza en 1936, tamn presa en Saturrarn; pero amparo desta lexislacin moitas mulleres sern acusadas de delitos de auxilio, excitacin, ou adhesin rebelin, por consideralas artfices da oposicin Movimiento regenerador de la patria. Nas causas incoadas tralo triunfo do golpe militar, as acusacins referiranse fundamentalmente participacin das mulleres na resistencia ofrecida nas sas poboacins nos das seguintes. Esta resistencia via motivada por tratarse de mulleres afns rxime republicano, na sa maiora obreiras, labradoras, ou mestras, afiliadas a organizacins sindicais, ou militantes ou simpatizantes de organizacins de esquerdas. Noutros moitos casos, a sa filiacin non explcita, tratndose de familiares ou parellas de republicanos. Nas causas incoadas contra estas mulleres, se alude o seu perigo social como argumento das sas condenas. A coruesa, natural de Betanzos, Dolores Rey Bermdez, sentenciada a 30 anos de prisin, presa en Saturrarn entre 1941-1943, acusada nos seguintes termos:
Resultando. Que la procesada D. R. B. el da de la voladura del puente a que se hace
A viguesa Rosa Rosendo Rodrguez, condenada a reclusin perpetua, cumpriu nove anos de pena nas prisins de mulleres de Saturrarn11, Palma de Mallorca, Amorebieta, e finalmente no Hospital Psiquitrico Penitenciario de Madrid, onde foi trasladada tras recibir a notificacin da denegacin do seu indulto, e de onde sau en liberdade en xaneiro de 1947, cando contaba con sesenta e catro anos de idade. A sa sentencia aduca:
RESULTANDO que Rosa Rosendo Rodrguez pertenece al partido comunista, y que despus de declarado el estado de guerra, descubri a las hordas marxistas el paradero de don Estanislao Nez (..) CONSIDERANDO, que los mencionados hechos entran de lleno en el Bando publicado en esta plaza con fecha del veinte de julio ltimo declarando el estado de guerra CONSIDERANDO, que por la ndole de tales hechos procede que Rosa Rosendo Rodrguez quede constituida en prisin12.
No caso de Dolores Blanco Montes13, vecia da localidade de Cangas do Morrazo, pe-
9 BOE n 3, 30-07-1936 10 Causa 508/37, plaza da Corua, Archivo Intermedio Regin Militar Noroeste, Ferrol (AIMRN) 11 Entre o 1 de marzo de 1938 e o 14 de xullo de 1940. 12 Causa 539/36, Praza de Vigo, AIRMN 13 Presa en Saturrarn entre 1938-1941
N 4 | ADRA | 55
nada con doce anos e un da por un delito de auxilio rebelin14, a condena pola sa actividade sindical15 se retrotrae ata os sucesos de 1934
ha observado mala conducta socialpoltica en los sucesos de octubre de 1934 tom parte activa en los mismos. Es individua de accin y de peligro constante por sus propagandas para la causa del orden, para conseguir imponer sus ideales apelaba a la agresividad en contra de las obreras que no queran asociarse para lo cual capitaneaba grupos de estas que imponan el asociarse por la fuerza a las que no lo estaban. En resumen es individua muy peligrosa.
rdenes de requisas de armas, detenciones de personas de significacin derechista (..) as como dirigir el da veinticuatro del referido mes de julio la voladura del puente que lleva el nombre de aquel pueblo, para lo que se persona en el lugar y alienta a los obreros para que coloquen sus explosivos, consiguiendo sus deseos perversos16.
Tamn Josefa Garca Segret, mestra natural de Santiago de Compostela, e vecia de Tui, cuxa condena a morte foi conmutada por cadea perpetua, considerada unha perigosa dirixente de esquerdas. Na sa sentenza certifcase que:
se distinguieron como elementos dirigentes de la poltica marxista en aquella comarca la procesada J.G.S., acompaada de su marido, hoy fallecido, Hiplito Gallego, ambos maestros nacionales, los que con sus enseanzas fueron inculcando en desgraciados obreros las ideas que aquellos profesaban, y ms concretamente, enterada la procesada del movimiento militar (..) y con el fin de oponerse a la accin salvadora del Ejrcito, se la ve a partir de aquella fecha, acompaada siempre de su marido, dando
Hiplito Gallego faleceu a consecuencia da aplicacin da Lei de Fugas. A sa morte permaneceu sempre presente na memoria de Josefa durante o seu longo cativerio nos penais de Saturrarn e de Palma de Mallorca. O recordo da morte trxica das sas familias un dos compoentes mis irresistibles das estancias en prisin das presas do franquismo. practicamente norma xeral a conmutacin das penas de morte entre as mulleres. Se lles presupn, ou as se desexa que conste, un menor protagonismo na accin poltica, actuando en grande medida abducidas por algn compaeiro masculino que seguen por cuestins afectivas, ou por costume. Resulta innegable a menor tradicin da muller na participacin en movementos asociativos, moito menos na sa direccin orgnica, e neste sentido, lxico que non se lanzaran a tomar a iniciativa. Pero, tamn certo que moitas mulleres tomaron conciencia do que o triunfo do franquismo significara para o colectivo feminino, e o combateron decididamente. A finalidade fundamental da reclusin non era a de vixiar ou castigar, senn a de dobregar e transformar. Este obxectivo recruouse no caso da poboacin feminina, que
14 Causa 1383/37, Praza de Pontevedra, AIRMN 15 Dolores pertenca Reivindicadota, asociacin de atadoras de redes de pesca, vinculada CNT. a sa actividade se centrara basicamente en pedir unha subida salarial, de 50 cts. 16 Causa 1302/37, Plaza de Vigo, AIMRN
56 | ADRA | N 4
ao non ser eliminada fisicamente na mesma proporcin que o foi a masculina, foi sometida e domeada no interior das prisins. No labor de rexeneracin das presas, xogaba un papel fundamental o estamento relixioso. Saturrarn formaba parte do armazn creado entre o Estado franquista e as ordes relixiosas, para o establecemento e rexencia dos centros de reclusin de mulleres17, dentro dunha dobre misin utilitaria e de adoutrinamento. As ordes relixiosas ofertaban estado os seus recintos e o seu persoal de forma gratuta, recibindo a cambio toda unha masa social de reclusas s que redimir. Hijas de la Caridad, Oblatas, Adoratrices, Carmelitas, Clarisas, Capuchinas, Hijas del Buen Pastor, Hermanas Nazarenas, Hermanas de Santa Ana, Hermanas de San Jos18, e, en Saturrarn Hermanas Mercedarias, asumen a administracin e o rxime interno dos recintos. O seu labor obxecto prioritario dos relatos de vida legados polas presas, con constantes referencias o seu trato duro e inhumano, o seu frreo control disciplinario e aplicacin dos castigos que consideraran oportunos e que, en Saturrarn, pasaban pola incomunicacin en celas de castigo, situadas en baixos completamente anegados de auga, incluso inundados, como relata Isabel Ros a tenor do acontecido cunha das sas compaeiras, a punto de morrer afogada no seu encerro. Josefa Alonso Prez, natural da Guarda, foi castigada con meses de reclusin por falta grave, en marzo de 1940. A sancin foi logo reducida en honor a la festividad de estos das, dicir, o da da Merced. Indultos e redencins coincidentes con festividades relixiosas, ono-
msticas do ditador, e outras datas sinaladas, foron utilizados como medios de propaganda e como smbolos da magnanimidade do rxime. Lembra tamn Isabel Ros, cmo as monxas requisaban os alimentos e as pertenzas das reclusas, cmo facan negocio a travs da instalacin dun economato na prisin, ou cmo utilizaban s presas para a sa explotacin agropecuaria, mentres administraban un rancho de pan escaso e duro, acompaando a legumes con vermes19. Esta opinin compartida pola sa compaeira J. Garca Segret
Pero que os importa a vosotras la moral? Vuestra moral consiste en taparos con unos sayones: (..) En hacer el alijo de los suministros que os entregaban para el sustento de las cautivas, cocindoles luego un poco de vitualla en calderadas, bazofia, que al pobre estmago sumerga en bao de mara. Cuantas, cuantas vidas arrancasteis a la existencia con vuestra piratera. Cuanto dolor sell la muerte en el abandono de las enfermeras; si hasta la leche que les perteneca la vendiais en el economato a las que ms dinero tenan.20
Relixiosas e elementos afectados polo denominado terror vermello eran os candidatos preferentes para rexentar as prisins. Estes sectores eran os mais proclives a apoiar as teoras do rxime respecto das reclusas republicanas. As rojas eran consideradas delincuentes, dexeneradas desviadas del destino natural de toda mujer, para as que o rxime
17 Orden 30-08-1938 18 HERNNDEZ HOLGADO, F.: Mujeres encarceladas. La prisin de Ventas: de la Repblica al franquismo, 1931-1941, Madrid, Marcial Pons, 2003, p. 220. 19 ROS LAZCANO, I.: Testimonio de la guerra civil, Sada, Edicins do Castro, 1990, p. 139-200. 20 GARCA SEGRET, J.: Abajo....op.cit., p. 39-40
N 4 | ADRA | 57
carcerario sera til como sistema de purga social, que axudara rexeneracin da patria.
Segn la Superiora, reverenda Madre Sor Mara Aranzazu Vlez de Mendizbal, nosotras ramos delincuentes y ellas no estaban all para practicar la Caridad Cristiana, sino para hacernos cumplir nuestras condenas como tales delincuentes21
segregacin total, que recomendaba a separacin dos fillos das presas das sas nais, por unha cuestin de euxenesia fsica e moral. A Orde de 30 de marzo de 1949, deu paso prctica destas teoras
En cumplimiento de lo dispuesto en el artculo 81 del citado Reglamento de Prisiones, las reclusas tendrn derecho a amamantar a sus hijos y a tenerlos en su compaa en las Prisiones hasta que cumplan la edad de tres aos.(..) Una vez cumplidos los tres aos, las Juntas Provinciales de Proteccin a la Infancia,
O gran representante das teoras deshumanizadoras da poboacin reclusa foi o comandante-psiquiatra Antonio Vallejo-Njera, cuxas teoras se concretaron no principio de
21 BOE 06-04-1940
58 | ADRA | N 4 se harn cargo de los nios para su manutencin y asistencia, si los familiares de los mismos no tuvieran medios suficientes para alimentarlos y educarlos22
Mara Victoria Martnez Rodrguez La que solicita, Natividad Rozas Palacios de 81 aos de edad, acogida en el Asilo de Ancianos de esta ciudad, con todo respeto a V.I. Expone: que su hija Elisa Vzquez Rozas, cumple condena en Mtrico (Guipzcoa) Prisin Central de Saturrarn, pabelln 6-sala 2 Redencin n 198. a la que alcanza el indulto recientemente concedido Durante su encierro perdi una hijita sin tener el consuelo de estar cerca de ella, tiene otra hijita enferma y con inutilidad fsica y la recurrente muy ancianita y enferma quisiera tener la dicha de ver a su hija en libertad antes de morir, por lo que ruega a V.I. se digne concederle la libertad atenuada Es gracia que esta ancianita espera alcanzar de su reconocida bondad Dios guarde a V.I. muchos aos La Corua 20 Abril 1943 Natividad Rozas Al Ilmo Sr. Auditor de Guerra de Esta Plaza
A partir deste momento, inciase unha loita desesperada das nais por atopar algun que se fixera cargo dos fillos, e evitar as que pasaran a mans dos Patronatos do rxime. As que non conseguiron a proteccin dos familiares para os seus cativos, optaron por buscar familias nas localidades prximas (fundamentalmente Mutriku e Ondarroa) dispostas a apadriar s seus fillos e acollelos nas sas casas. As sucedeu en moitos casos, algns deles anda hoxe seguen sendo vecios destas localidades, como unha mostra de recoecemento da solidariedade das familias vascas, das que dan testemuo os relatos das presas de Saturrarn23. Con todo, tamn os seus relatos falan de fillos que nunca regresaron coas sas nais. Tras permanecer coas sas familias de adopcin durante os anos de reclusin das sas nais, acabaron totalmente integrados nas sas novas familias. Por outro lado, cando as presas saan en liberdade, as sas situacins familiares, con familias rotas ou completamente aniquiladas, as sas dificultades econmicas e laborais, sen traballo e con serias dificultades para atopalo, facan sumamente complicado asumir a custodia e a manutencin dos seus fillos. Son frecuentes as referencias s asfixiantes situacins persoais das familias das presas. A nai da coruesa Elisa Vzquez Rozas24, ante a proximidade da fin dos seus das, prega a liberdade da sa filla, e describe a penosa situacin familiar
O amoreamento de reclusas nas cadeas fixo necesario finalmente, aplicar toda unha serie de medidas encamiadas a reducir o nmero de presas. Neste sentido, crearanse as disposicins coecidas como Redencin de Penas polo traballo. A participacin en labores de confeccin de roupa, a implicacin en actividades de tipo cultural, educativo ou relixioso, traducanse en das de redencin de pena. A propaganda franquista mostraba a posibilidade de redimir como unha obra magnnima, que permita as reclusas traballar, formarse e gaar un xornal; as presas, vrono como un medio de reducir o seu tempo de su-
22 BOE 06-04-1940 23 As presas relatan como os vecios das localidades de Mutriku e Ondarroa lles traan parte das sas capturas de peixe.
N 4 | ADRA | 59
frimento, anda que saban que supua participar nas actividades do rxime, e incluso ser explotadas e utilizadas fsica e moralmente. Anda as, con maior ou menor vontade, todas as que puideron participaron en actividades de redencin, fixrono pola sa utilidade como mtodo de reducin das sas condenas e tamn, como comenta Isabel Ros, por ocupar o tempo e superar a tediosa e agobiante inactividade. Incluso, no seu caso, por intentar mellorar o sistema desde dentro, pois ela redimiu ocupndose de traballo administrativo, labor no que tivo opcin de axilizar ou, de ser o caso, demorar, documentacin relativa a sancins, indultos, solicitudes de liberade, de gran transcendencia para a vida das presas.
Coecemos a travs de testemuos orais, escritos, ou grficos, exemplos dalgunhas das actividades realizadas en Saturrarn para redimir condena, que van desde clases de alfabetizacin, tan necesarias para unha poboacin reclusa maiormente analfabeta25, instrucin relixiosa, os denominados cadros artsticos, ou a participacin en actividades de tipo cultural, como no caso da alcaldesa republicana da Caiza, Mara Gmez Gonzlez, que redimiu setecentos noventa das da sa condena por traballar como correspondente do peridico penitenciario Redencin:
20 marzo 39. En atencin a las aptitudes especiales y buena conducta de esta interna,
24 Condenada a 20 anos de reclusin, Causa 992/37, Praza da Corua, AIRMN 25 GARCA SEGRET, J: Abajo. op.cit., p.37
60 | ADRA | N 4 por orden de la direccin se le nombra corresponsal del peridico Redencin con carcter provisional hasta tanto haya personal de condenas inferiores capacitado para desempear dicho cargo 26
Consuelo de la Via, condenada a vinte anos de prisin28

Sr Director: Consuelo Garcia de la Via de sesenta y cuatro aos de edad natural de Travias (Oviedo) y vecina atualmente en la Villa de Foz (Lugo) con la mayor subordinacin y el respecto debido tiene el honor de esponer. Que habiendo estado en esa desde 1937 hasta el 1942 y teniendo la suerte de obtener la libertad condicional por mis buenos comportamientos, habiendo fijado residencia en esta buscando el sustento y cario de mis hijos. Pero mi marido que desde hace varios aos venia dandome una vida de malos tratos, y por lo tanto l haciendo una vida deprabada; y solicitando l mi cambio de residencia adonde l habita sin mi autorizacin, con el mero deseo de hacerme morir de hambre y disgustos y por lo tanto separarme de mis hijos mayores de edad que durante mi permanencia en esa no han podido hacer vida con l y como le indico al dorso [documento roto] me estn sosteniendo a causa de [documento roto: posiblemente mi avanza] da edad.29
O rxime elaborar toda unha serie de disposicins encamiadas a facilitar liberdades condicionais e conmutacins de penas, que tern como consecuencia a diminucin progresiva da cantidade de presas. A lei de 4 de xuo de 1940 permite a aplicacin de liberdades condicionais para presas con condenas inferiores a seis anos e un da, sempre que tiveran demostrado a sa correccin e sempre que dispuxeran de informes favorables das autoridades dos seus lugares de residencia. Isto vai dificultar a liberacin de moitas presas, dada a sa traxectoria persoal nos seus lugares de orixe, onde as novas autoridades son as mesmas que as denunciaran, e as condenaran. Desde o concello de Maceda (Ourense), o Comandante do posto da Garda Civil enva prisin de Girona, un deses informes sobre a reclusa Enriqueta Iglesias Meana, recomendado que se lle denegue a liberdade, por tratarse dunha propagandista de ideologa muy comunista, cuxa presenza no pobo sera moi perigosa para o Movimiento. Trala recepcin do informe, E. Iglesias non liberada, senn trasladada o penal de Saturrarn27. Tamn cabe a posibilidade de que sexan as presas as que non desexen regresar os seus lugares de orixe, onde lles persigue o estigma de rojas, ou onde se atopan con aquela vida que non desexan voltar, como no caso de
A vida en prisin era inxusta e inhumana, pero o que lles esperaba fora a estas mulleres era certamente cruel, e incerto. Cando Saturrarn finaliza o seu perodo carcerario, en 1944, a maiora das presas xa saran en liberdade, outras foron trasladadas a outros penais, e algunha, como Mara Blzquez del Pozo, presa en Saturrarn entre 1940-1943,
26 Ca 52, Arquivo Histrico Provincial de Guipzcoa (AHPG) 27 Presa en Saturrarn en 1940. 28 Causa 696/36, AIRMN. Presa en Saturrarn entre 1938-1942 29 Ca 50, AHPG
N 4 | ADRA | 61
permaneceu irredenta ata a sa morte en Pars, tras cumprir unha segunda condena, despois de ser capturada na Corua en 1948, que a levou a padecer novamente as cadeas franquistas (Provincial da Corua, Central de Mulleres de Segovia, Ventas, Prisin de Nais
Lactantes, Central de Mlaga, Central de Alcal de Henares) ata 1963, dous anos antes da sa morte. Unha placa, inaugurada en 2007, hoxe o nico vestixio que recorda a reclusin de miles de mulleres na praia de Saturrarn.
Bibliografa:
AA.VV. (1991) Las Mujeres y la Guerra Civil espaol. Madrid, Ministerio de Asuntos Sociales. BARRANQUERO TEXEIRA, E, EIROA SAN FRANCISCO, M. e NAVARRO JIMNEZ, P.(1994) Mujer, crcel, franquismo: la prisin provincial de Mlaga (1937-1945), Mlaga. CUEVAS GUTIRREZ, T. (2004) Testimonios de mujeres en las crceles franquistas. Huesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses. DOA, J. (1978) Desde la noche y la niebla (Mujeres en las crceles franquistas), Madrid, Ediciones de la Torre. FIESTAS LOZA, A. (1978) Las crceles de mujeres, en Historia 16, n extra VII outubro, pp. 89-99. GARCA SEGRET, J. (1982) Abajo las dictaduras. Vigo, Edicin da autora. GINART i FRON, D. (2005) Matilde Landa. De la Institucin Libre de Enseanza a las prisiones franquistas. Barcelona, Flor del Viento Ediciones. HERNNDEZ HOLGADO, F. (2003) Mujeres encarceladas. La prisin de Ventas: de la Repblica al franquismo, 1931-1941. Madrid, Marcial Pons. HERNNDEZ HOLGADO, F. e GLVEZ, S. (2007) Presas de Franco. Madrid, Catlogo da exposicin da Fundacin de Investigacins Marxistas. LARUELO, M. (2003) Saturrarn: crcel de mujeres o campo de concentracin?, A Represin Franquista en Galicia, Actas do Congreso da Memoria de Narn. Asociacin Memoria Histrica Democrtica, pp. 291-298. Les Presons de Franco, Catlogo da Exposicin no Museo de Historia de Catalunya, 27 de novembro de 2003-12 de abril de 2004, Generalitat de Catalunya. MOLINERO, C., SALA, M. e SOBREQUS, J. (eds.) (2003) Una inmensa prisin. Los campos de concentracin y las prisiones durante la guerra civil y el franquismo. Barcelona, Crtica. NASH, M. (1999) Rojas. Las mujeres republicanas en la Guerra Civil. Madrid, Taurus. NEZ, M. (1967) Crcel de Ventas, Paris, Ed. de la Librairie du Globe. NEZ DAZ-BALART, M. (2003) Mujeres cadas. Prostitutas legales y clandestinas en el franquismo. Madrid, Oberon. ROS LAZCANO, I. (20008) Testimonio de la Guerra Civil. Sada, Edicins do Castro. RODRGUEZ GALLARDO, A. (2008) Memoria e silencio na Galiza contempornea. Ponteareas, Aln Mio. RODRGUEZ TEIJEIRO, D. (2007) El sistema penitenciario franquista y los espacios de reclusin en Galicia (1936-1945), Tese de doutoramento, Universidade de Vigo.
62 | ADRA | N 4
ROMEU ALFARO, F. (1994) El silencio roto. Mujeres contra el franquismo, Oviedo, Edicin da autora. SANCHEZ SNCHEZ, P. (2008) La represin de las mujeres en Andaluca (1936-1949). Ayuntamiento de Sevilla. SABIN, J.M. (1996) Prisin y muerte en la Espaa de la postguerra. Madrid, Anaya & Mario Muchnik. SUREZ, A., Colectivo 36 (1976) Libro Blanco sobre las crceles franquistas, 1939-1976, Paris, Ruedo Ibrico. VELASCO SOUTO, C.F. (2003) O sistema penitencirio franquista na Galiza e a sa funcionalidade na mecnica represiva, A Represin Franquista en Galicia, Actas do Congreso da Memoria de Narn. Asociacin Memoria Histrica Democrtica, pp. 17-64. VINYES, R. (2002) Irredentas. Las presas polticas y sus hijos en las crceles franquistas. Madrid, Temas de Hoy. ______ (2001) Nada os pertenece. Las presas de Barcelona, 1939-1945, Historia Social, Valencia, n 39. VINYES, R., ARMENGOU, M. e BELIS, R. (2002) Los nios perdidos del franquismo. Barcelona, Plaza y Jans. YAGE OLMOS, C. (2007) Madres en prisin. Historia de las Crceles de Mujeres a travs de su vertiente maternal. Granada, Editorial Comares.
N 4 | ADRA | 63
Paseando pola historia de Galicia de banquete en banquete

Carlos Azcoytia Luque Mercedes Fernndez-Couto Tella
Ben sei que non hai nada novo embaixo do ceo, que antes outros pensaron as cousas que hora eu penso. E ben, para qu escribo? E ben, porque as semos, relox que repetimos eternamente o mesmo. Rosala de Castro. Follas novas.
Non podiamos imaxinar o tesouro que tiamos nas nosas mans cando, a principios do ano 2007, organizamos unha serie de mens conservados na Real Academia Galega1. A sorpresa foi en aumento ao ir comprobando que todos e cada un deles encerraban, mis al do que puramente ensinaban, un anaco de historia de Galicia; uns eran homenaxes importantes e outros non tanto, pero todos eles en conxunto formaban un mosaico, que falaba secretamente da evolucin e dos logros desta sociedade. Con este fo condutor, o dos mens, quixemos recompoer non s os momentos puntuais das celebracins, coma se foran unha fotografa, senn que cremos ter conseguido unha pelcula na que observamos costumes sociais perdidos e recompoemos fragmentos de historia desde un punto de vista mis desenfadado e anecdtico. Para este primeiro traballo2 centrmonos en seis banquetes que mostran a vida galega entre os anos 1891 e 1904, momentos suficientemente representativos da situacin de Galicia nunha Espaa industrial que, con preguiza, intentaba integrarse en Europa.
1891. Tui: O primeiro banquete en homenaxe lingua?

1.1.- Antecedentes destes xogos florais Galicia afronta a sa entrada no sculo XX sumida na mesma crise poltica que o resto do estado espaol. A finais do sculo XIX, e como consecuencia da inestabilidade e da psima poltica do estado, renacen os sentimentos galeguistas que se amosan agora como rexionalismo de cara xa ao nacionalismo. Os primeiros xogos florais da poca moderna nacen en Catalua no ano 1859 a imitacin dos occitanos que se celebraban anualmente desde 1324, baseados en tres eixes: a patria, a fe e o amor, e onde os poemas galardoados reciban tres premios ou flores: Englantina para o mellor poema patritico, Viola para o relixioso e Flor natural para o amoroso. A imitacin deles celbranse en Galicia unha serie de xogos florais que foron os precursores dos de 1891, os nicos totalmente en galego. Os primeiros xogos florais ofcianse na Corua o 2 de xullo de 1861, aniversario da
1 O arquivo da RAG conserva un total de 25 mens dos que pouco ou nada se sabe. Destes 25 s de 5 se coece a sa procedencia; o resto imaxinamos- chegaran formando parte dun fondo ou dunha coleccin dos que hoxe non se conserva ningn dato, ou quizais como doazns soltas. O principio de procedencia ou de respecto ao fondo est, pois, perdido e a sa reconstrucin faise practicamente imposible. 2 Est en proxecto un segundo estudo doutros seis mens que abranguen do ano 1908 ao 1917.
64 | ADRA | N 4
retirada dos ingleses, baixo o mecenado e organizacin de Jos Pascual Lpez Cortn. Non se concedeu a flor natural, s un accsit outorgado a Francisco An que foi o nico dos premiados que presentou a composicin en galego. Tras estes primeiros xogos celebrronse outros, como os Xogos do 10 de agosto de 1861 en Pontevedra, onde premiado Fernndez Anciles polo seu poema A noite de San Xon. Os Xogos de Santiago do 29 de xullo de 1875, onde intervieron figuras tan senlleiras das letras galegas como Murgua, Lamas Carvajal e Salvador Golpe. O certame galego literario-musical de Pontevedra de agosto de 1886, convocado pola revista El Galiciano coa obriga de escribir en galego- e presidido por Murgua que fai unha apoloxa do galego (en casteln). E por ltimo os celebrados en Betanzos en agosto de 1886. Todos estes certames abocaron a unha conciencia en defensa da identidade como pobo que culminaron coa celebracin dos Xogos Florais celebrados en Tui en 1891 e que dalgn xeito foron os que forxaron o nacionalismo. Para explicar e defender estes Xogos Florais publcanse en Santiago os Estatutos pro bon rximen dos Xogos Froraes de Galicia nos que o Consistorio di: persguese un grande ideal o do renacemento dunha nacionalidade, cuasique morta e olvidada, por medio da literatura, das tradicis, e da historia.
1.2.- Un enterro, uns Xogos Florais e un banquete Neste mesmo ano de 1891, e uns meses antes da celebracin dos xogos, son exhumados os restos de Rosala de Castro, que descansaban no cemiterio de Adina, en Iria Flavia, para
seren trasladados ao panten de galegos ilustres na igrexa de San Domingos de Bonaval, en Santiago de Compostela. Constitese a Asociacin Regionalista Gallega, cuxa Xunta Central acorda organizar uns xogos florais nos que s se podern presentar traballos en galego e que debern celebrarse todos os anos, algo que ao final non ocorrer xa que este ser o primeiro e o derradeiro. O lugar ser elixido por sorteo e neste primeiro ano foi Tui, faise a correspondente convocatoria -en galego- e asnase o 20 de abril de 1891 por Manuel Murgua como presidente, Salvador Cabeza de Len como secretario, Ernesto Garca Velasco, Manuel Fernndez Herba, Eugenio Domnguez, Augusto Gonzlez Besada e Alfredo Braas como vogais; fxase a data do evento para o 24 de xuo dese mesmo ano, e acrdase unha xuntanza para o 18 do mesmo mes, co fin de avaliar os traballos presentados. O evento tivo tan grande repercusin que a Comisin de Fiestas de San Telmo, para realzar o acto, pospn para os das 23 e 24 o certame de gaitas e bailes rexionais c fin de colaborar no esplendor das festas. Pola sa parte, as autoridades locais e mailo consistorio encrganse do ornato da vila, que foi engalanada con bandeiras e gallardetes e unha soberbia iluminacin. Chegado o da -que por certo, era mrcorese antes do banquete que se deixa para o final deste estudo, reunronse no teatro Principal os organizadores e mailas forzas vivas da vila, a unha hora tan espaola como son as 5 da tarde. No escenario, abarrotado polo que imos ver, estaba un representante do bispo, o reitor do seminario, unha representacin do concello, o xuz de partido, o gobernador militar, o comandante do canoneiro Segura, o alcalde da vecia vila portuguesa de Valena do Minho,
N 4 | ADRA | 65
os membros do consistorio e os da Xunta de Tui, as como os representantes doutras Xuntas de Galicia. Pese a estar tan apiados, o alcalde de Tui, Areses, declarou aberto o acto e Manuel Lago Gonzlez procedeu ao discurso de apertura, anda que xa estaban ben apertados. Tras senllos discursos do presidente Murgua e do secretario Cabeza de Len, o xurado emitiu o seu veredicto no que premiaban aos escritores: Eladio Rodrguez Gonzlez, Martn Daz Spuch, Xan Barcia Caballero, Urbano Gonzlez Varela e Filomena Dato Muruis. Rematou o acto cun discurso de Alfredo Braas que sazn era o mantedor dos xogos. Como remate dos Xogos Florais, o da 26 de xuo de 1891, celebrouse o banquete que estudamos. O lugar do evento foi o mesmo onde se celebraran os xogos, o teatro de Tui, e foi ofrecido pola Xunta aos compoentes do Consistorio dos Xogos de Tui, aos da Xunta de Santiago, aos demais de Galicia, s autoridades, prensa e aos poetas galardoados; en total algo mis de sesenta comensais. Para tal acto adornrase o teatro e deixrase entrar ao pblico, que desde os palcos e plateas presenciou os brindes. hora dos discursos destcase, polo anecdtico, que o primeiro en tomar a palabra fora un andaluz entusiasta de Galicia -segundo o peridico Patria Gallega- de apelido Utrera, que saudou ao Consistorio en nome da Xunta Rexionalista de Tui, deseguido o representante da Gaceta de Galicia, o seor Lens, que, tamn segundo Patria Gallega, foi moi aplaudido por su fcil y amensima improvisacin e as foron desfilando cos seus discursos, entre abreconcertos e pesos pesados todos os oradores e poetas ata chegar a Murgua, que puxo o broche final aos xogos, sendo aplaudido y hasta vitoreado. s doce
da noite pechouse o acto, momento no que todos se retiraron con, un supoer, dores de estmago polo comido e de cabeza polo escoitado e bebido.
1.3.- Anlise da carta e do men Nun formato de 17x12 cm. cunha factura clsica e sobria, a das cores e sobre unha cartolina de bo corpo, a carta centra a sa decoracin nunha orla situada no ngulo superior esquerdo. A letra capital en vermello, con orla e un fondo punteado como de filigrana o arranque de das grecas que enmarcan o mis salientable: o acto e os responsables. Na redaccin da carta sguese a moda reinante na poca e a sa composicin est acorde con outras moitas -que se relacionan con banquetes solemnes- tanto no deseo como na redaccin en francs coa particularidade, neste caso, de realzar o nome do prato en galego, feito este mis relacionado con facilitar a comprensin daquilo que se a comer que cun acto de exaltacin ao idioma, anda que de todos os xeitos se mataban dous paxaros dun tiro. O costume de escribir os mens en francs comezou no reinado de Felipe V, que impuxo o costume e mailo gusto pola cocia francesa, ata o punto de que non se conciba unha casa nobre ou familia de alta posicin que a sa cocia non estivese servida por un francs, como xefe de cocia ou director. Non hai dbida de que mis dun comensal sentira como un crebacabezas elixir a comida se non coeca o idioma de Robespierre, cuestin anda mis complicada polos nomes rebuscados con que cada cocieiro bautizaba as sas creacins, algo que tivo -e anda ten- que padecer o sufrido comensal ante as xenialidades lingsticas dos profesionais da cocia.
66 | ADRA | N 4
Centrndonos no contido dos alimentos e na sa posible elaboracin, contamos co asesoramento de Sergio Fernndez Guerrero, profesor da Escuela Superior de Hostelera de Madrid, para poder descifrar o que se agacha tras os nomes dos pratos ofrecidos no banquete. difcil, s cun nome, saber exactamente todos os ingredientes dun prato, pero con lxica pdese adiviar a sa composicin e maila sa preparacin, de xeito que o lector poida degustar coa imaxinacin este banquete coma se formase parte dos convidados e, se ten interese, poida repetir na sa cocia todo ou parte do deglutido. Seguindo a orde establecida no men isto sera o que se comeu: 1.- Sopa fina: dedcese que unha sopa elaborada a partir dun fervido de carne e verduras, tipo cocido, do que s se utilizaba o caldo, que se adornaba coas verduras torneadas e, costume da poca, acompaado de florores de follado para dar ms distincin ao prato. 2.- Raxo con cogordos: solombo de porco marcado na tixola ou grella e despois estufado xunto cos cogordos ata que quede brando. Se temos en conta a moda de facelo como en Francia, forza hai que pensar que os cogordos se cociaran con vio branco, sal e un pouco de manteiga. O lquido sobrante reducirase e empregarase como parte dunha salsa ou ben ligado, tipo velout, como unha crema ou salsa espesa. 3.- Salmn alicantina: Salmn ao forno acompaado dunha salsa salmorreta alacantina composta por tomates, cebola, pirixel, aceite, allos, vinagre, chiles, sal e pementa, todo esmagado e pastoso. 4.- Polos salteados: este prato reptese noutra homenaxe, en concreto na dedicada a
Lus Argudn Bolvar no ano 1900, polo que non desexando repetilo, faremos aqu un nico estudo sobre a sa elaboracin. En primeiro lugar frtense en aceite de oliva cebola e allos pelados e cortados cun ramallete de herbas aromticas, como poden ser: tomio, ourego, romeu, etc., retirndoo do lume cando estea todo dourado. Nunha pota parte frtense, nun golpe de tixola forte, peitugas e coxas de polo sazonados con sal e pementa, posiblemente se engadira algo de manteiga ou aceite de oliva para lles dar mis sabor. Unha vez dourado agrgaselle vio tinto e branco a partes iguais e bixase o lume para que coza durante uns quince minutos lentamente e acompase todo dalgunhas verduras como poden ser: apios, pementos doces e cenorias. Smaselle o primeiro frito realizado e dixase cocer durante outros quince minutos.
N 4 | ADRA | 67
5.- Lagosta rusa: feito cunha macedonia de legumes, maionesa e a lagosta cortada en dados, todo emulsionado. Aderzase dentro dunha ensaladeira e por riba colcanse lminas de lagosta, napados con maionesa, trufa, ovo duro e pequenos cogombros. Para que de certo se chame rusa mtese todo nun molde e colcanse os medallns de lagosta arredor, e srvese en racins individuais. 6.- Pastel de pichs: unha terrina de follado ou volovn recheo de pombo, tipo pat pero mis zumento. 7.- Filetes xardineira: filetes guisados con dados de verduras, que foron primeiro fervidas e despois refogadas, servidas de gornicin. Tras os xeados, sorprendentemente, aparece un pavo con cogordos, que en realidade non o pavo americano, pois polo outro enunciado Poul truffe sabemos que se refire a unha pularda ou galia de Guinea. Asbase con lminas de trufa entre a pel e a carne que transparentaban coa calor as, parte da esttica, ganaba moitsimo en sabor. Este modo era moi propio dos franceses, sobre todo das rexins de Perigourdine e Perigueux. Para asalo facase con manteiga de porco o albardado (cuberto con lminas de toucio) e logo acompaado de cogordos, que poden ser: pincolas, areus, edulis, etc. Xa na sobremesa atopmonos en primeiro lugar cun Budin de ron que coma un flan, pero no seu interior pase a mido un pan tipo brioche aderezado con ron. Como segunda sobremesa serviuse un Pasteln inglesa que un pastel non individual e si para varias persoas, anda que non temos constancia dese apelido inglesa de supor que se fara con froitos e froitas secas e empapado con algn tipo de licor ou outra bebida alcohlica.
Como se pode ver non era unha comida tpica galega e si de alta cocia, con ingredientes que non eran moito da terra e influenciada pola cocia das grandes solemnidades.
2.- 1896. A Corua: Un militar que foi escritor ou viceversa. Ricardo Caruncho Crosa
2.1.- Unha capital de provincias que eclosiona chamada A Corua A Corua, con case 45.000 habitantes, era a capital galega mis poboada no ao 1896. Unha pequena cidade provinciana da periferia estatal con vocacin de progreso e modernizacin que intenta industrializarse c desexo de non perder o tren do futuro. Afinzanse agora -ademais das funcins clsicas urbanas: militar e administrativa- as actividades vinculadas ao trfico portuario, pesca e comercio, e unha tmida industrializacin: fbrica de mistos, de vidro, de tabaco... A cidade est ben comunicada, ten estacin de ferrocarril e das lias de tranvas. Unha cidade en plena transformacin que se consolida como centro de decisins e actividades econmicas e culturais. 2.2.- Algunhas efemrides dignas de mencin importante este ano de 1896 para Galicia, pero sobre todo para A Corua. Como consecuencia dos levantamentos en prol da independencia de Cuba e Filipinas vaise enchendo a cidade de repatriados, que son a avanzada doutros miles de desprazados tras a perda das ltimas colonias americanas e que mostran o horror e maila miseria desta -e de todas- as guerras. Regresa ese ano Corua, escapando da convulsa Cuba, o insigne galeguista, membro
68 | ADRA | N 4
fundador da Real Academia Galega, escritor e redactor do primeiro Estatuto de Autonoma: Manuel Lugrs Freire. Inaugrase o faro Viln o 16 de xaneiro de 1896, sendo o primeiro en Espaa totalmente elctrico. Estrase na Habana posiblemente- o himno galego do mestre Pascual Veiga, dez anos antes do que se pensaba. Chega o cine Corua da man do fotgrafo Jos Sellier.
2.3.- Un atpico militar e un tpico escritor Poucas referencias quedaron deste polifactico home, mesmo foi imposible saber a data do seu nacemento -algo que deixamos para os investigadores que queiran ampliar este traballo- pero si o lugar: era corus. Por referencias castrenses sbese que polo menos tivo dous irmns, Adolfo e Aquilino, ambos os dous militares, o primeiro deles mencionado no ano 1866 nun expediente militar por un acto de guerra e o segundo ingresou no exrcito, en concreto na arma de cabalera, no ano 1875. Entre as obras civs que se fan a metade do sculo na Corua estivo o aterramento do que hoxe ocupan os xardns de Mndez Nez, terreos que se gaan ao mar e son anda coecidos como o recheo. Pode preguntarse que ten que ver todo isto con Caruncho, xa que estamos no apartado da sa biografa, pois ben, el mais Narciso Oblanza, foron os artfices do Obelisco que hoxe da nome zona- nunha epopea digna de tolos. Por noticias na prensa da poca sabemos que Caruncho viva nesta parte da cidade e ocorruselle a idea de facer un monumento en memoria de Aureliano Linares Rivas, que
fora deputado pola Corua, senador e das veces ministro e que fixera moito pola cidade de tal xeito que, anda sendo de Santiago, fora nomeado fillo adoptivo. Solicitaron os terreos ao concello e fxose unha subscricin popular para levar a bo porto tan magna empresa. Comezaron as obras o 3 de maio de 1894 e tras moitos atrancos, principalmente por problemas coa maquinaria dos reloxos que foron xa para sempre obxecto de bromas e contos polo seu mal funcionamento e os desaxustes: tanto entre eles mesmos como respecto hora-, remataron o 12 de decembro do mesmo ano. Unha vez concludas, e como consecuencia do mal tempo, foise pospoendo a sa inauguracin ata que xa fartos de agardar unha mellora se tomou a decisin, inamovible, de inaugurar o da 10 de febreiro de 1895, fatdico da no que o temporal cobrou nova forza e arruinou a festa como ben conta La Voz de Galicia o da 12 de febreiro de 1895. Como periodista, Ricardo Caruncho chega ser director dos peridicos Liceo Brigantino, Diario de Avisos e La Semana Literaria; como escritor a sa primeira obra foi Contos da mia terra (1864) pero mais abondosa foi a sa producin teatral: Maruxia (1897), La vuelta de Farruco (1888), Recuerdos de gloria (1888), La mejor nobleza (1889), Ir por lana (1892), Justicia del cielo (1892). Tamn escribiu unha novela titulada Drama en Cambre e algns estudos militares. Morreu en febreiro de 1902.
2.4.- Un xantar de camaradera Se nos atemos fielmente misiva deste xantar, observamos que cumpre unha dobre funcin, una invitacin pero tamn mostra un men escrito para un grupo moi determi-
N 4 | ADRA | 69
nado de amigos: compaeiros da milicia aos que agradecer o seu ascenso a coronel; salto que obrigatoriamente ten que facerse tras un curso especial que capacita ao militar para tal cargo e que debe ser sancionado polos seus superiores. A invitacin especifica o da exacto en que foi ascendido ao posto no que permaneceu ata o seu pasamento, pois o ascenso a xeneral eleccin exclusiva do goberno, a non ser que concorran mritos de guerra. A invitacin est impresa nun papel satinado de 18x12 cm.; pulcra, sen decoracin nin cores excepto das cascudas de cor marrn troqueladas e estampadas na parte superior e que sublian o ton festivo do convite. Centrndonos no men atopamos como prato forte un que a finais do sculo XIX era case unha novidade: a hoxe famosa paella.
Ten un nacemento impreciso, sobre o sculo XVIII aproximadamente, como alimento dos homes do campo no reino de Valencia, e coecida nos seus principios como arroz valenciana, para posteriormente tomar o nome con que se coece hoxe en da. Polo lugar onde se toma, A Corua, mis de crer que fose o bareyo asturiano, que non outra cousa que unha paella marieira feita con arroz, ameixas, luras, mexillns, gambas, lagostinos, chcharos, salsa de tomate, azafrn, allo, pirixel, aceite e sal. Un aproveitamento de todo tipo de animais marios nun guiso feito nunha cazola metlica ou de barro. O segundo prato , baixo o noso punto de vista, o mis representativo da cocia galega, a magnfica e suculenta empanada, xa coecida no sculo XII como se pode apreciar nas esculturas do pazo de Xelmrez de Santiago. A orixe deste prato a de poder transportar alimentos elaborados -dunha forma limpa e cun aceptable grao de conservacin- aos labores campestres ou s viaxes, exemplo que seguiron os reis de Espaa para os seus das de caza ou paseos polos campos de La Granja de San Ildefonso, El Escorial ou outros lugares. Sobre as sobremesas non di de que tipo son, polo que pode interpretarse que sera froita de tempada. O vio da terra e para os brindes o irremediable champaa e na sobremesa licores tras o caf, entre os que se encontrara o curaao, que non outra cousa que un licor feito con augardente, monda de laranxa e azucre. Como vemos, un xantar galego, sen rebuscamentos, sinxelo e familiar, como corresponde ao esprito castrense. O lugar da cita foi o polo aquel entn moi moderno e famoso Sporting Club, fundado
70 | ADRA | N 4
en 1890, pero descocese onde se celebrou o xantar, xa que la mansin de Heliogbalo que se refire mis ben unha metfora.
3.- 1900. Palavea (A Corua): Quendas de homenaxes. Lus Argudn Bolvar, un cumprido e bo alcalde
3.1.- Un alcalde para a historia ou a historia dun alcalde Se se puidese definir cunha soa palabra este grande home, haba de ser a de demcrata, amigo de todos sen excepcins sociais, sacrificado pola sa cidade en momentos difciles, tanto que ata co crcere pagou pola defensa dos dereitos dos seus concidadns -como se contara mis adiante- en resumo todo un exemplo a seguir. Naceu na Corua en 1855 e faleceu o 28 de decembro de 1907 aos 52 anos de idade. Foi un personaxe popular e moi estimado polo pobo corus, do que foi alcalde en tres ocasins: entre 1895 e 1897; nove meses entre abril de 1900 e xaneiro de 1901 e finalmente outro ano de decembro de 1902 a decembro de 1903. Os seus dous ltimos mandatos entran dentro dun perodo moi conflitivo do concello corus debido expulsin das Hermanitas do Asilo e mais do Hospital. Como rexedor participou en obras de modernizacin da cidade, como a trada de augas, a nova rede de sumidoiros, a construcin do Pazo Municipal e o Lazareto de Oza. Preocupado polo desenvolvemento e a aparencia da cidade chegou incluso a pagar do seu peto algunhas obras pblicas e de ornato da cidade, como a Fonte Lusa chamada as na sa honra e situada na pracia da ra que leva o seu nome.
As mesmo inaugurou en 1896 a estacin meteorolxica colocada nos xardns de Mndez Nez, recollendo unha idea do seu predecesor na alcalda Jos Marchesi Dalmau -co que tia unha grande amizade- para adornar os xardns y ofrecer conocimientos tiles por los diversos aparatos fsicos que contienen, entre eles un reloxo de sol que nunca chegou dar a hora pola sa mala colocacin. Amais da alcalda presidiu o Circo de Artesns e mailo Sporting Club e colaborou activamente coa Cmara de Comercio, coa Xunta de Obras do Porto e coa Xunta de Defensa coa que loitou pola permanencia da Capitana Xeneral na Corua, loita que o levou ao crcere.
3.2.- A medalla de Isabel la Catlica e un banquete de homenaxe Co gallo da concesin da Gran Cruz da Real Orden de Isabel la Catlica por parte do goberno da sa Maxestade Afonso XIII, os seus amigos organizan un banquete en Palavea na sa honra que se celebra o da 15 de decembro do ano 1900. O men est impreso nunha invitacin a cor de 17x9 cm. en cartolina estampada e troquelada. No ngulo superior dereito esta decorada cun cesto de flores e maila palabra men en dourado e de estilo modernista O xantar tipicamente invernal, tanto polos seus ingredientes como polo tipo de coccin e preparacin. Destacaremos aqu aqueles pratos que mudaron co tempo pois algns deles que hoxe poderan pasar por vulgares, no seu tempo eran pratos de luxo e outros que os seus compoentes, antes apreciados, nestes momentos case estn en desuso. Tras a sopa e a perdiz, dos que non se comenta nada, tomouse xamn doce, algo as
N 4 | ADRA | 71
como un xamn tipo Praga, que se faca ao poelo en salgadura e cocndoo posteriormente a baixa temperatura. A galia trufada estara cociada ao estilo galantita ou balotita, radicando a diferenza na forma de coccin, sendo a primeira, unha vez desosado o animal, envolto nun pano e dentro da pel no segundo dos casos. O recheo adoitaba trufarse engadndolle carne de porco e toucio -para facelo mis zumarento- elementos aromticos e ovo duro. Cocase no forno para que se solidificase o contido e despois podelo cortar en lminas. A pescada maionesa farase Belavista: con vinagre, cebola, pirixel, aceite de oliva e porros. Frvese todo e dixase repousar, esc-
rrese un pouco e srvese con maionesa, todo un luxo para a poca amais de ser prato tpico. O solombo farase no forno Broche e despois de cortado acompaarase coa salsa do asado e os cogomelos salteados. Entre os entremeses, xunto s olivas e o salchichn, servronse conservas vexetais (pequenos cogombros, alcaparras, cenorias, allos, etc.) curados en vinagre. Nos queixos atopamos un que est case en desuso e que o de Flandres, o mariolls, de forma cadrada, cunha codia lavada repetidamente en salmoira e cunha curacin de catro meses, que estivo de moda a finais do sculo XIX. Emilia Pardo Bazn reflcteo en Cuentos de la Tierra e concretamente dentro do conto Contra treta... onde di: Callaba el indiano y apenas coma, torturado por las punzadas de su hgado, o lo que fuese, mientras Martio devoraba, saciando su estmago, condenado a caldo de berzas perpetuo; y cuando el anfitrin hubo pedido queso de Flandes y dulces, que fuesen corriendo a la confitera a buscarlos!. Tamn fai referencia a este queixo noutra das sas obras, Filosofas, onde o personaxe Mauro Pareja ao contar o segundo casamento de Perejil di: Como no se ocupa cariosamente de su interior, falta en el toda comodidad: los palillos se ponen despus de que estamos sentados y los echamos de menos; las flores estn ajadas, la fruta trae rabos, la servilleta se muda cuando ya es un mapa de manchones, y el queso de Flandes se presenta entero, como en las fondas de medio pelaje. No apartado dos vios btanse en falta os da terra, como os exquisitos Ribeiros, primando o inevitable Rioxa, o Xerez e, como non, o champaa para os brindes.
72 | ADRA | N 4
3.3.- Outro banquete para os amigos, en agradecemento Este segundo banquete consecuencia do agradecemento que tia Lus Argudn Bolvar polo anterior, ofrecido tan s unha semana antes, rematou con estas lupandas seguramente pola prudencia destes novos agasallados, ao non seguir a tnica de invitacins e contra invitacins ata o infinito. A invitacin deste banquete ten unha factura semellante anterior: 16x11 cm., a cor, estampada e troquelada, coa mesma tipografa no cartel co nome de men. A decoracin consiste nunha parella de vestimenta afrancesada situada no ngulo superior esquerdo, que de onde arranca unha orla decorativa. Todo parece indicar que foron impresas no mesmo lugar. A rareza deste men que est escrito en alemn, algo sen explicacin aparente a non ser que fora invitado algn mario tripulante do barco alemn atracado neste momento no porto da Corua. A composicin do men segue a mesma tnica que o anterior, anda que algo mis parco en contidos. No referente sopa de pur difcil saber a sa composicin xa que mesmo foi de patacas, de chcharos ou de calquera outro compoente, includo o tomate, que naquel momento acababa de ser descuberto. O segundo prato de cangrexos de ro con arroz sera un prato de luxo -hoxe segue a ser pola escaseza dos cangrexos, que estn case extinguidos- ao seren animais moi carnosos e saborosos, de modo que tivo que ser unha delicia. O terceiro prato, polo salteado, era tamn unha finura porque os polos de antes en nada semellan aos de agora e o seu sabor era ex-
quisito. O feito de ser salteado supn que s se utilizaran as partes ms tenras da ave e feitas dun golpe de tixola forte. Posiblemente, despois de salteado, engadiraselle un pouco de salsa e daraselle un lixeiro fervor para homoxeneizar os sabores (para saber mis debese mirar o cuarto prato do men celebrado con ocasin dos Xogos Florais de Tui en 1891). O peixe ao gratn, cuarto do men, aquel que unha vez guisado, asado, frito, grellado, etc., se adoitaba gratinar. Os gratinados, a diferenza dos glaseados, fanse con elementos slidos, polo que se tiveron que empregar elementos tipo provenzal (pan relado, allo, pirixel, etc., xunto cun pouco aceite de oliva), veloutes (similar bechamel s que substite o leite por un caldo, o que lle d o nome). Ao falar dos entremeses, o costume fainos pensar no anterior men coas sa olivas, conservas en vinagre e salchichn.
N 4 | ADRA | 73
Nos queixos vemos que desapareceron os de Roquefort e o agora xa coecido de Flandres e s quedan os do pas. Con este men despedmonos do sculo XIX para adiantarnos cada vez mis nos gustos e costumes gastronmicos dos nosos das.
4.- 1901. Un banquete a un home que non beba, non amaba e tampouco se diverta: Jos Lombardero Franco
4.1.- Un xornalista e deputado amargado e aburrido? Anda que o enunciado deste banquete poida parecer esaxerado nada mis cerca da realidade segundo os contemporneos do homenaxeado que escribiron sobre a sa vida. Non se pode dicir que Jos Lombardero fose precisamente o mellor compaeiro non xa para unha festa ou unha viaxe, que nin sequera como visita na casa, anda que era efectivo no seu traballo e sen dbida o peor xefe que un poida desexar ou incluso soar nos seus peores pesadelos. Pero antes de entrar no labirinto da sa mente importante facer unha pequena recensin biogrfica do homenaxeado neste banquete. Nace en outubro de 1864 na Corua segundo consta na sa acta de deputado. Estudou a carreira de Dereito e anda que se colexia na Corua non chega exercer, dedicndose nos seus principios ao periodismo e mis tarde poltica. Revlase como orador nun banquete conmemorativo da proclamacin da primeira Repblica celebrado na Corua; entra como redactor en La Voz de Galicia -na que chegar ser director- que daquela era de tendencia republicana. A sa evolu-
cin, cara dereita, apartarao desta redaccin e levarao a mercar e refundar El Noroeste, na Corua, que converter na sa tribuna poltica, facendo del o gran diario conservador de Galicia. O 19 de maio de 1901 consegue a acta de Deputado pola Corua, distrito de Arza, conseguindo 5.466 votos dun total 7.689 votantes. O 5 de agosto de 1901 compra o peridico El Noroeste, segundo consta na edicin de La Voz de Galicia de data 6 de agosto do mesmo ano. O 30 de abril de 1903 consegue a acta de Deputado por Lugo, distrito da Fonsagrada, conseguindo 6.813 votos dun total de 8.705 votantes. O 21 de abril de 1907 consegue a acta de Deputado pola Corua, distrito de Santa Mara de Ordes, conseguindo 8.023 votos dun total de 8.023 votantes, todo un triunfo. O 8 de maio de 1910 consegue a acta de Deputado pola Corua, distrito de Pontedeume, conseguindo 4.175 votos dun total de 6.358 votantes. Morre en Pars, onde fora tratarse dunha grave enfermidade, o 22 de outubro de 1912. Lus Antn del Olmet, colega e amigo, no seu libro titulado Su Seora fai unha descricin do seu carcter que non ten desperdicio, sobre todo tendo en conta que o autor se considera un fervoroso admirador de Lombardero. Entre outras cousas pdese ler o seguinte: Lombardero vive para la poltica. Lombardero no ama, no bebe, no juega, no busca la diversin en lugares de frivolidad. Carece por completo de vicios. Carece casi en absoluto, de afectos, ntida, puramente sentimentales. Anda que semella que o lido est escrito por un inimigo, veremos o amor e maila reverencia que lle tia ao seguir a ler a biografa
74 | ADRA | N 4
deste ser, do que costa dicir humano: Pasea un rato [refrese a cando tia vacacins parlamentarias] por la calle Real con sus secuaces, con Tojo, con Dafonte, con Wais, conmigo... Come. Recibe durante casi toda la tarde a mil caciques. Se pone un tanto neurastnico. Descricin que debe tomarse sen comentarios porque mis adiante conta as tremendas noites de traballo na redaccin do peridico El Noroeste que parecen sacadas duna novela de Frank Kafka: Llega ceudo, amargado por los caciques de la tarde, se sienta, y escribe el fondo. Nadie chista. Tella, Baltasar, Pepito, Eladio, Naya, Nez, guardan silencio. Slo Jos Pan de Soraluce, flor de cronistas, se atreve a decir alguna cosa. Y a veces, Lombardero levanta la cabeza lentamente, mira indeciso y vago en derredor, crispa un poco la mano cetrina, donde luce un brillante, y contina escribiendo con gesto desabrido y trgico. Se isto xa nos asustou, agora vainos dar un arrepo: Los que llegan tiemblan un poco... saben que los malos humores del odiado burgus, tienen poco de afables. Ata o bondadoso e bromista Manuel Mara Puga Parga Picadillo sofre nas sas carnes o terror que inspiraba este home pois ... toma su gran vaso de caf, procurando no hacer ruido. Pero para Lus Antn del Olmet esta gallarda de Lombardero motivo de alegra no seu recordo, sobre todo cando conta o seguinte: Oh, Don Jos, an siendo tan hosco y tan hurao, yo, su compaero de aquellas noches felices, tendr siempre dentro de mi corazn un hueco para quererle y admirarle.
compra un peridico e consegue a acta de deputado. Este banquete que se comenta seguramente tea como motivo a celebracin da consecucin da sa acta de deputado. Tivo lugar no Circo de Artesns, e a el asistiron figuras de primeira lia do periodismo e das letras galegas da poca que formaban parte do equipo de redactores do citado peridico. Tivo que ser memorable este encontro gastronmico xa que se sentaron xunto ao austero Lombardero figuras tales como Wenceslao Fernndez Flrez, Pan de Soraluce (impulsor do segundo ensanche da Corua), Lpez Sors, Alfredo Tella e un personaxe de peso, o famoso e excelente gastrnomo Manuel Mara Puga Parga Picadillo, do que xa falamos con anterioridade, que nese mesmo ano editaba o seu libro 36 maneras de guisar el bacalao.
4.2.- Compra un peridico, tcalle ser deputado e rndenlle unha homenaxe Ano inmellorable e inesquecible para Lombardero o de 1901, xa que chega de Cuba,
4.3.- Un banquete de entretempo onde non se serviu lombarda A invitacin esta impresa nunha cartolina de bordes troquelados e dourados como tamn dourado o cartel de men estampado na parte superior, cun bonito deseo modernista, e ao redor trevos -as mesmo estampados- en cor verde entre os que destaca un de catro follas. Serviuse como entrante unha sopa Raa, que normalmente se faca de tropezns de galia, sacados da peituga que, pese a ser menos saborosa ca da coxa, lle daba unha cor mis abrancazada e adoitaba acompaarse con pequenos anacos de pan frito. En realidade non deixa de ser unha boa Velout (ligada cun roux louro) de ave. Seguiron uns pequenos pasteis bechamel, sen especificar o seu contido, mesmo puideron ser de peixe ou de carne pero sem-
N 4 | ADRA | 75
que estaban emulsionados co produto principal por medio dunha salsa. Esta farsa -ou mestura slida- poda consumirse soa ou ben formar parte dun recheo en pasteis, follados, etc. Atopamos de novo a galia trufada que xa apareca no banquete dedicado a Lus Argudn Bolvar. O resto non digno de mencin pola pouca concrecin ou o xenrico dos produtos.
5.- Manuel Linares Rivas, un aplaudido autor dramtico, agasallado polos seus amigos e admiradores en 1904
Difcil de imaxinar hoxe en da como un ser humano pode facer fronte sa vida coti, ocuparse do cargo pblico de senador que complementa, nos seus momentos libres, escribindo man anda que xa exista a mquina de escribir- algunhas cousias como poden ser cinco obras de teatro, asistir s estreas e facer unha vida pblica acorde con todo isto. Isto pode recordarnos aquel anuncio publicitario de televisin de hai anos onde un neno dica: Enviaremos un hombre a la Luna, otro al centro de la tierra, otro... para terminar cunha voz en off que lle preguntaba: Y podrn?, ao que responda: S, los Madelman lo pueden todo. Todo o anterior, amais dos trmites para que lle fose aceptado o cambio de apelido, facer algunha que outra foto sen que sara movida e viaxar capital do reino naqueles tortuosos transportes de principios do sculo XX, fxoo Manuel Linares Rivas no tempo rcord de sete meses, polo que se deduce da orla que existe no men que se acompaa e onde se poden ler os nomes das obras literarias escritas ata ese momento e que levan por ttulo: Camino de la gloria, Aires de fuera, Abolengo,
pre con esta cotizada salsa que unha vez fra manipulable. Por exemplo unhas milfollas de berenxenas e gambas, napadas con bechamel, convrtense nun delicioso pastel que ademais se pode gratinar. Cando un produto se napa con bechamel, se deixa arrefriar e despois se empana para fritir denominase Villaroy e srvese fro. Despois serviuse tenreira parisiense, prato moi representativo da poca dourada parisiense e que consista nunha gornicin de patacas, abels con finas herbas, leitugas grelladas e alcachofas. A lagosta en salpicn que se ofreceu a continuacin estaba formada por pequenos dados de verduras e outros elementos, como trufas,
76 | ADRA | N 4
Mara Victoria (estreada o 5 de abril dese ano no teatro Espaol de Madrid), Porque s e La estirpe de Jpiter. Excepto as das primeiras todas as demais son publicadas este ano, e anda hai que engadir La divina palabra, tamn deste ano e que non consta na invitacin. O men ao que nos referimos estivo acorde coa vida deste home: rpido de preparar, fcil de dixerir, cmodo de pagar e na mellor poca do ano, nas vacacins de agosto. Pero non nos deixemos levar pola prsa que nos contaxia a vida do seor Linares Rivas e recremonos antes na apracible vida da Corua daquel ano, que por certo tivo moito de innovador. A primeira novidade o lanzamento discogrfico das primeiras gravacins de msica galega. En efecto, neste ano de 1904 desprazase desde Pars ata A Corua un estudio mbil da Compagnie Franaise du Gramophone para gravar o coro Aires da Terra de Pontevedra, dirixido polo afamado gaiteiro Perfecto Feijoo. As melodas foron editadas en disco de gramfono e distribudas e comercializadas en terras americanas con enorme xito entre os milleiros de emigrantes que tian morria da sa terra. Seguindo cos novos logros interesante recordar que ese ano se consegue establecer a comunicacin radiotelegrfica entre A Corua e Ferrol dentro das experimentacins do Centro Elctrico y de Comunicaciones del Ejercito Espaol, toda unha tecnoloxa punta do momento. Publcase, como cada ano, a Agenda Culinaria para 1904. Libro da compra con minutas e receitas para as das comidas de cada un dos das do ano; escrito pola Duquesa de Laura e editado por Bailly-Bailliere contia receitas tan saborosas como a angua con salsa
holandesa, as magras de xamn sevillana ou os callos en salsa branca. No xantar que tratamos, a conversa estara centrada na polmica creada pola decisin do goberno de Madrid de construr un gran crcere na illa de Slvora no que estaran os reclusos mis perigosos chegados das prisins de Ceuta, Melilla e das illas Chafarinas, o mellor da delincuencia nacional. O motivo aducido na eleccin do lugar non deixa de reflectir unha triste realidade: o difcil acceso illa e as escasas comunicacins por estrada que tia a comarca de Arousa o que confera a este novo crcere un plus de seguridade. Esta decisin levantou os mis acendidos debates e repulsas, dado o temor de fuga dos perigosos penados. Tamn debeu ser motivo de charla un acontecemento que se desenvolva lonxe de Galicia pero que levou al a mis de cinco mil cincocentos traballadores da terra: a construcin do Canal de Panam que -abandonada a fase francesa- comeza ese mesmo ano.
N 4 | ADRA | 77
Unha vez contextualizado o noso homenaxeado volvamos de novo trepidante vida de Linares Rivas e mailo banquete que nos ocupa. Manuel Linares Rivas naceu en Santiago de Compostela o 3 de febreiro de 1867. Seu pai, Aureliano Linares Rivas, fora periodista, avogado, xurista e poltico e ao longo da sa vida desempeara os seguintes cargos: deputado, vicepresidente do Congreso, fiscal do Tribunal Supremo, Ministro de Gracia y Justicia, Ministro de Fomento, deputado pola Corua e senador vitalicio. A sa nai foi a santiaguesa Adela AstrayCaneda y lvarez-Builla. O normal sera que o seu fillo, como as foi, se apelidase Manuel Linares Astray-Caneda pero o noso home, quizais devecido por emular ao seu pai ao que deba admirar, decidiu cambiar o seu apelido e no mesmo ano no que
se celebra este banquete, 1904, decide solicitar o apelido composto, de xeito que terminou sendo Linares-Rivas y Astray-Caneda anda que a derradeira parte do segundo apelido non a utiliza. coecida a sa traxectoria literaria, sobre todo como dramaturgo; os seus bigrafos son unnimes ao mencionalo como seguidor dos modelos de Jacinto Benavente e escritor de obras costumistas e con algo de fondo social. Na sa vida poltica comeza militando no partido Conservador, chegando ser deputado -como no momento deste xantar- en varios perodos da mudable vida poltica espaola e alcanzando ser senador vitalicio. A invitacin ao banquete est impresa en branco e negro, nunha cartolina de bo corpo na que -con cinco tipografas diferentes- se informa do motivo e mailo men. No ngulo superior esquerdo unha fotografa do busto do homenaxeado rodeado dunha coroa vexetal, posiblemente de loureiro, smbolo de fama e gloria, sobre unha folla de palma. Deste conxunto coroado por unha pia que simboliza a eternidade- penduran cintas cos ttulos das sas obras teatrais. Agora afondando no men, celebrado o 5 de agosto, do que pouco hai que falar dada a sa simplicidade e onde sorprendentemente faltan os vios, encontramos en primeiro lugar uns entremeses, algo novo para a poca, aos que Emilia Pardo Bazn chamaba comidita de muecas. Sguenlle uns pastelios bechamel, que non debeu de ser outra cosa que unha especie de croquetias que o mesmo contian verduras, ovo ou xamn. Como segundo prato unha lagosta ou parte dela cunha salsa maionesa, sinxelo pero saboroso.
78 | ADRA | N 4
A continuacin un solombo mechado do que pouco hai que falar pola sa fcil elaboracin e que non mis que un redondo ao que se lle incrustaran anacos de toucio, trufas e xamn. Terminando, dentro dos pratos fortes, cun xamn doce, algo moi socorrido entn, xa que se atopa en varios mens de agasallo. Finalmente servronse das veces as sobre-
mesas, primeiro un queixo xeado -sen queixo, ao contrario do que o seu nome indica- que se fai a base de leite, cravo, canela e xemas de ovo, para seguidamente ofrecer a froita do tempo e unha serie de queixos. Como se pode apreciar unha comida fra, acorde coa poca do ano, lixeira e nada pesada de dixerir.
Bibliografa
ALONSO GIRGADO, Lus, MONTEAGUDO, Teresa (eds.) (2001): Nos. Pxinas galegas do diario da Corua El Noroeste (1918-1919), Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. ANTN DEL OLMET, Lus (1913): Su seora. Libro parlamentario, Madrid, Imp. Alrededor del mundo. AZCOYTIA LUQUE, Carlos (2004): Historia de la cocina occidental, Madrid, Editorial AdamaRamada. BARREIRO FERNNDEZ, X. R. (1986): Historia de la ciudad de La Corua, A Corua. La Voz de Galicia. e Lpez Morn, Beatriz, Mnguez Goyanes, Xos Lus (2001): Parlamentarios de Galicia. Biografas de deputados e senadores, Santiago, Xunta de Galicia, 2 ed. CAPELN, Antn: [en lia] Da violencia que non condenan. O centenario da folga xeral na Corua. En: http://www.cntgaliza.org/files/Folga_Corunha_Maio_1901.pdf [Consulta: 16/04/2007]. CARBALLO CALERO, Ricardo (1981): Historia de la literatura contempornea, Vigo, Galaxia. CARR ALDAO, Eugenio (1911): Literatura gallega, Barcelona, Maucci. CASTRO, Xavier (2007): Historia da vida coti en Galicia, Vigo, Nigratrea. COUCEIRO FEIJOMIL, Antonio (1951): Diccionario bio-bibliogrfico de escritores, Santiago de Compostela, Biblifilos gallegos. DOBARRO PAZ, Xos Mara (2001): Eladio Rodrguez e os proxectos editoriais do Noroeste. En: Xornadas sobre Eladio Rodrguez Gonzlez (2001. Ourense), Santiago de Compostela, Consellera de Cultura. ESTRADA CATOYRA, Flix (1930): Contribucin a la historia de la Corua, A Corua, El Ideal Gallego. FERNNDEZ, Lus A.: [en lia] www.zonaobelisco.com/htmls/simbolo.htm [Consulta: 02/07/2007]. GONZLEZ CATOYRA, A. (1990): Biografas coruesas, A Corua. GONZLEZ CATOYRA, A. (1994): Efemrides coruesas, A Corua. NAYA, Juan. Calles y plazas coruesas. A Corua. NAYA, Juan (1981): Resumen de la historia de la Corua,. A Corua, Banco de Vizcaya. Patria Gallega: rgano oficial de la Asociacin Regionalista, n 7-12 (1891). SANTOS GAYOSO, Enrique (1990): Historia de la prensa gallega, Sada, Edicis do Castro. Vol. I
N 4 | ADRA | 79
SANTOS GAYOSO, Enrique (1995): Historia de la prensa gallega, Sada, Edicis do Castro. Vol. II. YORDI, Julio R. (1944): Cristal y sonrisa. Gua y guin de La Corua,. A Corua, Moret. VVAA. Enciclopedia Galega Universal. Vigo. Ir Indo, 1999.
N 4 | ADRA | 81
Antropoloxa de 113 adaxios galegos
Antonio F. Lizarriturri Rosende
Introducin
A etnolingstica constite una rama da antropoloxa social que aparece tardiamente. Foi Edward Sapir, antroplogo americano (1888-1939), quen puxo de relevo a relacin entre a linguaxe e a vida cultural. No plano histrico, o vocabulario reflicte a vida do pobo, as coma a evolucin das sas estruturas sociais. O singular carcter do pobo galego, dotado de pragmatismo e dunha hbil retranca, ten creado mltiples adaxios como reflexin vulgar que nace da experiencia. Algns destes adaxios poden confundirse cos refrns, ou incluso con cantigas folclricas, e isto as porque constiten a sa orixe. O presente traballo nace na coa pretensin de recoller para o recordo unha lista de adaxios galegos, que trataremos de analizar minimamente. Para realizar esta tarefa conto, ademais de coa mia memoria, coa ilustre colaboracin de amigos e coecidos, novos e vellos, repartidos por toda a xeografa galega. A bibliografa utilizada moi escasa. En calquera caso, incluiremos unha breve orientacin ou referencia. Confo en que o lector maduro poida refrescar a sa memoria, e pase un anaco divertido, e os mis novos poidan descifrar certas pautas culturais, que
anda hoxe existen, e das que quizais descoecan a sa orixe. Non imos a seguir, de entrada, ningunha orde na exposicin, senn unha sucesin de ideas que me veen cabeza. Con isto pretendo dar texto unha maior espontaneidade e frescura. A literatura oral, formada por adaxios, narracins, proverbios ou refrns, constite unha parte importante da cultura dos pobos. Ten unha vocacin de permanencia no tempo, e algo distinto da palabra efmera. un repertorio de smbolos e de metforas que definen unha cultura. Na cultura galega hai moitas referencias matriarcado; a figura do vello normalmente substituda pola da vella. A muller, en xeral, ocupa moito mis espazo que o home nos adaxios e refrns. Os animais adquiren un protagonismo esencial e, con frecuencia, identifcaselles cos seres humanos. Outra das cuestins que aparece reflectida o sincretismo entre o relixioso e o profano, entre o pagn e o cristin. A forte cristianizacin levada a cabo sobre todo polos prrocos non destruu nin eliminou certos ritos de orixe animista ou pagn, quizais porque ese proceso de cristianizacin preferiu adaptalos. Empecemos pois.
82 | ADRA | N 4
1.- Tirar a faria e gardar o reln un adaxio moi estendido por toda Galicia. Significa que unha persoa ou persoas desbota algo valioso e, pola contra, qudanse con algo pouco importante. Cabe precisar a importancia da faria na vida domstica galega. O reln unha especie de farelo que se considera rexeitable ou de escaso interese. 2.- Non hai pega sen mancha negra Esta aseveracin est moi estendida polo norte de Galicia, anda que non sexa exclusiva desta zona, moi especialmente, na comarca das Marias. Dise no senso de que todas as persoas teen defectos. A pega un ave moi importante na vida agraria galega. un dos heraldos da morte, e a sa presenza resulta preocupante cando se pousa na pla de algunha rbore que est prxima casa ou herdade. 3.- Non hai sardia sen espia De igual significado que o adaxio anterior. Coecino no sur de Galicia, recentemente. moi popular nos pobos marieiros, igual que popular ese modesto e riqusimo peixe que inspira o adaxio. De todos coecido o xito das sardiadas, e moi especialmente, as celebradas en torno s lumeiradas de San Xon, onde a sardia a autntica protagonista da festa gastronmica, as como o lume o do ritual. a sardia un manxar entraable no mundo marieiro, constitundo algo tan ntimo que podera chegar a dicirse que supn que est fra de comercio. 4.- En maio anda a vella queima o tallo O chamado ciclo de maio comeza a mediados de abril e remata a mediados de maio.
Estamos no equinoccio de primavera, no mes das flores, no que se supn que xa fai bo tempo. Pero a primavera, como sabemos, unha estacin inestable e, por iso, as vellas previsoras conservan algo de lea xunto lareira pra poder queimalos os das fros. Afonso X, O Sabio, gabou nas sas famosas Cantigas a este mes que, como sabemos, est dedicado Virxe Mara: Ben veas, mayo, et con alegra! Porn roguemos a Santa Mara. En calquera caso, o dito en cuestin, ten carcter climatolxico e est moi estendido por toda Galicia.
5.- O que mata unha abella, ten cen anos de pena As abellas son animais que gozan de gran respecto e simpata. Ademais de producir o mel, suponse que levan o esprito dos mortos outro mundo. Non de estraar que o adaxio castigue tan severamente o feito de matar a un de estes insectos. Existe un xogo infantil moi comn en Galicia, similar rolda, que se denomina as abellias do mel, que xogan as nenas. 6.- O que mata un abelln ten cen anos de perdn Os campesios cren que as meigas se transforman nestes insectos para facer dano. Por este motivo parece lxica a exencin da pena e o perdn durante cen anos. 7.- Morra marta, morra farta Cando algunha persoa ten algn padecemento e sometida a algunha dieta determinada, pode darse a circunstancia que non a siga e que coma aqueles alimentos que lle foron prohibidos. Ante esta circunstancia, proba-
N 4 | ADRA | 83
ble que os familiares e amigos lle recriminen a sa actitude. O presente adaxio constite a resposta irnica do afectado. A marta un animal mamfero, depredador de galias, que suscita pouca simpata entre os campesios. Isto demostra a retranca da resposta.
dotadas de pouca vontade e carcter apoucado, que se deixan levar polos demais.
8.- Home casado, nin muller O matriarcado ten unha profunda raizame en terras galegas. A suposta vida libre que da que gozan os solteiros, a sas reunins e xoldras, vense interrompidas no momento do matrimonio. A muller o centro da casa, e a casa o centro da estrutura social galega. 9.- Muller de porto mar, ou polbo ou calamar O protagonismo da muller na vida domstica e no goberno xeral da casa acrecntase nos pobos marieiros por motivo da participacin desta en certas tarefas da vida do mar: venda de peixe, marisqueo, arranxo de redes e aparellos Esta circunstancia ten dotado s mulleres dos pobos costeiros dun especial carcter, que constite unha mestura de desenvoltura e fortaleza. De a a comparacin con estes dous cefalpodos, smbolos da forza: os tentculos do polbo por un lado; polo outro, a versatilidade da lura e a sa capacidade para ocultarse. 10.- coma un Xan Os Xans son aquelas persoas vivas que participan unha procesin parecida Santa Compaa. Camia en dobre fileira, portando un atade (cadaleito). Dise que son os que van mis prximos atade os que van morrer antes. O triste destino dos Xans fixo s xentes adoptar esa expresin para referirse a persoas
11.- Por San Xon a sardia molla o pan Xa nos referimos con anterioridade culto sardia. Este peixe acada no mes de xuo a sa madureza plena, o que lle da un alto contido en graxa que molla o pan. O adaxio est moi estendido por toda Galicia, moi especialmente en vilas marieiras. Utilzase con moita cotidianeidade, incluso hoxe en da. 12.- Da rapa rebola, vea o demo e escolla moi usual na comarca das Marias, pero tamn en calquera lugar onde se cultive o trigo ou o centeo. A rebola serva para nivelar o grao en aquelas medidas cbicas onde se atopa. O significado do dito que da igual unha cousa que outra e, por iso, pdese demo que escolla. Cando nos atopamos ante das cousas ou situacins de escaso valor xorde este dito que demostra indiferenza. 13.- A San Andrs van dous e volven tres Todos coecemos a importancia da romara de San Andrs de Teixido, aldea situada na Serra da Capelada, entre Ortigueira e Cedeira. Deixando aparte outras cuestins, que analizaremos en outro adaxio, o presente fai alusin namoramento e fertilidade. Cabe sinalar que existen, xunto igrexa, as famosas herbas de namorar. 14.- Cambiars de muieiro, pero non de ladrn Os muieiros tiveron unha enorme importancia na vida agraria de toda Galicia. Esta impor-
84 | ADRA | N 4
tancia non se limita pura funcin da moenda, senn que vai moito mis al. As moendas eran motivo de rexouba para mozos e mozas. Observemos un poema de Leiras Pulpeiro, tomado da sa obra Cantares Gallegos: Hei de ir contigo esta quenda Si que baixas muo, e heiche axudar a barrelo, que pra eso son maosio. Este adaxio basase, fundamentalmente, no protagonismo social que tia o muieiro, obxecto de loubanzas, pero tamn de crticas.
de Betanzos, cando falan da cidade citan esta frase. Posiblemente constita, xunto co Globo, os Caneiros e por suposto, os repolos de Betanzos, un dos elementos identificadores da capital mariana.
15.- Rubins mar, vellas a sollar Este dito escoiteino recentemente a persoas da comarca de Vigo. Significa que cando a posta do sol no horizonte se tinxe de encarnado, da seguinte as vellas irn tomar o sol, pois far bo tempo. O meu amigo o pintor Leopoldo Varela tia, precisamente, no seu estudio de Sains, un leo con este ttulo. 16.- Negras na Franqueira, vellas borralleira Na parroquia de Beade, prxima cidade de Vigo, cada vez que se observan nubes negras sobre os cumio das montaas da zona da Franqueira, sinal de mal tempo. Por este motivo se di que as vellas buscan o calor do lume. 17.- Que suba o pan e baixe a caa! un dito moi coecido en toda Galicia e atribese s betanceiros. Cntase que, en certa ocasin, un deputado preguntou pobo de Betanzos que queran que fixese por eles nas Cortes, e eles responderon unsono: Que suba o pan e baixe a caa. Curiosamente, a maiora das persoas de fra
18.- Ten a la unha expresin que non s se usa para acusar de tola a unha persoa, senn que o significado galego vai referido a termos agrcolas. moi corrente dicir que: as patacas estn aluadas, cando adquiren unha tonalidade verdosa ou ennegrecida. A la pode ter, en ocasins, un carcter benfico e en outras, malfico, dependendo da tarefa que se vai a realizar e, tamn, da fase en que se atope nese momento. A la de xaneiro, la morta, boa para matar o porco e psima para podar as vias. 19.- Poda en marzo, vendima no regazo A la de marzo est considerada a mellor para a poda de rbores e vias. Na Astroloxa, a la simboliza a fertilidade, por iso importante escoller ben as sas fases para potenciar a sa influencia sobre as colleitas. 20.- Marzo, marzal, pola man cara de rosa e pola tarde cara de can O mes de marzo caracterzase pola alternancia entre ventos e chuvias e claros onde loce o sol. o paso do inverno primavera e, polo tanto, est marcado pola inestabilidade e por das caras: a amable do inicio da primavera e a dura do final do inverno. 21.- En abril sale o cuco do cubil Trtase do anuncio da primavera. En outros lugares dise: Entre marzo e abril sae o cuco do cubil.
N 4 | ADRA | 85
O mes de abril un mes chuvioso, que denota certa morria. Rosala de Castro dicanolo as: Una tarde de abril, en que la tenue llovizna triste humedeca en silencio de las desiertas calles las baldosas (En las orillas del Sar)
22.- Polo San Xon a fouce na man O mes de xuo recibe o nome de mes de San Xon, anda que a festividade o da 24. Supn o inicio do solsticio de vern e, polo tanto, das colleitas. Xa nos Maios se realizaron unha serie de ritos agrarios que culminan no vern coa recollida dos froitos (a colleita). 23.- A chuvia na semana da Ascensin, leva o centeo e deixa o reln A Ascensin celbrase, precisamente, no mes de maio. Non sempre mala a chuvia de maio, de feito, existe un refrn casteln que a louva (Como lluvia de mayo). No entanto, para a colleita do centeo non resulta beneficiosa. 24.- Vaite febreirio, vaite, cos teus das vinte e oito, que se duraras mis catro, non quedaba can, nin gato, nin raposa no buraco Este adaxio tomeino dun vecio de Fornelos de Montes, na provincia de Pontevedra. Febreiro un mes alegre en Galicia pola celebracin do Entroido, porn, as fortes xeadas que adoitan producirse neste mes, fano pouco propicio para a agricultura. 25.- As dure a fame na terra Acostuma a usarse este dito cando unha situacin favorable ten corta duracin ou cando un obxecto apreciado se rompe en pouco tempo. moi comn na comarca das Marias.
26.- Gando do da oito Cando se quere referir a persoas de pouco peso ou baixa condicin. En determinadas zonas da provincia de A Corua utilzase esta frase porque en algunhas feiras, que se celebraban ese da, vendase o gando que non quixeron comprar nas feiras de primeiros de mes, evidentemente, rebaixado de prezo. 27.- Onde falan os papeles, calan as barbas O Cdice Calixtino deixaba en bo lugar s galegos, referirse s seus usos e costumes. Anda as, atribelles un carcter preiteante, sobre todo no relativo propiedade. A existencia de documentos con valor probatorio fai valer a proposta do litigante fronte a calquera palabra, e iso supn o recoecemento por parte do xuz. 28.- Gaivotas terra, marieiros merda As gaivotas son unhas aves cada vez mis urbanas. A escaseza de peixe nas costas fai que estes animais busquen a sa comida nos desperdicios das vilas marieiras. Este dito, que data de moitos anos, referase a unha situacin conxuntural na que os marieiros de baixura obtian poucas capturas. 29.- A muller e a sardia, canto mis pequena, mis sabrosia Loubanza moi comn s mulleres de corta estatura, pero guapas e ben feitas, que neste caso se compara coa sardia. A comparacin coa sardia non unha casualidade, senn unha consecuencia da simpata que este peixe provoca entre as xentes.
86 | ADRA | N 4
30.- coma un peizoque O peizoque , en algunhas zonas de Galicia, o paporrubio, un paxaro pequeno e moi bonito que, por desgraza, escasea nas nosas hortas e xardns. Este piropo facaselle s naipelos e s nenos pequenos por consideralos frxiles e guapos. 31.- coma un xlgaro Cando se quere manifestar que un neno pequeno moi espelido, compraselle con xlgaro, que ten o canto, xunto co reiseor, dos mis fermosos. 32.- Luns dos aluados, martes dos martirizados, mrcores vou pra feira, xoves estou na feira, venres veo da feira, sbado da da Virxe e domingo hai que ir misia As se describe o catecismo do labrego folgazn, que sempre busca desculpas para non realizar os traballos do campo. Este adaxio contoumo, far uns trinta e oito anos, unha vella das Marias, no municipio de Bergondo. A seora deba de ter, daquela, sobre uns setenta anos. 33.- Do tempo de Mara Castaa Mara Castaa foi unha muller de Lugo, nacida en Pobra do Brolln. Algns considrana coma unha herona xusticeira, e outros, coma unha muller vulgar. Participou nas revoltas contra o clero, opondose pago de tributos. A antigidade de este personaxe o que dou lugar dito temporal. As, cando se quere expresar que unha cousa moi vella, ou que pasou de moda, faise referencia personaxe de Mara Castaa1.
1 RODRGUEZ, Eladio: Breviario Enciclopdico. Ed. La Voz de Galicia, 2001.
34.- Galias sern, pero chirame a can Cando unha persoa lle conta a outra unha cousa, normalmente para xustificarse de algo, e o interlocutor non o cre, sase este adaxio que dou orixe a un conto: Haba unha vez un campesio que o raposo, sistematicamente, lle coma as galias. Decidiu, o bo labrego, acabar con tan onerosa situacin e, para iso, meteu un can nun saco. Cando a polo camio atopouse c raposo, que lle preguntou: Qu levas nese saco? Levo galias respondeu o campesio, que, sa vez, contestou o raposo: Galias sern, pero chiranme a can. 35.- Por ir e vir non levan alcabala A alcabala era un tributo que se pagaba entrada das vilas e cidades onde se celebraban mercados. Consista nunha porcentaxe a tanto alzado sobre o valor de venda da mercanca. s persoas que entraban en saan da vila, sen realizar ningunha operacin comercial, c nico fin de pasear, aplicbanlles este dito. 36.- Tal da fixo un ano Cando se quere restar importancia a un determinado feito utilzase esta irnica expresin, anticipando que, cando se cumpra un ano do evento, celebrarase o seu aniversario. o que acostuma a dicirse en casteln, sacarle hierro al asunto. 37.- Xuntouse a fame cs ganas de comer Cando das persoas de dubidosa reputacin casan, ou ben se fan amigas ou comparten negocios.
N 4 | ADRA | 87
O dito ten un carcter irnico e denota certo desprezo cara s suxeitos en cuestin. Comentoume un asturiano, residente en Vigo, que na sa terra existe un dito similar en dialecto bable: Ajuntose la piedra con la guadaa.
Merece a pena resaltar que a palabra pan ten, neste caso, unha acepcin xenrica e que se refire futura colleita coma fonte de sustento.
38.- Xancio para Periquio Na mesma lia c anterior, manifstase o presente adaxio. Porn, ten un carcter menos categrico e vai referido, normalmente, a situacins ou vnculos pasaxeiros. 39.- Ovella que berra, bocado que perde Acostuma a dicrselle s nenos cando se distraen e deixan de comer. Non un dito especificamente galego e existen refrns similares en casteln. 40.- O crego, mentres canta, non xanta De igual significado que o anterior, pero mis xenuinamente galego. A figura do cura est moi presente na vida social dos galegos. A eles se lles atribe toda sorte de contos e cantigas. 41.- Onde vive aquel home, o que non traballa non come Cando se ve a un home moi traballador, que xeralmente ven de outras aldeas a realizar certos traballos agrarios de apoio por non ser suficientes os homes do lugar. Supn unha stira pouco amable cara s vecios da aldea, que desde logo, comen anda que non traballen tanto. 42.- Bota esterco pan, que as terras cho pagarn Adaxio de carcter agrcola que, como case todos os de esta natureza, son refrns.
43.- Qun me dera o pan de Vilaboa! Vilaboa unha pequena vila situada nas aforas da Corua. moi famosa polo pan, que est considerado, xunto c de Carral e o de Cea, na provincia de Ourense, un dos mellores de toda Galicia. Esta expresin usada por xentes de outros pobos e comarcas en expresin de recoecemento. 44.- Os pementos de Padrn, uns pican e outros non Padrn, terra da Maa e do Ulla, fronteira entre as provincias de Corua e Pontevedra, ofrcenos os seus famosos, ricos e entraables pementos verdes. Nacidos en Herbn, no mosteiro, e coidados durante anos con celo polos franciscanos, constiten hoxe un dos pratos mis tpicos. A simpata que producen ten provocado o referido dito. O feito de que piquen ou non considrase, polos expertos, coma un gracioso atributo e complemento. 45.- Vello coma andar a p unha comparacin. Existen moitas na tradicin oral galega. Vai referido a moitas situacins que existen desde sempre. A veces atribese a un coecemento. Cando algun conta algo coma primicia, e a xente xa o saba, acostuma a usarse esta expresin: tan vello coma andar a p. 46.- Pontevedra, boa vila A pequena cidade de Pontevedra ten sido recoecida sempre polo seu carcter hospitala-
88 | ADRA | N 4
rio: Pontevedra boa vila, que lle da vio a quen pasa, e ten no centro da praza, a fonte da Peregrina. Existen numerosas cantigas que fan alusin a ela, por exemplo: Tuscurrusts, Para onde vas vella? Tuscurrusts, para Pontevedra. Tuscurrusts, E qu vas buscar? Tuscurrusts, unha tega de sal Pontevedra , tamn, un smbolo xacobeo. A pequena igrexa da Virxe Peregrina est situada no centro da cidade. A imaxe est ataviada c bastn, o sombreiro, a cabaza e unha cuncha de vieira, smbolos indelebles do peregrino2.
47.- un merendias Cualificativo que se emprega para designar a unha persoa que desatende a sas ocupacins para dedicarse a actos sociais e a festas. Ten a sa orixe nun costume popular que exista entre os artesns da Corua, de ir a merendar os domingos s arredores da cidade. Nestas merendas, cmese, bbese e cntase. 48.- coma a limchega Aditase dicir daquelas persoas pesadas ou pegaentas que normalmente buscan favores ou prebendas. sase moito para designar a persoas que veen de fra pretendendo herdanzas ou legados. A limchega ou lesma un molusco moi desprezado polos campesios, porque devora as plantas. De a que se compare con aquelas persoas que queren algo que non lles pertence. 49.- coma a sarna cabalar Emprgase, en xeral, para referirse a persoas pesadas e de carcter miserable.
2 Vid. RODRGUEZ, Eladio, op. cit., px.7.
50.- coma a curuxa A curuxa un ave importantsima dentro da vida rural de Galicia. Conta a lenda que un paxario ou un paporrubio, voou ata o sol para obter lume dos seus raios e traelo terra. O sol doullo, pero advertiulle antes que poda queimarse. Efectivamente, antes de chegar terra, o simptico paxaro queimou as plumas do colo. Para reparar esta situacin todas as aves doronlle paporrubio unha pluma, excepto a curuxa. Con tal motivo, os demais paxaros condenrona a voar de noite e a converterse as, nunha ave nocturna. A curuxa un dos heraldos da morte. Ten, por tanto, un carcter lgubre e sinistro. Este o motivo de que se compare con aquelas persoas de carcter taciturno e sinistro. 51.- En xaneiro a raia sabe a carneiro A raia un peixe que, a pesares de que est bosimo en caldeirada, non gozaba de moi boa prensa e considerbaselle un peixe modesto, propio de clases humildes. Isto non novidade, se consideramos que tamn o peixe azul, sardias, xurelos (chinchos, nas Ras Baixas), parrochas (xoubas, Ras Baixas), etc., tian unha consideracin similar. Para ponderar as sas virtudes e, sobre todo, para que as xentes da Galicia interior mis afeccionadas, polo xeral, carne, comesen peixe, creouse este dito que, por outra banda, na Galicia marieira ten outro carcter: o de saber cando un peixe ou marisco est na comida. 52.- un bo peixe Dise de aquel a quen se considera un desvergonzado . Equivale que en casteln sera: ser un pjaro de cuidado.
N 4 | ADRA | 89
53.- D o mesmo pirixel que fo negro sase cando se quere facer notar que nunha eleccin entre das cousas ningunha das das vale nada e, por iso, igual escoller unha que a outra. 54.- Matanza do porco, goberno do ano A importancia do porco na vida rural galega foi e, en certa medida, sigue sendo bsica. A carne de porco constituu, practicamente, o oitenta por cento ou mis da dieta carnvora das xentes, seguida, en contadas ocasins, pola das aves de curral. A matanza do porco, un ou dous das segundo as necesidades, supoa, como di o adaxio, o goberno (en carne) para todo o ano. A matanza constite un da de festa para os familiares. Son moitos os labores que trae consigo: proba do raxo, a zorza, roxns, etc. Dise que o porco non ten desperdicio, e verdade. 55.- Semella a pena perdurable Dise cando unha persoa que ten que realizar un labor, tarda moito tempo en rematala. 56.- Vai de ruada As ruadas son unhas diversins populares nocturnas, que xa non se celebran como tales, nas que se cantaba son do pandeiro e a xente nova bailaba ata despois da media noite. Na actualidade esta expresin est xeneralizada e sase para atribula ironicamente a unha persoa que sau da casa para dar un paseo ou divertirse. 57.- Cando o Pico Sacro pon capelo, menias da Ulla poen o mantelo O Pico Sacro est situado cerca de Santiago de Compostela; un perfecto miradoiro sobre a
comarca que rega o ro Ulla. Cando est cuberto de nubes, dise que agoira chuvia. , ademais, fonte de lendas, feitizos e encantamentos. O adaxio adquiriu, como ocorre noutros casos, forma potica: Cando o Pico Sacro pon capelo, menias da Ulla poen mantelo, pois xa saben todos que cando o Pico Sacro pon touca, temos auga, moita ou pouca. Cabe sinalar que ten carcter de refrn.
58.- Como sementares e estercares, as recollers cando segares Aplcase con carcter xeral para a agricultura, pero tamn se usa a xeito de metfora para calquera traballo ou actitude persoal. 59.- Veu todo canto can e gato hai Expresin utilizada cando algn acto ou festexo est moi concorrido, como querendo dicir que non faltou ningun. 60.- Muller ben composta, saca o home doutra porta Cando unha muller se arranxa ben, atrae a atencin do seu mozo ou marido e evita que este cortexe a outra muller. 61.- Facerlle un traxe a algun Nos lugares pequenos, onde todo o mundo se coece, a murmuracin adoita ser bastante frecuente. Neste caso, adquire un matiz calumnioso ou, cando menos, de demrito cara a unha persoa. 62.- Ten pata de ladra A expresin ladra un insulto moi comn en Galicia, onde o senso da propiedade est moi
90 | ADRA | N 4
arraigado. Normalmente acostuma a ir unido de puta cando se quere reforzar mis o insulto. moi frecuente escoitar a expresin non hai mis que putas e ladras. Neste caso, o ter pata de ladra, atribese a certa curvatura na perna da muller que presaxia, segundo o vulgo, tal condicin.
66.- Os nenos falan cando mexen as galias Expresin que se usa bastante cando nunha reunin de xente maior os nenos interrompen ou molestan. 67.- Outra vaca no millo Dise cando se suceden unha serie de feitos desafortunados. 68.- Andan a saber Vai referido a unha persoa ou grupo de persoas que axexan determinados lugares, prazas, ras principais, tabernas, barberas e, en xeral, calquera sitio onde concorra moita e variada xente que sexa susceptible de obter informacin contieira. Os funerais constiten, tamn, un claro exemplo de estas prcticas. Existen outras variantes coma: ser sabedor ou sabedora, que supn coecemento, ou sabicheira, que denota un coecemento provinte da murmuracin. 69.- Lume avea,/ lume avea,/ cada espiguia/ a sa meda Desde moi antigo o home admirou o renacer do mundo vexetal, sobre todo nas sociedades agrcolas. Algns antroplogos sitan estas manifestacins no Paleoltico ou no Neoltico. Parece moito mis probable que provean de restos de cultos agrarios propiciatorios da poca dos romanos. Existe, tamn, en rito de alumear o pan, pero non xeral en toda Galicia. Dse en terras das ribeiras do Ulla, Barbanza, Caldas de Reis e Vilanova de Arousa. Na media noite do 30 de abril as xentes saan das sas casas e dedicbanse a percorrer os campos acendendo lumeiradas:
63.- Vou ver aquela santa sase, sobre todo, en zonas fronteirizas con Portugal, onde tamn frecuente. unha expresin que usa o xenro cando vai ver sogra. 64.- Vio que sobre, pan que non falte O vio est vinculado a moitas culturas. Simboliza o amor e a amizade, e propio dos pobos hospitalarios. Este o motivo de que se solicite a sa abundancia. Son moitas as cantigas galegas que fan referencia vio. Una delas moi popular: mira como veo/ eu traio unha borracheira/ de vio que auga non bebo. 65.- Dar a volta o sol O sol constite un dos elementos mis relevantes da mitoloxa galega. Como sinala Eladio Rodrguez (Breviario Enciclopdico), o remotsimo culto sol en Galicia testemao tamn o Ara Solis de Ptolomeo, prximo cabo Fisterra. Estas tradicins estn cheas dun sabor solar tan pronunciado que as peregrinacins que realizaban a Fisterra os que vian visitar a tumba do Apstolo non facan mis que repetir as antigas loubanzas celtas Ara Solis. Entre os nenos das aldeas crese que o sol baila a ma de San Xon. O dito dar a volta o sol provn da Galicia marieira, e chmanllo os pescadores s das da segunda quincena do mes de decembro, que cando empezan a medrar os das.
N 4 | ADRA | 91
Lume pan, lume pan, cada espiga seu toledn.
Pasa, mala cousa, pasa; Deus bendiga a nosa casa, cunha panca por riba da casa
70.- Menias de Noia/ cando van ao Mato/ levan a merenda/ ao santo San Marcos unha copla galega da comarca de Noia, que ten a San Marcos coma patrn. 71.- Non ten can que lle ladre Dise daquelas persoas de carcter spero, que son solitarias e carecen de amigos. Como sabemos, os cans acostuman ladrar cando se acerca unha visita casa. Constiten unha especie de mensaxeiros, ademais de gardins da herdade. 72.- A San Andrs de Teixido vai de morto o que non foi de vivo Segundo a lenda, a obriga de ir de peregrinacin a San Andrs de Teixido est nas queixas que o Apstolo dou a Xess por non ter romeiros. As almas das persoas que non foran en vida, encrnanse en animais, sobre todo lagartos, que escalarn o monte ata chegar ermida. Por este motivo, considrase de mal agoiro pisar ou matar a un destes animais. 73.- Onde hai galo non canta a galia, salvo que o galo tea morria Refrn de carcter machista que atribe home o goberno da casa, cuestin esta moi discutible dado o carcter matriarcal da sociedade galega. A galia, por outra banda, non canta, senn que cacarexa, por iso se considera de mal agoiro que esta imite o canto do galo. Por este motivo, naceu este esconxuro potico:
74.- Margaridia de Deus, abre as alias e vaite con Deus Trtase dun pequeno insecto de asas vermellas e puntos negros, que en casteln vulgar se denomina mariquita. Goza dunha grande simpata entre os nenos e nenas porque a consideran proftica e benvola. Os nenos colocan a margaridia na palma da man e, segundo o seu percorrido, indicaralles o lugar onde atoparn parella para poder casar. A continuacin, remontar o voo ante a satisfaccin xeral dos mis novos. 75.- O que pasou a Marola, pasou a mar toda A Marola unha rocha que sobresae do mar al onde se cruzan as ras de Betanzos e Pontedeume. Este porto de mar considerouse sempre moi perigoso para a navegacin pesqueira de baixura, moi especialmente cando faca mal tempo. Eu teo escoitado contar, de neno, a marieiros de Sada, as peripecias que tiveron que pasar na Marola en noites de temporal. 76.- Adis, martes de Entroido,/ adis, meu amiguio,/ hasta Domingo de Pascua/ non comerei mis toucio A palabra Entroido ou Antroido (segundo as zonas), provn do latn introitus, que significa entrada, neste caso, entrada no tempo da Coresma. O Martes de Entroido , en case todos os lugares de Galicia, o da mis celebrado, xa que d paso Mrcores de Cinza, c que se inicia a Coresma.
92 | ADRA | N 4
O Entroido unha festa moi popular en Galicia e, sobre todo, na provincia de Ourense. De todos son coecidos os famosos Carnavais de Vern e Laza.
Supn un freo afn cobizoso e acaparador e non crearse necesidades.
77.- Acabronse as vendimas,/ e veen as esfolladas,/ para comer coas mozas/ catro castaas asadas. O magosto unha festa moi popular en Galicia, onde o vio e as castaas son protagonistas. En algns lugares era costume que os mozos puxeran o vio e as mozas as castaas. Acostuma a celebrase o primeiro de Novembro, festividade de Todos os Santos, pero esta data non exclusiva. Cando se celebra por Santos, a vspera de Defuntos, considrase por algns autores, coma Murgua, que adquire o carcter do banquete funerario. 78.- Vale mis unha enchente que sete afamados No rural galego costume celebrar grandes e copiosos banquetes con ocasin de algn evento festivo: vodas, bautizos, festas patronais, etc. A comida prolngase durante horas e son moitas as viandas e bebidas que se serven, o cal, loxicamente, xera uns gastos que en ocasins rozan o dispendio. Cando o anfitrin ou anfitrioa son increpados por tal exceso acostuma a dicirse, anda hoxe, o referido adaxio. 79.- Casa, a que vivas; terras, as que labres; vias, as que plantes moi frecuente en certas zonas da provincia de Pontevedra, concretamente a min ensinoumo un mozo de Fornelos de Montes que traballa en Vigo.
80.- Estaba a punto aberto Esta frase, segundo comenta Eladio Rodrguez, pertence Maa. Segundo parece, existe a crenza supersticiosa de que, cando a unha persoa lle ocorre algunha fatalidade, que estaba para el. Nas Marias moi frecuente or a expresin: Naceu con mala estrela, pero este adaxio non pode considerarse autctono. 81.- un alborotado En Betanzos, capital das Marias, celbrase todos os anos a festa Dos Alborotados. Antigamente exista unha especie de ritual festivo que consista en que os mozos, mentres se celebraba a misa cantada o da da festa, proferan gritos. Por este motivo se cualifica como alborotado persoa que barulleira. 82.- Fxolle Deus mil favores Cando falece algunha persoa, despois dunha longa e penosa enfermidade, frecuente, durante o dolo, or a moitas persoas expresarse nestes termos. Denota unha actitude compasiva, non s cara defunto, senn cara s familiares e achegados. 83.- Zapato branco no mes de xaneiro sinal de pouco dieiro Pertence categora dos refrns. O mes de xaneiro un mes fro, chuvioso, invernal. Considrase un dos peores meses do inverno, e dou lugar a moitos outros ditos, como por exemplo: xaneiro fro coma un can. En tales circunstancias, parece inoportuno poer calzado branco que,incluso, podera tomarse coma de falsa aparencia.
N 4 | ADRA | 93
84.- Nas uas das mans ou nas dos ps haste semellar a quen es Usouse moito esta expresin que, ademais aplicbase a aquelas persoas que realizaban certos actos ou logros que, anteriormente, realizaran os pais ou ascendentes en xeral. En ocasin sase en sentido negativo, coma consecuencia dunha mala accin. Na provincia da Corua o verbo semellar era substitudo polo de imitar. 85.- Van cs da feira e volven cs do mercado Dise daquelas persoas que dan a razn a uns e a outros en calquera situacin de litixio. A importancia das feiras e mercados en Galicia notoria e chea de matices entre ambas. Isto ofrece unha distincin espacial e unha toma de posicin diferencial. 86.- E coidas que son de Angrois? frecuente en Galicia o considerar a certas aldeas coma especialmente primitivas. No caso de Angrois, trtase, parecer, dunha poboacin que est cerca de Santiago de Compostela, e que ten dado orixe dito3. 87.- O home pensa e a muller d que pensar Trtase dun dos moitos adaxios que teen un contido machista e que, na maiora dos casos, adoptaron a forma de refrns ou coplas. En moitos casos non teen unha orixe galega, senn que son adaptacins castelns. 88.- A fume de carozo Acostmase a chamar carozo base das mazarocas do millo que quedan despois de se de3 Vid. RODRGUEZ, Eladio.
bullan. Cando se queiman, arden de maneira moi rpida e desprenden un fume fugaz. A expresin denota rapidez na execucin dunha tarefa ou na realizacin dunha pequena viaxe ou percorrido: Fun da casa praza a fume de carozo.
89.- un papafilloas O barrio da Torre, na Corua, o mis castizo e representativo. Sempre foron famosos os seus Entroidos, que percorran toda a cidade. Dentro dos entroidos corueses existan unhas figuras xigantes s que os vecios obsequiaban con filloas. Na actualidade sase para designar a persoas pouco intelixentes ou pasmonas. 90.- Un palleiro sen palla non se fai Dito que se usa cando unha persoa que est gorda asegura que come pouco. O uso desta frase est moi xeneralizado. 91.- O que fai fillos muller allea, queda sen muller e sen fillos Xeneralzase esta sentenza para todos aqueles casos en que as persoas realizan algn tipo de melloras para a sa propia conveniencia, en inmobles que non son seus. 92.- Bota-las formigas de Beln Dou lugar seguinte cantiga: Este rapaz sabe un nio, e non o quere ensinar. Formiguias de Beln, dello a derrucar. Fai anos os nenos tian un enorme interese por descubrir os nios dos paxaros. En algunhas ocasins, cando un rapaz descubra un
94 | ADRA | N 4
nio, non contaba o seu segredo e os compaeiros ameazbano con este ensalmo.
93.- Semella un papn O termo de papn ou papona sase para designar a aquela persoa, normalmente grosa, que resulta inexpresiva e, sa vez, torpe. Nas tradicins aparece coma unha especie de xigante que come s nenos. Naturalmente, a expresin: Que ven o papn!, era usada para intimidar s nenos. 94.- Agosto, fro no rostro Galicia constite unha autntica balconada sobre o Atlntico. O clima suave e benigno, evitando as os excesos do fro e da calor. O mes de agosto, sobre todo na sa ltima quincena, abundante en nboas e tardia xa se nota unha lixeira brisa. 95.- Ave de pico, non pon amo rico Pertence categora dos refrns e non exclusivo de Galicia. Non obstante, a importancia que se lle outorga s galias no mundo rural galego merece un comentario. moi comn que as vellas falen con estes animais de xeito moi especial. Eu mesmo teo observado esta situacin, agochado detrs dunha porta. tardia unha anci sau da cocia da sa casa, disposta a recoller as galias, observou o galieiro e, xesticulando, proferiu a seguinte frase: Pasade, putas! Pasade, preas! Que comedes a Dios e non poedes un ovo! As galias negras estaban mellor consideradas que as outras e sanse con fins medicinais para dor de costas, abrndose en canle e aplicndose sobre o foco da dor.
96.- Cando non hai faria, sobra a peneira O adaxio vai dirixido a aquelas persoas que adquiren cousas que exceden as sas posibilidades econmicas. 97.- Entre fillos, pais e irmns, que ningun meta as mans O pobo galego est especialmente vinculado entorno familiar. A casa constite a estrutura social bsica e, con ela, todo o que encerra e rodea. Non infrecuente que a xente se meta en problemas alleos intentando gobernar vidas e facendas. pouco aconsellable o facelo nestes casos, dado os especiais vnculos que unen a esas persoas. Comentoumo un vecio de Soutomaior (Pontevedra). 98.- Home que non fuma nin bebe vio, o diao o leva por outro camio Sempre foi comn o que a maiora dos homes tiveran o hbito de fumar ou beber, ou mbolos dous xunta. Pero tamn existiron, e existen, determinados homes que sempre fuxiron de tales costumes. A sabedora popular desconfa de tales persoas, e de a o refrn. 99.- Vaiche na misa en Conxo! O barrio de Conxo est, hoxe en da, practicamente incorporado cidade de Santiago de Compostela, pero antigamente exista unha considerable distancia. O dito orixinouse no casco vello de Compostela. Significa que unha persoa tardar en chegar ou que non se sabe cndo pode volver. Comntase moito no barrio da Algalia, nas tascas.
N 4 | ADRA | 95
100.- Andar de leria Significa andar de chchara ou de murmuracin. Existen outras expresins, como Non teo ganas de leria, que normalmente se aplica cando algun est enfermo, molesto ou enfadado. A expresin deixarse de leria significa deixarse de contos e ir gran. Este refrn comentoumo un vecio de Calo (Teo), anda que eu xa o tivera odo, de pequeno, na comarca das Marias. 101.-Home pequeno, fol de veneno unha creza bastante estendida o crer que os homes de curta estatura teen mal carcter. 102.- Quedar para aconchega-los tizns unha variante do adaxio casteln quedar para vestir santos. Dise daquelas mulleres s que lles pasou a idade de casar. 103.- Pasar por tdalas aduanas Na provincia de Ourense, comarca do Ribeiro, atribeno a aquelas persoas que teen moita experiencia na vida, que teen moito mundo. 104.- Das de moito, vsperas de nada Acostuma a usarse este dito cando, despois dun perodo de gasto e festas, sobrevn unha poca de austeridade e de estreiteces. Constite unha crtica a aquelas persoas que malgastan os cartos sen ter unha capacidade econmica suficiente para poder facelo. 105.- Unha noite no muo,/ unha noite non nada;/ unha semania enteira,/ esa si que muiada. Os muos de auga nas sas diversas modalidades (de herdeiros, de comuneiros e par-
ticulares) constituron autnticos centros da vida social. Lugares de reunin e de ocio que xuntaban a novos e vellos espera da moenda. Teen suscitado mltiples contos, refrns e cantigas. A nostalxia das noites de muiada faise notar nesta poesa de Leiras Pulpeiro: Con me casar como quixen, e ter o ceio na casa, non hai noite que non me acorde das noites de muiada. Por fortuna, moitos de estes muos estn sendo restaurados na actualidade.
106.- O borracho con vio di o que ten no papio Os efectos do alcohol fan que as persoas contes cousas que non teran revelado en estado de sobriedade. 107.- Agardar a quen non vn, ter lei a quen non a ten, darlle un bico a unha vella e falar con desentendido, che tempo perdido Este adaxio unha proba mis do pragmatismo da sociedade galega. Nel mestranse a retranca tradicional e o humor, ademais dunha concepcin utilitarista das xentes. 108.- Merca a quen heredou e non a quen mercou Consello acertado en moitos casos, xa que herdeiro non lle custaron nada os bens. 109.- Cando marzo maiea, maio marcea Volvemos s refrns climatolxicos. Quizais inspirado pola climatoloxa que temos neste ano 2002 que, dende logo, fai honra a este dito.
96 | ADRA | N 4
110.- Marzo, marzal, neve no monte e auga no val As ltimas neves da primavera acaban derretndose e aumentando as o caudal dos ros. 111.- Dme pan e chmame can O pragmatismo galego manifstase, unha vez mis, neste refrn. Existen outros similares: Chmame gorrin e btame millo. En calquera caso, non os considero de inspiracin xenuinamente galega, polo que non imos estendernos. 112.- Tiven pleito cun vecio polas augas dun regueiro. Quedar, quedei sen un carto, pero amolar, amoleino Adaxio popular moi bonito, desde o punto de vista literario, e moi significativo do carcter
legalista e preiteante que, como xa expuxemos previamente, caracteriza maiora dos galegos. Neste suposto, o pragmatismo tradicional deixa paso a un peculiar concepto da propiedade non menos importante.
113.- Qun fala de min? Qun fala?/ Qun fala de min? Qun ?/ un zapatio vello/ que non me cabe no p Na zona de Covelo (Pontevedra) era costume entoar esta cantiga mentres realizaban os labores agrarios. Fai referencia s mulleres murmuradoras e, normalmente, a dirixida a algunha persoa que responda, tamn cantando. En Portugal existe o seguinte adaxio, relacionado coa murmuracin: As mulheres quando se juntarom a falar da vida alheia, comenam na la nova e acabam na la cheia.
Bibliografa
BOUZA-BREY, Fermn (1982) Etnografa y folclore de Galicia. Vigo: Xerais de Galicia CARR ALVARELLOS, Leandro: Las leyendas tradicionales gallegas. Porto: Museu de Etnografa e Histria, [s.d.]. FRAGUAS Y FRAGUAS, Antonio (1973) La Galicia inslita. Tradiciones gallegas. A Corua: Librigal RODRGUEZ, Eladio (2001) Breviario Enciclopdico. A Corua: La Voz de Galicia A.A.V.V. (1977) La Antropologa. E.M.A. Barcelona: Noguer
N 4 | ADRA | 97
A cultura do mar entre troneiras Gua do Museo da Pesca de Fisterra

From the northern side of the cape we looked down upon a smaller bay, the shore of which was overhung by rocks of various and grotesque shapes; this is called the outer bay, or, in the language of the country, Praia do mar de fora. George Borrow
Venres, 4 de novembro, este mes sinalado, de 1836. De Londres zarpa o Manchester, decrpito vapor coa obra viva inzada de arneirn e roda apodrecida, atestado de pasaxeiros. Era a terceira vez que George Borrow cruzaba o infausto precipicio, esta temida Costa fisterrana onde tan s se contan as proezas dos que logran sobrevivir do cruel naufraxio, endexamais dos desaparecidos. Forte vendavalada, e a corrente travs: de noroeste (de a tantas traxedias), devagar avanzaba aquela nave. Contra as oito, no outono noite pecha. Aquel vento rolara travesa, non caba o seu furor no mar, unha brancor inmensa a da escoaxe. Renxeu a mquina e as ps deixaron de remover a auga. Coa costa a sotavento e a morte s ollos s caba esperar algn milagre. De speto a treboada chamou norte. Da salvacin o rezo sobre as vagas. Quen o dira: aps de 170 anos, do mesmo mes e da da sa partida dende o Tmesis, naquel pobo onde se achegara a vender a Biblia do padre Scio e confundido co pretendente trono de Espaa, o infante Carlos, cuado da rexente raa Cristina, fora apreixado e salvado do linchamento por Antonio da Trava, o Campn, e que aquela Batera de defensa que
dexergou lonxe derruda, sera o Museo para dignificar s homes e s mulleres que dedicaron as sas vidas a andar mar.
O Museo da Pesca no Castelo de San Carlos: A realidade dun soo cumprido

Fisterra adquire un importante papel na vida e nas fazaas das armadas europeas por ser paso obrigado das sas escuadras sobre todo nos sculos XVI, XVII e XVIII, pois a sorte do vello continente xogouse no Atlntico. Moitos dos buques que sucaron este maxestoso promontorio adicbanse piratera e, polas inclemencias do tempo e a ira dun indmito mar, saltar o vento travesa, cando zoaba de oeste ou noroeste, vanse de sempre na obriga de recalar socairo do Cabo e, tempo que lles daba acubillo, non dubidaban en atacar e saquear as vilas desta bisbarra e desmantelar as precarias e escasas fortalezas defensivas das que dispoan. No ano 1622, por encargo de Felipe IV, o cosmgafo portugus, Pedro Texeira, fai un estudo minucioso do noso litoral e reclleo no seu libro Atlas del Rey Planeta. referirse defensa das Ras di que Camarias ...tiene dos piezas de artillera de hierro, muy mal en-
98 | ADRA | N 4
Foto 1: Batera de San Carlos, principios do sculo XX
cabalgadas, en un terrampln de tierra y fajina. Es esta villa de ordinario molestada de navos de moros, que muchas veces han querido acometerla saltando en tierra y llevando la gente cautiva. Non obstante, ocuparse deste poboado, narra ... villa de Finisterra, lugar de muy buena poblacin pero sin ninguna defensa. Fue saqueada y quemada casi toda de los moros y llevaron a Argel mucha gente cautiva, abrasando la iglesia y quemando las imgenes (La Voz de Galicia, Bergantios, 6-I-2007) Existe unha misiva do ano 1625 enviada Sa Maxestade Felipe IV polo duque de Cidade Real, gobernador do Reino, sobre o estado defensivo desta costa. Neste ano, en Corcubin, facanse trincheiras nos embarcadoiros onde estaba destinado un sarxento maior con dous soldados de infantera para o axudaren,
e a vila contaba cun depsito que gorneca un quintal de plvora. A finais do reinado de Felipe V (1700 1746), fanse as planificacins e o levantamento de murallas das bateras do Prncipe na Ameixenda (Cee) e a do Cardeal en Corcubin para salvagardar a Ra. Despois dun perodo de interrupcin das obras, reemprndesen baixo a direccin dos enxeeiros militares, Francisco Llovet e Miguel Marn. Estes fortes remataron de habilitarse no reinado de Fernado VI (1746 1759). Desta mesma poca tamn a batera do Soberano en Camarias que foi derruda para a construcin do porto desta vila a mediados dos anos corenta do pasado sculo. Houbo unha ampliacin do proxecto defensivo na Ra de Corcubin, coas bateras en
A cultura do mar entre troneiras. Gua do Museo da Pesca de Fisterra
N 4 | ADRA | 99
Foto 2: O antigo porto da Ribeira, 1929
Punta do Agro preto da praia de Quenxe desta vila e a da Punta de Espio en Brens, outro lado da Ra, para que esta fora practicamente infranquebel (Soraluce Blond, J.R., 1985, 114) e o mesmo pasou coas da Ra de Camarias, planificndose as bateras da Insua, da Barreira en Leis e de Merexo, mais nunca se chegaron levantar as sas troneiras. Si que foi erguida outra na Punta da Barca en 1801 proxectada por Miguel de Hermosilla, pero tamn desapareceu (Baa Heim, J. 1980: 112). En 1755 chega a Galicia, Carlos Lemour, que ocupara o cargo de tenente do exercito francs para mis tarde reconvertirse en enxeeiro e, en tempos do Marqus de Ensenada arribou peninsula aconsellado polo embaixador de Espaa en Pars o tenente xeneral, Pignateli. Logo dalgns traballos rea-
lizados neste pas como o plano de catastro de Murcia, o Canal de Castilla e o Canal de Campos, destirrono a estas terras polo seu mal carcter, ocupndose das bateras da Ra de Corcubin, acompaado polo delineante, Antonio Exard. A sa estada por estes lares apenas durou dous anos. Frei Martn Sarmiento cita a este enxeeiro francs nunha misiva seu irmn Aquel ingeniero Mr. Carlos Le Mort que estaba en Ferrol y del cual te avis, ya estubo en mi celda. Es el que plante el Canal de Campos, rio con Ulloa sobre eso y D. Cenon el Marqus de la Ensenada lo ech a Galicia. Y es el mismo que hizo las bateras de Corcubin. Despus paso al Ferrol (Meijide Pardo, A. 1966: 84) Foi Lemour quen debuxou os planos do Forte de Fisterra, anda que non chegou re-
100 | ADRA | N 4
Francisco Manuel Lpez Martnez vena, le respondi que era un corsario espaol que vena de la mar acosado de dos fragatas y una balandra destinadas de una escuadra inglesa de quince velas que se hallan cruzando sobre este cabo, esto sera como cosa de la una de la maana; inmediatamente tom las precauciones que me parecieron ms oportunas, dando las disposiciones necesarias para su defensa de dicho castillo y ms puestos, a las seis de la maana entr otro barco con bandera francesa que se conoci ser corsario de la propia nacin que vena perseguido por dichas embarcaciones; a poco rato aparecieron entrando en esta ra un navo, una fragata y un quechemarn, los cuales se dirigan a este puerto con bandera espaola, conociendo el engao mand romper el fuego de artillera, al mismo tiempo observ que los enemigos queran desembarcar a la derecha de este castillo, que para este fin traa hasta el nmero de doscientos hombres el quechemarn, que vena acercndose a la tierra a toda prisa, dispuse se dirigiese el fuego a aquella parte, y viendo les ofenda, desistieron de su intento, mareando en la otra vuelta as a los otros compaeros que se hallaban en frente de este dicho castillo de mi cargo, tiraron dos caonazos por seales a lo cual respondi el navo con la bandera inglesa en el tope; a todo esto, el capitn del corsario Don Juan Antonio Gago de Mendoza, conociendo el intento de los enemigos var el corsario en esta playa, con la proa a la mar, para con los caones de proa hacer su defensa, dejando parte de su gente a su bordo para hacer el fuego, y l con los dems tomando sus armas subi a toda prisa con su gente, ofrecindose voluntariamente, asistiendo en cuanto se les ha
matar a sa construcin, soamente se fixo o replanteo xeral do Castelo, a explanacin do seu terreo edificbel, cimentacin sobre rocha a base de pedra e barro e un tramo da muralla de 5 ps de altura at a lia do cordn recuberta con perpiaos de granito. Dez anos estiveron paralizadas estas obras at que no reinado de Carlos III (1759 1788), por unha Real Orden, mandou finalizar esta fortaleza xunto cos fortes de San Damin de Ribadeo e o cuartel de infantera de Lugo, as llo comunica o 2 de Novembro de 1765 o Capitn Xeneral Conde de la Croix nunha carta Marqus de Esquilache. Estaba formada esta batera de defensa por tres frontes abertas: unha cara Ra, outra cara porto e unha terceira cara vila e contaba daquela con 6 canns e 28 soldados de infantera. (Soraluce Blond, J.R. 1985: 150-151). Na parte de leste da sa nave central tia un habitculo de enorme xanela para vixar a baa, na que resida o comandante. Separado por un mamparo, atopbase o cuartel e un depsito subterrneo para gardar a plvora e circundaba a fortificacin un foxo coa porta de entrada levadiza. Nos planos de 1757 non apareca proxectada a garita da parte sur. O Castelo desempeou un papel importante na poca das guerras napolenicas, as consta nun documento no Archivo de Marina, Seccin Corso y Presas, e que recolle A. Fortes (2001) no que di:
Don Diego de 0Reilly, Teniente del Regimiento de Infantera de Vitoria, y actual Comandante del castillo y ra de Finisterre, certifico que el da tres de la fecha se vena acercando a toda prisa a este puerto un barco, y habindole reconocido las centinelas, y preguntndole qu barco, y donde
N 4 | ADRA | 101
Foto 3: Maqueta dos oficios das nasas, o pincho e a xbega no Museo da pesca mandado, ponindose al mayor riesgo, como buen soldado, hasta que al fin tuve el gusto que la buena direccin del fuego cruzaba las balas a los enemigos y los hizo abandonar su proyecto, arribando en popa salieron con la ms precipitacin con toda fuerza de vela, igualmente no duda que el dicho capitn con su gente, si se hubiera empeado la accin, haran honor a la bandera espaola, y por ser verdad, de pedimento de dicho capitn doy la presente certificacin estando en esta plaza de Finibusterra a nueve de agosto de mil setecientos noventa y siete. Asinado por Diego 0Reilly.
Pouco tempo despois, na Guerra da Independencia, tanto as vilas marieiras da Costa
da Morte, coma estes pequenos fortns, foron desmantelados e incendiados, quedando en total desamparo longo dos sculos. O 27 de outubro do 1897, D. Plcido Castro Rivas, este emprendedor emprensario, nado en Fisterra que fixou a sa residencia en Corcubin, mrcalle en escritura pblica o Castelo de San Carlos a D. Vicente Vallejo Ruz. Cmpre salientar un feito relevante para o pobo de Fisterra, a constitucin da Confrara de Pescadores cuxa acta fundacional data de setembro de 1923 e estaba formada por estimbeis persoeiros da vila: presidndoa o mdico, D. Francisco Esmors-Recamn; vicepresidente, D. Ramn Vigo; secretario, D. Federico vila; contador, D. Desiderio Paz e tesoreiro, D. Jos Calvo.
102 | ADRA | N 4
Francisco Manuel Lpez Martnez Su gran anhelo era el de levantar un museo exponiendo el tema de los distintos finisterres de Europa Occidental; no solamente el propio, donde viva, sino tambin el de Francia, el de Lands End, que es la punta suroeste de Inglaterra, e incluso del Lindesnes noruego, sobre el que conoca una teora que interpretaba dicho nombre como Nes (punta) de la tierra (Land). Este quera mucho a la gente de Finisterre, y los defenda contra las leyendas negras de siglos pasados, que alegaban haberse provocado naufragios en la zona mediante luces falsas en tierra. Claro que tena razn en su defensa. Aquellos cuentos son tan universales como poco lgicos.
O altrusta, D. Plcido Castro, o 19 de decembro de 1928, fai doazn do Castelo do Principe da Ameixenda (Cee) Asociacin de Prensa de Madrid. O mesmo co Castelo de san Carlos, popularmente chamado a Casa da Gherra, e a fbrica de salga coa finalidade de implantar escolas para os orfos e os fillos dos marieiros, as o reficte este documento que na sesin ordinaria do 5 de xaneiro de 1932, celebrada polo Concello de Fisterra, existe o acordo que copiado literalmente di: Habiendo manifestado por carta dirigida al Seor Alcalde Presidente, Don Plcido Castro Rivas, que ofrecia con destino exclusivamente a Escuelas, gratuitamente al Ayuntamiento las dos fincas urbanas que posee en esta Villa o sean el Castillo de San Carlos y la Fbrica de salazn sita en la calle de la Marina, la Coorporacin, por unanimidad acuerda hacer constar en acta de agradecimiento por tan genenosa donacion.... Este proxecto endexamais se levou a cabo. O 4 de outubro de 1946 constitese a fundacin para crear o Museo Arqueolxico figurando como presidente, Esmors-Recamn. Este galeno, membro da Real Academia Galega, Xuz de Paz e Patrn Maior; igual que o empresario e filntropo, que fora deputado provincial pola Corua, ademais de vicecnsul de Suecia, Noruega, Gran Bretaa e axente consular de Estados Unidos en Corcubin, Castro Rivas; sempre permaneceu no seu maxn a idea de rehabilitar o Castelo para crear o Museo de Fisterra. As, Staffan Mrling cando visitou Fisterra, al polo ano 1966, procura da lancha xeiteira para o seu libro Las embarcaciones tradicionales de Galicia, fai alusin a Esmors
Culto y con mucho inters por la historia local compreda perfectamente mi trabajo.
Dita Fundacin, xunto coa Universidade de Santiago, decidiron as reformas pertinentes para o cerramento do Castelo que se acondicionou para ese fin. Os Candolos de Mallas e os Picachos, formidbeis canteiros, constren a galera con tres grandes fiestras e refrmase a nave central quedando dentro dela a polvoreira, incluso houbo un proxecto de enreixado polo nclito escultor cambads, D. Francisco Asorey. Pola precaria situacin econmica das institucins do pobo e as dificultades que suporan o seu mantemento, tampouco frutificou a idea. D. Plcido Ramn Castro del Ro, quen fora o smbolo do nacionalismo galego fra das nosas fronteiras; humanista sinxelo e culto que, dende moi rapaz, trasladouse a Glasgow, titulouse como profesor de idiomas, que traduciu a W.B Yeats e tivo unha actividade poltica intensa participando na Asemblea de constitucin do Partido Galeguista e representndoo no Galeuzca, que fora elixido presiden-
N 4 | ADRA | 103
Foto 4: Museo da pesca. Marieiro e redeira na buceta
te da Irmandade da Fala e rematada a Guerra In-Civil estableceu a sa residencia en Muxa onde sufriu a condena de quince anos de inhabilitacin absoluta e oito anos e un da de desterro, indo para Coruxo para fixar definitivamente a sa derradeira morada en Vilagarca exercendo coma profesor de ingls no Instituto Laboral; e a sa irm Hermitas tiveron un papel relevante con respeto Castelo xa que foron eles os que donaron o inmbel en escritura a favor da Confrara de Pescadores o 15 de xuo de 1964 e, sen poder acondicionarse, volveu ficar novamente en profunda acidia. Houbo un intento de compra, nos anos corenta, desta emblemtica edificacin por parte de Don Miguel Jaureguzar, contratista das
obras do porto de Fisterra, pois conseguir a pedra grantica para a construcin do espign non era labor doado e tase que transportar por mar, en gabarras, dende o Pindo ou do Monte do Cabo en vagonetas, o que encareca moito a obra, mais a familia de D. Plcido e Dona Eufrasia, negouse rotundamente a que o Castelo fose derrudo como llen ocorreu o do Soberano en Camarias. Unha misiva datada en Corcubin o 19 de marzo de 1940, asinada por D. Jos Vzquez que o apoderado dos propietarios lle enva afamado contratista as o reflicte
Muy Sr. Mo: Referente al Castillo de Finisterre, escrib a Don Plcido Castro Rivas, residente en Montevideo y me contest con
104 | ADRA | N 4 fecha 14 de Noviembre del ao prximo pasado que la venta se concrete a la piedra de toda la Batera y a toda la que Vd necesite arrancar en la zona del mismo hasta que termine la obra contratada del muelle de Finisterre. Bien entendido que no incluye la propiedad de la superficie del terreno que el Castillo ocupa tal y como est inscripto en el Registro...
Por falta de instalacins deportivas para os rapaces, D. Xos Mara Chao, director a finais dos sesenta, do colexio Nuestra Seora del Carmen, pedulle a esta asociacin de pescadores se o podan usar para que xogasen os pequerrechos da escola, e esta aceptou. A Casa da Gherra pasou de ser un edificio ruinoso e pestilente a practicarse baloncesto, voleibol ou bril e polo seu arredor se segua xogando espeto, cuncha, trompo, ladrn, culindra, leva, queima ou que algn mestre lanzara peso cunha bola de cann, De a que, o Castelo de San Carlos, fose o primeiro polideportivo que houbo en Fisterra. Ocupando o cargo de Patrn Maior, D. Ramn Fernndez Lpez, foi cedido I.S.M. en 1977 e, despois da rehabilitacin, foi ocupado ano seguinte at 1986. Dous anos mis tarde, con D. Jos Insua Lpez presidindo a entidade de pescadores, ocopou o local o Centro Cultural e Recreativo (Casino) onde, ademais de haber clases de panillo, cocia ou xinasia, de ser lugar de tertulia, de xogar baralla e domin, tamn se representaban obras de teatro, facanse concurso de disfraces para os nenos, preparbase a Comparsa para participar na praza o martes de Entroido, programbanse bailes de Carnaval e Fin de ano, incluso se creou o certame de poesa Desiderio Paz Figueroa, mdico, compositor
de msica e poeta, ntimo amigo de Castelao, moi querido pola xente deste municipio e persoeiro que mis loitou pola cultura deste pobo. A Confrara foi de sempre unha entidade con moi pouca fonte de ingresos -pois era o Concello quen administraba a lonxa- e apenas era capaz de ocuparse dos gastos de mantemento da antiga edificacin. A chuvia apoderouse do edificio e o falso teito estaba a piques de derrubarse. O 31 de decembro do 2001, o Castelo deixa de ser o local social do Centro Cultural e Recreativo. O ltimo ocupante, antes de facerse cargo a Confrara, foi a Asociacin Supracomarcal Neria, que por problemas e obstrucins burocraticas, non puido rehabilitar o inmbel. Co malfadado naufraxio do Prestige o 13 de novembro do 2002, coa chegada masiva de milleiros de voluntarios de todo o mundo a desprender das rochas e das praias as miles de toneladas de galipote que anegaron as nosas ras e costas e coas multitudinarias e sangrantes manifestacins do pobo galego nas ras, os dirixentes deste pas dronse conta do desleixo que sufriu e segue a sufrir esta Costa da Morte. Aproveitando o novo Plan de Portos do 2004, o cabido da Cofrara de Pescadores Nuestra Seora de las Arenas que presida e anda hoxe desempea o cargo, D. Jos Manuel Martnez Escars, poideron conseguir o acondicionamento do Castelo para reconvertilo no tan desexado Museo da Pesca e facer realidade aquel fermoso soo de D. Plcido Castro Rivas e D. Francisco Esmors-Recamn.
O papel dos guas hora de interpretar o Museo

Xa fai dous anos dende aquel 4 de novembro do 2006 que se inaugurou esta coleccin visitbel e contabilizronse preto de 22.000
N 4 | ADRA | 105
persoas as que se achegaron a exposicin, moitas delas extranxeiras, -case un 20%-, principalmente de Alemaa, pero tamn de Austria, Italia, Francia, do continente americano e incluso das antpodas pois Fisterra o confn do mundo, punto final da peregrinaxe do Camio de Santiago. Probabelmente sexa o museo mis humilde do mundo pero, de seguro, un dos mis queridos polos seus asiduos visitantes que, algns, de tantas veces escoitar as explicacins, son expertos guas, un dos obxetivos primordiais do museo: que a xente o faga seu, que tea vida. Aqu poderedes atopar artes de pesca como as nasas francesas, nasas antigas e de gran tamao que se utilizaban para pescar a lagosta e o lumbrigante, mbalas das especies moi cotizadas no mercado exterior, sobre todo en Francia (D. Plcido Castro, no sculo XIX, comezou a sa actividade comercial exportando ostras a este pas vecio e, pouco despois, esoutros tipos de crustceos que transportaban dende as nosas costas en buques viveiros para que chegara viva a lagosta e daquela xa contaban con viveiros flotantes en San Sebastin e unha cetrea en Roscoff na Bretaa). As nasas facanse con varas de madeira de castao, igual que a boca de entrada e levaban das pedras atadas fondo da nasa para que esta, afundirse, quedara sempre para riba. En cadanseu lado da boca tia o tarabelo (un pau dondo e estreito e nos estremos acabados en punta) para poder iscar (botarlle a carnada). O cebo con que se iscaba normalmente era peixe azul, de moita graxa para atraer marico: xurelo, boga, xarda ou sardia, s veces co que haba: raias, agullas, vellos, cabras... e cando se careca de peixe,
quedada do mal tempo, utilizbase a casula das espigas como engado. Cando escaseou este tipo de crustceos, empregouse a nasa para capturar o polbo, pois este depredador do mar entraba a comer a lagosta. Dende moi antigo este cefalpodo pescbase coa raa. Este tipo de trebello era moi sinxelo, constaba dunha tboa fina de carballo e un croio (pequena pedra redonda e lisa, desgastada polo mar) onde se amarraba o cangrexo, boi de polbo. ase procura dese prezado cebo porque o polbo s come cangrexo vivo, nunca morto, e este boi moi forte e aguanta a succin das sas potentes ventosas. Estes crustceos abundan nas desembocaduras dos ros, normalmente ase a Lires ou Caldebarcos en Carnota, longo percorrido de varas leguas de distancia, iniciando o camio anda de noite ou raxor ( amencer) do da para chegar de volta no solpor cos caixns cheos de bois. Para pescar o polbo hai que mover a lia, de abaixo a riba, para encirrar e atraelo cara seixo, este leve movemento denomnase coquear. Guindbase a raa limpo (fondos de area), na beira onde estn os coveiros (covas onde vive o polbo) e que adoita haber cunchas na entrada ou nos cuncheiros ou cuncharedos (lugar onde abundan os moluscos: ameixas, urolas, cricas, vieiras, longueirns,... sitios moi amenos para os mellores polbos, alimentados con estes tipos de bivalvos. Dende tempos inmemoriais o polbo curbase, sol nas pedras do mar ou, coma o congro, en estadas de madeira ou cabrias. Ademais dos apeiros de pesca: nasas, raas, poteiras, agullas de atar, mquina do mazizo (engado); o espello ou cristal coa fisga ou francada (tridente de ferro para pescar
106 | ADRA | N 4
chopos, sepias e peixes planos: raia, rodaballo, linguado, solla), a gadaa (aparello de ferro en forma de pouta para capturar crustceos: centola, lumbrigante,...) e o gancho (vara de ferro de estremo curvo para enganchar o polbo) ou a raposa (util para recuperar as redes perdidas); raspetas e raspas para sacar as plas ou pias de percebes adheridas s rochedos e furnas; raos para a ameixa, coquina e berberecho ou cans ou rastros (angazos para a extraccin de navallas e longueirns), tamn podedes atopar instrumentos de carpintera de ribeira,... e unhas maquetas en vitrinas con artes como o pincho do congro e as nasas, ou de redes como as xbegas: as artes (aparellos de arrastre trados a Galicia polos catalns) ou coma as pezas do xeito (rede moi selectiva para pescar a sardia) que se a de axexo ou augainta (perodo de tempo dende o solpor at a anoitecida, o crepsculo) cando a auga perde a transparencia e a sardia e xouba non ven a rede, cando ela xorde superficie e vai carreiro (en ringleira, en procesin) e enmallan en gharoupas (pequenos manchns de sardia) ou vai barda (por todo o mar) ou en barra coa pesca (co chincho: xurelo pequeno; coas rinchas: cabalas inmaturas; coas cariocas: cras da pescada) e enmalla de mareo (por tdalas pezas) e recllense cando empeza a arder a auga, coas moxenas do mar, coa ardora, coa ardenta: a fosforescencia do mar provocada polo plancto, e comzase debagar (desenmallar a sardia de unha en unha, dndolle media volta para que a cabeza non rompa). Mesmamente se vai ter lances de la, pois coa luz non arde a auga e de alba que o mesmo perodo que o atardecer, e habera que observar atentamente o horizonte por se algn mascato (ave maria) se mergulla no mar para saber onde estn os bancos deste tan sa-
boroso peixe no vern que cando ten graxa, de a o refrn por san Xon a sardia molla o pan ou se aparecen as tonias (especie de golfio, de arroaz) que as aproxima terra e terase coidado cos frieiros (correntes de auga fra) que poen as pezas do xeito fondo e poden aferrarse nel se este rochoso causando grandes danos na rede ou incluso a perda do aparello, tamn hai que ter sentido se aparece algunha quenlla ou arroaz pois estes grandes peixes atravesan o pano da rede enchdoo de furados e rabechos (anacos de rede colgando). Dbese ter en conta se hai botellns de augam (organismo mario xelatinoso de pequeno tamao que non produce prodo) que se pegan s redes e non deixa enmallar o peixe ou patelos (cangrexos) que triscan a sardia que os marieiros levan para asar s ascuas e non teen venda debido seu aspecto, por certo, son as mis saborosas xa que est desangrada. s sardias triscadas dos patelos os marieiros chmanlle toros. O catedrtico, e membro da R.A.G., D. Francisco Fernndez Rei, grande coecedor do lxico marieiro, en especial das zonas da Arousa e de Fisterra, fai mencin na revista A trabe de Ouro, que acaba de sar luz, deste tipo de terminoloxa, como ocorre con raquear (roubar algo no mar), atalingar (atar fortemente o anz); carrasca (unha alga moi dura), urola (ameixa xigante que o mar botaba s praias despois dos temporais e que moita fame ten sacado s fisterrns). Importantsimos tamn son os trece paneis informativos que describen de maneira breve e concisa a importancia da pesca galega traverso da historia. Paneis tan interesantes como as vilas e as casas marieiras: as de patn, as terreas, as de dous andares, as do pincho ou do remo; casas marieiras que,
N 4 | ADRA | 107
Foto 5: A nasa fancesa da lagosta
en Fefins (Cambados), as beiras da fachada recubranse con piche (galipote) ou testos (as estriadas cunchas planas das vieiras) para impermeabilizar as paredes, en lugar de tella do pas que eran de donos mis podentes. Artes de pesca: lia, palangre, raas, nasas, raeiras, medio-mundo ou as betas (aparello fixo, de fondo, que se empregaba e segue a facelo, para pescar faneca, xurelo, xarda, peixe pau (lirio), barbo (salmonete), cabras (doncela),... As embarcacins: traa, gamela de A Guarda, dorna, bote polbeiro de bueu, a lancha xeiteira e o bote ou buceta: embarcacin a vela e remos, de das proas, moi lixeira, que traballaba vern e inverno lura e polbo, algunhas xeito para carnada para o pincho, e os mis
ousados nos cabezos (parte mis elevada dos baixos que est flor da auga, na rompente) a capturar o robalo e o abadexo. A conserva tradicional e industria: a salga, o afumado e escabechado, a conserva, os secadoiros de polbo que exportaban interior de Galicia (Melide, O Carballino,...) e congro seco a Calatayud (Zaragoza) e facase sopa que serva de reconstitunte para as mulleres que acababan de dar a luz. Oficios dependentes da pesca: cordeleiros, veleiros, cesteiros, carpinteiros de ribeira ou redeiras: mulleres que non se lle van as mans coma Rosita do Ghaiolo ou a Recachada, expertas e raudas hora de armar (elaborar a rede), remendalas (atar con panos grandes furados moi extensos feitos por esp-
108 | ADRA | N 4
cimes de gran tamao: arroaces, peixes bobos, quenllas que atravesan as redes para comer o peixe enmallado, ou por tensas (se o aparello queda aferrado fondo e vai destonando, desprendendose o pano da tralla; cosndoas perfeccin, sen facer mentiras (equivocarse de malla), nin matulos (ns grosos na malla). Moi significativo o panel da sociedade e cultura marieira: refrns tan comns como Berra a Arnela, o demo tras dela ou Berra Mar de fra, lobos cova que significan que vai haber mal tempo, se Berra Rostro, deus connosco ou Berra Lagosteira, mollos eira vai vir bo tempo, cando se di Si, btalle un remo por banda un reproche, un mal consello ou Chicar o mar cun tolete significa pretender o imposbel; supersticins: se vas un cura cando as para o mar, xa che didan Tes a pesca feita, Hoxe non asinas peixe ou cando as redes non pescaban facan ouriar a un neno para quitarlle o maleficio; as tradicins: as procesins por mar o da do Carme patroa dos marieiros e as lendas como a da Orcavella que estaba enterrada nunha anta e que se pasabas preto dela enmeigbate; a familia: as mulleres conceban moitos fillos e como as casas eran tan pequerrechas (as fachadas facanse dependendo da longura do remo) e, s veces, os maiores an durmir s tillas: entaboado na entre-cuberta das lanchas onde descansaban os marieiros); a herdanza: cando os fillos se casaban abandonaban o lar e a filla mis nova quedaba coa casa para coidar dos vellos e a eles tcabanlle os aparellos e apeiros do mar e tamn herdaban as marcacins dos cascos (pecios afundidos, moi amenos para as cherlas, meros e congros), os baixos (rochedos mergullados a pouca profundidade da superficie) e os cantos (caladoiros); pero se algo hai relevante na sociedade mariei-
ra o silenciado papel da muller, as pescas, enloitadas, que ademais de ocuparse dos fillos e dos labores domsticos, tian que labrar elas tdalas terras e cando recalaban as bucetas dos tramalleiros cargados de pintos, maragotas, sargos, robalizas, sarretas, vellos, lanzaradas,... erguan aqueles cestos cabeza e, descalzas, emprendan o camio s aldeas para intercambiar (o troco) tal prezado sustento por produtos agrcolas: patacas, cebolas, allos, chcharos, algunha galia, ou apeiros de labranza e vir de volta cargadas novamente. Poderedes escoitar falar de dos faros e os naufraxios. O Cabo de Fisterra foi dende a antigidade o estremo mis occidental do mundo coecido e, polo tanto, un dos puntos extratxicos da navegacin mundial. Strabon, xegrafo grecolatino, na sa Geographik entre os anos 29 e 7 a.C. fai referencia Promontoro Nrion e posteriormente Pomponio de Mela denomnao Promontorium Celticum. As antigas cartas nuticas non son tan precisas como as de hogano, sabemos que a situacin xeogrfica do Cabo da Nave 9 17 54 lonxitude oeste, mentres que a do Cabo Tourin de 4 mis cara poente, mais os vellos dificilmente se equivocaban. Para os profanos, que ven o mar dende terra adentro, o punto mis occidental Tourin; outra cousa ben diferente atoparse na inmensidade deste furubundo mar, non propicio para mentes pusilnimes e, a estes puntos os que fago referencia, para eles insignificantes, probabelmente non lle chamaran cabos senn puntas que s os tian presentes se se atopaban preto das sas ribeiras, pouco inters lles daban, outra cousa moi diferente ser unha referencia nutica. Primordial era a perigosidade desta Costa da Morte, non temida polos fortes ventos senn polas sas correntes que empurran traves cando sopra o vendaval,
N 4 | ADRA | 109
o pouco calado (profundidade) con numerosos escollos como o illote do Centulo, Sintulu, termo que recollera Frei Martn Sarmiento no libro Viaje a Galicia en 1745, como demo ou carauta de procesin de Ramos, provocadora de tantas desgrazas no mar coma o Bitten no 1878, o Alliance no 1921 ou o Blas de Lezo no 1932, ou moi preto deste len de pedra o monitor Captain no que morreron 471 marines ingleses e os afundimentos coa dor nas nosas propias carnes, pesqueiros que andaban palangre e os mios como o Bonito, o Islea ou o Begoa e que nese mes fatdico de xaneiro o mar coas afiadas gadoupas e as sas terrbeis fauces os enguliu. Podera seguir a disertacin falando da pesca, do cerco real, dos quioneiros; da riqusima toponimia ou desta maneira de vivir a travs das artes, mais quero finalizar cun
texto intitulado Facndolle guerra ao mar que reflicte o exiguo paso da inocencia: Os rapaces de Fisterra, intrpidos xa eles polas circunstancias, tian o mar como referencia na maior parte dos seus xogos. Un dos mis comns era Facerlle guerra o mar que consista na valenta de ser o ltimo en escapar dos grandes embates das ondas producidas quedada do mal tempo agardndoas na punta dunha rocha ou na praia o seu devalo. De a que este Museo de Fisterra, mis que un lugar de exposicin de obxetos, sexa un Centro de Interpretacin da Pesca para dignificar o oficio dos que decoto arriscan as sas vidas por traer o peixe a terra. Os meus agradecementos polas fotografas a Milagros Riveiro Domnguez e a Santiago Insua Esmors-Recamn e o CEM polos seus magnficos paneis explicativos do Museo.
Bibliografa
BAA HEIM, Jos (1980) Costa de la Muerte: historia y anedoctario de sus naufragios. A Corua, Venus artes grficas. CAMPOS CALVO-SOTELO, Juan (2002) Nufragos de antao. Los grandes naufragios en la Costa de la Muerte. Barcelona, Editorial Juventud.. FORTES Alberto. (2001) Navegantes, corsarios y piratas: Ras Baixas 1780-1850. Pontevedra. MEIJIDE PARDO, A. (1966) El plan Lemaur sobre los juncales de la ra de Betanzos, en el siglo XVIII. Estudios Geogrficos, 102, p. 75-105. MRLING, Staffan. (1989) As embarcacins tradicionais de Galicia. Santiago de Compostela, Consellera de Pesca. SARMIENTO, Martn. (1975) Viaje a Galicia (1745). Edicin e estudio de J.L.,Pensado. Salamanca, Universidad SORALUCE BLOND, Jos Ramn (1985) Castillos y fortificaciones de Galicia: la arquitectura militar de los siglos XVI-XVIII. A Corua, Fundacin Barri de La Maza.
N 4 | ADRA | 111
Cabana de Bergantios: un lustro de actividades culturais arredor do seu patrimonio (2003-2008)

ngel Eiroa Pose
O concello corus de Cabana de Bergantios est situado Noroeste de Galicia, no sector occidental da comarca de Bergantios, e forma o fronte meridional da ra de Corme e Laxe, al onde o ro Anllns se abre nun agradbel esteiro. Estendido sobre unha superficie de 99,8 km2, ofrece acusados contrastes entre as bravas augas da Costa da Morte e o tranquilo discorrer do ro. O Anllns, no seu curso baixo atravesa e limita este concello polo norte, seguindo un sinuoso trazado, ata desembocar en Ponteceso. Al d comezo a Enseada da Insua separada da ra de Corme e Laxe pola Barra, unha frecha de area que nace s ps do Monte Branco. O concello est formado por 10 parroquias: San Estevo de Anos, San Estevo de Cesullas, San Xon de Borneiro, San Xon do Esto, San Pedro de Corcoesto, San Pedro de Nantn, San Pedro da Silvarredonda, San Martio de Canduas, San Martio de Riob e San Paio de Cundns. Todas xuntan 5.045 habitantes distribudos en 144 entidades, das que s 14 superan os 100 habitantes. A economa est baseada fundamentalmente na agricultura, gandera, explotacins madeireiras, hostalera, a construcin e o marisqueo. Este concello, de poboacin moi dispersa, carece de centro urbano reitor polo que os
seus habitantes se reparten entre as reas de influencia doutros ncleos prximos. A estrada comarcal 552, da Corua a Fisterra, toca o termo municipal no seu extremo sur. Mis cmodo para chegar desde a capital da provincia desviarse en Carballo por Buo e Ponteceso (56 km. desde A Corua) ou seguir ata Baio e de aqu entrar por Borneiro. Desde Santiago o camio mis directo por Santa Comba, Zas e Baio. A distancia de 55 km. O patrimonio cultural de Cabana Bergantios destaca polos seus restos arqueolxicos, autnticas xoias e reclamos tursticos. Por unha banda temos o Dolmen de Dombate, emblema do megalitismo galego. Entre os achados levados a cabo na sa escavacin destaca o seu interior gravado e decorado con pinturas xeomtricas do Neoltico. Doutra banda sobresae o Castro A Cid de Borneiro, nico recinto castrexo escavado da Costa da Morte. Tamn se atopou a Cista da Insua, exposta no Castelo de San Antn, existen numerosas mmoas, atopouse un petroglifo en Nantn con cazoletas, outro en Canduas con crculos concntricos, varias machadas de pedra pulida e nove castros sen escavar repartidos polas distintas parroquias. No que se refire a restos feudais e de familias fidalgas temos a torre da Penela, na Sil-
112 | ADRA | N 4
ngel Eiroa Pose
varredonda, e varios pazos e casas fortes nas parroquias de Canduas, Corcoesto, Nantn, Cesullas e Anos. Salientar tamn o patrimonio relixioso con restos dalgn mosteiro e igrexas medievais, ermidas cristianizando lugares de culto pagn como San Fins do Castro ou San Brais do Folgoso e igrexas barrocas que gardan elaborados retablos como o de San Martio de Riob. Por outra banda Cabana de Bergantios, concello eminentemente rural, conta cun amplo patrimonio etnogrfico. Ademais da enorme variedade de cabazos, cruceiros, fontes ou vivendas rurais, tamn son numerosos os muos de regato. Tampouco podemos deixar de mencionar os oficios en perigo de extincin como a carpintera de ribeira, nalgn tempo autntico motor econmico das ribeiras de Canduas e Cesullas. Os obradoiros de cestera, a recuperacin do traballo do lio e unha longa tradicin de ferreiros forman parte dun crisol de traballos s que vai unido un rico patrimonio oral. Como remate, mencionar tamn as festas e romaras nas que vecios e visitantes seguen merendando sombra das carballeiras. Destaca San Fins do Castro, declarada de interese turstico galego no 2007, con rituais coma o Berro Seco ou o Santo de Polvra. Tamn teen renome en toda a bisbarra O Carme do Brio, Santa Maria do Remuo ou o Espio da Eirita, festas nas que a xente segue empregando a agua das sas fontes milagreiras para sandar os males do corpo ou do esprito. difusin de todo este patrimonio contriburon persoeiros destacados que sern mencionados nas vindeiras lias e influron, dun xeito ou doutro, no devir da vida das xentes
de Cabana. Labor que, en certo sentido, est sendo continuado polo Departamento de Cultura do Concello. longo destes cinco anos desenvolvronse toda unha serie de actividades culturais e tursticas nas que se tratou de concienciar poboacin local e visitantes sobre a necesidade de protexer e conservar o patrimonio de seu. Para iso creouse un servizo de dinamizacin turstica e cultural que tivo e ten como obxectivo final a recuperacin e revalorizacin da identidade cultural deste pequeno concello da Costa da Morte.
1. Patrimonio arqueolxico, histrico e artstico: da prehistoria medievo.

Podemos afirmar que Cabana a referencia comarcal a nivel de restos arqueolxicos visitables. O Castro A Cid de Borneiro e o Dolmen de Dombate son dous lugares de paso case obrigado para uns visitantes que buscan cada vez mis un turismo cultural e de calidade. O Castro A Cid de Borneiro un poboado da Idade de Ferro que presenta escavadas as tres cuartas partes do seu recinto principal e un total de 43 construcins estendidas pola ladeira do monte. Est rodeado por un foso e dous parapetos defensivos en todo o seu permetro, excepto no lado leste onde s hai un actuar a propia pendente do terreo como defensa natural. As estruturas, nas que predomina a planta redondeada, son todas de tipo domstico salvo as existentes no barrio exterior ou de extramuros onde se atopou un monumento con forno. As primeiras visitas guiadas neste castro comezaron no ano 1996 e sguense levando a cabo todos os anos, sobre todo en Semana
Cabana de Bergantios: un lustro de actividades culturais arredor do seu patrimonio
N 4 | ADRA | 113
Santa e nos meses do vern. O dinamizador turstico e cultural do concello est a p de castro explicando os pormenores do xacemento a todos os visitantes que se achegan. Son explicacins concisas que procuran adaptarse a todo tipo de pblico e ofrecen conceptos bsicos sempre baseados nos restos materiais. Para facernos unha idea, as explicacins comezan no centro do poboado coa definicin do que un castro, a sa cronoloxa e a sa situacin con respecto clima, s ventos dominantes, abastecemento de auga, s posibles terreos de cultivo e s lugares de extraccin da pedra. Continan con datos sobre urbanismo e ordenacin das construcins en conxunto, zonas comns, posibles vas de paso entre casas e a identificacin da entrada orixinal do poboado. Tamn se comentan brevemente as escavacins realizadas e as restauracins, tratando de implicar visitante na conservacin e respecto polo xacemento. Acto seguido o grupo fai unha pequeno percorrido polo castro visitando o lugar onde estara a fonte ata chegar a unha das casas que conserva porta e lareira. Al descrbese como sera unha vivenda e a sa diferencia con respecto a outras contrucins anexas. Comzase polas portas, o fogar, o tipo de chan, o teito, a tendencia forma circular das paredes, o posible mobiliario e remtase cos restos atopados que permiten facer referencia sociedade e economa do castro. Contina o roteiro polos muros de contencin de terra, preto do lugar onde se atoparon os cuncheiros ata chegar s corpos de garda que controlaban a entrada croa. A visita remata no barrio exterior, onde se explica a posible funcionalidade da fonte, o forno, o desaugadoiro, a pedra formosa e a entrada principal que fan desta rea un lugar comn
e diferenciado dentro do poboado. Este barrio volveuse escavar e consolidouse en outubro de 2007. Con este motivo o concello ofertou o servizo de visitas guiadas a todos os colexios e centros de ensino da Costa da Morte. Ademais da informacin do xacemento ofrecida polo gua, os arquelogos responsables das labores de escavacin e restauracin tamn colaboraron dando todo tipo de informacin sobre os traballos en curso e os seus resultados. Durante a tempada escolar as visitas castro estn orientadas, previa cita, s centros docentes, asociacins e demais grupos organizados. Para os alumnos de primaria e primeiros cursos da E.S.O. a visita castro complemntase cun xogo posterior explicacin que est sendo moi solicitado polos docentes. Nel os alumnos divididos en grupos teen que atopar dez pezas dun puzzle agochadas previamente polo gua que corresponden s dez parroquias de Cabana de Bergantios. Para atopalas cada grupo leva unha pista relacionada coa explicacin do castro. As parroquias e as pistas son as seguintes: A Silvarredonda, na porta dunha casa. Borneiro, nun dos pinos da zona que est sen escavar. Cesullas, nun dos pinos da muralla principal. Anos, na praza da aldea. Nantn, nun dos sinais que pide non subir s muros. O Esto, nun dos sinais que pide non facer lume. Cundns, no muro dunha das casas pegadas muralla principal. Corcoesto, nunha das entradas que orixinalmente non existan. Riob, onde se atopou o cuncheiro. Canduas, na casa situada mis norte do castro. Por suposto, cada pista leva a seguinte advertencia: Lembra, non escaves, non levantes pedras e non subas s muros!. Cando un grupo atopa a sa peza do puzzle o gua realzalle as seguintes pregun-
114 | ADRA | N 4
ngel Eiroa Pose
tas para comprobar que as explicacins foron comprendidas: Elixe a opcin correcta: por que se restauran os muros das cabanas? 1. Para que queden mis bonitos. 2. Para que non caian as pedras. 3. Para que medren os toxos. Di se verdadeiro ou falso: O castro est situado no monte mis alto dos arredores. O castro tia s unha entrada para defenderse mellor. Antes de escavar o castro estaba tapado con terra. O castro xa est todo escavado. Cales dos seguintes restos se atoparon no castro? cermica, bicicletas, muos, roupa, ferramentas, cunchas, camas, tellas. Que forma teen as murallas que rodean o poboado? ovalada / circular De que estaba feito o teito das vivendas? De que estaba feito o chan? O castro moi antigo, arredor de... 20 anos, 2000 anos, 1000 anos, 5000 anos Atopa as mentiras. Os castrexos de Borneiro cazaban, andaban en moto, cultivaban, xogaban, loitaban, lan contos, coman lambetadas, facan cestos, telefonaban, cociaban, mariscaban. A actividade remata coa colocacin de todas as pezas formando o mapa do concello. Outra actividade para dinamizar e darlle vida s pedras do castro leva por nome O Castro Animado. An anfternoon in a celtic hillfort. Trtase dunha actividade coordinada polo concello, coa colaboracin da Asociacin de Vecios O Dolmen e a Asociacin Cultural Pedra da Vella. Desde o 23 de xullo de 2006 e case vinte sculos despois de ter sido abandonado polos seus poboadores, o castro A Cid
recupera por unhas horas antigas estampas de guerreiros, o arte dos seus artesns e a recreacin de moitas lendas e smbolos que envolven un recinto castrexo. Trtase dunha recreacin, con algunhas licenzas histricas, na cal se propicia unha viaxe no tempo que esperta o interese de moitos curiosos. Guerreiros e guerreiras armados con lanzas de madeira e ataviados con indumentarias feitas para a ocasin reciben s visitantes nos accesos do poboado. Mentres, os restos das antigas construcins son ocupados por artesns cabaneses e de lugares tan dispares como Cervo, Buo, A Ribeira Sacra ou O Carballio que amosan traballos en coiro, cermica de inspiracin castrexa, escultura en pedra, forxado de ferro, cestera ou traballos en lio. Outro dos pratos fortes desta actividade a narracin e representacin de lendas. Este labor, igual que a escenografa, est coordinado pola mestra de teatro que, xunto cos alumnos da escola de idiomas participantes no intercambio cultural, son os autnticos animadores da festa aproveitando este escenario natural para recrear historias extradas, algunhas delas, das mitoloxas irlandesa ou bretona. Dicir tamn que no 2008 os mozos gregos e bretns tamn participaron con actividades como teatro de sombras ou un concerto de arpa cltica e violn. mesmo tempo, noutra zona do castro, nenos e adultos tamn se entreteen con xogos populares (birlos, tiro da corda, chave, carreiras de sacos) coordinados por unha empresa de animacin. Por se todo isto se queda en pouco, contra a noite celbrase un pequeno concerto de msica folk na rea recreativa do aparcadoiro do castro e degstanse filloas e porco celta sombra dos abeneiros.
N 4 | ADRA | 115
Foto 1: Castro animado
Ademais das actividades no castro, tamn queremos salientar que nos ltimos anos a Deputacin da Corua e a Direccin Xeral de Patrimonio deron pasos decisivos para a musealizacin e posta en valor do Dolmen de Dombate. Hoxenda parece ver a luz final do tnel despois de levar moitos anos pechado tralas escavacins de finais dos oitenta. O concello non quere esquecer o seu monumento mis destacado e por iso, especialmente nestes anos, levronse a cabo toda unha serie de actividades culturais e tursticas destinadas a promover a recuperacin do xacemento. Comezouse coa edicin e reparto dun CD gravado polo grupo Milladoiro con dous temas elixidos, un deles titulado Dombate.
Este CD serviu de felicitacin de Nadal e foi enviado de forma masiva a diversos organismos pblicos de Galicia. Outro elemento promocional de Dombate, que o agasallo institucional do concello, foi a reproducin a escala do dolmen imitando bronce. Tamn se editaron postais e repartronse, a travs de La Voz de Galicia e coa colaboracin de empresas do concello, camisetas serigrafiadas coa imaxe do dolmen. Ademais levronse a cabo diversas campaas de sensibilizacin da poboacin cabanesa. Por exemplo, no ano 2005 o programa Un vern para Dombate contou con actividades como a actuacin de Cndido Paz diante do dolmen, o comezo al de varios roteiros de sendeirismo ou a presentacin no local social
116 | ADRA | N 4
ngel Eiroa Pose
do proxecto de recuperacin e posta en valor. Actualmente funciona todo o ano un Servizo de Atencin a Visitantes que tamn aproveita o concello para levar excursins de escolares como a campaa 15 das para Dombate ou con motivo das escavacins do ano 2006. Aparte de actividades puntuais, os restos arqueolxicos mis destacados do concello tamn se poden visitar todos os das do ano dunha forma saudable para o corpo e para o medio ambiente, facendo sendeirismo. A Ruta Arqueolxica por Borneiro (R-1) foi o primeiro percorrido sinalizado no concello e contou coa colaboracin e esforzo dos mozos e mozas do Obradoiro Ocupacional A Medoa, que foron os encargados de desear e elaborar os sinais para non perderse. Esta ruta, que transcorre pola parroquia de Borneiro, une o dolmen de Dombate e o castro A Cid e d a coecer outros lugares de interese cultural e paisaxstico. O percorrido vainos informando cada dous quilmetros da distancia percorrida. Comeza no aparcadoiro do castro e sobe ata o miradoiro da Fernandia. Desde al pdese disfrutar dunha boa panormica das parroquias do concello e da desembocadura do Anllns. O seguinte punto de interese ser o castro ou Castelo de Borneiro, castro sen escavar que ten a sa beira o dolmen natural chamado popularmente Igrexa dos Lobos. Logo a ruta baixa Chan de Borneiro e pasa a rentes da casa do pintor Manuel Lema Otero, gaador en 1982 coa obra A batalla do Ebro do 1 Premio de Arte Naf ou Inxenuista Galega convocado pola Fundacin Barri de la Maza. Uns pasos mis adiante, entre carballos, atopamos o cruceiro do Sacra-
mento e a uns trescentos metros a parroquial de San Xon de Borneiro. A ruta fai a seguinte parada no Capela do Brio, campo de carballos e castieiros centenarios onde se celebra o Carme do Brio, principal festa da parroquia xa cantada polo baies Enrique Labarta Pose1. De seguido, unha pista forestal asfaltada lvanos ata Dombate e nas primeiras terras de labor beireamos a finca na que se atopou A Cista da Insua; tumba individual da Idade do Bronce composta por sete lousas decoradas con gravados xeomtricos. Desde aqu, como dica o bardo, xa vemos desde lonxe o Dolmen de Dombate2. Trala visita dolmen, e sen perder de vista os sinais, a ruta leva ata o Rego dos Muos e, finalmente, Castro A Cid. En total, trtase dun percorrido circular de dez quilmetros que se percorren en catro horas, paradas includas, e no que o nivel de dificultade medio. No vern esta ruta protagonista. Aproveitando o fenmeno da choiva de estrelas ou bgoas de San Lourenzo, a noite do 10 de agosto convcase a todos os sendeiristas interesados. O punto lxido da mesma cando o profesor de fsica da USC, Jorge Mira, colabora desinteresadamente dando unha pequena leccin de astronoma no alto do monte. A propia organizacin vai quedando sorprendida ano tras ano pola numerosa afluencia de camiantes; no vern de 2007 participaron arredor de 180 persoas. Seguimos camiando polo concello e facemos un chimpo no tempo e no espazo ata o interior de Cabana de Bergantios. En 2008, nas parroquias da Silvarredonda e Riob si-
1 LABARTA POSE, E. (1996): O Carme do Brio; ed. de X.M. Varela Varela; Asociacin de Vecios O dolmen. Borneiro, Cabana de Bergantios. 2 PONDAL, E. (1977): Queixumes dos pinos e outros poemas; Ed. Castrelos, Vigo.
N 4 | ADRA | 117
nalizouse outro sendeiro que leva por nome Tralas pegadas dos Riob (R-2). Este percorrido, de 9 quilmetros e dificultade media, amosa fondos vales, elevadas altitudes e elementos patrimoniais entre os que salientan arquitecturas defensivas como a Torre da Penela ou o mellor retablo barroco do concello na parroquial de San Martio. Transcorre por terreos do antigo condado da Penela, berce da nobre familia Riob. O ser humano deixou aqu unha pegada tan lonxeva que permanece no tempo en contornas etnogrficas como o dos muos dos Abelns, o sacro-arqueolxico de San Brais de Folgoso ou a fervenza do Pozo da Horca. O sbado 16 de agosto de 2008, desde as 8 da tarde e ata ben entrada a madrugada, a aldea de Riob retomou o seu pasado medieval, as tradicins e o modo de vida propios da poca. A iniciativa levou por ttulo, Unha noite no medievo, foi organizada polo concello, a Asociacin de Vecios San Martio de Riob e contou coa colaboracin de todas as casas do lugar. A oferta incluu unha ruta de sendeirismo ata a Torre da Penela, unha proxeccin audiovisual na parede da casa mis grande da aldea con fotografas antigas e de patrimonio local, paseos a cabalo, zancos, malabares, lendas, artesana, msica e degustacins gastronmicas. Un dos pratos fortes foi a celebracin dunha feira de artesana con produtos de inspiracin medieval. A ela acudiron artesns locais e forneos. Nos 17 stands pidose observar un ferrador de cabalos, dous cesteiros, un zoqueiro, un zapateiro, elaboracin de abelorios, traballos en coiro, decoracin de prendas de vestir, velas e xabns artesanais e ata demos-
tracins de origami (figuras xaponesas de papel).
2. Patrimonio etnogrfico
Coincidindo co inicio das escavacins arqueolxicas no castro A Cid de Borneiro na dcada dos 30, un mozo do Seminario de Estudos Galegos chamado Xaqun Lorenzo Fernndez, Xocas, aproveitou a sa estada en Cabana de Bergantios para recoller documentacin que despois sacara luz co ttulo de Notas etnogrficas da parroquia de Borneiro (ASEG, VII, Compostela, 1936, pp. 17-39). Comezan as:
Unha curta estancia en Borneiro con motivo das escavacins que o Instituto de Estudios Rexionales est faguendo no castro A Cid, de aquela parroquia, permitunos recoller algunhas notas etnogrficas. Non bastan estas notas pra faguer un traballo. Son simplemente unhas papeletas que pubricamos con obxeto de que poidan ser utilizadas por qun, algn da, faga o estudio daquela parroquia3.
Segundo Clodio Gonzlez Prez, as notas etnogrficas supoen un magnfico traballo, sobre todo polas ilustracins. O interese de Xocas polo debuxo xa via de cedo e viuse fortemente infludo polo feito de que o seu irmn Xurxo era moi bo debuxante, igual c seu pai. Este artigo un exemplo mis da preocupacin constante de Xoaqun Lorenzo pola perda dos trazos materiais e sociais da identidade galega. Comeza describindo o entorno xeogrfico da parroquia de Borneiro, situada preto da que el chama a ra de Laxe, e con-
3 LORENZO FERNNDEZ, X. (1936) Notas etnogrficas da parroquia de Borneiro, Arquivos do Seminario de Estudios Galegos, VII, 1932, pp. 17-39.
118 | ADRA | N 4
ngel Eiroa Pose
tina coa descricin de distintos elementos da sa cultura popular: a casa (de forma diferente, segundo sexa dun ou dous andares); as construcins auxiliares (o pozo, o hrreo, o muo); os apeiros (o arado, a grade, o carro, as ferramentas), etc. A difusin deste traballo foi moi curta, debido a que a sublevacin militar do 18 de xullo de 1936 impediu que se rematase o tomo, non sando do prelo mis que varios artigos, que tampouco se distriburon, por iso o autor far unha reedicin do mesmo en 1942, pero en casteln4. Por isto, no 2004, ano das Letras de Xoaqun Lorenzo Fernndez, quxose lembrar desde Cabana de Bergantios o seu paso e estada no concello. En primeiro lugar e grazas Museo do Pobo Galego, levouse a cabo a publicacin dun cadernio coas notas e actividades didcticas sobre o mesmo. Durante todo o mes de maio Xoaqun Lorenzo foi o protagonista. A presentacin do programa de actividades realizouse no Castro A Cid e achegou xente a sa figura e obra desde distintos puntos de vista. Comezou con xornadas para o profesorado en colaboracin co Centro de Educacin e Recursos da Corua. Continuou con charlas para que os vecios viran a parroquia de Borneiro cos ollos de Xocas. Tamn se desenvolveron itinerarios por Ourense e Cabana e foi o vspera do Da das Letras Galegas a xornada onde se concentraron actos literarios, de homenaxe a persoeiros locais e actuacins nas que destacou o concerto de Mercedes Pen. Seguindo coas notas de Xocas, non podemos esquecer que xunto coa descricin de moitos elementos etnogrficos borneirns, Xaqun Lorenzo tamn realiza un estudo das
arquitecturas do pan dos muos do Roncaduiro. Na actualidade, coa transformacin do agro galego, a maiora dos muos atpanse abandonados. O abandono e o peche dos seus accesos pola vexetacin fixo que o concello promovera a sa recuperacin contando desta vez co Plan de Dinamizacin Turstica da Costa da Morte e coa financiacin da Fundacin Arao. As, no ano 2008 rematouse a posta en valor das marxes do Rego dos Muos por medio dun sendeiro de madeira e area prensada, a restauracin de dous muos, a contrucin de pequenas reas de descanso e a sinalizacin con paneis explicativos. A Ruta do Rego dos Muos (R-3) comeza no Lodeiro (Canduas), principio e fin da Senda do Anllns, e acaba no Castro A Cid. No pasado, o rego dos Muos ou do Roncaduiro foi un importante recurso econmico aproveitado polos habitantes da redonda (Canduas e Borneiro). Como vestixio, longo dos seus 3 quilmetros de lonxitude, anda se conserva un conxunto etnogrfico conformado por 24 muos. Desde as faldras do castro ata as beiras da Enseada da Insua, a auga do ro descende de fervenza en fervenza con forza suficiente para mover os rodicios. O rudo (o roncar) provocado polo discorrer das augas serviu para pr nome a este regato cabans. Nos paneis, ademais do mapa da ruta co nome de todos os muos, tamn se explica polo mido o muo tendo en conta as sas partes, as cruces gravadas nos marcos das portas ou as cantigas recollidas por Xaqun Lorenzo como mostra da tradicin oral xurdida redor destes funcionais edificios.
4 GONZLEZ PREZ, C. (2003) Xaqun Lorenzo Fernndez Xocas, 1907-1989. Unha vida dedicada Nosa Cultura. Ed. Toxosoutos, Noia.
N 4 | ADRA | 119
Foto 2: Muiada en Canduas
Outros puntos de interese a destacar nos paneis son a riqueza ornitolxica da Enseada da Insua que tamn se deixa sentir ro arriba, a vexetacin autctona ou a existencia do trevisco, arbusto que os vecios de Borneiro recollan para matarlle os piollos s vacas ou para sacar o mal do aire5. Un dos muos, o do Ferreiro, xa estaba preparado para realizar a sa funcin de moenda antes de facerse o sendeiro. Por iso foi o elixido para a muiada que se levou a cabo no Nadal de 2003. Nesta ocasin, a parroquia de Canduas retrocedeu por un da no
tempo permitindo a unha vintena de nenos, e a algns maiores que os acompaaron, vivir unha xornada de recuperacin do proceso de elaboracin do pan xeito tradicional. O local parroquial, o rehabilitado muo do Ferreiro e a vella lareira de Josefa Romero, vecia do lugar, convertronse nos espazos principais. Pola ma, no local social os rapaces debullaron millo branco ou do pas, buscaron en Internet todo tipo de informacin relacionada co millo e acudiron muo onde se familiarizaron co nome e a funcionalidade dos distintos elementos dun mu-
5 Nesta ruta tamn se atopaba a cruz viradoira do Roncadoiro, hoxe desaparecida. Por fortuna, sbese da sa existencia e forma grazas a un debuxo e texto de Castelao includa no volume As cruces de pedra na Galiza (1950): Esta cruz xiradoira e a sa feitura, de cabeza ensanchada e longa, fai pensar que se trata dun moimento antigo, quizais refeito mis tarde. Pola condicin de pedra xiradoira, o pobo concdelle virtudes milagreiras. En Borneiro tamen se atopan das cruces viradoiras mis: unha en Vilaseco e outra no camio da igrexa parroquial que s veces se vira cando veen excursins de escolares.
120 | ADRA | N 4
ngel Eiroa Pose Cndoas, outra legua. Priorato noso. Noite. ()A Ra de Cndoas boa: ter de longo dende a ponte ata a Barra, legua e media. A barra principal a que tn N. o lugar de Cormes, e S. o de Laxe, cuio cabo correspondente o da Ynsua e o de Cormes o cabo de Turnis ou Roncudo.
o de auga. Coa realizacin de preguntas e a intervencin dalgns dos avs as explicacins tamn lembraron o folclore xurdido da moenda e a vida no campo antes da chegada da electricidade. Pola tarde, xa calor da lareira, os nenos pasaron a ter un papel anda mis activo. Comezouse co peneirado da faria moda que logo amasaron seguindo as expertas indicacins da seora Josefa. Por ltimo agardaron expectantes no medio de xogos a que a boroa sase do forno de lea e a actividade rematou cunha merenda final. A carn deste muo, nas vsperas das Festas de Canduas 2008 tamn se levou a cabo a actividade Unha noite no muo. Os actos comezaron a partir das oito da tarde cunha ruta de sendeirismo guiada polo Rego dos Muos. A continuacin, cun saco de millo, pxose a traballar o muo do Ferreiro para vecios e visitantes. Tamn se degustaron cincocentas racins de empanada de millo con berberechos e mexillns da ra e realizronse proxeccins de fotografas antigas da parroquia. Esta actividade contou coa colaboracin da Comisin de Festas. Outro persoeiro destacado que pasou e fixo noite por estas terras foi o monxe ilustrado Frei Martn Sarmiento. Se seguimos os seus pasos6 hai que facer referencia obrigada parroquia de Canduas e sa obra Viaxe a Galicia (1745). Nese ano levou a cabo unha exhaustiva viaxe polo pas galego na que se aloxara nos mosteiros da sa orde espallados longo do traxecto. Canduas foi o albergue na noite do venres 14 de agosto trala etapa emprendida desde Soandres:
A designacin de Ra de Cndoas, popular na poca de Sarmiento quizais se deba puxanza do mosteiro de San Martio asentado no frtil val do mesmo nome. Frei Martn, falar dos pataches da Ra, tamn d conta da importancia acadada pola pesca e o comercio fluvial. Parece que por aquel entn haba unha forte actividade pesqueira e mercantil cos pataches, barcos de mercancas que primeiro funcionaron a vela e logo a motor. Hoxenda s permanecen no escudo do concello. As carpinteras de ribeira do lugar de As Grelas continan coa tradicin de construr barcos de madeira e tamn son protagonistas nos roteiros didcticos organizados polo Departamento de Cultura. Estas visitas pense en marcha co envo de cartas, fax e correos electrnicos a todos os centros escolares, pblicos e privados. A travs de contacto telefnico amplase a informacin e acrdase o horario, da e duracin das distintas excursins. O gua adptase na medida do posible horario e pretensins dos distintos grupos participantes. Moitas das embarcacins feitas en Cabana tiveron como destino moitos portos galegos. Consciente da importancia desta tradicin no noso entorno, o concello pretende que os gru-
6 ALONSO OTERO, M.L. e GIADS LVAREZ, L.A. (1998): Itinerario bergantin do Padre Sarmiento; Deputacin da Corua.
N 4 | ADRA | 121
pos participantes nas visitas acaden os seguintes obxectivos: Coecer e valorar a cultura tradicional e o patrimonio como eixos fundamentais do presente e do futuro. Comprender a carpintera de ribeira como valor herdado dos nosos antergos e impulsar a tolerancia, respecto e crtica de pocas e sociedades diferentes da propia. Crear actitudes positivas perante a carpintera de ribeira que expliquen a procedencia histrica e as singularidades da nosa comunidade. Valorar os nosos recursos madeireiros e coecer a cadea produtiva pesqueira a partir deste oficio. Coecer o mundo do mar desde distintos puntos de vista (xeogrfico, explotacin, construcin de embarcacins, artes de pesca, cultivos marios, ecoloxa...). Respectar o patrimonio marieiro como ben de todos procurando a sa conservacin e o desenvolvemento sostible. Na metodoloxa empregada o gua trata de: Explicar todo proceso de elaboracin de embarcacins: materias primas, materiais bsicos e produtos resultantes. Utilizar o vocabulario carpinteiro. Amosar os instrumentos de medida, ferramentas e tcnicas construtivas actuais e doutras pocas. Recitar cantigas e refrns relacionados co oficio.
Facer unha anlise comparativa do proceso de cambio da carpintera no espazo e no tempo, buscando analoxas e contrastes. Dar a coecer o movemento dos produtos resultantes (a onde vai ir o barco, arte de pesca que se vai destinar...). Acompaar todo con folletos informativos e unidades didcticas. Estas rutas culturais tamn se completan con visitas Dolmen de Dombate e Castro A Cid de Borneiro, testemuos dos primeiros explotadores dos nosos recursos martimos. Outro traballo artesn que est tendo un auxe importante no concello de Cabana de Bergantios a cestera. Ademais das visitas levadas a cabo polo gua do concello taller particular de Emilio Lema7, tamn se desenvolven longo do ano obradoiros de aprendizaxe itinerantes polas distintas parroquias. O resultado destes traballos exponse nun encontro anual de cesteiros que ademais de demostracins en vivo conta con actividades complementarias. Estas abranguen desde talleres de artesana de reciclaxe ou a exposicin de pezas tradicionais de toda Galicia ata proxeccins audiovisuais sobre vellos cesteiros ou distintos tipos de cestera do mundo.
3. Patrimonio oral
As notas etnogrficas de Xoaqun Lorenzo rematan cun cancioneiro de trinta e cinco cantigas, moitas delas xurdidas nas mesmas escavacins do castro a Cid e cantadas por algn dos pens que deba ser un bo armador de coplas:
7 Falecido no 2005 foi o cesteiro mis destacado do concello pola sa calidade. Realizou numerosas exposcins e acudiu a cestear a feiras internacionais como F.I.T.U.R.
122 | ADRA | N 4 CANCIOEIRO POPULAR. As cantigas que damos a continuacin, algunhas das coales xa pubricamos na revista Ns, foron recollidas antre os operarios das escavacins da Cid; por esta razn, algunhas fan referencia a elas ou a operarios que n-elas traballaban, coma as que levan os nmaros 7, 25, 26, e 32, sendo improvisadas no momento de nol-as cantar. 8
ngel Eiroa Pose
Continuando en certo xeito con esta labor, o Departamento de Cultura do concello quere deixar rexistradas cantigas, coplas, regueifas... todo un patrimonio intanxible con sculos de tradicin. Un exemplo desta preocupacin foron as I Xornadas da Oralidade en 2006. A primeira xornada comezou cunha homenaxe copleira e poeta popular cabanesa Mara Baa no centenario do seu nacemento, proxectouse un DVD sobre a sa figura e os alumnos da Escola Municipal de Teatro realizaron un recital potico con textos seus. De seguido o fillogo malpicn Xos Manuel Varela Varela desenvolveu a ponencia Copleiras e regueifeiros en Cabana de Bergantios e pechou o da Doroth Schubart cunha ponencia sobre os recursos estilstico-musicais da regueifa. A segunda xornada iniciouna o profesor Domingo Blanco falando dos recursos lingsticos e literarios nos textos das regueifas. Aproveitando a importante afluencia de profesorado ser unha actividade homologada, tamn interviron Carlos Alonso da Asociacin Valladares de Vigo e Lus O Caruncho enfocando a regueifa como estratexia de dinamizacin da lingua oral nas escolas.
A terceira e ltima xornada rematou con outra homenaxe, neste caso reputado regueifeiro bergantin Calvio de Tallo. Comezouse cunha proxeccin dun audiovisual sobre a sa figura e actuacins e rematou, como non, cunha regueifa na que participaron Suso de Xornes, Antonio da Laracha, Fermn da Feiranova, Guillermo da Rabadeira e Raimundo Cousillas, fillo de Mara Baa. Hoxenda difcil presenciar unha regueifa na terra de Bergantios, patria da regueifa. Tan s, como no anterior caso, se programa algunha por estes lares nas que soe participar Fermn da Feira Nova. Fermn Calvo Gmez un regueifeiro da vella estirpe nado en Cabana que se puxo a escribir aquilo que tia cantado en pblico tantas veces. Recordos dun regueifeiro, publicados polo concello no 2007 e presentados coa correspondente regueifa, supn o rescate dun poeta popular no que est parte de Bergantios; as romaras, aldeas ou costumes da xuventude. Tampouco lle falta a crtica directa como denuncia de actitudes reprochables. Canta e escribe nunha lingua de fonda raz berganti como mostra da lingua viva conservada na nosa comarca. Falando de poetas populares, xa fixemos mencin a Mara Baa Varela, poetisa que, case sen saber escribir, deixou manuscrito un conxunto de poemas bilinges que falan da sa vida, da sa familia e dos seus vecios. A sa obra indita fora recollida anteriormente no volume Falaba de ser poeta. Tras esgotarse, o concello sacou luz no ano 2004 unha segunda edicin baixo o ttulo de Colleita potica9. Desde maio de 1998, hnrase a sa figura coa convocatoria anual do Certame de
8 LORENZO FERNNDEZ, X. (1932): Do cancioeiro de Borneiro, Ns, n 108, 5-XII-1932, pp. 229-230. 9 BAA VARELA, M. Colleita potica. (2004): Edicin e prlogo de Xos Manuel Varela. Concello de Cabana de Bergantios / Caixa Galicia.
N 4 | ADRA | 123
Foto 3: Regueifa no Auditorio Municipal
Poesa Mara Baa. Ademais, en febreiro 2005 inaugurouse a Biblioteca Pblica Municipal que leva o seu nome. Por outra banda, o patrimonio oral de Cabana incrementouse no vern de 2006 cando se principiou a elaboracin do arquivo sonoro. Nesta ocasin, levouse a cabo a gravacin de entrevistas en imaxe e son de todo aquilo que se considerou en perigo de desaparicin a curto e medio prazo. Xuntouse nunha eira a veteranos labregos e becerreiros falando das labores mis importantes do calendario agrcola, tamn se reuniu a varios lancheiros do Anllns, realizronse visitas s carpinteiros de ribeira en pleno traballo, falouse cos donos de muos anda en funcionamento, mantivronse amenas conversas con ferreiros que fixeron demostracins prcticas, gravronse mulleres tecendo no lio, cesteiros traballando, os mineiros de Corcoesto lembrado o traballo na mina e ata as vivencias dun vello
ferrador de gando. Claro est, o protagonismo foi para os antigos oficios, pero a todas estas horas de material audiovisual tamn se achegaron as ancdotas dalgns pens participantes nas escavacins do castro e o dolmen, algns copleiros de Borneiro e os recordos de como era a romara de San Fins do Castro hai varias dcadas.
4. Patrimonio musical
Cabana de Bergantios foi e terra de msicos populares. Como representantes dos grupos de gaitas destacan Os Gaiteiros de Neao, co Jai-Jai como mximo expoente, e Os Gaiteiros de Anos. Anda que un pouco que se pregunte anda se lembran mis grupos animadores de bailes e romaras. As pandeireteiras tamn tocaban sobre todo nas parroquias de Borneiro, Cundns e Riob e quedan para a memoria moitos msicos de orquestra e de banda, como Jos Mara lvarez Canto.
124 | ADRA | N 4
ngel Eiroa Pose
Todos eles converteron a Cabana durante moito tempo en referente dentro da msica popular galega. A esta terra teen acudido para aprender as melodas cabanesas investigadores da talla de Dorothe Schubart, membros de Cntigas da Terra, de Xacarandaia, Milladoiro ou Ruote. De todas as pezas musicais conservadas ou creadas en Cabana de Bergantios salienta a Muieira de Cabana, obra composta polo gaiteiro Manuel Figueroa alcumado Manuel do Bosque. Est includa no repertorio de grandes grupos de msica folc galegos (Milladoiro, Luar na Lubre) ou mesmo estranxeiros (The Cheiftains). A sona desta peza musical non pasou desapercibida para o concello e o 14 de maio de 2006 comezaron os actos da 1 Xornada Muieira de Cabana. Este da un tren guiado, o tren da muieira, realizou percorridos por lugares cabaneses onde deixou pegada a literatura popular. O da seguinte foi o principal e os actos desenvolvronse durante todo o da coa actuacin da coral Cntigas da Terra, as ofrendas florais a Manuel do Bosque e Jai-Jai, as actuacins de grupos de danza locais, xogos populares, a entrega dos premios de poesa Mara Baa e o concerto de Susana Seivane. Outros sons que completan a banda sonora de Cabana de Bergantios son O Berro Seco e o Himno a San Fins que perviven na voz de todos e cada un dos romeiros que cada da 1 de agosto acode romara de San Fins do Castro. Sons que chegaron ata ns da man do crego Saturnino Cuas Lois destacado pola sa faceta como folclorista e msico. Achegou melodas populares a grupos como Milladoiro
ou Cntigas da Terra e, entre outros recoecementos, recibiu a Medalla de Ouro de Primeira Clase do Premio Marcial del Adalid. A este prroco, revitalizador do San Fins, adicuselle en abril de 2006 unha xornada conmemorando o 50 aniversario da sa declaracin como fillo adoptivo de Cabana de Bergantios. Xos Manuel Varela, autor da sa fotobiografa10 participou no acto cunha conferencia na que se comezou nos anos da sa infancia na parroquia pontevedresa de Cotobade ata rematar cos actos pstumos de recoecemento como fillo predilecto do concello. Pecharon o acto o grupo de zanfonas de Cntigas da Terra. Hoxenda a msica das corais polifnicas tamn ten un lugar destacado na vida cultural do concello, por iso qurese valorar o traballo diario realizado por agrupacins como as corais de Cesullas, Canduas ou Corcoesto. Ademais de celebrarse todos os anos un encontro de corais, no 2007 editouse un CD que leva por ttulo As nosas msicas. Nel recllense temas tradicionais ou inspirados en Cabana interpretados por corais e gaiteiros de distintas parroquias do concello. Este CD foi gravado nos estudos da Radio Galega, en Santiago, e nos da Escola da Ra, en Carballo. A Coral San Martio de Canduas pon voz Himno de Cabana de Bergantios. Os Gaiteiros de Anos tocan a Muieira de Cabana. A Coral de San Estevo de Cesullas canta a Cantiga de San Fins. Os Gaiteiros de Borneiro poen son Rumba de Neao. E, por ltimo, a Coral de San Pedro de Corcoesto pon voz poema de Pondal, Rosa de Corcoesto. Coa edicin de As nosas msicas o concello dou un paso mis
10 VARELA VARELA, X.M. (1997): Saturnino Cuas Lois. Fotobiografa dun cura exemplar e folclorista benemrito; Concello de Cabana.
N 4 | ADRA | 125
para dignificar a msica tradicional nacida do seu territorio, preservndoa do esquecemento e, quizais o mis importante, deixndoa en herdanza s novas xeracins de msicos cabaneses.
5. Patrimonio fotogrfico
A realizacin e difusin do Arquivo de Fotografas Antigas de Cabana de Bergantios comezou coa recuperacin da figura Jos Eiroa Fondo, coecido popularmente como o Fotgrafo de Cundns. A sala de artes plsticas na casa da Cultura leva o seu nome. Segundo Xos Manuel Varela, Jos Eiroa era un fotgrafo que abrangua todo o proceso fotogrfico, desde o inicio ata o remate, desde o momento en que tiraba a fotografa, pasando polo revelado ata deixar a instantnea en mans do cliente. Labores da aldea, pequenos detalles de cada da, festas, feiras, vodas, comuns e outros eventos sociais marcan a sa temtica. Pola contorna, foi dos poucos que revelaban en branco e negro. Aprendeu a tcnica do revelado nos laboratorios de Foto Blanco da Corua e armouse do material necesario (ampliadora, lquidos, papel...) para realizar copias nun pequeno laboratorio construdo lado do comedor da sa casa. Deste laboratorio, no 2006 escaneouse toda a documentacin de interese procedente dos diferentes rolos de negativos que se atopaban en bo estado. Anda que, hai que ter en conta que a maior parte do seu traballo est repartido polas casas dos seus clientes. Por esta e outras razns, ano seguinte levouse a cabo o programa Inverno da memoria, iniciativa de recuperacin de fotos antigas que abrangueu varios meses e percorreu todas as parroquias do concello. Do mesmo xeito que fixeran algns alumnos de secunda-
ria do C.P.I. As Revoltas anos atrs, comezaba coa recollida de instantneas polas casas. Coa axuda dos vecios, facase unha seleccin das casas na que o fondo fotogrfico poda ser mis amplo e variado. A continuacin, previo contacto cos donos das fotos e coa axuda dun escner de alta resolucin e un ordenador porttil, procedase a dixitalizar as fotografas que podan ter algn tipo de interese histrico ou que destacaban pola sa singularidade. Durante catro meses recollronse mis dun milleiro de imaxes que logo eran expostas os fins de semana parroquia a parroquia a modo de proxeccins nas que a xente participaba activamente aportando mis informacin sobre datas, situacins, procedencia... Tamn facan reaccionar a quen as va, con mltiples efectos, desde o nostlxico ou triste ata o ldico ou de sorpresa. Con estas proxeccins cada fotografa convrtese en testemua imprescindible dun pasado en imaxes. Nelas queda reflectido o discorrer da vida de Cabana e dos cabaneses, nun tempo concreto e nun espazo determinado. Unha fotografa o retrato dunhas xentes, dunha forma de vida e incluso dunha ilusin colectiva.
6. Patrimonio natural
Desde o punto de vista do patrimonio natural son moitas e variadas as iniciativas que se levaron a cabo longo destes cinco anos. Unha das mis importantes foi a Senda do Anllns, rematada en 2006. Trtase dunha sendeiro empedrado de tres quilmetros, que transcorre pola marxe esquerda da desembocadura e vaise adaptando terreo respectando a vexetacin da ribeira. Conta con paneis informativos longo do percorrido que permiten valoralo desde distintos puntos de vista:
126 | ADRA | N 4
ngel Eiroa Pose
Foto 3: Barcos invernando no asteleiro Tedn
o recreativo, o cientfico ou o didctico. Estes carteis van escritos en catro idiomas e ofrecen informacin sobre as embarcacins, a flora, as aves, os vellos oficios, o lecer, a literatura, a fauna, os naufraxios e a toponimia. A informacin tamn foi impresa en papel a xeito de carpeta. Outra actividade que dou a coecer a riqueza cultural e natural do esteiro do Anllns no ano 2006 titulouse Aulas pola sustentabilidade. Foi un proxecto de educacin ambiental financiado pola Consellera de Medio Ambiente e no que participaron os nenos dos ltimos cursos de primaria dos colexios de Cabana, Ponteceso, Corme, Laxe, Buo e Agualada. O obxectivo principal consistiu en que os rapaces viran a Enseada da Insua con outros ollos e desde distintos puntos de vista.
Para acadar esta meta traballaron cun caderno didctico no que atoparon diversas actividades11. Unha vez adquiridos os contidos tericos realizaron percorridos guiados a p para coecer de primeira man todo o que aprenderon na aula. No curso seguinte a ruta pola esteiro fxose nunha pequena embarcacin e incluuse dentro do programa Outono do Patrimonio Natural. Nesta ocasin, os alumnos participaron no programa de Radiovoz: Voces de Bergantios e despois, durante unha hora aprenderon a distinguir aves, lendas, toponimia, botnica, tipos de embarcacins e incluso recitaron poemas de Eduardo Pondal pasar diante da sa casa. Outras actividades de difusin e revalorizacin do patrimonio natural son os cursos
11 VARELA VARELA, X.M. (2006): A nsua: Caderno para un aproveitamento sostible do esteiro do Anllns. Concello de Cabana de Bergantios / Consellera de Medioambiente, 2006
N 4 | ADRA | 127
e xornadas. Por exemplo, en 2004, levouse a cabo un curso terico-prctico de guas turstico-ambientais e deseo de itinerarios. Nel participaron 21 persoas, tivo unha duracin de 35 horas e estivo coordinado por unha empresa de educacin ambiental. O curso contou cos seguintes contidos tericos: definicin de Educacin, Interpretacin e Turismo Ambiental; principios, obxectivos e caractersticas da Interpretacin Ambiental; o centro de interese interpretativo; o interpretador ambiental e os itinerarios autoguiados e guiados. Na parte prctica deseronse itinerarios por grupos de traballo e visitronse a p e en bus distintos recursos do concello. Ademais, desde hai dous anos todas as primaveras estanse desenvolvendo xornadas sobre a ornitoloxa e os espazos naturais. Estn abertas pblico en xeral e ofrecen s estudantes crditos de libre configuracin pola universidade e horas de formacin homologada para o profesorado. En colaboracin con distintos organismos provinciais e autonmicos e contando con expertos doutras zonas da pennsula, trtase o mundo natural en xeral, e das aves, en particular, desde distintas perspectivas: caracterizacin de zonas LIC e ZEPA, aproveitamentos do medio mario e litoral, conservacin e desenvolvemento dos espazos protexidos, as aves terrestres na Costa da Morte, o mercado e o turismo ornitolxico noutros puntos da pennsula, potencialidades da Costa da Morte, itinerarios ornitolxicos, estacionalidade... Contidos tericos que son complementados con visitas guiadas e obradoiros prcticos de fotografa, observacin e anelamento. Engadir que en 2006, durante a celebracin do I Congreso de Ornitoloxa da Costa da Morte, inaugurouse o primeiro observato-
rio de aves deste litoral da provincia da Corua. O Miradoiro Jos Lus Rabual unha construcin de madeira perfectamente integrada na paisaxe situada na praia da Urixeira. No seu interior, colocronse uns paneis divulgativos que informan das rutas migratorias das aves que chegan esteiro, dos espazos que ocupa a avifauna, das rarezas que se puideron observar nalgunha ocasin, de como recoecer aves ou dos tiles para observalas. Pondolle o seu nome, quxose recoecer os mis de trinta anos que Jos Lus Rabual Patio, un dos mis importantes ornitlogos do estado espaol, adicou observacin e estudo de aves na Enseada da Insua.
Conclusin
A xeito de conclusin, queremos achegar outras actividades prcticas que se realizaron e outras que se estn levando a cabo na actualidade nas que todo este patrimonio se pode coecer e disfrutar dunha forma conxunta. En primeiro lugar, a actividade pioneira nos percorridos polos locais parroquiais denominouse Cabana Enteira. No outono de 2004 impartronse unha serie de charlas sobre o patrimonio de cada unha das parroquias nas que se faca un estudo desde distintos puntos de vista: xeogrfico, toponmico, histrico e artstico. Con elas tratouse de achegar xente o mis importante do seu patrimonio material e intanxible dunha forma ldica e didctica. O mtodo empregado foi a proxeccin de fotos actuais sobre o patrimonio de interese, a representacin teatral de lendas de Cabana, o visionado dun breve documental sobre o concello e o reparto final de mapas e folletos. En segundo lugar, en 2005 presentouse tamn polas parroquias o CD-ROM No confn dos verdes castros. Cabana de Bergantios.
128 | ADRA | N 4
ngel Eiroa Pose
Gua de itinerarios, de Xos Manuel Varela. Este documento recolle, en versin ampliada, a gua en papel No confn dos verdes castros12. Trtase dunha nova edicin que se lle engadiron novos contidos como pxinas de persoeiros e maior nmero de ilustracins. Este traballo, que pon as novas tecnoloxas servizo da divulgacin turstica, foi presentado dentro do programa cultural Outono do Patrimonio co obxectivo de sensibilizar a poboacin local e darlle a coecer o seu patrimonio como ben cultural a conservar e divulgar. Outros destinatarios foron os escolares, pblico moi receptivo emprego das novas tecnoloxas. En terceiro lugar, aproveitando o obradoiro de emprego do ano 2006, os alumnos de carpintera elaboraron e colocaron taboleiros con mapas e informacin xeogrfica e patrimonial sobre as parroquias do concello. En resume, trtase doutro xeito mis de concienciar s vecios e visitantes sobre a necesidade de coecer e protexer o patrimonio.
En cuarto e ltimo lugar, ademais do xa mencionado observatorio ornitolxico, outros servizos dispoibles sobre todo en vern e Semana Santa son a Oficina de Informacin Turstica e o Clube Nutico que ofrece cursos e sadas en kaiak polo Esteiro do Anllns. Durante todo o ano tamn se continua coas visitas guiadas en bus dirixidas tanto a visitantes particulares como a todo tipo de grupos organizados, sobre todo centros educativos. As paradas son: Castro A Cid, dolmen de Dombate, carpintera de ribeira, muos do Roncaduiro, Senda do Anllns, Miradoiro de Aves, Monte Branco e campo da festa de San Fins. Ademais de promocionar o concello tamn teen unha funcin recreativa e didctica. Co proxecto Mares do Anllns, o bus trocouse en 2008 por un tren turstico guiado coordinado desde o concello que xa comezou a funcionar. Ser compartido cos concellos vecios de Laxe e Ponteceso para percorrer pobos, aldeas e lugares dando a coecer os aspectos mis destacados a nivel cultural e paisaxstico.
Bibliografa
ALONSO OTERO, M.L. e GIADS LVAREZ, L.A. (1998) Itinerario bergantin do Padre Sarmiento, Deputacin da Corua. BAA VARELA, M. (2004) Colleita potica. Edicin e prlogo de Xos Manuel Varela, Concello de Cabana de Bergantios. CASTELAO, A.R. (1950) As cruces de pedra na Galicia. Bos Aires, Editorial Ns. CALVO GMEZ, F. (2007) Recordos dun regueifeiro. Concello de Cabana DAZ ROMERO, Y. (2001) Gua de itinerarios de turismo ecolxico. Concello de Cabana de Bergantios / Consellera de Medio Ambiente. FERNNDEZ CARRERA, X.X. (2001) Descubre a Comarca de Bergantios. Paisaxe, historia e roteiros por concellos, Concello de Cabana.
12 VARELA VARELA, X.M. (1999): No confn dos verdes castros. Gua de Itinerarios; Concello de Cabana, Turismo de Cabana.
N 4 | ADRA | 129
GAREA, F. e GIADS, L. (1995) Cabana: Anlise histrica e social. Concello de Cabana de Bergantios / Deputacin da Corua. GONZLEZ PREZ, C. (2003) Xaqun Lorenzo Fernndez Xocas, 1907-1989. Unha vida dedicada Nosa Cultura. Ed. Toxosoutos, Noia. LABARTA POSE, E. (1996) O Carme do Brio. Ed. de X.M. Varela Varela. Asociacin de Vecios O dolmen. Borneiro, Cabana de Bergantios. LEMA SUREZ, X.M. (1999) Arquitectura megaltica na Costa da Morte. Asociacin Neria, Cee. LORENZO FERNNDEZ, X. (1932) Do cancioeiro de Borneiro. Ns, n 108, 5-XII-1932, pp. 229230. LORENZO FERNNDEZ, X. (1936) Notas etnogrficas da parroquia de Borneiro. Arquivos do Seminario de Estudios Galegos, VII, 1932. PONDAL, E. (1977) Queixumes dos pinos e outros poemas. Ed. Castrelos, Vigo. POUSA RODRGUEZ, M. J. (2007) rase unha vez un pintor naf pola Costa da Morte. Concello de Cabana de Bergantios / Deputacin da Corua. VARELA VARELA, X.M. (1997) Saturnino Cuas Lois. Fotobiografa dun cura exemplar e folclorista benemrito. Concello de Cabana. VARELA VARELA, X.M. (1998) Tralas pegadas da historia nas beiras do Anllns. (Unidade Didctica). Concello de Cabana de Bergantios, A Corua. VARELA VARELA, X.M. (1999) No confn dos verdes castros. Gua de Itinerarios. Concello de Cabana, Turismo de Cabana. VARELA VARELA, X.M. (2006) A nsua: Caderno para un aproveitamento sostible do esteiro do Anllns. Concello de Cabana de Bergantios / Consellera de Medio ambiente. VARELA VARELA, X.M. (1999) Manuel Lema Otero Manuel do Monte, o home dos pitos, pintor naf. Deputacin da Corua / Concello de Cabana de Bergantios. VARELA VARELA, X.M. (2006) No confn dos verdes castros (CD) Cabana de Bergantios. Gua de itinerarios (CD turstico). Concello de Cabana de Bergantios / Consellera de Innovacin, Industria e Comercio.
N 4 | ADRA | 131
El lince con botas: o bicho invisible
Ana Balias
Guionista de El lince con botas: o bicho invisible
No ano 2000 empeza a materializarse por primeira vez en Extremadura a Lei de creacin da radio e televisin autonmica, e a Libre Producciones, coma empresa pioneira e de traxectoria contrastada do sector audiovisual naquela comunidade, se lle pide unha idea de contidos. Presntase daquela a proposta de El lince con botas, formato de serie documental con episodios de media hora de duracin protagonizados por un bicho invisible: invisible na realidade dun medio ambiente humanizado onde, pola competencia coa explotacin cinextica, non pode xa vivir nin siquera onde anda fican boscos mestos e montes fragorosos, felino extinto; invisible tamn na ficcin de cada un deses captulos en que, como animal imaxinario, fala pola voz dos locutores, conversa cos entrevistados, pescuda sen xenreira as extraas actividades dos que agora habitan e transforman paisaxes que outrora patearon os seus, comedor de palabras, pescudador de oficios, de experiencias e de saberes. Da serie an ser protagonistas os
seres humanos, capaces de cseque todo, ata de pararse a charlar cun animal invisible. Esa idea sera o punto de partida para o conxunto tcnico e humano constituido por unha empresa privada cunha dilatada experiencia previa de produccin audiovisual en Extremadura, que pronto empezou a levala realidade. Escomenzamos a traballar na produccin, grabacin, edicin e realizacin, documentacin e guins desa serie de reportaxes documentais de temtica variada, que levaba no seu tiduo a orientacin conservacionista e viaxeira, e a referencia mundo dos contos, que, coma todo o mundo sabe, atan usualmente ficcin con realidade. Chegaran a sumar, un a un, en dous trfagos de traballo tolo, un total de 291 episodios realizados e caseque todos emitidos en das vegadas. A primeira, con cento carenta e sete episodios elaborados a razn de tres a cinco semana, entre os anos 2001 e 2002. A segunda, de cento cuarenta e catro en similares condicin, escomenzada tres anos mis tarde.
132 | ADRA | N 4
Ana Balias
A pequena historia desas das tempadas est ligada da TV autonmica extremea, algo mis dilatada. Houbo, en Extremadura, un primeiro experimento de TV pblica chamado Canal Sur Extremadura, que empezou a emitir no ano 2001. Na sa parrilla de programacin, e coma un dos programas mis resaltados, figurou dende o prinicipio a primeira tempada da serie, da cal se emitan varios captulos cada semana. Se nos falara naquel primeiro acordo de dous anos de Lince garantizados, e vistos os resultados favorables das estadsticas de audiencia do programa, a aparente boa acollida pblica, e outros indicios que nos semellaban fiables, coma as boas crticas en artigos de prensa, os correos, comentarios telefnicos e cartas encomisticas que recibamos na empresa encol da serie, nada nos faca supor que puidera non ser fora verdade. Especialmente, confiabamos na propia vala e interese do que conseguan trasmitir os entrevistados, e do que conseguan facer os colaboradores do Lince: buscadores e localizadores in situ, abertos uns e outros a compartir xenerosamente o que eran ou o que saban con quen fora a preguntarllo de bs modos e con algn coecemento de causa e interese definido previo. Non embargantes, moitos meses e captulos antes deses dous anos previstos, aquel Canal Sur Extremadura, tras s nove meses de vida, por motivos polticos e sen avisos previos, deixou de speto de existir. Imanxnense o pau que levamos. Houbo logo, e hai anda, o actual Canal Extremadura, que empezou a emitir en Nadal 2005, tamn dende o principio co Lince na sa parrilla, tralo curioso apagn autonmico de tres anos. Co novo ente, en rxime de
coproduccin, afrontouse daquela a segunda tempada da serie, co equipo de produccin inicial parcialmente reconstruido tras tres anos de detencin, e grandes mostras iniciais de interese pola continuidade da serie e o traballo da empresa por parte do medio pblico. Nun caso, puidemos achacar pura mala sorte a pequena catstrofe que, para a economa da empresa productora, as coma para as expectativas dos traballadores, que desenrolranos entre ns unha boa relacin profesional e de amistade, supuxo a primeira imprevista finalizacin da serie. No segundo, foinos anda mis difcil asumilo. O medio emisor descartou expresamente dende 2006 tanto mercar ou contratar nin un segundo mis do noso catlogo de produccins e proxectos, coma renovar a produccin dunha serie, que, sen razoar motivos, deixou pouco despois de emitir, preferindo contidos de caracter e produccin moi diferentes. E non embargantes, aquel programa responda notablemente que a lei de creacin da RTV pblica autonmica dictaba (e dicta, pois ningun a cambiou anda), para este medio de comunicacin en concreto: contidos culturais de calidade, non alienantes, degradantes nin escapistas, que reflectaran a pluralidade social da comunidade, e que amosaran s destinatarios (e pagadores) daquel servicio pblico ( decir, cidadana extremea traverso da sa administracin autonmica) a paisaxe natural e humana da comunidade, a sa cultura. Ofreca, lxicamente, contidos axustados chamado criterio de proximidade (por lei, as TVs autonmicas teen tamn ste entre os seus requisitos de programacin), e axustbase igualmente criterio de ser producida por unha empresa autctona (-de xeito
N 4 | ADRA | 133
que a economa indirecta xerada polo sector audiovisual revertise na riqueza conxunta, en vez de converter o medio nunha sorte de fuga de capitais autonmicos-), pois o desenrolo do sector audiovisual autonmico era, por estes ou outros motivos, un dos principais obxectivos que a Lei de creacin do ente de radio e tv extremeo trataba no seu inicio. Por contrato ficaran especificadas as seguintes condicins entre o medio pblico e a empresa co-productora privada (privada e independiente, neste caso): un sera libre e responsable hora da emisin, outra serao hora da pre e post produccin da serie en tdolos aspectos de autora creativa, dende a idea orixinal e o traballo de cmara e son mesa de edicin, pasando pola produccin, eleccin dos contidos, etc. Ambalas das partes contratantes posuiran sendos msters de cada programa da serie en formato broadcast televisivo profesional, e ambas compartiran calqueira beneficio econmico fururible devengado da serie cincuenta por cento. En canto noso enfoque, o mesmo pras das tempadas, semllame correcto: empregar o medio pblico para que a que a xente falara dalgo que saba e quera narrar, e que se vese e oise na tele do mellor xeito posible. Conseguir que varios centos de persoas puideran trasmitir cousas que saben ou fan, cousas, cicais, que son. Tamn experiencias vitais singulares e diversas. E, entre elas, amais dos saberes acadmicos ou cientficos, decantamonos en gran medida pola lembranza vital, sobre modos de vida e produccin presentes e pasados, de persoas de mediana edade e eidosas do medio rural, anque tamn houbo captulos sobre e en ambientes mis urbanos. Estabamos, como as veces se dixo nas chamadas a potenciais entrevistados o localizadores
dende os telfonos da empresa, embarcados nun proxecto apaixoante.
***
De qu trataba a serie? Nunca cataloguei a primeira, anque podera facelo seguindo mis ou menos os mesmos epgrafes temticos que apliquei tentar ordenar temticamente a segunda. Trataba, por exemplo, de amosar a audiencia pobos e enclaves concretos de patrimonio cultural ou artsticohistrico extremeo. Na segunda tempada, contabilicei un total de dezanove episodios subsumidos nese epgrafe, que visitan diversos puntos da xeografa das das vastas provincias arrapiando episodios de media hora cada un e, normalmente, varios entrevistados por captulo. Conto logo os adicados a arqueoloxa e historiografa da comunidade extremea, a continuacin vinte mis de natureza, medio ambiente e ecosistemas, diferenciando os que versan sobre patrimonio natural, actividades de conservacin e principais ameazas (once episodios), os catro adicados seguimento de cauces fluviais, os cinco da mini serie de botnica e fito-diversidade; anda logo os vinta e tres catalogados coma sociedade e actualidade en xeral.. Sumo os de deportes e deportistas, os de msica, os adicados teatro, os clasificados coma artistas, escritores e debuxantes, os dous de gastronoma, e, finalmente, computo trinta e cinco episodios alineados baixo a temtica comn de etnografa, tcnicas e oficios. Descendo concreto, topo na primeira categora estas apresuradas sinopsis de episodios da segunda tempada: antigos vecios, constituidos en cronistas e investigadores do suceso, narran o asulagamento das sas terras, casero e camposanto en tempos de Franco, en
134 | ADRA | N 4
Ana Balias
Talavera la Vieja, durmiendo bajo las aguas. Historia e arte na vella s no episodio La catedral de Coria. Tradicional festa de recoleccin en La Fiesta del Capazo. A lexendaria figura dun bandolero generoso na pacense Serra de Alor, e a construccin tradicional das caractersticas chimenas portuguesas no mesmo enclave raiano. Os Baos de San Gregorio de Brozas, as moi enxebres chozas granticas nas leirias escalonadas do Val do Jerte, o conxunto da Mquina do to Fabin, patrimonio de arqueoloxa industrial composto por mquina de fiados con muio hidrulico na outrora productiva poboacin de Portezuelo, os catro captulos adicados a das moi contrastadas cormarcas urbanas da capital cacerea (ficaban para o futuro, e endexamis chegaron a facerse, os parellos captulos sobre as ricas, en historia e belezas, bisbarras pacenses e emeritenses...). Entremezclados con outros sobre o deporte ou xogo da petanca, a formacin agraria, os riscos da contaminacin, os hiphoperos, rapeadores e bailadores de breakdance, o deporte de base, os postos nos mercados semanis ar libre de pobos e cidades, os profesionais de strep-tease (El desnudo como disfraz), a memoria histrica, unha clnica veterinaria, a vida duns curas nunha parroquia rural, os transentes, etc, etc. que foron algns dos de sociedade en xeral. En msica, aparceme un totus revolutum: dende a mis ancestral e popular, coma o pandeiro tradicional nas lindes da Extremadura alta, o tamboril, o acordeonista, unha crebada cantaora xitana, s grupos de folk, pop e rock, a banda de amigos, a orchestra de verbena popular, o de etnografa musical en que un dotado percusionista de cacharros lembra en pblico espectculo parte do que, coa menaxe
domstica, os chocallos ou esquilos, etc, podase facer e facase de msica outrora, ou os dous adicados a un intrumento moi especial nestas latitudes, o rabel... E anda que seguira detallando, sumando e catalogando, continuara a sentirme incapaz de suxeitar s productos do percorrer fantasmal dos equipos de grabacin e edicin da empresa en ringleiras ordeadas. Venme a mente, ser vir a conto, a beleza infinita das mineralizacins de aragonita nunha cova descuberta caer nela medio burro cando estaba o seu dono a arar, e o pequeno melodrama que durante dcadas protagonizou a familia propietaria deses terrenos, convencidos de ter na cova un tesouro que xamis conseguiron sacar partido, as fascinantes variedades lingsticas na fala das xentes, a riqueza etnobotnica que, man a man, van descubrindo para a cmara nunha caleixa da oriental comarca dos Montes un especialista acadmico e un antigo pastor, en herbas alimenticias, en remedios e costumes, a conmovedora persistencia da historia humana na paisaxe rural e urbana desta perifrica comunidade humana de apenas un milln de habitantes na actualidade, as chairas que semellan non ter fin, as devesas, as sobreiras, a floracin das jaras nas lomas e lomas do sotobosco mediterrneo, os chozos, os pastores, o caldereiro, o ferreiro, os caleiros, os esquiladores, o pregoeiro, o horteln, o cesteiro, o sogueiro, os campaneros, o zapateiro, os talabarteiros, o albail, os corcheiros... Corto en plena digresin e teimo en avanzar este artigo.
***
Comunicacin coma ben social Comunicacin, pois, coma aquelo que polo seu carcter benfico de utilidade ou servicio pblico
N 4 | ADRA | 135
merece os cartos que custa. Pero, qun debe falar? qun debe comunicar? Para ns a resposta era clara: cantos mis millor, entre os que coeceran, e por tanto puideran aportar, contidos sobre a realidade extremea, en canto seu medio fsico e humano. Detendadores de saberes, oficios e actividades. Habitadores de lugares. Trasmisores de opinins e iniciativas. Denunciadores de erros ou problemticas. Persoeiros de s mesmos, e s representantes da administracin en canto tivesen que ser eles, e non outros, os convocados cita c pblico. As, a alcaldesa de Romangordo (vanse sorrir os lectores ante o topnimo), concello que financia unha investigacin arqueolxica no seu territorio, participa nun dos episodios da serie, adicado extensin do neoltico en Extremadura nunhas datas que esa mesma investigacin revelou moi anteriores s previamente consideradas para este territorio. Agora ben, posto que ese aspecto da financiacin da investigacin arqueolxica, anque de interese, mesmo exemplo loable, non extremadamente importante para a difusin de coecementos sobre a prehistoria, que era o principal pulo no programa, a participacin da alcaldesa limtase a uns minutos bastante ben empregados: ela presenta o tema do captulo, a localizacin xeogrfica do enclave, lembra os derradeiros usos humanos que tivo (agrcolas tamn, nunha persistencia temporal emocionante para a fermossima e nas derradeiras dcadas asalvaxada garganta de las Canalejas), e menciona ser o seu un dos municipios con valores naturales merecedores do recoecemento da Unesco, parte da Reserva da Biosfera asociada a Monfrage. Os dous arquelogos que amosan os abrigos e detallan os achdegos e os mtodos empregados naquela sa investigacin ocupan, cara o pbli-
co, a meirande parte da media hora de programa. Os tres entrevistados estn subordinados mesmo: trasmitir informacin relevante, e non se priorizou nin se minimizou, coido, a presencia de ningn deles por outros motivos que non fosen servir intelixibilidade e amenidade do programa. Neste episodio, coma en outros, o reto era tentar que a xente expresara informacin relevante de potencial interese pblico, e crearlle, con motivo do locutor, das msicas, da realizacin e das imaxes de recurso, un colchn axeitado para atendelas un telespectador. En moitos casos, o criterio aburrido foi empregado para eliminar un total con entrevista dcese do conxunto total dos elementos sincrnicos audio e video dun cacho de grabacin na mesa editora-. Noutros, non obstou para elo, e sei que non tdolos episodios foran igualmente doados de seguir, neste sentido. Mentarei a resposta que me deu unha seora de medio rural e poucas letras respecto dun dos programas que, meu propio entender, resultaran realmente dormitivos. preguntarlle eu se non lle parecera tal, respostoume con verdadeiro entusiasmo algo as coma: e non, daba gusto oires a aquel seor que falaba tan ben!. O tema, a biografa, contexto e filosofa do tesofo extremeo Mario Roso de Luna, explicada monotemticamente por un dos especialistas no seu pensamento. Por iso, se algo me deixou o Lince coma experiencia, foi un enorme respeto pola formacin e as capacidades cognitivas dos nosos espectadores e dos nosos entrevistados, moi por riba das condicins de xito de audiencia preconizadas polos defensores do telelixo, que adoitan ser os mesmos responsables dos medios, o seu squito, e os comulgadores coa sa magra ideoloxa.
136 | ADRA | N 4
Ana Balias
Confiar na intelixencia allea, na dos entrevistados e na da audiencia, unha das apostas mis urxentes no medio de comunicacin televisivo, onda a mesma inmediatez da intrnseca oralidade das mensaxes faculta a comprensin do dito, se non se caer en falacias, con moitas mis garantas que a densidade dun texto escrito. Un dos grandes poderes do rexistro tecnolxico contemporneo de imaxe e son a posibilidade de manipular a temporalidade do rexistro, e, hora de trasmitir informacin, esta ferramenta revlase moi fecunda. Anque se fagan as entrevistas por separado, os coecedores dun tema ou dun lugar ou dunha actividade ou dun suceso falan do mesmo, e tratarn decote os mesmos aspectos en diversos momentos da sa entrevista, formulndoos cadaqun dun xeito propio. Entn, hora de elabora-lo guin, cabe xuntar ese momentos, e, de cara telespectador, a redundancia funcionar para a mellor comprensin do dito. Ou, un deles, ilustrar de xeito grfico o desenvolto polo outro mis tericamente. Ou alternarse varios, creando certo suspense, hora dunha narracin ou dunha descripcin. Ou deixar un deles no ar unha pregunta que ser retomada polo outro, ou, viceversa, responderen eles as incgnitas que plantexe o locutor... O obxectivo, crear un texto oral que, artificiosamente, ter forma de dilogo entre varios falantes complementarios, que, sa vez, poden respostar a preguntas ou comentarios da voz en off das persoas reales que encarnaron na serie noso invisible, pero extremadamente curioso animal de ficcin conversar con eles. Operador de cmara, entrevistador e entrevistados... Coma nunha obra de teatro, ou anda coma nunha conferencia, puido ser en moitos casos o propio xogo e pracer intelec-
tual de seguir o fo narrativo do captulo, de comprender qu est a pasar e qu din e quen son eses mixturados faladores, un dos incentivos para seguer con interese un programa sobre un tema que acaso, con outra presentacin, o suxeito telespectador nunca abordara motu propio.
***
Fala mellor quen ten entusiasmo e implicacin personal en ou polo tema do que fala. Fala tamn mellor quen coece de primeira man, por experiencia ou estudo propio. S un albail que a practique pode amosar a tcnica do esgrafiado, s o vecio de certa idade dun pobo pode comparar os antes e os despois do seu lugar, s o experto en epigrafa desentraar unha lpida. Trascribndo aquelas entrevistas, pregntabame eu decote en qu tramos aparecan nelas un texto con razoamentos de tipo problema-solucin, de tipo causa-consecuencia, de tipo descriptivo ou de tipo narrativo, que ven sendo unha categorizacin razonable da tipoloxa de formas de trasmitir informacin. Tentaba distinguilos e mixturalos do mellor xeito posible. Iso, escoitar con atencin, reescoitar, escribir, ordear tendo sempre coma obxectivo axudar meirande intelixibilidade (e empatizacin, nalgns casos) desas entrevistas. E preguntarme decote: Qu mis aspectos, ademis dos expostos nos anacos seleccionados das entrevistas, habera que insertar nos textos de locucin? Cantos e cales e qu escribir neles, e nde iran estes no programa, de xeito que, a modo de morteiro adhesivo, deran tamn unidade s segmentos escollidos dos entrevistados? Trascriba primeiro a papel o que decan e tentaba, a partires daquelo novo, completar no posible a documentacin
N 4 | ADRA | 137
previa, denantes de escomenzar a bocexar un primeiro borrador de guin. Tentar respetar dalgn xeito a lxica interna daqueles faladores que va na pantalla e escoitaba a travs dos cascos, de xeito que eles, o locutor, as msicas e os silencios contribuiran a crear un conxunto coherente e, a seren posible, fermoso e atractivo Disclpese a verborrea destes prrafos; recoezo que me costou moito loitar e domear dalgn modo as moitas posibles combinacins do contido daquelas cintas de varias horas, entre conversas e planos de recurso, chamados usualmente brutos, que chegaban local da empresa tras cada sada do equipo de grabacin, pechando finalmente programas coa duracin prevista. As entrevistas longas, e a participacin do azar. A bsqueda da naturalidade. Os equipos de cmara voltaban, s veces, narrando algns deses momentos en que, longo da serie, a deusa fortuna ou o seor azar amosranse benvolos connosco. Cando, tras escomenzar a grabacin dunha localizacin apareca de speto nela, levado al polos seus propios motivos e non convocado previamente pola xente de produccin, xusto o elemento humano que o lugar demandaba: o transente habitual das minas abandoadas que resultaba ser antigo traballador delas, o vecio de respeto dunha diminuta e envellecida localidade actuando en funcins de embaixador da sa pequena comunidade, disposto ou non a conceder a aqueles forasteiros a sa confianza colectiva... Tentouse, non embargantes, non confiar demasiado azar, senn mis ben deixarlle tamn espacio a ocurrir, e non podo sinon calificar de impresionante a laboura que Margari Martn, Manuela Gutirrez e os seus colaboradores na produccin executiva de cada captulo facan previamente, conseguindo a
milagre de casaren horas e citas, localizacins e persoas, entrevistados, viaxes, aloxamentos, itinerarios e lugares para comer longo daqueles meses de vertixinosa actividade en chamadas telefnicas, lecturas, consultas bibliogrficas, correos electrnicos, bsquedas en internet e centos de conversas. Cicis nunca puidemos albiscar mis claro a pouca sintona entre o noso traballo e os criterios televisivos manexados polo medio de comunicacin pblica que con ocasin dun deses inmellorables azares. Estbase a falar cun entusiasta investigador das vas frreas cando, polo camio pralelo va en que se faca a entrevista, entra en plano a figura dun camiante naquelas silandeiras paraxes, hai moitos anos abandoados polo trnsito ferroviario. O home achgase, sada, ponse a escoitar o que sucede perante a cmara. s poucos segundos, intervn espontnea e moi asisadamente, con motivo de contar naquel momento o investigador cando e cmo rematan de pasar trens naquel enclave. Fora aquel home, nin mis nin menos, un dos que, vintetrs anos atrs, viaxara naquel derradeiro comboio, ficando estanto de lembrarlle entn aquel descoecido, c da e ano exacto, esa sa esquecida experiencia, que pasa a narrar con toda naturalidade. Podase imaxinar mellor casualidade? O plano-secuencia, captado con gran sensibilidade polo cmara, fora dos que suscitou na empresa o unnime aplauso de qu planazo!, e evidentemente empregado na edicin do programa. Recibimos daquela, por parte de Canal Extremadura, comentarios por escrito de tipo: prodcese a indesexada intromisin dun anciano que corta a narrracin do experto, debndose evitar no futuro este tipo de fallos. Intromisin? Anciano? Erro? O feito
138 | ADRA | N 4
Ana Balias
de que o contrato de co-produccin deixara tdo-los aspectos da realizacin de cada programa a responsabilidade e criterio esttico do director da serie, profesional cunha sobrada traxectoria posterior e previa, non foi bice entn nin noutros intres para recibir este tipo de fulminantes (e sempre recriminatorias) comunicacins. Criticouse nda o que fora, xa na primeira tempada, unha das seas de identidade mis caractersticas da serie, que era revelar de cando en vez, coma quen non quere a cousa, as mediacins tcnicas da aparente inmediatez da imaxe televisiva: a presencia do micrfono, o cmara que limpa as gotas de chuiva do lente, o trnsito dos trebellos cara unha localizacin, o movemento de cmara que desvela o contexto artificioso dunha entrevista... Mis grave, noso entender, foi o tira e afrouxa c medio pblico que tivo realizador da serie en semi k.o. tcnico por negarse a suprimir os completos tduos de crdito de cada episodio, que daban conta a calqueira espectador interesado dos nomes das persoas, asociacins e entidades que colaboraran na sa documentacin e grabacin. Por qu debamos eliminar esa informacin escrita, que, cunha msica final, remataba en rulo cada captulo, e, unida s rtulos de identificacin dos entrevistados longo dos programas, permita potencialmente a comunicacin non mediatizada entre os suxeitos protagonistas de cada realidade e os interesados en contactar con eles, intercambiar experiencias ou contrastar ideas? A qu falar, por exemplo, dun museo etnogrfico, dun lugar histrico ou dun xardn botnico, tentando convencer pblico potencial do interese da sa visita, para logo agachar espectador onde pode atopar iso que o animal invisible, s veces cseque de esguello, contempla nese captulo? A
qu dar voz laboura dun colectivo solidario, dun artista, dun artesano, dunha entidade cultural privada ou pblica, se logo se lle rouba telespectador a sa identificacin? Non se supn que iso, ser medio de comunicacin entre os membros dunha sociedade que tenta coecerse mellor a s mesma por medio da tv, principal tarefa dese servicio pblico? Que o medio pblico quixera impornos colaborar na reduccin anonimato de entrevistados e colaboradores dos programas foi, pra ns, moi difcil de comprender. Foi tamn un fito entre moitos, dos que destacar outro intre decisivo na relacin entre a empresa e o medio emisor, cando recibimos, va ordeno e mando telefnico dun dos seus responsables a seguinte intimacin: non queran programas en que se atacase clase poltica ou s medios de comunicacin. Iso, xusto o da despois da emisin dun captulo sobre Jess Garzn, un dos naturalistas de mis relieve nacional, de todos lembrado polo seu traballo en prol da recuperacin das caadas e cordeis pblicos da trashumancia vacar e ovelleira na pennsula ibrica. Fora, efectivamente, aqul bastante crtico respecto a unha xestin concreta dos poderes pblicos en non lembro qu situacin, e dbame, e dame, exactamente igual a que fora. Por principio, e coma o resto de ns, estaba eu convencida precisamente da intrnseca bondade da libre expresin nos medios de comunicacin pblicos (onde, senn nos seus propios medios de comunicacin, deben e poden atopar con xusticia os cidadns ese seu espacio pra presentar s demis opinins e puntos de vista contrastados, crticas, denuncias, ideas, valoracins, anceios?) Se eu, na mia inxenuidade, coidaba que se sera un dos mritos que manteran viva a serie ata rematar alomenos esta segunda tempada, igualmente prevista pra dous
N 4 | ADRA | 139
anos de duracin! O mesmo que tera feito s responsables do medio pblico demandarnos unha continuacin do formato que amosara a primeira: reflectar, coma a lei peda, precisamente a pluralidade social desta comunidade, e promover contidos de calidade tcnica e artstica, non degradantes nen escapistas, nesa Extremadura que o Lince percorra guiado, en moitos casos, por correos, cartas e chamadas telefnicas dos mesmos seguidores do programa! As saron argumentos tan preciosos coma os dous captulos adicados as abellas, mel e os colmeneiros, principal fonte de riqueza para o xente do pobo que nos chamou (entre os que eu catalogara de etnografa) e tamn algns de outras categoras, coma os de denuncia medioambiantal. Temo que iso, impedir que as nosas cmaras e micros se abrisen sen intervencin algunha dos responsables do control (non vou chamala censura, pois non precisan os inquisidores de hoxe s empregar unhas tesouras: poden evitar moi de antemn o indesexado, traverso da pliade mis ou menos sumisa ou enganada de obedientes traballadores pblicos) dos contenidos audiovisuais que chegan s cidadans extremeos traverso das sas pantallas televisivas foi, desventuradamente, unha das causas da extincin, non s do Lince, senn, a efectos desa tarefa de comunicacin social, dos que traballamos en facelo. Rematando xa unha narracin mis longa, seguramente, do que a pequeneza do tema requerira, decir que foi de consuno, entre empresa e traballadores, a renuncia a non respostar cambiando o noso xeito de facer, cadaqun, coma mellor crese que deba, nos mbetos da sa responsabilidade. Respecto
conflicto co medio, que rematou para ns con algo de sainete, e tamn con demasiado de mofa, befa e escarnio pblico, (chegando o director xeral do ente pblico a declarar no parlamento extremeo que a serie suprimrase por razns ticas sic-), amis do escarmiento do evidente veto a toda produccin previa ou proxecto novo, cicis pra aviso doutros inxenuos navegantes que pretenderan, co seu traballo, acadar en condicins de liberdade o mesmo que ns naquelas das inacabadas experiencias. Ignoro por completo cuais son as condicins de contratacin, presupostos e quefacer das empresas, extremeas ou non, que seguen a traballar a da de hoxe nunha esplndida relacin co medio televisivo autonmico. Sei, iso s, polos medios de prensa, que, ata da de hoxe, hai no tem gasto en tv un enorme endebedamente contraido pola administracin pblica extremea, que reiteradamente supera os seus propios presupostos, e leva en tres anualidades de existencia! un custo anual mis de tres veces superior dos presupostos expresamente acordados para tal fin polo goberno autonmico. Sinceiramente, non podo menos de sorprenderme que, con tan mala situacin econonmica, podan cada ano seguer a prescindir da notable frugalidade amosada por Libre Producciones e os seus traballadores hora de facer tv. O que se pode ver nesa pantalla pblica, a verdade, non parece xustificar tan enorme custo. Cicis o que pagan xusto o que permanece nela invisible. O prezo dos silencios, da alienacin, do escurecemento cultural e dunha moi orwelliana edulcoracin e terxiversacin da realidade.
N 4 | ADRA | 141
Pinceladas en torno a arte contempornea nos fondos do Museo do Pobo Galego1

Mercedes Rozas
coecido que nunca o inicio dun sculo se corresponde na sa temporalidade co comezo tallante dunha nova etapa. As mudanzas en calquera das esferas sociais vanse facendo aos poucos, con pasos lentos e moxns precisos. Un dos trnsitos politicamente mis dinmico e convulsivo, o da plstica do sculo XIX ao XX en Galicia, fxose paso a paso, apontoando valores firmes para lograr distanciar o antigo do novo; con todo, estes dous conceptos emperonse en cruzarse unha e outra vez cando anda non finiquitara unha poca e cando xa o calendario indicaba que comezara outra. As, posturas ancoradas nunha tradicin recalcitrante atopronse facendo o mesmo percorrido con tendencias timidamente iconoclastas. At ben entrada a nova centuria, unhas e outras conviviron perfilando un eclecticismo de transicin. A sala do Museo do Pobo Galego, que alberga momentos importantes da pintura realizada no noso pas neste tempo, bo reflexo desa coincidencia plstica na que posible
descubrir un academicismo coa mirada posta anda en modelos anteriores e indicios impresionistas que presaxian gretas creativamente mis modernas, pero anda pusilnimes se as comparamos con algunhas actuacins como as producidas en Catalua durante este mesmo perodo. notorio, sen embargo, que a creacin de bolsas por parte das Deputacins Provinciais, o ensino das Escolas de Artes e Oficios e as distintas Exposicins Nacionais suscitarn actividade e ilusin entre os artistas. Non se pode falar, pois, de ruptura definitiva nin tampouco dunha afinidade estilstica coas vangardas que naqueles momentos despuntaban en Pars, pero, anda que lentamente, algo comezaba a andar. A vitalidade da arte, afirmaba Lus Seoane, reside en gran parte, nesta constante permanente. Cada nova xeracin, en calquera pas, revlase contra os esquemas do pasado. E xustamente haber que esperar xeracin seguinte, a de Seoane, xa na dcada dos vinte e trinta, para que se produza,
1 Nota Neste traballo intentouse unha aproximacin a sala do Museo do Pobo Galego dedicada a transicin do sculo XIX ao XX, pero qurese facer constar que o deposito de arte contempornea desta institucin mis amplio e requerir, por si mesmo, dunha atencin no futuro. Cada unha ds obras leva adxunta o rexistro documental que consta en cada un dos cadros e que foi facilitada polo persoal dos servizos do arquivo documental e publicacins do Museo do Pobo Galego, servizos nos que personalizo ou meu agradecemento o museo por darme a oportunidade de asomarme a esta inestimable xanela de ADRA, un agradecemento que fago extensible implacable corrector lingustico deste traballo, Xos Ramn Fandio. Por outra parte, o artigo non houbera sido posible sen os valiosos pasos andados antes por maestros do tema coma Lpez Vzquez, Marisa Sobrino, Francisco Pablos, Josefina Cervio, Garca Iglesias, Euloxio Ruibal, Mara Antonia Prez, Andrs Mosquera, Mara Dolores Liao, Valeriano Bozal... que entre outros moitos fixeron e fan posible a recuperacin d nosa memoria artstica.
142 | ADRA | N 4
Mercedes Rozas
por unha banda, unha autntica toma de conciencia con respecto identidade de pas coas Irmandades d fala e o grupo Nos e, por outra, unha aproximacin estilstica a valores vangardistas co traballo vinculado a Os Novos -Maside, Colmeiro, Souto, Seoane, Torres, Laxeiro -, as como ao dalgns compaeiros de travesa xeracional como Fernndez Mazas, Maruja Mallo, Urbano Lugrs ou Federico Ribas. Desde, aproximadamente, 1850 at a publicacin do manifesto de Manuel Antonio en 1917, o camio transcorre mediatizado por distintos acontecementos que xeraran parte do impulso cara adiante que se deixa notar de maneira especial na pintura. O panorama plstico vive como o resto da sociedade a crise do 98 e envolto polos acontecementos reflexiona sobre a identidade e diversidade dos pobos de Espaa, unha reflexin que Ortega frutificou nun estudo sobre a obra de Zuloaga. As cidades por entn iniciaban o seu despregamento con reformas que afectaban a ras e edificios, os famosos ensanches estiran cara s aforas os principais centros urbanos, chegan as primeiras lias de ferrocarril e levanse a cabo, as mesmo, as primeiras fases da canalizacin de auga e iluminacin pblica; pese a todo, a imaxe que nos deixaron estes titubeantes albores permaneca, en xeral, anda mis prxima a unha condicin rural c unha plenamente urbana. A Corua, Ferrol e Santiago vern nacer as Escolas de Artes e Oficios, nas que impartirn clases algns dos artistas mis representativos. O retrato, a paisaxe e as escenas cotis son os xneros mis recorridos polos pintores e mis solicitados polas familias burguesas que, grazas ao embrionario movemento industrial e comercial da poca, convrtense agora nos principais clientes. O investimento en arte para a sociedade do momento un smbolo de prestixio, un
investimento de novos ricos que resulta, ao cabo, ser tamn unha magnfica fonte de ingresos para os artistas, abocados en non poucas ocasins a cumprir os desexos dos dores, aceptando encargos que non sempre son do seu gusto. Anda as, o artista ocupar a partir de agora un status social respectado no contorna na que se move. As coleccins, constitudas ao chou da transicin finisecular, pasaron a formar parte dun patrimonio familiar que se transmitiu de pais a fillos en dcadas sucesivas. Moitos destes herdeiros transformronse en benfeitores mediante a doazn ou o depsito de parte da sa coleccin ao Museo do Pobo Galego, institucin que desde o ano 1976 revlase como un dos activos mis significativos da vida cultural deste pas. O Museo nesta curta traxectoria foi organizando os seus fondos a medida que estes medraban, diversificando cronoloxicamente as distintas salas, entre a que se incle a dedicada transicin do XIX ao XX. Romn Navarro, Ovidio Murgua, Tito Vzquez, Mximo Ramos, Francisco LLorns, lvarez de Sotomayor, Bello Pieiro, Xess Corredoyra, Roberto Gonzlez del Blanco, Imeldo Corral, Manuel Abelenda, Villafinez e Juan Luis Lpez son os autores que conforman este espazo do Museo dedicado pintura. Bodegns, paisaxes e retratos corroboran a idea de que a arte deixou de ter carcter exclusivamente relixioso e, tal e como confirma o profesor Lpez Vzquez, fxose definitivamente laico; o dito, algo estaba a cambiar.
Os artistas e as sas obras

Romn Navarro (1854-1928) Tres lanceros, s/d. Sen asinar. Romn Navarro compartiu a sa vida entre a actividade militar e a artstica e ambas
Pinceladas en torno a arte contempornea nos fondos do Museo do Pobo Galego
N 4 | ADRA | 143
acabaron frutificando xuntas sobre o lenzo. Foi un dos pensionados pola Deputacin da Corua para ampliar os seus estudos en Roma, a cidade que naqueles momentos -finais do XIX- exerca unha influencia clsica, mentres conceda unha valoracin especial ao debuxo, ensino que se consideraba entn modelo acadmico para a formacin de calquera artista. Ao seu regreso, Navarro exerceu de profesor na Escola de Artes e Oficios, primeiro de Barcelona e despois da Corua, tarefa que compaxinou coa sa dedicacin castrense. No xnero do retrato onde adquire unha relevancia que se far moi importante entre as clases sociais adieiradas. A sa reputacin, baseada na sa gran destreza como debuxante, lvao a retratar a algns dos compoentes da realeza e a afamados polticos e eclesisticos da poca como Montero Ros e o cardeal Pay. No cadro Tres lanceros, o autor descobre a sa gran debilidade polas escenas ecuestresmilitares, mellor sera cinguilo, quizais, sa gran debilidade polo cabalo en movemento. O centro da escena ocpao un gran cabalo branco, ao galope; o militar de cabalara, que porta un sabre e unha bandeira, pertence ao corpo dos hsares, corpo ao que tamn estaba ligado o propio artista. O personaxe queda velado polo poder plstico do animal, protagonista indiscutible desta obra; o pintor perfila os detalles da sa cabeza e detn ao corcel no aire, centrando a atencin do espectador. Ao contrario do que ocorre nos seus retratos, onde Romn Navarro mimetiza as faccins do personaxe detallando as pegadas do retratado, nesta composicin os rostros dos militares, como acontece coas outras figuras nun segundo plano e cos fondos, esvacense a travs dunha tcnica imprecisa de pinceladas soltas que mis que definir, suxiren.
Mariano Tito Vzquez (1870-1952) Tocador, ca. 1930. Asinado non ngulo inferior dereito: M. Tito Vzquez. No bodegn realizado por Tito Vzquez ao comezo da dcada dos trinta, un reloxo de mesa de noite marca as 3,45 h. Parece coma o tempo se detivera nesta estancia, s uns cantos obxectos e unha rosa sobre o tocador vense reflectidos sobre o cristal, namorados cal Narciso da sa propia imaxe. A composicin dunha beleza delicada, impregnada dun certo alo romntico que transparenta as calidades debuxsticas de quen foi, durante anos, mestre da Escola de Artes e Oficios de Compostela. A actividade artstica da cidade, entn, desenvolvase arredor da Academia de Debuxo e da Escola de Artes e Oficios, creadas en 1834 e en 1886, respectivamente, e establecidas mbalas das no seo de actuacins da Sociedade Econmica de Santiago. Os pintores reunanse arredor destes centros nos que se formaban e intercambiaban coecementos. Sen embargo, Compostela era, con todo, un ncleo rural no que anda os carros de vacas trasladaban os enfermos s portas do Hospital Real, as mulleres achegbanse coas sas selas en busca de auga fresca fonte do Toural, Porta Faxeira e Cervantes, os tratantes de gando asistan feira dos xoves de Santa Susana e onde as leiteiras que chegaban dos pobos contiguos vendan, casa por casa, o leite e os ovos. Con esperanza e seguramente certa incerteza, Compostela espertaba modernidade, sobrevivindo ao redor da sa catedral, como fixera sempre desde a Idade Media. Por iso, Tito Vzquez, anda sendo orixinario de Albacete, pronto se deixou seducir polo ambiente que o rodeaba, trasladndoo aos seus retratos costumistas de campesios e paisanas. Ao mesmo tempo retratou socie-
144 | ADRA | N 4
Mercedes Rozas
dade burguesa da poca, as como ao cardeal Martn de Herrera e ao cardeal Pay. Este bodegn do Museo do Pobo Galego parece un pequeno relax no seu atarefado quefacer diario, un ritmo que tivo que baixar despois de 1935, ao sufrir un derrame cerebral. O detallismo do debuxo, os atinados encontros cromticos e a recreacin desa atmosfera onrica determinan a orixinalidade deste Tocador.
Ovidio Murgua (1871-1900) Paisaxe do natural en Oleiros, s/d. Sen asinar. As cadeas que unen a vida coa arte sempre teceron unha rede de conivencias que acaban por ter forma sobre o soporte artstico, enriquecen a creacin e mstranse mis intensos en certos autores ca noutros. En Ovidio Murgua, os vasos comunicantes conectan directamente a sa pintura co ambiente familiar no que se criou. Fillo de Rosala de Castro e Manuel Murgua, a sa infancia transcorreu arroupado pola poesa materna, a ansia rexionalista do seu pai e entre voces que perseveraban na idea do recoecemento da identidade galega. Sen dbida, o ambiente que mamou na sa casa desde pequeno e de maneira especial a sensibilidade da sa nai afectaron de xeito decisivo a personalidade creativa do artista. Rosala converteuse na voz do noso tempo porque a sa voz a raz mesma da terra e porque co fo branco dos seus versos foinos ensinando que Galicia unha verdade indiscutible, as como Xos Ramn Fandio glosa a personalidade da nai e sen querelo est a glosar tamn a do seu fillo. Rosala e Galicia, Ovidio e Galicia, a lrica poesa de Rosala de Castro e a lrica pictrica de Ovidio Murgua,
son siluetas seladas polo mesmo esprito. A sa curta traxectoria, primeiro como discpulo de Fenollera e mis tarde, durante a sa estancia en Madrid, como pintor prximo escola do belga Carlos de Haes, proporciona evidencias da sa inquietude esttica construda en base a alicerces influenciables. O costumismo das sas primeiras escenas d paso paisaxe realista, mis preocupado pola representacin detallada da natureza e a transcendencia da entoacin lumnica. Esta pequena paisaxe de Oleiros, sen datar, participa desa perspectiva de imitacin da natureza que propugnaba o pintor belga. A ptina do tempo non deixa ver totalmente a cor, que seguramente sera mis viva orixinalmente, e matiza a luz que baa o verde de Galicia. posible que sexa unha obra realizada no seu ltimo tramo de vida -nos cinco ltimos anos-, xa que hai que ter en conta que Ovidio Murgua foise a Madrid en 1895 e xa enfermo regresa a Galicia, falecendo en Caldas de Reis en 1900. Xunto a Parada Justel, Xenaro Carrero e Xaqun Vaamonde conforma a chamada Xeracin Doente, artistas todos eles mortos moi novos.
Francisco Llorns (1874-1948) Calle del Sacramento, s/d. Asinado no ngulo inferior dereito: F. Llorens. Distintos lugares de Galicia como A Corua, Betanzos e Sada foron protagonistas das visins urbanas de Francisco LLorns, un pintor mediatizado pola influencia do modernismo cataln e o impresionismo francs. Esta imaxe da ra do Sacramento irrecoecible nalgunha das cidades citadas; en cambio, a igrexa co estilizado cimborrio ao fondo ten moita semellanza co templo Arcebispal Castrense de Madrid, capital na que o artista pa-
N 4 | ADRA | 145
sou gran parte da sa vida, desde os primeiros anos da sa formacin, frecuentando o Museo do Prado e asistindo s clases no taller de Sorolla, e xa posteriormente como egrexio profesor de debuxo. De ser as, a obra propiedade do Museo do Pobo Galego cabera datala non nesa etapa de formacin en Madrid, nos ltimos anos do sculo XIX, senn cando xa Llorns, a partir de 1913, se establece definitivamente coa sa familia na capital. Cotexando con algns cadros dos anos vinte, inspirados en distintos recunchos galegos, existen certas coincidencias de tcnica: siluetas de edificios e persoas deslzanse nunha insinuacin pictrica que non pretende copiar a realidade, mis ben aprpiase dela coa simplicidade de suaves e resoltas manchas e coa intensidade da luz, elemento aprendido do seu mestre valenciano e elemento clave na percepcin plstica de case todos os artistas do momento. O procedemento de Llorns, en cambio, no retrato, xnero que frecuentou, totalmente distinto, demostrando a unha gran habilidade tcnica co debuxo, as como un interese por profundar na personalidade dos personaxes, militares e polticos ilustres. A Deputacin da Corua conta entre os seus fondos con varios deles.
Fernando lvarez de Sotomayor (1875-1960) Retrato de Dna. Isabel Garca Blanco, 1946. Asinado non ngulo inferior esquerdo: Sotomayor. Doazn de Carmen Senz Dez Garca, filla d retratada. Estudo, s/d. Asinado non ngulo inferior dereito: F.A. de Sotomayor. A actividade de lvarez de Sotomayor inciase, como o resto dos compaeiros de sala,
na transicin finisecular, cando xorde un interese especial pola identidade dos pobos. Frmase na Academia de Belas Artes de Roma e viaxa por Francia e os Pases Baixos, admira a pintura barroca e non disinte de todo aquilo que resalte os valores clsicos na arte. Nos anos cincuenta, ao fo da organizacin no noso pas da I Bienal Hispanoamericana de Arte, o pintor pronnciase sobre as sas afinidades plsticas ao oporse publicamente, xunto a un grupo de artistas conservadores, s correntes que chamaban de arte surrealista abstracta e que entendan como perigosa innovacin na poltica artstica da nosa patria. As protestas environse por carta ao Xeneral Franco e, mesmo, ao Presidente da Seccin de Psiquiatrca do Colexio de Mdicos, ao que se lle preguntaba con irona: Quen son os tolos?... No caso de que sexamos ns, prometemos non volver ocuparnos das belas artes e dedicaremos os nosos esforzos agricultura ou ao comercio.... Este fragmento d boa conta da sa posicin ante a arte e a vida. Fiel aos seus principios enfila a sa obra cara ao retrato e as escenas costumistas, cun procedemento excepcional no que virtuosamente se fai coa aplicacin do debuxo e a cor, as como coa expresividade dos rostros. Vive en Madrid, pero nas sas estancias en Galicia onde atopa os motivos pintorescos, a autenticidade da raza, que pondera at converter o tema en tpico. No retrato de Dona. Isabel Garca Blanco mantn o sentido tradicional da composicin; a modelo pousa con elegancia, mirando ao espectador, representada minuciosamente nos seus trazos e no empaque da sa vestimenta e xoias. O pintor est a facer nesta obra dos anos corenta unha crnica non s artstica senn social da poca. Ao fondo, as torres da
146 | ADRA | N 4
Mercedes Rozas
Fernando lvarez de Sotomayor, Estudo, s/d
N 4 | ADRA | 147
catedral compostel completan a ostentosa escenificacin. O outro cadro, neste caso adquirido polo Museo do Pobo Galego, un espido que volve incidir nas grandes dotes pictricas de Sotomayor. Aqu prescinde da pomposidade obrigada dos retratos burgueses e do costumismo rebuscado dos retratos con alma galega. A liberdade iconogrfica, a soltura nas pinceladas, a postura fresca e natural da figura translocen unha vontade de desencadearse das estritas normas plsticas s que se debe no resto da sa producin. Neste Estudo, anda que mantn a sa factura clsica, permite certas patentes estticas que axudan a destacar o tema principal, ou sexa, o agraciado corpo da muller, e o oportuno e rechamante encadre do lume na cheminea.
Mximo Ramos (1880-1944) Castieiro, s/d. Asinado non ngulo inferior dereito: maximino / ramos. O ferroln Mximo Ramos un deses artistas que ben poden poerse como paradigma de artista bohemio, con fama de excntrico e ao mesmo tempo enxeo creativo. Despois de resistirse aos plans familiares para que se inscribise na carreira militar, de traballar en Cuba, Mxico e Estados Unidos decide dedicarse ilustracin e caricatura, deixando magnficos exemplos da sa producin en libros, contos e en distintas publicacins, entre elas El Nuevo Mundo, La Esfera e Blanco y negro. nos traballos para estas revistas onde adquiren relevancia actitudes modernistas, de moda entre os ilustradores dos anos vinte. Tinta, augada, prumia, lapis, gouache, acuarela e tamn o leo son os medios utilizados polo artista para levar a cabo a sa ampla producin.
A sa iconografa variada, tan cambiante como as sas propias ideas. O tema social aprciase en moitos dos seus gravados, con escenas en certa medida reivindicativas dunha xustiza social; como ben sinalou Euloxio Ruibal, orientou a sa temtica aos problemas do proletariado e os oprimidos.Non obstante, paradoxalmente, coa chegada do franquismo, tamn chegou a ilustrar Flechas e Pelayos. O debuxo deste castieiro revela a habilidade de Mximo Ramos, que se presenta no procedemento prximo ilustracin e con visos de certa fantasa. A rbore partida metade precsase mediante simples, rpidos e espontneos trazos de lia que son desbordados pola cor e a mancha, elementos que andan pouco mis ou menos ca independentes pola superficie do papel. Os tons suaves que utiliza o autor non alteran a forza dese carballo centenario que acaba por minimizar a presenza da paisaxe onde se atopa, puro pretexto para o protagonista principal da escena.
Felipe Bello Pieiro (1886-1952) Paisaxe maria, s/d. Asinado no ngulo inferior dereito: F. Bello. A vida de de Felipe Bello Pieiro comeza en Ferrol, desde onde se traslada a Madrid para a sa formacin e onde coincide cos pintores Zubiaurre e Solana, compaeiros de longas xornadas de traballo e colegas nas sas andanzas polo Madrid nocturno e bohemio; na capital discpulo do andaluz Muoz Degrain, copista no Museo do Prado e chega a realizar varias exposicins cun importante xito. Xa en 1918 regresa a Galicia e entre os seus amigos cntanse Castelao, Asorey, Imeldo Corral, a condesa de Pardo Bazn, Sotomayor, Llorens, o arquitecto Antonio Palacios... Nos anos vinte leva a cabo decoracins murais
148 | ADRA | N 4
Mercedes Rozas
no Casino de Ferrol e ocpase da catalogacin da Real Fbrica de Sargadelos. Malia todo, illado da actividade artstica madrilea coa que compartira charras e triunfos, cae na bebida e a sa obra resntese. Os seus vaivns ideolxicos parecen tamn afectar sa personalidade. Nos primeiros anos de posguerra mantn momentos lcidos nos que desenvolve as sas magnficas dotes plsticas e outros nos que o deixamento e a desidia pegaranse definitivamente a algunhas das sas peores creacins. O artista , dentro da arte realizada en Galicia nesta poca, un paisaxista destacado e ao mesmo tempo eclctico. A sa traxectoria vese impulsada por querenzas acusadas a medida que os seus coecementos crecan: romanticismo, naturalismo, simbolismo, impresionismo, puntillismo, a pintura inglesa de Turner e Constable, a Escola de Barbizn, modernismo cataln Bello Pieiro sera, a dicir dalgns dos seus bigrafos, unha autntica esponxa que se apropiaba de estticas forneas para a sa pintura. Mais obrigado comentar que as sas paisaxes, as que tian un acabado logrado, son a obra dun bo artista, que controla tecnicamente os recursos e que, ademais, tenta descubrir novos camios para a pintura. As mis coecidas, tanto en leo como en acuarela, son as do interior, aquelas nas que retrata vellos castieiros, a frondosidade das beiras dos ros e as primeiras brumas da ma no monte galego. A excepcin son as marias. Por iso esta pequena xoia do Museo do Pobo Galego ten un interese especial. Anda que na documentacin que se achega non aparece a data do mesmo, cabera pensar que foi pintado por Bello Pieiro entre 1919 e 1921, anos nos que se traslada a vivir a Viveiro, traballando no
estudo de catalogacin de Sargadelos. Desta poca, escribe Andrs Mosquera, poden acreditarse varios lenzos, onde o mar o nico protagonista dos mesmos. a representacin dunha paisaxe idlica, coas ondas golpeando as rocas, as siluetas dos barcos de vela salpicando a composicin; unha tranquila tarde de vern na costa galega. Pero se nos quedaramos s con estes retrincos anecdticos, case de peza de calendario, estaramos a quedar na pel dunha proposta na que todos os elementos descritos son posiblemente unha simple argucia para o estudo da luz, para traballar con minuciosidade a pastosidade as pinceladas e para recalcar unha estudada composicin que ten como eixo indiscutible o enorme penedo situado no centro.
Roberto Gonzlez del Blanco (1887- 1959) Primeiras letras, 1929. Asinado na parte inferior dereita: R. Gonzlez del Blanco / Compostela. Depsito de Dona. Rosario, Dona. Blanca e Dona. M Teresa Gonzlez del Blanco y Pereyra, fillas do artista. Nota: anda que no catlogo d exposicin realizada en 1992 apareza a data de 1937, as fillas do autor aseguran que o cadro anterior, do ano 1929, e as o fixeron constar na acta de doazn. Patio de nais, 1956. Asinado na parte inferior dereita: R. Gonzlez del Blanco / Compostela. Depsito de Dona. Rosario, Dona. Blanca e Dona. M Teresa Gonzlez del Blanco y Pereyra, fillas do artista. Como outros pintores da poca, Gonzlez del Blanco recibe as sas primeiras ensinanzas en Santiago de Compostela da man de Fenollera e Tito Vzquez. Mis tarde, en Madrid,
N 4 | ADRA | 149
Roberto Gonzlez del Blanco, Primeiras letras, 1929
o seu mestre ser o pintor Chicharro, discpulo sa vez de Joaqun Sorolla. Artista prolfico consagrouse, como a maiora dos seus compaeiros de xeracin, ao retrato, pero tamn cultivou o bodegn e, en menor medida, a paisaxe. Non renegou dunha condicin academicista, coa que resolve os retratos que fai da sa familia. Cando os modelos son homes e mulleres do pobo, a resolucin cun rumbo costumista cae con frecuencia na ancdota.
O leo Primeiras letras mostra a actitude desinhibida dos nenos, plasmados nun primeiro plano. Os perfs dos retratados vanse perfilando co exercicio do bo debuxante. unha escena na que o autor busca trasladar ao espectador o candor e inxenuidade dos cativos, unha representacin amable e comprometida s coa tcnica que Roberto Gonzlez del Blanco, sen dbida, dominaba. Se o trazo particularizado sobresae no ca-
150 | ADRA | N 4
Mercedes Rozas
dro das Primeiras letras, na paisaxe urbana que representa Patio de nais o xesto o que se fai coa composicin. Con s unhas manchas fragua nunha perspectiva area a silueta da ra compostel. Entre un e outro cadro pasaron case trinta anos. Por entn o pintor xa demostrara a sa competencia e tia, por iso o seu recoecemento -en 1956 rndeselle homenaxe en Santiago-. Quizais por iso este pequeno cadro, doazn da sa familia ao Museo do Pobo Galego, sexa un deses tanteos exentos de ataduras cos que gozan, de cando en vez, os artistas.
Xess Corredoyra (1889- 1939) Retrato de Marcelino Blanco de la Pea, 1916. Asinado na parte media, dereita: PARA TI MARCELINO / CON TODAS As mias COUSAS / CORREDOYRA / CASA-LONGA OSEBE / COMPOSTELA / MCMXVI. Depsito de Pilar e Antonio Snchez Blanco, procedente d casa que tian na Praza de Cervantes en Santiago de Compostela. O artista lucense, despois do seu paso por Madrid, instlase en Compostela en 1915. Chega cunha bagaxe relixiosa-esttica que terminar por formalizarse dalgn xeito nos seus lenzos. Un misticismo infludo por lecturas de San Juan de la Cruz e un manierismo entusiasta da obra do Greco uniranse forxando a personalidade deste artista, unha personalidade ciclotmica e insegura que sofre de continuas crises e os seus consecuentes cambios de carcter. Escribe Mara Antonia Prez que pola sa privilexiada orixe social -ascendencia fidalgaCorredoyra ten as conexins suficientes para converterse nun pintor (retratista sobre todo) do clero e da burguesa de Santiago. Neste contexto onde hai que encadrar o retrato de
Marcelino Blanco de la Pea, xenro do banqueiro composteln Olimpio Prez. Pinta o personaxe elevado, baixo unha gran capa, acompaado por un galgo e enmarcado nunha paisaxe castel (suponse lugar de orixe do modelo). Os tons escuros, que non chegan ao tenebrismo con que Corredoyra acta nos seus temas relixiosos, veen suavizados polo ton marrn-claro do animal e pola luz que chega do fondo. A presenza da figura non est exenta de certa afectacin de autoridade, que o pintor fai destacar grazas composicin en primeiro plano e a mirada de altivez de Blanco de la Pea. Nesta obra en depsito no Museo do Pobo Galego, Xess Corredoyra volve demostrar unha orixinalidade na concepcin plstica que, polo menos na arte executada en Galicia durante esta poca, non ten parangn algn.
Manuel Abelenda Zapata (1889-1957) Pinos, 1931. Asinado no ngulo inferior esquerdo: M. ABELENDA / 1931. Abelenda pertence a ese grupo de artistas galegos que asentan os seus coecementos artsticos en plena transicin secular coa axuda das bolsas de Deputacins e Concellos. Precisamente foron ambas institucins da Corua as que lle posibilitaron unha viaxe a Italia en 1914, que o levou a estudar durante algn tempo na Academia de Espaa en Roma, coecendo in situ a arte clsica e desenvolvendo as sas calidades debuxsticas. De al trouxo algunhas das sas primeiras creacins coa representacin das runas romanas, obras hoxe no Concello da Corua. Admiraba a Anglada Camarasa e a Mir, e anda que reparou tamn como os seus camaradas de xeracin nunha temtica de escenas costumistas, retratos e bodegns, Manuel
N 4 | ADRA | 151
Abelenda coecido fundamentalmente polas sas paisaxes. Desde que en 1923 se trasladara a vivir a Perillo, preto da capital coruesa, unha e outra vez os recunchos da zona son captados insistentemente polo pintor. Na documentacin adxunta a esta paisaxe propiedade do Museo do Pobo Galego consta o ttulo de Pieiros, un ttulo que non parece corresponderse coa realidade, xa que as altas rbores representadas teen mis afinidade na sa representacin con desgairados eucaliptos. Este ngulo da entrada da ra do Burgo reptese, coa mesma posta en escena, case obsesivamente noutras pinturas, fondos hoxe en da da Deputacin da Corua e da Coleccin Caixa Galicia. Estara Manuel Abelenda participando do mesmo exercicio que no seu da maquinara Monet sobre os mis de trinta lenzos coa catedral gtica de Rouen como protagonista? A preocupacin pola luz talvez obrigue ao pintor galego a deterse nese alto sobre o mar, velando a chegada da noite -tamn plasmou este recuncho noitia-, matizando os reflexos da auga e materializando os verdes e marrns desas rbores, deses espidos eucaliptos.
Imeldo Corral Gonzlez (1889-1976) Paisaxe, s/d. Asinado no ngulo inferior dereito: Imeldo Corral. Galicia. Franciso de Pablos fai notar que Imeldo Corral non estritamente un pintor, senn un lrico, un intimista, un sentidor da natureza que se expresa en cores. Quizais este comentario do crtico e bigrafo explique a ausencia do artista ferroln en todo tipo de concursos da poca; o seu traballo foi, se cabe, mis calado que o dos demais, e, anda que expuxo en varias ocasins en distintas cidades
como Madrid, Santiago e Ferrol, a sa vida, afectada pola sa delicada sade, estivo dirixida de maneira total relacin coa sa pintura, s sadas a plein air que realizaba pola contorna da comarca ferrol e s moitas horas de traballo no seu taller. Imeldo Corral un paisaxista que rexistra a costa e o interior galego desde unha subxectividade potica e unha preocupacin formal polo cromatismo. O impacto da luz, observada directamente na propia natureza, e sobre de todo a xestualidade densa da pincelada, proxectan sobre o lenzo unha actitude prxima ao impresionismo. Esta obra matizada por tons ocres, verdes e amarelos resume o quefacer do pintor, que retoca cada trazo, non con pinceis nin esptulas, senn cuns ferros de distinto grosor fabricados ex profeso polo propio Corral. O espesor de pigmentos do primeiro plano d paso, a medida que a perspectiva de profundidade afina o afastamento da imaxe, a unha relaxacin da potencia nos fondos, mis suaves e menos minuciosos. Curiosamente, a paisaxe crtase bruscamente pola parte superior. Non d a impresin que sexa un recurso buscado deliberadamente polo propio pintor, mis ben parece a man negra dalgn ignorante coleccionista ou dun inexperto enmarcador. Isto mesmo ocorre, anda que con menos aparatosidade, nos cadros de Ovidio Murgua e Manuel Abelenda, presentes tamn nestes fondos do Museo do Pobo Galego.
Lino Martnez Villafinez (1892-1970) Catedral, ca. 1935. Asinado no ngulo inferior esquerdo: L.M. VILLAFINEZ. Laxeiro afirmaba que Villafinez falaba co Apstolo Santiago, unha ocorrencia do pintor la-
152 | ADRA | N 4
Mercedes Rozas
linense fundada na cantidade de cadros que Villafinez dedicou catedral compostel. Tomada desde distintos lugares e distintas perspectivas foi a sa representacin preferida desde que o artista fora a vivir a Santiago no ano 1914. A sa actividade como paisaxista influenciado por Llorns e o peso inmediato de Tito Vzquez, do que foi alumno, sinalan as coordenadas plsticas deste autor. Os efectos da luz a distintas horas do da sobre as figuras dos profetas do Prtico da Gloria e unha certa aura romntica instalada sobre solitarias igrexas e gastadas ras, enmrcano na condicin de pintor localista, admirado polos seus coetneos; unha condicin na que Villafinez se moveu axudado pola elite mdica, mecenas que, como a familia Baltar, axudaron ao autor nos seus momentos econmicos mis crticos. A vista da catedral desde o claustro unha desas pezas entraables do mellor Villafinez, que salienta sobre A Berenguela os reflexos amarelados do sol e cede espazo ao ceo despexado dun da claro. O artista pinta sen pararse en miudezas, perfila sen deterse, pero con suficiente nitidez. Un dos arcos do claustro, en primeiro plano e en tons escuros, encadra a figura da torre que se prolonga ata o horizonte superior do propio cadro. unha vista realizada cara a 1935, mis tarde, cando a situacin econmica empeora, as postais pintadas de Villafinez entrarn nunha reiteracin artificiosa, da que nin el mesmo se sentira orgulloso.
Juan Lus Lpez Garca (1894-1984) Peixeiras, s/d. Asinado non ngulo inferior esquerdo: Juan Lus. Monxas de San Paio de Antealtares, 1923 - 1926. Asinado non ngulo inferior esquerdo: Juan Lus. Depsito do Concello de Santiago de Compostela.
Juan Lus est representado no museo con dous cadros que condensan dous das lias mis importantes da sa pintura. Por unha banda Peixeiras introduce o gusto polo tema popular tan afianzado na sa xeracin, por outro o retrato das monxas de San Paio de Antealtares mostra a inclinacin relixiosa que mantivo ao longo da sa traxectoria cunha iconografa de retratos ambientados en conventos e rescatada de fragmentos bblicos, motivos levados polo artista esttica do XX, e motivos tamn recorrentes ao longo da Historia da arte. As cores vivas, o estudo da composicin, as escenas afables, sen compromiso social ou poltico algn, son constantes na sa producin, producin que en gran parte sau do taller que Juan Lus chegou a ter, grazas intermediacin de Asorey, no saln de Xuntas tras a capela do Rosario en San Domingos de Bonaval. Cerca, pois, daquela beneficencia municipal da que se fixo triste eco Federico Garca Lorca na sa visita a Santiago. Os estudos de Josefa Cervio e Lpez Vzquez son decisivos hora de abordar a pintura deste discpulo de TitoVzquez. Neles reclcase a idea de que o pintor sempre mantn un determinado referente histrico -a pintura italiana nun principio e posteriormente o postimpresionismo- co que se sente identificado e que nunca esconde. A sa afectacin clsica non lle impide tratar distintos camios estilsticos que se definen por separado, cando ben traballa o cartelismo ou ben a pintura, ben o debuxo ou ben o leo. A mirada amable que destilan tanto Peixeiras como Monxas de San Paio de Antealtares permanece noutras coecidas obras como Muller vestndose do Concello de Santiago e Msicos en Compostela propiedade da familia do autor.
N 4 | ADRA | 153
Juan Lus Lpez Garca, Monxas de San Paio de Antealtares, 1923 - 1926
N 4 | ADRA | 155
Notas de libros
BEIR PIEIRO, Xos Carlos. Historia do Convento de Carmelitas Descalzos de San Xos da Vila de Padrn (1698-1877). Consellera de Cultura e Deporte. Santiago de Compostela, 2008. ISBN- 97884-453-4633-4
Tense menosprezado os estudos de historia local como xnero menor ou como reduto de afeccionados e cronistas fronte a historia dos grandes procesos. Algns, que estudamos historia, temos escoitado como un profesor xactancioso dica a mi no me interesa que me lean aqu. O problema que cando non che len aqu tampouco che len noutro lado porque toda historia local. Pero as cousas cambiaron, especialmente coa chegada da democracia aos concellos, e houbo unha volta a unha historia narrativa, o que non quer dicir que se renegue do gran relato, porque a historia local a historia que fala de ns, do comn e do coti, a historia que baixa ao micro detalle, a que nos relaciona directamente co entorno inmediato no que vivimos e cun sentimento de pertenza. O traballo que agora nos presenta o compaeiro Xos Carlos Beir un detallado, minucioso e extenso estudo sobre unha etapa da historia local da vila de Padrn. O libro presntase como unha monografa centrada sobre o Convento do Carme desa vila do Sar, pero o autor aproveita a ocasin para ir debullando detalles da vida desa vila desde o sculo XVIII e antes. Empeza por contarnos quen era Alonso de la Pea Rivas y Montenegro, fillo dun comerciante padrons que chega a bispo de Quito en 1653, e como chega, e que quixo crear na sa vila un convento carmelo; tamn nos d pistas de cales poden ser as causas polas que quixo que o convento fose desa orde. Despois segue coa vida do sobrio Juan Domnguez Fabeiro, que fixo o posible para que esa idea se empezase a concretar. A partir de aqu o autor vainos levar polas ras padronesas para ver como foi o proceso de construcin deste edificio que campa sobre a vila, imos coecer o lugar onde se vai levantar e como se consegue, como era o Padrn de entonces, como se gobernaba e quen eran os que o gobernaban, a sa xurisdicin, demorndose en detalles como por exemplo o proceso de subministro de carne, o papel das feiras, a constancia da chegada de barcos ingleses para cargar vio do Ribeiro, o que fala dunha certa actividade portuaria, etc. Todo isto sen esquecer que o fo central do libro o convento dos carmelitas. Entn vainos debullando como foron chegando os frades a este lugar, como empezan instalando un hospicio nun lugar chamado Agro de Fisterra a comezos do sculo XVIII, despois, e por seren coecedores do remate dun foro establecido sobre uns terreos dos Marqueses de Parga, piden que lles cedan eses terreos. Adquirida a propiedade piden entn permiso ao Concello e este esixe que os representantes da vila ocupen un lugar preferente nas funcins relixiosas que se celebrasen no seu templo e dispoendo de asento en bancos que tean o brasn da vila. A licenza para a construcin chega en 1724, os tra-
156 | ADRA | N 4
Notas de libros
ballos empezan en 1729 e os fastos da inauguracin teen lugar en 1752 e duran seis das. Na planificacin da obra e nos traballos da mesma parece que tiveron un papel activo os propios frades, xa que algns deles practicaban a arquitectura e nos fondos da sa biblioteca, algns dos mesmo agora depositados na do Instituto Teolxico Composteln, aparecen varios volumes e tratados de arquitectura, e mesmo nos conta como un frade cae da estada cando estaba seguindo a obra. Despois o autor lvanos polo edificio para coecer onde se empraza e como a sa arquitectura, as dependencias conventuais, as anexas e a igrexa cos seus retablos e o seu programa iconogrfico. Na mia mente hai unha imaxe dunha visita que fixen hai anos igrexa deste convento. Chamoume a atencin a cantidade de relicarios que haba en varios retablos, sen embargo o autor nada di sobre os mesmos e penso que algo tern que ver co momento no que se construu o convento, de contrarreforma e no que as reliquias xogaron un papel destacado, mesmo na composicin dos retablos. Despois de coecer o edificio pasamos as circunstancias histricas que tivo que vivir. Unha delas foi a chegada das tropas francesas que, como fixeron noutros lugares, saquerono, estragrono, deixndoo case sen vents, portas e confesionarios que utilizaron como material combustible ao igual que parte dos fondos da biblioteca. Pero esta presenza dos franceses aproveitada polo autor para contarnos como foi a guerra contra o francs na comarca de Padrn e como se organizaron as alarmas. E cando aparece un personaxe, e non s nesta etapa histrica, trzanos a sa xenealoxa e dinos de quen vn sendo, e as sabemos tamn do heroe Cachamua ou dun to av de Rosala.
Pasada a contenda blica no perodo negro do absolutismo o convento ser refuxio para relixiosos doutras comunidades destrudas durante a mesma. E chegan os tempos da supresin de ordes relixiosas e da exclaustracin. En 1835 o convento estaba case pechado e, a partir de aqu, ser cuartel, almacn de sal, xulgado e teatro, pois haba certa tradicin na vila, at que en 1866 chegan os dominicos, que foran botados de Bonaval en 1835 e, con eles, parte dos fondos de Bonaval, pero que despois iran parar a outros destinos, con toda probabilidade sairan de Padrn en 1924 cara ao arquivo provincial que os dominicos tian no madrileo barrio de Atocha, pero desapareceron seguramente por mor dalgn dos bombardeos fascistas que sufriu a cidade de Madrid no 1936. E esta dispersin e desaparicin da documentacin un problema hora de reconstrur a historia deste convento, como doutros, problema co que se atopou o autor e que obrigouno a desprazarse por varios arquivos busca de calquera rastro, para poder tirar de calquera fo que o levase concrecin do dato. Nos tempos da globalizacin a construcin dunha historia local converteuse nunha necesidade, non s de distincin e valoracin pola propia comunidade, senn tamn como proxeccin cultural e posibilidade de desenvolvemento como atractor turstico. Outro tema importante e fundamental sera a posibilidade de introducila no currculo escolar para permitir aos mis novos entender como e como funciona a sociedade na que viven, pero tamn adquirir un capital cultural que lles permita unha integracin social e cultural mis harmnica. Neste libro hai un exemplo de traballo feito con amor polo seu, un traballo minucioso e que levou tempo, toda unha descricin densa.
Notas de libros
N 4 | ADRA | 157
BRAA, Ftima. O Museo do Pobo Galego. Contedor de valores. Museo do Pobo Galego, 2008
A publicacin que aqu presentamos ten como orixe a tese de doutoramento de Ftima Braa, dirixida polo catedrtico de Antropoloxa Marcial Gondar defendida na USC e que acadou a cualificacin de cum laude. Na actualidade desenvolve a seu labor profesional no eido da consultora cultural e como docente ocasional. Sobradamente coecida entre os membros do Museo por ser socia e unha das iniciadoras desta revista. Este traballo , polo tanto, o froito dunha investigacin, ardua e demorada no tempo, o que lle permitiu a autora, constatar os procesos e cambios ou -non cambios- que se foron desenvolvendo na institucin. Para a contextualizacin dos diferentes elementos que atinxen institucin e situalos en coordenadas espazo-temporais parte da antropoloxa aplicada pero, dada a complexidade da institucin, precisa recorrer a socioloxa das organizacins ou a psicoloxa dos grupos; a museografa e a historiografa, xunto coecemento de concepto e mtodos da etnografa e antropoloxa galegas, polo tanto este un estudo multidisciplinar. Como observadora e directamente implicada no obxecto de estudo, (representante da Asemblea de socios no Padroado e na Rectora e gran coecedora do panorama musestico galego) utilizou, xunto seu bagaxe profesional, diferentes tcnicas de traballo, manexando unha importante cantidade de documentacin textual (actas, memorias, programas de actividades, bibliografa, prensa, etc.), entrevistas en profundidade, conformando estas parte importante no discurso narrativo, voz directa, que nos achega aos distintos mbitos, coherente ou dispar, a travs da cal percbense claramente ideoloxas, intereses, ilusins, procuras, das persoas que directa ou indirectamente forman parte das diferentes reas do Museo, as como o que para elas o Museo representa e simboliza. Tras unha anlise pormenorizada da institucin musestica, entendida esta como obxecto social suxeito a intereses varibeis, a autora cntrase no Museo do Pobo Galego, e partindo das sas peculiaridades (institucin que nace da vontade da sociedade civil para conservar o patrimonio cultural, facendo especial fincap na cultura popular como unha manifestacin de cultura galega, propia e diferencial; museo de titularidade privada pero onde a importancia do patrocinio institucional moi considerable). Examina os elementos e procesos que o conforman e as formas particulares que o Museo adopta como solucins, constitundo unha densa trama de accins e significados que poden axudarnos a entender tamn s museos galegos e particularmente s etnogrficos. O texto est organizado en cinco partes atendendo as caractersticas organizativas do Museo, con tres reas de atencin transversais; a comunicacin: emisin/recepcin e a elaboracin de mensaxes. As estruturas organizativas: recursos internos, implantacin social, reas de xestin e toma de decisins. E por ltimo, as re-creacins identitarias, versins identitarias manexadas e as recreacins persoais e colectivas. Na primeira, presenta o marco terico necesario para o deseo da investigacin e o anlise dos datos, contextualizando o obxecto de estudo tanto en relacin con outras institucins como no mbito cronolxico-espacial no que se
158 | ADRA | N 4
Notas de libros
desenvolve, tentando definir as caractersticas do que debe de ser un Museo antropolxico. Seguidamente analzanse os antecedentes do Museo do Pobo Galego, a relacin coas institucins que o Museo reivindica como predecesoras, destacando o forte vnculo que se establece co Seminario de Estudos Galegos e que vese plasmado nos propios textos do Museo, onde se incide reiteradamente no Museo como a institucin que cumpriu o vello soo do Seminario. A terceira parte, iniciativa e vontade, lvanos configuracin e estrutura do Museo, como se constite en Asociacin ao tempo que xorden os rganos de xestin e direccin. A singularidade do Padroado e a sa composicin xunto relacin entre os distintos rganos. O papel da Rectora na xestin de recursos, a relevancia que no Museo acada o voluntarismo, as cuestins de xnero, etc. son temas que se tratan neste apartado. No cuarto apartado refrese organizacin interna, as funcins que debe cumprir como Museo atendendo aos requirimentos profesionais e legais, (os departamentos tcnicos, a investigacin, as reas de documentacin o servizo de educacin e accin cultural, as exposicins) as como os recursos humanos e econmicos cos que conta para facerlle fronte as funcins. Por ltimo, os contornos de mercado, atende a implantacin social do Museo (asociados, pblicos) a sa organizacin e composicin; servizos que o Museo oferta; a percepcin e valoracin que del fan os distintos colectivos aos que vai dirixido. Este estudo nos presenta o que o museo , e o que o Museo significa, cales son as sas orixes e a sa estrutura. Danos unha visin ampla, pormenorizada e interrelacionada desta institucin, que soubo aunar vontades para desenvolver un proxecto que a mis al da
simple institucin museal, unha obra aberta onde a sociedade pode participar directamente. A autora enfrntase estudo con obxectivade, achegndonos unhas conclusins onde nos fala de logros e avances, pero tamn debate e formula con valenta cuestins que non estn resoltas, algunhas produto directo da propia organizacin do Museo..., outras que foron aparecendo segundo a desenvolvndose o proxecto. A travs das entrevistas vemos como o Museo consciente das sas feblezas pero tamn hai como un certo temor a afrontalas, adiando as cuestins mis importantes e priorizando outras menos relevantes, buscando sempre a sada cara adiante, e amparndose, moitas veces, non no que o Museo e pode senn sobre a imaxe que proxecta e simboliza. Para aqueles que dalgunha maneira formamos parte desta institucin este un estudo que nos permite abarcar o Museo no seu conxunto e desde dentro, que toca aqueles puntos onde nos recoecemos, as veces, como parte ou solucin do problema. O traballo de Ftima Braa ser de grande axuda para resolver moitas das cuestin formuladas, que necesario abordar para que o Museo siga a ser unha institucin innovadora e referencial. Para algns ser un acicate mis para continuar traballando e para outros, o punto de inflexin necesario para recuperar ilusins e forzas na procura desa sociedade a que queremos pertencer. Os lectores que descoezan esta Institucin, vern neste estudo un modelo de xestin, particular e tal vez non exportable pero non por iso menos interesante onde queda patente como a sociedade civil pode e debe de organizarse, conformndose como unha alternativa independente, pero non a marxe dos avatares polticos ou das grandes organizacins socioeconmicas.
Notas de libros
N 4 | ADRA | 159
GARCA ORELLAN, Rosa . Encuentros creativos con Iaqui Sagarzazu, Juan Mari Arzak, Francis Montesinos. Donostia: Editorial Elkar, 2008. ISBN- 978-84-612-5379-1
O mtodo bibliogrfico permite, desde as ciencias sociais e desde a antropoloxa social en particular, explorar non s a traxectoria de vida dunha persoa a partir da sa propia interpretacin dos feitos vividos, senn, e sobre todo, achegarmos a unha forma de entender, a uns valores, as formas de ver e de facer dunha poca. Hoxe, como ben sinala Juan Jos lvarez Rubio na presentacin da monografa, as historias de vida e o uso dos documentos persoais estn sendo revalorizados e temos a oportunidade de achegarmos a materiais que moitas veces quedaron nas anotacins de campo dos e das profesionais da antropoloxa. Rosa Garca Orelln presenta no texto a vida de Iaqui Sagarazu a partir do seu traballo de recollida, seleccin e enfoque dos testemuos e materiais que o entrevistado vai organizando na sa memoria. Estamos ante un traballo de recollida de documentacin e datos minucioso como se sinala na presentacin do texto. Con este texto temos a oportunidade de recoecer un bo e significativo informante, as como un dominio da autora do contexto ao que o informante vai facendo referencia. A autora proporcinanos unha lectura dunha sociedade, a vasca nas ltimas dcadas do sculo XX, a travs de biografa de Iaki Sagarzazu. O libro est estruturado en das partes. A primeira narra a infancia e o percorrido de ensino no que participa Iaqui Sagarzazu, perruqueiro e estilista, situada temporalmente na dcada dos anos 60-70. A segunda parte desenvolvese temporalmente a partir da dcada dos anos 80 o mundo da creacin e do estilismo toma corpo propio na vida e traballo de Iaqui. Nesta segunda parte aparecen as conceptualizacins e reflexins doutros dous profesionais Francis Montesinos e Juan Mari Arzak. Os testemuos destes grandes creadores cada un en disciplinas distintas (deseador e cocieiro respectivamente) serve autora para falarmos da experiencia persoal relacionada co contexto social e cultural xeral no que se encadra esa experiencia. A creacin artstica o fo condutor. A partir do mundo da moda, do estilismo, e mediante as palabras de Iaki Sagarzazu a autora nos redescobre, tamn, referencias esquecidas, as formas estilsticas e as formas de traballo e vida no mbito da presentacin persoal. Desta forma a autora, coa publicacin do seu traballo, consegue que a lectura do libro provoque a introspeccin no lector e unha reflexin sobre valores compartidos e posicins asumidas. As formas de maestra, aprendizaxe e formacin de equipos de traballo nos oficios do deseo de moda, da perruquera nos levan comparacin cos oficios que queremos entender coma mis tradicionais. As frmulas de traspaso do coecemento, habilidade... Mesmo o protagonista nos conta como a sa vida transcorre entre un espazo rural e familiar xunto a outro urbano e laboral. O libro nos leva ao casera vasco, s formas da cultura tradicional e ao seu uso na contemporaneidade. Danos a pista de que a cultura tradicional non se perde senn que utilizada para chegar a unha profesin tan afastada dos seus criterios como a perruquera creativa. A esttica do coti, as formas as cores, en
160 | ADRA | N 4
Notas de libros
paralelo coas formas sociais e elementos culturais descritos. Autora e entrevistado estn nunha sinerxa que envolve ao lector. O estilismo que, como di o propio Iaqui, parece mis superficial lvanos unha interpretacin profunda e a unha mirada reflexiva do acontecido en relacin moda e aos cambios sociais acados desde os anos 60 do sculo XX. E isto dbese a que efectivamente a perruquera posibilita que desde o mis coti, o mis superficial, poidamos identificar elementos culturais singulares e outros compartidos, posicins e roles de sermos homes e mulleres, de identificarmos cunha tendencia, moda ou grupo... unha reflexin profunda da propia identidade, da propia vida e de cmo os cambios sociais van imprimindo novas formas e novas lecturas sobre o coti.A creacin o que est detrs de todas as formas que nos rodean di autora. No captulo III a testemuas de Francis Montesinos serven para situar o concepto de estilismo no tempo e procurar os elementos que o acompaan. Unha idea global da imaxe da persoa, as formas de presentacin integral, no que se basea traballos de distintas especialidades cun mesmo obxectivo. Non s falan Arzak, Montesinos e Sagarzazu. Na ltima parte, no captulo VII da mano a autora nos brinda un percorrido polo sculo
XX na peluquera e nos produtos de beleza e par vainos contextualizando a evolucin da esttica corporal coas etapas Alberto Boixereu voz autorizadas vinculado empresa Henry Colomer que sen dbida podern recoecer no sector da peluquera polos seus produtos de marca geniol. A creacin e deseo da imaxe persoal a travs da creacin. Un acerto inclur as formas de cocia, as como a costura e a industria cosmtica. Industrias que con maior rapidez van desenvolvendo formas e tcnicas que moldean os nosos corpos e o noso aspecto. A mudanza igualmente importante nos habitos de hixiene e os produtos dispoibles para realizar ese moldeado moda, o corte segundo se van nas pantallas de cine, como imos adoptando e qu circustancias nos van levando desde os especialistas, para ir recollendo, solicitando o dominio do moldeado da nosa imaxe aos seus profesionais. Como as sas ideas ao igual que a arte respostan creatividade que sintetiza lias xerais de inquietude e tendencia sociais. E este un dos grandes acertos, ao meu entender, deste texto. A posibilidade aberta ao lector de re-ubicar os feitos narrados e recoller, de entre os datos enunciados, unha nova seleccin e interpretacin que fai posible unha visin crtica da nosa propia traxectoria.
Ftima Braa
Antroploga
N 4 | ADRA | 161
Normas para presentacin de orixinais:
1.- Artigos. Os orixinais debern enviarse a: ADRA. Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego. Museo do Pobo Galego San Domingos de Bonaval 15703 Santiago de Compostela 2.- ACEPTACIN DE ORIXINAIS: O Consello Editorial de ADRA decidir a aceptacin ou non dos traballos presentados. Garantirase o anonimato dos autores e das autoras daqueles traballos presentados e non publicados. A publicacin dos artigos non d dereito a remuneracin ningunha. Os dereitos da edicin son propiedade de Adra. Das fotografas, ilustracins e dos textos os autores e as autoras. 3.- PRESENTACIN: os artigos irn precedidos dunha folla na que figure. Nome dos autores e autoras, enderezo postal, telfono e correo electrnico. 4.- FORMATO: os orixinais presentados debern incluir unha copia en formato dixital (que sexa compatbel co programa word) e un exemplar mecanografado en DIN A4 por unha soa cara en Arial 12 puntos, a 1,5 de espazo e en follas numeradas. Os artigos debern ter o ttulo e o nome dos autores e das autoras. 5.- EXTENSIN: os traballos non debern superar unha extensin de 20 follas includa a bibliografa e notas a p de pxina. 6.- BIBLIOGRAFA: presentarase alfabeticamente ao final do artigo. Exemplos:
BRAA REY, Ftima (1998) Adaptacins ou cambios. A sala do mar do Museo do Pobo Galego. Antropolgicas, n2, Porto, pp. 141-156. GONDAR PORTASANY, Marcial (1987) A morte. Santiago de Compostela, Museo do Pobo Galego. ICOM, Cdigo de deontolga del ICOM para museos, [En lia] Consulta 3/10/06, <http//ICOM.museum/ ethics_spa.html> GNZALEZ REBOREDO, Xos Manuel (1999) A construccin da identidade galega entre o sculo XIX e o XX. O papel do folklore e da Etnografa, en O feito diferencial galego. A antropoloxa, Museo do Pobo Galego, Santiago de Compostela, pp.51-69.
7.- CORRECCIN DE PROBAS: os autores e as autoras recibirn unha soa proba de imprenta xa paxinada e tern un prazo mximo de dez das para a sa correccin.

Revista Adra 4

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Revista Adra 4

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego N4 Santiago de Compostela, 2009

Limiar 9 Terrenos de um antroplogo: Tu s estagirio 11

O escultor ngel Ferrant en Galicia 37

Galegas nos crceres do Franquismo: O Penal de Saturrarn 51

Paseando pola historia de Galicia de banquete en banquete 63

Antropoloxa de 113 adaxios galegos 81

A Cultura do mar entre troneiras 97

Notas de libros 155

Terrenos de um antroplogo: Tu s estagirio

Jos Gonalves Afonso

1. O nicho etnoecolgico de um antroplogo nativo

Jos Gonalves Afonso

2. Uma experincia no campo da antropologia patrimonial e museolgica.

Terrenos de um antroplogo: Tu s estagirio

Jos Gonalves Afonso

3. Bases programticas para um museu comunitrio

Terrenos de um antroplogo: Tu s estagirio

Foto 1: Falta p de pxina

Jos Gonalves Afonso

Terrenos de um antroplogo: Tu s estagirio

Jos Gonalves Afonso

Terrenos de um antroplogo: Tu s estagirio

Identitas. A mia imaxe, reflexo do outro (Imago ut, alterirus repercussus)

1. Cara ao retrato de identidade

Virgina De La Cruz Lichet

Identitas. A mia imaxe, reflexo do outro (Imago ut, alterirus repercussus)

Virgina De La Cruz Lichet

Identitas. A mia imaxe, reflexo do outro (Imago ut, alterirus repercussus)

Virgina De La Cruz Lichet

asociaba, en 1856, criminalidade e loucura, dicindo:

2. A fotografa galega: retratos de identidade ou identidades retratadas?

Identitas. A mia imaxe, reflexo do outro (Imago ut, alterirus repercussus)

Virgina De La Cruz Lichet

Identitas. A mia imaxe, reflexo do outro (Imago ut, alterirus repercussus)

Virgina De La Cruz Lichet

3. Cara a esencia do ser: captar a imaxe esencial

Identitas. A mia imaxe, reflexo do outro (Imago ut, alterirus repercussus)

Virgina De La Cruz Lichet

Identitas. A mia imaxe, reflexo do outro (Imago ut, alterirus repercussus)

Foto 6: Manuel Barreiro. [Enrique Barreiro]. 1950. Arquivo Barreiro, Forcarei.

Virgina De La Cruz Lichet

Identitas. A mia imaxe, reflexo do outro (Imago ut, alterirus repercussus)

O escultor ngel Ferrant en Galicia

Jos Mara Laredo Cordoni

Figura 1: A casa do Corgo.

Jos Mara Laredo Cordoni

Figura 2: Galeria Corgo por Alejandro Ferrant.

O escultor ngel Ferrant en Galicia

Figura 3: La cuesta de la vida

3 La Voz de Galicia, 24 de setembro de 1904.

Jos Mara Laredo Cordoni

Figura 4: Fiesta de la Flor.

O escultor ngel Ferrant en Galicia

Profesor da Escola de Artes e Oficios da Corua

Jos Mara Laredo Cordoni

O escultor ngel Ferrant en Galicia

Jos Mara Laredo Cordoni

O escultor ngel Ferrant en Galicia

Figura 5: La 5 Exposicin 1923

Jos Mara Laredo Cordoni

Figura 7: Praias do Regueiro e de Cabana de Felix Verdejo

O escultor ngel Ferrant en Galicia

Jos Mara Laredo Cordoni

O escultor ngel Ferrant en Galicia