UNIVERZITET DEMAL BIJEDI MAINSKI FAKULTET MOSTAR II CIKLUS

OBRADA MATERIJALA LASEROM

SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA NOVE TEHNOLOGIJE REZANJA

Predmetni nastavnik: prof. dr. Jusuf Kevelj

Student: Elvis Omanovi

Mostar, 01.06.2013.god.

Sadraj

1. Uvod........................................................................................................................3 2. Princip rada lasera...................................................................................................4 3. Rezanje materijala laserom......................................................................................7 4. Prednosti i nedostaci..............................................................................................10 5. Zakljuak...............................................................................................................11 6. Literatura...............................................................................................................12

1. Uvod
Rije LASER je nastala kao skraenica od r ijei Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation, odnosno, pojaanje svjetlosti preko stimulisane emisije zraenja. On je izvor svjetlosti kod kojeg se, za razliku od konvencionalnih izvora svjetlosti, svjetlost generie mehanizmom stimulisane emisije. Iako na prvi pogled fizika lasera zvui jako komplikovano, razvojem tehnologije laseri nas danas u velikom broju okruuju u naem svakodnevnom ivotu. Jo je davne 1917. godine u svom radu On the Quantum Theory of Radiation, Albert Einstain dao teorijski koncept i predvidio izum lasera i njegove pretee masera. Maser je ureaj koji radi na isti nain kao i laser, ali u drugom frekvencijskom podruju. Maser je izvor mikrotalasa, dok je laser izvor elektromagnetnih talasa u infracrvenom i vidljivom dijelu spektra. Pretekavi nekoliko izvrsnih eksperimentalnih grupa, prvi laser napravio je 1960. Godine Theodore H. Maiman zaposlen na Huges Research Laboratorie Malibu, California. Njegov laser je emitovao svjetlost talasne duine 694 nm u pulsnom reimu, a lasersku emisiju postigao je stimulisanom emisijom iz rubinskog kristala pobuenog svetlosnom lampom. Nakon toga, laseri poinju na veliko da se proizvode u eksperimentalnim laboratorijima irom svijeta, a konano razvojem tehnologije danas imamo pravu lasersku revoluciju.

Slika 1. Laserska svjetlost

3

2. Princip rada lasera

Laserski zrak se proizvodi fenomenom stimulisane emisije. Kao prvi uslov emisije fotona je Borov uslov: tj. laserski medijum mora imati eneretske nivoe ija energija (razlika energija) odgovara energiji emitovanih fotona. Drugi uslov je da veina atoma (ili molekula) bude u pobuenom stanju. Mora se imati na umu da se u laserskom medijumu mogu dogaati razliiti procesi interakcije elektromagnetnog zraenja i materije: najvie dolaze do izraaja apsorpcija i spontana emisija zraenja. Ukoliko se dovede d io atoma (ili molekula) laserskog medijuma u pobueno stanje, oni e emitovati fotone spontanom emisijom. Ti fotoni se dalje mogu apsorbovati na nepobuenim atomima, ili izazavati stimulisanu emisiju na preostalim pobuenim atomima. Laserski zrak se moe proiz vesti jedino ako je stimulisana emisija izraenija u odnosu na apsorpciju i spontanu emisiju zraenja. To se postie inverzijom naseljenosti atoma (ili elektona) u laserskom medijumu: broj atoma u pobuenom stanju mora biti vei od broja atoma u osnovnom s tanju. Inverzija naseljenosti se moe postii samo u specifinim sluajevima, pa se samo rijetki materijali mogu iskoristiti kao laserski medijumi. Inverzija naseljenosti se moe postii ako u materijalu postoji metastabilno stanje. Metastabilno stanje je pobueno stanje, u kojem se atom (ili molekula) zadrava due nego u normalnim pobuenim stanjima. U laserskom sistemu sa tri nivoa, atomi (molekuli ili elektroni) se odreenim nainom pobuuju u pobueno stanje. Pobueno stanje, traje vrlo kratko i brzo se relaksira u neto nie metastabilno stanje. Atomi (molekuli) se ne mogu brzo relaksirati u osnovno stanje, pa laserskim medijumom poinju da dominiraju atomi u metastabilnom stanju. Inverzija naseljenosti se postie izmeu metastabilnog i osnovnog stanj a, pa se lasersko djelovanje postie prelazom izmeu ta dva stanja. Pobueno stanje koje se koristi za popunjavanje metastabilnog stanja ne mora biti jedno stanje, ve se moe koristiti niz energetskih stanja. Laserski medijum je smjeten izmeu dva paralelna ogledala, tako da svjetlosni snop koji prolazi izmeu dva ogledala formira stojei talas. Prostor izmeu dva ogledala se naziva i laserska upljina, rezonantna upljina ili rezonator, po analogiji sa upljinama koje se koriste u akustici prilikom rada sa zvunim talasima. Fotoni koji nastaju spontanom emisijom u laserskom medijumu, emituju se u svim smjerovima, ali samo oni koji su emitovani u smjeru ogledala, e se reflektirati izmeu ta dva ogledala i biti zarobljeni u laserskoj upljini. Ti fotoni, koji veliki broj puta prolaze kroz laserski medijum, e izazivati stimulisanu emisiju, prilikom prolaska blizu atoma u metastabilnim stanjima u laserskom medijumu. Jedno od dva ogledala se obino pravi tako da nema koeficijent refleksije 100%, ve da proputa odreenu koliinu svijetla (obino manje od 1%), pa fotoni mogu izai iz laserske upljine. Na taj nain, laserski snop sadri skup koherentnih fotona, to joj daje veliki intenzitet.
4

Podjela lasera je mogua: prema vrsti materijala od kojeg je napravljen izvor: - vrstotijelni laseri (engl. solid state laser), - Gasni laseri, - Poluprovodniki laseri, - Teni laseri, - Hemijski laseri, - Laseri na bojama (engl. dye laser), - Laseri na parama metala, - Laseri na slobodnim elektronima (engl. free electron laser). prema reimu rada: - Kontinualni i - Impulsni laser prema vrsti pumpe (pobuda radne zapremine) koja se koristi: - Optiki pumpan, - Pumpan elektrinim putem, - Jednosmjernim naponom, - Naizmjeninim naponom, - Elektrinim pranjenjem, - Pumpan hemijskim reakcijama, - Nuklearno pumpan ( i estice, produkti nuklearnih reakcija, zraenje i neutroni). prema oblasti spektra u kojoj emituje svjetlost : - Laseri u vidljivom dijelu spektra, - Laseri u bliskoj infracrvenoj oblasti, - Laseri u dalekoj infracrvenoj oblasti, - X laseri, zraenje u X oblasti. Sastavni dijelovi lasera su: aktivna sredina, sistem pobude i rezonator. Gasni laseri imaju laserski medijum u gasovitom stanju, obino se sastoje od c ijevi ispunjene gasom ili smjesom gasova pod odreenim pritiskom. Krajevi c ijevi opremljeni su ogledalima kako bi se formirao rezonator. Pobuivanje atoma gasa se najee obavlja elektrinim pranjenjima kroz gas unutar cijevi. Gasni laseri se esto hlade strujanjem gasa kroz cijev. Najee korite ni gasni laseri su: He-Ne laser (Helijum-Neon), argonski laser ili CO2 laser.

Ugljen dioksidni laser ili (CO2 laser) tip gasnog lasera koji kao izvor zraenja koristi molekule ugljen-dioksida. Prvi put je demonstriran 1964. godine u Belovim laboratorijama, (Kumar Patel) i predstavlja jedan od prvih razvijenih i najprimenjivanijih gasnih lasera. To je trenutno dostupan laser sa najveom izlaznom snagom. Vrlo je efikasan: izlazna snaga i snaga pumpanja mogu da dostignu vrijednosti i do 20%. CO2 laser proizvodi svjetlosni snop u infracrvenom dijelu spektra sa talasnom duinom oko 9.4 i 10.6 mikrometara. Nd:YAG laser je tip vrstotijelnog lasera koji kao izvor zraenja koristi matricu itrijum aluminijum granata (YAG), dopiranu atomima neodijuma Nd. Aktivnu sredinu ovog lasera predstavljaju trostruko jonizovani atomi neodijuma (Nd+3). Spada u impulsne lasere. Nd:YAG je laser sa etiri nivoa, koji emituje infracrveno zraenje tal asne duine 1064nm.

Slika 2. Sastavni dijelovi maine za rezanje laserom

3. Rezanje materijala laserom

Rezanje laserskim snopom je precizan postupak kod koga su dimenzione tolerancije izrezanih komada iste kao kod mehanikih postupaka. Za voenje laserskog snopa koriste se tradicionalne CNC maine (za rezanje u x-y ravni) i robotske ruke (za prostorno rezanje u 3 dimenzije).

Slika 3. Rezanje materijala laserom

Novi laserski rezai imaju tanost pozicioniranja od 10 mikrometara i ponovljivost od 5 mikrometara. Standardna hrapavost Rz raste sa poveanjem debljina lima ali se smanjuje sa snagom lasera i brzinom rezanja. Pri rezanju niskougljeninog elika, laserom snage od 800 W, standardna hrapavost Rz je 10 m za debljinu ploe od 1 mm, 20 m za 3 mm, i 25 m za 6 mm. Ovaj postupak omoguava odravanje vrlo uskih tolerancija, esto do 0.025 mm. Ovu vrstu rezanja odlikuje velika brzina, izuzetno kvalitetan i uzan rez sa otrim prelazima na uglovima i niska toplotna disipacija. Nedostatak su relativno male debljine koje, kod elika, ne prelaze 20mm.
7

Izvori laserskog snopa kod maina za rezanje su gasni CO2 laser i vrstot ijelni Nd:YAG laser. Zbog veeg opsega snage, iru primjenu ima CO2 laser sa snopom talasne duine 10,6m. Laserski snop se vodi do radnog komada sistemom ogledala ili optikim vlaknima. Fokusira se na radnu povrinu odgovarajuim soivima kako bi se postigla potrebna temperatura za proces rezanja: inicijalna temperatura za poetak sagor jevanja (lasersko kiseonino rezanje), temperatura topljenja (lasersko rezanje topljenjem) ili temperatura sublimacije (lasersko rezanje sublimacijom).

Slika 4. Laserski snop pri rezanju debljeg materijala

Standardna podjela laserskog rezanja je na tri varijante: 1. lasersko kiseonino rezanje, 2. lasersko rezanje topljenjem, 3. lasersko rezanje sublimacijom. Lasersko kiseonino rezanje koristi toplotu fokusiranog laserskog snopa za inicijalno zagrijavanje osnovnog materijala do temperature paljenja (izmeu 1150C i 1200C). Kao kod gasnog rezanja, mlaz kiseonika poinje sa sagorjevanjem i pratei laserski snop sagorjeva osnovni materijal i izdbaciva ga u vidu ljake iz zone rezanja. Kao plamen kod gasnog rezanja, tako i laserski snop koji okruuje mlaz kiseonika vri predgrijavanje i neutralie efekat odvoenja toplote. Lasersko kiseonino rezanje se koristi za niskougljenine i niskolegirane elike debljina izmeu 1 i 10 mm. Snaga lasera se kree od 1 do 2,5 kW.
8

Lasersko rezanje topljenjem koristi toplotu fokusiranog laserskog snopa za topljenje osnovnog materijala, a mlaz inertnog gasa svojom kinetikom energijom izd baciva rastopljeni metal iz zone reza. Koristi se za visokolegirane elike i neeljezne materijale. Gasovi za rezanje su azot ili argon. Za razliku od prethodnog postupka, sva energija fokusiranog laserskog snopa se troi na topljenje materijala po cijelom presjeku. Snaga lasera je najmanje 2,5kW, a debljina osnovog materijala je do 8mm. Pritisci inertnih gasova se kreu od 15 do 20 bar. Lasersko rezanje sublimacijom koristi toplotu fokusiranog laserskog snopa za isparavanje osnovnog materijala po cijelom presjeku. Za eliminaciju para metala iz zone reza koristi se struja inertnog gasa. Gasovi koji se koriste za rezanje su: - Kiseonik je izuzetno visoke istoe, vee od 99,95%. Smanjenjem istoe kiseonika rapidno opadaju brzina rezanja i kvalitet reza. - Azot se upotrebljava za rezanje visokolegiranih elika. Zahtjeva se visoka istoa, bez tragova kiseonika. - Ostali gasovi za rezanje argon i njegove mjeavine sa kiseonikom i azotom. Mjeavine se koriste za rezanje Al i Al legura. Mjeavina argona i kiseonika se koristi za rezanje Ti.

Slika 5. ematski prikaz principa rezanja laserskim snopom. Gas za rezanje moe da bude kiseonik (lasersko kiseonino rezanje) ili azot (lasersko rezanje topljenjem)
9

4. Prednosti i nedostaci
Lasersko rezanje metala ima prednosti nad plazma rezanjem zbog vee preciznosti i znatno ueg reza, meutim, veina industrijskih lasera ne moe da ree vee debljine metala u poreenju sa plazma rezanjem. Novije laserske maine rade sa veim snagama (6000 W) i pribliavaju se plazma mainama u mogunost i rezanja debelih materijala. Ali, poetni trokovi takvih maina su mnogo vei, nego plazma ureaja. Prednost rezanja laserom u odnosu na ostale termike postupke je malo unoenje toplote u zonu reza, a samim tim i smanjenje mogunosti deformacije osnovnog materijala, pogotovo kada je rije o tankim limovima. Neki materijali se takoe teko ili nemogue reu tradicionalnijim nainima. Glavni nedostatak rezanja laserom su veliki gubici energije. Efikasnost industrijskih lasera kree se u opsegu od 5% do 15%. Utroak energije i efikasnost lasera zavise od tipa lasera i varirae zavisno od izlazne snage i radnih parametara. Zahtjevani udio snage lasera za rezanje, poznat kao unijeta toplota, zavisi od vrste materijala, debljine, koritenog procesa (reaktivan/inertan), i eljene brzine rezanja.

Slika 6. Gubitak energije pri rezanju laserom

10

5. Zakljuak
Vanost rokova i kvalitete izrade proizvoda namee potrebu stalnog tehnolokog razvoja i poboljavanja uslova proizvodnje te uvoenja tehnolokih inovacija u postojeim procesima ili usvajanje potpuno novih tehnologija. Takvim pristupom u proizvodnji mogue je ostvariti zahtjeve predodreene trinim okruenjem i potrebom za ouvanjem okolia. Nunost uvoenja novih tehnolokih rjeenja prisutna je i kada se odreena tehnologija primjenjuje za obradu novih materijala. Nove tehnologije omoguavaju i nova konstrukcijska rjeenja koja tede vrijeme i novac. Rezanjem laserskom zrakom kontrolisane putanje i minimalne debljine mogue je u potpunosti zamijeniti alate za prosjecanje. Preciznost oblika, k ao i povrina rezanja, u potpunosti zamjenjuje klasine obrade. Ova tehnologija se moe koristiti pri izradi konstrukcijskih dijelova, medicinskih instrumenata, implanta, zupanika i zupastih letvi, lananika, cirkulara, pila, noeva, plateva, graevinsk ih elemenata, brtvi motora, prirubnica, namjetaja, lisnatih opruga, galanterije i drugog, a iroku primjenu ima u industriji i brodogradnji.

Slika 7. Rezanje laserom

11

6. Literatura
- A comparison of the termal cutting processes, H. Mair i F.-C. Plebuch, Hoellriegerlskreuth, Thermal Cutting E29/95 (1995), - 50 godina lasera -otkrie koje je promijenilo znanost, ali i svijet Nataa Vujii, Zagreb (2010), - The Welding Engineer s Current Knowledge, GSI SLV, DVS , Njemaka , (2000)

12