MINISTRIA E ARSIMIT, E SHKENCS DHE E TEKNOLOGJIS

PLANI DHE PROGRAMI MSIMOR

Pr klasn e pest t msimit joformal pr shkolln fillore

Prishtin, maj 2006 1

Kryeredaktor Dr. Fehmi Ismaili

Redaktor Mr. Miranda Kasneci Ramush Lekaj

UNMIK
INSTITUCIONET E PRKOHSHME VETQEVERISSE PROVISIONAL INSTITUTIONS OF SELF-GOVERNMENT PRIVREMENE INSTITUCIJE SAMOUPRAVLJANJA QEVERIA E KOSOVS GOVERNMENT OF KOSOVO VLADA KOSOVA MINISTRIA E ARSIMIT, E SHKENCS DHE E TEKNOLOGJIS MINISTRY OF EDUCATION, SCIENCE & TECHNOLOGY MINISTARSTVO ZA OBRAZOVANJE, NAUKU I TEHNOLOGIJU

Kabineti i Ministrit

Office of the Minister

Kabinet Ministra

UDHZIM ADMINISTRATIV
Zbatimi i planit dhe programit pr klasn e pest t msimit joformal NUMR: MASHT 16/2006 DATA: 26.05.2006 N baz t nenit 1.3 pika (d) t Rregullores s UNMIK-ut nr 2001/19 mbi Degn e Ekzekutivit t Institucioneve t Prkohshme t Vetqeverisjes n Kosov, si dhe Shtojcs IV pika (iii) t Rregullores s UNMIK-ut nr 2001/19 mbi Degn e Ekzekutivit t Institucioneve t Prkohshme t Vetqeverisjes n Kosov, nenit 4, 42 t Ligjit mbi Arsimin Fillor dhe t Mesm n Kosov, nenit 1 t Ligjit mbi arsimin dhe aftsimin e t rriturve, Ministria e Arsimit, e Shkencs dhe e Teknologjis, nxjerr kt Udhzim Administrativ:

Neni 1 Qllimi Qllimi i ktij Udhzimi sht zbatimi i Planit dhe programit msimor pr klasn e pest t msimit joformal, si rezultat i ristrukturimit t sistemit t arsimit. 3

Neni 2 Plani dhe programi Plani dhe programi i ri pr klasn e pest t msimit joformal i sht bashkngjitur ktij Udhzimi Administrativ.

Neni 3 Zbatimi 1. Ky Plan dhe program pr klasn e pest t msimit joformal zbatohet nga viti shkollor 2006/2007. 2. Me zbatimin e Planit dhe t programit pr klasn e pest t msimit joformal, shfuqizohen planet dhe programet e deritashme pr klasn e pest t msimit joformal t shkolls fillore.

Neni 4 Hyrja n fuqi Ky Udhzim Administrativ hyn n fuqi me dt.26.05.2006.

Agim Veliu, ministr

PRMBAJTJA
Udhzim administrativ, 3

I. Hyrje, 7 II. Qllimet, 8 III. Udhzime metodologjike, 8 IV. Vlersimi, 10 V. Burimet dhe mjetet msimore, 13 VI. Plani i lndve msimore, 13

GJUH SHQIPE, 17

GJUH ANGLEZE, 25

MATEMATIK, 51

NJERIU DHE NATYRA, 65

EDUKAT QYTETARE, 81 5

HISTORI, 91

EDUKAT MUZIKORE, 103

EDUKAT FIGURATIVE, 113

PUNDORE, 123

EDUKAT FIZIKE DHE SPORTIVE, 133

I. HYRJE Arsimi prfaqson fushveprimtarin prijse t zhvillimeve shoqrore, politike dhe ekonomike t Kosovs. Vizionin pr krijimin e nj shkolle bashkkohore sipas standardeve m t avancuara ndrkombtare, q filloi pas prfundimit t lufts, Ministria e Arsimit, e Shkencs dhe e Teknologjis (MASHT) po e realizon duke ndrmarr hapa t gjithanshm dhe praktik n t gjitha fushat e veprimit. N kt ndrmarrje me rndsi historike pr zhvillimin dhe pr prparimin e shoqris kosovare, MASHT synon t ndryshoj pikpamjet n procesin e ndrtimit t individit me nj vizion t qart pr t ardhmen e tij dhe t vendit t tij. Kjo krijon parakushtet e nevojshme pr integrimin e individit dhe t shoqris kosovare n lvizjet politike, n zhvillimet ekonomike, intelektuale, shkencore e teknologjike, si dhe n zhvillimet social-kulturore t vendeve t prparuara evropiane dhe botrore. Zhvillimi i Planit dhe programit lndor mbshtet n bazn e nj procedure t mirfillt shkencore, si nga forma, qasja metodologjike, organizimi dhe ndrtimi i prmbajtjes s lnds, ashtu edhe nga parashtrimi i rezultateve t t nxnit, mjetet msimore, metodat, teknikat dhe instrumentet e vlersimit. Grupet punuese profesionale pr zhvillimin e planeve dhe programeve ishin vazhdimisht n rrjedh t zhvillimeve t reja n arsim dhe n konsultim me ekspertt ndrkombtar. N kt proces t zhvillimit t planeve dhe programeve, i cili qndron mbi bazn e strategjis afatgjat t MASHT-s, ndihm t konsiderueshme kan dhn UNICEF- i, agjencit, institutet dhe qeverit e disa shteteve. Vmendje e veant i sht kushtuar kultivimit t qndrimit pozitiv ndaj t nxnit, inkurajimit t nxnsve q t angazhohen n mnyr t arsyeshme n prmbushjen e krkesave shkollore, zhvillimit t shkathtsive n jetn e prditshme, gjithmon duke pasur parasysh veorit e zhvillimit fizik dhe psikologjik n kt mosh. Realizimi i qllimit t ktij Plani dhe programi do t varet nga puna e prkushtuar e msimdhnsve, t cilve edhe u kushtohet ky Plan dhe program. Pr ta lehtsuar zbatimin e ktij Plani dhe programi msimor, Ministria e Arsimit, e Shkencs dhe e Teknologjis do t organizoj koh pas kohe cikle ligjratash me msimdhns t udhhequr nga ekspert fushash prkatse me nj udhzim shtojc t ktij Plani dhe programi.

II. QLLIMET Plani dhe programi msimor pr klasn e pest t msimit joformal ka pr qllim: vazhdimin e ndrtimit t vlerave shpirtrore t nxnsit, konsolidimin e diturive, ngritjen, orientimin e prirjeve dhe t shkathtsive n ndrtimin e s ardhmes s tyre. Inkurajimin e nxnsve pr t marr nism e veprim t pavarur n rrethin familjar e m gjer, duke respektuar rregullat themelore t sjelljes n grup. Arsimimi i t gjith qytetarve t Kosovs edhe t atyre q pr ndonj arsye e kan ndrprer shkollimin. Grupet punuese pr zhvillimin e planeve dhe t programeve n prshtatshmri me prmbajtjen i kan zgjedhur objektivat e prgjithshm dhe specifik pr sendrtimin e qllimeve t lartshnuara nga t cilat n mnyr t qart jan prcaktuar edhe rezultatet e pritura n prfundim t secils klas.

III. UDHZIME METODOLOGJIKE Przgjedhja e metodave msimore sht n kompetenc t msimdhnsit t lnds. Ajo bhet n prshtatje me nevojat, moshn dhe krkesat e nxnsve, me veorit e prmbajtjes s temave msimore, me bazn didaktike, me nivelin e formimit t nxnsve etj. Metodat dhe teknikat e puns me nxns duhet kombinuar, t jen sa m t larmishme, ngase nxitin dinamikn e ors, thyejn monotonin dhe motivojn nxnsit pr msim. Metodat dhe teknikat e msimdhnies jan po aq t larmishme sa edhe vet llojet e msimnxnies. Msimdhnsi mund t prdor disa teknika dhe metoda msimore t kombinuara pr t arritur rezultate sa m t larta gjat procesit msimor. Duke synuar prmbushjen e krkesave pr nxnie cilsore sugjerohen disa metoda dhe teknika t ndryshme: shpjegimi dhe sqarimi; t shprehurit me goj; t shprehurit me shkrim; 8

 t msuarit problemor; diskutimi (debati); puna n grupe; demonstrimi dhe interpretimi; teknika e t menduarit kritik; stuhi mendimesh (brainstorming); vethulumtimi (krkimi). Pr tema t caktuara q karakterizohen me informacione t bollshme gjen zbatim edhe ligjrata ndrvepruese e kombinuar me veprimtari praktike. Pr tema msimore t caktuara mund t shfrytzohen me sukses msimi n natyr, ekskursione t ndryshme studimore, vizita institucioneve t ndryshme etj. N t gjitha rastet zbatimi i metodave apo i teknikave msimore t lartprmendura duhet t shoqrohet me prdorimin e materialeve dhe t mjeteve prkatse didaktike, pa t cilat nuk mund t arrihen rezultatet e pritshme.

IV. VLERSIMI Vlersimi sht proces i mbledhjes sistematike, i analizimit dhe interpretimit t informatave me qllim t prcaktimit se deri n far shkalle nxnsi i ka zotruar objektivat udhzues. Ai duhet t mbshtetet n objektivat e dijes (rezultatet e pritshme) t programit t lnds prkatse dhe t nivelit prkats. Ky proces mbshtetet n disa parime themelore, si jan: prcaktimi i qllimit dhe i prparsive n procesin e vlersimit; zbatimi i instrumenteve prkatse t matjes n prputhje me qllimin n mnyr q t matet ajo q sht synuar t matet; sigurimi i cilsis s informatave pr arritshmrin e rezultateve t nxnsit prmes matjes dhe vlersimit t vazhdueshm.

10

IV. 1. Instrumentet e vlersimit Msimdhnsi i lnds dhe shkolla duhet t zgjedhin dhe t zbatojn nj numr t mjaftueshm instrumentesh pr matje dhe vlersim, si jan: vrojtimi; pyetsori (vetvlersimi); raporti me shkrim i nj pune praktike apo nj hulumtimi; t shprehurit me goj; t shprehurit me shkrim; fleta kontrolluese (prdoret pr shkathtsit manovruese t nxnsit); dosja apo portofoli (vetvlersimi); testi i mbshtetur n kritere dhe objektiva; testi i arritshmris i ndrtuar nga krkesa (pyetje): - me prgjigje alternative t shumta; - me prgjigje t hapura t shkurtra; - me prgjigje t hapura t zgjeruara etj. dhe do instrument tjetr q msimdhnsi e vlerson t nevojshm.

IV. 2. Shkalla e prfitimit N fund t vitit msimor do nxns duhet t arrij njrn prej shkallve t prfitimit t arritshmris: shklqyeshm (arritje shum e lart); shum mir (arritje e lart); mir (arritje mesatare); mjaftueshm (arritje e kufizuar) dhe pamjaftueshm (arritje e pamjaftueshme). Shkalla e prfitimit t arritshmris varet drejtprdrejt nga standardet e arritshmris (shiko tabeln m posht) t cilat mbshteten n: 11

Objektivat e prgjithshm Njohja e lnds

Arritje shum e lart Arritje e lart 90% 80% Aftsi shum e lart n Aftsi e lart n njohjen njohjen dhe n zbatimin dhe n zbatimin e e njohurive t lnds n njohurive t lnds n situata t thjeshta. situata t thjeshta.

T kuptuarit e proceseve shkencore

Aftsi shum e lart e t kuptuarit dhe e zbatimit t fakteve, parimeve, relacionit shkak-pasoj, mbledhjes dhe organizimit t informacioneve, t gjykuarit e thjesht. T menduarit kritik Aftsi e lart e t Aftsi e t menduarit menduarit kritik n kritik n situata situata komplekse si: komplekse, si: njohja me informacione njohja me inforelevante, zgjidhja e rmacione relevante, problemeve, duke zgjidhja e problemeve zbatuar parimet dhe duke zbatuar parimet ushtrimet e dhe ushtrimet e ininterpretueshme. terpretueshme. Shkathtsit Shkall e knaqshme e prfitimit n shkathtsit manovruese

Arritje e knaqshme Arritje e kufizuar 60% 40% Aftsi mesatare n Aftsi e kufizuar n njohjen dhe n zbatimin njohjen dhe n e njohurive t lnds n zbatimin e situata t thjeshta. njohurive t lnds n situata t thjeshta. Aftsi e lart e t Aftsi e knaqshme e t Aftsi e kufizuar e kuptuarit dhe e zbatimit kuptuarit dhe e zbatimit t kuptuarit t t fakteve, parimeve, t fakteve, parimeve, detyrave dhe t relacionit shkak-pasoj, relacionit shkak-pasoj, proceseve mbledhjes dhe mbledhjes dhe shkencore organizimit t organizimit t informacioneve, t informacioneve, t gjykuarit e thjesht. gjykuarit e thjesht.

Arritje e pamjaftueshme Aftsi jo e mjaftueshme n njohjen dhe n zbatimin e njohurive t lnds n situata t thjeshta. Aftsi e pamjaftueshme e t kuptuarit t detyrave dhe t proceseve shkencore

Aftsi e kufizuar e t menduarit kritik n situata komplekse si: njohja me informacione relevante, zgjidhja e problemeve, duke zbatuar parimet dhe ushtrimet e interpretueshme. manovruese. Shkall e ult e prfitimit (disa) n shkathtsit manovruese.

12

V. BURIMET DHE MJETET MSIMORE Q t realizohet msimdhnia dhe msimnxnia efektive e ktij Plani dhe programi, msimdhnsit dhe nxnsit duhet t shfrytzojn burime dhe mjete t ndryshme informimi. Deri tash burim kryesor informimi ishte teksti shkollor i lnds prkatse. Nse mungon nj teksti prkats pr lndn prkatse, msimdhnsit dhe nxnsit kan mundsi t shfrytzojn tekste t ndryshme nga klasat paraprake dhe vijuese pr lndn prkatse si dhe materiale t tjera plotsuese me qllim sigurimi t nj baze shkencore pr diturit dhe prvojn e fituar. Krahas teksteve t ndryshme shkollore sugjerojm t prdoren edhe materiale t tjera informimi: doracak, atlase, broshura; gazeta, revista profesionale dhe shkencore; fotografi, poster, afishe, skema, diagrame, harta, tabela; modele, figura, makete; fotoslajde, filma, videokaseta; programe t kompjuterve, interneti, CD-t etj. sht kompetenc e arsimtarit q, varsisht nga kushtet n t cilat punon, shkolla t zgjedh burimin e informacionit dhe mjetet ndihmse msimore, duke i kushtuar vmendje baraspeshs s t dhnave gojore, vizuale, auditive dhe audiovizuele, me theks t veant n at q sht qensore pr tu msuar. Kjo liri e t zgjedhurit t burimeve msimore duhet ti takoj edhe nxnsit.

VI. PLANI MSIMOR I LNDS Numri i orve Klasa V 90 36 90 13 %

Nr. Lndt msimore 1 2 3 Gjuh shqipe Gjuh angleze Matematik

4 5 6 7 8 9 10

Njeriu dhe natyra Histori Edukat qytetare Edukat muzikore Edukat figurative (*) Pundore Edukat fizike dhe sportet (**) Gjithsej:

36 36 36 18 18 18 (36) 342 + (36)

(*) Msuesit mund t zgjedhin n ciln klas dhe nga sa or n jav do ti organizojn lndt: Edukat muzike dhe Edukat figurative. (**) Zgjedhjen e bn shkolla, do t organizohet kjo lnd apo jo, varsisht nga krkesat e nxnsve.

14

GJUHT DHE KOMUNIKIMI

Gjuh shqipe dhe letrsi Gjuh angleze

15

16

GJUH SHQIPE
5 or n jav, 90 or n vit (Msimi realizohet pr 18 jav)

HYRJA Msimi i gjuhs amtare ka pesh dhe rndsi t veant n zhvillimin e shkathtsive t komunikimit kulturor, gjuhsor e letrar, prkatsisht prvetsimin e dijeve themelore q ndikojn n formimin e personalitetit t individit. Sikurse programi i klasave paraprake edhe ky sht organizuar n kuadr t tri shkathtsive komunikuese: t dgjuarit dhe t folurit; t lexuarit; t shkruarit. Prmes ktyre shkathtsive komunikuese realizohen kto trsi tematike: kultur e t dgjuarit dhe t folurit, kultur e t lexuarit dhe kulutur e t shkruarit ; tekste letrare dhe joletrare si dhe njohuri gjuhsore. Prvetsimi i njohurive themelore pr sistemin e gjuhs shqipe, pr tekstet letrare e joletrare, pr mnyrat e komunikimit, pr kulturn e t folurit e t shprehurit, pr respektimin e identitetit personal e emancipimin qytetar etj., jan disa nga krkesat themelore t ktij programi.

QLLIMET Msimi i gjuhs shqipe n klasn e pest ka pr qllim q nxnsi: T zhvilloj aftsin e t dgjuarit informativ dhe t dgjuarit aktiv n grup n kuptimin e pranimit t informatave dhe t mesazheve; T prvetsoj dhe t zgjeroj shkathtsit dhe mnyrat e komunikimit, komunikimin verbal e joverbal; T zhvilloj t folurit aktiv individual e n grup n funksion t prvetsimit t gjuhs standarde; 17

 T kuptoj dhe dalloj t lexuarit e teksteve letrare e joletrare e t prvetsoj teknikat e leximit; T zhvilloj t shkruarit funksional dhe t shkruarit subjektiv (vetjak); T prvetsoj t shkruarit n funksion t drejtshkrimit dhe t piksimit; T prvetsoj dhe t zbatoj njohurit e fituara gjuhsore.

OBJEKTIVAT Nxnsi duhet t jet n gjendje: T njoh Tekste letrare dhe joletrare; Fjalt e ndryshueshme e t pandryshueshme, tipat dhe llojet e fjalive; T kuptoj Tekste letrare dhe joletrare; Poezin dhe prozn; Fjalt e ndryshueshme e t pandryshueshme, gjymtyrt kryesore dhe t dyta t fjalis, fjalit e prbra dhe ligjratn; T zbatoj Njohurit e fituara gjuhsore fonetike e gramatikore; Njohurit e fituara mbi modelet e shkrimit; Njohurit e fituara mbi modelet e teksteve letrare e joletrare. T analizoj Tekste letrare dhe joletrare; Fjalit e thjeshta dhe fjalit e prbra.

18

Vlerat, qndrimet, formimi T menduarit e pavarur pr at q dgjon, shpreh, lexon dhe shkruan; Kultur e sjelljes personalemirkuptimi; qndrimi, sjellja, toleranca,

Komunikimi, vullneti, bashkpunimi, ndihma reciproke etj.

SHKATHTSIT E KOMUNIKIMIT: I. T DGJUARIT DHE T FOLURIT II. T LEXUARIT III. T SHKRUARIT

TRSIT TEMATIKE: 1. Kultur e t dgjuarit dhe t folurit, kultur e t lexuarit dhe kultur e t shkruarit 2. Tekste letrare dhe joletrare 3. Njohuri gjuhsore Vrejtje: Prmbajtjet e trsive tematike realizohen n funksion t tri shkathtsive t komunikimit: I.T dgjuarit dhe t folurit; II.T lexuarit; dhe III. T shkruarit.
Trsit tematike: Kultur e t dgjuarit dhe t folurit, kultur e t lexuarit, kultur e t shkruarit Prmbajtja Regjistron e pranon informata dhe mesazhe t ndryshme; Prezantime gojore nga t tjert dhe prezantime t xhiruara pr: ngjarje dhe tekste popullarizuese dhe argtuese. Prmes akteve t t folurit: shpreh nj ide, mendim, Rezultatet Dgjon, pranon dhe i kupton informatat e mesazhet nga t tjert. Dgjon aktivisht folsit, diskuton, reagon, bashkbisedon; ndihmon veten dhe bashkbiseduesit n sqarimin e mesazheve t pranuara. Zhvillon aftsit e t folurit

19

mesazh, deklarat, propozim, kundrshtim etj. Prezantime gojore n tema t caktuara: rrfime, histori t shkurtra, tekste popullarizuese si nga fusha e sportit, muziks, filmit etj. T folurit joverbal prmes ndjenjave, mimiks s fytyrs, mimiks s veprimit, shikimit. T lexuarit pa z- n heshtje; t lexuarit me z: t lexuarit e rrjedhshm-qart, t lexuarit shprehs, t lexuarit shkall-shkall, recitimi, interpretimi (zri,diksioni, intonacioni) Kopjon: tekste t shkurtra e t prcaktuara; modelimi: ftesa, kshilla, udhzime t thjeshta, njoftime; plotson: skeda, formular, fatura, reklama; shkruan: pyetje, anketa, intervista, citime, informacione t shkurtra, letra zyrtare, raporte t thjeshta etj. Shkrime krijuese: letra, poezi, tregime, biografi, autobiografi, ditar, korrespondenc, kujtime, mendime pr vepra, film, shfaqje teatrale, tekste t thjeshta pr situata t ndryshme jetsore etj.

n grup duke respektuar rregullat e komunikimit dhe nxjerr prfundime. Prvetson t folurit joverbal prmes veorive e shprehive t ndjenjave e emocioneve; Prvetso t kuptuarit e ndjenjs joverbale prmes mimiks s fytyrs, mimiks s veprimit (gjestikulacionit) dhe shikimit. Dallon dy forma leximi: leximin n heshtje apo pa z dhe leximin me z. Prvetson qartsin dhe rrjedhshmrin e shkallshmrin e t lexuarit. Me ushtrime prvetson shkallshmrisht t lexuarit shprehs dhe interpretativ, duke respektuar shenjat e piksimit, ndalesat, theksat logjik, ritmin, tempin, diksionin, intonacionin. Kopjon prkatsisht prshkruan sakt dhe qart tekste apo pjes t ndryshme; mbi bazn e modeleve shkruan ftesa, udhzime, kshilla, njoftime; njeh dhe plotson me shkrim skeda, formular t thjesht, fatura, reklama etj.; formulon, bn dhe shkruan pyetje, anketa, intervista, letra zyrtare dhe raporte t thjeshta. Krijon dhe shkruan pr nevoja vetjake, prmes prdorimit t modeleve, letra, biografi, autobiografi, poezi, tregime, ditar, korrespondenca, artikuj t thjesht dhe shfaq

20

me shkrim mendime pr nj film, shfaqje, ekspozit dhe pr situata t ndryshme jetsore. Tekste letrare dhe joletrare Tekste joletrare: tekste t shkurtra (zyrtare e jozyrtare si p.sh. lajmrime, krkesa, letra, shpallje, urime, falnderime, prshndetje, formular, reklama etj.). Tekste profesioniste, dokumentare dhe edukative (si p.sh., profesioni, sporti, loja, puna, natyra, vendi, ngjarje interesante nga e kaluara, festa, shtitje, vizita etj.). Format e thjeshta letrare: Fjal t urta, prrallza, prralla, legjenda. Poezia (ritmi, vargu, strofa, rima, personifikimi, hiperbola, litota, epiteti); Proza (personazhet letrare, ngjarja, koha dhe hapsira, autorirrfyesi, tema, motivet realiteti, imagjinata etj.); Tekste dramatike apo t dramatizuara (monologu, dialogu, akti, skena, regjisori etj.). Tekst, paragraf, fjali, grupe fjalsh; ligjratn e drejt dhe t zhdrejt, tipat e fjalive, fjali t thjeshta dhe t prbra, grupin e kryefjals dhe t kallzuesit, gjymtyrt e para t fjalis, gjymtyrt e dyta t fjalis, fjalt e ndryshueshme dhe fjalt e pandryshueshme. Identifikon dhe kupton natyrn e formave t thjeshta letrare sidomos t prrallzs, prralls dhe legjendave-mnyrn e t rrfyerit, personazhet tipike, motivet, temat etj. Lexon dhe kupton natyrn e poezis, prjeton ritmin dhe tonalitetin e saj, vargun, ritmin, rimn. Njohin figurativitetin poetik, analizon poezin dhe kupton personifikimin, hiperboln, litotn, epitetin. Dallon prozn e shkurtr dhe prozn e gjat, identifikon autorin, personazhin kryesor e dytsor, temn, ngjarjenprcakton kohn dhe hapsirn e saj, dallon realitetin e saj nga fiksioni. Njohin konstruktin e tekstit dramatik- ngjarjen, aktet, personat kryesor dhe ansor, dialogun, monologun. Dallon dhe shkruan struktura t tilla gjuhsore si tekst, paragraf, fjali, grupe fjalsh, ligjrat; shkruan dhe kupton llojet e fjalis s thjesht dhe t prbr; pjest kryesore t fjalis dhe grupet plotsuese t saj; shkruan dhe kupton fjalt e ndryshueshme dhe t pandryshueshme. Dallon

Njohuri gjuhsore

21

Leksiku: fjalt n kuptimin e par dhe t figurshm, terma, sinonime, antonime, homonime, shprehje t veanta, frazeologjizma etj. .

dhe shpjegon kuptimet e fjalve (kuptimin e par dhe t figurshm), shkruan dhe prdor fjal me shum kuptime, kupton dhe prdor sinonimet, antonimet dhe frazeologjizmat. Saktsia e fjalve nj e shumrrokshe t thjeshta e t prbra, lexueshmria e shkronjave dhe fjalve, hapsira ndrmjet fjalve dhe rreshtave, ndarja e fjalve n rrokje dhe n fund t rreshtit, prdorimi i shkronjs s madhe. Prdor sakt shenjat e piksimit n dialog, n ligjratn e drejt, n llojet e fjalive, n fjalit e prbra etj.

Saktsia e fjalve, lexueshmria, hapsira, ndarja, shkronja e madhe, apostrofi. Shenjat e piksimit: pika, pikpyetja, presja, pikpresja, thonjzat, viza, etj.

UDHZIME METODOLOGJIKE Pr realizimin e Planit dhe t programit t Gjuhs shqipe, msimdhnsi sht kompetent pr zgjedhjen e metodave dhe teknikave t msimdhnies dhe t msimnxnies. Metodat dhe teknikat e przgjedhura nga msimdhnsi, duhen prshtatur me aftsit dhe njohurit e mparshme t nxnsve, me moshat e tyre, me nevojat dhe krkesat e tyre, me mjedisin (shkolln, klasn) dhe me materialin msimor. Gjat msimdhnies sht e rndsishme t prdoren teknika dhe strategji t shumllojshme pr t prkrahur stilet e ndryshme t nxnies s nxnsve. Pr realizimin me sukses t metodave dhe teknikave msimdhnsi, gjat planifikimit, duhet ti prshtatet mnyrs si msojn nxnsit, cilat teknika mundsojn realizimin e prmbajtjes msimore dhe t objektivave t caktuar. Prdorimi i metodave dhe teknikave t reja t msimdhnies sugjeron nxnsin n qendr t aktiviteteve t t nxnit, pastaj bashkpunimin e 22

nxnsve, duke u mbshtetur n modelin e msimit nga njri-tjetri. Ky lloj i t msuarit do t jet m i suksesshm. Nse nxnsit prfshihen m shum n veprimtari t ndryshme gjat t nxnit, edhe rezultatet do t jen m t mira. Msimdhnsi duhet t dij se ka edhe disa veori q ndikojn n msimdhnie, p.sh., qndrimi, prvoja, rezultati, qartsia dhe llojshmria n msimdhnie, prdorimi i ideve t nxnsve etj.

INTEGRIMI NDRLNDOR DHE NDRPROGRAMOR Gjuha sht mjeti themelor i komunikimit dhe funksioni i saj i dyfisht n shkoll si lnd dhe si gjuh msimore ofron mundsi t shumta t ndrthurjes me lndt: Edukat muzikore; Edukat qytetare; Edukat figurative Pun dore; Histori; Gjuh joamtare. Pesha dhe rndsia e lidhjes ndrlndore prbn nj resurs shum t favorshm e ndikues n zhvillimin dhe formimin e trsishm t personalitetit t secilit nxns. Jan t shumta prmbajtjet dhe temat nga fushat e ndryshme q mund t trajtohen, zhvillohen dhe realizohen si pjes ndrprogramore. Rndsia e tyre kryesisht prcaktohet nga mundsit e sigurimit t literaturs dhe peshs q mund t ket mosha dhe koha e realizimit. Lidhjet ndrprogramore jan kryesisht t fushave si: T drejtat e njeriut- fmijve; Edukimi shndetsor; Ekologjia dhe mjedisi Barazia gjinore etj.

23

24

ENGLISH
(2 hours per week, 36 in total)

INTRODUCTION The program of English language will emphasize the importance of experiencing language in context. Learners background knowledge, skills and attitudes will be used as means of developing communicating abilities. As the learners develop communication skills, they also increase their linguistic accuracy and develop language learning strategies. In the English language program learners will acquire various kinds of knowledge, skills and attitudes about: 1. interpreting, expressing and negotiating meaning (communication). 2. Sounds, written symbols, vocabulary, structure and discourse (language). 3. Cognitive, socio-cognitive and meta-cognitive process (general language education). 4. Patterns of ideas, behaviours, manifestations, cultural artefacts and symbols (culture). Acquiring the language incorporates communication skills such as listening, speaking, reading, writing, viewing and showing. Learners develop these communication skills by using knowledge of the language, including grammar, and culture, communication and learning strategies, technology, and content from other subject areas to socialise, to acquire and provide information, to express feelings and opinions. Knowledge of other cultures, connections to other disciplines, comparisons between language and cultures, and community interaction all contribute to and enhance the communicative language learning experience, but the communication skills are the primary focus of language acquisition. 25

THE GOALS English as a foreign language will be introduced for the first time in the third grade of primary education in Kosova. The purpose of this early introduction in the school curriculum is to enable the students to reach a working language competence after completion of upper secondary education for both further education and career. Learning English as a foreign language throughout their pre-university education will enable learners to develop the knowledge, skills, and attitudes they need to communicate in English, in a variety of school, travel, leisure and jobrelated contexts. English as a foreign language will extend the cultural experience of pupils and will facilitate the integration of our society in the European integration processes. The overall approach during the initial years of English language learning experiences will be focusing on the non-analytical aspect (learning as communication through interaction without in-depth study of linguistic elements). As they advance in their language experience and competence, the focus will shift towards more analytic approach, but always keeping a balance between the two. In this grade, however, learners will be able to: a) Participate in various language experiences that will enable to engage in situations dealing with: (1) school, people around us, weather, animals, holidays and celebrations., (2) understand a series of simple oral and written statements in a controlled and structured context, and (3) express their thoughts by producing simple oral and written messages of a few statements in a controlled context. b) Identify the presence of English (speaking) individuals and groups and concrete facts about English cultures; c) Understand and use orally and in writing the sound symbol system, vocabulary and word order in simple structures.

26

The scope of grade five English Language curriculum

Communication Enable learners to develop their language skills and gain ability and some confidence for effective communication Listening General Objective: Learners should be given the opportunity to listen to the teacher, peers and media (audio, tapes, videos) Specific objective Suggested language activities Attainment targets Learners should be able to: Learners can: Recognise and respond to familiar words and Listen and repeat; Understand simple classroom basic phrases concerning themselves and commands Listen and do; their families; Understand phrases related to Listen and guess; Understand the gist of short, clear and simple familiar topics and familiar Listen and draw; messages; information Listen and fill in charts; Identify and explain events illustrated in Express opinions and respond to Matching activities; pictures; thanks; Role play; Listen to, enjoy and respond to stories, poem Express good wishes and accept and songs; offers; Produce learned words, phrases, and short sentences when listening; Speaking: General Objective: Learners should be given the opportunity to speak in a variety of situations and for different age appropriate purposes related to their interests Specific objective Suggested language activities Attainment targets Learners should be able to: Learners can: Discuss and talk about the everyday activities Matching activities; Respond briefly, with single words by using familiar words and expressions; or phrases, to what they see and Singing rhymes; hear; Use simple phrases and short sentences to Role play;

27

describe where they live and people they know; Describe in simple terms their family and other people. Respond briefly, with single words or short phrases, to what they see or hear; Share information on their ideas and feelings; Express emotions, feelings, preferences, ideas using familiar words and expressions;

Pronunciation of words;

Use short phrases to express personal responses (likes, dislikes, and feelings); Ask for help and permission by using familiar words and phrases; Show some understanding of messages found on pictures, signs, posters.

Reading General objective: Learners should be given the opportunity to read simple texts for different purposes Specific objective Learners should be able to: Recognize the beginning and the end of sentences; Read aloud short, simple texts and recognize familiar words; Understand and follow short, written instructions, especially if they contain pictures; Read and understand everyday signs and notices in public places, such as streets, restaurants, school; Suggested language activities Read short texts; Read and match the pictures; Read and act; Read and write; Read and draw; Attainment targets Learners can: Read and understand single words presented in a familiar context; Read and follow short, written instructions, especially if they contain pictures; Read and understand everyday signs and notices in public places, such as streets, restaurants, school.

28

Writing General Objective: Enable learners to develop the ability to make and shape very simple written texts. Specific objectives Learners should be able to: Understand some of the functions of writing; Write simple descriptions of people Write simple notes and messages related to matters of everyday activities focusing on the massage rather than accuracy; Exchange information using time and date. Suggested language activities Copy texts; Writing messages; Write and say; Write and do; Dictate numbers; Complete forms Attainment targets Learners can: Write simple notes to friends; Write simple notes and messages related to matters of everyday life; Fill in forms with personal details; Express personal responses (likes, dislikes and feelings).

UNDERSTANDING AND USING ENGLISH General Objective: Develop learners awareness and deepen their cognitive and meta-cognitive skills. They should be given the opportunity to understand and use the sound system of English and the vocabulary related to familiar topics; Specific objectives Suggested language activities Attainment targets Learners should be able to: Learners can: Gain some control of simple structures used to Role play; Pronounce the most frequently express present and past actions and events; used words correctly; Rhymes and songs; Gain some control of simple functions; Recognise and use simple Match spelling and drawings; spelling patterns. Recognize vocabulary of common words; Correcting mistakes; Use punctuation marks correctly Recognize vocabulary common to the Guessing; in their writing; environment (school, community); Interviewing each other; Begin to obtain the rules of Understand and use the vocabulary related to Group work. pronunciation areas such as: clothes, food and drinks, colours,

29

shapes, numbers, time Understand and use vocabulary to express themselves on topics such as: family, hobbies, interests, and so on; Try to use simple phrases to describe the world they know; Use simple connectors (and, but, then) in order to connect simple phrases; Understand and use vocabulary items to express feelings and emotions; Develop their knowledge of word order and the structure of language.

Learn to recognise letters; Begin to use spelling, capitalisation and punctuation with some accuracy; Spell familiar words correctly; Use simple structures to express present, past and future actions and events; Describe the world they know; Recognise frequently used classroom vocabulary; Try to use and express present, past and future actions and events;

MAKING CONNECTIONS General objective: The learners use the language to make connections with other subjects and acquire information and reinforce other areas of study Suggested language activities Attainment targets Specific objective Learners should be able to: Number games; Learners can: Try to transfer skills and content of mother Recall a range of number rhymes, Role play; tongue to the first language; songs, stories and counting games; Matching activities; To participate in language activities involving: Work groups; Understand the use of a variety of (music, short stories, fairy tales, cinema, use of Work in pairs; information sources (books, TV, ICT. posters); Recognize and recreate basic patterns; Recognize and describe pictures; To increase their awareness of: school Use words associated with specific environment, home environment, occasions (greetings, seasons);

30

neighbourhood, nature, society, and so on; Begin to understand about different places such as the countryside and the town. ENGLISH IN THE WORLD General objective: Learners develop an understanding of the nature of language and culture and use this knowledge to compare languages and cultures and to expand insight into their own language and culture Specific objectives Suggested language activities Attainment targets Learners should be able to: Learners can: Demonstrate care, respect and affection for Clothes; List activities that take place in others; your daily life Songs; Recognize holidays and festivals of countries Begin to appreciate the importance Role play; where English is spoken; of the environment; Parties; Learn about rights, obligations and Recognize and identify cultural responsibilities in the context of the differences between different classrooms; countries ; Demonstrate a willingness to participate in Recognize and identify the most cultural activities; immediate holidays and festivals. Demonstrate good manners: at home, at Try to use words associated with school, in public places; specific occasions ( greetings, celebrations); Understand the similarities and differences between different countries e.g. through different signs and symbols (flags, pyramids, kangaroo- identity symbols) of the culture; Recognize the customs, songs, dances, and national emblems of other countries; Recognize traditional and religious holidays of different countries and cultures.

31

GRADE FIVE TOPICAL CONTENT 1. This is me My favourite things Out for fun 2. Happy days Festivals Hobbies 3. Fruit basket Fruits Vegetables 4. I like music My favourite music My favourite song 5. Lets have fun At the picnic At the swimming pool 6. Travelling At the bus station At the airport

Note to the teachers: In order to achieve the targeted aims and objectives of Grade five Curriculum, and cover the topical content of Grade five syllabus, teachers should select teaching materials from course-book(s) (if available) and other sources which should primarily be age-appropriate, which means that they should be dedicated to young learners. On the other hand, teachers should use supplementary materials according to the time available and dedicated to the English language within the school curriculum, in order to suit their learners needs and to meet the attainment requirements. Although it is estimated that within a school year, approximately 10 content areas should be covered, it is the teachers responsibility to plan the number of topical areas (units) and the composition of it, in accordance with the total amount of hours dedicated to English.

METHODOLOGY The Communicative Approach and Task Based Learning The overall aim of the English Language Curriculum is to enable learners to communicate successfully. Successful communication means getting our message across to others effectively. The Communicative Approach to language learning aims at facilitating genuine interaction with others, whether they live in the neighbourhood, in a distant place, or on another continent. 32

In language learning, the attention of the learners may be focused on particular segments, or on the language as a whole. In cases when we want to focus learners attention on particular segments, then a segment may be a grammatical structure (a tense), a language function (expressing gratitude), a vocabulary area (food and drinks), or a phonological feature (stress or particular sounds). On the other hand, when attention is focused on the language as a whole, learners, through a wide range of language activities, use the language for practical and realistic purposes. In other words, they act as genuine users of the language. Participating actively in communicative language activities, they in fact play roles, simulate situations related to real life, and learn through personalisation. In the earlier stages of learning, learners should be allowed to use gestures, body language, facial expressions, mime, drawings and so on. When they learn by doing, they realise that language is a powerful means of communication and will use it as such. Since communication basically means sending and receiving messages, learners should develop the four language skills, which are the core of communication. Development of receptive skills, that is listening and reading skills, will enable learners to receive messages and, depending on tasks they are expected to fulfil, select essential information. However, since language skills do not occur in isolation, but are normally integrated for communicative purposes, after having received a message, learners should be able to make decisions, and respond appropriately. In a situation which involves language, their response is a communicative function, which is performed by one of the productive skills either by speaking or by writing.

The Learning - centred classroom The objective of learning centred teaching is to make teachers aware of the importance of learner autonomy in the classroom. The teacher is required to do more preparation before the lesson, and less stand up teaching in the classroom. But it doesnt mean that the teacher should sit back and relax. The teacher has a role, to support and help learners. The learners learn more actively and with enjoyment. The environment requires a learning centred approach that relies on participants share in the learning, and responsibility for furthering discussion. In all cases learners need clear guidelines and preparation for effective discussion participation. 33

The major aims, or set of aims will relate to the development of learning skills. Such aims may include the following: To provide learners with efficient learning strategies; To assist learners identify their own preferred ways of learning; To develop skills to negotiate the curriculum; To encourage learners to adopt realistic goals and a timetable to achieve these goals; To develop learners skills in self-evaluation.

The use of the mother tongue in the classroom Contrary to the principles of the direct method and natural approach in language learning, which favour exclusive use of the target language, excluding the mother tongue completely from the classroom, most recent approaches today suggest that the use of the mother tongue at particular stages of foreign language learning may prove useful. While there is clearly a place for the mother tongue in the classroom, teachers should make efforts to keep the use of the mother tongue to a minimum. Instead of translating words and/or asking learners to translate, they should demonstrate, act, use simple drawings and/or pictures, explain, give simple definitions. If teachers readily intervene with translation, as soon as learners are provided with an equivalent word or expression, as soon as their curiosity is satisfied, they may lose interest in that particular item. In consequence, the English word or expression is easily forgotten and cannot be easily recalled. This method is easiest for teacher and learner, but may be the least memorable. Classroom Management Good classroom management is essential to effective learning. The teacher not only has knowledge of his or her subject (English), but is also the manager of the learning process. Strategies for classroom management Classroom management should be thought of in two major parts: Proactive (preventative) and reactive (discipline). Proactive classroom management means establishing the right physical and psychological environment. 34

 The physical environment is the shape, size, seating arrangements,

materials, and equipment in the classroom.

The psychological environment refers to the emotional tone

achieved in the classroom. Successful classroom management involves not only responding effectively when problems occur, but preventing the frequent occurrence of problems. The most effective decisions in classroom management are based on a clear concept of the goals and intended outcomes that a teacher wishes to accomplish. Rules and procedures for the organization of the classroom should be developed in conjunction with teaching strategies that help learners meet their personal and academic needs. The teacher should arrange seating and provide simple step-by-step instructions and check they have been understood. Communication: If we accept that language is a vehicle for communication in class and not simply the content of the class, then teachers need to put the learners in situations where they need to communicate. Group and pair work (see further) can provide such situations. Effective communication is the foundation for good classroom management. There are certain forms of communication skills that are beneficial in the classroom. Monitoring : Often misbehaviour occurs because learners find acting out'' more interesting than a boring lesson or more rewarding than another experience. Learners may also misbehave when they are not involved in the learning activity, do not understand the task, or cannot obtain assistance when it is needed. So the teacher should find useful techniques for responding to minor classroom disruptions.

How a lesson is taught Quality of instruction is a key factor influencing learners' behaviour and achievement. Response to learner misbehaviour is most effective when it maintains or increases the learner's dignity and self- esteem and encourages the learner to be responsible for his or her own behaviour. Therefore, the teacher should:

35

 Involve learners in evaluating their own work as well as the

teachers instructions; Vary the style as well as the content of instruction in order to address diverse learner learning styles; Relate materials to learners' lives whenever possible; Create anticipation, and use activities to catch learner interest or increase learner motivation to participate; Engage learner learning through cooperative group work, competitive teams, group discussions, debates, and role-playing. In group and pair work learners are responsible for their behaviour, for organising the work in hand, they choose the language that is used, and have to collaborate with the others in the group in order to achieve the task.

Group work and pair work Group and pair work go hand in hand with the communicative approach, and learning-centeredness. Increase the opportunities for learners to use the language; Improve the quality of learners talk; Allow greater potential for the individualisation of instructions; Promote a positive affective climate; Have been found to increase learners motivation. According to Long and Porter (1985) small group work in the language classroom provides the optimum environment for negotiated comprehensible output. Group and pair work help to use class time more effectively, increase effective learner talking time and encourage cooperation between learners, their independence and responsibility for others. The roles of both teacher and learners change according to what kind of grouping they are in. In the traditional lecture-style group the teacher controls both the content and the language that is used, s/he is active, 36

taking the lead in the classroom and controlling the behaviour of the learners. The learners are receptive, following the teachers lead and receiving the content of the message, possibly without really thinking actively about it. Group work Group work is based on the idea that learners can learn the language and information from each other. The principle of cooperative learning is basic to classroom education. It also allows the opportunity for teachers to help with individual problems, for stronger and weaker learners to work on their own and for more learners to get more practice. Group work can be used for problem solving activities, project work, consensus reaching, or information gap activities where more than two learners are involved. Group work gives learners chances for greater independence as they work together without the teacher controlling every move. They take some of their own learning decisions, they decide what language to use to complete a certain task. Pair work Pair work is a specific kind of group work, usually used for doing oral or written exercises. The pairs may work together to produce the answers, or they may ask each other questions in turn. Pair work is often quite outside learners experience of school and so we need to train them in the routines of working together, guide them towards acceptable behaviour, give them the opportunity to practise the necessary skills, and make sure they know what we expect of them. Pair work involves learners working in pairs simultaneously. The reasons for the use of pair work are similar to those of group work. Pair work allows more learners to get more practice. Learners working in pairs are able to share ideas and help each other. Pair work is useful for dialogues and information gap activities, but it can also be used when working on grammar and vocabulary activities, or checking answers. Teachers need to introduce pair work slowly and gently into classes, allowing the learners to get used to the idea of working more independently, and to develop the necessary skills.

37

Speaking and Listening Speaking Speaking is an interactive process of constructing meaning that involves producing and receiving and processing information (Brown, 1994; Burns& Joyce, 1997 in Harmer, 1998). When we think about speaking, we mean the learners use any and all the language at their command to perform some kind of oral task. The important thing is that that there should be a task to complete and that the learners should want to complete it. There are three basic reasons why it is a good idea to give learners tasks which encourage them to use all the language at their command. Rehearsal: getting learners to have a free discussion gives them a chance to rehearse having discussions outside the classroom. F o r example, having them take part in a role-play at an airport check- in desk allows them to rehearse such a real- life event in the safety of the classroom. Feedback: speaking tasks where learners are trying to use all and any language they know provides feedback for both teacher and learners. Teachers can see how their class is doing and what language problems they are having whereas learners can find a particular kind of speaking and what they need to do to improve. Engagement: good speaking activities can and should be highly motivating. If all the learners are participating fully-and if the teacher has set up the activity properly and can give useful feedback, they should get tremendous satisfaction from it.
Teachers Role The teachers role is the same for all levels. It is marked by childrens gradual movement from dependence on the teacher and other language users to increasing independence as a learner. The teacher will: Be like role-model and involve herself/himself in different activities; Guide learners and advice according to their needs; Facilitate when needed, and have the role of co-learner. Learners role S/he will memorise words, imitate the teacher and peers, take orders and respond. Possible activities Producing short sentences; Singing a song in English; Reading a text aloud; Information gap (Describe and Draw).

38

Level 1

Listening Listening is basic to language learning. It is a fundamental skill for the improvement of spoken and written language. Listening is the first skill to develop when language is learnt. Listening is important because it helps in gaining spoken fluency. There are two types of listening situations in real life, noninteractive and interactive. noninteractive listening situations include listening to the radio, TV, films, lectures. In such situations we usually do not have the opportunity to ask for clarification, slower speech or repetition partner. interactive listening situations include facetoface conversations, and telephone calls, in which we are alternately listening and speaking, and in which we have a chance to ask other participant(s) for clarification, repetition or slower speech. There are two basic approaches to listening in the classroom: extensive and intensive. Extensive listening or listening for gist (listening to an entire piece to gain an overall impression or understanding of what it is about). Intensive listening or listening for detail (learners listen to the same piece with greater attention to detail).
Teachers Role To motivate the learners; To raise learners interest; To introduce and develop sounds of English; To familiarise learners with some vocabulary; To monitor; To provide lots of exposure to comprehensible input; To help and encourage learners; To provide learners with regular listening; Facilitator. Learners role Try to understand meaning, not detail; Understand and respond to simple instructions. Possible activities Listen and do; Listen and guess; Listen and draw.

Level 1

39

Reading and Writing Reading Reading is a very important part of daily life. We read in order to obtain information which is presented in a written form. People read for: Specific purposes General purposes Pleasure Reading for pleasure is very important because while reading novels or magazines we receive information. We can also acquire vocabulary and even grammar. At the end of level 2 learners should be able to know what the importance is of reading in English. One reason why learners sometimes fail to understand a text even when they know all the vocabulary is because they cannot link what they are reading to something they already know. At this level it is very important that teachers give learners an opportunity to read material of their choice in English. For example, some learners might enjoy reading a history textbook in English and then telling other learners what they have read.

Writing The reasons for teaching writing to learners of English as a foreign language include reinforcement, language development, learning style and, most importantly, writing as a skill in its own right. Reinforcement: Learners often find it useful to write sentences using new language shortly after they have studied it; Language development: The mental activity we have to go through in order to construct proper written texts is all part of the ongoing learning experience; Learning style: Some learners are quick at picking up language just by looking and listening, but for many learners the time to think things through, to produce language in a slower way, is invaluable;

40

 Writing as a skill: Writing is a basic language skill, just as important as speaking, listening and reading. Learners need to know how to write letters, how to put a written reports together, how to reply to advertisements. They need to know some of writings special conventions, for example punctuation and paragraph construction.
Teachers Role Learners role To copy the Possible activities Writing short

The teacher will Design the task; Be a role- model; Guide, coach, advise, facilitate the learners.

teacher, sentences on a follow simple familiar topic; model. Writing postcards; Copying text.

Level 1

Dictation When learners know how to write, one way of encouraging listening is to set a dictation exercise. Here the learners have to write down exactly what the teacher reads out. It is also an exercise in spelling, pronunciation and punctuation. Dictation involves different kinds of mental processes. There is more time to think, to correct mistakes. Teacher should tell the learners how many times the text will be read. It is important to read the text at least twice. At the end of level 1, learners should be able to write a limited number of words about: greetings, numbers, families, colours, parts of the body, food and drinks.

Vocabulary Vocabulary teaching and learning is central to learning English. Words have a central place in culture, and learning words is seen by many as the main task in learning another language. According to Carter and Nunan (2001), knowing vocabulary actively and productively as well as receptively, means that we all understand many more words than we actually use in every day situations. Our active vocabulary is the use of words that we know and are able to use. Our receptive vocabulary is the set of words that we recognize and understand. A definition of learning a word depends crucially: 41

 on what we mean by a word; on how a word is remembered; over what period of time and what circumstances it can be recalled; and whether learning a word also means that it is always retained. To answer all these questions, four things should constantly be involved such as: putting words in storage through the ear, through the eye, keeping words in storage, retrieving, and using them. The processing of words at different levels is crucial to learning. The different levels include integration in the learning process of pronunciation, the visual shape of the grammatical structure and semantic patterns of the word. A systematic approach to vocabulary teaching A language teacher needs to find systematic ways of helping learners with the vocabulary. A systematic approach might devote lesson time to helping learners at each of the following stages of learning vocabulary when the learners: Meet new words and understand their meaning(s) and the ways they are used; Practise using the words; Find ways that help them memorize the words; Recall and use the words appropriately. The teacher in the classroom can help learners understand the meaning by: Avoiding language more complex than the word s/he is trying to explain; Focusing on the most important usages; Using examples; Using teachers own and learners knowledge and feelings to focus on what we understand by this word. At level 2 they are beginning to read independently selecting simple texts and using a bilingual dictionary or glossary to look up new words. When reading on their own they are beginning to use context to work out what unfamiliar words mean etc. 42

Teachers role To recycle words appropriately; To act or mime words; To focus learners attention on pronunciation.

Learners role To imitate, follow orders and respond; To listen and pick up things correctly; To mach words and pictures.

Possible activities Matching pictures to words; Miming; Listen, read and say.

Level 1

The Role of Grammar If we see language as a building, the words as building blocks or bricks, and grammar as the architects plan, than we must admit that without a plan, even a million bricks do not make a building. Similarly, one may know a million English words, but if s/he does not know how to put them together, s/he cannot speak English ( Sesnan, 1997). In the light of this statement, the question is not whether to teach grammar or not, but how to teach it. We should consider which approach to adopt in teaching grammar, whether to teach form before meaning, or meaning before form, and what strategies and techniques to use in order to enable learners to put their knowledge of grammar into use and communicate effectively. It is the teachers responsibility to estimate which approach would yield best effects at a particular stage of learning, or with a particular class.
Teachers role To expose learners to particular language items; To offer appropriate examples; To provide opportunities for restricted use of language items; To make activities playful and enjoyable. Learners role Gasp the meaning of the language items; Show readiness to participate in activities; Practice language items in communicative activities. Possible activities Demonstration ; Games; Songs; Magic tricks; Drawing.

According to the findings of the authors mentioned above, at this level, learners should be able to recognize different word categories and 43

Level 1

put words into phrases. They may also be able to combine phrases in order to form sentences. They should be able to deal with both Yes/No questions and WH-questions. At this level, learners may be able not only to grasp the meaning of language items, but also to understand particular aspects of the language system. Developing their cognitive and metacognitive skills, learners should be able to understand and use the rules of grammar. Regardless of this, teachers should be careful, when discussing explicitly and explaining the grammar, not to overdo, that is not to lecture on grammar. Instead, they should demonstrate grammar through substitution tables, or drills incorporated within communicative activities.

Assessment and Evaluation There are many reasons for assessing learners. Some of them are: to compare learners with each other; to see if learners have reached a particular standard; to help the learners learning; to check if the teaching programme is successful. Teaching means changing the learner. Teachers will always want to know how effective their teaching has been- that is, how much their pupils have changed. This change can be in: The amount of English learners know; The quality of the English they use; Their ability to use English. The general word for measuring the change is assessment. Naturally if we want to asses how much pupils have changed, we have to know exactly what they already know and what they can already do. There different types of assessment (or evaluation): Self assessment (self - evaluation) relies on: The amount of effort expended in research; The amount of effort expended on initial organization; The amount of organization; The amount of effort spent on writing. 44

Group assessment (group - evaluation) can be done by: Evaluating individual learner progress within the group; Awarding group and individual marks. This fosters cooperation among the learners, they promote higher achievement, greater motivation, and a more positive attitude towards the subject area and greater social skills. Individual assessment (evaluation) is more readily accepted by learners, shows learners activity, his/her participation level in the group activity, willingness to respect the viewpoints of others. Combination of group and individual assessment - the group component may foster the spirit of cooperation, and the individual component may permit the recognition of individual contributions. The use of work samples, portfolios and projects. These folders or portfolios may be used to collect samples of a range of learners work over the course of a term or a year. All these may reflect the learners overall development and show learners progress. If teachers want to find out how effective their teaching has been, or if they want to evaluate the learners progress the tests are used. Tests are conducted in class by the teacher. They measure the results of learners performance. Teaching and testing always go hand- in- hand. Questions are often asked to check if the learners have understood what has been said. Equally, they may be asked to find out whether a particular point needs to be taught. We instinctively know why we ask a question: whether it is to teach or to test something. Some major reasons for testing are: To diagnose learners standard on arrival; To measure learners progress; To find out how much pupils have learned; To find out the quality of learning; To find out how many of the class have learned what they were supposed to learn; To motivate pupils; To show the teacher what to teach next. There are different kinds of tests, such as: Proficiency tests to examine a general standard in ability, regardless of the teaching programme; 45

 Achievement tests that examine whether learners can do what they have been taught, either by testing specific syllabus items or general objectives; Placement tests are a mixture of the above two, depending on what criteria we use to place the learner; Diagnostic tests use proficiency or achievement tests to analyse strengths and weaknesses in the learner or the teaching programme itself. We see evaluation as wider than testing. Testing may be a successful tool in evaluation, but we also think there are other criteria for assessing someones performance. Evaluation is not limited to numbers or just giving learners marks. Instead of trying to count or measure learners ability to make useful contribution to the class, we can simply judge whether s/he makes a contribution or not, and sometimes we will have to justify, negotiate, and possibly modify our opinions. Evaluation looks for illumination: How did you learn that? Why did you learn that? This means that we are doing something with the learner, rather than to the learner. By asking these questions, we will learn a lot of extra information, such as: What the learner thinks s/he is learning; What the learner thinks is easy / difficult; What the learner enjoys / hates doing in the class; Where the teaching programme and the learner dont meet; Where the teaching programme need re-designing. With the evaluation we are trying to help the learner to learn, so it is not an assessment, in fact it is aid to learning. In other words, we can use assessment procedure to develop and improve, not only the learner, but also the teaching programme and even the school.

46

Band Descriptors for Assessing Language Skills

Band 5 Listening Fluency Can understand all the message Speaking Accuracy Can understand all the Work is well organised. Good text punctuation. Few or no mistakes Can understand most of the text Can understand some of the text Work is mostly well organised Good punctuation. A few mistakes Some problems with the message and/or punctuation and/or organisation, but it is possible to understand the message Reading Writing

Does task very well. Good pronunciation, use Little or no hesitation of vocabulary and grammar Can understand most Does the task well. Good pronunciation, of the message Some hesitation vocabulary and grammar. A few mistakes Can understand some Does the task Pronunciation, vocabulary of the message adequately. Quite a and grammar are lot of hesitation adequate.. Quite a lot of mistakes but it is possible to understand the learner Can understand a little bit of the message Pronunciation, vocabulary and grammar are limited. It is difficult to understand the learner Can understand very Is not really able to do Very hard or impossible little of the message the task at all to understand the learner. Does not do the task adequately. A lot of hesitation

Can understand a little Problems with the message and/or bit of the text punctuation and/or organisation. It is difficult to understand the message Can understand very Significant problems with the little or none of the text message and/or punctuation and/or organisation. It is almost impossible to understand the message

The table above sets out bands which describe levels of achievement in the four skills. This band descriptors are intended to apply to specific tasks (e.g. listening to a story, talking about a picture, reading about an invention, writing a letter), as an aid to the teacher and learner in assessing performance. It is of course perfectly possible for a learner to perform to different bands of achievement for different task and different skills.

47

48

MATEMATIK

49

50

MATEMATIK
(5 or n jav, 90 or n vit)

HYRJE N shekullin XXI matematika gjithnj e m tepr po z vend qendror, jo vetm n studimin e fenomeneve natyrore dhe teknike, por ajo me ndrtimin e saj t argumentuar e logjik z vend qendror n arsimimin e prgjithshm t individit. N kuptimin m t prgjithshm msimi i matematiks i kushtohet njohjes m precize t bots n t ciln jetojm. Duke msuar matematikn, individi aftsohet pr nj perceptim m real t fenomeneve q e rrethojn at dhe njkohsisht aftsohet q m me lehtsi t arrij n prfundime logjike pr t zgjidhur edhe shum probleme jetsore e shoqrore. Prandaj, lnda e matematiks sht ndr lndt e arsimimit t prgjithshm n shkolln fillore, me detyra t shumfishta arsimore- informative dhe edukative. Nxnsi n klasn e katrt ka arritur shkall m t gjer njohurish lidhur me kuptimet themelore t matematiks (si p.sh., kuptimin e bashksis, nnbashksis, shoqrimit nj pr nj) si dhe t dalloj figurat dhe format gjeometrike nga siprfaqet prkatse . N klasn e pest do t duhej q shkall-shkall t zgjerohen njohurit e nxnsve nga klasa e katrt posarisht nga aritmetika dhe gjeometria si dhe n mnyr t vazhdueshme ti kushtohet rndsi zgjidhjes s problemeve praktike me t cilat ndeshemi n jetn e prditshme. Do t duhej t zgjedhen ushtrime ku krkohet shkathtsi m e madhe mendore. Sikurse n klasn e katrt duhet t ekzistoj synimi i msimdhnsve q t zhvillojn aftsit te nxnsit pr t vrejtur ngjashmrit dhe dallimet n forma dhe raporte si dhe aftsit pr t kryer matje dhe pr t br krahasimet e rezultateve. Duhet t nxitet kureshtja pr nj pun t pavarur dhe kreative. Do t duhej q me nj synim t vazhdueshm t shkohej drejt nj ngritjeje t precizitetit t nxnsve kur sht fjala pr veprimet matematikore me numrat dhe thyesat. Pr t arritur t gjitha kto do t duhej q msimdhnsi t zgjedh teknikat e prshtatshme t msimdhnies. 51

QLLIMET Programi i lnds s matematiks pr klasn e katrt ka pr qllim: T zhvilloj te nxnsit imagjinatn, kureshtjen, vmendjen, kujtesn dhe intuitn; T aftsoj nxnsit t shprehen drejt, qart dhe sakt; Kultivimin e vetinisiativs, puns s pavarur dhe bashkpunimit; T aftsoj nxnsit q diturit e fituara ti zbatoj n situata t ndryshme nga jeta e prditshme; Aftsimin e nxnsve q diturit e fituara ti shfrytzoj n msimin e matematiks dhe lndve t tjera n nivelet m t larta t shkollimit.

OBJEKTIVAT E PRGJITHSHM Nga prmbajtja programore t klass s katrt nxnsi duhet t jet n gjendje: T kryej veprimet e mbledhjes, zbritjes, shumzimit dhe pjestimit t numrave prej 10000-1000000 si dhe t dij ti paraqes numrat thyesor n boshtin numerik. T zbatoj diturit e fituara n zgjidhjen e problemeve t ndryshme nga jeta e prditshme. T zgjidh barazime dhe jobarazime numerike dhe ti zbatoj ato n zgjidhjen e problemeve konkrete. T mat gjatsit dhe t bj shndrrimin e njsive shumemrshe n njsi njemrshe. T mat masat dhe t shndrroj njsit shumemrshe n njsi njemrshe. T bj matjen e lngjeve, kohs dhe shndrrimin e njsive m t mdha n ato m t vogla. T mat siprfaqet (syprina e siprfaqes) t bj shndrrimin e njsive n njra-tjetrn. T mat vllimet e trupave. 52

 T gjej perimetrin gjashtkndshit.

trekndshit,

drejtkndshit

dhe

T dalloj trupat qoshor (kndor) dhe trupat e rrumbullakt. T mbledh dhe t sistematizoj t dhnat gjat matjeve. Ti paraqes t dhnat gjat matjeve me an t tabelave, shtyllave dhe diagrameve.

PLANIFIKIMI I PRMBAJTJES PROGRAMORE KATEGORIT 1. Bashksit Relacionet 2. Aritmetika dhe algjebra Numrat natyror deri n 1000000 Veprimet me numra prej 1-1000000 dhe vetit e veprimeve Barazimet dhe jobarazimet 3. Gjeometria dhe matjet Drejtzat Format gjeometrike Matjet 4. Prpunimi i t dhnave Prpunimi i t dhnave 8 8,2 23 25,5 51 57,5 NNKATEGORIT Bashksit 8 8,8 Nr. i orve %

53

PRMBAJTJA E PROGRAMIT DHE REZULTATET E PRITSHME Kategorit 1. Bashksit dhe relacionet Nnkategorit 1.1. Bashksit 1.2. Relacionet Prmbajtja programore Veprimet me bashksi (unioni , prerja , diferenca (ndryshimi) \; bashksia boshe f . Paraqitja e veprimeve me bashksi me diagrame t Venit. Numrat nga10000 deri n 1000000 dhe numrat m t mdhenj natyror; leximi dhe shkrimi i numrorve t till. Vlera e shifrs sipas vendit q zn, klasat dhe rendet e numrave. Rrumbullakimi i numrave natyror n dhjetshe, qindshe, mijshe, dhjetmijshe dhe qindmijshe t plota. Numrat tek dhe ift. Veprimet (e mbledhjes, zbritjes, shumzimit dhe Rezultatet e pritshme Nxnsi duhet: T kryej veprimet me bashksi (union, prerje dhe ndryshim t bashksive); T paraqes veprimet me bashksi me an t diagrameve t Venit. T lexoj dhe t shkruaj drejt dhe sakt numrat natyror prej 1-1000000; T kryej mbledhjen dhe zbritjen e numrave prej 1-1000000 pa kalim, prkatsisht, pa prishje t dhjetshes, qindshes dhe mijshes; T kryej zbritjen e numrave prej 11000000 me kalim, prkatsisht me prishje t dhjetshes,qindshes dhe mijshes; T kryej shumzimin dhe pjestimin e numrave t mdhenj. T zgjidh ekuacionet dhe inekuacionet e forms

2. Aritmetika dhe algjebra

2.1. Numrat natyror deri n 1000000 2.2. Veprimet me numra prej 1-1000000 dhe vetit e veprimeve 2.3. Barazimet dhe jobarazimet

54

pjestimit) me numra t mdhenj; Barazime dhe mosbarazime t thjeshta. Fuqit . Shprehjet numerike; Emrtimi i elementeve n veprimet llogaritse (mbledhortshuma; i zbritshmi, zbritsi, ndryshimi; faktort, prodhimi; i pjestueshmi, pjestuesi, hersi, mbetja). Vetit e veprimeve. Prparsit e veprimeve llogaritse. Numrat racional. Mbledhja dhe zbritja e thyesave me emrues t ndryshm, duke i shndrruar ato n thyesa t barabarta me emrues t 2 njjt. Pjesa e nj numri ( 3 e 12). Numrat romak prej 1 (I) deri n 100 (C)

ax = b, a x <,b a x ,> b x a = b ,a 0, xa < b, a 0, xa > b, a 0, ax = b, x 0, ax < b, x 0, a x > b, x 0, a: x = b, x 0, a : x < b, x 0, a : x > 0, x 0, x : a = b, a 0, x : a = b, a 0, x : a < b, a 0, x : a > b, a 0; dhe ti zbatoj ato n zgjidhjen e problemeve praktike. T jet n gjendje ti emrtoj (mbledhort-shuma; i zbritshmi, zbritsi, ndryshimi, faktort, prodhimi, i pjestueshmi, pjestuesi, hersi, mbetja). T kuptoj thyesat m t vogla dhe m t mdha se nj; thyesat q paraqesin t njjtin numr dhe t krahasoj thyesat me emrues t njjt dhe me numrues t njjt. T kryej veprimet me thyesa t cilat kan emrues t ndryshm; T jet n gjendje t shkruaj numrat romak I deri n C.

55

3. Gjeometria 3.1. Drejtzat dhe matjet 3.2. Format gjeometrike 3.3. Matjet

Matjet e gjatsive dhe njsit ; shndrrimi i njsive t tilla shumemrshe n njsi njemrshe. Matja e masave dhe njsit; shndrrimi i njsive t tilla shumemrshe n njsi njemrshe. Njsit pr matjen e lngjeve, shndrrimet e njsive t tilla (nga ato m t mdha n ato m t vogla). Matja e siprfaqeve (syprina e siprfaqes) njsit matse mm 2 , cm 2 , dm 2 , m 2 ;

T kryej matjen e gjatsive t shprehura me an t njsive mm, cm, dm, m dhe t kuptoj njsit dkm, hm dhe km. T kryej matjen e masave t shprehura me an t njsive gr, dkg, hg, kg; T kryej matjen e lngjeve; T kryej matjen e siprfaqeve me an t 2 2 2 2 njsive matse mm , cm , dm , m ; T kryej matjen e vllimit t trupave t shprehur me njsit matse mm3 , cm3 , dm3 , m3 ;

T dalloj pozitat reciproke t drejtzs dhe rrethit (drejtza kalon jasht rrethit; e pret rrethin n dy pika; e takon rrethin n nj pik); shndrrimet e njsive n njraT dalloj pozitat reciproke t drejtzs tjetrn. dhe qarkut (drejtza kalon jasht Matja e trupave (vllimet e qarkut; e pret qarkun sipas nj korde); trupave); njsit matse T bj matjen e perimetrave t mm3 , cm3 , dm3 , m3 ;. shumkndshave; Rrafshi. T vizatoj rrjetat e kubit, kuadrit, konit Pozita reciproke e drejtzs, dhe cilindrit. rrethit dhe siprfaqes rrethore (qarkut). 56

Shumkndshat e rregullt; trekndshi brinjnjshm (barabrinjs); drejtkndshi; katrori; peskndshi dhe gjashtkndshi i rregullt; Perimetrat e shumkndshave (pa prdorim t formulave) (si shum e gjatsive t brinjve t tyre). Syprina e siprfaqeve shumkndshe t msiprme me matje (pa formula). Kubi, kuadri, koni, cilindri dhe rrjetat e tyre. 4. Prpunimi i t dhnave 4.1. Prpunimi i t dhnave Grumbullimi dhe shnimi i t dhnave. Paraqitja e t dhnave me tabela, shtylla, pjes t qarkut dhe diagrameve t ndryshme. Leximi i tabelave dhe diagrameve t ndryshme. T paraqes t dhnat me an t tabelave, shtyllave dhe ti lexoj ato. T krahasoj t dhnat e paraqitura n tabela ose n diagrame.

57

UDHZIME METODOLOGJIKE Shkolla duhet t shrbej pr ngjalljen dhe pr ruajtjen e interesimit t fmijve pr matematikn dhe shkallsisht ta zhvilloj at. Msimi i matematiks asnjher nuk guxon t jet abstrakt dhe verbal, sepse matematika n thelb edhe ashtu vepron me kuptime dhe relacione abstrakte. Duhet q sa m shum t ofrohet duke u shrbyer me lojra, eksperimente dhe situata reale nga jeta e prditshme. Mnyra e t nxnit t dijes duhet t zhvillohet n form t nj spiraleje, sepse veprimet dhe strukturat matematike nuk sht e mundshme q pr nj her dhe n trsi t kuptohen. Do t ishte mir q do her t lidhen dhe grshetohen trsit e vogla t prmbajtjeve n trsi m t mdha n at mnyr q duke futur prmbajtjen e re t prvetsohen dhe prforcohen sa m shum prmbajtjet paraprake. Motivimi sht els i t msuarit t matematiks. Andaj, mjeshtria e msimdhnsit pr motivimi n e nxnsve q t punojn n mnyr t vazhdueshme dhe sistematike sht me rndsi t posame. Kjo arrihet me zgjedhjen e ushtrimeve t prshtatshme t cilat nxisin t menduarit logjik t nxnsit. N klasn e pest t avancohen shkathtsit e nxnsit pr nj llogaritje m precize gjat veprimeve me numra dhe me thyesa si dhe t krahasimit t tyre. Andaj, detyr e msimdhnsit sht q t gjej mnyrn dhe t zgjedh teknikat prkatse t msimdhnies. Kt mund ta arrij me msimin e individualizuar, punn n grupe t vogla etj. Duhet patur kujdes q gjat ushtrimeve, nxnsit t stimulohen t zgjidhin detyra konkrete nga jeta e prditshme, sa her q nj mundsi e till ekziston. N kt mnyr nxnsit do t kuptonin n vazhdimsi rolin e matematiks. Po qe se sht e mundur, do t ishte mir t ofrohen sa m shum variante t zgjidhjes s detyrave. Qllimi i t msuarit t matematiks nuk sht n arritjet rutinore, t msuarit mekanik t fakteve ose t veprimeve, por prvetsimi me themel i materies. Duhet t kihet parasysh q fondi i njohurive dhe shkathtsive t arritura gjithmon t jet n dispozicion t nxnsit.

58

 Duhet t zgjidhen ushtrime t prshtatshme q t zhvillohet intuita n shkalln e nevojshme pr t lvizur gjithmon nj hap prpara. Msimdhnsi duhet q t rrit dinamikn e puns pr ta realizuar planin dhe programin e lnds, pasiq fondi i prgjithshm i orve sht mjaft i vogl( prej 90 or). Pr kt arsye nuk duhet tepruar me detyra t tipit t njjt dhe pr njsi t caktuara duhet marr m pak shembuj. Pr t arritur rezultatet optimale n fushn e msimdhnies s matematiks, rndsi t jashtzakonshme luan prgatitja profesionale e msuesit, hartimi i programit t mir, i teksteve t mira, trajnimi i mir i msimdhnsve si dhe prdorimi i metodave dhe teknikave prkatse t msimdhnies n pajtim me kushtet dhe rrethanat n t cilat zhvillohet msimi.

VLERSIMI Vlersimi prfshin tr veprimtarin e cila shrben pr t gjykuar shkalln e arritshmris s nxnsit. Msimdhnsi gjat vlersimit duhet t ket parasysh prmbajtjen programore dhe standardet e arritshmris t saktsuara me program.

Nivelet e arritshmris Shkalla e arritshmris t nxnsve vlersohet duke u mbshtetur kryesisht n tri nivele: Niv e l i I . - Prfshin arritshmrin minimale, q d.m.th., paraqet minimumin e domosdoshm t cilin duhet ta arrijn t gjith nxnsit. Pra paraqet kufirin e poshtm (t lejueshm) t prvetsimit t prmbajtjes programore e q n prqindje do t shprehej me 40% t materialit t zhvilluar. N kt nivel duhet t prfshihen nxnsit t cilt i zgjidhin problemet me ndihmn e msimdhnsit me an t nj numri t kufizuar metodash, i arsyetojn faktet e thjeshta matematike me ndihmn e msuesit si dhe komunikojn pr njohurit matematike duke pasur gjithmon kt ndihm. Niveli II. - Paraqitet me kufijt e rezultateve t shprehura n prqindje (50%-80%). N kt nivel duhet t prfshihen nxnsit t cilt i 59

zgjidhin problemet dhe i arsyetojn faktet matematike me ndihmn e kufizuar t msimdhnsit, me an t nj numri jo t madh t strategjive dhe metodave, me disa gabime apo me mangsi t vogla. Niveli III. - sht niveli m i lart apo niveli i avancuar (maksimal) i arritjes s nxnsve i shpehur n prqindje (mbi 80%). N kt nivel duhet t prfshihen nxnsit t cilt i zgjidhin problemet dhe i arsyetojn faktet matematike, n mnyr t pavarur. Zgjidhin probleme matematikore me metoda t ndryshme, analizojn dhe komentojn rezultatet e fituara n mnyr t pavarur dhe sakt, me gjuh t qart dhe rrjedhshmri logjike.

Procedura e vlersimit Procedura e vlersimit rekomandohet t bhet n harmoni me standardet e vendosura. sht e kuptueshme se vlersimi duhet t ndjek qllimet arsimore, objektivat msimor, objektivat e vlersimit. Vlersimi duhet t mbshtetet n nj sasi t konsiderueshme t dhnash n t cilat duhet t prfshihen kto elemente - vlersimi i prgjigjeve me goj; - vlersimi i aktivitetit gjat debateve n klas; - vlersimi i ndihmess gjat puns n grup; - vlersimi i detyrave t shtpis - testet pr nj grup temash t caktuara; - testet n fund t kategoris s prmbajtjes; - testet n fund t gjysmvjetorit; - testet n fund t vitit etj. N fund t vitit duhet t nxirret nota prfundimtare, e cila fitohet duke nxjerr mesataren e vlersimeve.

LIDHJET NDRLNDORE (NDRKULIKULARE) Matematika n klasn e katrt ndrlidhet me: Gjuhn amtare-prkthimi i shprehjeve matematike nga gjuha e zakonshme n gjuhn matematike dhe anasjelltas; 60

 Artet e bukura- vizatimi i vijave t drejta t lakuara, t hapura, t mbyllura dhe figurave t ndryshme gjeometrike; Edukatn fizike dhe sportet-orientimi n hapsir (lvizjet majtas, djathtas, para, prapa; krcimet lart, larg etj.; matjet e ndryshme; Pun dore -ndrtimi i figurave dhe trupave t ndryshm gjeometrik nga kartoni, plastelina, argjila etj. Si dhe ndrtimi i rrjetave t trupave t till.

LITERATURA E PREFERUAR K. Dedej, A. Frashri, Matematika pr klasn e pest Flet pune pr klasn e pest Libri i msuesit pr klasn e pest

61

62

SHKENCAT NATYRORE
Njeriu dhe natyra

63

64

NJERIU DHE NATYRA

(2 or n jav, 36 or n vit)

HYRJE Lnda Njeriu dhe natyra q do t msohet n klasn e 4 dhe klasn e 5 t msimit joformal sht vazhdimsi e lnds me t njjtin emr q ka filluar t msohet n klasn e 3, si lnd e integruar e shkencave t natyrs: biologjis, kimis, fiziks dhe gjeografis. N kuadr t ksaj lnde,nxnsit do t njihen me natyrn q na rrethon, lvizjet e trupave, bashkveprimet e tyre, vetit, prbrjen, strukturn, krkesat e njeriut pr shfrytzimin e t mirave materiale nga natyra, ushqimin, burimet e energjis dhe ruajtjen e mjedisit jetsor.

QLLIMET Programi i lnds Njeriu dhe natyra n klasn e katrt dhe t pest t msimit joformal ka pr qllim: T zhvilloj aftsi t nxnsit pr t njohur natyrn, objektet e saj, mjedisin jetsor dhe ruajtjen e tij. T krijoj vetdije pr unitetin material t t gjith trupave n natyr dhe lvizjen e vazhduar t tyre. T kultivoj shprehi dhe t fitoj shkathtsi pr vrojtime, matje, arritje n prfundime t sakta t ligjshmrive natyrore, ndrlidhje t tyre dhe pun t pavarur n zgjidhjen e problemeve konkrete. T formohet si personalitet , stabil dhe vetkritik, i qndrueshm dhe i gatshm pr bashkpunim me msimdhns n shkoll dhe jasht saj dhe i aft n ballafaqim me sfidat e jets.

65

OBJEKTIVAT E PRGJITHSHM DHE SPECIFIK Nxnsi duhet t jet n gjendje: T njoh: - Fakte, terma dhe koncepte lidhur me krpudhat, organet pr ekskretim riprodhim dhe ndijore, ndrtimin dhe llojllojshmrin e bimve mjeksore, shtazve kurrizore dhe mjediseve t ndryshme jetsore; - Prbrjen e lndve, vetit dhe shndrrimet e tyre; - Lloje t ndryshme t lvizjeve dhe t bashkveprimeve n natyr; - Proceset dhe dukurit natyrore n rrethin dhe m gjer. T kuptoj: - Fakte, terma dhe koncepte lidhur me krpudhat, organet pr ekskretim riprodhim dhe ndijore, ndrtimin dhe llojllojshmrin e bimve mjeksore, shtazve kurrizore dhe mjediseve t ndryshme jetsore; - Q lnda ndodhet kudo dhe paraqitet varsisht nga kushtet natyrore, n gjendje t ngurt, t lngt, t gazt etj; - Disa lloje t energjis dhe format e bartjes s saj; - Disa procese natyrore t cilat e krijojn dhe ndryshojn mjedisin natyror n rrethin dhe m gjer (relievi, moti dhe klima). T zbatoj: - Njohurit e ndrtimit t qenieve t gjalla dhe njeriut, mjedisve jetsore dhe bots s gjall; - Metoda t filtrimit, dekantimit, avullimit, sitjes, kristalizimit etj., pr ndarjen e przierjeve; - Prdorimin e lndve ushqyese, higjienike dhe shndetsore n jetn e prditshme; - Njohurit e fituara pr ndrtimin e qarkut t thjesht elektrik; - Veglrit themelore pr matje t gjatsis, mass, vllimit, kohs dhe t temperaturs; - Prdorimin e t dhnave grafike, skicave, planeve, hartave dhe aerofotografive. T analizoj: - Njohurit dhe kuptimin e koncepteve pr ndrtimin e krpudhave, njeriut, shtazve kurrizore dhe bimve mjeksore; 66

- Q toka, ajri dhe uji natyror jan przierje t lndve t ndryshme t rndsishme pr jet. - Prbrjen e lndve t ndryshme; - Dukurin e prhapjes s drits n mjedise dhe reflektimin e saj nga siprfaqet e rrafshta; - Disa procese natyrore n atmosfer, hidrosfer, koren e Toks dhe biosfer. T sintetizoj: - Lnd t reja nga bashkveprimi i dy e m shum lndve t ndryshme; - Vetin e prbashk t bashkveprimit t trupave n natyr. T vlersoj: Rolin e natyrs n jetn dhe n veprimtarin e njeriut; - Shfrytzimin e proceseve natyrore pr ngritjen e cilsis t jets s njeriut; - Rndsin e pasurive natyrore pr jetn e njeriut, shfrytzimin dhe ruajtjen e mjedisit;

ORGANIZIMI I PRMBAJTJES PROGRAMORE 2 or n jav, 36 or n vit

Kategorit I. Qeniet e gjalla dhe proceset jetsore II. Lnda dhe energjia III. Proceset fizike IV.Toka dhe Gjithsia Trsisht Nnkategorit 1. Veorit e qenieve t gjalla. 2. Bimt dhe kafsht 3. Qeniet e gjalla dhe mjedisi 1. Lnda dhe vetit e saj 2. Shndrrimet e lnds 1. Forca dhe lvizja 2. Elektriciteti, magnetizmi dhe drita 2. Rrethina, Toka, Dielli, Hna dhe planett Numri i orve %

12

32.43

8 9 7 36

22.97 24.32 20.27 99.99

67

Kategoria Qeniet e gjalla dhe proceset jetsore

Nnkategoria Veorit e qenieve t gjalla

Prmbajtja programore Krpudhat, mbretri e veant e qenieve t gjalla (myku, krpudhat me kapel, t ngrnshme dhe helmuese) Sistemet e organeve t njeriut Sistemi nervor dhe organet ndijore. Organet pr ekskretim dhe riprodhim dhe zhvillimi individual i njeriut. Bimt mjeksore Veorit e shtazve me shtyll rruazore dhe grupet kryesore t tyre (Peshqit, ujtoksort, zvarranikt, shpendt dhe gjitart) Zhvillimi historikevolutiv i njeriut

Rezultatet e pritshme - Prshkruan karakteristikat e veorit me t cilat ato dallohen prej bimve - Dallon veorit e krpudhave helmuese dhe t ngrnshme. - Emrton pjest e qelizs nervore dhe Sistemit Nervor Qendror. - Emrton organet ndijore dhe lidhjen funksionale t tyre me Sistemin Nervor Qendror. - Prshkruan konceptin ekskretim-tajim. - Emrton organet pr ekskretim dhe prshkruan rrugn e urins prej veshks deri n mjedisin e jashtm. - Emrton organet pr riprodhim te t dy gjinit te njeriu. - Emrton fazat e zhvillimit individual t njeriut dhe prshkruan n veanti fazn e pubertetit (pjekuris). - Njeh llojet e caktuara t bimve mjeksore q rriten n vendin ton dhe prshkruan rndsin e tyre pr shndetin e njeriut. - Prshkruan veorit e prgjithshme morfologjike, ekologjike dhe etologjike t peshqve, ujtoksorve, zvarranikve, shpendve dhe gjitarve

Lidhja ndrlndore Me artin figurativ lidhur me paraqitjen vizuele dhe modelimin me materiale t ndryshme t natyrs dhe gjallesave t ndryshme. Me teknologjin informative (INTERNET) faqe interneti pr fmij pr plotsimin dhe zgjerimin e njohurive lidhur me natyrn. Me edukatn qytetare pr edukimin dhe

Bimt dhe shtazt

68

Qeniet e gjalla dhe mjedisi jetsor

Qeniet e gjalla t zhdukura dhe gjurmt e tyre-fosilet Dinosaurt dhe zhdukja e tyre. Mjediset jetsore (Livadhet e tipit t savanave, shkrettira, pyjet tropikale t shiut, kneta, deti).

Shtazt e rrezikuara n bot dhe te ne. Ndotja e ujit dhe toks

- Emrton 1-2 prfaqsues nga secili grup i kurrizorve. - Prshkruan zhvillimin historik-evolutiv t njeriut. - Prkufizon termin fosil dhe prshkruan veorit themelore t zvarranikve t zhdukur-dinosaurve - Prshkruan verorit themelore t mjediseve jetsore t savaneve, shkrettirave, pyjeve tropikale t shiut, knets dhe detit. - Emrton organizmat shtazor tipik t secilit mjedis jetsor t prmendur m lart. - Prshkruan shkaqet e rrezikimit t shtazve t ndryshme nga zhdukja dhe emrton disa shtaz t rrezikuara pr tu zhdukur te ne dhe n bot.. - Emrton burimet e ndryshme t ndotjes s ujit dhe toks. - Prshkruan pasojat e ndotjes s ujit dhe toks pr shndetin e njeriut dhe gjallesave t tjera. Nxnsit do t jen n gjendje: - T prshkruajn ndryshimet dhe ngjashmrit ndrmjet lndve, drurit nga qymyri ,gurit nga hekuri, ujit nga lngjet, avullin e ujit nga tymi, sheqerin, kripn nga

ndrgjegjsimin e fmijve pr ruajtjen dhe mbrojtjen e natyrs dhe bots s gjall. Me gjuhn shqipe pr komunikimin e drejt n t folur dhe n t shkruar t njohurive lidhur me natyrn.

II Lnda dhe energjia

II. 1. Lnda dhe vetit e saj

1. Grupimi dhe klasifikimi i lndve - Lndt e ngurta, t lngta dhe t gazta - Lndt e pastra dhe

Gjuh shqipe Pr t folur dhe shkruar sa m bukur dhe pa gabime

69

przierjet-tretsirat II. 2. Shndrrimet e lnds 2. Shndrrimet e lnds n varsi t faktorve t ndryshm. - Ndryshime t kthyeshme dhe t pakthyeshme 3. Toka si burim i mineraleve dhe t mirave t tjera materiale - Metalet:hekuri,bakri, alumini, plumbi etj. - -Materialet ndrtimore:guri glqeror, glqerja,

tretsirat ujore t tyre, mermerin e bardh nga graniti etj., me an t shqisave. T formojn tretsira ujore t krips s gjells, sheqerit etj. T dallojn ujin e pastr nga uji i detit, shiut, burimit etj. T analizojn se ajri sht przierje e gazrave t ndryshm dhe lndve t tjera (oksigjen, gaz karbonik, azot, avull uji etj.), toka, ushqimi sht przierje e lndve t ndryshme. T vlersojn rndsin e ujit si trets dhe jetn e prditshme. T demonstrojn disa metoda pr ndarjen e przierjeve n prbrs. T demonstrojn se tretja e substancs s ngurt n uj ka nj kufi dhe ndikimin e temperaturs n tretje. T vlersojn rndsin praktike t ajrit dhe pr frymmarrje. T vlersojn shndrrimet e kthyeshme dhe t pakthyeshme nga aspekti i rndsis jetsore: shndrrimi i lndve t djegshme n energji, nxehtsi, prdorimi i tretsirave pr ushqim, pr qllime mjeksore etj. T analizojn qarkullimin e ujit n natyr si proces i rndsishm n biosfer.

Pun dore Gjat punve praktike me materiale t ndryshme (letr, dru, plastik, plhura t ndryshme,etj) Edukat qytetare Vetdijsimi pr ruajtjen e shndetit dhe mjedisit jetsor Art figurativ Prdorimin e lndve t ndryshme gjat vizatimeve, ngjyrosjeve dhe modelimeve t ndryshme (lapsi grafit, gjyrat, lastelina, etj.). Matematik Njohja e numrave natyror

70

argjila, imentoja etj. - Lndt e djegshme :t ngurta ,t lngta dhe t gazta. 4. Prpunimi i lndve t ndryshme mund t shkaktojn ndotjen e mjedisit

- T identifikojn disa nga metalet m t rndsishme pr jetn si sht: hekuri, bakri, alumini, plumbi etj. - T prshkruajn proceset e ndryshme teknologjike t prftimit t metaleve nga mineralet e nxjerra nga toka, prpunimin dhe prdorimin e metaleve n jetn e prditshme. - T vlersojn rndsin e disa mineraleve (guri glqeror, mermeri, rra, argjila, etj.) pr materiale ndrtimore - T dallojn lndt e djegshme sipas gjendjes agregate t tyre . - T analizojn rndsin e lndve t djegshme si burime t energjis ,t nxehtsis dhe si lnd t para pr industri, farmaci etj. - T prshkruajn q gjat proceseve pr prftimin e lndve t ndryshme ndotet mjedisi jetsor. - T vlersojn problemet e ndotjes s mjedisit (me kimikate, plehra, e lnd t tjera) q dmtojn shndetin e njeriut. - T ndrgjegjsohen se pr mjedis t shndetshm merita u takon edhe shkollarve dhe komunitetit m t gjer t shkolls.

gjat matjes dhe njehsimeve t madhsive t ndryshme (temperaturs, gjatsis, mass, vllimit) dhe hartimit t grafikve dhe tabelave.

71

III. Proceset fizike

III.1 Forca dhe lvizja

Duke lvizur n natyr trupat kryejn pun. N natyr trupat kan energji, prandaj mund t kryejn pun, kurse energjia e nj lloji mund t shndrrohet n energji t llojit tjetr. Trupat mund t zhyten ose t pluskojn n uj. Lngjet, avullojn, valojn dhe n gypa t holl ngriten vetvetiu.

- T respektojn rregullat (normat) e hedhjes s hedhurinave n vende t caktuara, t klasifikuara sipas llojit t ndotsve (qelq, metale, plastik dhe mbeturinave t tjera). - T prshkruajn mundsin e shfrytzimit t hedhurinave d.m.th. prpunimin e tyre (riciklim) pr nevoja t jets (energjetik, industri, bujqsi etj.). - T mbrojn mjedisin duke mbjell drunj, lule dhe duke i rritur siprfaqet e gjelbruara (n shkoll, shtpi dhe vende t tjera). Nxnsi duhet t jet n gjendje: - T tregoj shembuj kur trupat kryejn pun si: n rastin e trheqjes, shtyrjes, ngritjes apo rnies. - T gjej shembuj t paraqitjes s llojeve t ndryshme t energjis n mekanik dhe kalimin nga nj lloj i energjis n tjetrin. - T demonstroj me materiale t dendsive t ndryshme pluskimin dhe zhytjen e trupave n uj. - T tregoj paraqitjen e avullimit, valimit, dukurin e kapilaritetit dhe veorit e tyre.

Me pun dore pr ndrtimin e veglrive q paraqiten n program. Me matematik pr shprehje t madhsive q ceken ktu.

72

III.2 Elektriciteti, magnetizmi dhe drita

Njeriu prdor disa lloje burimesh t rryms elektrike. T njohim qarkun e thjesht elektrik. Rryma elektrike ka zbatim t gjer n jetn e prditshme, por paraqet rrezik t prhershm. Elektricitet ka edhe n atmosfer t Toks dhe njeriu duhet t mbrohet prej dmeve t shkarkimit t tij. Drita prhapet npr vij t drejt. Pasqyr e rrafsht quhet do siprfaqe e rrafsht prej s cils reflektohet drita. Rrezja e drits do t thyhet gjat kalimit npr dy mjedise t dendsive t ndryshme (p.sh., ajr- uj).

- T dalloj lloje t ndryshme burimesh t rryms elektrike t vijuar (baterit) dhe rryms q prodhojm me biiklet (gjeneratori). - T emrtoj prbrsit e qarkut t thjesht elektrik burimi, telat dhe llamba si shpenzues). - T konstruktoj nj qark t thjesht elektrik duke shfrytzuar bateri t zakonshme, tela, ndrprers dhe llambn si shpenzues. - T tregoj zbatimin e rryms elektrike n aparatet shtpiake dhe rreziqet q paraqiten nga moskujdesi i shfrytzimit t tyre sikurse jan telat e zhveshur, prizat e thyera dhe t gjitha kontaktet e drejtprdrejta me rrym. - T prshkruaj vettimn, si rrjedhoj e shkarkimit t elektricitetit atmosferik n tok dhe t tregoj mnyrn e mbrojtes s objekteve t larta nga vettima. - T gjej shembuj t prhapjes s drits npr vij t drejt, (krijimi i hijeve). - T tregoj se drita reflektohet nga do sipraqe e lmuar (qelq, uj i qet, apo pasqyr). - T paraqes prova pr thyerjen e drits gjat kalimit npr dy mjedise t dendsive t ndryshme. (luga n got t ajit apo monedha e zhytur n fund t ens me uj).

73

IV. Toka dhe hapsira

IV.1 Rrethina ime

Njeriu dhe format e siprfaqes toksore-relievi, shkmbinjt, mineralet, tokat Atmosfera, ndrtimi, rrezatimi diellor, temperatura, lagshtia e ajrit, shtypja e ajrit lvizja, reshjet, errat, moti, klima Uji, vetit qarkullimi i ujit, pasurit ujore n Tok, trupat ujor (oqeanet, lumenjt, liqenet, akullnajat, knetat

IV.2. Skica, plani, harta, globi, leximi dhe prdorimi

Skica, plani , harta, globi, rrjeti hartografik (paralelet dhe meridianet), leximi dhe prdorimi i hartave,

Nxnsi do t jet n gjendje: - T vlersoj vetit fizike t mjedisit natyror n rrethinn dhe m gjer. - T dalloj tipat kryesor t shkmbinjve, minerale dhe rndsin e tyre. - T vlersoj tipat kryesor t tokave. - T shpjegoj se atmosfera prbhet prej gazrave dhe shtojcave t ndryshme. - T prshkruajn se burim i nxehtsis sht rrezatimi diellor dhe shkaqet e shprndarjes jo t njjt n Tok. - T prshkruajn se me avullimin dhe kondensimin e ujit krijohen mjegullat, ret dhe reshjet (shiu, bora , vesa etj.). - T shpjegoj sht moti, klima dhe ndryshimet e tyre. - T shpjegoj vetit kryesore t ujit dhe qarkullimin e ujit n natyr, - T prshkruajn trupat kryesor ujor n Tok, vetit e prbashkta dhe dallimet n mes oqeanit dhe ujrave toksore (lumenjt, liqenet, akullnajat, knetat,). - T tregoj se pjes t siprfaqes dhe tr Toka mund t paraqiten n letr, glob t zvogluara dhe me shenja t veanta. - T shpjegoj shkalln e zvoglimit dhe simbolet kryesore.

* Art figurativ, - Prezantim grafik i tipareve t natyrs * Pun dore, - Krijimi i modeleve t ndryshme * Edukat qytetare, - Njerzit jetojn dhe veprojn n hapsir lokale, raportet e tyre. Njerzit jetojn n treva t ndryshme * Gjuh - Prdorimi standard i koncepteve

74

- T dalloj prmbajtjet kryesore t harts dhe dalloj tipat kryesor t tyre IV.3. Toka sistemi diellor dhe gjithsia Sistemi diellor, trupat e sistemit diellor, origjina e Toks dhe sistemit diellor, Lvizjet e Toks dhe rrejdhojat e saj, Prbrja e brendshme e Toks- korja, manteli dhe brthama (kontinentet dhe oqeanet), shkmbinjt, pasurit energjetike dhe minerale t kors toksore - T shpjegoj trupat qiellor n sistemin diellor (Dielli,Toka, Hna dhe planett e tjer). - T shpjegoj lvizjet q bn Toka dhe rrjedhoja q kan rrotullimi i Toks rreth boshtit dhe lvizja rreth Diellit. - T shpjegoj ndikimet e ndrrimeve t ditnats, stinve t vitit dhe motit n jetn dhe punn e njeriut, botn shtazore dhe bimore n rrethinn e tij dhe m gjer. - T dalloj brthamn, mantelin dhe korn e Toks. - T shpjegoj se n shkmbinj gjenden minerale dhe fosile t ndryshm.

75

UDHZIME METODOLOGJIKE Pr realizimin me sukses t Planit dhe programit t lnds Njeriu dhe natyra sht e domosdoshme t zbatohen metoda, teknika e forma t shumllojta t puns dhe nj kompleks t tr procedurash (informacion i ri, prsritje, prforcim, ushtrime, detyra, pun me projekte, pun praktike, mjete materiale teknike si jan: vizatime, peizazhe, diagrame, modele, grafik, kimikate, en kuzhine, en laboratorike, instrumente dhe mjete t tjera teknike bashkkohore kompjuter, internet etj). Przgjedhja e metodave sht kompetenc e msimdhnsit t lnds. Ajo bhet n prshtatje me nevojat dhe krkesat e nxnsve, me natyrn e prmbajtjes s tems msimore, me bazn didaktike, me nivelin e formimit t nxnsve etj. Metodat dhe teknikat e puns me nxns duhet t jen t kombinuara dhe t shumllojta, ngase nxisin dinamikn e ors msimore, thyejn monotonin dhe motivojn nxnsit pr msim. Metodat, teknikat dhe format e puns me nxns jan po aq t shumllojta sa edhe llojet e msimnxnies. Ato duhet t jen n funksion t prvetsimit m t leht t prmbajtjeve msimore dhe zbatimit m t shpejt e m t sakt t njohurive, shprehive, shkathtsive, qndrimeve dhe vlerave t tjera, participojn n trsin e formimit t personalitetit pr tu prballur me sfidat jetsore.. Duke synuar prmbushjen e krkesave pr nxnie cilsore sugjerohen disa metoda, forma dhe teknika t ndryshme t puns: Msimdhnie e drejtprdrejt (shpjegimi, sqarimi, ushtrimet praktike dhe shembujt); Msimdhnie joedrejtprdrejt (shqyrtimi, zbulimi, zgjidhja e problemeve); Msimdhnia me an t pyetjeve (teknika e pyetjeve drejtuar nxnsve); Diskutimi dhe t nxnit n bashkpunim (n grupe t vogla, grupe m t mdha dhe me t gjith nxnsit); Msimdhnie prmes t menduarit (t menduarit kritik, krijues, zgjidhjes s problemeve me kompjuter); T msuarit prmes projekteve, punve krkimore n terren; Msimdhnie prmes vrojtimit, demonstrimit dhe eksperimentit; T msuarit dhe t nxnit prmes mjeteve multimediale e n veanti prmes kompjuterit; 76

 Vethulumtimi; T msuarit n natyr dhe vizitave n objekte industriale; N t gjitha rastet zbatimi i metodave apo teknikave msimore duhet t shoqrohet me prdorimin e materialeve dhe t mjeteve prkatse didaktike, pa t cilat nuk mund t arrihen rezultatet e pritshme.

VLERSIMI Vlersimi sht veprimtari dhe instrument q prdoret pr t matur punn dhe arritjet e nxnsve. Ai luan rolin e nj aparati mats q bn t qart situatn n t ciln ndodhet nxnsi,stafi arsimor, shkolla dhe komuniteti i saj.Vlersimi si nj sistem i gjer q mbshtetet n procesin e t nxnit t nxnsve prfshin kto forma vlersimi: formues diagnostikues prmbledhs dhe motivues Vlersimi i vazhdueshm pas do teme msimore jep rezultate m t mira. Ai nuk mat vetm njohurit e fituara, por edhe vlerson shkalln n t ciln ka arritur nj veprim edukativ i cili l gjurm n personalitetin e nxnsit.Vlersimi prfundimtar prfshin aktivitetin e pgjithshm t t nxnit e nxnsit (prgjigjet me goj, sjelljet n grup, aftsit q i fitojn gjat puns eksperimentale, detyrat e shtpis, rezultatet e testimeve dhe punimeve me shkrim etj.). Vlersimi i nxnsve prfshin tri fusha kryesore: aftsit njohse (kognitive); aftsit emocionale (afektive) dhe aftsit psikomotorike. Msimdhnsi przgjedh dhe prdor mjete e teknika t shumllojta vlersimi dhe pas zhvillimit t prmbajtjeve t programit, nxnsit vlersohen me nota (pr nj tem, pr nj trsi temash, pr nj gjysmvjetor dhe n fund t vitit shkollor). Vlersimi duhet t jet transparent ndaj nxnsve, prindrve, administratorve t arsimit dhe komunitetit. 77

Prfundimet e vlersimit i shrbejn msimdhnsit pr arritjen e qllimeve t ndryshme: 1. T siguroj informacione rreth prparimit t nxnsve; 2. Tu siguroj nxnsve informacion msimor; 3. Pr motivimin e nxnsve; 4. T shnojn prparimin e nxnsve; 5. T siguroj realizimin e objektivave aktuale; 6. T vlersoj gatishmrin e nxnsve pr nxnie n t ardhmen; 7. T reflektojn pr prmirsimin e msimdhnies mbshtetur n vlersimin e t tjerve dhe n vetvlersim. BURIMET DHE MJETET MSIMORE Q t realizohet me sukses msimdhnia dhe msimnxnia e Planit dhe programit t lnds Njeriu dhe natyra, msimdhnsit dhe nxnsit duhet t shfrytzojn burime dhe mjete t ndryshme informimi: 1) Literatur pr lndn Njeriu dhe natyra n gjuhn shqipe dhe n gjuh t huaja botrore. 2) Revista profesionale dhe shkencore, fjalor, enciklopedi. 3) Fotografi, atlase, modele, skema, diagrame, makete, harta, glob etj. 4) Pajisje multimediale ( programe t kompjuterve, interneti, CD). 5) Aparat TV me videorekorder, grafoskop, fotoslajde, videokaseta q prmbajn materiale t ndryshme shkencore me interes pr nxnsit. 6) Literatur tjetr e nevojshme q ekziston n biblioteka dhe mjetet e tjera q gjenden n treg. sht kompetenc dhe liri e msimdhnsit q, varsisht nga kushtet n t cilat punon shkolla, t zgjedh burimin e informacionit dhe mjetet ndihmse msimore, duke i kushtuar vmendje baraspeshs s t dhnave eksperimentale, gojore, vizuele, e me theks t veant n at q sht qensore pr t msuar. Kjo przgjedhje gjithnj duhet t bhet duke e ruajtur dhe duke e ngritur nivelin e cilsis s msimdhnies dhe t msimnxnies. Kjo liri e t zgjedhurit t burimeve msimore duhet ti takoj edhe nxnsit. 78

SHKENCAT SHOQRORE

Edukat qytetare Histori

79

80

EDUKAT QYTETARE
(36 or n vit, dy or n jav)

HYRJE Prmbajtjet programore q do t zhvillohen n klasn e pest nga lnda Edukat qytetare jan vazhdimsi dhe thellim i prmbajtjeve programore q jan zhvilluar n klasn e tret si lnd e rregullt msimore. N klasn e pest jan t programuara 5 kategori me 6 nnkategori. Kshtu nga kategoria Grupet dhe institucionet, n klasn e par dhe t tret sht msuar pr familjen dhe shkolln, ndrsa n klasn e pest nga kjo kategori do t zgjerohen njohurit dhe do t msohet pr klubet, shoqatat dhe institucionet si forma m t larta t organizimit shoqror. N kategorin Qeverisja dhe qytetaria sht programuar nnkategoria Edukimit medial. Vijuesit do t njihen me forma t ndryshme t edukimit medial si dhe rndsin e mediave pr demokratizimin e shoqris. Ndrsa nga kategoria Ekonomia dhe Teknologjia vijuesit do t msojn pr rndsin e shkencs dhe t teknologjis n zhvillimin dhe n prparimin e shoqris. Kategoria Kultura n klasn e pest prfaqsohet me nnkategorin Komunikimi ndrkulturor. Rndsia e komunikimit ndrkulturor n shoqrin bashkkohore sht e shumfisht, vemas pr nj shoqri n tranzicion si sht Kosova sot. Prmbajtjet msimore q do t zhvillohen n kt program do t jen n harmoni me mundsit dhe me kapacitetet intelektuale t nxnsve t ksaj moshe.

81

QLLIMET Nxnsi: T inkuadrohet n aktivitete t klubeve dhe t shoqatave n komunitet; Ti kuptoj procedurat dhe rndsin e zbatimit t tyre. Ai duhet t kuptoj se prmes procedurave funksionon klubi dhe institucioni, qoft ai qeveritar, ose joqeveritar. T prdor gjuhn letrare, t komunikoj n mnyr t drejt dhe korrekte me t tjert dhe t ushtroj forma t ndryshme komunikimi, t shprehjes dhe t bartjes s mesazhit; T aftsohet q n mnyr t leht dhe pa paragjykime t komunikoj me bashkmoshatart, por edhe me t rriturit q u prkasin kulturave ose komuniteteve t tjera q jetojn n Kosov. Ti mundsohet q aftsit dhe njohurit pr teknologjin ti zbatoj n mnyr t drejtprdrejt n klas (apo shtpi) duke punuar n kompjuter, por duke e prdorur internetin n komunikim me t tjert etj. Ti kuptoj ndryshimet q ndodhin n natyr dhe n shoqri si procese t natyrshme kohore.

OBJEKTIVAT Nxnsi: T njoh: Procedurn e formimit dhe udhheqjes n klub apo n shoqat. Mjetet kryesore t informacionit publik, si mjetet e shkruara dhe ato elektronike. Dallimet ndrmjet kulturave t ndryshme dhe nevojn e komunikimit ndrkulturor. Disa nga rrjedhat themelore t ndryshimeve n natyr dhe n shoqri.

82

T kuptoj: Rndsin e klubeve, shoqatave dhe t institucioneve. Rndsin e librit, gazetave dhe revistave si burim i par i mirfillt pr informim. Rndsin dhe format e kuptimit dhe komunikimit ndrkulturor. Rolin e shkencs dhe t teknologjis pr zhvillimin e shoqris. Rndsin e ndryshimeve n natyr dhe n shoqri. T analizoj: Rndsin e pjesmarrjes aktive n qeverisje dhe mnyrat e ndikimit n qeverisje. Ndikimet e teknologjis n mjedisin jetsor. Ndikimet e shkencs dhe t teknologjis n sjelljet e t rinjve n komunitet dhe m gjer; Shembuj t bashkpunimeve, ndrvartsis ose konflikteve ndrmjet individve, grupeve dhe komuniteteve t ndryshme kulturore q jetojn n Kosov. Pse ndryshon gjithka n natyr dhe n shoqri. T vlersoj: Kushtet pr themelimin e klubeve dhe t shoqatave n shkoll dhe n komunitet. Bashkpunimin me klube, shoqata dhe institucione t tjera n shkoll dhe n komunitet. Efektet q kan mediat si t shkruara ashtu dhe elektronike n zhvillimin dhe n demokratizimin e shoqris. Ndikimin e shkencs dhe teknologjis n jetn e prditshme t njerzve. Rndsin e tolerancs ndaj kulturave t tjera dhe komunikimit ndrkulturor. Pse mund t ndodhin ndryshimet n natyr dhe n shoqri.

83

T zbatoj: Rregullat dhe procedurat e klubeve, shoqatave dhe institucioneve. Njohurit e fituara nga shkenca dhe teknologjia me rastin e komunikimit, informimit. Reflektoj kultur t lart t komunikimit ndrkulturor n jetn e prditshme. Prkujdesje ndaj mjedisit natyror dhe shoqror. Qndrime dhe vlera: T ket qndrimin e tij n lidhje me punn e klubeve, shoqatave dhe institucioneve. T angazhohet n nxjerrjen e gazets s shkolls. T jet i hapur e tolerant dhe t kundrshtoj do form diskriminimi gjinor, etnik, fetar, racor. T kontribuoj n ndryshimet pozite q ndodhin n natyr dhe n shoqri. T mbaj qndrim kritik ndaj fjals publike.

PRMBAJTJA E PROGRAMIT (36 or n vit) STRUKTURA E PROGRAMIT Kategorit GRUPET DHE INSTITUCIONET QEVERISJA DHE QYTETARIA EKONOMIA DHE TEKNOLOGJIA KULTURA KOHA DHE NDRYSHIMET Nnkategorit Klubet, shoqatat, institucionet Edukimi media Shkenca, teknologjia dhe shoqria Komunikimi ndrkulturor Ndryshimet n natyr dhe n shoqri Numri i orve 10 10 8 3 2

84

v GRUPET DHE INSTITUCIONET Klubet, shoqatat dhe institucionet (10 or) Vijuesit duhet t prvetsojn prmbajtjet themelore pr klubet dhe institucionet, si formohen klubet dhe shoqatat n komunitet dhe m gjer, si funksionojn klubet, shoqatat dhe institucionet; roli i udhheqsit n klub, shoqat apo institucion etj Rezultatet e pritshme Nxnsi - T kuptoj rolin dhe funksionin e klubit, shoqats dhe institucionit. - T prshkruaj procedurat dhe rregullat e formimit dhe funksionimit t klubeve, shoqatave dhe institucioneve. - T vlersoj rolin e ndihms reciproke t antarve t klubeve, shoqatave dhe institucioneve. v QEVERISJA DHE QYTETARIA Edukimi medial (10 or) Vijuesit t prvetsojn konceptet themelore pr mediat e shkruara dhe ato elektronike; funksionin dhe rolin e tyre n informimin dhe demokratizimin e shoqris; rolin e librit si burim parsor i informacionit; shfrytzimi dhe seleksionimi i informatave nga mjetet e informacionit publik etj. Rezultatet e pritshme Nxnsi - T kuptoj rndsin e mediave pr zgjedhje dhe qeverisje demokratike. - T analizoj rolin e mediave pr qeverisje t mir. - T prshkruaj (me shembuj konkret) mnyrat e marrjes s informacioneve pr ngjarjet e ndryshme n komunitet, n Kosov dhe m gjer. 85

v EKONOMIA DHE TEKNOLOGJIA Shkenca, teknologjia dhe shoqria (8 or) Vijuesit t prvetsojn prmbajtje si: zhvillimi i mjeteve t puns dhe teknologjis s prodhimit; ekonomia globale; kompjuteri; robott; kujdesi pr mjedisin. Rezultatet e pritshme Nxnsi - T prshkruaj zhvillimin e mjeteve t puns dhe t teknologjis s prodhimit. - T kuptoj se sht ekonomia globale. - T vlersoj rolin e kompjuterit n jetn e prditshme. - T kujdeset pr mjedisin n t cilin jeton.

v KULTURA Komunikimi ndrkulturor (6 or) Vijuesit t msojn pr librin, gazetn, televizionin etj., si mjete komunikimi ndrkulturor; kineman dhe teatrin; vlerat ndrkulturore t komuniteteve. Rezultatet e pritshme Nxnsi - T kuptoj rolin e librit. - T identifikoj gazetat e prditshme q dalin n Kosov. - T prshkruaj rolin e televizionit si mjet komunikimi ndrkulturor. v KOHA DHE NDRYSHIMET Ndryshimet n natyr dhe n shoqri (2 or) Vijuesit duhet t msojn: pr shoqrin dhe natyrn n ndryshim. 86

Rezultatet e pritshme Nxnsi - T analizoj zhvillime shoqrore n komunitet. - T dalloj ndryshimet q bhen n shoqri dhe n natyr.

QASJA LNDORE DHE NDRLNDORE Edukata qytetare e klass s pest ka lidhje me t gjitha lndt e tjera q msohen n klasn e pest: 1. Gjuh amtare 2. Matematik 3. Njeriu dhe natyra 4. Histori 5. Gjuh angleze 6. Pundore 7. Edukat arti figurativ 8. Edukat muzikore, dhe 9. Edukat fizike Gjuh shqipe: Trsit msimore: kultur e t dgjuarit dhe t folurit; kultur e t lexuarit dhe kultur e t shkruarit. N grupet, shoqatat dhe institucionet e formuara n komunitet kultura e komunikimit sht nj prej premisave kryesore n mbarvajtjen e puns s suksesshme n to. Matematik: Kategoria: Prpunimi i t dhnave dhe publikimi i tyre ka sht pun e shpesht e shoqatave dhe klubeve t ndryshme. Njeriu dhe natyra: Kategoria: Toka dhe Gjithsia; Qeniet e gjalla dhe proceset jetsore jan kategori q kan ndrlidhje t madhe lndore me shum prmbajtje t programit t t Edukats qytetare t klass s pest. Histori: Kategoria: Kosova pas Lufts s Dyt Botrore 1945-1999, Nnkategoria: arsimi, kultura dhe shkenca. Dje dhe sot. Gjuh angleze: Shfrytzimi i informacioneve nga media elektronike n gjuhn angleze. Pun dore: Ka disa kategori dhe nnkategori me t cilat ndrlidhen prmbajtjet programore t Edukats qytetare, por ndr to duhet veuar: 87

Kategorin: Teknologjia e informimit dhe e komunikimit. Informimi dhe komunikimi jan nnkategori edhe t Edukats qytetare t klass s pest. Edukat arti figurativ: Kategorit: T vrejturit dhe njohurit; T shprehurit dhe kreativiteti. Edukat muzikore: Formimi i grupeve muzikore n shkoll dhe n komunitet sht nj ndr prioritet kryesore t Edukats muzikore. Prmbajtjet programore edhe edukimi qytetar n prgjithsi nxnsit i mundsojn t jen aktiv n menaxhimin dhe n udhheqjen e ktyre shoqatave. Edukat fizike: Kategoria: Aktivitetet sportive, nnkategoria shtitje dhe krosi; dimrimi dhe verimi. Nxnsit njohurit e fituara nga Edukata qytetare mund ti zbatojn n aktivitetet e ndryshme sportive, p.sh., zgjedhja e kryesis s nj klubi, antarsimi n t, zgjedhja e kryetarit dhe aktivizimi dhe kontributi i tij n arritjen e sukseseve n fushn e sportit. Edukat arti figurativ: Kategorit: T vrejturit dhe njohurit; T shprehurit dhe kreativiteti kan lidhje t mdha me prmbajtjet programore t Edukats qytetare q msohet n klasn e pest.

UDHZIME METODOLOGJIKE Prve metodave tradicionale, n lndn e Edukats qytetare n shum raste mund t zbatohet loja me role. Pr zbatimin e ksaj forme t puns sht e domosdoshme t bhet simulimi i nj ngjarjeje. Vijuesit marrin role, p.sh., t msimdhnsit, drejtorit t shkolls, policit t qarkullimit rrugor, antarve t ndryshm t komunitetit, etj. Msuesi n kt rast luan rolin e koordinatorit, ndrsa t gjith vijuesit e klass marrin pjes aktive n kt proces. Ata mund t ndahen srish n grupe p.sh., grupi i puntorve q mbrojn natyrn dhe parqet, grupi i vijuesve q nuk respektojn rregullat e caktuara pr mjediset publike, etj. Gjat nj ore t msimi mund t debatojn rreth asaj se si sht shtja, cilat jan rrugzgjidhjet e problemit pr t cilin debatohet, etj. Theks i veant n metodologjin e puns duhet tu kushtohet metodave aktive t puns, si: puna me projekte, msimi problemor, msimi me bashkpunim, biseda, vzhgime, puna n mjedise konkrete (me organizata t ndryshme t komunitetit) etj. Si forma t puns, msimdhnsve u sugjerohet t organizojn punn n klas me ifte dhe grupe. Ndarja e vijuesve n ifte dhe grupe, u jep atyre mundsi pr pjesmarrje dhe bashkpunim. Me kt rast vijuesit t 88

ndar n ifte dhe grupe u jepet 5 minuta koh pr t vendosur p.sh., cili sht roli i udhheqsit n klub, shoqat apo n institucione? Kjo mund t arrihet prpara se t nis diskutimi i gjith klass. Vijuesve duhet tu tregohet koha pr t ciln do t zgjidhet problemi. Ata ndahen n grupe apo n ifte, ndrsa msimdhnsi luan rolin e mbikqyrsit dhe sipas nevojs edhe jep udhzime apo sqarime. N prfundim t ors msimore, iftet apo grupet raportojn para gjith vijuesve t klass. Secili grup duhet ta kt prfaqsuesin i cili raporton para klass.

VLERSIMI Vlersimi i vijuesve sht m specifik se ai me nxns t rregullt. Vijuesit msojn me program t reduktuar dhe nuk ka vlersim t tyre n gjysmvjetorin e par dhe t dyt, por vetm ai i rndomt n mbarim t vitit t reduktuar msimor. Vlersimi i puns s vijuesve nga ana e msimdhnsit. Arsimtari, gjat puns s tij me vijues, rndsi t veant duhet ti kushtoj vlersimit t arritjeve t tyre n msim. Vlersimi m valid bhet prmes testeve, varsisht se ka dshirojm t masim- vlersojm, prmbajtjen (testet e standardit t prmbajtjes) apo arritshmrin (testet e standardit t arritjes). Kjo, nuk nnkupton eliminimin edhe t formave t tjera t vlersimit si vlersimin e mbshtetur n norm, vlersimin periodik, vlersimin e prhershm (sistematik) prmes vzhgimit n do or msimore, vlersimin prmes testeve t hartuara nga vet msuesi etj. Lidhur me kt, kjo lnd krkon q msimdhnsi t jet i prgatitur q t prkrah vijuesin n rastet kur hasin n vshtirsi t prgjigjen apo dgjojn dhe t jen t hapur, t dgjojn edhe at q nuk sht n harmoni me vlerat e tij pa kritikuar dhe vlersuar si dhe pa i przier gjykimet personale, diagnozat, analizat dhe kshillimet. Llojet e vlersimit N t gjitha lndt msimore ekzistojn lloje t ndryshme vlersimi. N lndn e Edukats qytetare mund t aplikohen disa lloje vlersimi. Secili prej tyre, ka qllime t caktuara. Vlersimi duhet t jet i prhershm, duke filluar nga ort e msimit, veprimtarit praktike e deri te vlersimi prmes testeve zyrtare. N klas, gjat ors s msimit, mund t bhen kto vlersime: 89

 Vlersimi i zakonshm gjat pjesve t ndryshme t ors. Vlersimi i projekteve t realizuara individualisht ose n grup. Vlersimi me teste t hartuara nga vet msimdhnsi.

UDHZIME PR ZBATIMIN E PROGRAMIT Programi ka hapsira me t cilat msuesi mund t veproj n funksion t klass q ka, rajonit ku ndodhet shkolla, veorive fizike dhe njerzore q ajo ka n dispozicion. Ort e lna pr veprimtari praktike ose prsritje prdoren nga msuesi n prforcim t temave t veanta msimore.

LITERATURA 1. Erlehta Mato & Robert Gjedia & Marjana Sinani & Astriot Dautaj, Standardet e arritjes s lnds s Edukats qytetare, Tiran, 2003 2. Instituti i Studimeve Pedagogjike, Kurrikulat dhe shkolla, Tiran, 2002 3. Bonnie Miller, Si t krijohet kontakti i suksesshm me nxnsit, Doracak pr arsimtar, QPEA, 2003 4. Erlehta Mato & Pranvera Kamani, N krkim t njohjes, Tiran, 2001 5. Patrice Meyer Bisch, Kultura e demokracis sfid pr shkollat, Tiran, 1997 6. Jerome Bruner, Kultura e edukimit, Tiran, 2003 7. Grup autorsh, Edukata qytetare (tekste t shtpive botuese Libri Shkollor dhe Dukagjini) 3, 6, 7, 8, 9, Prishtin, 2003-2005 8. Bardhyl Musai, Metodologji e msimdhnies, Tiran, 2003 9. Prmbledhje punimesh, Modele t msimdhnies sipas strukturs ERR, KEC, Prishtin, 2003

90

HISTORI
(20 or n jav, 36 or n vit)

HYRJE Me lndn e Historis n klasn V t arsimit t prshpejtuar (joformal) synohet t bhet njohja dhe prgatitja e nxnsve pr t kuptuar t kaluarn e popullit ton nga lashtsia deri m sot. Prmes lnds s historis synohet t krijohen mundsi pr zhvillimin e gjithanshm t personalitetit t nxnsve si nga aspekti human, ekonomik, shoqror, kulturor, politik etj. Lnda e Historis n klasn V synon q nxnsit t msojn pr t kaluarn e vendlindjes dhe t atdheut t vet, t zhvilloj atdhedashurin pr vendlindjen dhe popullin e vet si dhe krenarin pr t kaluarn e lavdishme t popullit ton. Gjithnj duke patur parasysh mundsit, aftsit psiko-fizike, moshn e nxnsve q i dedikohet si dhe afinitetet e tyre.

QLLIMET Ky program ka pr qllim: Zhvillimin e aftsive t nxnsve pr t diur, msuar , njohur dhe kuptuar t kaluarn e popullit ton nga lashtsia deri n ditt e sotme. Zhvillimin e aftsive pr t njohur dhe kuptuar mnyrn e jetess, personalitetet kryesore dhe rolin e tyre. Besimin, qndresn, kushtet e jetess, t arriturat ekonomike, shkencore, kulturore etj. Zhvillimin e shkathtsive dhe shprehive t nevojshme pr njohjen, kuptimin, prpunimin dhe zbatimin e t dhnave t ndryshme historike n koh dhe n rrethana t caktuara. 91

OBJEKTIVAT E PRGJITHSHM DHE SPECIFIK Nxnsit duhet t jen n gjendje: T njohin Ligjshmrit e zhvillimeve historike si dhe vendin dhe rolin e popullit ton n kto procese q nga lashtsia deri n ditt e sotme.Kuptimin e termave dhe shprehjeve m themelore historike.

T kuptojn Veorit kryesore t zhvillimeve historike n trojet shqiptare n t kaluarn. Konceptet m themelore t shprehjeve dhe t historis si dhe parimet e zhvillimeve shoqrore, ekonomike, politike, kulturore, arsimore, shkencore, religjioze, etj.,

T zhvillojn qndrime dhe vlera T vlersojn dhe t mojn t arriturat e shoqris njerzore gjat ktyre periudhave. Respektimin e dallimeve (klasore, gjinore, etnike, kulturore, religjioze etj.) n shoqri. Pr ruajtjen dhe kujdesin, pr trashgimin arkeologjike, monumenteve kulturo- historike, muzeve, arkivave, biblotekave etj.

92

HISTORI - 2 x 18 = 36 or n vit ( 23 or zhvillim, 3 or n dispozicion dhe 10 or prsritje)

Kategoria Nnkategoria Prmbajtja programore Nxnsit duhet t msojn pr: HISTORIA E LASHT Iliria na mson historia-historia e vendlindjes sime. Fiset kryesore - Mbretria e Epirit dhe Mbretria Ardiane. Mbretria Dardane. Qytetrimi ilir. (4 or) HISTORIA E MESJETS Arbria Arbrit krijojn shtetin e tyre. Principatat arbrore n shekullin XIV (Shkodrs, Durrsit, Arts) Osmant sulmojn trojet arbroreBeteja e Kosovs (1389) (3 or) HISTORIA E KOHS S RE Epoka e Sknderbeut dhe pashallqet shqiptare Kastriott familje e njohur feudale shqiptare. Kuvendi i Lezhs-Kuvend i bashkimit arbror. Rezultatet e pritshme Nxnsit: Kuptojn fjaln histori, materien q studion historia, t kaluarn e vendlindjes s vet. Njohin organizimin shoqror dhe shtetror t ilirve, zhvillimin e qyteteve, kulturn, mnyrn e jets s prditshme etj. Njohin shtrirjen territoriale t Arberis dhe organizimin shoqror e shtetror. Kuptojn pr zhvillimin e principatave shqiptare t shekullit XIV si dhe qndresen kundr osmanve. Din dhe kuptojn pr gjenezn e familjeve feudale shqiptare, sidomos t Kastriotve. Kuptojn dhe mojn rolin e Nrlidhjet programore Me: Gjeografin, Edukatn qytetare, muzikn etj.

Gjeografin, letrsin, artin, muzikn etj.

Gjeografin, letrsin, artin, muzikn,

93

Gjergj Kastrioti-fitimtar i betejave (mbi ushtrit osmane). Familje dhe personalitete t shquara t kohs s Sknderbeut. Pashallqet e mdha shqiptarePashallku i Shkodrs dhe i Janins. (5 or) Rilindja Kombtare Shqiptare Lidhja Shqiptare e Prizrenit (18781881) dhe Lidhja e Pejs(1899). Qytetet dhe popullsia e Kosovs n kohn e Rilindjes Kombtare Shqiptare. Kryengritjet shqiptare 1910-1912Shpallja e Pavarsis s Shqipris m 1912. Zhvillimi i arsimit dhe i kulturs gjat Rilindjes Kombtare Shqiptare (4 or) HISTORIA E KOHS M T RE Shqiptart gjat viteve 1912-1945 Shqipria gjat viteve 1913-1939. Shqiptart dhe Kosova gjat viteve 1913-1939. Shqiptart gjat Lufts s Dyt Botrore 1939-1945

Sknderbeut si ushtarak, strateg dhe diplomat. Din pr bashkpuntort dhe personalitetet e tjera t njohura, bashkohanik t Sknderbeut.

Edukatn qytetare etj.

Kuptojn rrjedhat dhe etapat e zhvi- llimit t Rilindjes Kombtare. Njohin dhe mojn zhvillimet e qyteteve, kulturs dhe artit n at koh te shqiptart. Vlersojn qndresn kundr osmanve q oi n shpalljen e pavarsis s Shqipris.

Gjeografin, letrsin, Edukatn qytetare etj.

Kuptojn raportet shoqroreekonomike dhe politike q mbizotruan n trojet shqiptare pas Shpalljes s Pavarsis s Shqipris.

Gjeografin, Edukatn qytetare, artin, muzikn etj.

94

(3 or)

Kan njohuri pr qndresn e shqiptarve t Kosovs dhe t viseve t tjera kundr pushtetit t Mbretris SKS. Njohin dhe vlersojn pozitn dhe rolin e shqiptarve gjat Lufts s Dyt Botrore. Kuptojn gjendjen e rnd t shqiptarve nn pushtetin e Jugosllavis. Njohin krkesat dhe qndresn e shqiptarve kundr vendosjes s pushtetit jugosllav. Msojn pr t arriturat n arsim, shkenc, kultur etj. mojn qndresn politike dhe t armatosur dhe rezultatet e saj si dhe intervenimin ndrkombtar n Kosov. Gjeografin, Edukatn qytetare, letrsin, artin, muzikn etj.

Kosova pas Lufts s Dyt Botrore (19451999)

Kosova dhe shqiptart gjat viteve 1945-1966. Demonstratat e vitit 1968 dhe 1981. Shpallja e Republiks s Kosovs m 1990, Referendumi (1991) dhe zgjedhjet parlamentare e presidenciale n Kosov m 1992. Lufta lirimtare, Intervenimi i NATOS dhe lirimi i Kosovs m 1999. (4 or)

Vrejtje: 3 or msimore mbeten n dispozicion t arsimtarit q sipas dshirs dhe interesimit t nxnsve t ken mundsi pr t zgjedhur ndonj njsi msimore n kuadr t prmbajtjeve programore, historis lokale etj. Mund t realizohet edhe vizit ndonj institucioni-vendi kulturo-historik (arkivave, muzeve, bibliotekave, instituteve, monum e n t e v e e t j . 95

METODOLOGJIA E MSIMDHNIES Lnda e historis mund t msohet dhe t interpretohet prmes metodave dhe teknikave t ndryshme. Metodologjia e re e msimdhnies dhe nxnies e bn nxnsin m t aft pr t vshtruar, pr t gjykuar drejt ngjarje t rndsishme historike, pavarsisht n far forme i paraqiten ato. Msimdhnsi bn zgjidhjen e metodave dhe teknikave msimore duke ua prshtatur aftsive dhe krkesave t nxnsve. Ai duhet t jet i kujdesshm pr shkalln e arritshmris s objektivave gjat procesit msimor. Q t jet sa m i suksesshm msimi i historis, duhet prdorur metoda dhe teknika sa m t shumllojshme me qllim q t nxit dinamizimin e ors, t motivoj nxnsit pr pun, duke pasur parasysh se nxnsit kan nivele t ndryshme t aftsive dhe njohurive. Pr t pasur msimdhnie dhe msimnxnie t suksesshme duhet prdorur disa nga kto metoda dhe teknika: - Puna me gjith klasn - Puna n grupe - Puna n ifte - Puna individuale - Metodat e vzhgmit, diskutimit, demostrimit, interpretimit - Vrshimi i shpejt i ideve (Breinstorming) - Puna krkimore, hulumtuese, praktike, krahasuese - Loja me role - T msuarit problemor - Kllasteri (teknik e mendimit kritikgrumbulli apo pema e mendimeve) - Pesvargshi - Xhigsou - Historia gojore etj. - Vizita n: muze, kinema, ekspozita, institucione kulturo - historike etj. Prdorimi i suksesshm i t gjitha ktyre metodave dhe teknikave mundsojn msimdhnien me nxnsin n qendr dhe zhvillimin e mendimit kritik. 96

Prdorimi i metodave dhe teknikave nuk garanton sukses nse msimdhnsi nuk planifkon me kujdes prmbajtjen msimore, caktimin e objektivave, prshtatjen e teknikave pr realizimin e objektivave dhe nse nuk vzhgon si mendojn dhe punojn nxnsit pr prpunimin e informacionit.

VLERSIMI Vlersimi sht proces vrojtimi t vazhdueshm i dokumentimit t puns s nxnsve dhe ka t bj me do lloj veprimtarie dhe matje q prdoret pr t gjykuar pr punn dhe arritjet e nxnsve. N mnyr q t sigurojm informacione t mjaftueshme pr t vlersuar arritjet e nxnsve n lndn e historis, duhet t prdoren mjete dhe teknika t ndryshme. Disa qllime t vlersimit: - T identifikoj prparimin e nxnsve dhe tu ofroj t dhna t mjaftueshme - T motivoj nxnsit pr pun - T siguroj informacione pr shkalln e arritshmris s objektivave - T ndihmoj nxnsin dhe msimdhnsin - T prmirsoj nxnien dhe msimdhnien - T siguroj informacione pr zhvillimin e nxnsve pr orientimin e tyre t ardhshm etj. Rndsia e ktyre qllimeve sht: - Prmes vlersimit msimdhnsi siguron informacione sa e suksesshme ka qen msimdhnia e tij pr t arritur rezultatet e caktuara dhe sipas t arriturave t tyre msimdhnsi tu ofroj sqarime nxnsve dhe t planifikoj prmbajtjen msimore sipas nevojave t nxnsve n t ardhmen. Vlersimi sht i rndsishm pr t kuptuar sa jan n gjendje nxnsit t punojn nj prmbajtje msimore me qllim t organizojm m mir punn n grupe dhe pr t vrtetuar n far mase i kan prvetsuar nxnsit njsit e msuara. N mbshtetje t ktyre t identifikoj nxnsit q kan vshtirsi n t nxn dhe t bjn prforcimin e atyre njsive. 97

Tipat e vlersimit - Vlersimi formues ka pr qllim t udhzoj msuesin n planifikim dhe te nxnsit t identifikoj vshtirsit gjat nxnies (puns) me qllim tu ndihmoj dhe t plotsoj nevojat e tyre pr nxnie m t suksesshme. - Vlersimi prmbledhs bhet me qllim t zbulohet shkalla e arritjes s objektivave pas nj periudhe t caktuar t msimdhnies p.sh., pas nj kapitulli, gjysmvjetori, viti...etj. - Vlersimi n mbshtetje t kritereve kupton vlersimin e do nxnsi q prmbush kriteret e caktuara p.sh., krahasimi i pikve t testit me nj standard t caktuar. Ky vlersim i siguron informacion msimdhnsit t identifikoj vshtirsit e nxnsit dhe t ndihmoj prmirsimin e tyre. - Vlersimi diagnostikues prcakton te nxnsit dobsit, vshtirsit, problemet dhe identifikon nxnsit me nevoja t veanta. Vlersimi formues dhe diagnostikues nuk vlerson me nota, por n mbshtetje t tyre msimdhnsi planifikon punn e tij. - Vlersimi i brendshm prfshin planin msimor. Veprimtaria vlersuese formulohet, zhvillohet dhe vlersohet nga msuesi. - Vlersimi i jashtm. Veprimtarit vlersuese hartohen jasht shkolls (specialist t nivelit t lart). - Vlersimi i prditshm mbshtetet n kontrollin e puns s nxnsit n klas. - Vlersimi paraprak bhet para testimit vlersues. - Vlersimi prfundimtar bhet n fund t vitit dhe mbshtetet n vlersimin prfundimtar t nj lnde t caktuar. - Vlersimi n proces mbshtetet n vlersimin e mbikqyrjes s drejtprdrejt gjat kryerjes s nj pune apo detyre n zhvillim.

Veprimtari t kryesore t vlersimit n klas Kontrolli i zakonshm i veprimtarive n klas Detyrat e shtpis Testet 98

- Msimdhnsi gjat ors msimore i kontrollon rregullisht nxnsit, u jep informacione pr t lehtsuar nxnien dhe vazhdimisht kupton prparimin e nxnsve dhe vshtirsit e tyre - Rndsia e detyrave t shtpis sht se prmes tyre sigurohen informacione pr vazhdimin dhe zgjerimin e njohurive t nxnsve n mnyr t pavarur dhe pr prvetsimin e njsive t msuara gjat kryerjes s detyrave t shtpis, n rast t paraqitjes s vshtirsive ndihma e prindit sht e dobishme, por njhersh mund t jet edhe e padobishme n rast se n vend q t hulumtoj pr zgjidhjen e detyrs nxnsi i merr t gatshme nga prindi.

Format e testeve jan: v Me goj v Me shkrim v Prmes paraqitjes grafike etj. Testimet jan t rndsishme pr t siguruar informacione pr prparimin e nxnsit, por n raste t veanta mund t ket edhe ant negative pr arsye se te nxnsit shkaktojn ankth, stres, frik etj. v Pr vlersimin e njohurive t nxnsve prdorim edhe veprimtari t tjera, p.sh., Vlersimi i eseve Vlersimi me dosje Vetvlersimi...etj.

BURIMET DHE MJETET MSIMORE 1. Aspekte t msimdhnies s historis, Prishtin, 1997 2. Aspekte t msimdhnies s historis, Tirann, 1995 3. Bardhyl Musai, Psikologjia e edukimit, Shtpia Botuese: Pegi, Tiran,1999 4. Bardhyl Musai, Metodologjia e msimdhnies, Tiran 2003 5. Vilson Kuri, Ragip Zekolli, Bep Jubani, HISTORIA 5, Shtpia Botuese: Libri Shkollor, Prishtin, 1999 99

6. Grup autorsh, Historia e Shqipris dhe e Shqiptarve, nn redaktimin e prof. dr. Hysni Myzyrit, Botoi: Siprinti, Prizren 2000 7. Grup autorsh, T kuptojm t kaluarn e prbashkt pr t ndrtuar t ardhmen, Ndryshime dhe vazhdimsi t jets s prditshme n Shqipri, Bullgari dhe Maqedoni 1945 2000, Botues: EUROCLIO, Shoqata e Msuesve t Historis t Shqipris, Shoqata Bullgare e Msuesve t Historis, Shoqata e Historianve t Republiks s Maqedonis, Tiran 2003 8. Mikel Pjetrushi, Atlas historik i bots, Shtpia Botuese: Camaj Pipa, Shkodr, 2001 9. Kristina Popova, Petar Vodenicharov, SnezhanaDimitrova, Grat dhe burrat n t kaluarn (shekulli XIX dhe XX) Materiale msimore plotsuese pr shkollat 8-vjeare.Blagoevgrad, 2002

BURIMET N INTERNET 1. www.dadalos.org 2. www.eurocliohistory.org 5. www.euroclio.net 6. www.bbc.co.uk/history

100

ARTET

Edukat muzikore Edukat figurative

101

102

EDUKAT MUZIKORE
(18 or msimore)

HYRJE Muzika sht pjes e formimit kulturor dhe nevoj e prhershme e njeriut. Ajo komunikon n mnyr te drejtprdrejt dhe kreative me tr qenien e tij, duke ia formuar mjedisin tingllor. Nisur nga roli i muziks n jetn e njeriut dhe ndikimit q ka n t, del edhe rndsia e formimit edukativ- muzikor. Edukata muzikore mundson: Dgjim selektiv dhe aktiv t muziks n programet e mediave dhe shfaqjeve muzikore; Pjesmarrje n formacione korale - instrumentale dhe n veprimtari t tjera muzikore; Arsimim t mtejshm i cili nxit interesim m t gjer pr muzikn, prkatsisht prgatitjen pr ndonj profesion ku muzika sht pjes prbrse.

QLLIMET Lnda ka pr qllim: T sjell gzim, emocione dhe t zgjoj interes pr veprimtari t ndryshme muzikore; T zhvilloj dhe t ngre muzikalitetin n vazhdimsi; T ndikoj n formimin e qndrimit pozitiv ndaj muziks kombtare dhe botrore; T edukoj pr mjedis t shndosh tingllor; T zhvilloj kriteret pr vlersim dhe mendim kritik. 103

OBJEKTIVAT E PRGJITHSHM DHE SPECIFIK Nxnsit do t: Muzikojn n mnyr t prbashkt dhe individuale: Kndojn kng popullore dhe artistike shqiptare dhe t popujve t tjer, sipas imitimit (veshit) dhe notacionit (solmizimit), pa dhe me shoqrim instrumental. Luajn n vegla muzikore ritmike dhe melodike (popullore dhe t ORF-it), sipas imitimit dhe notacionit Njohin n mnyr t vetdijshme dukuri t ndryshme ritmike (masat e prziera) dhe melodike (shkalla muzikore) t cilat i kan prjetuar n klasat paraprake(1-4) Zhvillojn kulturn vokale (qndrimi, frymmarrja, artikulimi, kndimi i bukur dhe shprehjeplot, gradacionet n temp dhe n dinamik). Zhvillojn aftsin pr dgjim aktiv prjetues dhe analitik t muziks Vrejn dhe dallojn karakterin shprehs, instrumentet muzikore dhe formacionet interpretuese n veprat muzikore t dgjuara; Dallojn llojet (gjinit) dhe zhanret e ndryshme muzikore prmes dgjimit dhe interpretimit; Dallojn pjest prbrse dhe njohin formn e kngs dypjesshe gjat kndimit dhe veprimtarive t tjera muzikore; Zhvillojn t shprehurit kreativ: Nxiten pr shprehje t prjetimeve dhe prfytyrimeve muzikore prmes lvizjes, vallzimit, shprehjes figurative dhe gjuhsore sipas prirjeve individuale; Nxiten pr shprehje kreative muzikore ritmike dhe melodike.

104

VEPRIMTARIT MUZIKORE I N T E R P R E T I M

Kndojn kng popullore

dhe artistike nj e dy zrshe (me ostinato) e ligjrojn ritme sipas veshit(imitimit) duke prdorur simbolet grafike dhe duke njohur notacionin muzikor N vegla muzikore (pr fmij ORF-it dhe t tjera), interpretojn shoqrime dhe kompozime t shkurtra instrumentale me simbole dhe shenja muzikore

PRMBAJTJET TEMATIKO INFORMATIVE MUZIKA N RRETHIN TON Muzika n familje dhe n shkoll Koncerti i klass Si pregatitet nj koncert ka msojn nxnsit n shkoll t muziks Muzika n shfaqje dhe n koncerte (Opera, muzik baleti, muzik pr film etj.) Knga m e bukur e gjysmvjetorit vitit Shoqrimi ritmik me kombinim instrumental MUZIKA- TRASHGIMIA IME Instrumentet tona popullore Kngt dhe vallet tona popullore NJOHIM DUKURI T REJA MUZIKORE (RITMIKE E MELODIKE) Njohim - ndarjen 4 pjesshe t njsis

BURIMET ARTISTIKE: 1. Knga e Flamurit 2. Feston Republika I. Hoxha 3. Bleta dhe flutura Z. Zani 4. Hapa dollapa 5. Duar t arta ke, P. Badivuku 6. Knga e qershis (gje gjz) 7. Ku po bajm konak pr mbrama (pop.) 8. Erdhi Prilli- pop.labe 9. Lan vasha - popullore 10. Ishin dy kunata (pop.) 11. Rnkimi i zogut, Bethoven 12. Xixllonja - G. Zajmi 13. Iku dimri (Zvicerane) 14. Urim i Vitit t Ri 15. Hopa Hop - D. Zeqiri 16. Mace pa kultur (V. Kotani) * varsisht nga mosha e nxnsve q vijojn kt klas t msimit t prshpejtuar, msimdhnsi zgjedh kng t tjera q u prshtaten aftsive interpretuese dhe prjetuese t tyre.

Kultivojn kngn popullore Aplikojn teknikn themelore

t knduarit dhe luajtjes instrumentale me formsim estetik duke prdorur simbolet dhe shkrimin notar muzikor

105

pr numrim (16-she) shenjat e shartimit (#,b) Masa t prziera (5/8, 7/8, 9/8) Shkalla a-mol harmonike dhe melodike, Shkalla F-dur) ME MUZIK N BOTN E IMAGJINATS Muzik baleti dhe filmi o o o Bisedojm dhe msojm pr krijimino e muziks o Vallzojm me muzik o o o o o o o o o o E. Rizvanolli: Skerco L. Antoni : orapet e burrit (Korale) R. Mulliqi: Akuarelet e Prizrenit T. Harapi Album pr fmij M. Kainari: Fyelli i bariut A. Koci Oj llokumja (Korale) V. Gjini: Vash me syt e zi (Korale) F. Ibrahimi Marche a-mol pf. T.Daija Suit Hajdn Sonata pr piano op.30 nr.1 H.Kasapolli- Suit pr kor ShDeshpali: Lulzoi lulja(korale) B.Jashari Nji lule- korale F.Ibrahimi:Rapsodia shqiptare Bethoven :Pr Elizen L.V.Bethoven: Simfonia nr.6 Pastorale koha e tret M.Musorgski : Tablo nga ekspozita

Dgjojn me vmendje
kompozime t ndryshme nga muzika programore dhe D absolute shprehin prshtypjet e tyre GJ mbi prjetimin muzikor I Prcjellin ngjarjet kulturore M n mjedisin e tyre Vallzojn Dallojn dhe njohin instrumentet muzikore ne veprat qe dgjojn prjetojn formn e kngs dypjesore- ab Dallojn tempin ngadalshpejt dhe accelerando e rittardando

o o

DGJOJM MUZIK,MSOJM INSTRUMENTET MUZIKORE Oboa, Kontrabasi ksilofoni, metalofoni,-blokflauti, flauti -zilet, trekndshi -iftelia, fyelli,defi - - etj MUZIKA KA FORM - knga, ( dy pjesore e thjeshte)

106

o MUZIKA KA TEMP -muzik e ngadalshme dhe e shpejte o o o o

K.Sen Sans Karnavali i shtazve(zogjt) Shostakoviq: Quartet No.8,II.Alleg. Molto-KRONOS TAKEMICU: 2 pjese pianistike per fmij, (A.TAKAHASHI) ast poetik per pianoR. CIKO SCHUBERT Andante.,pf,vl.vlc.,

*msimdhnsi zgjedh shembujt varsisht nga njsit msimore q zhvillon dhe duke i prshtatur veprat pr dgjim moshs dhe interesimit t nxnsve! K R I J I M Zgjedhin dhe prdorin tinguj (me z ose instrumente) pr tu shprehur Krijojn trsi t reja muzikore ME MUZIKE TREGOJME NGJARJE DHE SHPREHIM PERJETIME Me zrin tone ose me instrumente shprehim/tregojm/imitojm/ , ngjarje, atmosfere, karaktere(personazhe) etj. Krijojm dhe interpretojm ritme e melodi te reja, shoqrime pr kngt tona dhe pjes pr veglat tona muzikore

nxnsit gjat gjith aktivitetit muzikor shprehin prjetimin e tyre edhe prmes lvizjes, shprehjes figurative dhe shprehjes letrare

107

UDHZIME DIDAKTIKO-METODIKE Edukimi muzikor n klasn V t prshpejtuar paraqet nj vazhdimsi dhe thellim t disa komponenteve msimore t cilat jan punuar edhe n klasat e mparshme (1, 2, 3 dhe 4), sidomos n pikpamje t prjetimit t dukurive t ndryshme muzikore. N klasn e katrt dhe t pest vazhdon t prij prdorimi i simboleve grafike dhe inkuadrimi gradual e i matur i vetdijshm i notacionit t vrtet muzikor. Kjo realizohet duke iu prmbajtur parimit t prjetimit t dukuris s re muzikore pr t shkuar gradualisht kah njohja e vetdijshme e tyre. N kt klas vazhdohet me njohjen e vetdijshme t shkalls muzikore si koncept, asaj F-dur dhe prforcimi i C-dur e A- mol. prpunimi i shkalls muzikore bhet prmes kngs n at tonalitet e pastaj pas njohjes prforcohet t kuptuarit e saj me ushtrime melodike dhe me kng t knduara sipas tekstit notal. Me nj planifikim t mir, prmbajtjet programore nga veprimtarit muzikore (interpretimi, dgjimi dhe krijimi) t cilat u ofrohen nxnsve duhet t jen n prputhshmri me mundsit e zhvillimit t tyre t prgjithshm dhe atij muzikor n veanti. Msimdhnia muzikore duhet t realizohet duke aplikuar shumllojshmrin n procesin msimor n kuptim t kombinimit t veprimtarive baz. Msimdhnsi do t aplikoj metoda dhe forma aktive t puns t cilat garantojn sukses n procesin edukativ- muzikor dhe meqense nxnsit n kt form t msimit mund t jen moshash t ndryshme dhe me interesime t ndryshme, msimdhnsi e planifikon msimdhnien n aspektin e vllimit t shembujve pr kndim dhe dgjim duke i respektuar kto divergjenca. Veprimtarit msimore muzikore (interpretimi, dgjimi dhe krijimi) paraqiten t ndrlidhura dhe jan gati t pandashme, prandaj formulimi i njsive msimore duhet t kombinohet me s paku dy veprimtari t ndryshme. Kjo duhet br, jo vetm pr shkak t natyrs s lnds, por edhe pr tu mundsuar nxnsve veprimtari aktive n vartsi nga aftsit individuale t tyre. Prmbajtjet programore mbshteten n: 1. Literaturn e przgjedhur muzikore pr dgjim dhe interpretim. 2. Njohurit, konceptet dhe ligjshmrit muzikore t cilat ndihmojn n ngritjen e nivelit t arsimimit muzikor. 3. Informacionet pr kulturn muzikore t mjedisit t nxnsit si dhe formimin e qndrimit estetik dhe pozitiv ndaj krijimtaris kombtare dhe botrore. 108

INTEPRETIMI Interpretimi si nj nga veprimtarit themelore muzikore q u ofrohet nxnsve realizohet prmes kndimit dhe luajtjes n vegla muzikore mbshteten n: Interpretimin e kngve sipas imitimit dhe sipas tekstit notal n shkallt e msuara. Prdoret edhe metoda e kombinuar Prjetimin dhe njohjen e dukurive ritmike e melodike (masat, njsia, pr numrim krahasimi i tonalitetit dur dhe mol etj.). N kndim zbatohet t knduarit sipas veshit (imitimi) duke respektuar individualitetin e nxnsve dhe aplikohet prdorimi i notacionit t vrtet muzikor. Msimdhnsi duhet t ket kujdes n ambitusin e nxnsve dhe t synoj vazhdimisht pr kndim t drejt dhe t bukur, duke respektuar pozitn e drejt gjat kndimit, frymmarrjen e duhur, shqiptimin dhe artikulimin e sakt si dhe inkorporimin e ngjyrimit dinamik dhe shprehjen emocionale. N kt klas i kushtohet kujdes edhe ndjenjs pr form duke nxitur nxnsit t vrejn formn e kngs kur kndojn dhe n veprat q i dgjojn n kuptim t t vrejturit t trsive t mdha (dy pjesshmrin). Luajtja me veglat muzikore aplikohet n shoqrimin e kngve ose e lidhur me lvizjen dhe vallzimin, por edhe n t shprehurit kreativ muzikor t nxnsve duke i prdorur ato pr riinterpretimin apo krijimin e trsive t reja muzikore.

DGJIMI Dgjimi muzikor n klasn e pest si edhe m par duhet realizuar duke iu prmbajtur objektivave t ksaj klase dhe duke synuar n dgjim prjetues t shprehjes muzikore t veprs. Procedura metodike e dgjimit duhet t realizohet me kujdes, duke pasur parasysh kohzgjatjen prkatse t veprs n funksion t prqendrimit t vmendjes si dhe mundsin pr shprehje kreative n baz t dgjimit. Dgjimet duhet t jen t shkurtra dhe t shpeshta. Dgjimi i prsritur i veprs u mundson nxnsve t vrejn dhe t dallojn gjithnj mjete dhe elemente t reja nga shprehja muzikore. Gjat dgjimit duhet t insistohet n t vrejturit e mjeteve dhe formacioneve interpretuese, karakterin shprehs t veprs, ngjyrat e ndryshme tingllore dhe elementet muzikore si ritmi, melodia, harmonia (n kuptim 109

t diferencimit t tingllims n dur dhe mol). Msimdhnsi bn przgjedhjen e veprave pr dgjim nga shembujt e propozuar n proramin msimor, duke i ndrlidhur me prmbajtjet tematike dhe veprimtarit e tjera (interpretimin, krijimin). Prgatitjet motivuese para dhe pas dgjimit mundsojn dgjim aktiv dhe t vmendshm.

KRIJIMI Aktivitetet krijuese n kt klas kryesisht realizohen prmes lojs kreative dhe t shprehurit me mjete t tjera si lvizja dhe vallzimi q paraqesin aktivitetet baz prmes t cilave nxnsit shprehin prjetimet e tyre muzikore, por inkurajohet edhe shprehja figurative dhe gjuhsore e mbshtetur n inspirimin nga muzika e dgjuar. E rndsishme sht sidomos forma e t shprehurit muzikor; bisedat muzikore (pyetjet e prgjigjet muzikore q realizohen me z ose me veglat muzikore), improvizimet meloritmike t ndryshme dhe krijimi i trsive t reja muzikore, sidomos duke pasur parasysh moshn specifike t vijuesve t msimit t prshpejtuar n kt klas.

VLERSIMI Msimdhnsi bn vlersimin e arritjeve t edukimit muzikor n mbshtetje t krkesave profesionale didaktike dhe psikologjike. Vlersimi bhet n kuadr t grupit, duke vlersuar arritjet n zhvillimin muzikor individual t nxnsve n dgjimin aktiv, interpretimin vokalinstrumental dhe punn krijuese. Msimdhnsi prcjell, evidencon dhe vlerson aftsit muzikore shkathtsit, interpretuese, diturit informative, ndieshmrin dhe interesimin e nxnsve. Vlersohet rinjohja dhe prjetimi i shprehjes muzikore n veprat e dgjuara. Interpretimi vokal dhe instrumental vlersohet n baz t prvetsimit t numrit t caktuar t kngve dhe prmbajtjeve instrumentale , saktsis melodike-ritmike dhe interpretimit t prjetuar. Vlersimi duhet t jet i baraspeshuar mes kndimit sipas veshit, tekstit notal dhe mnyrs s kombinuar, gjithnj duke pasur parasysh mundsit individuale t nxnsve. Msimdhnsi duhet ta prcjell dhe inkurajoj interesimin e nxnsit pr shprehje kreative, n veanti vlersohet: 110

- rinjohja e veprave t dgjuara kndimi dhe luajtja instrumentale diktimet melodike dhe ritmike prgjigjet me goje dhe me shkrim prezantimi instrumente t tjera t vlersimit jan: testi vetvlersimi Msimdhnsi gjat vlersimit duhet t ket parasysh standardet sipas nivelit dhe rezultatet e arritshmris n vartsi nga objektivat e parashtruar.

111

112

EDUKAT FIGURATIVE
(18 or msimi)

HYRJE Plani dhe programi i Edukats figurative pr klasn e pest t msimit joformal, nxnsve t ktij niveli u ofron prvetsim dhe zhvillim t mjaftuar t njohurive n kuptimin e dallimit t dukurive me trajta natyrore e artistike. Kjo lnd gjithashtu u mundson nxnsve gjenerimin e horizonteve t reja, sugjerimin dhe mundsin e rrugve inovative lidhur me t bukurn dhe vlern estetike nga msimet e orve t parapara.

QLLIMET Programi msimor i lnds Edukat figurative t klass s pest n msimin e prshpejtuar ka pr qllim, hulumtimin, kreativitetin ideor, prfundimin logjik si dhe realizimin e vlersimit kritik n vepra e pun kreative. Nxnsit hulumtojn dhe prdorin materiale dhe procese t ndryshme pune, duke prdor mnyra q komunikimi me idet dhe domethniet e tyre t avancoj njohurit dhe prvojat e prgjithshme msimore.

OBJEKTIVAT
E prgjithshm Nga prmbajtja programore e klass s pest, nxnsi do t jet n gjendje: T hulumtoj Specifik

Idet dhe metodat punuese. Teknikat shprehse gjat procesit msimor.

113

 T zgjeroj njohurit

T ndjej

T aplikoj T analizoj

N pasurimin e gjuhs figurative. Nga puna praktike dhe prdorimi i teknikave. Aftsimin e puns personale pr vetnisiativ krijuese. Strukturat prbrse t materialeve punuese. Prvojat shprehse ndaj mjeteve dhe teknikave punuese. Qasjet dhe idet e propozuara rreth detyrave t shtruara. Vlersimin e punimeve sipas prvojave personale.

ORGANIZIMI I PRMBAJTJES PROGRAMORE

Kategorit I. T vrejturit dhe njohurit II. T shprehurit dhe kreativiteti Nnkategorit 1.Perspektiva n hapsir........2 or 2.Forma dhe figuracioni....... ..1 or 1.Vijat dhe llojet e vizatimit........3 or 2.Ngjyrat dhe llojet e teknikave. 4 or 3.Materialet dhe puna tridimensionale....2 or III. Analiza dhe vlersimi 1.Komponentet figurative...2 or 2.Veorit e artit figurativ dhe aplikativ.....2 or 3.Prshkrimi figurativ.........1 or

Or t zgjedhura ..1 or

114

I. T vrejturit dhe njohurit Udhzim: Aftsimi i nxnsve gjat procesit t msimit joformal, n vrojtim t perspektivs hapsinore dhe trajtave figurative, duke i prdor ato n krijime gjat aplikimit t teknikave figurative. Nnkategorit Perspektiva n hapsir (2 or) Temat msimore Njohtimi dhe zgjedhja e temave nga: v Perspektiva hapsinore: - Shtyllat prgjat rrugs, - Pamjet nga lartsia. Udhzime Rezultatet e pritshme

Forma dhe figuracioni (1 or)

Zgjedhja e temave nga: v Figuracioni natyral e artistik: - Natyr e qet ose - Festa e Vitit t Ri.

Nxnsit do t: o Vizatim e ngjyrosje 2 Zhvillojn aftsin pr or, (lapsi i but, ngjyra pamjet e perspektivs n druri, flomaster, ngjyra hapsir; uji etj.) Vizatojn dhe ngjyrosin punime nga temat e dhna; Nxnsit do t: o Vizatim e ngjyrosje Bjn dallimin dhe 1or, (lapsi i but, krahasimin e formave, ngjyra druri, flomaster, figurave natyrore e ngjyra uji etj.) artificiale dhe punojn nj punim tematik.

115

II. T shprehurit dhe kreativiteti Udhzim: T shprehurit dhe kreativiteti te nxnsit e ktij msimi, pasqyrohet prmes puns kreative nga motivet e zgjedhura pr krijim gjat prdorimit t mjeteve shprehse n detyrat punuese.
Nnkategorit Vijat dhe llojet e vizatimit (3 or) Temat msimore Njohja dhe prcaktimi i temave t zgjedhura n baz t modeleve pr vizatim sipas llojeve t vizatimit: kroki, skic, karikatur dhe analitik si p.sh:, Peizazh; Portret; Ilustrimi i prralls Prfitimi i nuancave me ngjyra, si dhe prshtatja e temave n baz t teknikave punuese: Peizazh vjeshte; Natyr e qet me pem e perime; Peizazh dimri; Poster (trafikimi i fmijve). Aplikimi dhe prshtatja e punve n baz t: - Temave atraktive tredimensionale (skulpturale). o Tem e lir. Udhzime o Vizatim 3 or, (lapsi i but, ngjyra druri, flomaster, shkopinj thngjilli, tush dhe pen etj.) Rezultatet e pritshme Nxnsit do t: Njohin llojet e vijave dhe vizatimeve sipas teknikave realizuese. Vizatojn peizazh, portrete dhe ndonj ilustrim nga prralla popullore. Shprehen me vija, e mjete t tjera krijuese gjat punimeve t temave t zgjedhura. Nxnsit do t: Prfitojn disa nuanca ngjyrash dhe dallojn llojet dhe teknikat punuese me ngjyra. Prfitojn shkathtsi krijuese me an t ngjyrave.

Ngjyrat dhe llojet e teknikave (4 or)

o Vizatim e ngjyrosje4 or, (lapsi i but, ngjyra druri, flomaster, ngjyra uji, ngjyrat pastele, ngjyra tempero, etj.).

Materialet dhe puna tridimensionale (2 or)

o Material punues pr forma tridimensionale-2 or, (karton, kube t ndryshme, tel i but, pambuk, ngjits etj.)

Nxnsit do t: Aplikojn nj punim me forma t ndryshme skulpturale.

116

III. Analiza dhe vlersimi Udhzim: Kjo kategori msimore prmbledh njohurit paraprake pr komponentet, veorit dhe prshkrimin komentues t degve t artit pamor si dhe rrit aftsin e komunikimit t nxnsve pr vlersim.
Nnkategorit Komponentet figurative (2 or) Temat msimore Njohja me komponentet e artit figurativ: Drejtpeshimi me forma; Drejtpeshimi me ngjyra; Udhzime Rezultatet e pritshme Msimi teorik pr komponentet Nxnsit do t: prbrse t veprave figurative Kuptojn komponentet dhe realizimi i punimeve n figurative dhe krijojn baz t ktyre parimeve 2 nj punim prkats. or Msim teorik pr ndarjen dhe Nxnsit do t: veorit karakterizuese t Tregojn specifikat e artit-1 or. degve t artit figurativ. Demonstrim konkret dhe pun T jen n gjendje t praktike me shembuj nga fusha bjn dallimin e e artit figurativ e aplikativ-1 punimeve t artit or. figurativ nga arti i aplikuar. Komentet e nxnsve prball veprave t tyre dhe artistve m t njohur 1 or. Nxnsit do t: Prshkruajn ndonj vepr t punuar ose nga teksti shkollor.

Veorit e artit Njohuri tematike pr: figurativ dhe Veorit e artit figurativ: aplikativ ( 2 or) (Vizatimi, piktura, skulptura, grafika etj.). Veorit e artit t aplikuar: (Reklama, posteri, ilustrimi, shenja identifikuese, disenji n industri etj. ) Prshkrimi figurativ n baz t: Prshkrimit personal dhe interaktiv.

Prshkrimi figurativ (1 or)

117

QASJET NDRLNDORE DHE NDRPROGRAMORE Edukata figurative ka qasje ndrlndore e programore, me t gjitha lndt e tjera msimore. Prshkrimet ilustrative n tekste dhe mjete t tjera msimore, u ndihmojn nxnsve ti kuptojn m leht njsit msimore. Kjo lnd ka qasje t ngusht ndrlndore e programore me gjuhn shqipe, matematikn, njeriu dhe natyra, pundoren, muzikn, edukimin qytetar, edukatn fizike etj. Edukata figurative sht lnd gjithprfshirse dhe prmes saj, t kuptuarit logjik mund t aplikohet n procesin msimor dhe prmes imazheve figurative vetdijsojn nxnsit : pr t drejtat e fmijve, ruajtjen e mjedisit, t drejtat gjinore, t drejtat racore, trafikimin e t rinjve dhe dukurit e tjera negative n shoqri.

UDHZIME E REKOMANDIME PR PUN PRAKTIKE Aplikimi i puns individuale dhe n grupe, do ti motivoj nxnsit pr bashkpunim, toleranc e disiplin kolektive. Gjat puns me nxns, do t ket dallime evidente n kuptimin e talentit t tyre, por msimdhnia pedagogjike me udhzime e rekomandime praktike do ti inspiroj edhe nxnsit m pak t talentuar, n mnyr q t mos shkaktohet demoralizim dhe shkputje e tyre nga lnda msimore. Msimdhnsi duhet t pajiset me mjete konkretizimi.

VLERSIMI v Meqense vlersimi i nxnsve n kt lnd kryesisht bhet duke u mbshtetur n punn e tyre kreative, msuesi duhet t ket parasysh edhe angazhimin e nxnsve pr njohurit e tjera teorike dhe komentuese. v Pr kt lnd, vlersimin objektiv duhet krkuar n mbshtetje t arritjeve nga: Kreativiteti individual i shprehjes s lir n zotrimin e trajtave m t sakta nga detyrat e parashtruara; 118

 Origjinaliteti dhe qasja prkushtuese n prfundimin e punimeve. Prdorimi i fjalorit figurativ gjat vlersimit t ndonj vepre autoriale.

TEKSTET DHE MJETET E TJERA MSIMORE Me qllim lehtsimi t procesit msimor, prve teksteve msimore, t mirseardhura jan edhe: Mjetet dhe materiali tjetr msimor, si: Revista, fotografi, ilustrime, simbole, poster, piktura etj; Fotoslajde, kompakt disqe (CD), kaseta etj.); Adresa n internet ( www.artattack.com , www.toggo.de etj); Modele t ndryshme (modele, maketa, forma gjeometrike etj.); Blloku vizatimor -V Lloje ngjyrash (lapsa, akuarel, temper, pastel etj.); Brusha, ngjits, grshr, plastelin dhe material tjetr t nevojshm etj.

119

120

TEKNOLOGJI

Pundore

121

122

PUN DORE
(18 or n vit)

HYRJE Aktivitetet e teknologjis kan gjetur zbatim n shum aspekte, si n jetn personale, n shtpi, n shkoll, pr zbavitje, n rrethinn ku jetojm, pr prodhimin e energjis, biznes dhe industri. Shkollat mund t fusin n programet shkollore t gjitha kto aspekte sipas nj organizimi parimor. Kto aspekte mund t kombinohen n mnyra t ndryshme ndrmjet vete me qllim zhvillimi t aftsive krijuese dhe komunikuese. Lnda pun dore kombinon punn e dors me at mendore duke br q t rritet aftsia krijuese, kurioziteti, marrja e prgjegjsive dhe aftsia pr t zgjidhur problemet te nxnsit. Punimi i realizuar nga nxnsit fillon me iden dhe prfundon me produktin e gatshm. Punimi me tekstil, dru apo metal ose material tjetr ka pr qllim tu rris nxnsve besimin n aftsit e tyre dhe ti prgatis ata pr t menaxhuar punt e prditshme n jet. Lnda pun dore ka qllim ti njoh nxnsit me vlerat estetike si dhe tu msoj atyre se przgjedhja e materialit, prpunimi dhe montimi ndikojn n funksionimin dhe n jetgjatsin e prodhimit. Kjo lnd ofron njohuri pr problemet q kan t bjn me mjedisin dhe ruajtjen e tij dhe rndsin e menaxhimit t mir t burimeve materiale. Nga nj kndvshtrim m i gjer kjo lnd synon ti ruaj traditat e puns s dors (artizanale) n kultura t ndryshme. Pun dore pr klasn e pest ka t bj me prvetsimin e njohurive dhe shkathtsive t nevojshme nga fusha e vizatimit teknik, teknologjia e materialeve ndrtimore, prdorimi i pajisjeve teknike, shkathtsit e t punuarit, teknologjia e prodhimeve bujqsore, trafiku dhe teknologjia e informimit dhe komunikimit q parashihen pr kt nivel. Teknologjia e prodhimeve bujqsore prfshin t kuptuarit dhe prdorimin e proceseve t sigurta dhe t besueshme pr prodhimin, prgatitjen, prezantimin dhe ruajtjen e ushqimit, si dhe zhvillimin, paketimin dhe marketingun e ushqimeve. 123

Prdorimi i pajisjeve teknike prfshin diturin rreth prdorimit t pajisjeve teknike, funksionimin e tyre, si dhe kujdesin pr mirmbajtje dhe mbrojtje gjat puns me to. Teknologjia e materialeve ndrtimore prfshin, identifikimin, prdorimin dhe zhvillimin e materialeve pr arritjen e rezultateve t dshiruara. Kjo nnkupton diturit mbi sasit dhe prshtatshmrin e materialeve ndrtimore, si argjila, gjipsi, imentoja dhe stiropori, si dhe mbi procesin pr prpunimin e tyre. Vizatimi dhe grafikat jan gjithashtu thelbsore pr praktikat teknologjike pr prcaktimin dhe sqarimin e ideve dhe zgjidhjeve t propozuara. Trafiku ka t bj me njohjen e pjesve prbrse t biiklets si dhe njohurit dhe zbatimin e rregullave t iklistit n praktik.

QLLIMET Qllimet kryesore t pun dors te nxnsit jan: Zhvillimi i nj shprehie pozitive te nxnsit ndaj shprehis n pun dore dhe rndsis s saj. Njohja e relacioneve n mes t teknologjis dhe shoqris tash, n t kaluarn dhe n t ardhmen. Inkurajimi i nxnsve pr t marr ndonj nisiativ dhe veprim t pavarur, duke pasur parasysh rregullat themelore t sjelljes n grupe, varsisht nga llojet e ndryshme t veprimtarive q zhvillojn. Identifikimi, prdorimi dhe t kuptuarit e prodhimeve, sistemeve dhe t mjediseve teknologjike t zhvilluara n shoqrin e tyre. Identifikimi i nevojave dhe mundsive q mund t arrihen me ndihmn e aktivitetit teknologjik.

OBJEKTIVAT E PRGJITHSHM Nxnsi duhet: T zhvilloj qndrimet dhe vlerat N kuptimin e prparsive dhe kufizimeve q i ofron lnda. 124

 N kuptimin e sjelljeve personale (t jet kooperativ, i hapur, tolerant, i ndershm, i vullnetshm, kritik, me nisiativ, etj.). T njoh Elementet e vizatimit teknik. Veprimet q prfshihen n teknologjin e prpunimit t perimeve dhe t frutave. T kuptoj Rndsin e prdorimit t materialeve ndrtimore. Rndsin e prpunimit t prodhimeve bujqsore. Prdorimin e pajisjeve teknike. T prshkruaj Mnyrn e prdorimit t pajisjeve teknike. Mnyrn e prpunimit teknologjik t prodhimeve bujqsore. Mnyrn e prpunimit teknologjik t materialeve ndrtimore. T zbatoj Rregullat e prdorimit t pajisjeve teknike. Rregullat e iklistit n trafik T dalloj Pajisjet e ndryshme teknike. Pjest kryesore prbrse t kompjuterit. T modeloj Objekte nga materialet ndrtimore. T demonstroj shkathtsi mendore T ket besim n vetvete dhe t rrit besimin n aftsin e tij pr pun artizanale.

125

ORGANIZIMI I PRMBAJTJES PROGRAMORE:

Kategorit 1. Vizatimi teknik 2. Teknologjia e materialeve ndrtimore 3. Mjetet dhe pajisjet teknike 4. Shkathtsit e t punuarit 5. Teknologjia e prodhimeve bujqsore 6. Trafiku 7. Teknologjia e informimit dhe komunikimit

Nnkategorit 1.1 Elementet e vizatimit teknik 1.2 Paraqitja e trupave nprmjet vizatimit teknik 2.1 Argjila 2.2 Gjipsi 2.3 imentoja 2.4 Stiropori 3.1 Prdorimi i mjeteve dhe pajisjeve teknike 4.1 Zgjedhja dhe prdorimi i metodave prkatse t prpunimit dhe formimit t materialeve 5.1 Teknologjit e kultivimit dhe prpunimit t bimve 5.2 Blegtoria dhe teknologjit blegtorale 5.3 Ekonomia bujqsore 6.1 iklisti n trafik 7.1 Njohuri t prgjithshme pr kompjuter 7.2 Puna me programe

Nr. i orve 2

Prqindja

11,11%

11,11%

11,11%

22,23%

22,22%

11,11%

11,11%

126

KATEGORIT

NNKATEGORIT

PRMBAJTJA PROGRAMORE 1.1.1 Skica dhe llojet e vijave 1.1.2 Kuotimi dhe prpjesa

1. Vizatimi teknik

1.1 Elementet e vizatimit teknik

1.2 Paraqitja e trupave nprmjet vizatimit teknik 2. Teknologjia e 2.1 Argjila materialeve ndrtimore 2.2 Gjipsi 2.3 imentoja

1.2.1 Mjetet teknike dhe paraqitja e trupave 2.1.1 Argjila si material pr ndrtimtari dhe zbatimet e saj 2.2.1 Gjipsi si material pr ndrtimtari dhe prdorimi i tij 2.3.1 imentoja si material pr ndrtimtari dhe prdorimi i saj 2.4.1 Stiropori si material pr ndrtimtari dhe prdorimi i tij 3.1.1 Prdorimi i drejt i mjeteve dhe pajisjeve teknike t ndryshme.

2.4 Stiropori 3. Mjetet dhe pajisjet teknike 3.1 Prdorimi i mjeteve dhe pajisjeve teknike

REZULTATET E PRITSHME Nxnsi duhet t jet n gjendje: T njoh elementet e vizatimit teknik. T kuptoj llojet e vijave, kuotimin, prpjesn. T zbatoj elementet e vizatimit teknik gjat paraqitjes s trupave. T identifikoj prdorimet e ndryshme t argjils. T identifikoj prdorimet e ndryshme t gjipsit. T identifikoj prdorimet e ndryshme t imentos. T identifikoj prdorimet e ndryshme t stiroporit. T dalloj mjetet dhe pajisjet e ndryshme teknike.

LIDHJA NDRLNDORE Matematik, Arte t bukura.

Gjuh amtare, Arte t bukura.

Gjuh amtare, Arte t bukura, Matematik.

127

4. Shkathtsit e t punuarit

4.1 Zgjedhja dhe prdorimi i metodave prkatse pr prpunimin dhe formimin e materialeve

4.1.1 Puna e pavarur e objekteve t ndryshme nga argjila, gjipsi, imentoja, stiropori etj.

5. Teknologjia e 5.1 Teknologjit e prodhimeve kultivimit dhe bujqsore prpunimit t bimve

5.1.1 Kultivimi i bimve 5.1.2 Prpunimi i prodhimeve lavrtare, perimeve dhe frutave

T prshkruaj mnyrn e prdorimit t mjeteve dhe pajisjeve teknike. T zbatoj rregullat e prdorimit t tyre. T zhvilloj aftsit e prpunimit me dor dhe me makina themelore t argjils, gjipsit, imentos, stiroporit etj. Realizimi bhet prmes projektit. T njoh materiet ushqyese q prbjn prodhimet lavrtare. T njoh veprimet q prfshihen n teknologjin e prpunimit t perimeve dhe t frutave. T njoh teknologjin pr prpunimin dhe konservimin e mishit. T njoh teknologjin e prpunimit t mjaltit.

Gjuh amtare, Dituri natyre.

5.2 Blegtoria dhe teknologjit blegtorale

5.2.1 Teknologjia e prpunimit t mishit dhe t mjaltit

128

6. Trafiku

6.1 iklisti n trafik

6.1.1 ikleta dhe pjest e saj 6.1.2 Rregullat e iklistit

T njoh pjest prbrse t biiklets. T njoh rregullat e iklistit n praktik. Nxnsit duhet t njihen me kompjuterin duke br identifikimin e pjesve prbrse t tij. Nxnsit duhet t njihen me mundsit e prdorimit t kompjuterve n jetn e prditshme, nprmjet rasteve konkrete. Nxnsit duhet t bjn veprime t drejtprdrejta n kompjuter duke prdorur programe konkrete, si jan : programi calculator, programet pr ekzekutimin e kngve, filmave etj.

Edukat fizike

7. Teknologjia e 7.1 Njohuri t informimit dhe prgjithshme pr komunimit kompjuter

7.1.1 Njsit prbrse t kompjuterit. 7.1.2 Zbatimi i kompjuterve n jetn e prditshme

Gjuh amtare, Gjuh angleze.

7.2 Puna me programe

7.2.1 Kalkulimet matematikore me kompjuter. 7.2.2 Ekzekutimi i audio dhe video materialeve me kompjuter, etj.

129

VLERSIMI Vlersimi i t nxnit bhet n kto mnyra: 1. Vlersimi i angazhimit t nxnsit gjat realizimit t prmbajtjes programore 2. Vlersimi i puns individuale 3. Vlersimi i kontributit n punn grupore UDHZIME N PRDORIMIN E LITERATURS DHE BURIMEVE T TJERA MSIMORE Literatura e propozuar 1. Doracak pr punn me argjil, gjips, imento, stiropor etj. 2. Erich Neuwirth : Spa beim Forschen und Entdecken 2, Veritas-Verlag, Linz, Austri, 2001. 3. Schoiswohl Jeide Neuwirth : Spa beim Forschen und Entdecken 3, Veritas-Verlag, Linz, Austri, 2002. 4. Schoiswohl Jeide Vogl: Spa beim Forschen und Entdecken 4, Veritas-Verlag, Linz, Austri, 2003. 5. Rexhep Berisha: Arsimi teknik, klasa V, Libri shkollor, Prishtin, 2001. Pajisjet dhe parakushtet e tjera t nevojshme 1. Trajnime pr arsimtar 2. Kabineti i pajisur me materiale dhe mjete konkretizimi Kushtet minimale 1. Trajnime pr arsimtar UDHZIME METODOLOGJIKE T PRGJITHSHME 1. Qasja problemore n paraqitjen e tems/njsis 2. Theksi n demonstrim dhe pun individuale dhe grupore 3. Inkurajimi i puns individuale dhe shkmbimit t dijes dhe shkathtsive, puna interaktive ORIENTIMET PR PUN T PAVARUR 1. Puna grupore dhe individuale 130

EDUKAT FIZIKE

Edukat fizike dhe sport

131

132

EDUKAT FIZIKE DHE SPORTIVE

(2 or n jav, 36 or n vit)

HYRJE Pr msimdhns t msimit klasor procesi i edukats fizike dhe sportive m nxns t klass V-t paraqet veprmtari shtuese dhe t vshtir, m prgjegjsi t madhe, sepse ka t bej me ruajtjen dhe kultivimin e shndetit n fazn m kritike t zhvillimit t organizmit t fmijs. N kt aspekt duhet pasur aftsi-dijeni profesionale t begatshme, sepse me reform t re t arsimit krkohet q msimdhnsit e msimit klasor procesin msimor edhe nga kjo lnd ta organizojn . Me organizim t drejt t orve msimore si dhe t atyre jashtshkollore, duke u mbshtetur n krkesat didaktiko- metodike do t arrihet q procesi msimor t ket sukses duke ndikuar te nxnsit q ata t formojn botkuptimin e drejt mbi vlern dhe rndsin e ksaj shkathtsie q ajo e ka n ruajtjen dhe n kultivimin e shndetit. Me organizim t drejt t procesit msimor t edukats fizike dhe sportive duke i shfrytzuar format e ndryshme t puns do t arrihet: - Zhvillimi normal dhe adaptimi i organizmit n kushte t ndryshme t jets, prvetsimi i vetive pozitive-edukative si dhe atyre motorike, - Mbrojtja dhe zhvillimi i aftsive biologjiko-higjienike duke kontribuuar n ruajtjen dhe n kultivimin e shndetit, - Prgatitja-aftsimi i organizmit t nxnsit pr prvetsimin e prmbajtjeve programore duke arritur q me sukses t bhet eliminimi i pengesave q do t paraqiten, eventualisht, n aftsit lvizore, - Do t arrihet aftsimi maksimal n aspektin e mjeshtris motorike duke u orientuar n zgjedhjen e sportit pr t cilin ka afinitet.

133

QLLIMI Pr nxnsit e klass V-t, qllimi i edukats fizike dhe sportive sht q duke e aplikuar sipas krkesave didaktiko- metodike, t arrihet plotsimi i krkesave bio-psiko-sociale duke e kuptuar vlern dhe rndsin e ksaj shkathtsie q ajo e ka n mnyr permanente gjat tr jets. Sipas prmbajtjeve programore t prfshira n kt plan dhe program duhet t arrihet: - Njohja e thelbit dhe vlers s edukats fizike dhe sportive - T nxit zhvillimim harmonik dhe t mbajtjes s drejt t trupit, - T nxit zhvillimin e kulturs shndetsore me qllim t mbrojtjes m efikase t shndetit, - T nxit dhe t aktivizoj aftsit latente si dhe aftsit motorike pr prsosjen e elementeve tekniko-taktike t sporteve dhe t vallzimit. - Prjetim i kndshm dhe pozitiv i edukimit fizik dhe sportiv, - T respektohet kultura dhe t arriturat shoqrore dhe kombtare, - T krijohen shprehi pr vetveprimtarin humanitare dhe shoqrore, - Nxitja dhe inkurajimi pr nisiativ dhe veprim t pavarur duke pasur parasysh parimet themelore t edukats fizike dhe sportive.

OBJEKTIVAT Duke i realizuar prmbajtjet programore t dedikuara pr nxnsit e klass s pest jan parapar t arrihen objektivat: - Zhvillimi trupor, i aftsive motorike dhe funksionale, - Fitimi i diturive dhe prsosja e lvizjeve natyrore, - Njohja e vetive teorike t edukats fizike dhe sportive - Gjat t ushtruarit prjetimi i kndshm i edukimit fizik dhe sportiv

134

Zhvillimi trupor, i aftsive motorike dhe funksionale: - T ndikohet dhe t ruhet t mbajturit e drejt t trupit, - T vazhdohet n ndikim maksimal n zhvillimin e aftsive motorike, - Prvetsimi dhe prsosja e aftsive orientuese n hapsir duke i shfrytzuar dhe prvetsuar pozitat e ndryshme t trupit, - Prvetsimi dhe prsosja e elementeve ritmike dhe t vallzimit, - Prsosja dhe zhvillimi i aftsive funksionale t organeve t organizmit t nxnsve, - Kultivimi dhe ruajtja e aftsive individuale, duke i plotsuar motivet parsore t nxnsve q nevojiten pr loj dhe lvizje themelore, - Ruajtja, kultivimi dhe prvetsimi i shprehive higjienike m qllim t ruajtjes s shndetit t nxnsve duke u adaptuar kushteve t jetess. Fitimi i diturive dhe prsosja e lvizjeve natyrore: - Prsosja dhe perfeksionimi i komponimeve t elementeve t ndryshmne sportive, - T aftsohen t din t dallojn dhe t shfrytzojn rekuizitat sportive, - T prvetsohet drejt teknika e vrapimeve, krcimeve dhe hedhjeve, - T prvetsohet drejt teknika e ekzekutimit t elementeve baz nga gjimnastika sportive dhe ritmike duke i kombinuar disa elemente (lidhja e dy tre elementeve), - Prvetsimi i rregullave themelore t lojrave sportive, - Prvetsimi, s paku, i nj stili t notit, - Prvetsimi i elementeve baz t skijimit dhe lidhshmria e tyre sipas terrenit.

135

Njohja e vetive teorike t edukats fizike dhe sportive: - Njohja e nocioneve t mjeteve dhe rekuizitave sportive si dhe mnyra e shfrytzimit, - Njohja e nocioneve themelore t shprehjes sportive, - Njohja teorike e vlers s edukats fizike dhe sportive, - Njohja dhe respektimi i rregullave t lojrave gjat garave dhe sjellja korrekte e humane ndaj kundrshtarit, - Njohja themelore e vetive t lvizjeve trupore dhe ndikimi i tyre n transformimin e organizmit t nxnsve, - Njohja dhe respektimi i kushteve higjienike individuale dhe shoqrore. Gjat t ushtruarit, prjetimi i kndshm i edukats fizike dhe sportive: - Ndikim n zhvillimin e vetive pozitive-sjelljes sportive, bashkveprim dhe prgatitje, kolektivitet gjat garave, zhvillimi i garave n baz t rregullave, - Prjetim i drejt dhe i kndshm si ndaj fitores ashtu edhe ndaj disfats. - Ndikim n aftsimin e qndrueshmris, vetnisiativs, guximit, korrektsis, iltsis, - Prjetim i kndshm i kushteve dhe i rregullave higjienike gjat t ushtruarit dhe garave-lojrave, - Prmes aktiviteteve trupore t arrihet motivimi i nxnsve pr t ushtruar n baz t krkesave didaktiko- metodike, - T arrihet q nxnsit duke ushtruar t prjetojn knaqsi estetike dhe ritmike.

136

PRMBAJTJET PROGRAMORE Nr. i orve dhe %

Kategorit

Nnkategorit

Matja e lartsis trupore dhe pesha Testimi: - Krcim s gjati nga vendi, zhvillimi trupor qndrim me krah mbledhur n dhe aftsit shufrn e hekurit, - prkulja e thell motorike n bank - dhe vrapim 200, 400 dhe 600 m. -Vrapimet, Atletik - Krcimet dhe - Hedhjet - Ushtrime n dysheme. - Krcimet, - Hekuri, Gjimnastika - Paralelet, sportive dhe ritmike - Unazat, - Trari gjimnastikor, - Ushtrime ritmike me valle, - Futboll i vogl, - Hendboll, Sportet kolektive: - Basketbol, - Volejboll - Karate, Sportet - Pingpong, individuale - Tenis - Ushtrime formimi, Aktivitetet e - Shtitjet dhe krosi, tjera - Dimrimi dhe verimi - Prmanent, Vlersimi: - Periodik dhe - Prfundimtar

4 or 5.40%

9 or 23%

8 or 23%

13 or 33.75 % 3 or 14.85 %

137

TREGUESIT THEMELOR T PROGRAMIT Kategorit Testi Nnkategorit Matja dhe vlersimi i veorive antropometrike Aftsive lvizoremotorike Vrapimet Prmbatjet programore Pesha e trupit, lartsia trupore, hedhja e medicibalit-krcim s gjati nga vendi, - qndrim krah mbledhur n hekur (sek) -vrapim 200 m (F), vrapim 600 m (M) dhe 400 m (F) - Prforcim t tekniks s vrapimit sipas distancave dhe tempit t ndryshuar si dhe t lojrave themelore t prvetsuara n kl. IV. - Teknika e startit t lart dhe t ult, - Vrapim i shpejt n distanc 60-100 m. - Lojrat e stafets me rekuizita t ndryshme (rrath, shkopinj, shishe druri, topa, shkopinj etj.) - Krcim s gjati teknika trupi n hark dhe mbledhurStandardet e arritshmris Shkalla prfundimtare dhe fillestare e zhvillimit t organizmit.

Atletik

Krcimet

Hedhjet

T prvetsojn teknikn e vrapimit sipas kushteve dhe tempit. T din teknikn e startit t lart dhe t ult si dhe t fitojn shprehi pr reagim t shpejt-daljes nga starti si dhe adaptimi i hapave t vrapimit. T fitojn shprehi pr ekzekutimin e teknikave Hedhja e topthave 200 gr. N gjatsi dhe cak. t krcimit-s gjati T arrihet shprehi n saktsi.

138

Gjimnastika sportive dhe ritmike

Ushtrime n dysheme

Krcimet

Ushtrime ritmike

- Prsritja dhe prforcimi i elementeve t prvetsuar n kl. IV (kaprdim para, prapa, nga pozita t ndryshme). - Kaprdim fluturimthi, - vertikalja mbi duar, - rrotullimi ansor, - ekuilibri ansor dhe ballor (kombinim i elementeve n nj kompleks 3 e m shum) - Prsritja e krcimit t kaluqit kmb hapur dhe mbledhur. Ushtrime ritmike me rekuizita (litar, shishe druri, shkopinj - sipas rekuizitave) - lojrat themelore me elemente ushtrimesh ritmike, vallja popullore nga rrethi- mesi shoqror. Elementet baz pa dhe me top (zhbllokimi, shrbimi, pasimi, pranimi, driblimi, gjuajtja etj.) - loja e thjesht 1:1, deri 2:2,3:3, 5:5. - Elementet baz tekniko-taktike (pasimi, pranimi i topit nga pozitat e ndryshme. - Lojra themelore me rregulla t henbollit. - loja 1+3.

T prsosin dhe t din ekzekutimin e drejt t elementeve n kuadr t lidhjeve-dy e m tepr elemente. Prsosja e teknikave t krcimeve - T dallojn ritmin sipas lvizjeve me rekuizita si dhe muzikn prkatse t lvizjeve ritmike. Prvetsimi i elementeve baz tekniko-taktik me zbatim t rregullave t lojs. Prvetsimi i elementeve baz tekniko-taktike me zbatim t rregullave t lojs

Sportet kolektive

Futboll i vogl

Hendboll

139

Basketboll

- Elementet baz tekniko-taktike-driblim me ndrrim t kahut dhe ritmit, me ndalje me njrn dhe me t dy duart. - pasimi dhe pranimi (kapja) me t dy duar nga vendi dhe n lvizje. - loja n nj kosh - 1:1, 2:2, 3:3 dhe 4:4.

Prvetsimi i elementeve baz tekniko-taktike me zbatim t rregullave t lojs

Volejboll

Prvetsimi i elementeve - Elementet baz tekniko-taktike, - lojrat baz tekniko-taktike me themelore pr zhvillimin e reagimit t shpejt zbatim t rregullave t dhe t shpejtsis, orientimi n hapsir dhe lojs bashkveprim. Prvetsimi i elementeve fillestare t vetmbrojtjes pa kundrshtar Elementet baz tekniko-taktike (kapja dhe mbajtja e reketit, lvizja e kmbve dhe duarve, goditjet e topit n forma t ndryshme- lir) - elementet themelore (kapja dhe mbajtja e reketit, lvizja e kmbve dhe e krahve. goditjet elementare t topit (forma t lira, pastaj forhend dhe bekhend) shrbimi.

Sportet individuale

Karate

Pingpong

Tenis

140

Aktivitetet e tjera

Ushtrimet e formimit

- kompleksi i ushtrimeve t formimit pa dhe me rekuizita e vegla (topa, rrath, shkopinj, toptha, etj.) n do or msimi. Tri her n vit-vjesht, dimr dhe pranver. - lojra elementare n bor. -elementet baz t skijimit,-kthimi paralel, ecje dhe vrapim, shfrytzimi i rekuizitave pr rrshqitje. Prvetsimi i nj ose i dy teknikave t notit, duke aplikuar veprimet e krahve, t kmbve, - teknika e frymmarrjes, kombinimi i teknikave t krahve me kmb si dhe me frymmarrje, - starti shkollor dhe kthimi.

Shtitjet dhe krosi Dimrimi.

Verimi

Nxnsit t aftsohen q n do rast t shfrytzojn ushtrimet trupore. T aftsohen q pa vshtirsi ti prvetsojn pengesat natyrore. - T aftsohen t dallojn llojet e bors dhe t prvetsojn teknikn baz t pozits s trupit n situata t ndryshme t rrshqitjes etj. - T prvetsojn teknikn e stilit t notit q e ushtrojn si dhe lojrat elementare n uj.

141

VLERSIMI Nxnsit duhet t vlersohen rregullisht nga ana e msimdhnsit dhe at n form t: - Vlersimit t aftsive fizike. - Vlersimit t arritjeve tekniko-taktike (sportive) si dhe - Ativitetit t vetdijshm t nxnsve ndaj edukimit trupor. Q t arrihet vlersim i drejt dhe objektiv, msimdhnsi duhet t njoh metodologjin e prcjelljes s transformimit t organizmit t nxnsit n baz t t cilit do t arrij t caktoj shkalln e zhvillimit t aftsive t cekura m lart. Pr kt na shrbejn bateria e testit t cekur n tabeln TREGUESIT THEMELOR T PROGRAMIT:

UDHZIME METODOLOGJIKE T PRGJITHSHME Procesi i planifikimit dhe programimit t Edukats fizike dhe sportive krkon aftsi profesionale si dhe prpjekje t vazhduar q t prfshihen t gjitha ato prmbajtje programore, t cilat me sukses do t realizohen gjat zhvillimit dhe realizimit t procesit msimor. Pr msimdhns t msimit klasor vshtirsit jan evidente gjat programimit, sepse planifikimi dhe programimi sipas krkesave didaktiko- metodike t ksaj lnde varet nga: - Kushtet tekniko- materiale t shkolls (objekti, poligoni sportiv, rekuizitat dhe veglat ndihmse msimore ). - Diturit (shkathtsit) e fituara m par. - Aftsit bio-psiko - sociale t nxnsve. Duke u mbshtetur n kushtet q shkollat tona i kan planifikimi dhe programimi i prmbajtjeve programore nga ana e msimdhnsve duhet br n baz t kushteve reale q shkolla i ka. N munges t kushteve optimale duhet planifikuar dhe realizuar ato prmbajtje programore t cilat do t ndikojn n transformimin e prgjithshm t organizmit t nxnsve.Kjo arrihet nse msimdhnsi ka aftsi didaktiko- metodike duke i njohur format organizative t puns,metodat,parimet e planifikimit si dhe parimet msimore. 142

Gjat procesit msimor kur msimdhnsi shfrytzon format organizative t puns e sidomos organizimin e ors msimore duhet t jet i aft ti shfrytzoj ato forma metodiko-organizative t puns, sepse aplikimi vetm i nj forme t puns, n mnyr permanente, pr nxns t ksaj moshe, m von do t bhet monotone dhe do t mungoj motivimi dhe interesimi nga ana e tyre q me dshir t kyen n procesin msimor. Msimdhnsi, varsisht nga krkesat e nxnsve,duhet n mnyr permanente dhe precize t caktoj kohn sa do t zgjat pr realizimin e tematiks programore, gjithashtu duhet caktuar radhitjen pr realizimin e tematikave t tjera programore. N t gjitha rastet, kur bhet prsritja ose zhvillimi i njsis msimore, msimdhnsi prve prgatitjes praktike duhet br edhe prgatitjen teorike dhe n kt aspekt ti njoftoj nxnsit me vlern dhe rndsin q kan aktivitetet trupore (prmbajta programore) pr ruajtjen dhe kultivimin e shndetit t tyre.

143

Tirazhi: 200 cop E prgatiti pr shtyp: SHTPIA BOTUESE LIBRI SHKOLLOR Prishtin Shtypi: DRUCKART Prishtin

Katalogimi n botim (CIP) Biblioteka Kombtare dhe Universitare e Kosovs

371.214 (075.2) Plani dhe programi msimor : Pr klasn e pest t msimit joformal pr shkolln fillore / [Kryeredaktor Fehmi Ismaili].Prishtin : Ministria e Arsimit, e Shkencs dhe e Teknologjis, 2006 (Prishtin : Druckart).- 144 f.; 24 cm ISBN 9951-16-005-0

144