Lebit Murtishi

Udht e Yjve

roman

Autori: Lebit Murtishi

Redaktor: Kadri Sherifi

Lektor: Isuf Ismaili

Kopertina dhe Prkujdesja kompjuterike: Kadri Sherifi

Lebit Murtishi

UDHT E YJVE (Roman)

2008

- sgj s`kishte t pazakont pr t`u shnuar as pr ritualin e tij t prditshm, as pr ardhjet e ikjet n orar t prpikt, as pr fytyrn e tij t lodhur, asgj... E pazakont dukej vetm heshtja e tij e gjat, me sy t ngurtsuar n nj pik t vetme t lumit, si nj peshkatar pasionant q pret mbi syprin, jo nj cironk dosido, por nj thesar t madh diamantsh... - N vorbulln e mendimeve t tij kishte vetm nj cikl spontan t zvarritjs s ditve t tij t mrzitshme... Aty vinte prdit, pa prfillur pshpritjet e atyre q flisnin paskrahve, vinte e mb-

shteste kokn pas nj faqe guri dhe i tretej shikimi n dallgt e marra, ku krkonte vetveten e humbur, apo t ln diku mes kohsh, n shkrettirat e kujtess s largt, e q i shfaqej mbi lum si fatamorgan e lodhur n ret e pluhurta t Saharas... - Zhytej dallgve, zhytej e dilte si n dallgt e kujtimeve q rridhnin e rridhnin si rrjedh e pakthyeshme e kohs, por q l gjurm, gjurm q s`fshihen n asnj koh... - Heshtja e gjat... Heshtja dhe ngurtsimi i syve ishin t pazakontat e tij. Ndoshta dhe hapat e prshpejtuar drejt vendit t zgjedhur vite m par prej tij, e bnin paksa t uditshm. Ndoshta... Tjetr udi s`kishte n pamjen e tij, ishte fare i zakonshm, fare i barabart me t gjith njerzit t tjer, vetm se i donte dallgt, i donte m shum se t tjert... - I donte m shum, aq sa vet koha i bhej dallg n ast, dallg, q her her, nn indiferencn e saj t shurdhr,

dukej e fshehur gjith dhembja e tij e bujshme. - Sa her zhytej e dilte prsri mbi uj pr t gjetur portretin e mallngjyeshm, q ikte e ikte prej tij, si t ishin dy qnie t kundrta nga i njjti shpirt dhe trup! E ndiqte dallg m dallg, udh m udh! Her i dukej vetja n ndrr, her jasht saj, por ai e ndiqte e s`lodhej... uditej me kto kacafytje mendimesh dhe me kt prhumbje t thell n dallgt e tyre... Megjithat, ai vazhdonte ta ndiqte portretin e humbur, portretin e tij t largt, at q shfaqej sa ora nga honet e errta t kujtess, e i vinte prpara si shenjt i prshpirtshm, pr ta rikthyer n gjurmt e hershme t jets, atje ku flinte e zgjohej ky shpirt, q lvizte kt trup t heshtur... - Ndonjher portreti i tij i shfaqej ne kopshtin e ndrrave t blerta, her - her e shihte si deg t kputur nga trungu dhe t rrmbyer nga erra e tufan t

prudnuar, e q nuk dinte n `stacion dhembjeje do ta shpien... - Edhe figura prbindshash silleshin n kujtesn e tij t mjegullt; kujtes q shfaqej n ndrr, ndrr me sy hapur... - I shfaqej n ato kujtime djepi i drunjt i lindjes i mbushur me trndafila t art, e bri tij, fytyra t lodhura nga rrfimet e dits pr kuledra me shtat e m shum krer prhiheshin. - Ninullat s`dgjoheshin, mbase humbisnin nn zrat e trishtuar t daulleve, q binin pr nder t kufomave t gjalla q ndotnin hijet e brezave n udht e gjata t shekujve. - Nn ato mjegulla t dendura kohsh, nn ato dyndje e `dyndje mendimesh, dallonte apknin e ndrrs, e gjente buzqeshjen e tij t par dhe t mbetur n dhimbjet e paan t shpirtit, e shihte tek rritej triumfshm, duke shkelur mbi kufijt e hekurt t moshs q kishte. - Natyrisht ai vinte re hapin e tij t veant q hidhej fluturimthi lndinave ma-

gjike t fshatit, pr t mbushur duart e njoma me koleksione fluturash, q ia dhuronte vashs grshetgjat, e cila e priste padurueshm nn streh t kasolles, pr t vazhduar lojn e ln pergjysm, e q shpeshher, muzgu i mbrmjes i ndante nga lojrat magjike t nnstrehs.... - Ajo n shenj mirnjohjeje pr fluturat q ia binte, ia falte t gjitha misteret q i kishte dhuruar natyra, pakursyer asgj nga brishtsia e saj gjysmfmijrore. - At djalosh krkonte njeriu i fundosur nn detin e pafund t kujtimeve t brishta, e s`e kapte dot fillin, as fundin e ktij lmshi, q i mblidhej pr fyti si ndonj gjarpr i ftoht... - Koha ha dhe kashtn - e thot populli, kt urti t mome, e koha e ndrrtarit t lodhur kish ngrn kashtn dhe bukn bashk, por ai nuk jepej e nuk jepej...

- Ndiente se po zgjohej nga nj gjum i gjat e i mundimshm, dhe duhej domosdoshm t nisej rrugve t hershme, rrugve q e kishin sjellur n kmbt e ktij shelgu lotues... - Dallgn e kujtimeve duhej derdhur diku, qoft edhe n dallgt e lumit prball, q ikte shprfillshm rrugve t mistershme, drejt pafundsis... - Ishte koha mendonte... Koha pr t folur... Pr t folur s paku me veten... Kt krkonte ai: t flas me veten pa pritur prgjigje... Prgjigjja ishte figura e tij... - Shenjat e kohve mund t`i numroheshin n ball, n flok, gjithkund ... - Kmbngulte si prher n bindjet e veta, kmbngulte q ta gjej apknin e marr t ndrrave, qoft edhe n kraht e vashs me grsheta, q nuk dihet n `an t bots pshprit n heshtje fjalt e mbetura peng nn streht e ndrrs magjike... Po, edhe nse e gjente diku t fshehur pas mullarsh me flutura

n dor, dhe n qoft se takoheshin prrenjve t etur pr kng e blegrima, ata nuk e njohin m njri - tjetrin si njiheshin dikur, ata jan t huaj, jan t largt... - Vashza me grsheta nuk njeh kt fytyr t till t lodhur e t regjur si lkur bualli... Ajo do djaloshin e kohs... t kohs q mori shum ndrra t parakohshme dhe i treti si qiri n shandanin e pashpirt... - Sikur t kthehej koha n fillet e saj t mendur, ajo srish do t`ia falte apknit t fluturave mendurin e moshs... - Ve po t kthehej koha, do ta mirrte n gji srish si dikur, at q ngrysej nn streh, sa her q vashza me grsheta e gjente portn mbyllur dhe duhej t binte errsira, q t kaprcente shufrat e gardhit, pr t takuar apknin e saj me flutura n dor... * * *

- Koha bn punn e saj, ajo ec e ec dhe prapa l vetm gjurm t zbehta, q dhembin e dhembin gjer n palc, duke shkuar deri n thellsit e shpirtit... Nga kto dhimbje, duhet t ngrihesh pastaj si i rilindur, ose si i ringjallur, pr t ecur rishtas rrugve t njjta e rishtas t ndiesh aromn e dhembshur t moshs, t mbetur n koht e largta, nn streht magjike t nj kasolle... Nuk e dinte, ndoshta e njjta shushuritje n vetvete prkund edhe kanatat e ndrrave t vashs s dikurshme dhe e zgjon nga gjumi i ankthshm, t lodhur e me nj djersitje nga rendja e gjat pas netve me hn, q t prmbush me qenien e saj zbraztin e lojrave, q flejn n nj qoshe e zgjohen n nj qoshe tjetr te shpirtit... - Mundohej t gjej sa m shum detaje nga koht q kurr nuk perndojn n kujtesn e tij t mbushur me skena e prapaskena, por ishte e pamundur t prmblidhet n nj episod t shkurtr kohor, t rishfaqur buz nj lumi, gjith ai

zinxhir ngjarjesh q kishte t fshehur n arkivat e shpirtit... - Jo rrall, ndodhte q fantazia t`ia thyente rregullat e dyshimta t natyrs dhe ta kthente n burimet e hershme t jets, ku gjente at djaloshin apkn, prher t gatshm pr aventura t paparashikushme, pr kohn e nj gjysmadoleshenti... - E gjente e bhej nj me t, si ather kur lozte kopshteve t brishta t kujtimeve, si ather kur s`lejonte njeri t`i futej n loj, kur donte vetm me vetveten t ishte... - Vetm vetmia ia sillte m pran portretin q krkonte, vetm ather njsohej me t dhe futeshin pyllit prpjet, bashk me shokt dhe s shpejti arrinin n pikn e zez, (kshtu quhej vendi q ndante prgjysm Trungun m t Lasht t t gjitha pyjeve t bots), ku ndalohej t shkelin edhe zogjt edhe fluturat edhe era edhe dielli edhe gjithka tjetr m e pashpirt, prve shqiponjave q fluturo-

nin mbi qiej, e q s`mund t`i arrinte dot ligji q kishin shpifur rojet e Errsirs t ardhur prkohsisht nga fundi i ferrit dhe q kishin mbetur n kto an si pyka t zeza n zemrn e Trungut t Lasht. - Lisi me shok atje lart uleshin rrz ndonj guri dhe hidhnin syt n ann tjetr t Trungut, dhe me or t tra soditnin lvizjen e degve dhe t gjetheve t shkujdesura ne ann e tij t diellzuar. T magjepsur me pamjet e matanshme t Trungut, ktheheshin prmes mjegulls teposht duke bluar me mijra pyetje e nnpyetje n kok... Kryepyetja ishte pr diellin meq nuk e kuptonin si ai ngurronte t shtrij kraht e ndritshm njjlloj mbi t gjitha degt e Trungut t Lasht, e t njjtsonte pamjen diellore me pamjen e tij te hijesuar... - Kto pyetje ia bnte vetes her pas here, e s`gjente prgjigje as tek vetja, as tek moshatart, as tek t moshuarit, sepse kta t fundit as q e hapnin gojn.

- Fillonte ta mundonte pyetja se pr `arsye njerzit me heshtjen e tyre t gurt u prngjajn varrezave, ndrsa kokat e tyre prngjajn si bashllkt e ftoht q t kallin datn... Prse?.. - Prse varrezat i dukeshin njerz me koka t ngritura nga bota e prtejme, pr t thn at q s`e thot dot asnj gur i ftoht q rndon mbi supet e ksaj heshtjeje mortore. - Prse? - Frika? - Po, po, frika!.. Frika, si prfaqsuese e denj e Mbretris s Padijes, kish vendosur pushtet t plot mbi shpirtrat e verbr dhe do or e ast, shtronte e gurzonte sundimin e saj, mbi secilin shpirt q shfaqte sado shenja verbrie... - Kishte edhe nj dukuri t panatyrshme q krkonte shpjegim po aq t uditshm: shpirtverbrit pr shembull, ishin br sy e vesh i Mbretris s Errsirs...

- `i duhej nj mbreti bashkpunimi me mbetje t tilla njerzore q s`ishin n gjendje t drejtojn as qenien e vet e lre m t`i shrbejn nj mbretrie si kjo e rojeve t Errsirs q e hiqte veten pr m t fortn n rajonin e trazuar, ose si i thoshin ndryshe, Fui Baruti... - I shihte habitshm kto hije q rndonin mbi dhe, e s`i kuptonte q s`i kuptonte. - S`e merrte vesh `donin ata sy t skuqur e t xhindosur e ata vesh t zgjatur, q endeshin errsirs, kur fshati flinte dhe ndrronte t nesrmen e diellzuar. - `do t kishin humbur vall? Mendonte fmija i pafajshm, dshmitari i s nesrmes s afrt... - Donte t pyeste nj nga msimdhnsit e shkolls dhe t gjitha pyetjet i zienin n kok si koshere bletsh t shqetsuara... - Donte t dinte dhe njkohsisht ngurronte t pyeste, meq i vinin n men-

dje dhe ia zinin rrugn fjalt q prsriteshin shpesh n fshat: Gjuha q flet shum e kafshon vetveten. - Dgjonte e s` ishte n gjendje t kuptoj domethnien e ktyre fjalve, q filluan ta ndjekin pas e t`i shfaqen n seciln ndrr... - Gjersa po mendonte t pyese apo jo ndonj msues, iu afrua si hije njeriu i shifrave... - Ishte njeriu q kishte mbajtur dhjetra vite burg npr qendrat e njohura t, Mbretris s Errsirs. - Ai vazhdonte t fliste me shifrat e tij, edhe pse pr ato shifra e kishte kaluar pjesn m t mir t jets npr burgjet m t rnda t Mbretris... - Si u prshndetn, e ndoqi pas q ta pyese diku larg hapsirs s shkolls; atje ku nuk mund t arrinin syt e skuqur e as vesht e zgjatur t shpirtverbrve. - Ecnin si t nemitur e dukej sikur njri ikte, tjetri e ndiqte... Duke ecur si qnie t pagoj, Lisi mendonte ta pyeste jo ve-

tm pr nj pyetje, ai donte t dij m shum, t dij do gj q dinte njeriu me shifra; njeriu q ecte si hije prpara tij. - E shihte e mendonte: Prse tremben nga ky njeri, prse ikin prej tij si prej kolers?!... - N t dyja ant e rrugs frfrinin flett e zgjatura t misrave, q arrinin gjer mbi udh. - Vit i bereqetshm kishte qen ky i sivjetshmi. - Nga ta ktheje kokn, misrat si male dilnin prpara. - Balta q shkelnin pakujdesshm udhs, si pr hakmarrje, ua kthente kusurin duke i strpikur nga kmbt gjer n maj t koks. - Sa udi, mendonte djaloshi, edhe balta e pashpirt ta kthyeka borxhin, e si mund t quhen njerzit q shkilen m keq se balta e nuk kundrprgjigjen, heshtin, heshtin si t pagoj, si t vdekur...

-Iknin e i ktheheshin prap pyetjet e uditshme, dhe i bluanin si mulli kokn njomzake... - Prse t jet e ndaluar t flitet me njeriun q ecte si hije prpara tij? - Edhe njeriu i shifrave q i ngjante hijeve t tejdukshme, e kishte t ndaluar t flas me t tjer pr bindjet e veta, por ai, si kokkrisur q ishte, sapo lirohej nga burgu i radhs, edhe m shum fliste, edhe m shum e ngrinte zrin. - Pr t kishte rndsi e vrteta dhe asgj tjetr... Kurr s`e peshonte t vrtetn me pasojat q ia sillte shquarsia e saj. - Le t bhet `t bhet, - thoshte - e vrteta nuk ndryshon, ajo sht aty mes nesh, ajo frymon ajo rritet... - Pr kto shifra kaq leht t deshifrueshme, hynte e dilte n dyert e burgut, dhe kurr s`pendohej... - Iu afrua dhe n ast iu duk se krshris i erdhi fundi... Edhe pak iu afrua, dhe n fund foli:

- M fal xha K... Njeriu i shifrave e kuptoi kureshtjen e djaloshit dhe me at buzqeshjen tepr miqsore q i bnte njerzit pr vete, tha: - Fol kusho! Kshtu thirreshin kushrinjt n mes tyre, e ata, pasi kishin lidhje gjaku ai iu drejtua djaloshit me ket shprehje prkdhelse... - Desha t t pyes pr at thnien e famshme ,,Gjuha q... - Po, po, - e ndrpreu ai n ast dhe iu qas edhe m afr, dhe nisi pak si me ironi t flas. - Ky ishte edhe stili i tij i shpesht gjat t folurit...Pr t vazhduar iu desh t mbushet thell me frym, sikur do nisej n ndonj vrap maratonik... - Dgjo kusho, - tha - gjuha q flet shum, si kjo e imja pr shembull, edhe mund ta kafshoj vetveten, por i shpton t tjert ama, ndrsa gjuha q hesht pr

t mbrojtur veten, e kafshon veten dhe t tjert! - Eh, mor bir! - m tha ai dhe srish vazhdoi: - Asgj m shum s`krkojn prej nesh, vetm gjuhn ta lidhim e t heshtim... T heshtim edhe pse shushunja e zez, e etur, na rri mbi qaf e na e thith gjakun gjer n palc, t heshtim kur vriten kngt q n djep, t heshtim kur shuhen vajet, buzqeshjet..., t heshtim, t heshtim kur s`heshtet, kur duhet t ulrijm... T heshtim q dhimbjet tona t`i zr gjumi e n heshtje, t vdesin, q fjala e pathn t mbes e t ngrij n buz, t heshtim, t hesh... Se `donte t thot m tej me at pak z t mekur q kishte, s`e morn vesh: as djaloshi kureshtar, as shokt e tij q e kishin rrethuar pahetueshm e q e dgjonin si t magjepsur... - Fjaln ia kputi n mes nj koll e that e sjellur nga kazamatet e errta t Mbretris s Errsirs, dhe q e shoq-

ronte hap pas hapi, njjt si e shoqronin edhe rojet e Errsirs, ose m mir t thuhet, shpirtverbrit, ose edhe m mir, si shrbtori i shkolls, q ishte afruar pa e hetuar askush nga t pranishmit, dhe kish zgjatur vesht n drejtim t njeriut me shifra, dhe dgjonte me vmendje shifrat q duhej t`ua pronte padronve t vet, tek t cilt kish ln peng shpirtin. - Fmijt, posa e pan njeriun me pamje djalli me ato syzet e trasha q i mbante pr t hedhur shikimin m larg e q bnin m t djallosur se vet djalli, si me komand, filluan t shprndahen, pr t mos i sjellur kokarje prindrve t tyre, sepse, sipas ligjit t Errsirs, pr fajet e fmijve t mitur prgjigjeshin prindrit. - Njeriu i shifrave nuk kursehej pr t folur e pr ta ngritur zrin kudo q e pyeste dikush. Ai, shtpi t dyt e kishte br burgun, edhe pse njher n nj koh jo aq t largt, kur ishte pushtuar Mbretria e

Errsirs nga nj murtaj e zez sa vet Mbretria e Errsirs, por shum her m e fuqishme dhe m e madhe, ai vullnetarisht kishte shkuar n vijn e par n frontin e lufts. N luft, prve plagve n kraharor, kishte marr edhe nj numr dekoratash trimrie prej udhheqsve t lufts. - Prher kishte menduar t ngrej nj bot t re mbi ket dh, nj bot pr t gjith njerzit e globit; nn nj diell, nn nj hn, ku do te ngroheshin e do t shronin plagt e s kaluars t gjith s bashku: i ziu, i bardhi i verdhi, i... - Mendonte e luftonte fyt pr fyti me armiqt e Mbretris s Errsirs. - Natyrshm mund t pyes njeriu: Vall, si do t dukeshin rojet e Errsirs n botn q e krkonte ai?!.. - Sa prfundoi lufta, po ata shok e miq t shtirur t lufts, e mbylln n burgjet e errta m famkeqe, vetm e vetm t`ia mbyllin gojn, t`ia shuanin mend-

imin e lir, pr t cilin kishte derdhur gjak e ishte i gatshm edhe t vdes. Duhej ta harronte t sotmen, e t nesrmen, duhej t mbyllte syt e t mos shoh eklipsin racor, t mos shoh errsirn e plot q i kishte br diellit t s sotmes e t s nesrmes Mbrteria e Errsirs; ajo q premtoi parajs pr t gjith ata q i bhen roje, kur udht iu mbylln dhe vdekja e mbuloi. * * * - Si i pushoi kolla, vazhdoi rrugn i vetm duke menduar pr fatin e mjer e vshtirsit e vocrrakve. - E dinte, fare mir, se Mbretria e Errsirs prpiqej q ktyre vocrrakve, pikrisht n koh bulzimesh rinore, t`jua mbillte frikn dhe mjegulln n ndrrat e tyre t bardha... - Ai vet, t nesrmen me ngjyra ylberi e shihte, t nesrmen e mohuar dhe

t dhunuar mbi dymij vjet nga historia njerk... - Ecte e pshpriste dhe melodia e gjetheve t misrit sikur i mbante ison, sikur harmonizonte mallin e tij me ngjyrat qiellore t vjeshts... - N at mall t ndezur n mes t kngs q zuri ta kndoj me fishkllim ere, iu kujtuan shokt e rn n fushn e nderit... - Kt kng, - tha me vete, - e kndonin shokt prpara se t drejtojn gjokset nga vdekja... Kt kng...! Me kt kng n goj dhe me fishkllim ere, ran pr t varrosur t sotmen e errt, q t mos i zr dritn t nesrmes ndrrimtare... - Ai vazhdoi t mendonte pr shokt, pr idealet, pr sakrificat dhe pr tradhtin dhe pyeste veten e po vet prgjigjej: - Ran, po `pan?! - mori frym thell. Mendimet e onin tek shokt dhe sikur ju fliste t tjerve:

- `mendojn ata pr kt t sotme pa t nesrme?!.. - pastaj prgjigjej: - Jo, jo, - u trhoq paksa nga ky mendim dhe vazhdoi t fliste me veten, ata e pan t nesrmen, e pan t ndritur si dielli, prandaj i doln prpara e i dorzuan buqetat me lule...Ata jan vet e nesrmja, jan rrugtimi i shekujve t gjat, jan yjt q s`i errson dot eklipsi i prkohshm i djajve; jan drita q i trheq brezat drejt shenjtrimit t shpirtit. - Besonte aq shum tek e nesrmja, ndaj i kishte dhn t shtrenjtat e t shtrenjtave: rinin dhe gjakun e vet... - Fmijt, fluturimthi kishin arritur npr shtpit e tyre, duke ln prapa njeriun e dashur t shifrave dhe syt e djallzuar t shrbtorit, q zgjateshin frikshm si boll e zez, pr t penguar hapat e tyre. - Ata, pasi kishin ngrn `kishin gjetur magjeve, kishin dalur te krasta mbi fshat, ku takoheshin do pasdite dhe ndaheshin n grupe sipas lagjeve, dhe loz-

nin me top gjersa binte muzgu i mbrmjes. - Ndonjher vazhdonin lojn gjer n kohn kur hoxha i fshatit thrriste ezanin e parafundit pr at dit... - Tek ktheheshin mbrmjeve nga krasta e stolisur me shkoz e dllinj, shfaqej pa pritur fytyra e magjishme e liqenit, nga i cili kishte marr emrin fshati i tyre... - Liqeni, me pamjen e mistershme q kishte, i mbante ata t ngujuar me or t tra n syt e tij t kaltr si qielli... Qndronin e qndronin, ashtu t magjepsur e t dorzuar si prpara nj zane t bekuar pyjesh, pa lvizur, pa piptir, si dashnor ndrrash. - Ashtu sy m sy me t, sikur ndienin mallin q do t`i ndjek m pas npr udht e gjata, e s`do t`i lr t prehen n asnj knd t bots... - Buzliqenasit lindin n ata sy t prrallshm t liqenit dhe rriten rrz maleve shtatlart e t pamposhtur. Liqeni, si duket, u jep butsin dhe dashurin e

madhe pr shtratin e lindjes, e malet, ato u japin forc e qndres, n udht e rnda t jets... * * * - Mngjesi fillonte me kngt e hershme t gjelit. - Pa ato kng t hershme, pakkush do t dinte t`i niste me koh punt e rnda t dits. - Varfria, si zonj e padrejt, vetm hoxhs i kishte dhn privilegjin t mbaj nj or me qystek t gjat Anadolli. Nuk dihej n e njihte hoxha orn apo zgjohej si gjith t tjert me kngt e hershme t gjelit. - Fundja, askujt nuk i hynte edhe aq n pun pasja ose mospasja e nj ore, prve hoxhs dhe disa msuesve t fshatit. - Djaloshit nuk i kujtohet si e matnin kohn msuesit q nuk kishin or, ai mban mend vetm fytyrat e tyre t lodh-

ura, nga ditt e mbarsura me re t dendura, q s`dihej `rrebeshe mund t sillnin...Pr t, ndonjher bota e tr shndrrohej ne Buzliqenas t vogl, e ndonjher tjetr, Buzliqenasi i bhej si nj bot e madhe e pafund. - Shihte me dashuri fmje malet e larta ku kish lshuar rrnj fshati ather kur kish lindur dielli i par... Shtpit e rnditura rreth dy prrenjve t lasht, i dukeshin m t ndritshme se yjt n qiell... Edhe shkmbinjt e bardh e t ashpr, prngjanin me pamje kreshniksh... - Po liqeni? Eh! `domethnie kishte pr fshatin? Ve nj dallg e tij, ve nj kng pulbardhash ... - Liqeni ishte magjia e lidhjs shpirtrore mes buzliqenasve dhe toks s tyre... Pa syt e tij t dallgzuar, nuk kishte kuptim as loti m i dhembshur q vinte nga, udht e qabes... Ai ishte i pari i shenjtorve, t ardhur nga bestytnit pagane. Uji i tij shronte

plagt e mallit, shronte shterpsin, mbushte me ajr udht e shpress; udh, q fill e mbarim, kishin brigjet e tij. - Prej tij i mori fjalt Zef Serembe dhe thuri gjuhn e dhembjes... - Me kt prfytyrim rritej ai, me kto ndrra t mbira mes syve t kaltr t liqenit dhe lisave shtatlart t malit. - Duke shtyr kohn pas nga kishte ardhur, n vitet e tija t brishta, kur sapo qe ngritur n kmb, iu shfaqn ca tabllo t errta para sysh, t pazakonta pr nj fmij... Iu ndal udhtimi i kohs, ishin tabllo t afrta t prjetimit fmijror, kur rritej ndr ndrra, ndrsa jeta, jeta ndrhynte me shpat n dor, dhe shkilte mizorisht mbi ndrrat e bardha... - Q ather mendon e s`i hiqet nga mendja pyetja enigm: Sa i madh duhej t ishte Buzliqenasi, sipas tij, q t pengonte hordhit e egra t Mbretris s Errsirs, q erdhn nj nat me errsirn pr t rrmbyer burimet e ujrave,

dhe pr ta dnuar fshatin me etje t prjetshme. - T prjetshm duhej ta mirrte dnimin fshati i pabindur ndaj rregullave t Errsirs. Ajo urdhronte shprlarjen e trurit pr t gjith banort e Arbrit, pa dallim moshe, t gjith duhej t harronin t kaluarn e tyre, ndryshe ja, i pret: dnimi me etje... - Por, ky ishte fillimi, kishte dnime edhe m t egra, m monstruoze: marrja e nderit dhe dbimi nga vatrat e t parve... - `nuk i pillte mendja e zvetnuar errsirs!.. - Po bota? - Ku ishte bota? - Sa e vogl dukej n syt e djaloshit kjo bot e heshtur si fmij i trembur nga ndrra t trishtuara dimrore... - `kishte q heshtte bota e bnte sikur s`e shihte gjith at gjm q duronte mbi trup buzliqenasi i vetmuar.. Ndoshta nuk kish bot fare pas maleve t

fshatit... Ndoshta edhe degt e matanshme t Trungut t Lasht, lidhur ishin pas trupit t vet, dhe s`mund t zgjateshin n ann tjetr t tij. - Sa deg t ndara numronte vall ky Trung?!.. - Sa dhimbje mbante n Shpirt nga sopatat e shekujve q binin mbi t?!.. - Sa dhimbje kishin t arat n trup, q rrinin si goj t hapura q ulrijn... sa, sa, eh, sa pyetje duhen br eh, Trung, Trung, si munde t mbessh n kmb!?... - Mbetja jote n kmb tregon se Zoti sht n ann tnde, n ann e qndress. Si s`re kurr prdhe?!.. - Pra, edhe Zoti edhe drejtsia, jan n ann e qndress... - Po bota? - Srish me botn e pakuptimt n mendje, srish... - Ku ishte bota, kur kuledra, q s`u ngjante m prrallave t gjysheve, erdhi n fshat...

- Ajo ishte e prnjmend, ajo po grryente prrenjt e gurrat, pr t`i thar mullinjt e buks dhe pr t`i shtruar t pabindurit q po ngrinin krye si njher moti n Malet e Petrinjs, ku lan t vdekur dhjetra taborre t Errsirs. - Thuhej se: Uji fle, hasmi nuk fle. - Prnjmend nuk flinte, ishte zgjuar n mesnat dhe ishte derdhur si gjarpri i heshtur q rrshqet drejt pres s fjetur.. - S`duhet br gjum... S`duhet mbyllur syt... Gjarpri at pret, t na zr n gjum q ta lshoj lirshm helmin n ndrrat tona, prandaj s`duhet br gjum, ai at pret... - Fshati mbante mnd kt porosi t brezave t hershm, ndaj kurr nuk fjeti, kurr s`u zu n gjum... Edhe ksaj radhe, fshati ishte zgjuar... Zgjuar e duarthat me kmishat zbrthyer i doli prpara Errsirs. Doli t mbroj krojet, t mbroj gurrat e lashta q ishin frymmarrja e tij... Hasmi i njjt, me veshje e huqe t njjta, kishte ardhur pr t na

prplasur, pr vdekje... Ata s`ishin t etur vetm pr uj, ata donin gjak, donin t linin gjurm t njjta si t pararendsve t sojit... - `ironi, uji i Buzliqenasit duhej t shuaj etjen e pafund t Errsirs... `ironi... - U shkeln e u prgjakn t dyja palt... Dyert e burgjeve u hapn an pr an... N t gjitha ant shkonte edhe nami i buzliqenasve pr qndresn e tyre, n mbrojtje t asaj pak pasurie q i kish mbetur, nga dhurata t shumta q u kishte falur Zoti! - Koha rrshqiste disi si thuhej: Si zorrt n prush. - Askush e asnjher s`e mori vesh kush e sa pagoi Buzliqenasi, vetm pse u prpoq t pengoj hordhit e mendura, natn kur shkruhej kronika me gjak... - E mbushur sht tok e Arbrit me net e dit t errta...

- Qkur ra errsira e par mbi kto troje, errsirat t tjera u vargzuan nga koha n koh, nga asti n ast. - N kto dallg jetonte Buzliqenasi dhe pjesa e ndar e fisit t Arbrit; pjesa q e kishin kputur nga Trungu kusart e Fuqive t Mdha dhe i ishte dorzuar si trofe Mbretris s Errsirs pr gjakun q kishte pir n trojet e lashta t Arbrit. - Gjma kishte ndodhur shum koh m par, por gjurmt e saj t gjakut, sa m shum largohej koha, aq m shum kundrmonin... - Ndeshja rifilloi aktin n vazhdim t drams, nj dit t shnuar vjeshte. - Njri nga fshatart e Buzliqenasit kishte vn n nj shtiz t gjat gjer n qiellin e shtat Simbolin e Lasht t fisit t Arbrit, dhe e kishte vendosur n maj t minares, q t mund ta shihnin edhe degt tjera t pjess s hijsuar t Trungut, por edhe vet mbreti i Errsirs.

- Mbreti, me t par gjmn, sa nga trishtimi q shihte pr her t par nj qnie aq t uditshme q kishte hapur kraht pr t pushtuar qiejt e kaltr, sa nga dyshimi se kjo qnie e mistershme mund t fluturoj gjer mbi pallatet e tij pr t shpaguar dhimbjet q shkaktoi Errsira mbi erdhet e zogjve t saj, urdhroi kalorsit e Errsirs ta burgosin menjher fajtorin e radhs, ndrsa qnien aq t frikshme q po pushtonte qiellin, ta dbojne sa m larg qiellit t Mbretris s tij. - Nisi gjueti e par... - Shfrim dufesh shtazarake mbi njerz t dyshimt... - T dyshimt sipas prllogaritjes s tyre ishin t gjith arbrort e moshs madhore, ndrsa kishte rastisur q, pr hir t siguris s lart t errsirs, t burgosen edhe gra edhe femij t parritur... - Si prher, me ndihmn e ushtris rezerv t shpirtverbrve, u burgosn nj

grup t przgjedhurish, si n Buzliqenas, ashtu edhe n rrethet tjera. - Udhheqesi i ekspedits, nj fytyrnxir, qndisur me purra, kishte raportuar te i pari i Errsirs: - I dham fund lartmadhri, - kishte thn n hyrje t raportit, - i mbyllm t gjith t dyshuarit, presim urdhrin tuaj si t veprojm m tej. - Ai, duke shikuar qiellin me syt e br prush nga mllefi, nuk prgjigjej, ndrsa shikimi i tij larg n horizont, sikur i thoshte raportuesit: Hej, i mendur?!, `thua? A nuk i sheh si fluturojn mijra shqiponja t reja? A nuk sheh se nuk lejojn shpend t tjer n qiellin e tyre? - A... m fal Lartmadhri q ju shqetsova, kthehem m von... - Kur ai deshi t dal jasht, pa arrir te dera, lartmadhria filloi rishtas t numroj shqiponjat, dhe vartsi e kuptoi q nuk duhej t largohej. - Fjalt e fundit qen: - Qielli nuk pushtohet.

- Vartsi provoi t ndrhyj, ai prap t njjtn fjali prsriti. Kur vartsi deshi edhe nj her t thot dika, ai e ngriti zrin me t njjtat fjal: - Qielli nuk pushtohet... - Zri doli nga zyra dhe mori koridorit teposht, t gjith e dgjuan, polic, hetues, shrbtor; t gjith punonjsit e ngrehins s Errsirs... - Shqiponjat vazhdonin fluturimin... her uleshin e prgjakeshin, her ngriheshin e prgjaknin qiejt... - Ato kishin zn qiellin e t parve dhe mbushnin kthetrat me cop rrufesh pr t goditur thngjijt e Errsirs n vatrat e Arbrit... Kaltrsia e paanshme ishte e lir. Shpendi i shenjt po kpuste prangat e friks dhe po ngjitej srish n majat e lashta qillore.. Koha zvarritej, por ecte, ecte... Ecte koha e prgjakur gjer n fyt! Edhe pikat e shiut, pikonin t prgjakura n vend t lotve t shterur n zgafellat e syve e t dhimbjes...

- Lufta mes qnies qiellore dhe rojeve t Errsirs, do t pronte nj dit flakt n t katr ant e Trungut t Lasht t ndar n dysh, n tresh a n m shum cop, diku mes shekujve kopile, kur nnnjerka e shthurur kishte vn n tezga pazaresh edhe prapanicn e saj pr ta shitur. - Kujt duhej t`i themi nn pr pesqind vjet? Kujt ia vum kokn n prehr?! - Mir q jemi gjall!.. - Kujtesa historike e bnte Lisin edhe m t vrazhd ndaj disa t ,,moderuarish q krkonin t jetojm bashk, nn nj streh me ,,Mbretrin e Errsirs se gjoja Fuqit e Mdha nuk dashkan ta shembin Ngrehinn q e bn t part e tyre... - Nuk dashkan ata q na i vran kujtimet e bukura... - Qysh ather, kur Trungut t Lasht iu nguln thikat e helmuara n trup, kujti-

met e vetme t Arbrit jan luftrat dhe gjaku... Kur pranverat ia preknin dhimbjet q t mos vdes n gjum, nj dor e fshehur pas Mbretris s Errsirs, ia ngulte thikat edhe m thell, gjer n palc... - sht nj dhimbje e fort, kjo ndjenj ferri, q rndon si rras guri n frymmarrjen e Arbrit e q sht fshehur n qnien e tij, dhe zgjohet e tregon dhmbt, sa her q niset pr udh... - Dhimbja bashkudhtare e nderit t tij... - Kalimtart e rastit, dukej se i shmangeshin rrugs pr t mos u ndeshur me t panjohurin e humbur, q kishte pushtuar nj shkmb t ftoht bri lumit t rrmbyeshm, dhe q ishte shndrruar edhe vet n gur po aq t ftoht e t pandjeshm, saq nuk i ndiente as pshpritjet e kalimtarve kureshtar e as gjmimet e qiellit, q jo rrall, shprthenin me breshr e shira t rrmbyeshm, sa vet lumi. Ai kto nuk i prballonte

dhe shtrngohej t dilte nga shtrati i lindjes, dhe t mirrte udht nga t mundte e nga t`i tekej... - E `barr mbante mbi supe ky njeri i frikshm? - pyeste veten n heshtje ndonj kalimtar... - Heshtjen e vdekur e prishi nj melodi drithruese q ngjante me zra kavallesh t largt e q i preku aq shum telat e akorduar t shpirtit t tij, saq nuk e vrejti fqiun e tij t afrt tek ecte udhs me radio n dor. - Kngt shprndaheshin anve t lumit e prziheshin me kngt e dallgve t mallit, q kishin ngujuar Lisin bri atij shkmbi t ftoht q nga ort e para t mngjesit. - Shelgu i vjetr q mbante kraht varur mbi shkmb, po aq i ftoht ishte, po aq i huaj... - Ai vinte pran tyre dit pr dit, dhe asnjher s`u miqsua me ta, prher t largt mbetn.

- Megjithat, midis tyre kishte dika t mistershme, dika q ngjante me dashurit e heshtura, t ngurta, t prjetshme.. Prandaj vinte, se nuk mund t rrinte pa at shkmb e at shelg t vjetr. - Lis, o Lis! - i foli fqinji me z pak m t lart se herave t tjera. Ai, si i prhumbur ndr ndrra t uditshme, u kthye me fytyr nga Shpendi dhe sikur iu prish qejfi kur e pa fqinji i tij q i kishte ardhur fare pran pa e diktuar. Sot donte t ndihej plotsisht i ndar nga bota q e rrethonte e t fshinte n heshtje pluhurin e mbledhur mbi sirtar t kujtess s mjegulluar; t`i hap nj pr nj t gjitha flett e kohve t shkuara e t mbledh n grusht xhevahirt e shtrenjt e t`i vendos n nj vend t dukshm, sado q dhimbje mund t krijojn zgjimet e ndrrave t fshehura n kujtesn e tij t lodhur... - Tashm, me ndrhyrjen e Shpendit, ishte prishur ritmi i ngadalshm, por i sigurt, i zbritjes shkall-shkall, n shpell-

at e errta t kohve, ku Lisi krkonte vetveten e mbyllur... - Ishte prer rruga q e shpinte, her n kopshtet prrallore t fmijris, her n ndrrat e paanshme t rinis. - Duke dashur ta ndalte kohn atje ku i plqente, atje ku i kishte ngrir nj pjes e madhe e kujtess, e nuk gjendej diell q ta shkrij, ai vinte ktu pran ktij lumi e fliste me t gjersa dikush nga kalimtart ia prishte ritmin e krijuar. Dhe ja, erdhi dikush... - Lis! - thirri edhe njher Shpendi, duke dashur s paku nj prgjigje nga tjetri q e shihte e bnte sikur nuk e shihte. - H `bn aty?!.. - Po i shoh dallgt tek vallzojn!.. - Eja po deshe t bjm nj shtitje t shkurtr! - Jo, jo, vazhdo, jam mir ktu! - Shpendi e dinte se nuk duhej ta prsriste t njjtn pyetje dy her, prandaj u nis pa e zgjatur m tepr.

- Tingujt e muziks mbetn aty diku, rreth Lisit, rreth shkmbit t ftoht. - Lisi dgjonte kngt e vendlindjes dhe zhytej edhe m thell n dallgt e mendimeve, ku krkonte pr ta gjetur fillin q me t t thurte lmshin e madh t kohve t zhurmta t jets s tij. - Aty, buz lumit, sikur flinte dika, flinte e zgjohej m bujshm, m kthjellt. - Si u largua Shpendi, u ul n vendin e prditshm, aty rrz shkmbit, dhe sikur iku diku, diku shum larg. - Sa uditshm, e gjeti at q krkonte prej vitesh, at q i vinte e i ikte vettimthi... - E gjeti n prag t shtpis, aty ku e linte shum her dhe kthehej e gjente srish. - Lisi m n fund gjeti portretin e humbur. - E gjeti djaloshin e burrruar prpara kohe... - Udht ndoshta q nga lindja i kemi t shkruara, mendoi dhe vettimthi kujtoi

nisjen e par drejt udhve t panjohura dhe pafundsisht t gjata. - Kujtoi apknin e paprmbajtshm q pa dshirn e tij, e drguan prindrit n qytetin P... pr t vazhduar shkollimin e mtejshm, ngaq n qytetin e afrt t Buzliqenasit, shkollimi i mesm dhe shkallt tjera m t larta t shkollimit zhvilloheshin vetm n gjuhn e specieve t zgjedhura nga rojet e Errsirs. Gjuh tjetr nuk pranohej, nuk plqehej pr m tepr Errsirs i pengonte do tingull q s`ishte ngjashm me zrat e tyre t kobshm; me zrat, q produkt t vetm kishin prbuzjen dhe urrejtjen... - Duhet t nisesh! - i tha e ma. Ndrsa i ati ishte n gurbet n nj vend t largt. - Po nn, do nisem... - u mbushn me lot mallngjimi... Fjalve ua kishin zn shtegun lott dhe sikur s`gjenin forc t kaprcejn mbi at mall t ndezur, s paku, t ngushllonin shpirtin e ndjeshm t Lisit...

- Nuk i plqente largimi nga fshati i tij i dashur, ku kishte mbushur pesmbdhjet pranverat e para, prej t cilit nuk ishte larguar asnjher. Ai ishte pragu i tij i ngroht. Kurr s`e kishte ln at prag, q do t`i flinte gjithnj brenda syve ngjyr gshtenj. At, tashm do ta shihte npr ndrra si pejsazh t turbullt, q dukej sikur ikte prej tij do ast e do or... Ai do t bhej kryefjal n kalendarin e ditve t mbushura me mall, sa her do t numronte ort e mbetura pr t`u kthyer prap n ngrohtsin e tij... - Qkurse kishte shkuar n qytetin P.. ose, si i thoshin ndryshe, Qyteti i Gurt, secila ndrr me t njjtn pamje i shfaqej: malet, fushat, liqeni... - Ndonjher ndryshonte rendltja, por gjithnj, gjithnj, kto pejsazhe pushtonin ndrrat e tij. Kishte raste kur liqeni i shfaqej si nuse lnesh, e malet bheshin kulla me shum kate dhe brenda odave dgjohej knga e pleqve t lasht; knga q bnte thirrje pr t`i vn

gjoksin errave q frynin me trbim n t katr ant. - Lmenjt, edhe pse kishte hyr vjeshta q moti, n koh shirash i shihte... pastaj grumbuj drithrash t art si grumbuj shpresash t varura mbi supet e koves shihte... - Kur zgjohej, i duhej nj cop her t vinte n vete, nga gjith ato ndrra t prsritura, q i mbushnin me mall zbraztit e netve t gjata t djaloshit shkollar, por akoma t mbyllur n esencn e nj fshatari fanatik, q krkonte dituri, duke bartur ndrr m ndrr idilizmin e vendlindjs. - Qyteti i Gurt, me pamjen e uditshme t kohve t largta, n fillim, iu duk si tabllo e varur n muret e kshtjells s Arbrit, q lkundej nga njra koh tek tjetra, pr t prekur kujtesn e prgjumur t truallit dhe t fisit... - Ditt vraponin.. Ato iknin pas kohs. - Lisi bhej gjithnj m i madh e m i dukshm.

- Ai tashm natyrshm u prshtat me mrekullit e qytettit P... kishte filluar t`u shtrohet msimeve dhe t shihte sa m pak ndrra, prve kryendrrs, t kthehej n fshat i shkolluar dhe t hapte edhe atje nj shkoll t ngjashme me kto t qytetit P... q t msonin fmijt e atjeshm, gjith at q msonte ai nga msuesit e rinj. - Lis, mos ik pa mua! - u dgjua zri i shokut K... - Sa t`i mbaroj ushtrimet n piano, do t vij... - Mir, - tha Lisi - do t t pres posht, prpara mbltores. Zbriti udhs s gurt drejt qendrs... - Atje e priste shoku Sh... i cili kishte dalur nj or m prpara pr t`i pritur shokt, t cilt do t vinin pr t`u bashkuar me mizrit e gjata njerzore, q ecnin rrugve t qytetit, si kolona krushqish t lidhur dor pr dore, q nga lashtsia gjer n mbrmjen e sontme...

- Ishte fest nntoresh, festa e par q e prjetonte n bulzimet e jets s tij. - Pr her t par n kt fest shihte aq flamuj kuq e zi me shkabn dykrenore n sfond. Ishte festa e par q mori n gjirin e zjarrt djaloshin e paprmbajtur. - Kjo fest i ndenji pran n dasma e n morte. Fest, q e mori me vete e kurr m nuk e lshoi entuziazmi i saj. Ecte rrugs me shokt, e ndiente nj knaqsi, nj zjarr n gji... Qytetin e tr e kishte n sy... Qytetin e tr e shihte dyngjyresh. - Tjetr ngjyr nuk futej n syt e mbushur me lot... lot t sjellur nga vendlindja e largt... - Tashm s`qan nga malli! Tashm s`ndjente mall! As mall pr liqenin, as pr Buzliqenasin, tash ndjente di tjetr, di t pashpjegueshme...

- Edhe pse e njihte veten pr t fort, brenda kishte dridhje, sikur po lkundej, sikur do prplasej... - Megjithat, e mblidhte veten e fluturonte npr udht e gurta. - Dikur u ul, u ul n nj knd e s`i ngopte dot syt! - Kurr s`kishte par bukuri t till, q knaqte aq shum dhe q e shijonte shpirtrisht. - Shiko! - i thoshte vetes, - shiko e mbaj mend!.. - Mbushej shpirtrisht gjithnj e m shum me knaqsi dhe i thoshte vetvetes: - Kto pamje duhet t`i osh n Buzliqenasin tnd!.. - Eh... si do t`i shpjegonte me fjal pamjet q i ngrin n sy. - Kush do ta kuptonte kt mrekulli q do ta bartte ai nga qyteti P!.. - Lis! - i thirri dhe iu afrua Shoku i tij Sh... dhe i tha:

- Pr tilla pamje q shohim ne, pr her t par sonte, vllezrit e mi, dy m t mdhenjt, kan vuajtur me vite npr burgjet e ksaj fare t keqe... - Dhe shau aq ndotur sa edhe vet u turprua nga fjalet q tha... - E di, e di, por duhet t them edhe un dika: Ata q vuajtn pr kt popull do t jen prher t nderuar, por rruga jon nuk mbaron ktu, nuk mbyllet tek dyert e burgut, ajo sht e gjat, kushedi gjer ku, prandaj duhet t mbledhim mendjen dhe t shikojm se `duhet br m tej... Nuk do t rrim duarkryq e t numrojm plagt prderisa e kemi hasmin brenda oborrit... Kur ta shporrim nga pragu yn edhe mbetjen e fundit t tyre, ather do t`i themi e do t`i shkruajm t gjitha ndodhit e hidhura nj pr nj, q brezat e ardhshm t din n `rrug kan ecur t part e tyre.. T din se `i dhan drits s liris q ndrrohet brez pas brezi; t din gjith at q duhet t din. Dhe t besojm se ata do t din

ta ruajn at q do t`ua lm ne trashgirn. E, mos e thnt Zoti, q kto rrug t mbesin t hapura, mos e thnt Zoti!.. - Fjalia e fundit mezi i doli nga goja, mezi u shkul nga fundi i shpirtit, megjithat, e tha... - Ne qytetin P... Lisi kishte msuar se si shfaqen shenjat e para t shpirtverbris dhe `sht n t vrtet kjo smundje... - Kt e kishte kuptuar nga shpjegimet e nj msimdhnsi, q ishte po aq gojlshuar, sa njeriu i shifrave n Buzliqenas... - Sipas asaj q kishte dgjuar nga msimdhnsi, dilte se edhe n rrethin e tij t gjakut, kishte t prekur nga kjo smundje e rnd. - Lisi i etur pr t msuar sa m shum e pyeti msimdhnsin e tij: - Cilat mund t jen shenjat e qarta q dshmojn se i prekuri s`ka kthim prapa?

- Msimdhnsi pa u hamendur ishte prgjigjur n mnyr t thjesht: - Ata q preken nga kjo murtaj, q n ort e para psojne amnezi t plot, domethn, harrojn kush jan, nga vijn e nga shkojn! Harrojn gjakun e fisit dhe jan n gjendje ta shesin pr nj lir t njollosur t gjith gjakun e damarve t fisit arbror. - Lisi, gjithnj e m shum, po msonte shum t panjohura q dilnin nga koha e mbarsur. Filloi t sjell n mendje t prekurit e mundshm nga kjo smundje. Nisi t persiaste. Filloi t`i numronte sa ishin e kush ishin?.. Cili?.. Pse, pse?.. Kujtonte sjelljet e pazakonshme t tyre, q prputheshin plotsisht me fjalt e msimdhnsit, dhe identifikonte pastaj emrat e tyre. Ata nuk hanin as nuk pinin m si t tjert, nuk visheshin si t tjert, madje edhe t qeshurat i kishin ndryr e shuar. Kur prqeshte dikush n ndonj rast ndonjrin nga rojet e Errsirs, ata ndrysh-

onin e bheshin m t zinj se bloza e oxhakut t papastruar. Kur shpirtverbrit merrnin npr goj ndonjrin nga t pabindurit e fshatit qeshnin e gajaseshin aq shum sa t pshtiroseshin jo vetm ata por edhe tr rrethi i tyre. - I gjeta, - tha me vete, - i gjeta, ata jan... Ishin ata q silleshin si t zaptuar nga qoftlargu, kur permendej madje edhe nj emr i atyre burrave q s`e njihnin pr mbret n Buzliqenasin e tyre, as t parin e as t fundit qnie t Mbretris s Errsirs. - I gjeta, - pshpriti srish m vete! - I gjeta, ata q s`jan m as t fisit e as t vetvetes, ata q kan dalur e kan ikur nga lkura e vet... Smundja kishte ardhur dhe ishte prhapur bashk me ardhjen dhe me vendosjen e rojeve t Errsirs n kto an. Sipas ktij zbulimi, duhej t gjith banort e Arbrit, t ngrihen e t luftojn, q

kjo murtaj t kthehet n vendin e origjins, ndryshe, nuk i dihet e nuk i dihet... Lisi u lndua rnd nga ky mendim i trishtuar dhe e dshpronte fakti, se smundja nuk kishte shrim t plot. Ai q vendoste t shrohej, duhej ta mohonte shpirtin q e kishte munduar, dhe pas nj rituali t ardhur nga vendet arabike, t futej n nj shpirt tjetr t shprlar nga t gjitha mbetjet e mkateve. Prpara se t fillonte rituali, i smuri duhej t pranote t gjitha t bmat e veta djallzore, si prpara fisit ashtu edhe prpara Zotit. Rituali fillonte me pirjen e ujit t bekuar, me t cilin, m pas shprlahej edhe trupi... Mirpo, trupit i nevojitej edhe nj procedur torturuese fizike, t ciln e kryenin njerz t zgjedhur q i njihnin lutjet e veanta dhe dinin si ta bnin prznien e djajve nga trupi dhe nga shpirti i zaptuar. Shpirti ndodhte q shrohej, varsisht nga thellsia e bindjs s t penduarit,

po shenjat e zeza nper trup, mbeteshin t njjta gjat gjith jets. Pas rikthimit n fisin e vet, ata i priste edhe rreziku i prhershm nga rojet e Errsirs, sepse ato, vetm me mbetje t tilla ushqeheshin... Kur dikush prej t smurve provonte t shrohej, ata e coptonin dhe e hanin t gjall, njsoj si e hanin hienat e fshehta pren e tyre. T pakt ishin t smuret q provonin t futeshishin n sprova te tilla... Gjer m sot, nuk njihte askush ndonj t shruar, perve fjalve q qarkullonin posht e lart pr kt lloj shrimi. Nj luft t till, dukej e pamundur se, mund ta bnin shpirtverbrit e drmuar, megjithat, thellsia e pafundme e shpirtit t njeriut, l vend pr t besuar edhe ne mrekullit e prfolura. * * *

Po afrohej fundi i gjysmvjetorit t par shkollor dhe Lisit i duhej m shum koh pr msim, ndaj edhe prpiqej t harronte gjith at q kishte dgjuar e msuar nga msimdhnsi i tij pr murtajn e turpit, sepse natyrshm donte t kishte nota sa m t mira, pr t`i gzuar edhe prindrit, t cilt prve mallit, kishin edhe merakun se ` nota do t kishte dhe si... Zgjohej heret, hante dika q kishte mbetur nga darka dhe ikte si me vrap n shkoll. T ecurit e tij linte prshtypjen e nj provinciali t pandryshueshm.. Ecte sikur donte sa m shpejt t arrij n cakun q synonte e t lr pas krahsh gjith ato imazhe q ia zinin rrugn q ndiqte, rrugn q ndrronte ta permbyllte sa m par. Shokt e dhoms, q i kishte edhe shok klase, pr t qen n hap me t duhej nga pak t vraponin e kjo u shkaktonte shpesh t qeshura shoqrore.

- M ngadal Lis, nuk ikin muret e shkolls, as ne nuk jemi kujdestar dite sot, - e ngacmoi njher shoku tij K... i cili e kishte pak m vshtir pr ta ndjekur, ndrsa shoku tjetr Sh.., ishte kmbgjat dhe sigurisht ndiente knaqesi kur ecte n hap me Lisin... - Si the? - bri kinse s`dgjoi Lisi. - A di far Lis, - vazhdoi K..., do t m duhet t t`i lidh hapat me litar aq sa un zakonisht i hedhi hapat q t mos rend pas teje m si nj fmij... T qeshurat e tyre trhoqn edhe vmendjen e kalimtarve. Dikush e kthente koken, dikush shihte punn e vet, ndrsa ata qeshnin pa vrejtur syt e te tjerve. Lisi ishte msuar t ecte npr rrugicat e fshatit ku t gjith duket sikur vrapojn pas dikujt. sht vet gjallria e jets ajo q i shtyn njerzit t shpejtojn hapin e t duken sikur fluturojn, sikur ngjiten n drejtim t qiellit pr t zbuluar fshehtsit e natyrs.

- K... dhe Sh..., shokt m t mir t Lisit, prpiqeshin ta msojn t ecurit si, qytetar mirpo ai, si pr inat, nuk hiqte dore nga stili q i vinte nga fmijria e tij, dhe cila i dukej gjithnj e m e largt. Ata ishin br nj treshe e pandashme, dhe gati i tr qyteti i njihte m shum si treshe se sa sipas emrave q kishin. Kjo lidhje e ngusht e tyre kishte rn edhe ne syt e rojeve t Errsirs q sorollateshin qytetit posht e lart, vetm se ktu, pr dallim nga vendbanimet e treshes Errsira ishte m e matur, m e trhequr; ktu ishte pak m ndryshe... Ndoshta shqiponjat q ngriheshin koh pas kohe n qiell, e kishin detyruar Errsirn t trhiqet pak menjan, pr t ln prshtypjen e nj paqejeje q ndillte kob, q ndillte vdekje... Ndryshimi mes Buzliqenasit dhe qytetit P... e kishte pushtuar t trin, dhe s`dinte ku t krkonte edhe nj shpjegim e t mos dshprohej, si i ndodhi me at, murtaj turpi.. Duke u menduar e duke

hedhur hapat e shpejt q ndonjher nuk shihte as nga e onin, sikur ndiu nj z t njohur. U kthye dhe ndeshi drejt e n syt e thell e t zinj t msimdhnesit t tij, t cilin tanim e kishte edhe mik. - I ngrinte bebzat e prlotura nga pluhuri i holl q ngrinte era e leht npr qytet... - O Lisi! - tha ai si i uditur dhe pyeti: - Si dukesh, a je mir?... - Mir, profesor, mir jam... Gjat t folurit, Lisi pati ndrprerje, prandaj vrehej qart nj shqetsim i tij. Msimdhnsi, e rrembeu pr krahu si nj fmij, t cilit sikur s`kishte koh t`i shpjegonte asgj dhe vazhdoi t ecte me t pa e pyetur fare. Ai e dinte se ngurrimit t Lisit do t`i vinte fundi, ndaj edhe vet, sikur iu dorzua rrjedhshmris s natyrshme. Prpara se t arrinin te shatrvani Lisi nisi t`i shfaqte shqetsimin mikut t tij pr t gjitha pyetjet q kishte mbledhur npr qytet koht e fundit, e q nuk ishte

n gjendje pr t`i kuptuar qart dhn prgjigjen e duhur. - Lis, t gjitha i mora vesh, dhe tash m dgjo me kujdes: shqiponjat, anemban Atdheut, t njejta jan, - tha dhe sikur pushoi nj ik e pastaj vazhdoi: - N kt pjes duken pak m t heshtura rojet e Errsirs, jo se jemi t ndryshm ktu, madje edhe rojet e Errsirs njsoj jan, si edhe atje n ann tjetr, ku jetoni ju, prandaj nuk thuhet kot: T gjith derrat nj turi kan. Ktej edhe numri i shqiponjave sht m i madh, por edhe rojet e Ersirs e kan m vshtir pr ta kontrolluar nj front shum m t gjer se atje. Sidoqoft nga Tivari n Manastir shqiptart jan t pushtuar. Pra, si e sheh, ne jemi t njejt, ashtu si i kemi edhe pushtuesit e njjt. Sulmet e tyre koh pas kohe, n pjes t ndara dhe t zgjedhura prej tyre, mjerisht kan dhn rezultate. Kjo pr ne s`do mend sht e hidhur, por ne duhet

t`i vm gishtin koks, ne duhet t`jua imponojm terrenin dhe kohn, ather kur ne mund t prgaditemi pr t luftuar, e jo ata... Ne duhet ta bjm punn ton. Ne duhet t`jua bjm t pamundur armiqve tan realizimin e planeve t tyre, prandaj duhet t bashkohemi dhe t`iu japim goditjen e fundit dhe vendimtare.. N qoft se nuk e bjm ne bashkimin, do ta bjn brezat e ardhshm, por, pa dyshim fare para atyre brezave, do t jemi t turpruar: mbaje mend kt!... Pas prfundimit te vitit shkollor, Lisi ishte kthyer n vendlindje m i rritur dhe m i pjekur. Rrugen e kishin bre bashk me shokt K.. dhe Sh.. Kur ishin ndar n qytetin T... asnjri s`i kishte br ball lotve. Kishin qar si fmij e po si fmij ishin prqafuar gjat, duke uruar q sa m shpejt t takoheshin n qytetin P... cili tashm i kishte prvetsuar aq sa u bhej se e kishin si vendlindjn e dyt.

- Mos harro Lis, adresn time e ke, m shkruaj sa t mbrrish. . . - Mir K... - iu pergjigj Lisi, ashtu mrzitur, por pa u hamendur me at mikpritjen tradicionale arbrore ju tha: - N qoft se keni koh ejani ndonj dit edhe t rrim bashk edhe ta shijoni bukurin e Liqenin tim. - Mirupafshim! - Mirupafshim! - u dgjua zri i njkohshm i shokve q mbetn prapa, ndrsa zhurma e motorit t autobusit i mori me vete fjalt q u than pas prshndetjeve. Ato i treti n ajrin e ndotur... N fshat kishin fiiluar t korrat, dhe Lisit i ikte koha m shpejt se `kishte menduar. Ia kishte nda t rrinte aty ku kishte lindur e prjetuar gjrat m t bukura t jets, por gjithashtu i vinte mall tash edhe pr qytetin P.., ku iu kishte rritur edhe shtati, ku madje e kishte hapur edhe nj kapitull t ri: at m t ndjeshmin e jets.

Ishte rinia ajo q zinte n qytetin P... q zhurmonte e krijonte m shum se fmijria e brisht e idilike. Tash e tutje duhej t matej n do hap q bnte, n do fjal q do ta fliste. Nuk mund t dilte m tek nnstreha e kasolls pr ta takuar vashzn q i bnte flokt grsheta. Tani kishin tjetr mosh,.. Ne fshat kishte plot moshatar t tij q nuk kishin t drejt, jo vetm t shkolloheshin, por as ta kalojn pragun e shtpis pa ndonj prcjells t familjs. - Natyrisht kjo e brengoste Lisin pa mas. Kur do ta shihte, - mendonte, Buzeliqenasin si qytetin P... Atje ishte jeta ndryshe, edhe pse kishte raste t ngjashme si n Buzeliqenas, megjithat ishte ndryshe. Kishte takuar vashza t mitura q kishin ikur nga shtpit e tyre pr t mos zbatuar vendimin anadollak te prindrve primitiv dhe ishin dorzuar n qendra t

posme shoqrore, t cilat merreshin me prkujdesjen dhe me shkollimin e tyre t mtejshm. - Ktj, n kt pjes t Trungut t Lasht, nuk kishte institucione t tilla q t merreshin me kt plag sa t lasht, aq edhe t dhimbshme. Si pr ironi, ktej bhej e kundrta. Ligjet e sajuara nga rojet e Errsirs, ndalonin shkollimin e fmijve t Arbrit n gjuhn e tyre. Pr kto arsye, Lisi me shok, ishin detyruar, edhe pse t vegjl, ta linin vendlindjen dhe prehrin aq t nevojshm t nns, pr t vazhduar shkollimin n pjesn tjetr t Trungut, q po ashtu sundohej nga e njjta Errsir, por me pak ndryshime jo shum t mdha. Punonte Lisi fushs e malit, punonte e mendonte pr fatin e vashzave, pr fatin e moshatarve t tij, q treteshin brenda kuvlis t zakoneve prapanike, cila ishte m e errt se vet nata pa hn. N familjn e ngusht s`kishte raste t tilla, prandaj Lisi ishte shum krenar.

Ai e kishte msuar mir t vrtetn e hidhur t popullit t tij, kshtu q ndjehet i mrzitur dhe i menduar. Prindrit e tij i kishin kaluar lehtsisht pragjet e zakoneve prapanike. Ata i kishin drgur te dyja motrat e tij pr t`i shkolluar larg Buzliqenasit, njejt si e drguan edhe at n qytetin P... Nuk mjaftonte shkollimi i dy, tre a katr vajzave pr t dalur nga shpellat e errta e t pafundme t robris, ku e kishte katandisur qenien e arbrit shekuj pas shekujsh t gjat, her njera e her tjetra mbretri, prandaj duhej br m shum... Koh nuk kishte pr t`u menduar... Koha nuk priste m shum... Duhet t thuhej e vrteta e ndrydhur ndr dhmb, e vrteta e vrar n prag te ders, e vrteta e lodhur rrugve dymijvjeare, q dihej e nuk thuhej e q paguhej shtrenjt. Por, e drejta me fardo mimi q do t paguhej duhej thn, ajo ishte e kyur n sirtaret e egrsis t pushtuesve t arbrit. Prandaj e vrteta dhe

e drejta duhej patjetr t dilnin n drit, sepse ishin gjithka. Jeta, vdekja, rilindja dhe shptimi jan t lidhura ngushtsisht me t vrtetn e t drejtn. Njerzit e Trungut arbror duhet t`i thoshin ato qart e t bnin `ishte e mundur pr ngadhnjimin e tyre pr t mos vdekur n heshtje. Tingllonte e vrazhd t thuhej se jemi robr, se jemi irak n shtpit tona, se jemi t poshtruar, se jami t prbuzur, e te prdhunuar... Si do t`ju dukej kjo e vrtet kaq e hidhur dhe padinjitetshme atyre q mbanin mustaqe gjer te vesht; si do t`ju dukej atyre q ishin msuar t ken nj tutor mbi kok... Dreq o pun! -mendoi Lisi, - ndoshta robria e gjat lshon rrnj t tilla n trurin e njeriut aq sa e ka t vshtir ta pranoj t vrtetn... Me t tilla mendime fluturonte Lisi, pr t gjetur veten mes ktyre udhkryqeve, q ia bluanin kokn.

- Sapo ishte takuar n mbrmje me t gjith moshatart e tij, kishte filluar t`ju fliste pr kto dukuri jetgrryese. Kishte thn at q dinte dhe sikur ishte lehtsuar, sikur ndihej m i lodhur, i shkarkuar nga nj barr e rnd. Njri nga shokt, si me t qeshur i kishte thn: - Ke filluar t`ju ngjassh t pabindurve Lis!... Kujdes gjuhn, se ti e di!... Pasi Lisi i dgjoi kto fjal nga shoku i tij, e ndrpreu bisedn. M pas ai e takoi njeriun e shifrave duke ia thn ato mendime q jua kishte thn m par edhe shokve t tij, t cilt e respektonin edhe pse ngacmimeve djaloshare t tyre i shmangej dot. Por megjithkt, shokt e donin shum ashtu si i donte dhe respektote edhe ai. Ju plqente atyre ato q i thoshte ai qoft kur fliste pr robrin shekullore dhe pr zgjidhjen e menjhershme t shtjes shqiptare, qoft kur fliste pr pozitn e mjeruar t femrs...

- Duhet ta dim e ta pranojm, - thoshte ai, - se nuk jemi aq sa numrohemi, prderisa gjysmn e popullit, pra femrat, i mbajm, vet ne, si t burgosura. Pra, jemi gjysma e asaj q ne e dim. Njeriu nuk mund t kerkoj liri pr veten pa prfillur t tjert, e pa u liruar nga barra e mykut patriarkal, pa qen i lir nga mbeturinat e panevojshme dhe njkohsisht prgjgjes pr vetveten. - Lisi pushoi fare pak dhe tha: - Liria nuk sht liri n qoft se fati i nj njeriu ose nj familjeje, lihet n dor t nj padenji, q sillet si pronar e jo si drejtues, jo si kryefamiljar, - dhe vijoi m tej : - Kto prapambetje te mykta duhet t luftohen, por si dhe me far mjetesh, prvese me armn e dijs, me armn e arsimit, sepse tani pr tani dika tjetr m t prshtatshme nuk mund t gjejm. Dukej e pamundur q nj pjes e mir e nj gjenerate, q rritej m shpejt se `mendohej, t kishte mendime kaq t pr-

paruara dhe t merrte prsipr veprime kaq t guximshme, megjithat, ata vraponin pas t vrtets, edhe kur kundrshtoheshin, edhe kur i krcnonin edhe kur i shanin e i fyenin... Me t`u kthyer n qytetin P... e kishte krkuar menjher msimdhnsin pr ta takuar, sepse tek ai, prve shpjegimeve t thukta pr pyetjet q i bnte, gjente edhe ngrohtsin prindrore. Pa u mallur mir, filloi t`i tregonte n hollsi pr t gjitha ndodhit q i kishte prjetuar n vendlindje. Pasi ai e kishte dgjuar me kujdes, si gjithmon, i ishte drejtuar: - N qoft se e godet nj objekt me njrin gisht, mbaje mend se do t t thyhet gishti, por po qe se godet me grusht, edhe po jet lnduar grushti, objekti i goditur do t thyhet... Lis, prpara se ta qllojm me forcn drrmuese Errsirn duhet t prgatitemi mir, q kur t`ia japim grushtin e fundit, t jet vdekjeprurs,

si pr t ashtu edhe pr prkrahsit e saj. - Pas pak ai i tha: - Po prit Lis! Sot armiqt duken shum, por forca e popujve asnjher s`sht matur me numra e shifra, ajo matet me parametra t tjer. Popuj t mdhenj dhe t fort jan ata q jan t gatshm t vdesin pr vendin e tyre, e jo ata q bazohen tek numri i madh q kan e q prpiqen ta mbajn t robruar atdheun e popujve t tjer. Populli yn kurr m i madh nuk ka qen, por n saje te qndress heroike, ka arritur te mbijetoj plot dymij vite perandorive m t fuqishme t kohs. Ku jan romakt, bizantint, osmanllinjt, t gjith e thyen qafn dhe ikn; jo se nuk u plqeu t rrin m gjat ktu, por u dbuan nga bijt e ktij populli t vogl e zemrmadh q i prkasim edhe ne t dy. - Pas nj frymmarrje t thell msimdhnsi tha:

- Ne, natyrisht sot krkojm t mbledhim bijt m t mir t Atdheut dhe t godasim mbeturinat e ktij fundshekulli, q kurr m errsir n kto troje t mos ket. - Kto fjal i dgjonte shpesh nga msimdhnsi dhe kishte filluar t harroj moshn, kishte harruar t ndihet i vogl. I bluante fjalt e tilla n kok dhe n shpirt, dhe shpesh pyeste veten se `do t bnte pr t`u hapur rrug fjalve t msimdhnsit, q zgjonin edhe t vdekurit nga varret... - Lufts s re, - thoshte ai, - prve trimris, i duhen edhe njerz t ditur, q duhet t luftojn n fronte fjalsh e q nuk jan m t lehta se frontet e armve... Krkon shum kjo luft, krkon shum... * * * - T gjitha librat me prmbajtje nga historia e Arbrit q i kishte mbledhur gja-

t kohs q qndronte n qytetin P..., i kishte nisur nj dit pr n Buzliqenas, ku prisnin me padurim shokt e tij, me t cilt ishte marr vesh q t drgonte, jo vetm libra, por edhe ndonj Flamur Kuq e zi, sepse n Buzliqenas gjendej shum rrall. Ata prisnin me padurim t shihnin simbolin e lasht t Arbrit, t cilin, disa prej tyre do ta shihnin pr her t par. Njri prej tyre ishte zotuar se do ta varte n maj t minares, si e kishte ngritur vite m par nj bashkfshatar i tyre. Pr t gjitha veprimet, Lisi kshillohej me shokt K... dhe Sh... Edhe msimdhnsin, mikun e tij, e informonte rregullisht. Ai ishte ndr t rrallt q fliste hapur me nxnsit, ndrsa n mesin e t heshturve, kishte edhe bashkpuntor t Errsirs. - Ky ishte realiteti i hidhur i kohs, realitet, q do t`i mbesin gjurmt e turpit n siprfaqe prjetsisht.

* * * - Kaloi edhe nj vit shkollor dhe Lisi u kthye ne fshat edhe m i rritur, edhe m msuar se nj vit m par. - Punt e fushs ishin n vlugun m t madh, ndaj nuk kishte pasur koh n ditt e para t pushimeve, t takonte asnj nga shokt, perve kushririn e tij F.. me t cilin ishin m shum shok se sa kushrinj. Ai e kishte njoftuar pr t gjitha rrjedhat e ngjarjet q kishin ndodhur n Buzliqenas n kohn kur Lisi ishte larg vendlindjes. Ndr t gjitha, ato q i tha kushriri, m prekese pr Lisin ishin lajmet pr martesat e vashzave t mitura pa dshirn e tyre. - Kemi pasur dasma Lis! Ai nuk e la t vazhdonte kushririn F... Pa u vonuar fare, ashtu si qe n vorbulln e mendimeve, i tha atij:

- N qoft se ke dika tjetr pr t m thn fol, ndrsa pr ato q nise t m thoshe, m mir ta lm pr nj her tjetr. - Lis, - foli si i prekur F.. Sikur i rndoi nj gur n gjoks, sikur u zu n faj q nuk diti si ta pres m mir t kushririn, q kishte munguar pr nj koh shum t gjat, dhe tash prnjher, me t parn, si i thon, ia preu kmbt... Megjithat i tha: - Nuk desha t t lndoj, ti e di vet se t kam si vlla, por e vrteta sht kshtu si sht ndaj duhet ta pranojm. - I di t gjitha, - nisi t fliste ai me gjysm zri, nuk m duhen sqarime, vetm se m dhemb shpriti nga pamundsia ime pr t ndryshuar di! - Robria Lis, robria sht shkaku dhe pasoja. Asnj dhe askush s`mund t ndryshoj gj, pa e przn hasmin nga dera. - Po F... hasmi sht shkaku...

- U mbush me frym thell, sikur deshi sa m shpejt ta derdh diku helmin e mbledhur. Po ku do ta derdhte kt helm, ku?!.. - Shfrynte e shante vetvetiu ashtu pa z her Anadollin, her Evropn, her shtetet e Lindjes dhe her shtetet e Perndimit. * * * - Jeta n fshat ishte e ashpr. Ato pak fusha t mbjellura me misr dhe duhan nuk iu mjaftonin fshatarve pr t siguruar ushqimin e nj viti, prandaj shum prej tyre ishin degdisur rrugve t mrgimit. Edhe i ati i Lisit kishte mrguar, sepse kafshata e gojs, shkollimi i fmijve dhe planet e shumta q kishte pr familjen e shtpin donin shum harxhime. - Plaga e robrise dhe plaga e mrgimit kishin filluar ta brejn nga brenda trupin e Buzeliqenasit, ashtu si brenin

t gjitha pjest e robruara t Trungut t Lasht. - Maj ktij pirgu t mpreht t mbijetess askush nuk ndihej i sigurt, t gjith ishin t prekur e t drrmuar nga kto plag t rnda. - Pr t larguar sadopak dhembjet e bashkfshatarve, Lisi me shokt e tij e kishte themeluar nj shoqri muzikore, prmes s cils do t mund t thoshin me art at q nuk e thoshin dot me biseda. - N paraqitjet e para prpara dashamirve t kngs, ishin pritur m mir se `kishin menduar. N mes t kngs, q i kushtohej lufttarit t madh t liris eriz Topullit, ishte hedhur njri nga pleqt e kishte thn: - M bt t ri edhe njher o una, gati jam te mbath opingat nga e para... - Mbathja e opingave ishte nj shprehje e vjetr, q tregonte gatishmri pr t dalur malit n koh lufte.

Dhe lufta mbase ishte n prag, mbase lshonte er baruti prpara se t ndizej. Plaku i sprovuar e ndiente, se rasti do t vinte, se do t krkohej, mbase pr nj koh jo shum t largt, t visheshin opingat pr t`ju rrekur maleve, pr t`i marr pushkt e pr t`i qlluar sa m mir n shenj armiqt e kombit - Jemi mir Lis, - i tha n vesh solisti i vjetr q e hapi koncertin... Fjalet e plakut u bn edhe nj shtytje m tepr pr t vazhduar prhapjen e s vrtets s hidhur, q krkonte zgjidhje urgjente, prmes kngs dhe valles burimore rridhnin nga gjiri i zjarrt i popullit q shprthenin aq vrullshm, si t ishin mllef i mbuluar q mezi pret t dal n shesh e t prballet me sfidat e prbindshave t kohs kopile... Knga t ket kaq forc? - mendonte LIsi, dhe ngazllehej nga fjalt e ngrohta q dgjonte gjithandej prej fshatarve. Ndonjher, duke menduar, i rridhte ndonj fjal padashur dhe dukej sikur filiste

me veten. Edhe mendimin e fundit e shprehu me z, madje pak t lart, sa e dgjoi njeriu i shifrave dhe nisi t`i fliste Lisit pa pyetur njeri: - Po Lis, po, knga... knga ishte pararoja jon n fushat e prgjakura t Mbretris, kur luftonim pr jet a vdekje, si me armiqt q kishim prball, ashtu edhe me ata q na vrisnin pas krahsh. Na vrisnin ata q i shpallm vllezr, ata q. - Pas nj heshtjeje t shkurtr q ngjante me dallgt e ers, q pushojn ndonjher pr t marr turrin e ri, vazhdoi: - sht gj shum e keqe kur t t mashtrojn, por sht edhe m keq kur vetmashtrohesh, kur vettradhtohesh... Ende kemi njerz n mesin ton q besojn, se gjendja e popullit ton do t prmirsohet me ndryshimet e kohpaskohshme q bn kreu i shtetit, pasi ndodhet prball trysnive, kur edhe mbshtetet me krah pr muri. Pasi bri nj pushim t shkurtr tha:

- Ata t njjt jan. Secili djall djallzin e njjt e bn, edhe pse mund t ket raste kur e vesh kmishn e engjullit. Lshimet e pakta q jan br n nj pjes t Trungut t lasht, nuk tregojn zemrgjrsin e tyre, ato jan fryt i prpjekjeve tona, jan fryt i goditjeve t vazhdueshme t bijve tan, jan fryt i prgjakjeve tona me errsirn e djajve... Ata, edhe pse tani jan t detyruar t lshojn pe, e mashtojn gjithnj pjesn e pavetdijshme t popullit ton, si shum her m par, kshtu prfitojn edhe ather kur ndodhen buz gremins.... Ne, duhet ta bindim kt pjes t pavetdijshme t popullit ton, se nuk kemi krkuar me kto krijesa monstrume, t bashkjetojm, se ishin, jan e do te jen gjithnj rrezik pr qnien ton. Vetm ndarja prej tyre, me hir ose me pahir, do t na shpetoj nga shfarosja, nga zhbrja e plot. Lvizjet dhelprore e t kohpaskohshme t Mbretris s Errsirs jan mashtrim i rrezikshm pr popullin

ton, ndrsa djajve t ksaj Mbretrie ju shrbejn edhe si larje hesapesh pr pushtet... Nuk duhet t biem n kurthet e tyre! Rrugt tona jan t ndara, jan t kundrta. Ne duam liri, ndrsa ata jan vrass t liris, vrass t drits... Prandaj, me t drejt, populli yn i quajti, Roje t Errsirs, dhe krijesn shtetrore t tyre, Mbretri e Errsirs... Duhet, dhe jemi t detyruar t ngrihemi n qoft se s`sht br von. Jemi vonuar, mbase shpeshher, por tash, duhet t`ia vm gishtin koks... - teksa po e ngrinte gishtin drejt koks, iu dridh pak dora dhe e lshoi posht pr t vazhduar pa ndihmn e gjesteve, t cilat ishin pjes e shpjegimeve t tij: - Koht kan ndryshuar dhe na bjn thirrje t ngrihermi i madh e i vogl, pr t krkuar at q na e morn me dhun e me gjak, e q kemi t drejt, me t njjtat rrug dhe mjete ta krkojm dhe ta kthejm n rrug t sigurt mbarsin e Atdheut. Kshtu ne duhet t`jua lm At-

dheun trashgim t prjetshm brezave q vijn pas nesh... Me kt gjuh sa njerzore aq edhe kombtare iu fliste njeriu i shifrave njerzve, konak m konak, pa e llogaritur rrezikun q i rrinte mbi kok, si shpat e demokleut. Ai besonte se vetm duke thn t vrtetn do ta bnte nj pjes t detyrs nga shum detyra t tjera q priste populli t`i bnin bijt e tij. - Njeriu lindjen nuk mund ta zgjedh, - thoshte, - po vdekjen ama duhet ta zgjedh vet. Dhe ai, prmes fjals, kishte zgjedhur rrugen e vdekjes s ndershme; t vdekjs q do ta bnte t pavdekshm... - Ecte fjala e tij e trokiste me forc n ndrgjegjet e fjetura... * * * - Teksa Lisi po dremiste pas nj shelgu, dgjoi zrin e s ms q e thrriste

n emr, e cila i kishte sjellur drekn, dhe ia la prgjysm nj endrr t przier, q prmbante edhe trishtimin, por edhe dika q i vinte kndshm... N at ndrr kishte par veten maj nj peme, n t ciln ishin lidhur ca gjarprinj t zinj. Ata i kishin zn t gjitha drejtimet dhe pr t zbritur ishte e pamundur. Ndrsa, posht afrohej nj qenie e mahnitshme, q atij i dukej si engjll, i cili me bukurin q kishte, bnte q ai t harronte rrezikun nga gjarprinjt dhe kshtu e shtynte dshira e madhe t ngarendte tek ajo qnie q i vinte perball. Pranonte edhe vdekjen n gojt e gjarprinjve, vetm e vetm t shijonte edhe pak aste bukurin e engjllit q ia kishte marr syt. - U zgjua nga gjumi si i kputur, por nns nuk i tha asgj, se `ndrr kishte par, sepse ajo, sipas bestytnive q kishte, do ta komentonte n mnyrn e saj dhe do t merakosej edhe m shum pr t...

Pasi nn e bir mblodhn barin e kositur, u nisn pr n fshat, duke biseduar pr punt e prditshme, por duke prekur edhe ndonj tem q Lisit s`i plqente fare. Megjithse ai e dgjonte me kujdes kur fliste e ma dhe po me aq kujdes i prgjigjej duke mos dashur as edhe nj ik ta lndonte apo t`ia thyente zemrn. - Je rritur or bir, - i tha si me druajtje dhe heshti... - H nn, vazhdo, - i tha me t qeshur Lisi... Gjithnj ai ishte shpres e s mes, gjithnj e prqafonte dhe i prsriste refrenin: do gj n kohn e vet... - A i mjaftonte nj nne kjo thnie kaq e thjesht? - Patjetr q ajo priste m shum t`i thoshte Lisi, mirpo edhe ajo s`e rndonte m shum. E dgjonte edhe kur s`knaqej me at q thoshte ai, heshtte dhe nuk donte t thoshte ndonj fjal rnduese. Ajo natyrisht merakosej shum pr t birin. Donte me gjith shpirt t`i thoshte

Lisit, t shikonte pr ndonj vajz, sepse mendonte q koha tanim i kishte ardhur t fejohej e t martohej. Megjithkt nuk i thoshte asgj, vetm se n mendjen e saj bluante lloj-lloj mendimesh e bnte plane pr t ardhmn e birit t saj dhe prpiqej t mos e gjente asgj e keqe t mos i dilte asnj penges n rrugn e tij q rrezatonte shpresn e ardhmris, prandaj heshtte. - N ndrthurje mendimesh srish i rrshqiti padashur goja: - S`do t t mrzit nna or bir! E di, i ke hallet e tua ti... - Jo nn jo, hallet nuk i kemi ndar, i kemi t prbashkta, por... - Po ksaj radhe ia priti ajo: - do gj n kohn e vet... - H, pra nn i paske mbajtur mend fjalt q i them un n raste t tilla! E prqafoi nnn dhe vazhduan rrugn pr n shtpi. I shihte bagetit tutje mbi krast kur zbrisnin nga pyjet e i kujtohej Naimi e shu-

m e shum burra t mdhenj t Arbrit, q vdiqn me mallin prush n gji, pr kto male, pr kto fusha, pr kta njerz q vuajn pa i pasur hak askujt... - N shtpi, si prher, i priste gjyshja te dera. Ajo, edhe pse i kishte kaluar t tetdhjetat, ishte e fort. N stinn e vers, ajo t gjitha punt e shtpis i bnte vet. E reja dhe i nipi mirreshin me punt e fushs, ndrsa ajo kujdesej edhe pr dy femijt m t vegjl t djalit t saj. Ajo nuk e linte mnjan as kopshtin e bukur q fillonte nga oborri dhe zgjatej kodrs prpjet. Pasi hngrn dark, menjher u shtrin pr t fjetur. Lisi prpiqej t sillte srish n mendje ndrren q i mbeti pgjysm por nuk mundi q nuk mundi t prjetonte ato mendime ashtu si i prjetoi n ndrr, ashtu si e ndjeu knaqsin q i shkaktoi ajo qnia si engjlli. Ashtu duke menduar, gjumi nuk i vinte. Gati u gdhi e ai prpiqej t prsriste gjra q vshtir sht pr t`i rikthyer. Sa m

shum q i ndrronte krahet, aq m shum i ikte gjumi. Dikur von e zuri gjumi duke i dgjuar tingujt e nj muzike t panjohur, q i jepte radioja, t ciln e mbante te koka. Eh `gjume q bri!... Ashtu e kaloi natn si gjysmfjetur si n gjysmndrr... N ato prplitje t lodhshme, i vinin n vesh fjalt e nj mendjendrituri t Arbrit q prher thoshte: - ,,S`jam hero, por dshmor ama kam mundur t bie disa her, sepse kam ecur n rrugt e tyre, kam ecur pr krahu me ta n rrugt q eci populli im shekull pas shekulli. Pr kt jam i lumtur dhe krenar. Mjer ai q i trembet t kaluars s tij, mjer ai q ik nga vetvetja, nga vetja q e ndjek si hije e zez e kurr s`e le t qet. I mjer sht ai pra, i mjer. Lisi shpesh her i prsriste kto fjal dhe e pyste veten: ,,Po un n `rrug jam duke ecur vall? A bj sa duhet dhe sa mund ta bj at veprimtari q krkohej, pr t qen edhe

un n at rrug q e theksonte mendjendrituri i arbrit? A jam duke shkuar n hap me kohn? - kshtu duke pyter vetvten mendonte: ,,Jo, jo, e qortonte veten, duhet m shum t bj, duhet ta shpejtoj hapin, duhet t`i shtrngoj opingat, vetm ather do jem me kohn, do jem bashk n hap me popullin tim... Me t`u kthyer n qytetin P.., bashk me shokt K... dhe Sh.., i nisn pr n Buzliqenas shum libra t historis s arbrit, dhe brenda tyre, fshehn edhe nj flamur dyngjyrsh, kuq e zi me shkabn dykrenare n mes. - N fshat e pranoi drgesn shoku i Lisit, H... dhe menjher e bri punn q i kishte premtuar shokve. Ai e ngriti Flamurin e Arbrit n vendin e zgjedhur m par dhe e kaprceu kufirin prtej pjess s errt t Trungut t Lasht. Por, pas nj kohe t shkurtr, ai kthehet n Buzliqenas dhe burgoset menjher.

Prjetimet e tij nuk mund t thuhen as t shkruhen, ato mund t`i kuptoj vetm ai q i ka provuar n kurrizin e vet. Megjithat, puna vazhdoi me t njjtn gjallri, dhe askush nuk u trhoq nga rruga e drits, pavarsisht trysnive q ushtroi pushteti i Errsirs mbi shum shok t H... Edhe Lisi u thirr disa her n biseda informative (kshtu i quante pushteti i Errsirs, bisedat krcnuese me t rinjt e Arbrit), por kur nuk patn mundsi t nxjerrin gj prej tij, e lan t lir pr njfar kohe. Ne qytetin P.., njihet me nj shok t cilin nuk e kishte njohur m par, cili i propozoi t shkonin prkohsisht jasht shtetit, ku do t mundeshin edhe t punonin edhe pr t`i ndihmuar familjet, si edhe do t kishin mundsin t merreshin me punt e veprimtarit atdhetare, pa i penguar askush. Lisit ky mendim iu duk i mir, prandaj pa e menduar mir prfundimin iu bashkua shokut me emrin N...

Nj nat t errt, pa hn dhe pa yje, u nisn rrugs s panjohur t krkonin at q s`e gjenin dot n vendlindje. Domosdo sht pakuptim, t krkosh n nj vend tjetr, at q e ke humbur n shtpin tnde! Ishte Lira e ndrruar, ajo q po krkonin kta t rinj n mes t ksaj errsire skterr, si vet zemra e rojeve t pashpirt t Mbretris s Errsirs. Nata ishte mikja me e mir e fshehtsive. Lisi dhe bashkudhtari i tij krkonin, t fshiheshin nn gunn e asaj nate gjersa t dilnin n ann tjetr t kufirit. Sapo doln n shtetin fqinj iu dorzuan organeve t rendit, t qytetit t par, n t cilin kishin shkelur aty afr asaj mesnate t mistershme. - Prgjegjsit e atij vendi fqinj ishin sjellur ngjashm si pushtetart e Errsirrs q e mbante t pushtuar vendin e tyre.

- Pas nj izolimi t shkurtr, i kthejn prap n pikn kufitare tek rojet katran t Mbretris s Errsirs. - T zhgnjyer jasht mase n vendin fqinj, ishin mbyllur n vetvete, dhe ishin br m t heshtur se qelit e errta t burgut. - T dhnat q i kishin pasur dhe prjetimet e tyre nuk prputheshin fare. Nj fat n kt fatkeqsi qe dhoma me kravatin dyshtretsh, ku duhej ta mbanin dnimin, ende t pashqiptuar. - Lis, - i foli N... - nuk sht fundi i bots ktu, sa t dalim q ktej do t gjejm rrug t tjera... - Jo, ia preu ai shkurt dhe sikur deshi ta fajsonte, por s shpejti i erdhi nj mendim sqarues se N.. nuk mund t jet i pabes, nuk mund t jet i paskrupull, ai edhe vet e psoi. Ky sht fati, fati q na ndjek edhe kur ikim larg e larg ku s`mund t na arrijn rojet e Errsires. ...Por ja q dora e gjat e Mbretris i gjeti atje dhe pikrisht atje ku kta t rinj

mendonin t prmbushin s paku nj ndrr; ndrren e t folurit e t qeshurit t lirshm... - Zhgnjiiiiim!.. - e lshoi zrin Lisi, q fliste her-her me veten, her-her me tr botn.... Burgu ishte n nje qendr shum larg vendlindjs, n nj vend prapa diellit. Aty, filluan t urrejn gjithka kishin dgjuar nga radioja pr vendin fqinj, punonjsit e organeve shtetrore t t cilit i kishin dorzuar tek armiqt e tyre. - Brokulla, - foli srish Lisi, - kta q na shesin pallavra pr demokraci, m t zinj prej ktyre t zinjve q na kan pushtuar qenkan... Si mundet kaq gjakftoht t jen kta, kundrejt t keqes shekullore q po trashet mbi kurrizin ton, si?.. - T kota ishin pyetjet e nnpyetjet. E rndsishme pr t ishte e vrteta e hidhur, se askush nuk mirret me hallet e tyre, dhe se duhet t`i prvishen puns, sepse vetm vet ata duhej t`ia dilnin

mbar, pr t shptuar nga kthetrat gjakatare t rojeve t Errsirs. - Duhet t thuhet e vrteta. Prpara popullit, s`guxojm t hshtim, - tha Lisi kto fjal duke iu drejtua N... sikur ta kishte nxns... Harroi fare q ishin br shok q kishin edhe besueshemri... - N... - vazhdoi t thoshte Lisi, i br prush, - n qoft se vazhdojm t presim mrekullira, prmes ndrrash e falltarsh t shitur, do ta paguajm shtrenjt do minut t humbur, madje edhe do sekond q do t na shkoj pa i shfrytzuar... Pasi bri nj pushim fare t shkurtr ai prsri rifilloi t fliste: - Koha sht si hoje bletsh, N... - iu drejtua rishtas atij, - nuk e plotson do pore te saj, mbetesh i zbrazur i pajet... Blett, bletn q nuk e prmbush detyrn, e largojn nga kosherja. Paramendo, n qoft se blett do t punonin kaq pak sikur njerzit, a do t mbetej ndonj blet n koshere.

- N... si dukej nuk e mori vesh se `deshi t thoshte Lisi me kt, por bri sikur kuptoi, dhe u kthye n ann tjetr t krevatit dhe tha: - Lis, m duhet t fle pak, sepse kam kokdhimbje... Edhe pse ata kishin provokime t prditshme nga rojet e burgut, mundoheshin ta ruajn durimin. Duhej patjetr, ishte prvoj e re, ishte shkoll e vetme ku hynin e dilnin bijt e Arbrit. Shkolla t tjera ishin t ndaluara, prandaj duhej t msonin edhe nga skterra. * * * Diten q i lshuan nga burgu, njri nga rojet e burgut kishte thn si me shpoti: - Besoj se jeni mbushur mend, dhe tash e tutje s`do te gaboni m. Lisi i pekur nga ky provokim ia ktheu aty pr aty: - Kemi pritur shum, nj periudh t gjat kohe, q ju t permirsoheni, por

tash, ju falnderojm q na msuat se si duhet t sillemi me ju, q t na kuptoni... - Pa e zgjatur m tepr, u lshuan teposht drejt stacionit t trenit, ndrsa roja, mbeti tek dera e ferrit, pr t pritur viktimat e radhs * * * - Gjat rrugtimit patn koh t mjaftueshme pr t rn n nj mendje se si duhej t prgjigjeshin e `t thoshin kur rojet e Errsirs do t`i pyesnin n vendlindje. Me t mbrritur, pa u mallur mir me t afrmit e tyre, iu arritn edhe thirrjet e para nga zyrtart e rretheve; thirrje, q ishin m shum krcnime, m shum presione se sa thirrje t thjeshta zyrtare. N bisedat q do t zgjatnin pa kufi, ata shkuan t ndar, secili n rrethin e vet. N nj bised Lisi i kishte thn punonjsit zyrtar:

- M nuk do t`i pergjigjem thirrjeve t tilla provokuese, sepse s`kam asgj pr t thn m tepr se `kam thn n kohn kur m kan marr n pyetje zyrtart e burgut. Pa u vonuar shum i kishte thn atij: - Kufirin e kam kaluar ilegalisht, sepse organet prgjegjse t rrethit nuk m kan dhn dokument udhtimi, prandaj jam detyruar pr nevojat ekonomike ta kaloja kufirin, pr t krkuar pun n shtetin fqinj. Edhe pse kto fjal nuk e bindn zyrtarin e Erresirs, kur ai e vrejti se Lisi ishte shum i vendosur q t mos shkonte m n zyrn e tij, uditrisht, nuk i drgoi m thirrje. Lisi u kthye n shkoll, por tash e tutje si nxns i rregullt, pasi e kishte humbur t drejtn pr t`i ndjekur msimet si m par. Rojet e Errsirs e kishin dorn e zgjatur dhe arrinin deri edhe n shkolla pr ta penguar dritn e dituris, q t mos shk-

lqente n mendjet e nxnsve shqiptar, prandaj edhe Lisin e dnuan q t mos i vijonte msimet e rregullta. Shum nga msimdhnsit, me ndonj perjashtim t vogl, e kishin ndihmuar Lisin q t mos ngelte pas shokve t brezit t tij. Ndrsa gjendja e prgjithshme, ishte e njejt, mashtruese, hipnotike. Pushtuesit i shfrytzonin me mjeshtri hapsirat q u krijonte udhheqja e vetknaqur dhe e shitur e Arbrit. Ata rekrutonin shpirtverbr t rinj dhe prgatiteshin pr ofensiva t reja e te prgjakshme... ata nuk flinin, ata s`kishin gjum... Populli e ndiente ern e lufts, ern e gjms, dhe po lvizte, po tundej, ngadal por e sigurt... - Brenda ksaj mynxyre nj gj ishte arritur: popullit nuk i duhej m asnj msues rruge, ai i dinte t gjitha rrugt, t gjitha shtigjet q shpien pakthyeshm n prehrin e liris.

- Lisi, i vetdijshm se e ndiqnin shpirtverbrit kujdesej m shum se `kujdesej koh m par. Tashti fliste e kuvendonte me shok t pjekur dhe t prgatitur mir. Gjithnj e m shum mendohej se `do t ndodhte m pas, duhej t parashikoheshin ngjarjet, apo furtunat e s ardhms, prandaj edhe duhej t prgaditeshin mir. - Lisi tanim nuk ishte ai djaloshi i vrullshm q fliste edhe ku duhej edhe ku s`duhej. Takimet i bnte t sigurta dhe me njerz t sprovuar. - N qytetin P... kishte krijuar nj rrjet t gjr shoksh, t cilt e bnin regjistrimin e nxnsve q ai i binte nga vendlindja npr shkollat e qytetit P.. ngase n vendlindjen e tij ishin mbyllur edhe ato pak shkolla q kishin punuar m par n gjuhn e Arbrit. Koha rridhte me shpejtsi marramendse. Ndoshta ashtu i dukej Lisit. Shokt e shoqet, dita-dits, i shtoheshin, kshtu q rojeve t Errsirs, ju

bhej e pamundur ta mbyllnin npr burgje gjith at ushtri veprimtarsh. I dukej shum e afrt dita e shprthimit t madh; dita q do ta vuloste prgjithmon fatin e popullit t Arbrit... * * * - Duke kundruar dallgt e lehta t lumit prball, iu kujtua gjyshi i vdekur vite m par, kur ishte ende fmij. Vinin shpesh pran ktij bregu pr tiu dhn kafshve uj. I shihte dallgt dhe hidhte guraleca n brendsi t lumit dhe knaqej me fluskat e kristalta q lshonte uji kur i binin gurt mbi shpin. - N at koh, kishte menduar ndonjher, se mos vall lumi ndiente dhimbje nga goditjet me gur dhe se fluskat e bardha mund t jen ofshama t heshtura t tij, q askush vetm tij nuk i dgjonte, ndoshta... - ,,`budallallqe, - mendonte me vete, megjithat i plqente t fantazonte

si n kohn e brishtsis fmijrore, dhe sikur krkonte t`i kthehej ajo brishtsi edhe m pran fantazis dhe t mund ta prekte at mall t largt edhe njher. - Tashm ishte burr dhe i ndrgjegjshm se kujtimet i mbesin t kaluars, asaj t kaluare q kurrn e kurrs nuk fshihet nga mendja. - Lumi ishte i njjt, po ato dallg t shkumzuara gurgullonin mbi syprinn e bardh, po ajo zhurm e dikurshme shprndahej n kraht e tij, po ajo pamje mahnitse, po ai mall fmijror, po ajo dhimbje e padukshme, po ajo, po ajo... - Gjithka shihte rreth e rrotull i dukej e njjt, vetm shelgu i mom ishte si m i lodhur, si m i menduar. - Se ndjeu nj shqetsim prbrenda, nj dhimbje a nj mall q deshi t fliste me te, deshi t ulrinte... - `zra ishin ato q vinin nga thellsit e lumit... mbase shekujt, t lodhur nga pritjet e dhimbshme, ulrinin e ulrinin gjer n kup t qiellit.

- Dikur, si fmij, gzohej e ngazllehej pran ktij lumi, ndrsa sot ndien dhimbje ndoshta m t thell se thellsit e lumit t zhurmshm. - Dhimbje, jo ve pr fatin e njeriut, por dhe pr lumin, q shpesh i duket sikur fshihet n gjirin e ngroht t liqenit, pr t shptuar nga ndotjet q i bnin rojet e Errsirs. - Liqeni ishte stacion i fundit i tij, atje mirrte forc pr t`u nisur drejt detrave t panjohur... - ,,Eh ku ta dish! - mendonte Lisi, ndoshta mes detrave gjen paqen e humbur apo mes ktyre shkrepash t pabindur... - Paqe, paqe krkonte lumi q kishte paqsuar dhe kishte shtruar n nj shtrat dy prrenjt e mendur... - Kush s`e krkonte kt fjal t dlir e t bekuar. As shkrepat s`kishin paqe, meqense e drejtojn rrjedhn e lumit, rrihen pamshirshm, nga errat e ashpra q vijn nga jugu e veriu.

- Po, po, jan kta shkmbinj q mbrojtn fshatin nga do shtrngat e furtun, sa her q motet trboheshin. - I zhytur n kto dallg fmijrie, ai u prmend kur i preku supin shoku i tij F.. i cili e prshndeti vllazrisht, duke i zgjatur (apo shtruar) edhe dorn sipas rregullit t vjetr. - Mirdita Lis!.. - `bn ktu i vetmuar?! - Jo, - ia priti Lisi, nuk jam vetm, jam me shok, me shok t padukshm, q vetm un i shoh... - Si?! - i tha ai i uditur, dhe n nj gjendje t till meraku e shqetsimi i bri pyetjn tjetr: - `thua ore?! - F... iu duk sikur Lisi fliste prart! - Mos u habit, asgj s`ka ndodhur, jam duke ndenjur e duke biseduar me kujtimet e mia t hershme, e madje edhe me ty!

- F... si e kuptoi shokun mir, futi dorn n xhep, nxorri kutin e duhanit, dhe i ofroi nj cigare. - Duke tymosur ajrin e virgjr t fshatit, u nisn pr n shtpi, ashtu t heshtur dhe t mbytur n mendime. Her-her, duke folur me shikime t rralla sy m sy, sikur i thoshin njri-tjetrit dika q kishte hyr thell n vetdijen e tyre, dhe q krkonte zgjidhje nga brezi i tyre, madje e krkonte rinin e tyre... * * * T nesrmen u nis hert n mngjes pr n qytetin P... ku prve tjerash, e priste edhe nj vashz gjysmbjonde. - At e kishte njohur shoqja N.. me t ciln ishte n t njjtn klas. Shoqja N.. banonte n shtpin e t ungjit t vashs me sy t blert, q aq shpejt i kishte rrmbyer zemrn.

- Ajo mbante nj emr t ardhur nga larg q n gjuhn e arbrit donte t thot: falnderuese. - Sikur ta dinte ajo sa mundohej Lisi t gjej nj prkthim adekuat t emrit t saj. Ai donte nj emr tjetr, t leht, nj emr si, flutur pr shembull, ose dallndyshe, moll, dardh, ve t kuptohej, t ndiehej n gjuh t tij... Fundja, nuk i hynte edhe aq n pun emri apo kuptimi i tij, atij i mjaftonte ndjenja e saj, ajo q ndienin pr njri-tjetrin... - U nis me autobusin e par. Rrugs nuk i foli askujt, edhe pse bashkudhtari q ishte ulur n ndenjsen pran, provoi disa her t`i fliste. As q e vrente at, kshtu q, edhe tjetri hoqi dor nga prpjekja pr ta kthyer t panjohurin nga vetja. - N qytetin P.. arriti n ort e vona t mbrmjes, ndaj s`kishte mundsi t shkonte e ta takonte t dashurn, q e mbante n sy gjat tr kohs sa ishin larg.

- Ishte nat, errsira i dilte prpara e i zinte rrugn pr tek e dashura... Ajo nuk dilte mbrmjeve... - Hyri i vetm n radht e njerzve q shtisnin sa pr t`i shkurtuar ort e gjata e t mrzitshme t nats... - Qyteti, si gjithnj, n ort e mbrmjes, gumzhinte nga njrzit shtits t cilt si gjithnj silleshin posht e lart, sikur krkonin gurin e fatit q rrokullisej trotuareve e s`e zinin q s`e zinin dot. - Pr dallim nga nett tjera, mbrmja e ksaj nate t ftoht do t mbahet mend edhe pr vargant e reve t ngjeshura q kishin hedhur perden e akullt mbi qytet, e dukej se po ia zinin frymn rrugicave t errsuara nga hijet e tyre skterr... - M larg se dy hapa, shquheshin vetm gacat e kuqe t cigareve, q tymosnin qytetin bashk me mjegulln e akullt. - Mbrmja e fryr gjer n majat qiellore me vargant resh t akullta, prngja-

nte me nj tunel t errt e shum t gjat. - Duke lvizur bashk me t tjert, si n hipnoz t prgjithshme, pa pritur i ndeshn syt n nj imazh t turbullt, t przier me cipn e mjegullt, e q e stepi n vend. - N ajrin e ngrir, si flatra shpendsh t mardhur me pak shenja jete, tulateshin flok t shprishur... Ishin a s`ishin grsheta, ishte dika e mjegullt, dika e przier, asgj nuk shquhej m shum... Shquhej vetm imazhi, q afrohej nga cipa e grisur e errsirs, dhe i ndenji prball si nj gjykats i mrrolur, q del prpara njeriut me duar t lidhura pr t`i shqiptuar dnimin... - I fshiu edhe nj her syt, si pr t shmangur kotjen e lodhshme, por ja, prsri ajo pamje, ajo figur gjysm e vdekur. Ashtu pa folur, pa lvizur, deshn nga ajo distanc e pamatur t puthen, t flasin me gjuhn e epshit... Nata u b m e errt, m e ftoht... N buzt e tyre

sikur kish ngrir nj shtres akulli e mbetur nga dimrat e gjat t pritjes! - Asgj nuk ndien, asgj... - Tek tretej errsirs, ndjeu nj thyerje pas krahsh, dhe iu duk se thyhet (zhurmoi) puthja e akullt, buzt e saj, t tij... - Iu desh nj koh q t shmang deliriumin e uditshm dhe t sjell pran syve syblertn e tij. - Ai prcillte do hap t saj, do shprehje t lvizjeve q i dukeshin se do ta bartin diku ku nuk mund ta arrij; ku nuk mund ta gjej... - Vall, `prsritje ndjenjash! Kshtu ish ndier edhe ndaj vashs s dikurshme me grsheta; po kto drithma kish pasur, po kto ankthe t pashpjegueshme. - Eh, grsheta, grsheta... ato ishin shpupurishur, ishin derdhur si gjethe molle n duar t tjera, ato s`ishin m... - Ndonjher sikur i vinte brenda qnies s syblerts si imazh i largt, i akullt...

- Edhe flokt e saj gjer posht belit, i bheshin grsheta, por jo t shpupurishur, jo t derdhur, kto ishin grshetat e tij; grsheta q do t lidhen pas jets s tij e do t`i bjn hije rrug m rrug, kur dielli i prudnuar do t prclloj.. Koha ecte me kmb breshke... * * * - N mngjes shkoi t takoj shoqen N... e cila e njoftoi pik e pr pe dhe i prgjigjej t gjitha pyetjeve q bnte Lisi, sikur ajo t ishte nxnsja e tij. Pas dite shkuan bashk n banesn e saj, ku do ta takonte t dashurn e shpirtit, me t ciln do t fliste pr nj shtje tepr t ndjeshme. - Si u futn n dhomn ku banonte N... pas pak minutash trokiti dera, dhe pr habin e tyre, n der u duk syblerta. - Ajo, n astin kur ishte futur Lisi n oborrin prkrah shtpis s saj, kishte

qlluar n kopsht, dhe menjher, pa pritur q shoqja e saj N... ta thrras, ishte nisur vet drejt dhoms magjike, aty ku ishin njohur me Lisin pr her t par. - Lisit i ndritn syt si nj fmij kur sheh hnn q del mbi re... - Po ti?. - T pash dhe erdha, mos bra gabim? - pa folur m tej u hodhn n krah t njri-tjetrit, pa prfillur pranin e shoqes N... - Ngadal se po e mbytni njri me tjetrn, - ndrhyri duke qeshur shoqja N.. - Shoqja N... - i tha Lisi, - t lutem po pate mundsi t dalsh n ann tjetr t dhoms do t bje mir, sepse kemi dika vetm pr vetm pr t`i thn njritjetrit. - Ajo kaloi n nj divan tjetr prball tyre dhe mori nj libr n dor. - Lisi zgjati dorn dhe lshoi radion e vogl q e kishte pran. Muzika n kt ast nuk i plqente fare, ishte zhurma ajo q i duhej, ajo q do t`i krijonte m

shum intimitet me t dashurn q mbante n krah. - Edhe N... bnte sikur lexonte, sa pr t`i ln t lir miqt e saj t shtrenjt. Lisi priste dhe ngurronte edhe kt her ta niste bisedn ashtu si herave t tjera - A... sa e vuri re pasigurin e tij, u mat t thoshte di, por edhe ajo u step, edhe ajo dshtoi. - Radioja vazhdonte t bnte zhurm, kshtu q ju dha mundsi pr t qen m afr se kurdoher m par... - Dgjo A... ia nisi ai si me t shpejt, ne duhet t martohemi! - T martohemi?!... - Heshtja e shkurtr i dha guxim Lisit pr t vazhduar aty ku mbeti... - Pasi t`i mbaroj provimet, nuk kam asnj mundsi q t qndroj m n qytetin tnd! A m kupton ? - Ajo shtangu... Filloi t dridhet si t kishte ethe nga koka te kmbt. - Si, si the, t martohemi?!

- Po.. ashtu si dgjove. Ne duhet sot t vendosim, n t kundrtn, mund t na mbshtillen shum keq punt, - tha Lisi dhe pa humbur koh filloi t arsyetonte: - Ti e di se yt at nuk do t pranonte q ti t fejohesh aq larg nga vendlindja dhe te njerz t panjohur. - Sa mbaroi Lisi at fjali u hap dera dhe ai e ndrpru at q deshi t thoshte. Brenda hyri nj shoqe e N..., me t ciln banonin bashk n t njetn dhom. - Lisi nuk vazhdoi t fliste m. Ai dhe e dashura e tij u prqafuan fort, me bindjen se s shpejti do t merrnin nj vendim; nj vendim t guximshm. Natyrisht pas ktij vendimi do t kishte edhe shum t panjohura pr vashn me sy t blert. - Ajo e njihte vetm Lisin, nuk dinte asgj m tepr. Kishin pak koh q njiheshin, por ajo e donte. E donte aq shum sa do t nisej n do udh t panjohur me t.

- Ai doli nga ajo shtpi, iku tutje, gjithnj e m shum po largohej, por ajo vazhdonte ta ndiqte duke e shikuar me syt e saj t blert. Ajo e shikonte edhe pas kthesave n rrugt e ngushta, edhe kur ai humbiste, edhe, edhe... E ndiqte e ndiqte dhe kur kthjellohej, hynte n oborrin e vet dhe mbyllte dern e vogl. * * * - Mesnat... Qetsi e lodhshme... A... prplitej n shtrat si zorra n prush... - Eh `mund t mendonte n kt or nj vash e dashuruar!... - `mund t krkonte ajo nga fati q zvarritej errsirs mesjetare?... - Asgj m shum se shoqet e saj... * * * - Ishte akoma mesjet n kokat e ca njerzve t pakoh, q s`e kuptonin n

`koh jetojn. Ky fat i mbante n pranga edhe ndrrat e syblerts s Lisit... - Mendonte ajo n ankthe, dhe mendja i ikte tutje errsirs, ku ende dgjonte hapat e dashur t Lisit. I dukej se, kur i humbiste nga syt e saj, ai mbetej n mesrrug dhe priste krahhapur ta fuste ndonj tjetr n gji e ta ngrohte shpirtin dhe trupin e tij t lodhur... Kjo ndjenj e bnte t vuaj, dhe me padurim priste ta shihte, ta donte... - Ajo besonte, se Lisi, edhe pse kishte shum halle, edhe pse kishte barr t madhe mbi supe, do t vinte pr ta marr e pr ta uar n ndonj vend t largt deri n qiellin paarritshm, e q do ta fshihte n fund t dhembjeve t gjirit t tij, gjer n ditn e fundit t ksaj bote, e cila luan me fatin e njerzve, si luan macja e ngopur, me miun e shtrir nn kthetrat e saja... - Kjo bot as ekzistonte pr te... - Q kur u njohn me Lisin, ajo s`shihte m tjetr bot prve bots s ndje-

njave, q digjeshin si yje t kputur, e q ishin e vetmja bot e saj... - Sa her i shkonte mendja se mund t`ia marr ndonj vashz tjetr yllin e saj, sa her, sa her... Dhe hodhi syt mbi mur tek varej nj or e prishur prej kohsh, e q n ast i dukej si shpirt i braktisur dhe mendoi: Vall `ka q hesht ora n mur?! Mos i ka pushuar zemra nga ndonj dhimbje e heshtur, apo sht lodhur duke pritur dik kshtu e ln varur me kokn posht, dhe, tik-taku i ka dhn fund zhurms s mrzitshme dhe t pakuptimshme! Po, kujt i duhej matja e kohs, kur gjithka ishte kthyer s prapthi, ishte br lmsh... As udhheqsit t Mbretris, m nuk i punonte ora! Thuhej se, ora e tij qenka ndalur n mes t jets dhe vdekjes! As ai vet nuk e ditka, n rron apo sht i vdekur!

Gjithandej Mbretris ishin shuar ort, gjithkush punonte sipas qejfit, vidhte aq sa kishte mundsi, mashtronte k t donte, dhe `sht m e uditshme t gjith ishin t prgaditur pr luft kundr t gjithve, domethn: t han kokn e njri-tjetrit. - Me kto mendime t brishta e kishte zn gjumi. - N mngjes, kur i erdhi e ma n dhomn ku flinte, ajo ishte zgjuar dhe srish kishte ngulur syt e blert n mur, sikur priste, q ora t niste tik-takun e mrzitshm dhe t jepte shenja jete. - N kto aste, m shum se gjithka, i mungonte nj shenj jete, nj shenj shprese, qoft edhe ringjallja e ors s vdekur, por q do ta zgjonte nga kllapia ku ishte fundosur. - Dorn e nns nuk e vuri re.. - Tek i prshkonte ballin e djersitur nga makthet e ndrrave t gjata, ajo srish i foli.

- A... e lshoi edhe njher zrin e mekt, t mbushur me shqetsim, ndrsa e ma i bri nj varg pyetjesh: - A nuk m dgjon? - `ke, q je br kshtu?! - Prse ke humbur?!... - Ti qenke nn? Asgj s`kam, vetm kam fjetur paksa rnd. - T shoh, - i tha e ma. - Mos u shqetso... - ohu! - i tha ajo dhe nuk e la sa ta mbaronte fjaln. - Eja t hash dika njher, pastaj do t m thuash gjithka, - kmbnguli ajo dhe doli. - Jo, nn, as m hahet as m pihet, as nuk kam `t t them, jam mir nn, jam mir... kt t fundit e zgjati si tepr. - E ma nuk dorzohej, krkonte prgjigje, po as ajo s`foli gj, prkundr kmbnguljs t s ms. - At mngjes ajo priste me syt nga porta e vjetr ngjyr gri, dhe i dukej se botn e tr mbante mbi supe.

- Priste t vij N... e cila ishte br si postjere e saj dhe e Lisit. - do frfrim, do tingull q vinte nga jasht, asaj i dukej se erdhi, i dukej se erdhi asti vendimtar... Von dikur, erdhi shoqja N... u futn n dhom t dyja dhe e kyn dern nga brenda... U morn vesh pr t gjitha... * * * - Lisi, pas disa vite bredhjesh gjeti pun n shkolln e fshatit. Kjo ishte nj pjes e realizuar e ndrrs s tij, pjesa tjetr ishte, kur t hapet shkolla e mvetsishme n Buzliqenas. Vetm ather do t ndihej i plot. Bashkshortja e tij A... merrej me punt e shtpis, ndrsa kohn e lir e kalonte duke lexuar ndonj libr nga biblioteka e vogl q kishin n shtpi. - Przgjedhjen e librave e bnin bashk me Lisin.

- Brenda shtpis ishte krijuar nj ngrohtsi e rrall, mirpo, jasht vazhdonte acari i m hershm. - Rojet e Errsirs prgjonin, natn e ditn. - S`kishte paqe, do gj ishte aty ku kishte mbetur vite m par. - Njerzit e shkolluar, me vendime t prera t Mbretris s Errsirs, largoheshin nga vendet e puns; ndiqeshin, burgoseshin, madje edhe vriteshin. - N popull po rritej nj mllef i papar. Askush nuk trembej m pr fatin e vet, t gjith mendonin pr fatin e prbashkt ashtu e shihnin edhe shptimin e tyre. - Lisi, shpesh i shoqruar edhe nga bashkshortja e tij, n mnyrn q vetm ata t dy e dinin, drgonte nxns dhe i regjistronte prmes shokve n shkollat e qytetit P... dhe n qendra tjera t Trungut t Lasht, ku ende punonin shkollat n gjuhn e arbrit.

- N ndrkoh n shum vendbanime t Arbrit, kishin filluar lvizje t fuqishme kundr pushtuesve t huaj. - Paknaqsit e tyre, t shprehura prmes tubimeve paqsore, pushtuesit i kishin shkelur e prgjakur n mnyren m njerzore. - Ishin vrar shum t rinj e t reja, fmij shkollar, puntor e fshatar... Burgjet ishin mbushur srish plot e prplot e ndr ta edhe njeriu i shifrave. - Ai ishte gjithnj fajtor kujdestar. - Sa her lvizte dika kundr pushtuesve, ate ndr t part e mbyllnin. - Derisa Errsira vazhdonte t hapte burgje t reja, populli arbror po krkonte rrug t tjera, q do ta shpienin n majat e drits qiellore, ku i priste e shenjta Liri... - Eh `mund t bjm duarthat?!, pyeti nj i paditur, por kshtu pysnin edhe t tjer t paditur ose edhe m shpesh, ndonj i kurdisur.

- Duarthat, - thoshte Lisi, - jan ata q e kan zemrn e that, q s`kan gjak arbri n damar! - Ashtu fliste ai, duke i sqaruar t tjert, duke u prpjekur t`jua hapte syt nga prgjumja shekullore dhe thoshte: - Duhet mbushur zemrat njher me dashuri pr kt tok, duhet mbushur shpirti njher me urrejtje pr pushtuesit, e pastaj t tjerat vijn vet. Pa dashuri pr kt tok, - tregoi tokn me grusht t shtrnguar fort, - nuk lviz asnj dor, pa urrejtje pr shkelsit e ksaj toke, grushtin e shtrngonte edhe m shum, - nuk shkrep asnj pushk... Atij q i fle zemra sot, kur digjet Atdheu, edhe duart n gjum i ka... Fjalt e shmtuara q dalin vetm nga zemra t prgjumura dhe nga shpirtra t shitur tek djajt jan helm pr kt tok. S`ka si t ndjej dhimbje ai q s`e ka zemrn t lidhur me zemrn e madhe t Arbrit... s`ka... Ata q kan gjak Arbri n dejet e tyre, do t`i msoj gjaku i derdhur pr kt tok, se

`rrug duhet t ndjekin, pr t mbushur edhe duart ashtu si mbushen zemrat me armt e urrejtjes, kundr errsirs dhe shrbetorve t tyre. - Fjala nuk burgosej m, kishte marr rrugn e vet e ndizej si kokrr baruti an m an Arbris: n oda, n sheshe, n fusha, n male, gjithandej ku kishte mbir e rritej fara e liris... - Ve fjala liri pshpritej, fjalt tjera sikur ishin ln menjan, sikur trhiqeshin n errsirn e kohs, pr t`i br vend kryefjals, kryedrits... - Kishin vdekur koht e marrveshjeve me sojin e paskrupull t rojeve t Errsirs... Paqe me ta s`kishte... S`kishte paqe... - Duke par fundin e afrt t sundimit mbi trojet e Arbrit, ushtrit e Errsirs u derdhn me tr mllefin demonian dhe vran e pren kdo q u zuri syri prpara, mjaftonte t ishte arbror. - Pr ironi, n vend t prgjegjsis, vrassit shpalleshin heronj t Mbretris

s Errsirs. Vrasje e shkrumb sillnin gjith-andej, n do knd, atje ku mund t arrinin ushtrit e Errsirs, e pr fat t keq, ato arrinin shum larg, gjer atje ku nuk mbante m nderi i arbrit... - Q t therej nj bagti, duhej marr leje nga drejtues t Errsirs, ndrsa nj pjestari t Arbrit, kur ia derdhnin gjakun duhej nj shkak i sajuar dhe jepnin shprblim t majm... - Kto edhe mund t jen ligje t natyrshme pr sojin e panatyrshm t Errsirs Mesjetare. - Prball ksaj murtaje t mendur, populli, me gjakftohtsin m t madhe po prgatitej pr ditn e shenjt... - Pr ditn q vinte si lum i rrmbyeshm e q do t grryente ndotjet historike... - Pr ditn q priste m se dymij vjet. - T rinj e t reja, kishin hapur shtigje shprese, maleve e fushave t Arbrit.

- An m an lvizte trungu i madh i fisit; kohve t prudnuara, duhej dhn prgjigjen e njmendt. - Kjo rrug krkonte t tjera mjete, fjalt ishin sosur, fjalt ishin vrar, ishin vrar... - S`kishte dit as nat e t mos ndodhte nj gjm mbi kurruzin e arbrit. - Durimit t gjat e t pakuptimt po i afrohej fundi. - N kto ngritje temperaturash, Lisi me shok, po krkonin rrug pr t jetsuar njrn prej ndrrave m t mdha e m t hershme t Arbrit. - Menduan, se koha kishte ardhur pr t hapur nj shkoll t mvetsishme pr fmijt e arbrit: t hapnin nj dritare t re drejt syve t diellit, q syt e arbrit t dallojn dritn nga errsira. - Me kt akt do t`u jepej edhe nj grusht rojeve t Errsirs, por njkohsisht, u jepej fund edhe lojrave t tyre me fatin e fmijve t arbrit.

- Vendimi duhej marr, koha nuk priste... - Lisi takoi njrin nga shokt dhe pasi u pajtuan pr t gjitha pikat, vendosn t thrrisnin nj takim m t gjr me shokt tjer. - Nj mbrmje vjeshte, u mblodhn t gjith n shtpin e Lisit... - Vllezr, - e hapi fjaln Lisi, - ka koh q bredhim rrugve, her me protesta e her me takime dhe e kemi par, se me kta zyrtar t paskrupull nuk arritm asnj marrveshje, e as q do t arrijm ndonjher... Kta presin t prfitojn n koh, q kur t munden, kur t shuajn sherrin q u ka plasur n mes tyre, t vijn e t bjn punn, si kan br prher me ne. - Q t`i japim fund ksaj historie t hidhur dhe t dhimbshme, duhet t marrim nj vendim sonte dhe jo m larg, por pikrisht sonte duhet t vendosim pr ta hapur shkolln arbrore n Buzliqenas.

- Po far treguesi t puns kemi? pyeti njri nga t pranishmit dhe pa humbur koh e bri edhe pytjen tjetr: - Si do shkoj puna m tej? - Sqarimet u dhan nga t gjith shokt e grupit, her njri, her tjetri, gjersa m n fund, u pajtuan t gjith prfaqsuesit e rrethit, q t veprohet sa m par ashtu si duhet t ecet n hap me kohn. - Vendimi u mor, t gjith u pajtuan pr t hapur shkolln n gjuhn e arbrit. I dhan besn njri-tjertit se do t vepronin si sht m s miri pr t hapur vatrn e dituris dhe pr t mbarvajtur puna e edukimit t fmijve n gjuhn e mms. - Lisit i dukej vetja n nj tjetr bot, sikur shihte nj ndrr dhe q s`donte t ket fund... - Bashkshortja e tij tha: - Lis, a t`jua bj edhe nga nj kafe?

- `kafe moj?! - i ngazlluar tej mase i tha: - Sherbet do t na sjellsh njher, ta mblsojm gojn, pastaj na bj kafe. - N nj gjendje t till, t nj gzimi q i kishte prshkuar tr qnien e tij tha: - Kemi nj Urim t Madh sonte: na lindi nj fmij m i bukur nga gjith fmijt e bots, na lindi Sh... iu mbushn syt me lot dhe fjala i mbeti n fyt. - Shkolla A.. - foli nj tjetr, shkolla ka lindur sonte... - A... sapo i kuptoi t gjitha, e gzuar si t gjith t tjert, iku si era, dhe duke br sherbetin, i tregoi gjith historin e mbrmjes s vjehrrs, t ciln e kishte edhe vjehrr edhe shoqe edhe nn... * * * - Viti i sivjetshm do t na sjell m shum bereqet...

- Kjo vjesht s`u ngjante m shoqeve t saj t pernduara. Frutat e pemve do t jen m t shijshme kt her. - Do lulzonte nj pem e re, nj pem parajse... - Pema e drits sht kjo, frutat e s cils i kishin pritur kushedi sa breza q t`i shijonin, por nuk patn fat... - Bajloz pas bajlozi, dreq e bir dreqi, i zinin udhn e drits, dhe pema vyshkej q nga rrnja; vyshkej e thahej pa elur lule, pa bulzuar... - Fatin e saj, dikur e gjer m sot e vulosnin rojet e Errsirs... - Eh! Fat, fat sht quajtur edhe mundimi edhe burgu edhe jeta edhe vdekja... N takimin e radhs Lisi me t gjith shokt ishin marr, q shkolla t ket pr vendlindje sheshin e lasht te Buzliqenasit. Aty mu n shesh do t niste hapat e par rrezja e drits. - N shesh - than t gjith!..

- Aty ku jan nisur t part tan n rrugt e gjata, aty do t niset brezi i par i arbrit udhve t yjve. - Ishin kto fjal t kryeplakut Q... q vinin rrufeshm nga motet e prgjakur; nga motet q ve nderit kishin dhe harain e lart. - S`ishte aq e leht, por brezat e ardhshm nj dit, do t bnin pyetje q do t na turpronin, n qoft se, ne nuk do t vepronim ashtu si e kemi borxh pr t punuar e vepruar pr Atdheun pr dritn e diturin, prparimin e kulturn e fmijve tan, e niprve dhe mbesave q do t vijn: E po mir, - do thon ata, - armiqt e dim `kan ber, po ju `bt?! - Kjo pyetje do t`i rndonte do njeriu q ka ndrgjegje t pastr, ndaj duhej gjetur prgjigja q sot, q tani, menjher... Nse s`do mundemi t`ua sjellim lirin fmijve, s paku t`ua lehtsojm rrugn drejt saj.

Ky sht nj mendim i ardhur q nga lashtsit e nuk linte asnj zemr, asnj shpirt t qet. - Edhe shkolla e Buzliqenasit at udh po trasonte. - Krcnimet shtoheshin dhe nga asti n ast pritej ndonj sulm nga hordhit e rojeve t Errsirs. Fshatart kishin formuar nj grup vullnetarsh q mbikqyrnin t gjitha hyrje - daljet n fshat. - Antart e kshillit t shkolls shkonin der m der pr t regjistruar nxnsit dhe msuesit pr shkolln e re. - Pothuaj s shpejti ishin kryer kto pun. - Msues e nxns ishin gati pr t br hapin e par dhe shum t madh n historin e shkolls arbrore... - S`kishte kufi mes nats e dits, askush nuk flinte, askush... - Vesht e syt ishin kthyer nga Buzliqenasi dhe prisnin t hidhej hapi i kth-

ess s madhe, hapi drejt yjve, drejt drits... - Sa i largt dukej asti kur do t cingronte zilja e par... - Pikrisht ajo zile do t derdhte breshri plumbash n vesht e zgjatur t rojeve t Errsirs dhe t shpirtverbrve t shitur... Ja, do thoshte Lisi, - a i dgjoni kto krisma rrufesh? A i dgjoni zrat e nxnsve? Ja kto, kto jan armt e duarve tona, kto jan e nesrmja jon; kto jan liria... - Dhe pupulli do t shprthej n duartrokitje... e, `duartrokitje se... - Duartrokitje q do t shpojn vesht e zgjatur t Errsirs e do t`i prishin ndrrat e errta prjetsisht. * * * - Pritje... - Pleq e t rinj, burra, gra, femij...

- Fmijve ua shtonte paksa kureshtjen sjellja e t rriturve, dhe se si u dukej pamja e tyre... - Jo vetm buzqeshjet q u bnin prshtypje, por edhe veshjet e tyre sot dukeshin t ndryshme nga ditt e mparshme. Ndoshta asti i shumpritur kishte br q t ndryshoj gjithka n Buzliqenas. - Dielli dukej sikur qndronte vetm n nj pik t horizontit, sikur kish ngrir mbi fshat dhe sot s`bnte asnj hap tutje. Flamujt valonin si n koht e lashta e t lavdishme t Arbrit. - Nj nat m par, Lisi me shok, ishin kthyer nga kryeqendra e trojeve t robruara. - Lidhjet e tij me msuesit e kryeqendrs i dinte vetm njri nga shokt. Kshtu ishte e domosdoshme t veprohej sepse prbnte vijushmrin e sigurt t natyrs dhe interesit t puns... * * *

Kryeplaku i fshatit e mori fjaln i pari: - Vllezr, motra, fmij, msues, sot m sht marr goja, m jan ndrydhur fjalt diku n detin e madh t lotve t gzimit, dhe s`i nxjerr dot jasht... - Pas nj pushimi t shkurtr e duke u dridhur i tri, si me gjysm zri, deshi t vazhdoj, por srish u ndal. Kur e pa q nuk mund t flas, ather tha nj fjal t vetme, e q jehoi prtej maleve t lart, prtej kufijve t ftoht t ndarjes s Trungut t Lasht... ...Gzuuuuuar, gzuuuuar - jehoi zri i tij dhe turms i dalur njkohsisht si nj gjyle topi... - Edhe kjo buim arriti tek vesht e zgjatur, vetm se pr kt t fundit kishin thn se sht shprthim i depove t armve t mbledhura ndr shekuj e q sot paskan krisur aq shum, sa nga gjmimi i tmerrshm qenka prishur gjumi i gjith banorve t Mbretris s Errsirs...

- Sapo pushoi jehona e zrave e njerzve t mbledhur grusht, kryeplaku u trhoq nga podiumi pa thn asgj m tepr... - Ai fliste me hapin e tij, fliste me figurn e tij, fliste me tr qnien e tij. - Fjaln e morn m pas edhe t tjer pjesmarrs. - Pr udin e t gjithve, edhe flamuri me shqiponjn dykrenore, sikur valvitej ndryshe nga koht tjera... Sot, posa hipte dikush n podium, ai valvitej e shtrihej sa gjat e gjr dhe sikur donte t`i marr n gji pjesmarrsit e ksaj feste t rrall... - Lisit i dukeshin si statuja folsit gojzjarrt, si statuja t lashta t ardhura enkas pr ditn e sotme t shnuar. - `gzim ishte ky, i lar e i shprlar me lot gjaku... - Lisit filloi t`i sillet n mndje pyetja, se prse njerzit e Arbrit iu prngjajn kaq shum statujave t lashta...

T jet ashprsi e jets q u jep kt pamje?! - Mendimet e kishin mbrthyer t trin: Edhe qeleshet e bardha mbi sy iu shtojn harmoni bardhsis s tyre pr t marr kt pamje kaq hyjnore... Hyjnor duket se sht edhe shpirti i tyre i bardh dhe i paprkulshm... - Me kto imazhe dhe me syt e prlotur, u fut n korridorin e shkolls. Ai deshi t fsheh emocionet e lott, por ishte e pamundur. Ai deshi ta bnte kt, sepse syt e nxnsve e prcillnin secilin hap t tij. Disa nxnsve Lisi u kishte dhn msim edhe n klast e ulta, n ato klas ku vetm lnda e gjuhs sht arbrore, t tjerat jan prkthime banale nga gjuh t huaja. - Lisi vet, asnjher s`e kishte zbatuar programin e dhunshm q kishin br brokulla - brokulla rojet e Errsirs. Ai gjithnj kishte ndrhyr n ato gjedhe, t cilat dhunshm i detyronin msimdhnsit t`i kishin parasysh. Ai nuk i pranon-

te, ashtu si edhe shum msimdhns t tjer, dhe kishte ndihmuar q nxnsit arbror t njohin t kaluarn e sojit t tyre... - Kt e dinin nxnsit e tij q tash do ta kishin prsri msues, por tash ishte ndryshe, trsisht ndryshe... - Q sot do t flitej e kndohej vetm n gjuhn e tyre, n gjuhn e zogjve... - Kshtu mendonin nxnsit e lumtur, po `mendonte Lisi n ato aste vall? `mendonte ai pr nisjen e pakthyer drejt udhs s yjve?... Ishte pushtuar aq shum, aq ndijshm nga atmosfera e krijuar dhe i dukeshin fare t afrta ngjarjet e rnda q do t vijojn pas ksaj dite t shnuar... - I zhytur n mendime, u nis n drejtim t klass ku do t mbante orn e msmit. Kto ishin disa nga ndrrat e jetsuara, frymzime t zjarrta t jets s tij, kujtime q do t`i marr me vete npr udht e mvonshme t jets, dhe do t`i

ruaj si trofeun m t muar t gjith jets s tij... * * * - T dashur nxns... - tha Lisi dhe menjher pasoi nj heshtje e gjat, sepse at e pushtuan emocionet... - para se t fillojm msimin, - sikur e mori veten, - dua t`ju rikujtoj edhe njher, se dit t mdha e t bukura na presin... - Emocionet ia ndrprisnin fjalt, prandaj bnte pushime t gjata, por sikur mori hov dhe tha: - Populli yn, me hapjen e ksaj shkolle ia dha prgjigjen e merituar Errsirs, q po mban peng dritn e syve tan, tash e dymijvjet t shkuar... - Ikte njra, vinte tjetra Errsir, por ja tani erdhi dita, dhe populli i shumvuajtur tha shkurt e prer: Dgjo hasm, rrugt tona ktu ndahen pr t mos u pjekur m kurr...

- Lisi srish mori frym thell dhe tha m pas: - Liria, t dashur nxns, sht parajsa e ksaj bote, prandaj i themi hasmit edhe njher tjetr: ti rrugve t ferrit, ne rrugve t parajss.. - Pas ktyre fjalve atij i shklqyen syt dhe tha: - Liria, nuk mund t zvendsohet me pasurit e ksaj bote, ajo s`ka t ngjar me asgj tjetr, sht unike, e pashoqe, prandaj i falen t gjitha, pasuria, familja jeta... - Ai vazhdoi t`ju thot nxnsve t tij: - Ka ardhur koha q ne t vendosim vet pr t ardhmen ton. N kto toka t shenjta, jemi, qkurse lindi dielli i par mbi kt dhe, dhe ktu do t jemi, gjer n perndimin e fundit t tij...T tjert erdhn pas nesh, mijra vjet dhe lre q erdhn pa i ftuar e lre q erdhn edhe si kusar, por kurr s`kan reshtur s punuari pr t na dbuar q ktej, sepse ne jemi t zott e ksaj toke... Deshn, me hir e me pahir, t zaptojn do p-

llmb t vendit ton...T part tan, brez pas brezi luftuan pr t mbrojtur kt tok q kemi ne sot... Dhe, jo se nuk fituan kto luftra n fushn e nderit, por ishin Fuqit e Mdha ato q vendosnin pr epilogun e ktyre luftrave t prgjakshme... Ato fuqi t mdha, gjithnj ndrhynin n astet vendimtare dhe i shtypnin bashk me rojet e Errsirs, kryengritjet e t parve tan. Srish vinin pranvera t nxehta, prap bijt e popullit ton dilnin maleve pr liri, dhe prap po ato fuqi t mhershme, ia fusnin krahun si shtylla rojeve t Errsirs, dhe prap niste do gj nga e para... - Lisi tani i liruar nga astet e ndrprerjeve t mhershme nuk humbi koh, por tha: - T part tan, prve ksaj toke edhe dika tjetr po kaq t shtrenjt, po kaq te shenjt na kan ln... Ata asgj s`morn me vete, prve varrit dhe lavdis... E po, ju mund t thoni: E `qenka

kjo gj q u barazuaka me tokn e shenjt t arbrit?!... Po, t dashurit e mi, ashtu sht, edhe un dikur n moshn tuaj kam br pyetje t njjta... - Pa e zgjatur m shum, Lisi vazhdoi ku kishte mbetur m par: - Amaneti, nxns t dashur, amaneti i tyre sht ai q rndon mbi supet dhe mbi ndrgjegjen e secilit brez. Ata, nuk than se duhet t zgjedhim rrug, amaneti s`sht dshir e askujt, ai sht urdhr q duhet zbatuar, sht ligj q nuk mund t shkilet... Amaneti, nuk sht fjal q mund t merret kush t doj me t dhe ta l n rrug po kur t doj. Kush heq dor prej tij, do t rroj me turp gjith jetn q ka prpara. - Fjaln e t parve nuk e kuptojm dot pa hyr n brendsi t saj, pr t ndier dhimbjet q ngrthen ajo fjal e thn n astet m vendimtare t jets,

kur trupi dhe shpirti i njeriut bhen dhe i Atdheut, bhen nj me Atdhun. - E cila sht ajo fjal? - si n iso jehoi zri i prnjhershm i nxnsve... - sht fjal me pesh t madhe, e jashtligjshme; fjal q djeg si zjarri bijt e djallit i shpon edhe vesht e zgjatur t ktyre djajve q jan roje t Errsirs. Po edhe argatve t saj jua shpon vesht... Do t` jua them q ta mbani mend e ta prcillni brez pas brezi: Liri quhet kjo fjal, dhe lufta pr ta fituar at, sht amanet mbi amanete. - Vet rrjedhshmria e t folurit dhe pesha e mendimeve tregonin gjendjen e tij shpirtrore: gzimin e paprshkruar pr hapjen e shkolls, dashurin e madhe pr Atdheun dhe urrejtjen po ashtu t madhe pr armiqt dhe pr shpirtshiturit tek ata. - Smundjet shekullore q i kan pllakosur tokat tona, nuk i shrojn fjalt e atyre q prhapn kt smundje ndr ne... shpirtverbrit, t shiturit duhet t`i

kujtojn menurit e njerzve t ditur, prandaj ai e tha njrn prej tyre: Me cilindo pushtues, - porositin t part tan, - nse ulesh n nj sofr, pa u shruar do pllmb toke arbrore, ke br tradhti dhe tradhtia paguhet vetm me mimin e nj fisheku, t cilin duhet ta hash koks... - Edhe n fytyrn e tij, shquhej qart urrejtja pr armiqt dhe shbtort e tij. - Bijt m t mir t popullit ton, -tha ai pastaj, - edhe n koht m t vshtira, kur hasmi i krcnonte edhe me vdekje nga njra an, edhe me bukn e fmijve nga ana tjetr, i than jo atij, jo hasm, me ty flasim ve prmes pushks. Asnjri nga pushtuesit nuk na ka ardhur n oborr prmes marrveshjeve, t gjith me zjarr e me hekur erdhn, ndaj vetm me zjarr e hekur mund t flitet me ta... Edhe ne sot, prve msimit q do zhvillojm n kt shkoll, i themi edhe njher n emr t t parve tan dhe n emr ton Jo hasmit... Jo, hasm, n

kto toka s`pyetesh m ti, n kto toka jemi zotr ne, ne bijt e drits... - Fjala e msuesit prcillej me qetsi dhe kureshtje gati hipnotike nga t gjith nxnsit... - Zilja kishte lajmruar prfundimin e ors s par, por askush s`e kishte ndier nga nxnsit. - Lisi mezi e ndjeu krcitjen e ders q e hapi njri prej kolegve... - Lis, mos i harxho t gjitha fjalt vetm n nj or, - i foli me t qeshur msuesi i gjuhs dhe letrsis... - Doli nga klasa duke i ln nxnsit n pritje t padurushme pr orn e ardhshme... - Edhe msuesit tjer, orn e par e kishin shfrytzuar pr t`u njohur me nxnsit... * * * - Mes nxnsve dhe msuesve ishin krijuar marrdhnie shum t afrta, ish-

in br si nj familje e madhe q i ndante vetm gjumi... - Ndrkoh, zyrtar t lart t pushtetit kishin alarmuar prmes mediave qytetart e tyre, se n Buzliqenas po ndodhte kijameti... - Njerzit natyrshm mendonin dhe bnin pyetje: `ishte kjo frik e madhe prej nj grushti nxnsish?! Prse u dukej se ndodhi fundi i bots pasi u hap nj shkoll e vogl?! Pr `bot vall ndrronin mngjes e mbrmje rojet e Errsirs?!.. Apo, ndoshta n errsirn e padijes fshiheshin e mbuloheshin krimet e tyre dhe t t parve t tyre mbi popullin e Arbrit!.. Ndoshta... Ndoshta ktu e ka fillin ky tmerr q ka kapluar Mbrterin e Errsirs... Dija e bijve dhe bijave arbrore ua verbonte syt...

Po, po dija qenka elsi i kutis s Pandors; dija qenka dshmitari i s djeshmes s heshtur dhe i s nesrmes s zhurmt q po prgatitet t vij... Prandaj tremben kaq shum, mendonte Lisi, gjersa nxnsit po shnonin dika nga drrasa e zez... - Drrasa kishte ngjyr t gjelbr si ngjyr pranvere, por emrin e kishte t trashguar nga pararendset e saj t zeza e q t kujtojn edhe kohrat e zeza t shkuara... - N kto ngjyra, q prziejn koht drrasave t klass, Lisi mundohej t gjej shpjegim edhe pr prejardhjen e rojeve t Errsirs, dhe bindej edhe m tepr se drrasat vetm nga ngjyrat ndryshojn, ndrsa esenca e tyre mbetet e njjt, t dyja prejardhje druri kan. Edhe rojet e Errsirs t nj esence jan, pavarsisht pamjes q mund t marrin... - M fal msues, a mundem t pyes dika?

- Po, ia priti Lisi si me t shpejt, patjetr q mundesh... - Prse po bhet gjith kjo zhurm rreth shkolls son; madje edhe disa t shkolluar t sojit ton flasin njzshm me rojet e Errsirs!.. - Dgjoni nxns, -nuk e veoi Besn q e bri pyetjn, por ju tha t trve: pas mbarimit t msimit mund t rrim e t bisedojm pr do gj q ju intereson. * * * - N koridor takoi njrin nga shokt e grupit t kujdestarve, i cili i tregoi pr lvizjet e rojeve t Errsirs rreth fshatit, dhe sipas tij, mund t futeshin edhe n fshat. - Kujdestart e din punn e vet! -tha Lisi dhe si pr ta sqaruar edhe njher shokun theksoi: - Nse shohin grupe t shumta t rojeve t Errsirs, duhet t hip njri prej tyre n minaren e xhamis dhe t lajm-

roj fshatin t dal n shesh sipas marrveshjes... - Edhe me fshatrat prreth Buzliqenasit ishte br marrveshje e njejt. Qndresa, sipas marrveshjes, do t bhej me mjete paqsore, domethn, nuk ishin buzliqenasit ata q do t vendosnin pr rrjedhn e m tejme t ngjarjeve ishin t tjert, t tjer djaj q mund t`i jepnin kahje ngjarjeve. - Ishin faktort e njjt, t brendshm e t jashtm, q do t nprkmbnin srish t drejtn historike t arbrit pr t qn zot n shtpin e vet. - Edhe shpirtshiturit e fshatit kishin filluar t zgjatin vesht. - Atje ku mendonin se mund t bjn dik pr vete, flisnin hapur kundr rrezikut q i paska sjellur shkolla buzliqenasit. - Ata shpesh her, duke u przier edhe me njerzit n fshat thoshin: E kemi prekur gjarprin n bisht dhe shtrenjt do ta paguajm!

Kush jemi ne q hyjm t part n kto pun... - Kshtu ata t tjera e tjera fjal paniku e pyetje bnin, vetm e vetm pr t mbjellur frik n popull. - Ne nuk kemi kapur kurrfar gjarpri, as pr bishti as pr koke! - iu kishte thn Lisi disave n nj takim n sheshin e fshatit. - Gjarpri vet sht ngatrruar me bishtin e tij, - i thumboi ai - dhe tash krkon t lr kokn pr t shptuar bishtin... - Lisi nuk hezitonte fare t fliste, prandaj tha menjher: - E q thoni ju, se ne ktu n Buzliqenas qnkemi t part q po shqetsuakemi pushtetin e Errsirs, duhet ta dini se mund t jemi edhe t fundit, vllezer!.. Arbria nuk ka lindur n Buzliqenas, por Buzliqenasi ka lindur n gjirin e saj, domethn, n gjirin e Trungut t Lasht... Do t ket njerz, si n t kaluarn e largt, t cilt duke u prpjekur t

fshihen pas maskave q ua veshi pushteti, me punn e tyre, do t tregojn, pa i pyetur, se kush jan n t vrtet... Shpirtshiturit gjithnj t fundit do mbeten. Ata, q na thon, se ne e kapim t part gjarprin n bisht, vetm i dmtojn interesat e popullit, t cilit fatkeqsisht i takojn... E po, edhe mund t thuhet se jemi prapa, se jemi vonuar, madje shum... Jan mbi dymij vite para nesh, q kur ky popull nuk ka heshtur pr asnj ast. Her t tjert iu vrsuln ktij populli e her-her disa buzliqenas vetvetes dhe njerzve t tyre; ky sht nj trup i madh, por ama n luft pr liri kurr s`ka pasur ndarje t viseve arbrore t para e t dyta, ka pasur vetm kryengritje kundr t huajve. E tash, nse dikush ktu mes nesh e ndjen veten t huaj, ajo sht pun tjetr... - Filloi nj luft e pashpallur fjalsh brenda fshatit.

- Gojmallkuarit, edhe pse shum t kujdesshm, nuk pushonin s foluri kur gjenin teren t prshtatshm. - Urdhrat pr t mbyllur shkolln vinin edhe nga disa shpirtverbr q kishin marr ann e Errsirs. Njeriu i pashpirt shitet leht -thoshin pleqt dikur. - Sa t pashpirt q jan gjakprishurit, sa t paskrupull!.. - Sa duhet t jen shitur? - Sa rnd i vjen toks t`i mbaj kta gjakprishur?! - Pyetje t tilla dhe t shpeshta bnin njerzit, por nuk i jepte prgjigje askush.. Askush! - S paku njiheshin ndarjet, njiheshin grupimet e njerzve... - Rruga q kish marr drejtimin nga yjt, kishte zbuluar fytyrn e secilit, s`kishte m dyshime, ishin ndar taborret edhe brenda fisit t arbrit... - Pr bijt e arbrit s`kishte mbetur rrug tjetr, drita dhe errsira do t nde-

sheshin pashmangshm nj dit, sot ose nesr, njjt ishte, ndeshja do t bhej. - Kto ligje i krijoi Zoti -thoshte Lisi, si para nxnsve poashtu edhe para fshatarve, - ne duhet vetm t`i zbatojm me prpikmri... do gabim, paguhet shtrenjt... - Ndeshja e t kundrtave sht e pashmangshme, duam apo nuk duam, sidomos kur ndarjet jan t skajshme... Sa e pashmangshme sht ndeshja, po aq e pashmangshme sht edhe fitorja e drits kundrejt errsirs... Kt e thon librat e shenjt! E thon edhe mendimtart e shekujve t shkuar, e thot e vrteta vet... Njerzit e shikonin Lisin dhe e dgjonin me vmendje. - Po a nuk sht shembull i mir, mbijetesa e popullit ton t vogl n shekujt e gjat e t rrmujshm?!. Kush e ndihmoi at prball fuqive shum m t mdha, perve Zotit, drejtsis dhe qndress heroike. As mos t`i shkoj mndja dikujt se do ta prish dikush qet-

sin e vet pr t ndihmuar t tjert. Prkundrazi t huajt i kan vn popullit ton n krye si prfaqsues, njerz t padenj dhe t pandershm. Kt nuk e bn, as rastsisht, as prkohsisht... Ata mendojn t na mashtrojn edhe m tej, pakufishm. Prandaj organizojn, njrn pas tjetrs, zgjedhje e mbizgjedhje, pr t legjitimuar surratet e pacip prpara popullit... Atij i dilnin fjalt natyrshm, pas nj frymmarrje m t gjat tha: - Po... do t mashtrohen e do t zhgnjehen vet ksaj here... Populli nuk do t lejoj m q ta ojn pr dore te kutit e votimit si fmij t brisht, t papjekur, pr t votuar njrin nga t zgjedhurit e rojeve t Errsirs... Kur folsit po ngrinin tensionin tek t pranishmit e ktij tubimi, e mori fjaln njri nga rradht e pleqve dhe pyeti: - E pse kaq leht na mashtrojn kta t mallkuar more vllezr?

- Jan shum shkaqe t dashur vllezr, t njohura e t panjohura, por shkaku m i dalluar sht udhheqeja e Mbretreshs s Padituris... Kjo bim e egr, q lindi dhe u rrit mbi rrnojat e tempujve t Dituris, sht dhe mbetet shkaku i shkaqeve t mashtrimeve t njpasnjshme, dhe thembr e Akilit n trupin vigan t arbtit... Jo m kot sht kujdesur pushteti i Errsirs pr rritjen gjer n qiell t ksaj fare t egr... Lisi nuk hezitonte fare, por i thoshte fjaln ashtu t iltra, prandaj vazhdoi m tej: - Ajo lindi nj nat t errt, kur Errsira e karpateve kishte zbritur n trojet e arbrit, dhe pr t zhbr farn e arbrit m leht, mbolli n kopshtin e tij t virgjr kt bim t mallkuar, q po na i mban syt edhe sot t lidhur... Prandaj vijn kto krcnime, prandaj duhet ta ruajm shkolln; errsira dhe drita, si thash m par, duhet dhe do t ndeshen nj dit pr jet a vdekje...

- Ai me dashurin e madhe pr brezat q do t msojn n at shkoll tha: - Ktu, tek ky tempull, ku prkundet djepi i dituris, mu ktu e sheh vdekjen e vet Mbretresha e Padituris... Ktu edhe fillon rruga q do ta shpjer popullin drejt liris dhe jo drejt kutive t votimit, prej t cilave ushqehet me gjakun ton mbretria e Errsirs.. Ktu e ka fillin edhe tmerri q ka kapluar rojet e errsirs... - Lisi fliste me kt gjuh kudo q ndodhej; flisnin shokt e tij, fliste i tr fshati... - E vrteta kishte zn vend n seciln vatr, n seciln zemr, ajo, s`krkonte m fjal t zgjedhura, ajo fliste vet.. - Vet rritej lufta kundr rojeve t Errsirs, q me do kusht dhe mjet donin ta mbyllin shkolln, shkolln q rritej fitimtare. Por mendja e secilit njeri t ndershm ishte mbushur, se pa fanart e shenjt t dituris n duar, rruga e gjat

e pr ta fituar lirin do t jet e vshtir n mos e pamundur. - Dija, ajo q mban elsat e dyerve t drits, sht nn e t gjithave, edhe e Liris... - Njher moti Aliu i Tepelens ka thn: Popullit ton, nse ia gjen n `vend t shpirtit i rri baruti, leht mund t`ia ndezsh fitilin... - Pra, duhen gjetur rrugt, rrugt... * * * - Sa m afr prfundimit t vitit shkollor, aq m afr t papriturave ndodheshin buzliqenasit. - Edhe nxnsit, edhe msuesit prisnin me nj kureshtje t rrall kt fundviti shkollor... - Qershori afrohej i ngarkuar me sfida t reja... - Temperaturat ngriheshin do cast... - Djersinte fshati nga punt e mundimshme t dits, djersinte edhe ushtri e

rojeve t Errsirs nga makthet e ndrrave t trishtuara... - Buzliqenasit ndrronin t nesrmen me diell... - Errsira ndrronte mesjetn e errt - Prej djajve vetm djallzi pritet... Djajt e ktij qershori, t prkrahur edhe nga shpirtverbrit, u nisn nj nat mes errsirs... T veshur me veshje t errta, q u shkonte mir me ngjyrn e shpirtit, rendnin drejt errsirs pr t errsuar do pik drite q vezullonte ne qiellin e arbrit... - Buzliqenasit, t lodhur si prher gjat ksaj stine, ndrronin agimin e ardhshm pa sorra e soj sorrash n qiellin e tyre... ndrronin qiell t ndritur, pa errsir... - Edhe forcat e errta nderronin... ndrronin qiell t errt, t errt skterr... Ato nuk duan drit... E din se drita sht shklqimi i s nesrmes... Ato nuk duan t nesrme... Ato nuk kan t nes-

rme... Kshtu duhet kuptuar frikn e tyre. Jan edhe krimet e kryera mbi njerz t pafajshm ato q trokasin kaq rrmujshm n ndrgjegjet e tyre t ngarkuara, e nuk i ln t gjejn paqe as brenda vetvetes. - do gj sht e mundur, prve kthjellimit t shpirtrave t tyre t djallzuar... Prandaj i mbajn hanxhart e ftoht n dhmb, dhe sikur duan botn e tr ta bjn kurban, pr t shptuar veten e tyre... - Kshtu edukohen ata q nga lindja: prindrit, shkollat, madje edhe kishat n duar t djajve i kan... Urretjen, kt plag njerzore e kan ushqim ata, e s bashku me te edhe frym marrin. Mbase harrojn se prbindshja urrejtje kur s`ka `t haj, e ha pjelln e vet. Ky paradoks u vrtetua, kur n mbar teritorin e Mbretris s Errsirs, luftojn e prgjaken, t gjith kundr t gjithve...

* * * - Nata e qet prkundte n gjirin e saj buzliqenasit e lodhur... Bujku ia thoshte kngs s rndomt pr bukn e re... - N pragjet e mbuluar me drit hne ndaloheshin shkndijat e para, q dukeshin si yj t coptuar... Ndonj mi i vogl krcllonte dhmbt hendekut te mbushur gjer n rrz me sojin dhe sorollopin e tij... Lviznin kafsht e feshehta pazakonshm asaj nate... - Se `kishin?!.. - Askujt s`i shkonte mndja se lvizjet e tilla paralajmrojn kob... - Po mir, `kishin minjt q shqetsoheshin pr kobin e njerzve? Ata s`i ngacmonte askush; as macet s`mjaullinin, as qent s`lehnin... `gjum ishte ky q ve minjt s`i kishte prekur? Mos ndoshta Errsira kishte lidhur pakt me fisin e minjve? Pakt t kobshm pr t fjeturit e pafajshm...

- Kob pr ndrrtart e s nesrmes pr agimet e mbushur me diell... Pr kngt e blerta t toks, pr jetn, pr vdekjen. ...Edhe vdekja ishte dnuar at nat, askush s`duhej t vdiste sipas qejfit. - Mbretri e Errsirs, vetm minjt i kish ln t lir t bjn `t duan, jo, m falni, t bjn at q bjn rojet e asaj Mbretrie t zez, katran ... - Qeni i vetm q kishte lehur pa leje, ishte pushkatuar pa urdhr n mes t sheshit... Krismat filluan pas mesnate, kur Errsira ishte m e errt se nata... - Pushka u dgjua edhe n oborrin e Lisit edhe n oborrin e njeriut me shifra... - uditshm krisi kjo pushk, sikur t qe nj dhe n t njejtn sekond... Ndaj u duk si nj krism, si nj e vetme u dgjua krisma e mijra pushkve, drejtuar drejt shtpive dhe njerzve t prgjumur t Buzliqenasit...

- Gjumi filloi t ikte e t fshihet mes errsirs s pafundme... - Qent nuk lehn m... ishin n gjum t dhunshm. - Hijet e zeza, para se t fillojn t shtien me arm zjarri, kishin helmuar t gjith qent e fshatit... Ishte helmuar dhe uji, buka, drita... Ishte mbushur helm i tr kraharori i Buzliqenasit t lasht. Megjithate, ai mirrte frym, ai ishte gjall... - Zjarri ishte ndezur... - Qllonin rojet e Errsirs me arm moderne, qllonin fshatart e zgjuar me shpirtin - qndres... - Tradhti! - thirri dikush mes errsirs, e zri u zgjat der m der, fshat m fshat, gjer prapa malit, gjer n erdhet e njerzve t shitur t pjess diellore t Trungut t Lasht... - Hile!... ia priti nj tjetr... - Hile, hile... si mund t mbyllen shtigjet q shpien mbatan, si?

- Qnkeshin marr vesh paria e t dy vendeve, q t shuajn dritn n Buzliqenas, ngase ua vraka syt t parve t tyre... - Jo, jo, jo ve atyre, ajo drit paska shkuar shum larg, gjer n syt e fjetur a t mbushur me dhjam t Evrops, gjer atje paska br dme... Rrethimi i hekurt dhe armt e t gjitha kalibrave, patn pr pasoj dhjetra t lnduar rnd e leht, dhe disa shtpi t rrnuara e t djegura... U dogjn e u grabitn biblioteka, fotografi me fytyra historike, dhe gjithka tjetr q kishte t bj me t kaluarn dhe me t tashmen e arbrit... * * * - Pa zbardhur drita mir, ashtu si erdhn natn, po natn filluan t trhiqen, pr t mos u ndeshur me dritn, t ciln e kishin frik e tmerr... Me vete morn nj mori pengjesh, pr t shfryr

mllefin e dshtimit t radhs n Buzliqenas... - Gjurmt q lan pas ishin plotsisht t njjta me gjurmt e pararendsve t tyre; rrnime, shembje, gjak... N mesin e t burgosurve ishte edhe Lisi, edhe njeriu me shifra... Shtpit e t dyve u goditn m s keqi... - Ishte dit e madhe kjo... - Rndom n dit t ktilla, ndodhin ngjarje t mdha n Buzliqenas...Fshati u gdhi m i fort se kurr... Era e barutit ndihej q larg e larg... - Vllezrit e anve tjera kishin mbushur odat e burrave... Kishin ardhur t ndajn t keqen bashk, ashtu si ndajn t mirn... Shtroheshin sofrat e nderoheshin miqt sipas zakonit... Knga dgjohej m larg sot... - Kishte edhe krisma t rralla, sa pr t`i thn Errsirs se jemi gjall...

- Ja pse sht dit e shnuar kjo: nxnsit duhej t merrnin dshmit e suksesit t njjtn dit... - Msuesit, prpara se t dorzojn dshmit, kishin folur pr ngjarjet historike t asaj dite t madhe, q mbyllte edhe vitin e par shkollor... - Msues, prse pritn gjer ditn e fundit rojet e errsirs, prse s`erdhn m hert, nj dit m par s paku? pyeti Arta - Dgjo Arta, - msuesi i historis mezi prcillte emocionet, - nuk sht se ata s`kan mundur t vijn m hert , por qllimi i tyre sht dhe do t mbetet, t prishin do or t festave dhe gzimeve tona... Pastaj, ata menduan se sot, pasi bhet edhe regjistrimi i nxnsve t rinj n shkoll, me nj gur t vrasin dy zogj... Dhe si e shihni, ata vran vetveten, ne jemi ktu ku ishim. Pa u luhatur, do t vazhdojm punn, prandaj edhe kemi ardhur prmes plumbave sot: t

vazhdojm t`i kryejm detyrat q na i ka ngarkuar koha... - M pas atij i shkoi mendja te Lisi dhe shokt tjer q i arrestuan mbrmjen q shkoi, ndaj tha: - Kt e krkon nga ne edhe msues Lisi me gjith shokt e tjer q ndodhen kushedi e ku n kt ast... - Msuesi i historis, duke dashur t thot edhe di tjetr nuk arriti, sepse iu mbushn syt me lot dhe u kthye nga dritarja, pr t fshehur lott prej nxnsve. Megjithat ata e kishin vajin n buz, prandaj sa e vun re msuesin e tyre me syt e skuqur, ju shprthyen lott. Ishin lot dhimbjeje, po kshtu edhe po kaliteshin me urrejtje kundr armikut e shrbtorve t tij. - Po nxns, t dashur, - tha m tej msuesi, - edhe mund t qani, dikur edhe t qart e kishim t ndalur... Tash e tutje, kushedi `do t ndodh, por ne jemi t lir, t lir t qajm e t qeshim; Errsira u thye keqas sot, shkolla mbeti

gjall, zogj t tjer na vijn, Zoti sht me ne... - Fjalt e fundit ndezn edhe m shum zemrat e zjarrta t nxnsve... - Q nga bankat e tyre ata filluan brohoritjet kundr pushtuesve, dhe krkonin sa m shpejt lirimin e t burgosurve t pafajshm... - Duke brohoritur, u bashkuan t gjith n oborrin e shkolls dhe bashk me msuesit dhe me kolona t gjata njerzish u nisn drejt qndrs s qytetit... - N sheshin e qytetit ishin tubuar edhe grupe t tjer t ardhur nga t gjitha rrethet... - Ai shesh ishte mbushur me flamuj kuq e zi. Aty foln veprimtar t shumt si dhe msuesit e shkolls... - Npr skutat gjysm t dukshme, fshiheshin e prgjonin njerz t shitur tek rojet e Errsirs... - Njri nga folsit tha:

- N qoft se nuk lirohen t burgosurit, do t detyrohemi t ndrmarrim masa t tjera. - Ofensiva e forcave t Errsirs kishte ln gjurmt q dukeshin, por pr humbjet e veta nuk foli kurr, dhe kurr nuk u mor vesh pr humbjet e tyre... - Ata, si gjithnj n raste t ngjashme humbjet i fshihnin pr t mashtruar turmat e verbra q i kishin ndrsyer n krimin e radhs. - Fshati ishte kndellur plotsisht nga sulmi i Errsirs s asaj dite. - Buzliqenasit ishin msuar me ngjarje t tilla, mund t thuhet pa u hamendur se ishin kalitur dhe nuk anin kokn shum pr armiqt e skenart e tyre. Buzliqenasit punonin, kndonin, jetonin e trashgoheshin arbrisht. - Nxnsit tanim ishin n periudhn e pushimeve verore, ndrsa atje, n kthinat e errta t burgut, dergjeshin ata q vun themelet e shkolls s par n ato troje.

- Dergjeshin e mendonin pr vjeshtn e afrt, pr nxnsit, pr shkolln... - T gjith ishin t qet dhe ndjenin nj krenari t madhe pasi kishin kryer detyrn si duhet, i kishin hapur rrug t mbar shkolls arbrore... - Pr m tepr le t flas e nesrmja. E nesrmja q zvarritej ndrr m ndrr, shekull m shekull... * * * - N qelin e errt, Lisit i silleshin llojlloj mendimesh n kok, por pr dallim nga errsira q e rrethonte, mendimet i kishte t ndritura... Vrtet, mendonte, - ai, - errsira dhe drita s`mund t bjn paqe... Ato luftojn pandrprer... Kur fle njra, zgjohet tjetra, dhe anasjelltas... E mira dhe e keqja s`munden t bashkjetojn... Duhet t luftojn, ta mundin njra - tjetrn, ta mposhtin, ta zhbjn... - sa her i kujtonte

kto thnie, i ikte mendja tek nxnsit, tek shkolla. - Edhe fmijt e tij, ashtu si ishin t mitur, i prhiheshin shpesh si zogj t mbledhur n prehrin e nns... - Ai nuk mendonte shum pr ta, sepse kishte nnn dhe bashkshorten n shtpi, t cilat do t dinin t vazhdojn jetn m tej... - Mndja i rrinte tek shkolla... dhe bnte ndonj pyetje vetvetes: - Po t jen trembur nxnsit? - dhe pastaj mendja i thoshte: - Jo, jo, kjo s`mund t ndodh, ata jan atje, ata nuk ikin... - I jepte kuraj vetes, por dyshimet nuk i fshiheshin nga mendja: - Po msuesit? Po prindrit e nxnsve? `mund t ket ndodhur vall?!.. - Eh, shfrynte e shfrynte, pr t hyr edhe m thell n detin e turbullt t mendimeve! - Me `ligje do t detyroheshin t jetojn bashk engjjt dhe djajt...?! Ata

duhet ta luftojn gjer n fund t ekzistencs me njri - tjetrin... Kto rregulla nuk i shpikn profett, kto i zbriti n tok i madhi Zot... Pra, t keqes duhet shpallur luft pr vdekje, ose, n t kundrtn, dorzohesh, si kan vepruar popuj t hershm dhe jan zhdukur nga faqja e dheut pa ln asnj gjurm...T drejtn hyjnore nuk guxojm ta shkelim, qoft edhe kur bhet fjal pr t afrmit e gjakut... E drejta sht e shenjt... - N kto mendime, Lisi ishte prhumbur aq sa kishte filluar t flas me z. I qe dukur vetja pr nj ast prpara nxnsve, dhe vazhdonte, vazhdonte t flas si n klas, q ndonjher e ndrpriste vetm zilja e shkolls. - Edhe ktu, ishte elsi i zhurmshm i ders ai q ia prishi vargun e mendimeve... U hap dera dhe u shfaq fytyra e njjt prball... ose t tilla i dukeshin Lisit rojet e Errsirs, sepse t njjt ishin,

edhe nga veshjet edhe nga dukja e jashtme, edhe nga terri i brendshm... - Merre, - i ofroi ushqimin e zakonshm dhe u trhoq si hije e zez. - N pjat, prve nj kupe uji t ngjyrshm, kishte edhe nj cop veshi t derrit... Kjo bhej me qllim q t burgosurit mos e han edhe at lloj orbe t holl si uj ngjyrash... - N kthinn e krahut t majt, ishte kryeplaku i fshatit, ndrsa n ann e djatht ishte babai i Lisit; dhe kshtu vazhdonte vargu i t burgosurve, gjer tek e nusja e birit t njeriut me shifra, e cila kishte edhe foshnjn disaditshe me vete... - Pra, n ato errsira t kobshme, kishte vend edhe pr foshnjat e arbrit... * * * - N fshat qarkullonin fjal, se vesht e zgjatur t Mbretris kan filluar t prgjojn shum m tepr se m par.

- Prgjoheshin, sidomos ata q flasin pr udht e yjve... - Vet mbreti paska filluar t mirret me kt pun... - Mbreti paska thn se, kujt nuk i plqyeka vendi i tij, mund t largohet n do koh dhe nga t doj. - Prandaj pr t`i larguar sa m shpejt nga vendi t rinjt e arbrit ishin hapur edhe zyra t posame pune, q prgatisnin dokumentet e udhtimit. T rinjt, i kishte synim Errsira... - Mbreti mendonte se gjithka q quhej dikur me emrin e bukur Arbri, tashm i takonte atij... - E kishte shpallur veten pronar edhe t tokave edhe t njerzve edhe t jets edhe t vdekjs... - Argatt e shumt prreth tij, i bnin lajka dhe temenara ksaj rruge q ndiqte i pari i tyre... - Shpirtshiturit nuk besonin n forcn e madhe t popullit t tyre; ua kishte zn syt dhe vesht interesi q kishin

nga puna e ndotur q bnin, dhe ishin n gjendje t shkojn gjer n fund t jets s tyre me turp e t ndyr fare... - Gjer n prfundim t atij t turpshm dhe t tmerrshm, pasi q kishin lidhur fatin pas qerres s thyer t Mbretris s Errsirs... - Patjetr q nj dit t afrt do ta thyente qafn prfundimisht kjo far e ndotur e kurr nuk do t kthehej m n trojet e lashta t Arbrit... - Koh pr t bindur shpirtshiturit nuk kishte... Ata ishin futur n rrug t pakthyeshme... - Populli ishte bindur, se bashk me pushtuesin, duhet t pastronte edhe oborrin e vet nga ndyrsirat e kohve t mbrapshta... Duhej pastruar kopshti i arbrit nga do bim e keqe q kishte mbir dhe ishte rritur. N t kundrtn, edhe pas largimit t rojeve t Errsirs, do t shfaqen viruse t rrezikshm pr jetn dhe pr shndetin e popullit...

* * * - Aty u prball pr her t par me nj fytyr t re, t zbeht e t ftoht si t`ishte vet vdekja... - S`ishte udi, edhe vdekja mund t ishte futur n at kufom t pashpirt, q e lvizte vetm urrejtja e thell gjer n kock e q e kishte mbjell vet ai n at kufom t mavijosur... - H, fol! - nisi ai... - `t them? - foli preras Lisi... - Fol, fol!... - vazhdoi kufoma... - Ne t dy, edhe n qoft do t flisnim vite t tra s bashku - tha Lisi, - kurr s`do t kuptoheshim. - Kemi gjuh t kundrta... - Zyrtari kufom, duke par se s`mund t flisnin si i plqente atij, kaloi n fazn e dyt t puns, vese kt here s`fliste njeri. Lisin me duar e kmb t lidhura e kishin ulur n nj karrike t punuar enkas pr njerzit e pabindur. N at karrige, rojet e Errsirs i ulnin njerzit

q i zgjidhnin sipas radhs. Ndrsa zyrtart si kufoma, torturonin me mjete po aq t posame, duke e shfryr mllefin prej demonve... - Lisin e alivanosur e kishin uar pr mjekim n nj qendr, mjekimi shtetrore, por atij nuk i kujtohej asgj m tepr... I kujtohej ve fjalia e fundit: - Do t`ju zhdukim t gjithve... t gjithve gjersa t mos jeni mbi dhe... - Tortura t tilla ushtronin edhe mbi shokt e Lisit. - Vrtet s`mban mend, por plagt dhe njtjet npr trupin e drrmuar, sikur i flisnin n heshtje, se ai dhe shokt e tij do ta ken t vshtir t mbijetojn... - Plagt rridhnin... Pikat e gjakut npr dyshemet e errta, ishin gjurm t s ardhmes, ishin treguesit e rrugve q duhej t ndjekin pr t dalur nga skllavria mijvjeare... - Gjaku ishte i vetmi udhrrfyes q tregonte udht e yjve; yjt q ndritnin prjetshm udht e Liris...

- Me ndrrn e yjve n sy, Lisi u prmend n t njejtn karrike... - Fol... fol... - I njjti z, e njjta fytyr e zbeht si vdekja, e njjta kufom... - Po, tha Lisi, do t flas dhe dgjoni mir: m keni bindur prfundimisht, se hendeku q keni hapur ju mes nesh, sht i pakaprcyeshm!.. Nuk ka forc q mund t ndrtoj m fardo ure kaluese mbi at hendek; mbi at humner, q e keni hapur e thelluar gjer n pafundsi... S`keni ln shteg pr t dalur nga ky rreth i prgjakur... - Lisi, pasi i kishte duart t lidhura, u prpoq me shikim nga teshat e veta t skuqura nga gjaku, t`i thoshte at q deshi, zyrtarit - kufom q kishte prball... - Bj `t duash - vazhdoi Lisi, - ti je edhe hetues edhe gjykats edhe vendimmarrs; mbushi me krime edhe ato pak dit t zbrazura q t kan mbetur... - Zyrtari doli si i ndrkryer, dhe n vend t tij erdhi nj tjetr edhe m i ndyr...

Pas tij, srish nj tjett, pastaj nj tjetr dhe kshtu thuajase, nuk kishin t mbaruar, vetm ndrroheshin kufomat gjakpirse... - Largoheshin, si duket, nga ligshtia q i zinte kur shihnin gjakun q rridhte pa pushim nga trupi i Lisit, sa nga hundt aq nga goja... I trembeshin ers s gjakut q do t`i ndiqte tash e tutje gjer n vdekje. Ata kishin pir edhe m par kaq gjak t arbrit, kishin pir edhe n motet e mhershme, por kt her, sikur trembeshin e sikur deshn t ikin nga vetvetja, t ikin sa m larg vetes t prlyer me gjak t pafajshm... * * * - Me t njjtin ritm kalonin ditt e rnda t ferrit mbitoksor, q kishin ngritur rojet e Errsirs pr t pabindurit e arbrit... - Megjithat, rrjedha e ujit s`kthehet prapa.

- Prapsit, vetm se i prshpejtojn fryrjet e ujrave dhe t prmbytjeve. Prmbytje do t ket patjetr, sepse jan fryr gjer mbi buz lumenjt e urrejtjes... - Kthim prapa nuk ka... Prapa i sht grryer dheu arbrit gjer tek thembra e kmbs... - do trheqje, do t thot rnie e vullnetshme n gremin; prapa kthim nuk ka... * * * - Gjykimi u mbajt nj dit t nxeht fundvere... - Mizri njerzish t arbrit t mbledhur rreth objekteve t gjykats, krkonin lirimin e menjhershm t t gjith t burgosurve... - Lisi kishte rn keqas nga shndeti, megjithat e dnuan me disa vite burg, por pr shkak t prkeqsimit t shndetit, e liruan prkohsisht nga vuajtja e dnimit... I liruan edhe t tjert, prve

njeriut me shifra, t cilin e liruan pas nj kohe t gjat, por gjithashtu prkohsisht... - Mbretris s Errsirs i kishte plasur sherri n t katr ant, ky sherr mbase edhe ishte shkaku kryesor q u liruan n kt mnyr buzliqenasit e burgosur... - Shkaku tjetr ishte edhe rreziku q dikush nga t burgosurit mund t vdiste nga torturat q kishte psuar, dhe kjo mund t shkaktonte edhe nj vatr zjarri n teritoret e Mbretris s Errsirs, dhe kjo vatr-zjarri, nuk u shkonte aspak prshtati as rojeve t Errsirs as mentorve t tyre t jashtm... Prandaj ishte luajtur kjo loj e dyfytyrshme... - Edhe trysnit nga Fuqit e Mdha t vendosjes, nuk kishin munguar... - Kt here, fisi i arbrit kishte tjetr pesh n kto vatra zjarri, at, tash e llogaritnin ndryshe nga `llogaritej n periudhat e mhershme historike...

Dardha e ka bishtin prapa. - Thot nj shprehje e mome... Dhe pa dal vjeshta e par, rojet e Errsirs u ndien m t sigurta, dhe menjher filluan riburgosjen e atyre q kishin liruar muaj m par nga burgu... - N Buzliqenas nuk afroheshin, t burgosnin, por ata kapnin jasht fshatit. Filloi t mbushej burgu prsri, sepse njerzit nuk mund t ngujoheshin n fshat, ata dilnin se duhej t dilnin, se ishte e domosdoshme t dilej... - Koha s`ishte m pr t pritur... - Lisi m s`mund t qndronte n fshat, atij i duhej nj mjek, nj mjek por, jo ve pr vete, po m shum i duhej nj mjek pr fmijn e tij m t vogl, q ishte i smur nga nj smundje e rnd e q duhej t trajtohej jasht vendit... - Helmi q hodhn rojet e Errsirs n shtpin e tij at nat t errt qershori, i shkaktuan vshtirsi e probleme t mdha shndetsore, fmijs s tij. Koha nuk priste, ai duhej t nisej...

- E... si t nisej... - Pr ku? - Nga t vej? - A mund t`ia kthej kraht vendit q e rriti, q e ngriti m kmb, q e bri burr... - Po fmijt? - Po pleqt? - Po shkolla? - Shum pyetje e turbullonin trurin e tij t turbullt n ato aste t paparamenduara ndonjher gjat jets... - Megjithat, ai duhej t nisej... - Shkoi n shkoll pak m hert se ditve tjera... - Duhej t prshndetet me nxnsit.. - Si t`u thoshte! - `t`u thoshte sot?!.. - Lamtumir, mirupafshim, apo duhej gjetur ndonj fjal t pathn gjer m sot... - Ndonj fjal me m pak dhimbje... - Po cila ishte ajo fjal?! - Ku fshihej?!

- Nxnsit filluan t afrohen rreth tij... Rrethi q u krijua spontanisht, t krijonte prshtypjen e nj barikade t pakaprcyeshme... - Ata sikur ndjenin dika... Sikur po ndodhte ajo q s`guxonte t ndodh... Pr moshn e tyre ishte tejet e pakapshme ajo q po ndodhte... Ajo q do t`i godiste m shum se dita e burgosjes s msuesit t tyre... - `mund t ndjenin ata q ishin edhe aq t shqetsuar sa s`ka ku t vej m... T mbledhur rreth tij si roje t prjetshme, sikur deshn t thon njhershm: Jo, jo, jo, ti s`ke ku shkon, do rrish ktu, ktu mes nesh, gjer n amshim... - Por at ast ndodhi dika q s`e priste, qetsin e pakuptimt e prishi nxnsja e tij Jeta... Ajo ishte nj llafazane e pashoqe... - Msues, - i tha Jeta me t qeshur, t qenka prishur koha sot. `ke kshtu?! Ata s`ishin msuar t shikonin msuesin e mrzitur, n fytyrn e t cilit vihej

re qart vuajtja e tij, prandaj ata po e shikonin t habitur. Lisi qeshte gjithnj, madje edhe kur nuk i qeshej, shqetsimet e veta i mbyste prbrenda; kjo ishte natyra e tij... - N syt e tjerve ishte gjithnj i buzqeshur, prandaj edhe habia e nxnsve ishte e arsyeshme... - Fjalt e Jets as q i dgjoi, por ju tha:... - Ejani lart, n klas do t flasim! - Duke u ngjitur n katin e dyt, i doln prpara si t gjall portretet e varura npr muret e koridorit... - Ishin pamjet e portreteve t historis s Arbrit... Ishin njerzit q kishin rn si yjt e qiellit pr t shndritur udht e errta, udht e mbushura me udhkryqe t pakufishme... Edhe portretet, - mendonte ai, - flisnin di n vetvete! - Pr ku kshtu? - dgjoi Lisi nj z. Iu duk si z i njohur, t cilin e mori si thi-

rrje t portreteve t mbrthyer pr muri e q s`mund t lviznin m... - Ishte msuesi i letrsis, ai q i foli edhe njher me z pak m t lart... - Paske ardhur hert sot, o Lis!.. - Po, hert erdha... - Kaq tha dhe vazhdoi t ngjitet shkallve si nj trup pa shpirt e pa ndjenja... - Pr t ndryshuar rrjedhn e zymt t minutave t mrzitshme q kishin nisur t ecin s prapthi, krkoi prej nxnsve t kndonin nj kng... - Donte me kng t ndahet prej tyre; t ndahet me zhurm donte, jo me heshtje. - Edhe pse i duhej qetsia m shum se kurr, sot ai donte kng, kng q zri i shqiponjave t shkoj e t zhurmoj gjer n dyert e kazamatave, gjer atje ku zhurmojn vuajtjet e pafundme t Arbrit... - Knga shpreh gzimin dhe pikllimin - thoshte ai, - knga mban t gjall kujtesn; jua prcjell brezave at q nuk

shkruhet dot, at q vetm shpirti mund ta kuptoj... - Kndoni pra, - iu kthye edhe njher nxnsve... - Kur pa se askush nuk lshonte z, ia nisi vet nj knge... Pas tij filluan nj nga nj, dy nga dy e m shum, gjersa edhe i fundit filloi t kndoj e t ndjej secili n vete rrshqitjen e pikave t lotit, q piknin lehtas e thoshin: - Po, po, po msuesi yn, ti duhet t shkosh, ti duhet t nisesh... - Pa udhn e mbar... - Ne u rritm... - I dim udht... - Udht e yjeve, udht e drits i dim, nisu, nisu!.. - Ai u nis, i ndjeu urdhrat e lotve n faqet e nxnsve, u nis pa folur, pa qeshur, pa z; si hije, si hije... - Lott q i kishin lar fytyrn, iu than t gjitha; fjalt iu fikn diku, diku n pellgun e lotve dhe m s`kishin forc t dalin...

- Drejtuesi i shkolls e prqafoi miqsisht kur u ndan, dhe e prcolli gjer matan udhs kryesore... - Lisi vazhdoi t ec si me kmb t huaja, ikte dhe e kthente kokn pas, gjersa humbi nga syt e tij do pamje e shkolls, ecte e kthehej... - Ishte hera e par n jetn e tij q nuk i ndiente lvizjet e kmbve... * * * - Mngjes i ftoht!.. - Malet e mbushura me bor, ishin sprova e re pr Lisin... Duhej t ngjitej majave t tyre, pr t nxn pjesn diellore t Trungut t Lasht... U nis pa u prshndetur me fmijt. Ata ishin ende n gjum, ndaj s`donte t`ua prish ndrrat; s`donte t hyj n botn e tyre... - E ma sillej npr oborr, sikur krkonte di t humbur, di q vetm ajo e dinte `vler kishte...

Jan ndjenjat e dhembjes, - nna mendonte dhe shfrynte thell e thell, sikur krkonte fajtorin, at q prmbyste gjithnj ndrrat e bukura t arbrit... - I vetmi person q dinte gjithka pr sot, ishte bashkshortja e tij, ajo ishte edhe bashkudhtarja e tij e prjetshme... - H nn, - i tha i buzqeshur, - `je ngritur kaq hert sot... - Nuk e di, ashtu kot!.. - Nuk tregoi pr ndjenjn e pashpjegueshme q e mundonte prej disa ditsh.. - Ndihej shum e lodhur e drmuar; ndihej ndryshe nga `ndihej prher... - Smur nuk ishte, por... - Lisi doli n der.. u pan sy m sy... - Nn e bir sy m sy!.. - Bashkshortja lshoi ca pika lot fytyrs, sa pr t`i thn s vjehrrs se dika po ndodh me t vrtet... ...Dika q do t`i dhemb gjer n fund t jets... - T dyja filluan t ndjejn se kjo ikje ishte e gjat, e pafund...

- Lisi, edhe her t tjera ishte larguar nga shtpia, kishte ikur pr nj koh, ashtu si ia donte puna, por tash ishte ndryshe; do t ikte larg, aq sa nuk dihej, as filli as fundi... - U prqafua me t dyja... - Do t kthehem shpejt - ju tha... - Ashtu sht puna... - Duhet t kuptoni... - Prqafoni fmijt pr mua se s`desha t`i zgjoj. - S`desha t`ua prishi ndrrat... Le t flejn mbi to; le t rriten m shpejt se i presin udh t gjata; udh q po i kputen n mes brezit tim... - Ata duhet t ecin, duhet t shkojn gjer n fund udhve q pikin yjt... - Vetm ather do t jem i qet, kudo q t ndodhem, qoft edhe nn dhe... * * *

- Udht e mbushura me bor i hapte nj shok i tij q shkonte shpesh atyre udhve... - Mos u lodhe? i foli shoku sa pr t prishur heshtjen e gjat... - Jo, nuk jam lodhur, kam ecur edhe her tjera npr rrug t gjata, por n rrug t tjera, kto qenkan shum t rrahura... - Shtigjet i ndrronin shpesh, pr t mos rn n ndonj prit... - Her n njrin e her n tjetrin krah hidheshin... - Ndonjher futeshin n ndonj shteg t mbyllur nga bora, dhe duhej patjetr t ndrrojn drejtimin, gj q i lodhte shum, por duhej t ecin, duhej t ikin thellsive t malit... - Lisat kryelart ishin orientim i vetm n ndonj rast kur shtegu mbyllej... - E kaluan prroin e that... - Mbatan prroit fillonte pjesa e ndar e diellt e Trungut...

- Si kaluan, pa nj therr n kmb, kufirin e dhunshm n mes t toks mm, u ndaln n rrnjt e nj Lisi pr t pushuar pak... - Lisit i dukej se edhe frymmarrja ktej ishte ndryshe. - I mbushi mushkrit me ajr t pastr dhe u nis tutje... - Shoku q e prcolli duhej t kthehej... U prqafuan, u ndan... Njri n nj an, tjeri n tjetrn an... * * * - T nesrmen u gdhi n tokn e lir. - Mrzin e djeshme e kishte shtyr pak si mnjan pr ta ndier m mir prekjen e toks q e kishte ndrruar qkurse kishte dal nga djepi. - Ditt rrshqisnin shpejt... - Nj dit, fare pa pritur, ia behu prpara syve t tij, bashkshortja me vajzn e tij...

- Nuk pati koh t`i pyeste se si e nga erdhn; u prqafuan sikur s`ishin par me vite t tra... - H... si jan pleqt, fmijt, fol, si jan!.. - Mir, mir - tha ajo, t gjith mir jan, t gjith t ojn t fala... - Tashm duhej ta fillonin jetn e re me shum t panjohura... - ndrr e tyre kishte qn ta shohin pjesn e lir t Atdheut t coptuar, por jo n kt mnyr.. Ata ndrronin njsimin e pjesve t ndara t Trungut, veq kjo t ndodh nj nat t shkurtr, e kur t zgjohen ta shohin diellin n do shtpi, n do oborr e kopsht t Arbris - Q do ikin kshtu, as n ndrr s`e kishin par, as n ndrr... * * * - Kishin dy vite pas krahsh... - Dy vite t ndar nga Buzliqenasi dhe nga njerzit e dashur...

- Po tash? Po tash q duhet t ikin m larg? Po, duhet patjetr t ikin diku prapa diellit, atje ku mund t mjekohet e bija.. Dhe ikn srish.. Ikn prapa diellit.. I morn n sy udht srish... Udht q ojn n fund t bots... - N vendin e panjohur i pritn mir... Filluan njohje t reja... - Bijt e arbrit kishin ardhur aty shum vite prpara... Sa fmij paska pasur Arbria q paska mbushur botn. - mendonte dhembshm Lisi, tek shihte udht e qyteteve t mbushur plot me t rinj e t reja arbrore... - Tash i duhej nga larg t dgjoj zrat q vijn nga vendlindja... T dgjoj edhe qortimet e atyre zrave t dashur, q i kumbonin n vesh edhe n gjum. Ishte e dhembshme, shum e dhembshme... - Luft e rrept kishte filluar... - Bijt e arbrit ishin mbledhur si grushti i nj dore, ishin lidhur besa-bes t

luftojn gjer n pikn e fundit t gjakut, gjersa t shporret edhe mbetja e fundit e Errsirs nga trojet e lashta t arbrit... - Ngazllimi q kishte kapluar Lisin, nuk mjaftonte pr t qetsuar trazimin e shpirtit. Brenda tij tundeshin tallaze t fuqishm dhe s`e mbante vendi. - Me shok e miq t shumt, bnin punn q duhej br n t mir t Atdheut... - Edhe nga ky vend i huaj e i largt i duhemi lufts, - thoshin shokt pr t qetsuar njri - tjetrin. - M shum i duhemi ktu se sa n front, - pat thn nj tjetr... - Atje ka njerz sa t duash, atje duhen mjete, duhen ato mjete q siguroheshin vetm jasht Atdheut, tha nj tjetr.. Ishte nj lloj lehtsimi puna q bnin jasht, megjithat, mendjen dhe shpirtin e kishin atje, atje ku vendosej fati me grykn e pushks... Ah, shndeti im, - mendonte e fshihej n vetvete... Kt dit e kishte pritur gja-

t e tash... tash dgjonte nga larg gjmimet e pushkve t liris... - Atje luftohej pr jet a vdekje... Luftohej aq shum, sa q t gjitha Fuqit e Mdha ishin mbledhur pr t`i dhn fund lufts... - Fund, po `far fundi se!.. Fund q e mbrapshton edhe pr nj koh, kushedi sa t gjat, lirin e trojeve t Arbrit... - Lisi akoma nuk besonte se bijt e Arbrit, q ishin ftuar t marrin pjes n nj takim t rndsishm, ku do t mirrnin pjes edhe Fuqit e Mdha, do t ligshtohen e do t prulen gjer n pikn e turpit, gjer n pikn e shkeljes s gjakut t derdhur n shekuj, dhe gjer n pikn e prgatitjes s nj lufte t ardhshme, q padyshim, do t marr me vete hara t ri, domethn gjak... - Gjith populli, sy e vesh andej i mbante... andej n nj vend t largt, ku srish pazaret nisen, srish mashtrime,

srish sopata mbi Trungun e coptuar t arbrit... * * * - Mbaruan pazaret... - Arbri mbeti me plag t vjetra... - Srish pjes t Arbris n hijet e t huajve mbetn... - Morm at q mundm, - than Pazarxhinjt q i drgoi populli t`ia zbardhin faqen... - Kurr Arbria s`kishte nxjerr t till djem n kuvend; t till q bjn pazare me djajt... - Morm `morm!.. - Rrugt jan aty, t hapura e t gatshme pr t ecur e pr t ndjekur gjurmt e yjve q ran; gjurmt q lan dritn e ndezur gjer n amshim... * * *

- N Buzliqenas, pas daljes nga burgu, nj dit t akullt dimri, i smur gjer buz varrit, vdes kryeplaku i fshatit... - Zemra e madhe e plisbardhit buzliqenas pushoi s rrahuri, pushoi dora q vulosi fatin e shkolls s Arbrit dhe fatin e jets s vet njkohsisht... - Kishte vdekur edhe njeriu i shifrave, njeriu i dijes e i guximit, njeriu q la gjurm t pashlyeshme n rrugn e gjat t liris... * * * - Ai jeton!.. Kokn varur mbi supe!.. - Apo si thuhet, supet mbi kmbt e lodhura, q mezi ndrrojn njra - tjetrn kur nisen rrugs s pafundme... - Rrugt e tyre mbase jan sosur, mbase jan mbyllur me dyer t ftohta dhimbjesh t zgjatura e nuk ka els q mund t`i hap srish... - Ka dika t brendshme q i shtyn t ecin, dika t pabesueshme...

sht Shpirti i pathyeshm, sht forca e tij e pashterur q i shtyn ato kmb t vazhdojn t ecin... - T ecin e t mos ndalen; Ve Zoti e di gjer kur... ai vazhdon t ec... * * * - Era frynte butsisht mbi flokt e shpupurishur dhe t thinjur t tij... Frynte aq leht, sikur donte ta merrte n kraht e vet dhe ta kthej edhe njher tek errat tekanjoze t Buzliqenasit, ku kishte provuar pr her t par ngrohtsin dhe peshn e ers... Ishte koh tjetr - mendonte... Tash vetm ndjenjat dhe kujtimet e largta kan mbetur; gjurmt tjera sikur jan zbehur... - Eh! Er, er, sikur t m flakesh bashk me kt mall t zjarrt tutje nga kam ardhur, - thoshte me vete dhe ofshante, por era s`pranonte urdhra e lutje, ajo ndiqte rrugn e vet...

- Ecte e shihte prpara sysh imazhin e vet t dikurshm... Her si statuj e ftoht e shihte, t ln n nj cep t rrugs pr t par koht q vijn e ikin pa e vn re as at as kohn e tij, her e shihte si cop dielli t lvarur mbi udht e errta... - Gjmon shpirti i tij, por jo nga urrejtja, ai nuk mund t urrej as ata q erdhn me errsirn ta zhdukin me gjith gjurmt e tij! * * * - Ai gjmon e do t gjmoj kundr djallzis, kundr errsirs... * * * - Ndonj fije bari q tundej mbi brym nga era, i dukej si britm e largt fmijrore, kur hidhej e tundej livadheve pas fluturave me ngjyra dehse...

- Tash, era i duket si lajmtare e prhershme dimrash t ashpr q fshihen pas alpeve kokbardh... - Ndihej i lodhur... - Bryma kishte mbuluar barin e thar e ashtu sikur mbulonte edhe shikimin e tij... - Nuk shihte m si m par... - Gjith ka dallonte me syt e lodhur si zgafella shekujsh, ishin shelgjet lotues t varur mbi lum si njerz t mjer, q provojn t treten me valt e lumit, pr t mos takuar figura dykmbshe q vijn e i ndotin rrnjt e tyre, sa her t`ju teket... - Bot e mbarsur me krime... - Bot, bot... - I dukej se tr peshn e bryms s asaj vjeshte e mbante i vetm mbi supe.. - Ndonj zog, tek-tuk, shushuriste, sa pr ta prmendur kur prhumbej thell valve, e pr ta kthyer n realitetin e prekshm, pavarsisht shijes q ka... Pavarsisht...

08.10.2008 Bern L.Murtishi