OS DADOS DO RELOXEIRO

Mario Alfonso, Xurxo Os dados do reloxeiro : ciencia amena para mentes inquietas / Xurxo Mario Alfonso. Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega, Seccin de Ciencia, Tcnica e Sociedade, 2005. 160 p. ; 23 cm : il. DL C-2424-2005 ISBN 84-96530-05-1 1. Ciencia-Obras de divulgacin. I. Consello da Cultura Galega. Seccin de Ciencia, Tcnica e Sociedade. III. Ttulo

DEBUXOS Xos Lois Gonzlez (O Carrabouxo) TEXTOS Xurxo Mario Alfonso CONSELLO DA CULTURA GALEGA, 2005 Pazo de Raxoi, 2 andar Praza do Obradoiro, s/n 15705 Santigo de Compostela Tel. 981 957202 Fax 981 957205 correo@consellodacultura.org Web: http://www.consellodacultura.org

ISBN 84-96530-05-1 Depsito legal C-2424-2005 Imprime: Servizo de Edicin Dixital da Universidade de Santiago de Compostela - Unidixital

OS DADOS DO RELOXEIRO
CIENCIA AMENA PARA MENTES INQUIETAS

Xurxo Mario Alfonso

CONSELLO DA CULTURA GALEGA

SECCIN DE CIENCIA, TCNICA E SOCIEDADE

NDICE

Presentacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prefacio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Para comezar, un bico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . En busca do futuro e do pasado (evolucin, filosofa) Manifesto en contra do misticismo . . . . . . . . . . . . . . . Ciencia e relixin, amigos ou inimigos? . . . . . . . . . . . . A r-evolucin que est por vir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O sorprendente parentesco da familia humana . . . . . . Tecnoloxa vs. Homo sapiens, amores e desamores (tecnoloxa, sociedade) Medicinas que non o son tanto . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chega o deus LED iluminar os lugares anegados . . . . . In-seguridade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Xenes, ambiente e minas antipersoais . . . . . . . . . . . . . De como un explosivo creou os premios Nobel, converteuse en medicamento, en contaminante ambiental e resultou ser un espertador . . . . . . . . . . . . Un raio de son . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 11 13

21 27 31 37

43 49 53 57

63 69

Seres mis ou menos humanos (bioloxa, psicoloxa, medicina) Fiquei paralizado de pracer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . En busca de Matusaln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Un innovador e estresante descubrimento . . . . . . . . . . Prins: mis al do ben e do mal . . . . . . . . . . . . . . . . . A memoria de cando non existimos . . . . . . . . . . . . . . Puberdade, bacterias e xentica do acne . . . . . . . . . . . O medio natural e Ns, matrimonios de conveniencia (ecoloxa) Axentes con dobre personalidade . . . . . . . . . . . . . . . . Prohibido mexar substancias perigosas . . . . . . . . . . . . Instrucins para ver mediante berros . . . . . . . . . . . . . O magnetismo terrestre: faro, escudo protector e moito mis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fillos do poder enerxtico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O segredo da figueira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A fbula da cigarra matemtica . . . . . . . . . . . . . . . . . . tica e esttica do lume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Enigmas do infinitamente grande e pequeno (fsica, cosmoloxa) Os sons imposibles da fsica terica . . . . . . . . . . . . . . . Breve posta ao da en cosmoloxa e outros asuntos do fogar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O misterio da mecnica cuntica e a teleportacin . . . Cinco millns de terrcolas procura da msica celestial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A ecuacin Drake para calcular compaeiros de Galaxia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 141 145 151 157 103 107 111 115 119 123 127 131 75 79 83 87 93 97

PRESENTACIN

Hai tempo que coezo a Xurxo Mario. Dende que era un estimulante alumno na Facultade de Bioloxa da Universidade de Santiago de Compostela. Si, hai ben tempo. Pero cmpre que diga por que penso que Xurxo era un alumno estimulante. Porque non lle bastaba coas explicacins que se lles daban na clase ao conxunto dos alumnos. Al, no medio dela, levantaba a man e preguntaba sen reparo ningn. Era un deses rapaces que teen a teima de preguntar, benditos eles, pois sempre son un estmulo para os profesores. Por eses mozos corre a inquedanza do saber e de profundar nos coecementos, pois as sas preguntas son sempre do mesmo xeito: Por que? Para que? Como? Preguntas que, dende Aristteles, veen sendo o principal incentivo de calquera tipo de estudo e, mesmo, de investigacin. Moitas desas preguntas non teen resposta doada, cando a teen, pero outras anda agardan por ela. Vela un dos obxectivos da ciencia: dar resposta s teimas que presentan as nosas ansias de coecemento e de explicacin do noso contorno. Naquel tempo, Xurxo era un alumno mesturado coas inquedanzas cotis dun rapaz da sa poca: nin foi alleo s novas expresins do pensamento ou da creacin, nin aos coecementos populares da sa terra. Hoxe Xurxo xa veu pasar o tempo mentres os soos de rapaz foron madurando. Agora, xa doutor en Bioloxa, posuidor dun slido currculo investigador, con amplas estadas en centros estranxeiros. Nunha destas estadas empezou a escribir unha serie de artigos de divulgacin. Uns traballos interesantes posto que trata de temas en que mis dun ten cavilado. Pero trtaos con aquela delicadeza e aquel rigor propios de quen sabe do que fala e de quen sabe que a travs dos mis

Os dados do reloxeiro

sinxelos exemplos posible acadar principios fundamentais do coecemento. Agora recompila unha presada daqueles artigos para publicalos nun libro e ofrceme a honra de prologalos. unha fermosa coleccin de reflexins persoais, escritas dende a ptica de quen pensou moito, pero ofrecidas cun exemplar tratamento divulgativo que aparece nas palabras empregadas e na forma das explicacins. Ao longo das vindeiras pxinas teremos a ocasin de ver reflectidas moitas cuestins propias da vida comn, tratadas aqu dende unha ptica cientfica. Esa ptica que fai mis libre ao seu posuidor, a quen emprega eses criterios para intentar comprender o contorno. Lonxe dos antigos medos que proporcionaba a crenza en meigallos, Xurxo lvanos ao estado de tranquilidade propio de quen coece os principios dos procesos que nos rodean. O autor dedcase nobre funcin de divulgar, ese labor solidario que consiste en espallar arreo o coecemento para que cada lector poida coecer as causas naturais e reais dos mecanismos que configuran o contorno. Pero sempre cunha teima moi concreta: poer os coecementos ao alcance de cadaqun empregando palabras cotis, exemplos accesibles, nunca baixando no rigor cientfico nin no nivel do coecemento; facendo que os temas sexan comprensibles grazas forma empregada para explicalos, nunca porque se desvirtuaran na sa natureza para que, daquela, fose mis doada a sa comprensin. Con estes ensaios, escritos para seren saboreados polos mis dos lectores, Xurxo nese ao pequeno nmero de divulgadores da ciencia en lingua galega. Oxal, e sera unha ledicia que as ocorrese, tras os inicios feitos por este cientfico e outros poucos que se dedican hoxe en da divulgacin, cheguemos logo a un tempo en que a divulgacin cientfica sexa un traballo cotin entre os moitos e bos investigadores da Galicia de hogano. Quero rematar cunha reflexin mia perante esta coleccin de ensaios. Como ten que ser, cada un deles unha proposta para as nosas cavilacins persoais, para facermos xuzos, nunca dogmas. Lonxe das antigas imaxes de sabios que, por saber e monopolizar o coecemento, eran posuidores do poder, o autor remata a maiora dos artigos cunha

Presentacin

lista de ligazns por se o lector desexa afondar no coecemento de cada caso concreto e ter opinins de seu. Xurxo nunca pensou que o coecemento fose patrimonio duns poucos. Agora ten a oportunidade de dicir canto sabe a quen o queira escoitar.

Emilio Valad del Ro

PREFACIO

A mediados de 2002 marchei traballar como investigador posdoutoral ao Instituto de Tecnoloxa de Massachusetts (MIT), en EE UU. Naquela poca coecn en Santiago de Compostela a Manuel Gago, director do portal web culturagalega.org do Consello da Cultura Galega. Tardou pouco en convencerme de que, aproveitando a estada nun lugar tan interesante e as mias inquedanzas persoais como divulgador de ciencia, podera colaborar na web cunha columna peridica. Desde aquela e grazas ao entusiasmo de Manolo, ao bo facer do equipo de culturagalega.org e ao apoio do profesor Francisco Daz-Fierros teo a sorte de poder escribir na rede sobre algunhas das cousas que vou aprendendo da ciencia. Os artigos que seguen foron publicados ao longo dos anos 2003 e 2004 no portal web www.culturagalega.org. A moderna teora da evolucin que se produce mediante mecanismos como seleccin natural, deriva xentica, simbioxnese, autoorganizacin, etc. explica satisfactoriamente gran parte da evolucin dos seres vivos mediante simples e variados mecanismos de azar e necesidade. Os detractores da evolucin que defenden o creacionismo ou a teora do deseo intelixente argumentan que as estruturas tan marabi-llosamente complexas que podemos observar na natureza non puideron aparecer por simple azar: preciso que exista un reloxeiro detrs de todo. Poucos cientficos apoian isto ltimo; un dos mis coecidos, Einstein, tampouco dubidaba da evolucin, mais non lle gustaba a incerteza e cra que hai unha orde detrs da materia animada e inanimada que pode dar conta de calquera acontecemento: Deus non xoga aos dados, dixo. A inmensa maiora dos cientficos actuais defendemos a teora da evolucin e opinamos como Richard Dawkins cando di que, de existir, o reloxeiro cego. Isto as porque a concep-

12

Os dados do reloxeiro

cin da ciencia quedou impregnada de incerteza a principios do sculo pasado coa chegada da mecnica cuntica, que enterrou a visin determinista do mundo: parece ser que o reloxeiro si xoga aos dados. Este libro unha viaxe ao mundo fsico e biolxico no que vivimos, un mundo gobernado polo azar dos dados lanzados por un reloxeiro chamado evolucin. O coecemento cientfico unha experiencia moi vital, e por iso debe mostrarse coas dbidas e irona que rodean calquera outro aspecto da nosa existencia. Os debuxos de Xos Lois que acompaan estes relatos son ese estupendo complemento de humor e imaxinacin que nunca debera faltar no estudo da natureza.

Xurxo Mario Alfonso

Setembro de 2005

PARA COMEZAR, UN BICO

Que mellor maneira de comezar unha serie de artigos que cun bico nos beizos. Resulta que moi probable que o faga xirando a mia cabeza cara dereita, inducindo un xiro similar na persoa que teo en fronte. Facmolo as un 65% dos adultos, contra un 35% que tende a xirar a cabeza para o lado esquerdo; esta a conclusin dun breve traballo publicado na revista Nature por un cientfico alemn. No seu estudo observou o comportamento de parellas bicndose en lugares pblicos aeroportos, estacins de tren, praias e parques dos EE UU, Alemaa e Turqua; unha boa maneira de matar o tempo a prol da ciencia. O interesante desta clida e hmida investigacin que revela a existencia dunha asimetra nos adultos que xa est presente nas ltimas semanas da xestacin e nos primeiros meses despois do nacemento: a maiora dos bebs tenden a xirar a cabeza cara dereita e s unha terceira parte prefire mirar para o outro lado. Esta especie de mana infantil desaparece rapidamente na infancia mais, segundo suxire este estudo, segue con ns e pode reaparecer cada vez que a paixn se apodera do noso subconsciente. Isto dos bebs non novo. Xa se demostrou hai anos que a asimetra do xiro da cabeza nos fetos, probablemente relacionada coa maduracin e co desenvolvemento do sistema nervioso, tamn indica, na maiora dos casos, a man que se usar con preferencia na etapa adulta. A hiptese preferida actualmente polos cientficos que estas e outras asimetras utilizacin dos ps, movementos dos ollos, etc. teen un compoente xentico importante, dicir, que existe unha certa predeterminacin gravada na pedra das nosas entraas. No caso das mans, a tendencia a

14

Os dados do reloxeiro

usar o membro dereito predomina en todas as culturas e ten polo menos uns 5000 anos de antigidade. Neste caso a relacin entre adultos destros e zurdos de 8 a 1, moito mis extrema ca cos bicos. En realidade, somos dous Se lle botamos unha ollada organizacin da nosa codia cerebral comprenderemos de onde vn tanta irregularidade, xa que a maiora de ns pose dous cerebros distintos. Si, temos dous cerebros ou hemisferios cerebrais, dereito e esquerdo, cunha interesante lateralizacin ou divisin de funcins: o cerebro esquerdo asciase co pensamento lxico e analtico, coa toma de decisins firmes, ignorando posibles discrepancias, cunha percepcin do mundo ben definida que outorga seguridade nun mesmo. Pola sa banda, o cerebro dereito asciase cun comportamento mis intuitivo, emocional e creativo. Ademais, outra cousa tremendamente rechamante que a parte dereita do corpo est controlada polo cerebro esquerdo, e viceversa. Este dominio non s fsico para mover a man dereita utilizo o hemisferio esquerdo senn tamn psquico por exemplo, hora de facermos un retrato informal, familiar, emotivo, preferimos amosar o noso lado esquerdo, mentres que se o retrato cunha pose seria mis probable que amosemos o lado dereito. Como conviven os dous cerebros? Temos un lado dominante sobre o outro? Cada hemisferio pose propiedades mentais con certa autonoma, de maneira que tenden a xerar perspectivas diferentes do mundo que nos rodea. Anda non se sabe como, mais a partir desta dualidade emerxe unha nica consciencia. Est claro que en condicins normais ambos os cerebros, anda que distintos, complemntanse perfectamente. Tradicionalmente proponse que un dos hemisferios dominante sobre o outro, o cal podera explicar a tendencia a usar unha determinada man ou a bicar xirando a cabeza cara a un determinado lado. Mais en ciencia poucas ideas son fixas e o reputado cientfico australiano Jack Pettigrew acaba de propoer unha modificacin desta teora: segundo as sas investigacins, o lado dominante est cambiando continuamente, cun ritmo mis ou menos fixo dependendo

Para comezar, un bico

15

da tarefa mental que se est a realizar algns ciclos duran s varios segundos, mentres que noutros existe un cambio cada 2 horas aproximadamente. Isto quere dicir que os dous hemisferios estn pasando a pelota un ao outro continuamente, seguindo un ritmo determinado. Pois ben, o interesante que algunhas enfermidades tan comns como a depresin, ou outras como o desorde bipolar (enfermidade manaco-depresiva), pdense explicar simplemente por cambios neste ritmo. Que o que falla nestes casos? Segundo o Dr. Pettigrew, o que ocorre unha retardacin dos ciclos, o cal pode dar lugar a que o cerebro quede atascado nun dos lados durante mis tempo do normal. Depresivo: hemisferio dereito. Manaco: hemisferio esquerdo Cando o cerebro queda enganchado nun dos lados o que pasa que predominan as funcins desa parte. Segundo isto, un estado depresivo deberase a un estancamento no lado dereito, xeralmente mis emotivo e creativo: a actividade deste hemisferio cerebral favorece un estado de nimo dominado pola dificultade para tomar decisins e por unha percepcin do mundo desde unha postura mis cauta. Pola outra banda, se o estancamento se produce no lado esquerdo, entrarase nunha fase manaca: seguridade nun mesmo, planificacin e toma de decisins ignorando posibles discrepancias, etc. De feito, a porcentaxe de manaco-depresivos na poboacin xeral do 2%, mais aumenta a un 10-20% en usuarios intensivos do lado dereito, como artistas e poetas. O mundo da arte est poboado de ilustres manaco-depresivos, como o compositor Robert Schumann, con creacins musicais que cambian de volume, ciclicamente, segundo fose o seu estado de nimo ao compoelas. Mais, por que esta complicacin de ter dous cerebros en vez dun? A explicacin pode estar na presin xerada por varios millns de anos de evolucin: a medida que o cerebro se foi desenvolvendo, encontrouse co dilema de adquirir novas facultades sen perder as xa existentes. Se o espazo dispoible na codia non aumenta ao mesmo ritmo, a mellor solucin pode ser a divisin de funcins entre ambos os hemisferios. Parece ser que o saber si que ocupa lugar.

16

Os dados do reloxeiro

Ligazns Merece a pena botarlle unha ollada interesante pxina web de Jack Pettigrew que, por certo, sofre de desorde bipolar: http://www.uq.edu.au/nuq/jack/jack.html

Para comezar, un bico

17

EN BUSCA DO FUTURO E DO PASADO (EVOLUCIN, FILOSOFA)

MANIFESTO EN CONTRA DO MISTICISMO

Eu creo nas pantasmas, nos milagres, nas meigas e en todos os deuses gregos, agora sabemos que existen e coecemos moitos dos seus alcumes: quark, protn, gravitn, leptn, bosn, enerxa de Planck, radiacin csmica. Hai que andar con ollo, hai moitos e estn por todas as partes. Vivimos nunha poca de esplendor cientfico e tecnolxico; a procura do coecemento a travs do mtodo cientfico un xito rotundo da sociedade humana. As investigacins en bioloxa e medicina incrementan continuamente a esperanza e a calidade de vida; os progresos en fsica e qumica xunto coa enxeara permiten viaxar de Santiago a Bos Aires en s unhas horas, coecer a composicin das las de Xpiter ou quentar o almorzo no microondas; as tecnoloxas da informacin converten a pantalla do ordenador nunha fiestra aberta a todos os cantos do mundo. Etctera. Mais, paradoxalmente, nesta mesma sociedade temos un problema de comunicacin: unha cantidade enorme da poboacin anda non asimilou a cultura cientfica, descoece moitos dos seus logros e abraza sen reparos todo tipo de explicacins msticas da realidade, a pesar de levar no maletn un telfono va satlite e as pastillas para a dor de cabeza. Unha ciencia antiga... Vou empezar cun exemplo, digamos, csmico. A Terra non o centro do Universo, d voltas ao redor do Sol, unha vulgar estrela mis dos 400 mil millns que hai na nosa vecianza csmica, unha galaxia chamada Va Lctea. Hai moitos outros miles de millns de galaxias por a adiante. Cada estrela que vemos pola noite un afastado sol que, por certo, ao mellor xa non existe, porque a luz tarda millns de anos en

22

Os dados do reloxeiro

chegar at ns; cando miramos o ceo estamos mirando o pasado. A idea de que a Terra un planeta que d voltas ao redor do Sol foi exposta por primeira vez 300 anos antes de Cristo por Aristarco de Samos, un dos brillantes pensadores da vella Xonia. A ciencia actual ten as sas races nesta rexin da antiga Grecia e en pensadores como o propio Aristarco, Thales e Anaximandro de Miletos, Hipcrates, Empdocles, Demcrito ou Anaxgoras. Se nos fixamos na sociedade actual e no escaso coecemento que ten a xente sobre a natureza do mundo, resulta incrible saber que nesa poca antiga xa se realizaban experimentos e teoremas xeomtricos, predicanse eclipses, suxerase que toda a materia estaba formada polas mesmas substancias elementais (tomos) con forzas interaccionando entre elas, postulbase que o ar era algo material e que a luz viaxaba a unha velocidade que non era infinita... e todo iso sen ter que invocar a participacin dos deuses. ... e non obstante descoecida. Os sculos escuros da ciencia A teora de Aristarco sobre a posicin dos planetas foi totalmente ignorada durante mis de 1800 anos (1800 anos!), at que foi restaurada por Coprnico. Por que ocorreu as? As ideas dos pensadores da antiga Xonia non perduraron, en parte porque o mundo non estaba preparado e en parte porque outros grandes pensadores con grande autoridade, como Pitgoras, Platn ou Aristteles, non foron quen de liberar o seu pensamento da influencia mstica; ademais, pensaban que a ciencia era cousa dunha pequena elite e rexeitaban a importancia dos experimentos. Os pitagricos converteron a ciencia en dogma e non permitiron, igual que as relixins ortodoxas, a libre confrontacin de ideas. Os platonistas e os seus sucesores cristins rexeitaron o concepto de que a Terra un planeta mis do Universo. Anaxgoras foi cadea condenado por dicir que a La e o Sol eran obxectos normais formados por materia, as escrituras de Demcrito foron queimadas; toda unha tradicin cientfica, libre de dogmas e pantasmas, foi enterrada durante dous mil anos. O terror ao descoecido, esa arma de distraccin masiva Se puidsemos rescatar do pasado a notables cientficos como Galileo, Kepler ou Newton, para mostrarlles un ordenador porttil actual,

Manifesto en contra do misticismo

23

conectado a Internet sen cables, con acceso a miles de bits de informacin, sons e imaxes, probablemente pensaran que se trata de algo mxico, divino ou diablico. Mais non maxia, iso non existe. Trtase de ciencia aplicada. Eles mesmos son os pais dese demo de ordenador: un monumento capacidade que temos para domesticar electrns, ondas de radio e materiais semicondutores. A ciencia actual xa ten explicadas moitas cousas que o pblico xeral anda d por mxicas por exemplo, entre o ano 1997 e o 2003 publicronse na revista Nature nada menos que 47 artigos, notas e comentarios sobre a... teleportacin. Si, si, iso de mover materia dun lado para outro de maneira instantnea. O que resulta incrible e desalentador que unha parte numerosa da humanidade actual ac-tu-al, 2300 anos despois de Anaxgoras anda cre en explicacins msticas do cosmos e descoece, por exemplo, as implicacins da teora darwiniana ou os principios bsicos da astronoma; formas de pensar e de ver o mundo idnticas s que podan existir na Idade Media. A astroloxa, unha prctica primitiva que poda resultar interesante hai dous mil anos e sen ningn apoio cientfico, contina a ser un prspero negocio. Os habitantes do planeta Terra, dependendo do seu lugar fsico de nacemento, veranse infludos por todo tipo de crenzas e explicacins msticas sobre o seu papel no mundo. Incluso os polticos das nacins mis avanzadas seguen a defender as sas ideas en nome de misteriosas misins encargadas por divindades varias. A marabilla do descoecido, un elixir para a curiosidade A ciencia actual non ten explicacin para todo, nin moito menos. Ao mellor nunca se conseguen explicar todos os fenmenos que podemos captar cos nosos sentidos. Iso estupendo, os cientficos poderemos seguir comendo durante moito tempo, o noso traballo: descifrar, paso a paso, os segredos da natureza, do cosmos. O mtodo cientfico ensinounos que, se hai algo que descoecemos ou para o que non temos unha explicacin lxica, o mellor investigar para coecer a resposta, mais non inventala! Con todo, anda vivimos nunha poca en que as respostas inventadas son, para moitas persoas, tan vlidas como as respostas demostradas pola ciencia. Cal o problema? Probablemente a razn que a xente non sabe diferenciar o que ciencia do que

24

Os dados do reloxeiro

non o ; un grave problema cultural, un problema que os gobernantes e os poderes econmicos do planeta non parecen dispostos a solucionar. A xente cre que os tomates non teen xenes, por iso os que son transxnicos, que si os teen, son perigosos. O coecemento proporciona liberdade e a xente libre mis difcil de manipular. Crtica e humilde A ciencia consiste en desbotar teoras malas por outras menos malas, non existen verdades inamovibles, nin estruturas xerarquizadas de saber. Calquera teora pode ser criticada e botada abaixo por calquera persoa, sempre e cando, claro est, utilice rigorosamente o mtodo cientfico. Este mtodo funciona o ordenador que usas para navegar pola rede non ningunha pantasma mais iso non quere dicir que sexa infalible ou que poida explicar todo nun chiscar de ollo. Que algo non poida ser explicado ou demostrado pola ciencia actual non quere dicir que non funcione ou que non sexa certo como, por exemplo, determinados mtodos curativos ou certas capacidades mentais; posible que co tempo se lle termine encontrando unha explicacin a mecnica cuntica, por exemplo, pode dar conta de cousas realmente misteriosas. O que non podemos facer coller a va rpida e dar por vlidas teoras inventadas ou invocar explicacins msticas, eses eran outros tempos. Fillos das estrelas Estou convencido de que o coecemento proporciona felicidade e liberdade. Ademais, as leis e mecanismos que gobernan o mundo son extremadamente elegantes; un pracer e un elixir mental darse conta de que as cousas teen sentido, ver que as pezas van encaixando unha detrs doutra, descubrir como van debuxando a forma das pezas que anda son descoecidas. Agora sabemos cousas marabillosas, como que todos somos fillos das estrelas: absolutamente todos os tomos que forman parte do teu corpo foron construdos nalgunha estrela onde se dan as condicins de calor e presin necesarias para a fusin termonuclear, a nica maneira coecida de formar calquera tomo, a partir do de hidrxeno. Eses tomos foron expulsados ao espazo e logo de moito vagar terminaron formando parte do planeta Terra, onde a

Manifesto en contra do misticismo

25

evolucin deu lugar a estruturas extremadamente complexas e con capacidade de reproducin coma ti. Somos po csmico que adquiriu a capacidade de observarse e entenderse a si mesmo. A ciencia est chea de poesa e de fenmenos sorprendentes, mais non sobrenaturais. As forzas, entidades e deidades msticas, simplemente, non son necesarias. Son estes elementos sobrenaturais, a pesar de inexistentes, tiles para a convivencia pacfica dos seres humanos, para o desenvolvemento cultural, para aumentar a felicidade? Non. Eu mis ben creo que son unha arma de distraccin masiva.

26

Os dados do reloxeiro

CIENCIA E RELIXIN, AMIGOS OU INIMIGOS?

Est a ciencia enfrontada coa relixin? Poden relixin e ciencia cooperar para enriquecrense mutuamente? No caso da neurociencia e do budismo, o entendemento xa est dando froitos. Ambas as disciplinas teen un grande obxectivo comn: o coecemento do funcionamento da mente. Hai uns meses acudn a unha conferencia no MIT (Massachusetts Institute of Technology) entre cientficos e budistas co ttulo Investigando a mente: intercambios entre o budismo e as ciencias cognitivas verbo do funcionamento da mente. Pode a ciencia moderna sacar proveito dos 2500 anos que leva o budismo investigando a mente? A pregunta fundamental da neurociencia, probablemente o enigma mis importante co que se enfrontan cientficos e filsofos, a natureza da consciencia. a consciencia o produto do funcionamento de millns de neuronas no noso cerebro? Ou, pola contra, son o encfalo (entidade fsica) e a mente (percepcin subxectiva) das realidades independentes e complementarias? A maiora dos neurocientficos actuais optan pola primeira opcin: a consciencia non mis que o produto do funcionamento dun cerebro extraordinariamente complexo coma o noso. Esta visin mecanicista, parte de elevar a moral e s veces a arrogancia de moitos cientficos, ten implicacins moi importantes en diversos campos da ciencia, como por exemplo na investigacin sobre intelixencia artificial. A segunda opcin, unha mente independente do encfalo fsico, est mis acorde co punto de vista da maiora de relixins, entre elas o budismo. Os budistas levan mis de dous milenios dedicados a estudaren a natureza da mente, cunha diferenza respecto ciencia

28

Os dados do reloxeiro

occidental: o instrumento de investigacin a propia consciencia, os experimentos consisten en... pensar, meditar, afondar na propia mente. A maiora dos cientficos non son conscientes nunca mellor dito deste experimento a grande escala ou ben demostran o seu escepticismo sobre a subxectividade do experimento. Un dos obxectivos da recente reunin consistiu en refrescarlles e abrirlles un pouco a mente aos neurocientficos mis acartonados, sen necesidade de bistur. Unha xuntanza peculiar Os budistas cren que poden achegar e compartir parte do seu coecemento coa psicoloxa, ciencias cognitivas, neurociencia e ciencias mdicas occidentais, e ese achegamento o que acaba de ocorrer na conferencia do MIT. A delegacin budista estivo comandada polo seu lder espiritual, o Dalai Lama que tamn o xefe do Goberno do Tbet no exilio, acompaado por pensadores como o francs Mattieu Ricard autor de O monxe e o filsofo, ou Daniel Goleman autor de Intelixencia emocional. A banda dos cientficos estaba poboada por prestixiosos investigadores xogaban na casa, entre eles Eric Lander, un dos lderes do Proxecto Xenoma Humano. O Dr. Lander fixo un excelente e humilde resumo de como poden enriquecerse mutuamente ciencia e budismo, e tamn o resto da humanidade. O budismo pode achegar excelentes suxeitos para experimentacin en psicoloxa e ciencias cognitivas: monxes ben adestrados nas artes da concentracin. Tamn pode alimentar as mentes mecanicistas de moitos cientficos con preguntas novas e interesantes. En ciencia, o mis difcil non a realizacin fsica do experimento, ou a anlise dos datos, ou conseguir os mellores medios; o mis difcil facer a pregunta adecuada. Para isto hai que estar preparado, ter unha visin o mis global e integradora posible, ver o que outros non ven. Os bos cientficos son os que fan boas preguntas. Pola sa parte, a ciencia pode achegarlle ao budismo respostas a preguntas importantes e tamn mtodos novos para mellorar as sas tcnicas de meditacin. O Dalai Lama expresou a admiracin e respecto que ten pola ciencia; est convencido de que pode ser unha ferramenta moi til para afondar na sa viaxe ao centro da mente, na procura da

Ciencia e relixin, amigos ou inimigos?

29

paz e na eliminacin do sufrimento humano. Dixo que se non fose o Dalai Lama gustaralle ser enxeeiro ao mellor, na seguinte reencarnacin, se ten sorte, convrtese nun enxeeiro pacifista. Fan falla uns cantos. Respecto mutuo Na conferencia, que durou dous das, recalcouse o respecto mutuo que ten que existir entre disciplinas tan distintas como relixins e ciencia: Non nos tomen como unha relixin dixo o Dalai Lama, os cristins cren no ceo, ns na reencarnacin, [...] esquecede esas cousas, o importante buscar a felicidade. Jerome Kagan, catedrtico de Psicoloxa de Harvard, subliou, citando palabras do cientfico dans Niels Bohr, que non hai ningunha tcnica cientfica, meditacin, etc. que, por si mesma, poida descubrir toda a verdade sobre a natureza da mente; preciso combinar todas as disciplinas posibles. probable que este mundo descoidado e acelerado no que vivimos precise dun pouco de calma e meditacin, sexa do tipo que sexa. O lcido profesor Lander rematou a sa charla dicindo que actualmente as autoridades sanitarias dos EE UU recomendan polo menos 10 minutos diarios de exercicio fsico; ao mellor dentro duns anos dectanse de que pensar e meditar tamn pode ser bo e empezan a recomendar 10 minutos de exercicio mental. O mundo ira moito mellor. Ligazns Os dous organizadores da conferencia: http://web.mit.edu/mcgovern http://www.mindandlife.org

A R-EVOLUCIN QUE EST POR VIR

Os seres humanos actuais somos produto dunha evolucin que comezou co Big-Bang, hai uns 13 700 millns de anos. A seleccin natural, xunto con outros mecanismos evolutivos, perfilaron e seguen a modificar os seres vivos. Mais os motores que impulsan os cambios non son fixos, e factores como a cultura e a tecnoloxa estn a influr cada vez mis nos procesos de cambio e no rumbo que tomarn os seres humanos. posible que dentro de poucas dcadas deixemos de ser Homo sapiens para converternos en algo distinto, en Cyborgs. Cyborg: nome. Persoa na cal o funcionamento fisiolxico est axudado ou depende dun aparato mecnico ou electrnico. Ou sexa, unha combinacin entre persoa e mquina. A verba vn de cybernetic organism, nome dado por Manfred Clynes e Nathan Kline, da NASA, a propsito das prteses desenvolvidas para axudar aos humanos que voan en naves espaciais. Moitos cientficos e filsofos actuais pensan que este vai ser o seguinte paso evolutivo da actual especie humana, algo que ven como completamente natural e incluso irremediable. Un cambio rpido, mais natural Mais non hai nada que remediar. O cambio, a evolucin, algo innato dos seres vivos. O tempo dunha vida humana un chisco de ollo en termos evolutivos, por iso temos a sensacin de que nada cambia; as mesmas montaas, os mesmos ros e os mesmos continentes. Unha mutacin xentica con resultados espectaculares ou un terremoto de grande intensidade recrdannos de cando en vez que isto se move. Como tantas outras cousas en ciencia, o feito de dar un nome cientfico a cada especie viva non mis que un til artificio. Mais todo muda,

32

Os dados do reloxeiro

pouco a pouco ou en saltos bruscos. E non s desde o punto de vista biolxico, tamn a sociedade est a mudar a un ritmo de medo: hai uns sculos a xente non tia a mesma sensacin de cambio, os avs tian a mesma vida que os netos; mais agora, basta unha xeracin ou menos para crear diferenzas ben claras (experimento: flalle de mp3, linux, fotografa dixital e bebidas enerxticas aos teus avs). Andy Clark profesor de Filosofa na Universidade de Indiana cre que somos cyborgs natos e que a tendencia cara a unha hibridacin humano-tecnoloxa algo tan antigo como o uso da linguaxe un incremento mis na nosa capacidade de computacin, que pronto seremos seres pensadores cunha mente produto da simbiose entre encfalos biolxicos e circutos non biolxicos. As novas tecnoloxas adptanse cada vez mis ao noso corpo, de maneira activa e automtica, polo que a separacin entre mquina e usuario vai desaparecendo. Dentro de pouco teremos tlamo, hipotlamo e un microchip cerebral con toda a historia antiga e os dicionarios de alemn, ingls e mandarn moi til para entenderse cos recepcionistas do hotel en Shangai. Curar unha tetraplexa ser tan fcil como ampliarlle a memoria a un ordenador. Canto tempo falta? Todo isto, que hai unhas dcadas soaba a ciencia ficcin, xa non tal, debido ao crecemento exponencial da bioinformtica, biotecnoloxa e tecnoloxas da informacin. Algns cientficos, como Ray Kurzweill, cren que a chegada dos cyborgs ser cousa de 50 anos. Segundo os seus clculos, nos vindeiros vinte e cinco anos o cambio ser tres veces maior que en todo o sculo XX, e todo o sculo XXI ser equivalente a 20 000 anos... dos de antes. Segundo Kurzweill, pronto coeceremos con precisin as conexins e o funcionamento do encfalo humano, polo que ser posible reproducilo nun ordenador e crear entes pensantes con corazn de silicio. Poders descargar toda a informacin do teu encfalo nunha destas mquinas, polo que esta pasar a ser... ti. Non s iso, senn que sers ti pero cunha velocidade de procesamento moito mis rpida e precisa. Se te preocupas de facer copias de seguridade con regularidade, alcanzars a inmortalidade.

A r-evolucin que est por vir

33

Humanos para sempre Mais non todos os cientficos e tecno-filsofos cren que a hibridacin home-mquina se vai conseguir en tan curto prazo, e algns, como o fsico e matemtico Roger Penrose, pensan que nunca se poder emular o sistema nervioso e a consciencia nunha mquina. A pregunta mis importante segue a ser esta: a consciencia simplemente o produto da estrutura e funcin do sistema nervioso ou, pola contra, hai algo innato materia viva que imposible de reproducir nunha mquina? Ningun o sabe. Incluso dentro do grupo dos que pensan que a chegada dos cyborgs s cousa de tempo, hai pensadores que non cren que sexa tan fcil e inmediato. Jaron Lanier cientfico computacional, creador do termo realidade virtual e un dos seus precursores un dos grandes crticos dos cyber-totalistas, a forma que ten de chamarlles a pensadores como Kurzweill. Lanier cre que as mquinas conscientes e os cyborgs anda estn moi lonxe de ser realidade. Pensa que un dos principais problemas a mala calidade do software actual, moi inestable e con pouca plasticidade. O planeta efmero A tecnoloxa un proceso evolutivo con crecemento exponencial, unha continuacin da evolucin biolxica. Non hai nada de malo nin de artificial nisto, tan natural como a choiva, tanto se nos gusta coma se non. A vida leva facendo o mesmo desde hai uns 3500 millns de anos. A novidade que somos a nica especie que est a combinar o seu acervo biolxico coa sa propia evolucin cultural e tecnolxica. Mais, por que alterar os nosos corpos en lugar de permanecer iguais? Marvin Minsky un dos pioneiros en intelixencia artificial, profesor do MIT cre que isto as porque non temos outra alternativa. Se pensamos en escalas csmicas de tempo, a evolucin a cyborgs ser a nica maneira de non extinguirnos. Por moitas razns, entre elas polo feito de que o Sol destruir o planeta Terra en menos de 5000 millns de anos. Hai que ir pensando nos chalecos salvavidas.

34

Os dados do reloxeiro

Ligazns Ray Kurzweill http://www.kurzweilai.net/index.html?flash=2 http://www.kurzweiltech.com/aboutray.html Roger Penrose http://www.edge.org/3rd_culture/bios/penrose.html Jaron Lanier http://www.advanced.org/jaron Marvin Minsky http://web.media.mit.edu/~minsky O primeiro cyborg http://www.cnn.com/2002/TECH/science/03/22/human.cyborg/

A r-evolucin que est por vir

35

O SORPRENDENTE PARENTESCO DA FAMILIA HUMANA

Todos os seres humanos procedemos dun antecesor comn, iso xa o sabemos polo menos desde o sculo XIX. O que poucos dos 6000 millns de almas actuais podiamos imaxinar que non necesario ir moi atrs no tempo para encontrar un parente universal, un antepasado compartido por toda a humanidade actual. Un sorprendente estudo baseado na simulacin con computadoras da historia reprodutiva da poboacin concle que a rbore xenealxica de todos os humanos actuais ten un punto de confluencia arredor do ano 1500 a.C. En busca do Padrio O obxectivo era dar co antecesor comn mis recente (ACMR, ou MRCA nas siglas en ingls), ou sexa, a persoa mis prxima, rebobinando na historia da humanidade, que est xenealoxicamente emparentada contigo, comigo, con Bill Gates, o Dalai Lama, Margaret Thatcher, o emir de Qatar, Rigoberta Mench, o asasino da catana, o emperador de Xapn, Manolo o do bombo e o resto da tropa. Podera pensarse que, para encontrar a un parente compartido por todos os presentes, fara falla remontarse a tempos perdidos na prehistoria. Cando pensamos na evolucin da especie humana e tratamos de imaxinar un grupo de individuos dos que todos descendemos, o intuitivo remontarse moi atrs no tempo, por exemplo at a poca en que esa Australopithecus chamada Lucy brincaba pola frica oriental, hai uns 3,5 millns de anos. Mais, para dar cun antepasado comn, non necesario ir tan lonxe, nin moito menos: a estatstica e os computadores indican, querida familia, que estamos moito mis preto uns dos outros do que parece.

38

Os dados do reloxeiro

Demasiada familia Cada un de ns ten 2 pais, 4 avs, 8 bisavs, 16 tataravs, 32 tatara tataravs, de tal xeito que o nmero de antepasados duplcase en cada xeracin; o resultado deste crecemento exponencial lvanos a situacins estraas e asombrosas. Mirando 20 xeracins para atrs uns 500 anos, resulta que cada un de ns ten arredor de 1 milln de parentes directos; e se imos at as 40 xeracins hai uns 1000 anos, o nmero de familia que nos sae de mis de 1 billn de individuos! Mais claro, iso imposible: esa cantidade maior que o nmero total de seres humanos que existiron en toda a historia do planeta Terra. Aqu hai algo que non cadra. Podemos fixarnos, para pr outro exemplo, nos mozos galegos actuais: no ano 2003 Galiza tia 2 751 094 habitantes, dos cales uns 500 000 forman o grupo dos menores de 30 anos. Se ignoramos os irmns para non repetir pais e resto de ascendencia, a cousa quedara en algo mis de 250 000 mozos. Pois ben, hai tan s 12 xeracins, al polo ano 1700, os antepasados de todos estes galegos sumaban mis de 1000 millns! O problema que nesas datas Europa tia 95 millns de habitantes e o mundo 680 millns. Xuntos e ben revoltos Como se soluciona esta contradicin? Moi fcil: todos temos parentes comns e, de acordo con esas cifras, moito mis preto do que podemos intur. A medida que miramos ao pasado as plas das rbores xenealxicas crecen desbocadamente e mestranse sen pudor unhas coas outras, formando unha tupida rede, tanto como para meter a 1000 millns de galegos nunha Europa con menos de 100 millns de habitantes. Como a poboacin humana ten un tamao finito, non preciso rebuscar moitas xeracins atrs para encontrar un punto de unin entre das persoas calquera, ti e mais eu, por exemplo. O feito de dar cun punto de unin de todas as ramas, cun individuo relacionado con toda a humanidade actual, s cuestin de meterse na mquina do tempo e botar unha ollada. Canto hai que mirar para atrs? Asombrosamente, moi pouco. Para realizar esa experiencia e recrear as plas do noso pasado, cientficos do MIT e da Universidade de Yale utilizaron simulacins con compu-

O sorprendente parentesco da familia humana

39

tadoras alimentadas con todo tipo de datos que puidesen dar pistas sobre os patrns de apareamento: xeografa e estrutura das poboacins ao longo da historia, relacins de proximidade, migracins, cultura, linguaxe, clases sociais, etc. O resultado deste traballo, firmado por Douglas Rohde e dous colegas mis e publicado na revista Nature, fascinante: o parente mis prximo comn a todos os humanos actuais, o ACMR, viviu hai tan s uns miles de anos, arredor do 1500 a.C. Sen medias tintas Mais hai outro resultado deste traballo que igualmente sorprendente: este individuo tivo, claro, 2 pais, 4 avs, 16 tataravs, etc., os cales estn igualmente relacionados con ns, de tal xeito que, a medida que imos para atrs do ACMR, vai crecendo o nmero de habitantes do planeta que eran antecesores comns a todos os seres humanos actuais. Este nmero aumenta rapidamente, at que se chega a un punto lmite, un momento da historia, chamado AI ou de antecesores idnticos: nese momento, calculado arredor do ano 5300 a.C., cada un dos habitantes do planeta era ou ben un antepasado comn de todos os humanos actuais ou ben un antepasado de ningn humano actual. A opcin intermedia, ser parente de s unha parte da humanidade de hoxe en da, non existe. A conclusin que todos os seres humanos actuais tivemos exactamente o mesmo grupo de antepasados nese punto da historia, nin un mis, nin un menos. Anda que os parentes son os mesmos, a mestura dos xenes non, por iso encontramos tanta variabilidade. As datas do ACMR e AI non son fixas, senn que esvaran pola historia a medida que avanza o tempo, de tal xeito que dentro de mil anos, no 3005, a data de existencia do ACMR para os habitantes desa poca ser moito mis recente que o valor actual (1500 a.C.); ao mellor o ano 2005 e resulta que o ACMR es ti, quen sabe. Isto lvanos a outra conclusin interesante: agora mesmo estamos no punto de antecesores idnticos dalgn momento futuro. Cada un de ns, dentro de varios miles de anos, ser ou ben un antecesor de toda a raza humana ou, pola contra, de ningun. Todo ou nada.

40

Os dados do reloxeiro

Pequeno mundo Os resultados do traballo que acabo de comentar veen a verificar estudos previos da xenealoxa humana nos que xa se apuntaba que estamos mis mesturados do que pode parecer. Mark Humphry, experto en computacin e intelixencia artificial da Universidade de Dubln, leva anos estudando as sorprendentes relacins entre os membros da nosa especie tomando como referencia personaxes histricos. As redes de parentesco son tan tupidas que non dubida en afirmar que todo o mundo occidental ten algn parentesco con Carlomagno. Pola sa banda, Rohde e compaa rematan o artigo de Nature coa seguinte sntese: Os nosos resultados suxiren unha proposta notable: non importan as linguaxes que falemos ou a cor das nosas peles, compartimos antepasados que plantaron arroz nas ribeiras do Iangtse, que domesticaron cabalos por vez primeira nas estepas de Ucrana, que cazaron preguiceiros xigantes nos bosques de Amrica do Norte e do Sur e que traballaron na construcin da Gran Pirmide de Khufu. Ligazns Artigo de Steve Olson http://worldroots.com/brigitte/newspaperarticle.htm Pxina sobre xenealoxa de Mark Humphry http://humphrysfamilytree.com/ca.html Para ler o resumo do traballo orixinal de Rohde et al., busca en Google: pubmed modelling the recent common ancestry.

TECNOLOXA VS. HOMO SAPIENS, AMORES E DESAMORES (TECNOLOXA, SOCIEDADE)

MEDICINAS QUE NON O SON TANTO

Os mdicos estn a enganarnos, mais eles non o saben. Os visitadores mdicos estn a enganar os mdicos, mais tampouco o saben. As compaas farmacuticas estn a enganarnos a todos, algun dentro delas sbeo. Isto vn a conto porque, segundo parece, probable que algns dos medicamentos que nos receitan os discpulos de Hipcrates non fagan o efecto desexado ou polo menos non coa eficacia que proclaman os posuidores das patentes. Esta pouco saudable nova unha das lecturas que se poden extraer dun traballo realizado por un equipo de investigacin da Universidade de Toronto non precisamente por unha empresa farmacutica e publicado recentemente no British Medical Journal. A principal conclusin deste traballo, non de todo innovadora, que cando un estudo cientfico para o desenvolvemento dun novo frmaco est financiado por unha compaa farmacutica, o resultado tende a favorecer o produto fabricado por esa mesma compaa cunha probabilidade de 4 a 1. Este desequilibrio non existe nos estudos financiados por outras fontes. Ou sexa, existe unha presin econmica, unha man pantasma, que pode dirixir experimentos en principio puramente cientficos, e por tanto puramente obxectivos, e trocalos en ciencia mal feita para favorecer os intereses das grandes compaas. Unha raz podre A manipulacin sutil e supera alegremente os severos filtros que a ciencia ten para a investigacin e a publicacin de resultados. Segundo os autores do estudo, o nesgo pode producirse na mesma raz do proceso de desenvolvemento dun frmaco, no que existen das etapas importantes: por unha banda est a investigacin no laboratorio e, por

44

Os dados do reloxeiro

outra, o proceso de validacin dos resultados. Vexamos onde pode actuar a man pantasma. Os experimentos no laboratorio financiados por empresas farmacuticas son de igual ou mellor calidade ca o resto, mais o que pode pasar que o deseo experimental sexa errneo, o cal leva a unha interpretacin errnea dos resultados neste caso, errneo quere dicir favorable aos intereses da compaa. Todos os cientficos sabemos, ou deberiamos de saber, que tan importante coma o experimento en si o deseo terico deste. hora de comprobar se un novo frmaco potente e eficaz, o correcto cotexar os seus efectos respecto s mellores drogas xa existentes no mercado; mais o que se fai en moitos casos comparar o candidato simplemente cun placebo ou utilizar doses non apropiadas do produto en investigacin. A pesar de que a realizacin fsica dos experimentos pode ser inmaculada, a interpretacin dos resultados non. O paso seguinte, unha vez que se teen resultados experimentais, a validacin destes por parte da comunidade cientfica. Un descubrimento ou avance cientfico non se considera tal at que non se publica nunha revista cientfica regulada por avaliadores externos, imparciais e annimos. Ningn cientfico serio pode fiarse de resultados non publicados desta maneira; con todo, moitos dos resultados dos experimentos financiados por compaas farmacuticas non se publican nunca neste tipo de revistas, senn que o fan en congresos ou simposios. A pesar disto, os medicamentos son finalmente aceptados e postos venda. Que poden facer os mdicos? Os mdicos poden facer pouco ou nada. A pesar de que, coa sa mellor vontade, receiten os frmacos que realmente cren que son os mellores, poden estar confundidos. Mais non confundidos polos visitadores mdicos, senn pola letra pequena dos informes cientficos. Dadas as dbidas que este estudo esperta, a nica maneira que un mdico tera para estar seguro de que unha medicina mis efectiva ca outra, ou polo menos para ter unha opinin crtica independente, sera achegarse biblioteca dunha universidade prxima e revisar todas as publicacins

Medicinas que non o son tanto

45

cientficas relacionadas co descubrimento e desenvolvemento dunha determinada substancia, algo que moi difcil de levar prctica. Mais que, ademais, outro estudo publicado no mesmo nmero do British Medical Journal analiza a fiabilidade da bibliografa cando se trata de traballos financiados pola industria farmacutica e indica que virtualmente imposible elixir o frmaco adecuado mergullndose na biblioteca, debido a que incluso as publicacins en revistas con avaliadores externos estn nesgadas por diversos factores. Por exemplo, existe unha tendencia das compaas privadas para publicar s os resultados que lles son favorables, escondendo outros resultados que poden ser cientificamente correctos, e moi interesantes, mais que non lles convn airear. Isto non ocorre, non obstante, coa investigacin financiada por outras fontes. Perdedores e gaadores Con esta prostitucin do proceso de creacin cientfica todos perden, empezando polos pacientes. Estas medias verdades son financiadas polas grandes compaas, distribudas polos visitadores mdicos e dispensadas polos mdicos a todos ns. Uns perden credibilidade e outros a sade. Moitos laboratorios das nosas universidades non teen mis remedio que aceptar suculentas ofertas das grandes compaas farmacuticas para seguir investigando xa que os gobernos son extremadamente intiles para comprender que a investigacin cientfica algo que nos beneficia a todos. A mellor solucin e convencer os polticos de que o investimento en ciencia beneficioso para todos. O problema que as ciencias bsicas funcionan a longo prazo, mais os polticos non. Ligazns Artigo Pharmaceutical industry sponsorship and research outcome and quality: systematic review: http://bmj.bmjjournals.com/cgi/content/full/326/7400/1167

46

Os dados do reloxeiro

Artigo Evidence b(i)ased medicineselective reporting from studies sponsored by pharmaceutical industry: review of studies in new drug applications: http://bmj.bmjjournals.com/cgi/content/full/326/7400/1171

Medicinas que non o son tanto

47

CHEGA O DEUS LED ILUMINAR OS LUGARES ANEGADOS

De neno, cando visitaba a mia familia materna na extraordinaria vila de Viana do Bolo, quedei moi impresionado cando descubrn que o encoro que al hai antes non exista e que debaixo daquela inmensidade de auga hai anegadas vilas, corredoiras, pontes, vidas enteiras. Algn vern, cando o nivel da auga descende o suficiente, todo un universo novo emerxe desde o pasado, misterioso, case intacto. Galiza est chea de vales pantasmas, de mundos anegados pola necesidade de producir enerxa elctrica para alimentar neveiras, lavadoras, ordenadores, mquinas de raios x, incubadoras, cines, orquestras e luz. Sobre todo luz. Unha gran porcentaxe da enerxa elctrica que utilizamos vaise en forma de luz. Lmpadas incandescentes e fluorescentes iluminan as tardes e noites das nosas vidas. Cando unha tormenta nocturna interrompe o fludo elctrico durante uns minutos, a vida cambia radicalmente mentres saboreamos esa inesperada viaxe ao pasado. A luz custa moitos cartos, enerxa e vales anegados mais, se a investigacin sobre os LED segue ao ritmo actual, dentro de 10 ou 20 anos deixar de ser as. Que son os LED? A lucia que indica que o teu ordenador est aceso ou a que ilumina a pantalla do teu telfono mbil un light-emitting diode ou LED. Foi descuberto nos anos 90 por Shuji Nakamura en Tokushima (Xapn), o que o converteu nun heroe nacional. Este tipo de iluminacin cambiou por completo o concepto de luz. Os LED utilizan un principio fsico totalmente distinto s lmpadas e tubos fluorescentes: en vez de levar un filamento de tungsteno, ou un gas, teen un composto cristalino que

50

Os dados do reloxeiro

capaz de converter electricidade en luz cunha cor que depender da composicin exacta do material usado. A enorme vantaxe dos LED que son extremadamente eficientes en converter electricidade en luz, ademais de moito mis duradeiros. Unha lmpada de tungsteno convencional s usa un 5% da enerxa que recibe e perde o resto en calor (95%!), cousa que todos temos comprobado algunha vez ao cambiar unha lmpada. Os tubos fluorescentes fan algo mellor o seu traballo, utilizando un 2030% da enerxa. Os LED, en teora, poden converter en luz o 100% da electricidade que se lles subministra. Isto quere dicir que poderiamos gastar un 95% menos de electricidade en iluminacin, o cal tera consecuencias formidables para o medio natural xa que pode significar unha reducin do 10% do consumo mundial de enerxa e tamn a desaparicin de encoros e miniencoros, de centrais trmicas e nucleares. Creadores de luz Por que non se ilumina todo con LED xa? Porque os LED actuais anda son pequenos, de pouca intensidade e non alcanzan ese 100% de eficiencia. Mais varios laboratorios arredor do mundo estn a traballar para aumentar as posibilidades deste tipo de luz e convertelo na iluminacin estndar antes de chegar ao 2025, entre eles o Solid State Lighting and Displays Center da Universidade de California, dirixido polo propio Nakamura. Un dos principias retos que teen que resolver o da producin de luz branca xa que os LED, pola sa propia natureza, s producen luz dunha determinada cor. Para xerar o que o ollo percibe como branco tern que combinar varias cores, cousa que non parece fcil cos LED. Mais estas lucias anda van dar moito mis de si. Algns dos grupos de investigacin estn a desenvolver os OLED ou LED-orgnicos, que son unha especie de plstico coa textura dunha saba e as propiedades dos LED. Isto permitir a fabricacin de cortinas, mobles ou papeis luminosos. A lmpada, a luz procedente dun s punto, ser dentro de varias dcadas unha opcin cara e de anticuario. Se vos fixades ao voso arredor, veredes que estas luces estn empezando a coller velocidade e a aparecer por todas as partes, e non s como

Chega o deus LED iluminar os lugares anegados

51

pequenos puntos que avisan dalgunha funcin nos aparatos electrnicos senn, por exemplo, nos semforos. Os semforos tradicionais, que consisten en lmpadas duns 150 vatios colocadas detrs dun filtro de cor, estn sendo substitudos por crculos de luz formados por un grupo de LED que consume dez veces menos e dura 5 veces mis. Este simple cambio estalle a aforrar ao Departamento de Transportes de California nada menos que 10 millns de dlares na tarifa elctrica anual. Non sei cantas centrais hidroelctricas se podern aforrar mais... deixen paso, a luz est en verde. Ligazns Solid State Lighting and Displays Center: http://nitrides.mrl.ucsb.edu Lumileds http://www.lumileds.com Cree http://www.cree.com GELcore http://www.gelcore.com Universal Display http://www.universaldisplay.com

52

Os dados do reloxeiro

IN-SEGURIDADE

(Este texto, xunto con outros do libro, escribino durante unha tempada que pasei en EE UU, nos anos 2002 2003). Cambridge, na costa leste dos EE UU, d refuxio a unha das maiores concentracins de centros de investigacin do mundo: universidades privadas, empresas de biotecnoloxa e compaas de software e hardware florecen nunha especie de xigantesco campus ao sudoeste de Boston. Por aqu as prazas non teen fontes, senn que levan nomes como Technology Square e teen as sas propias pxinas web. Moitos dos proxectos que se estn a cocer nestes laboratorios formarn parte da vida de miles de persoas nos vindeiros anos. Humm, claro que si, mundo civilizado. As propias universidades son unha especie de coellio de indias, de apartamento piloto que d unha idea de como poden ser o resto dos centros de ensino e parte da sociedade occidental dentro de cinco ou dez anos, grazas ao resultado do traballo dun feixe de cientficos. Grazas? Para moitas cousas si sanidade, comunicacin, etc. mais, en moitos casos, mis ben desgrazas. Quero tratar, en particular, o tema das liberdades individuais e da sensacin de seguridade. Problema solucionado A van algns datos sobre o que est a acontecer aqu. As previsins indican un aumento desorbitado de cmaras de vdeo-vixilancia por todos os cantos deste pas, incluso dentro das oficinas, onde xa un 15% das compaas non se conforma con ler as mensaxes de correo electrnico do persoal, senn que controlan con cmaras o seu labor. Inclundo todos os mtodos de vixilancia utilizados cmaras, telfono, correo electrnico, un 77% das compaas norteamericanas realiza

54

Os dados do reloxeiro

algn tipo de control electrnico dos seus empregados. Para o ano 2006 todos os telfonos mbiles dos EE UU teen a obriga, o-bri-ga, de levar un sistema tipo GPS que permita a sa localizacin. Algns pais estn pondo brazaletes ou implantando chips subcutneos nos seus fillos, para telos localizados en todo momento; iso si que son bos pais, recoiro! E outro dato que arrepa: desde xaneiro de 2003 a compaa Gillete est inclundo unha etiqueta que controla por radio frecuencia todas as mquinas de afeitar Mach 3 Turbo; en teora para detectar automaticamente a cantidade de mquinas que hai nos estantes. Na prctica, cada persoa que leva unha destas mquinas literalmente un radiofaro. A sociedade norteamericana ten unha maneira frxil, infantil e equivocada de solucionar moitos dos seus problemas: prohibindo, eliminando, tapando, dando voltas de porca. En lugar de estudar con calma a raz do mal, o mellor, mis rpido e eficaz silenciar o mal, e listo, psame o ktchup, grazas. Esta estratexia, no que respecta seguridade persoal, especialmente perversa e termina producindo o efecto contrario. No campus do Instituto de Tecnoloxa de Massachussets (MIT), onde eu traballo, as medidas de seguridade son enormes, o que automaticamente produce unha sensacin de desacougo, de intranquilidade, de in-seguridade. Todo polo noso ben, claro. Anda non te sentes coma na casa? No problem, poemos catro alarmas mis por aqu, dous policas por acol e outra porta. Listo, a che vai o ktchup. Todos somos policas A polica do campus si, a universidade ten un corpo de polica propio ten carteis por todas as partes nos que se anima aos estudantes e profesores a que fagan de cmara de vixilancia e avisen inmediatamente de calquera cousa ou persoa sospeitosa. A universidade est accesible 24 horas ao da, o cal est moi ben, mais para que esta medida poida funcionar todos os alumnos e traballadores temos unha tarxeta magntica persoal que serve para abrir as portas. Estas chaves magnticas convrtense nunha trampa: cada vez que se franquea unha desas portas o sistema rexistra o nome do titular da tarxeta, a sa

In-seguridade

55

localizacin e a hora. Fra dos edificios, cada poucos metros, un farolio azul indica a situacin dun telfono gratuto conectado coa polica. Uns minibuses, tamn de balde, que se chaman safe ride (viaxe segura) recorren o campus pola noite e polas mas, para carretar a xente entre as residencias universitarias e as facultades, non vaia ser que che dea por ir andando, te encontres cunha margarita nun prado e te despistes. No interior da cebola Para chegar desde a ra at o ordenador co que estou escribindo teo que superar como mnimo 4 portas. Creo que merece a pena que vos conte a secuencia. As portas principais do edificio avisan de que se est a entrar nunha propiedade privada, coidadio. A partir das 6 da tarde pchanse automaticamente e necesario pasar a tarxeta magntica para abrilas xa estou fichado. Subo ao segundo piso e aparceme outra porta, pechada permanentemente e cun sistema de alarma se se abre sen usar a tarxeta fichado de novo. Un maldito cartel avsame de que non deixe entrar a ningn estrao, o cal d lugar a situacins bastante desagradables cando coincide que estou entrando e aparece algun detrs que non controlo: non teo mis remedio que deixar que a porta se peche nos seus focios. Terceira porta, estou entrando no laboratorio, teo que usar unha chave convencional e introducir un cdigo para desactivar unha alarma; se non o fago a polica presntase automaticamente: ola, e ti de quen vs sendo?. Xa estou dentro, seguro, quentio, a salvo de malfeitores, bravo. Mais non, anda me queda outra porta antes de sentar na mesa, esta vez trtase de bioseguridade. A cada laboratorio de investigacin asgnaselle un nivel de seguridade, dependendo dos experimentos e substancias que se manexen. Estes protocolos son tremendamente estritos e o seu incumprimento traeralle moitos problemas ao grupo de investigacin. No meu caso, estou nun laboratorio con nivel BL2 (biosafety level 2), o que leva consigo unha longa lista de normas, entre outras que non podo entrar coa merenda... nas mans. Non pasa nada se a levo no bandullo.

56

Os dados do reloxeiro

Vivir desenchufados, que bonito Andar de parranda e durmir de p. Estamos condenados a vivir nun mundo baixo vixilancia? Est claro que a tecnoloxa vai seguir tirando para diante, iso non hai maneira de controlalo porque un bicho con vida propia e varias cabezas. Algunhas desas cabezas van metidas nos tomahawk e outras estn nos aparatos para a deteccin precoz do cancro de mama. En gran parte depender de todos ns, do que esteamos dispostos a ceder. Meu pai sempre me di que o mellor que ten a televisin que se pode apagar cando a un lle pete e, se pode ser, xa nin chegar a prendela. Oremos, pois, para que os mbiles e resto da ferramenta tecnolxica siga vindo con ese botn estupendo: apagar. Ligazns Fotos da mia singradura http://www.udc.es/euf/neurocom/seguridade.htm Pxina de Technology Square http://www.tech-square.com/default.htm A polica do MIT http://web.mit.edu/cp/www Nivel de seguridade BL2 http://www.lbl.gov/ehs/biosafety/html/precautions_bl2.htm Controla os teus fillos http://www.wherifywireless.com/corp_home.htm

XENES, AMBIENTE E MINAS ANTIPERSOAIS

A Arabidopsis thaliana unha herba pequena, comn, sen pretensins; non estraa que sexa unha das plantas co xenoma mis sinxelo. Curiosamente, grazas sa simplicidade, estase a converter nun instrumento de alta tecnoloxa con multitude de funcins, a mis recente: salvar vidas humanas detectando as terribles minas antipersoais. Trtase dun bo exemplo do que a enxeara xentica pode facer; as plantas de deseo poden ser moi tiles. O crebacabezas da vida A natureza leva xogando coas pezas que codifican plantas e animais desde o comezo da vida na Terra, dunha maneira mis lenta que a biotecnoloxa actual, mais facendo exactamente o mesmo: modificando xenes, elixindo os que mellor realizan certas funcins, os que mellor se adaptan a un determinado ambiente. Todos somos transxnicos. Todos os tomates son transxnicos. Ningn organismo ten un xenoma fixo, cambia continuamente, a maior ou menor velocidade. A enxeara xentica, o estudo e manipulacin dos xenes dos seres vivos, unha ferramenta poderossima: se coecemos o cdigo da vida, podemos modificalo e crear organismos con propiedades especficas que resulten tiles. isto antinatural? antinatural facer unha compota en vez de comer as mazs directamente da rbore? Existe realmente algo que sexa antinatural? Interesante pregunta, non sei a resposta. Acepto comentarios. O ambiente fainos nicos Cada un de ns, todos os animais e plantas do planeta, somos o resultado da interaccin entre os xenes que portamos e o medio en que vivimos. Debido a iso, incluso dous seres xeneticamente idnticos, dous

58

Os dados do reloxeiro

clons humanos como os xemelgos univitelinos, non poden ser iguais: a man caprichosa do medio natural xogar cos xenes para dar lugar a persoas distintas, nicas. O ambiente perfila, esculpe, moldea, utiliza os xenes que interesan en cada momento. O produto final son unha inmensa variedade de plantas e animais, variedade incluso dentro da mesma especie, incluso dentro de individuos co mesmo cdigo xentico. Sensores biolxicos, a interaccin xene-ambiente ao descuberto Hai un verme comn nos nosos prados, o Lumbricus rubellus, que cambia de cor segundo o tipo de terreo en que vive. Se o substrato est contaminado con arsnico, o veleno non mata o verme, mais modifica os pigmentos do animal e crece cunha cor amarelo-mostaza. Se o que hai no chan chumbo, o verme crecer cunha cor moi escura; o zinc, pola contra, confrelle un aspecto case transparente. Nas zonas onde existen estes pequenos animais non preciso utilizar caros e complicados aparatos de anlise qumica para detectar certos contaminantes, chega con mirar para os bichos. As flores dunha planta de xardn moi comn, a hortensia, modifican a cor segundo a acidez do chan en que viven: se cido, as flores sern azuis; se neutro ou bsico, as flores sern de cor rosa. Para ter unha idea da acidez do terreo non se precisan complicados medidores do pH, chega con mirar para as flores. A estes organismos chmaselles biodetectores. Nestes dous exemplos as modificacins que o ambiente crea nos organismos son moi interesantes xa que brindan informacin til de xeito gratuto. Isto ocorre grazas ntima relacin entre o medio natural e os seres vivos, e pode utilizarse como un eficaz sistema de deteccin, sen necesidade de enxeara de ningn tipo. A bioenxeara toma boa nota de exemplos coma estes. posible crear biodetectores? Gustarame ter unha planta que, cada vez que o virus da gripe anda cerca, bote unhas fermosas flores amarelo-verdosas; as avisa de cando nos temos que vacinar. Ao mellor nalgunha parte do planeta existe unha planta as, non o sabemos. Mais, se non existe, podmola crear?

Xenes, ambiente e minas antipersoais

59

Podera ser bastante til. S un exemplo inventado, mais nada desatinado; en teora posible. Un dos usos mis evidentes da enxeara xentica a de crear todo tipo de biodetectores. Coecendo con precisin o xenoma dun organismo o conxunto dos seus xenes xunto coas funcins que realizan, a capacidade de manipulacin s depende da imaxinacin. Volvamos nosa pequena herba, a Arabidopsis. Pequena grande estrela No ano 2000 a Arabidopsis thaliana, parente prximo de ravos, nabos e coliflores, foi portada da revista cientfica Nature. A razn: acababa de converterse na primeira planta da que se coeca todo o seu cdigo xentico. Desde aquela parte de moitas investigacins que tratan de sacar proveito de tan valiosa informacin. Agora, unha compaa danesa especializada en biodeteccin, Aresa, est experimentando cunha variedade da planta, modificada xeneticamente, co obxectivo de detectar minas antipersoais de maneira barata e eficaz. Trtase dun biodetector de nova xeracin, creado especialmente para a ocasin, aproveitando a estupidez humana que leva a sementar de minas os terreos. Os explosivos que estn no chan producen pequenas cantidades dun gas (dixido de nitrxeno) e as plantas de Arabidopsis modificadas son eficaces detectores dese gas: insreselles un xene, o cal, en presenza do gas, activa a sntese do pigmento vermello tpico das follas en outono. Ou sexa, as plantas de Arabidopsis que crezan enriba de campos minados tornaranse vermellas ao pouco tempo, mentres que o resto conservar as follas de cor verde. Ademais, estas plantas levan outra modificacin nun xene que controla o crecemento, para impedir que se reproduzan e diseminen sen control: s crecern en presenza dun fertilizante especial. Isto non mis ca un exemplo, pois na Arabidopsis poden inserirse xenes que se activen en presenza doutras substancias. Xa o estou vendo: Leve sempre unha Arabidopsis no seu coche, flelle con cario e, xa sabe, de prse vermella, non conduza.

60

Os dados do reloxeiro

Ligazns Aresa http://www.aresa.dk Artigo da BBC (incle un vdeo). http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/1068848.stm

Xenes, ambiente e minas antipersoais

61

DE COMO UN EXPLOSIVO CREOU OS PREMIOS NOBEL, CONVERTEUSE EN MEDICAMENTO, EN CONTAMINANTE AMBIENTAL E RESULTOU SER UN ESPERTADOR

O explosivo goma-2 foi inventado por Alfred Nobel, o creador dos prestixiosos premios Nobel. Est composto basicamente por nitroglicerina, unha substancia que, curiosamente, tamn se utiliza para tratar enfermidades do corazn e que est ligada ao desenvolvemento do frmaco Viagra. A interesante historia dos produtos relacionados coa nitroglicerina zumega irona, ambicin, ataques ao corazn, investigacin qumica e explosins. Todo un folletn. A nitroglicerina un potente explosivo lquido que foi inventado en 1846 polo qumico italiano Ascanio Sobrero. Ao principio non se lle deu moito uso debido a que moi sensible aos movementos bruscos e resulta pouco doado de transportar e manipular. O propio Sobrero quedou marcado na cara por unha explosin deste lquido traidor. Mais vinte anos mis tarde, un intelixente e esperto qumico e home de negocios sueco descubriu a maneira de converter algo tan perigoso nun composto manexable e seguro. Este home chambase Alfred Bernhard Nobel. Xogando con lume Alfred Nobel naceu en Estocolmo en 1833 e era fillo de Emmanuel Nobel, enxeeiro e inventor, construtor de pontes e edificios, fabricante de minas e torpedos. Alfred nunca foi universidade, senn que estudou pola sa conta e con profesores privados. Aos 26 anos empezou a facer experimentos qumicos coa nitroglicerina nun laboratorio xunto ao seu pai e o seu irmn pequeno Emil. Esta tarefa non era doada e, de feito, o seu irmn morreu nunha explosin en 1864. Mais Alfred seguiu a investigar mtodos para facer a nitroglicerina mis segura, doada de

64

Os dados do reloxeiro

transportar e de detonar. Finalmente, en 1866, logrou converter o lquido nunha pasta, ao mesturar nitroglicerina con slice; un ano despois patentaba este novo material co nome de dinamita. Non tardara moito en mellorar a cousa e patentar a dinamita-goma, unha mestura de nitroglicerina e nitrocelulosa. Segundo se conta, o de mesturar nitrocelulosa foi unha ocorrencia que xurdiu despois de cortarse accidentalmente nun dedo. Era comn nesa poca aplicar unha especie de apsito lquido que tamn pode encontrarse hoxe en da feito a base de nitrocelulosa. Pensou que ese lquido poda combinar ben coa nitroglicerina, probou a mestura e a goma resultante resultou un explosivo anda mis eficaz que a dinamita: era a dinamita-goma, antecesor da goma-2. Unha explosin, de cartos A dinamita pronto se converteu no explosivo mis utilizado en construcin, minara e, tamn, na guerra. Nobel abriu fbricas en mis de 20 pases e chegou a ter 355 patentes. Morreu o 10 de decembro de 1896, convertido nun dos homes mis ricos de Europa. Ao ano seguinte de morrer descubriuse que doara a maior parte da sa fortuna para crear a Fundacin Nobel, a cal se encargara de premiar cada ano as persoas mis destacadas nas reas de Fsica, Qumica, Fisioloxa e Medicina, Literatura e Paz. Desde aquela, cada 10 de decembro celbrase en Estocolmo a cerimonia de entrega dos Nobel. Prohibido axitar antes de usar No mesmo ano que Nobel patentaba a dinamita, a prestixiosa revista clnica The Lancet informaba que unha substancia chamada nitrito de amilo tia a propiedade de reducir a dor nos casos de anxina de peito. Os mdicos empezaron a investigar con substancias qumicas similares e decidiron probar cunha delas chamada nitroglicerina: o resultado foi estupendo e en 1879 empezouse a prescribir nitroglicerina como remedio para a anxina de peito; iso si, diluda, para evitar explosins. Mais, anda que funcionaba, os mdicos non saban cal era o mecanismo polo que actuaba no corpo humano. Tiveron que pasar uns 100 anos at que se descubriu: a nitroglicerina transfrmase no corpo humano nun gas chamado xido ntrico, o cal induce a relaxacin do

De como un explosivo creou os premios Nobel...

65

tecido muscular que rodea os vasos sanguneos, facilitando a sa dilatacin. Esquizofrenia qumica Cando os cientficos descubriron que a substancia implicada na accin teraputica da nitroglicerina era o xido ntrico non daban creto. At entn ese gas era coecido por ser unha das substancias mis contaminantes producidas polos tubos de escape dos coches e tamn polo seu papel no corpo como radical libre (os radicais libres son substancias qumicas moi reactivas, xeran enfermidades e aceleran o envellecemento). Pois si, unha substancia qumica con dobre personalidade, un Dr. Jekyll e Mr. Hyde que corrica polas nosas veas. As investigacins dos ltimos 25 anos sobre o xido ntrico son, xa de por si, outra historia espectacular. O premio Nobel en Medicina e Fisioloxa do ano 1998 foi para tres cientficos que se dedicaron a investigar as propiedades do xido ntrico no noso corpo. Agora sabemos que este gas o controlador do principal mecanismo vasodilatador do corpo humano. Unha consecuencia destas investigacins foi o desenvolvemento do frmaco Viagra, que potencia os efectos do xido ntrico nos vasos sanguneos do pene, favorecendo a ereccin. Mais a pelcula non termina aqu xa que a lista de funcins deste gas non para de crecer. Hai pouco que se descubriu que funciona no noso cerebro como neurotransmisor: favorece a comunicacin entre as neuronas. O colacao das neuronas No grupo de investigacin da Universidade da Corua do que formo parte, Neurocom, estamos a investigar, entre outros proxectos, as funcins do xido ntrico no cerebro. Descubrimos que importante para a transmisin dos impulsos nerviosos que dan lugar visin e tamn que unha das substancias que fan que espertemos cada ma: cando chega a hora de interromper o sono, un grupo de clulas libera ese gas por toda a codia cerebral, excitando miles de millns de neuronas. Hummm... bos das.

66

Os dados do reloxeiro

Este mundo unha probeta Todas as substancias que existen na natureza foron cociadas no mesmo pote: as estrelas, esas fbricas termo-nucleares que debuxan os ceos pola noite. Na qumica da vida parece que hai mis demanda de funcins que oferta de substancias, de xeito que algns produtos qumicos estn pluriempregados. A goma-2 est composta por un frmaco para a anxina de peito e mais un lquido que se usa para curar pequenos cortes; toda unha irona. Ese mesmo relaxante muscular un contaminante atmosfrico, un perigoso radical libre, un neurotransmisor e unha substancia clave para a ereccin masculina. Pouco antes de morrer, o mdico prescribiulle a Alfred Nobel nitroglicerina. Padeca de anxina de peito. Ligazns A historia da nitroglicerina e o xido ntrico http://www7.nationalacademies.org/spanishbeyonddiscovery/bio_0079 22.html Biografa resumida de Alfred Nobel http://www.nobel.no/eng_com_will1.html As nosas investigacins sobre o xido ntrico (en PDF): http://www.udc.es/euf/neurocom/publicarch/jneurosci03.pdf

De como un explosivo creou os premios Nobel...

67

UN RAIO DE SON

Outro perrito pilotooooo!!!!. Todos os anos a mesma leria, as durante horas e mis horas, e iso que vivo a medio quilmetro do campo da festa. Nin sequera estou interesado en mercar un boleto para a tmbola, mais o son as, viaxa e viaxa en todas as direccins, como as ondas nun estanque. En moitas ocasins sera bo poder controlar a difusin do son: imaxinades poder ler un libro no xardn da casa, tranquilamente, escoitando os paxaros, cando a 100 metros hai un concerto de Ana Kiro? Pois xa posible: unha nova tecnoloxa permite enfocar o son a reas moi limitadas, sen afectar ao contorno. As posibilidades da utilizacin de focos de son non parecen ter lmite e na carreira para ter o control desta tecnoloxa compiten as das persoas que a inventaron por separado. O son un fenmeno pblico, compartido: poemos msica e todos os que estn arredor do altofalante escoitan a mesma meloda; pola contra, se algun nos di que escoita voces que os demais non percibimos, mirarmolo con estraeza. Isto as porque as ondas sonoras que poden ser percibidas polo odo humano viaxan en todas as direccins, igual que a luz emitida por unha vela. Os cientficos levan moitos anos domesticando as ondas, estudando as sas propiedade fsicas e o seu comportamento. Mais crear focos de son que poidan ser escoitados polos humanos non fcil. Os sons que non se escoitan As ondas de son poden ter distinta lonxitude: os sons graves, como os dun tambor, teen lonxitudes de onda grandes, polo que a sa frecuencia pequena. Pola contra, os sons agudos, como os dun violn, teen lonxitudes de onda pequenas, as ondas estn mis apertadas, por tanto a

70

Os dados do reloxeiro

frecuencia mis alta. As frecuencias mdense en hercios (Hz): 1 Hz 1 ciclo por segundo. O odo humano detecta sons de entre 20 Hz por exemplo o ton grave dun rgano e 20 000 Hz como o canto agudo dunha cigarra. Ao diminur a lonxitude da onda de son tamn dimine a sa difusin; entn, utilizando ondas moi pequenas posible emitir un son que se difunda moi pouco, unha especie de foco de son similar ao foco de luz que se pode xerar cunha lanterna. O problema que as ondas que se precisan para tal cousa estn fra do rango do noso odo, por riba dos 20 000 Hz: a este tipo de ondas chmaselles ultrasns. Hai varios tipos de ultrasns que se utilizan acoto aproveitando, precisamente, esa capacidade de direccionamento: por exemplo os emitidos polos aparatos de ecografa ou os utilizados nos sistemas de deteccin sonar. Algns animais, como os morcegos, utilizan ultrasns para orientarse; afortunadamente estn fra do noso rango e somos incapaces de escoitar o escndalo que organizan todas as noites. Ningn destes sistemas de transmisin de informacin perfecto xa que o ar modifica lixeiramente as ondas e distorsinaas. Esta distorsin tamn ocorre cos sons que podemos or, mais moi lixeira e non afecta nosa percepcin. Sons impuros baixo control matemtico O interesante que os ultrasns, ao ser modificados a medida que viaxan polo ar, producen algunhas frecuencias que son audibles. Esta distorsin non aleatoria, senn que pode calcularse matematicamente e, por tanto, predicirse con moita exactitude. Aqu est a clave do novo invento: producir feixes de ultrasns, inaudibles, e dirixilos a un punto concreto, de tal xeito que ao alcanzar o obxectivo se orixine o son desexado. A persoa ou persoas que estean situadas nese foco escoitarn o son emitido, mais se se moven de sitio uns centmetros o son desvanecerase milagrosamente. Esta capacidade para focalizar o son ten centos de aplicacins: poden crearse focos individuais nos asentos dun coche, de xeito que os catro ocupantes escoiten msica distinta sen interferirse; ou focos que emitan informacin sobre os cadros dun museo, independentemente, sen perturbar a paz do resto de visitantes; ou locais en que a televisin s se escoite nunha rea de tortura

Un raio de son

71

determinada. Tamn se podern emitir avisos a persoas individuais sen molestar ou advertir s que estn arredor: seor Castro, espila, non quede durmido en primeira fila. Cortando o bacallau sonoro As compaas de alta tecnoloxa, museos ou fabricantes de coches estn convencidos de que estamos preto dunha revolucin do mundo acstico e na batalla por conseguir o reinado estn a loitar das compaas norteamericanas: American Technology Corporation (ATC) e Holosonic. Ao mando da primeira est Elwood Norris, un inventor autodidacta de 65 anos, que traballou na sa xuventude como tcnico de radar. Ao seu invento, uns altofalantes especiais que emiten focos de son, chmalle HyperSonic Sound. Pola outra banda, Joseph Pompei, de 30 anos, antigo estudante do Media Lab no MIT, navega aos mandos de Holosonic, que comercializa uns altofalantes chamados Audio Spot Light. Norris e Pompei seguen a investigar e perfeccionar os seus inventos por separado e, probablemente, mediante tcnicas diferentes. O primeiro unha mente independente que non ten estudos superiores, cun coecemento intuitivo da fsica e da electrnica que manexa; o segundo, Pompei, un investigador novo formado en centros de prestixio e que xa traballou para a compaa de audio Bose. Quen conseguir facerse co mercado desta revolucin tan suculenta? Haber que estar alerta, cos odos en busca deses raios de son. Ligazns American Technology Corporation http://www.atcsd.com Holosonics http://www.holosonics.com Artigo en El Pas http://www.elpais.es/suplementos/domingo/20010624/16musica.html

SERES MIS OU MENOS HUMANOS (BIOLOXA, PSICOLOXA, MEDICINA)

FIQUEI PARALIZADO DE PRACER

Gustaba de visitar ao seor Gustavo na sa fermosa casa de campo, en Ames; sempre a mesma cerimonia: acenda o tocadiscos, pua algo clsico e, sentados nesas grandes cadeiras, falabamos e falabamos. Na conversa entraba de todo, pedras, insectos, libros antigos e oscilacins electromagnticas. Moitas veces Gustavo quedaba durmido de speto, sen previo aviso, durante un minuto ou algo mis. Eu aproveitaba ese tempo para ir mexar, botar un peido ou botarlle unha ollada sen disimulo casa. Ao espertar, el segua falando como se nada ocorrese, ignorando o seu sono pasaxeiro a causa da narcolepsia que padeca. O pargrafo anterior ficticio, mais non as a enfermidade. A narcolepsia a nica doenza neurolxica que afecta de maneira especfica ao sono. As persoas que a padecen quedan durmidas de speto, en calquera momento do da, independentemente da actividade que estn a facer. Ademais, cando experimentan unha emocin forte de calquera tipo enfado, alegra, un gol de Fran, que chiste mis bo pode desencadearse un ataque de cataplexa: subitamente prdese o control de todos os msculos, paralzanse, mais claro, non desaparece a forza da gravidade, as que a persoa cae ao chan coma un saco de patacas, anda que totalmente consciente. En ambos os casos ao cabo duns segundos ou minutos todo volve normalidade. Por que eses cambios bruscos? O sono e a vixilia son dous estados mentais estables, regulados por complexas interaccins entre determinados xenes, a actividade enceflica, o metabolismo xeral do corpo e o ciclo de luz da-noite. Polo de agora, os frmacos que existen para facilitar o sono na xente que ten problemas para durmir basanse

76

Os dados do reloxeiro

en inducir unha depresin xeral no sistema nervioso. Mais as investigacins recentes sobre a narcolepsia acaban de producir resultados que poden revolucionar as plulas para durmir e conducir producin de pastillas extremadamente especficas, de maneira que permitan regular o noso interruptor vixilia-sono con moita mis precisin. Vivir co interruptor avariado Segundo estas investigacins, o que ocorre na narcolepsia e cataplexa que o estado de vixilia se torna inestable pola falta dunha substancia neuromoduladora recentemente descuberta, a orexina tamn chamada hipocretina. Debido a esta inestabilidade, o cerebro pode pasar bruscamente ao sono (narcolepsia) ou activar a relaxacin muscular que caracteriza ao sono REM (cataplexa). Non fcil vivir con este interruptor avariado: os narcolpticos non poden conducir, nin sequera subir a unha cadeira para cambiar unha lmpada. O risco dun ataque de cataplexa tampouco lles permite participar, por exemplo, en deportes en que a emocin de gaar ou perder poida desencadear esa parlise sbita. Podedes imaxinar moitsimas mis situacins en que non se pode ou non convn quedar durmido ou perder a forza muscular de speto. O descubrimento da orexina non s vai facilitar a vida dos narcolpticos, senn que est permitindo coecer con moito detalle os mecanismos polos cales o noso encfalo pasa do estado de sono ao de vixilia e viceversa. En teora, se se chegan a coecer con precisin todos os mecanismos de accin deste e outros neuromoduladores o cal moi probable, ser posible controlar farmacoloxicamente o ciclo do sono, con toda a sa complexidade. Os mdicos deixarn de receitar pastillas para durmir e empezarn a receitar plulas personalizadas: pastillas para durmir x horas e x minutos, cun x% de sono de fase III e un x% de sono REM durante o cal se producen os soos; o que non creo que se poida controlar coas pastillas o tema dos soos. Na Universidade de Stanford teen unha colonia nica de cans narcolpticos, marca doberman, que fundamental para o estudo da enfermidade. Estes cans transmtenlles a enfermidade xeneticamente s

Fiquei paralizado de pracer

77

xeracins seguintes algo que non pasa cos humanos, as que os seus coidadores tratan con esmero de que se reproduzan. O problema que moitas veces os cans quedan paralizados durante o apareamento xa que sofren un ataque de cataplexa pola emocin.

EN BUSCA DE MATUSALN

Os humanos vivimos cada vez mis anos, debido fundamentalmente aos avances en ciencia e tecnoloxa. Se miramos atrs no tempo a progresin impresionante: os homnidos mis antigos alcanzaban con dificultade os 30 anos de idade e a comezos do sculo XIX en Europa poucos pasaban dos 40; na actualidade a esperanza de vida no noso continente rolda os 80 anos, o dobre que hai 200 anos! Desde mediados do sculo XIX a esperanza de vida crece a un ritmo duns 2,5 anos por dcada, algo que est a mudar o panorama social. Cal o lmite? Vivirn os nosos descendentes 200, 500 anos? posible, ao mellor mesmo mis. Todos os organismos envellecemos. O paso do tempo desgasta e dimine a capacidade de funcionamento de rganos e tecidos de maneira inexorable. As causas son mltiples, desde a predeterminacin xentica at o efecto destrutor de substancias como os radicais libres ou os raios csmicos. Os cientficos levan moito tempo estudando os procesos que orixinan este declive; nos ltimos anos, grazas xentica e bioloxa molecular, encontrronse mecanismos capaces de incre-mentar a esperanza de vida nada menos que nun 70%! Mais, ollo, estes experimentos estn a facerse en fungos, vermes microscpicos e moscas. Os sapiens sapiens estamos, polo de agora, na lista de espera. A lonxevidade non unha prioridade A evolucin biolxica non favorece a lonxevidade individual, senn que aposta pola perpetuacin da especie. Desde o punto de vista biolxico o importante reproducirse e transmitir os xenes seguinte xeracin; sempre que isto ltimo ocorra con eficacia, o tempo que cada individuo permanece vivo ten pouca importancia. Nalgunhas especies os indi-

80

Os dados do reloxeiro

viduos viven tan s horas ou das, tempo suficiente para reproducirse; mais, noutras a vida prolngase por decenas, centenas ou incluso miles de anos, como no caso dalgns vexetais. Na variedade est o gusto O proceso de envellecemento non simple, senn que acta sobre o organismo desde moitos ngulos; estamos rodeados! Na busca dunha explicacin o que se precisa son teoras, e hai varias. Probablemente todas tean algo de verdade: algunhas clulas morren debido activacin de xenes do envellecemento, trtase dunha morte celular programada; outras son vtimas do ataque dos radicais libres, perigosas molculas producidas no proceso de respiracin celular; aln diso, ao longo da vida vaise producindo un desgaste como consecuencia da acumulacin de erros na duplicacin do ADN celular, na producin de protenas, etc., polo que o corpo vai perdendo eficacia. As lias de investigacin actuais son tan variadas como as teoras apuntadas e estn a dar resultados espectaculares. Cada descubrimento rapidamente amplificado polos medios de comunicacin, que nos informan dos novos elixires para facer a estanza no planeta Terra un pouco mis longa. Melatonina, dietas baixas en carbohidratos, un vaso de vio tinto ao da,... funcionan? En animais microscpicos, si; nos humanos probablemente tamn, mais hai que ter en conta que a maquinaria da vida marabillosamente complexa, igual que os mecanismos asociados ao envellecemento, polo que non pode haber substancias milagrosas. Un vello elixir O efecto beneficioso do vio tinto para alongar a vida s est, polo de agora, demostrado nun organismo minsculo, o fungo unicelular Saccharomyces cerevisiae ou fermento da cervexa, moi utilizado para a investigacin en bioloxa molecular. Unha molcula presente no vio (un polifenol) capaz de incrementar a vida do fungo nun 70%, milagre que se consegue activando uns determinados mecanismos encimticos. O que non sabemos se funciona da mesma maneira na especie humana. O optimismo dos cientficos dbese a que no noso organismo temos encimas un tipo de protenas moi parecidas s do fungo. Na

En busca de Matusaln

81

actualidade estanse a facer experimentos en moscas e o resultado similar. Iso de que moscas e fermentos sexan parentes nosos pode ser unha boa cousa. Baixo en caloras Outro animal estrela na investigacin en bioloxa molecular un pequeno verme, o Caenorhabditis elegans. Hai dez anos un grupo de investigacin da Universidade de California descubriu que era posible duplicar o tempo de vida dese verme modificando tan s un xene. Foi algo as como descubrir a chave da lonxevidade: aperto aqu e, listo, agora xa vivo o dobre. Mais as investigacins dos anos seguintes amosaron que o panorama mis complexo... na actualidade xa hai mis de 100 xenes da lonxevidade. Demasiadas chaves. En calquera caso, estas investigacins levaron conclusin, baseada na funcin deses xenes, de que unha diminucin nas caloras da dieta produce un aumento da lonxevidade, polo menos nos vermes. Estamos tamn emparentados xeneticamente cos vermes? Por suposto. As que xa sabedes, explorade a vosa ascendencia microscpica e vermiforme: un vaso de vio de cando en vez e comidas lixeiras. Ligazns Os descubrimentos mis recentes sobre os mecanismos da lonxevidade. Artigo da Public Library of Science: http://biology.plosjournals.org/archive/1545-7885/2/1/pdf/ 10.1371_journal.pbio.0020012-S.pdf

UN INNOVADOR E ESTRESANTE DESCUBRIMENTO

O estrs non bo para a sade, produce un envellecemento prematuro e moitos problemas fsicos e psquicos. Neste mundo apresurado o mellor tomar con calma a vida mais, ao mesmo tempo, con confianza e decisin. Iso o que suxire unha recente investigacin: hai moitas probabilidades de que as persoas tmidas, temerosas ou asustadizas, infludas con facilidade polo estrs causado pola vida en sociedade, vivan menos anos que as que son extravertidas. A mente e o corpo non son das entidades separadas, todo o contrario: estn intimamente relacionadas. A consciencia xorde como consecuencia da actividade do sistema nervioso, a mesma actividade que se encarga de mover msculos e ordenar a producin de hormonas. Practicamente todas as actividades que teen lugar no noso corpo estn controladas dalgunha maneira polo sistema nervioso, polo cerebro, polo noso estado de nimo. Mecanismos tan especficos como o metabolismo das protenas ou a presin arterial dependen criticamente do sistema nervioso. Debido a esta relacin, as situacins de estrs psicolxico orixinan moitos problemas fsicos, como hipertensin ou lceras, e unha diminucin importante na funcin do noso principal mecanismo de defensa, o sistema inmune. A evolucin acta amodo Os efectos da reaccin do organismo ante o estrs existen en moitas especies xa que foron conservados ao longo do tempo polos mecanismos evolutivos. Por que conservar unha accin do organismo que resulta dania? A resposta sinxela: negativa agora, na sociedade occidental actual, mais non o era hai miles de anos cando o Homo sapiens viva

84

Os dados do reloxeiro

noutras condicins ben distintas. Estes miles de anos son un chiscar de ollo en termos evolutivos, polo que a evolucin non tivo tempo para eliminar algo tan desastroso. Cales son as diferenzas para o Homo sapiens, no que se refire ao estrs, entre a vida nas cavernas e a situacin actual? Preparndose para a loita resposta do organismo ao estrs tamn se lle chama reaccin de loita ou fuxida, e fundamental para afrontar unha situacin de emerxencia en estado, digamos, salvaxe. Cando un animal salvaxe ou un Homnido de hai varios millns de anos se enfronta a unha ameaza fsica pode prepararse para facer das cousas: ou loitar ou ben sar correndo. En calquera dos dous casos preciso modificar de maneira drstica a actividade do corpo: a forza e ritmo cardacos aumentan, a respiracin acelrase, a actividade muscular crece, o sistema nervioso pon os sentidos en alerta, incremntase o nivel de glicosa no sangue, a resposta do sistema inmune dimine e tamn, ao mesmo tempo, suprmense procesos intiles nese momento e que gastan enerxa como a sensacin de fame ou o proceso dixestivo. Hai unhas hormonas que teen un papel clave no desencadeamento destes cambios, son as producidas polas glndulas adrenais: fundamentalmente os glucocorticoides e a adrenalina, as cales se encargan desa mobilizacin espectacular da enerxa no corpo. Un combate demasiado longo Na antigidade os membros da especie humana encontrbanse cunha situacin dese tipo de cando en vez, ao ter que enfrontarse a outro animal salvaxe. A resposta que acabo de relatar duraba tan s uns minutos, de maneira que os niveis de hormonas e os cambios asociados volvan a valores normais rapidamente. O que ocorre na sociedade actual que esta reaccin de loita ou fuxida, ademais de activarse debido a perigos momentneos como na antigidade, tamn se activa de maneira prolongada como consecuencia de moitos factores que inflen no noso estado emocional problemas laborais, trfico, etc.. A estrutura e tamn as normas de convivencia desta sociedade non permiten solucionar a maiora destes problemas en cuestin de minutos, polo que o nivel alto de hormonas, que en principio

Un innovador e estresante descubrimento

85

beneficioso, empeza a orixinar todo tipo de danos ao organismo ao actuar de maneira continua: aumento da tensin arterial, diabetes, lceras, impotencia ou diminucin das defensas do organismo para loitar contra enfermidades. Ratas tmidas Unha consecuencia global deste estrs moderno que acelera o proceso de envellecemento. Se deixamos que os tentculos da vida urbana pulsen as teclas da liberacin de hormonas adrenais de forma continua, posible que enfermemos con maior facilidade. Ademais, os cientficos seguen a descubrir novos factores causantes do estrs: un estudo publicado na revista PNAS (Proceedings of the National Alcancemy of Sciences) revela que estas hormonas do estrs tamn se poden liberar en grandes cantidades en situacins de timidez ou medo infundado a situacins novas, como entrar nunha habitacin descoecida ou toparse cunha persoa estraa. A isto chmaselle neofobia e, segundo acaban de descubrir uns cientficos norteamericanos en experimentos feitos en ratas, produce un incremento das hormonas glucocorticoides, que d lugar a unha reducin de tres meses na vida deses animais. Os humanos tamn sofren neofobia, sobre todo os rapaces pequenos. Aproximadamente un 15% dos nenos ten un medo infundado ante calquera situacin nova anda que non represente unha ameaza fsica. Os resultados deste traballo indican que se esa reaccin s situacins novas se mantn durante o resto da vida, esta pode reducirse aproximadamente uns dez anos. Haber que levar unha vida relaxada e tranquila, mais tamn decidida e sen angustiarse por causas infundadas. Non me sexades neofbic@s. Ligazns Artigo sobre o descubrimento de que a neofobia produce estrs en NewScientist: http://www.newscientist.com/article.ns?id=dn4458 Para ler o resumo do artigo orixinal en PNAS, busca en Google: PNAS fear of novelty.

PRINS: MIS AL DO BEN E DO MAL

Os prins son as protenas acusadas de causar unhas enfermidades neurodexenerativas chamadas encefalopatas esponxiformes transmisibles enfermidade de Creutzfeldt-Jakob, encefalopata esponxiforme bovina ou mal das vacas tolas, etc. A recente epidemia de vacas atestadas de prins familiarizounos con esas molculas tan pouco recomendables. Agora aparece a cara boa xa que os cientficos acaban de achar algo inesperado e sorprendente: eses demos de prins poden ser, en condicins normais, nada menos que as molculas encargadas de fixar a memoria, de almacenar os recordos. As protenas son as abellas obreiras do organismo, as chaves inglesas das clulas, as caixas de cambio do metabolismo. Cada un de ns ten moitos billns de protenas traballando sen cesar, con funcins especficas que levan a cabo de maneira impecable. Algunhas encrganse de regular reaccins qumicas e chammoslle encimas; outras defndennos dos invasores e chammoslle anticorpos; at son capaces de producir movemento, como as que contraen os msculos. Hai unha caracterstica que comn a todas: a sa funcin depende da sa forma, exactamente igual que unha chave. Unha protena excepcional Hai tan s uns 20 anos descubriuse que a causante das encefalopatas esponxiformes non era un virus, nin unha bacteria, senn unha protena comn e moi abundante nas clulas do cerebro (neuronas) mais coa forma orixinal modificada, o cal causa uns cambios drsticos nas sas propiedades, de xeito que se converte nun axente infeccioso. O feito de que unha protena puidese resultar infecciosa era algo

88

Os dados do reloxeiro

totalmente novo xa que, a diferenza de virus e bacterias, as protenas non teen ADN para duplicarse e reproducir a enfermidade polos lugares (clulas) que van colonizando. Debido a isto, en 1982 Stanley Prusiner, investigador da Universidade de California, decidiu bautizar estas protenas modificadas co nome de prins, por aquilo de partculas proteinaceas infectivas que non teen ADN. protena normal, non dania, chamuselle PrPc, mentres que a forma modificada (prin), causante das enfermidades e con capacidade de reproducirse, adquiriu o alcume de PrPsc. Se os prins non teen ADN, como fan para reproducirse e causar a enfermidade? En realidade non se duplican, o que acontece que cada prin (PrPsc) ten a facultade de converter as protenas normais (PrPc) coas que se encontra en mis prins, orixinando unha reaccin en cadea. Isto de ter das formas activas distintas, cada unha cunha funcin diferente, unha propiedade excepcional e caracterstica destas protenas. A invasin dos replicantes inmortais A diferenza da maiora das protenas, que se degradan ao cabo dunhas horas de estar funcionando, os prins son moi estables e permanecen nos tecidos durante meses ou anos. A replicacin e acumulacin dos PrPsc no cerebro produce a destrucin de neuronas e d lugar aparicin das encefalopatas esponxiformes. Estas protenas malvadas comezaron a sa carreira meditica a partir da primavera de 1985, cando se desatou no Reino Unido unha epidemia dunha enfermidade nova, o mal das vacas tolas, orixinada por unha modificacin no men do gando bovino: resulta que se incluu penso portador de prins, procedentes doutros animais. As PrPsc do alimento demostraron que se podan replicar nas vacas, causando a enfermidade en miles de individuos. Pouco despois descubriuse que a estrutura dos prins non se destrua ao facer o churrasco, polo que podan chegar ao noso cerebro, replicarse e causar unha encefalopata, transformando en PrPsc as protenas PrPc das nosas neuronas. Agora chega o descubrimento interesante: at hai tan s uns meses os cientficos cran que as protenas-prin eran unha malformacin

Prins: mis al do ben e do mal

89

nunca mellor dito, sen ningunha funcin til no organismo. Mais a natureza garda moitas sorpresas Neuronas e memoria A memoria dbese a un reforzamento das conexins entre neuronas. No cerebro temos miles de millns de neuronas conectadas entre si formando unha complicada rede; a cada lugar de conexin chmaselle sinapse. Cando memorizamos algo estamos potenciando e facendo mis estables unhas cantas sinapses: afinzase a unin entre as neuronas implicadas, o recordo permanece. Desde hai anos sbese que a memoria, esta consolidacin do amor entre neuronas, dbese formacin de novas protenas nas sinapses; mais non se tia nin idea de como posible conseguir memorias que duren meses e anos xa que as protenas normais, como xa dixen antes, degrdanse rapidamente. O Dr. Eric Kandel leva moitos anos estudando os mecanismos moleculares da memoria levou o Premio Nobel no ano 2000 precisamente por iso e aos seus 74 anos acaba de facer o descubrimento mis importante sobre a memoria e a aprendizaxe dos ltimos 30 anos: segundo parece, a producin das protenas que reforzan as sinapses est controlada por unha encima outra protena chamada CPEB (de cytoplasmic poly(A) element binding). Pois ben, a CPEB ten unhas propiedades totalmente excepcionais e capaz de dar lugar memoria xa que un prin! O prin da memoria A encima CPEB, que moi comn nos lugares de unin entre neuronas, ten das formas; a unha delas imos chamarlle CPEB-prin, con capacidade de inducir noutras protenas CPEB normais o cambio a CPEB-prin. A flamante ten s uns meses de vida teora para a formacin da memoria baseada en prins do Dr. Kandel e o seu equipo a seguinte: a activacin elctrica das neuronas orixina un cambio de CPEBs normais a CPEBs-prin, estas CPEBs-prin multiplcanse e catalizan a formacin das protenas que reforzan as sinapses e, ademais, debido a que son moi estables e non se degradan, manteen a sa funcin durante moito tempo.

90

Os dados do reloxeiro

Ningunha substancia necesariamente boa ou mala. Os prins, que at hai pouco meses non eran mis que protenas aberrantes causantes de enfermidades, poden ser moito mis comns nas clulas do noso organismo do que se pensaba e, de ser certa a teora de Kandel, totalmente indispensables para o funcionamento do cerebro e a emerxencia da consciencia. Ligazns A faceta memorstica dos prins en The Economist: http://www.economist.com/PrinterFriendly.cfm?Story_ID=2312990

Prins: mis al do ben e do mal

91

A MEMORIA DE CANDO NON EXISTIMOS

Por que durmimos? A que se debe esa necesidade tan inevitable que nos envolve todos os das? Por que necesario ficar inconscientes, a expensas de amigos e inimigos? Algo tan crucial, e potencialmente perigoso, debe ter unha funcin importante para a vida, senn xa tera desaparecido co devir evolutivo. Hai moitas teoras que tentan explicar a funcin do sono, mais s unha delas est sendo claramente confirmada polos experimentos: durmir necesario para aprender, para fixar na memoria os sabores novos de cada da. Todos os das ou case todos, durante unhas 8 horas, o teu estado consciente desvancese e desapareces do mundo. Durante ese tempo a maiora dos teus msculos estn literalmente paralizados, perdes a capacidade de regular a temperatura do corpo e dimine, case at bloquearse, a funcin dos teus sentidos vlveste funcionalmente cego e xordo, e perdes o tacto. Algo importante ten que pasar para tanto sacrificio: o cerebro e o resto do sistema nervioso non estn durmindo, senn que funcionan a toda mquina, a misin aproveitar ese tempo para reorganizar o acontecido polo da, pr cada cousa no seu sitio e, desa maneira, ao da seguinte, espertar exquisitamente preparado para seguir aprendendo e saboreando a vida. Os das que isto non ocorre, cando nos privamos desas horas de sono, a aprendizaxe moito menos eficaz e o corpo, mediante silenciosos berros, avsanos de que o sistema precisa reorganizarse: estamos esgotados. A teora do cansazo fsico Durante moito tempo creuse que o sono era un estado pasivo, un colapso enerxtico do organismo ao que se chegaba despois dun da de

94

Os dados do reloxeiro

actividade; algo que resulta lxico e que todos pensamos/sentimos de maneira intuitiva. Esta teora enerxtica do sono indica que preciso bloquear a actividade fsica para que se produza unha recuperacin dos cansados rganos e tecidos. Anda que esta idea non est totalmente descartada, tampouco parece que funcionemos con bateras recargables e non hai experimentos que a demostren de maneira convincente; as mesmo hai animais que nos ensinan que non preciso durmir para recuperar forzas: os golfios, por exemplo, nunca fican completamente inconscientes, senn que alternan os dous hemisferios cerebrais para durmir, de tal xeito que sempre teen un en estado de vixilia. Non fsico, mental O que si que est demostrado que o sono mellora a memoria e a aprendizaxe. Un dos experimentos clave para asentar definitivamente esta teora publicouse hai pouco na revista Nature: cientficos de das universidades norteamericanas demostraron que as rexins do cerebro que se adestran durante o da son tamn as que mis se activan durante o sono e que esa activacin ten como consecuencia unha mellora especfica das tarefas aprendidas. Que ocorre durante o sono? De que actividade estamos a falar? Cando estamos durmindo o cerebro ten unha actividade elctrica exuberante, tan intensa como no da, mais totalmente distinta. Durante o sono profundo as neuronas sincronizan a sa actividade e producen unhas descargas elctricas rtmicas, de entre 0,1 a 4 ciclos por segundo: son as chamadas ondas-lentas do sono que, por certo, se interrompen de cando en vez, durante o chamado sono REM, momento que aproveitamos para ter soos e trepar por un pemento de Herbn xigante. Esas ondas-lentas son mis intensas nas rexins do cerebro que acaban de ser activadas polo da e parece ser que esa activacin d lugar memoria a travs dun reforzamento das sinapses, no que participan os prins do artigo anterior. No experimento que estou a comentar os investigadores estudaron o electroencefalograma (EEG) de voluntarios que acababan de facer unha tarefa moi especfica no ordenador un xogo que aprendan por primeira vez e advertiron que durante o sono as ondas-lentas da zona cerebral activada polo xogo eran

A memoria de cando non existimos

95

un 25% maiores. Ademais, o feito de durmir faca que mellorasen a sa habilidade nun 11%. Reivindicando a sesta O corpo precisa do sono para que o cerebro se reorganice, mais, vale calquera tipo de sono? En calquera momento? Non vale calquera tipo, senn que ten que ser un sono profundo dicir, con ondas-lentas. Mais parece que o momento non tan crtico xa que outro descubrimento recente este publicado en Nature Neuroscience demostrou que as sestas, eses perodos breves de sono que se toman ao longo do da son unha marabilla: melloran a alerta, a produtividade e o estado de nimo e, o que mis importante, poden producir unha recuperacin espectacular na capacidade de aprendizaxe para o resto do da. O principal requisito que sexa unha sesta con sono profundo. Outra conclusin deste traballo que a sensacin psicolxica de estar queimado que se produce despois dun esforzo mental prolongado caracterizada por aumento de irritacin e frustracin, xunto con diminucin da eficacia pode non ser consecuencia dunha fatiga fsico-mental, senn simplemente que o corpo est suplicando por unha reorganizacin das rexins do cerebro mis utilizadas: vai sendo hora de deixarse arrolar por Morfeo. Que durmades ben. Ligazns Artigo en Nature Neuroscience sobre os beneficios da sesta: http://www.nature.com/cgi-taf/DynaPage.taf?file=/neuro/journal/ v6/n7/abs/nn1078.html

PUBERDADE, BACTERIAS E XENTICA DO ACNE

O estudo do xenoma est a facilitar a loita contra as enfermidades, mais non basta con investigar unicamente ao Homo sapiens xa que non estamos ss: o noso corpo serve de residencia a outros organismos, como a bacteria Propionibacterium acnes (P. acnes). Ao mellor nunca oches falar antes dela, mais case seguro que coeces a sa carta de presentacin preferida: o acne. A revista Science publicou recentemente a secuencia completa dos xenes desta bacteria e, igual que co xenoma humano, este avance mellorar a sade de todos pois, en realidade, trtase dunha parte de ns. Anfitrins sen fronteiras Agora mesmo miles de pequenos organismos habitan alegremente no teu corpo. Somos unha especie de pequeno planeta para eles. Algns son necesarios e beneficiosos, como as mis de 400 especies de bacterias que viven nos intestinos; traballan en simbiose con ns sintetizando vitaminas, favorecendo a absorcin de nutrientes ou loitando contra outras bacterias perigosas. Moitas veces recomendable chimparse unha chea destes animalios vivos, tomando, por exemplo un iogur, onde viven lactobacilos e bifidobacterias amigas. Mais tamn hai microorganismos que deciden vivir no planeta Homo sapiens que non son benvidos e que producen coa sa invasin moitas enfermidades. Bacterias, virus, fungos e outros parasitos poden penetrar no corpo e impedir o seu funcionamento normal. Anda que s unha pequena fraccin das bacterias coecidas orixinan enfermidades nos humanos, a lista grande dabondo: tuberculose, salmonelose, diarrea, conxuntivite, pneumona, ttano, botulismo, e moitas outras son causadas polos ataques destes organismos. Os virus, pola sa banda,

98

Os dados do reloxeiro

dan lugar a enfermidades como a gripe, varicela, sarampelo, encefalite, hepatite, poliomielite ou febre amarela. Mais a batalla non est perdida: o corpo humano ten un sistema de defensa extremadamente refinado, o sistema inmune, que capaz de detectar con precisin os hspedes non desexados. Vivindo co inimigo dentro Hai outro grupo de seres que viven no noso corpo sen facer rudo e que normalmente non levantan as sospeitas do sistema inmune; non son necesarios mais, normalmente, tampouco fan mal. Este o caso da bacteria Propionibacterium acnes. Alimntase de sebo e vive comodamente nos folculos pilosos da pel xa que en todos eles hai pequenas fbricas de sebo chamadas glndulas sebceas. Esa graxa non a producimos para alimentar bichos, senn que est a para lubricar e humedecer os pelos e a pel. Mais, hai veces que a producin de graxa demasiado grande, abundancia que recibida con alegra polas bacterias, que aproveitan a colleita para reproducirse. Tantas bacterias non son ben toleradas polo planeta en que viven, orixinando unha guerra que se chama acne. O acne, a enfermidade da pel mis comn, afecta a practicamente todos os seres humanos nalgn momento das sas vidas. Na puberdade o incremento de producin dunhas hormonas chamadas andrxenos estimula, entre moitas outras cousas, o crecemento dos folculos pilosos e a producin de sebo no seu interior. A graxa sae ao exterior por un conduto do folculo que tamn transporta restos de clulas mortas; a elevada producin de sebo xunto cos restos celulares poden formar un tapn que impida a sada de todo ese material. Esta mestura un banquete para os P. acnes, que aumentan en nmero rapidamente. A grande cantidade de bacterias e as substancias que producen encimas para dixerir a graxa e outros produtos chama a atencin do sistema inmune, que pasa a considerar ao hspede como inimigo: agora falamos de infeccin. A inflamacin deses folculos, consecuencia da activacin dos sistemas de defensa, d lugar s tpicas erupcins coecidas como grans de acne. As zonas do corpo con mis folculos son precisamente as mis afectadas: cara, pescozo, peito e parte superior do lombo.

Puberdade, bacterias e xentica do acne

99

A identidade ao descuberto: unha forma de debilitar ao inimigo A revista Science publicou recentemente o traballo dun equipo de cientficos alemns no que se describe a secuencia dos 2333 xenes da bacteria. Isto vai permitir coecer con precisin os mecanismos e as encimas causantes da resposta inflamatoria no acne e tamn a habilidade da bacteria para colonizar e residir na pel humana, co que se podern desenvolver novos medicamentos que causarn as delicias dos adolescentes e da industria farmacutica. Non se trata dunha investigacin frvola, como podera parecer. Anda que esta enfermidade non grave, pode ter consecuencias desagradables, tanto estticas como psicolxicas diminucin da autoestima, inhibicin social, depresin e ansiedade. Ademais, esta bacteria que todos carretamos con ns, e que normalmente inocua, pode estar implicada en infeccins no corazn, pulmns, lceras e outras enfermidades. Ao mellor dentro duns anos ser fcil tratar o acne; daquela poderemos comer chocolate tranquilamente, igual que agora, pois os investigadores non encontraron ningunha relacin entre o consumo de chocolate o acne. Un mito menos. Ligazns Para ler o resumo do artigo publicado en Science, busca en Google: genome sequence of Propionibacterium acnes.

O MEDIO NATURAL E NS, MATRIMONIOS DE CONVENIENCIA (ECOLOXA)

AXENTES CON DOBRE PERSONALIDADE

A separacin entre substancias boas e substancias nocivas para a nosa sade un artificio introducido por ns, dada a tendencia que temos a clasificar os fenmenos da natureza en caixias con lmites ben definidos. Os estudos sobre toxicoloxa estn a pr de manifesto que a interaccin do noso organismo co medio en que vivimos mais complexa do que xa se cra e moitas veces a reaccin do corpo pode parecer ilxica ou contraditoria. Por exemplo, unha pequena dose de raios-X ou unha tapia de dioxinas poden diminur o risco de cancro, xusto o contrario do que ocorre con doses altas. A clave est en comprender como funcionan os mecanismos biolxicos de defensa. As ideas fixas non son boa cousa, e moito menos en ciencia a rigorosidade do mtodo cientfico non est rifada con diversidade de ideas e teoras. En toxicoloxa a idea fixa consiste en crer que, se unha substancia ou axente fsico prexudicial en doses altas, tamn o ten que ser, anda que en menor medida, en doses baixas. Pois resulta que non, moitas substancias tradicionalmente sinaladas como prexudiciais ou mortais teen efectos beneficiosos estimulantes sobre o organismo en doses baixas. A esta propiedade chmaselle hormese (do grego hormo, que significa excitar, estimular; de a tamn vn a palabra hormona). A radiacin boa para ti Este era o ttulo dun traballo publicado en 1981 no Health Physics Newsletter. O efecto biolxico das radiacins ionizantes radiacins ionizantes son, por exemplo, os raios-X, a radiacin ultravioleta do sol e a radiacin csmica o tipo de hormese mis estudado, pero pouco coecido pola maiora da xente, probablemente porque aos cientficos tamn lles est custando asimilar cambios en certos dogmas. A teora

104

Os dados do reloxeiro

coecida actualmente por todos ns que calquera incremento na exposicin a esas radicacins incrementa o risco de cancro. Mais, cando os cientficos se fixaron no efecto de doses mnimas, encontraron algo moi interesante: unha dose pequena estimula a reparacin do ADN, atrasando o inicio da enfermidade. A comezos do sculo pasado considerbase a radioactividade e os raios-X como beneficiosos e incluso se popularizou a auga mineral con radio ou sexa, auga radioactiva!. Pouco a pouco fixronse evidentes os efectos negativos do uso excesivo desas radiacins, os cientficos encontraron que existe unha relacin entre cancro e raios-X (Herman Muller, Premio Nobel en 1946) e ao final da Segunda Guerra Mundial o que en principio era un gran milagre tornouse en radiofobia. Non obstante, os estudos recentes indican que, de feito, os niveis baixos de radiacin son bos para a sade. En realidade, todos os organismos evolucionamos nun ambiente cheo de radiacins naturais, tanto procedentes do propio planeta coma de fra, polo que lxico que esteamos preparados para respondermos a elas. Ponllo un pouco difcil ao teu corpo Este efecto beneficioso a baixas doses dbese maneira que ten o sistema de defensa do noso corpo chamado sistema inmune de responder s afrontas do contorno: mellorando, incrementando a capacidade de resposta. Cando o noso organismo se ve comprometido, xera unha resposta adaptativa que normalmente resulta nun aumento de resistencia, polo que bo un certo grao de exposicin s substancias malignas que pululan pola terra. Isto o que facemos de maneira artificial ao vacinarnos. No caso das radiacins, unha dose baixa capaz de inducir a reparacin de ADN, a eliminacin de radicais libres e a estimulacin do sistema inmune. Hai pouco lin nun xornal norteamericano un artigo acerca dun problema novo, derivado dunha sociedade excesivamente preocupada pola hixiene: segundo estudos epidemiolxicos, os rapaces que medran nun ambiente con pais extremadamente preocupados por ter a casa inmaculada e que os seus fillos non toquen o chan teen maior incidencia de alerxias: non teen o sistema inmune preparado para

Axentes con dobre personalidade

105

enfrontrense ao mundo. Cando estamos medrando fundamental ensinarlle ao corpo quen son os bos e quen os malos; hai que expor o organismo a radiacins, virus, bacterias, caros e demais fauna, desa maneira non levar unha sorpresa no momento en que ataquen de verdade. As que, xa sabedes, non vn mal arrolarse un pouco polo chan de cando en vez e facer deporte, claro ao facer exercicio o corpo somtese a un estrs importante: moitas clulas quedan sen osxeno e glicosa, aumenta moito o nmero de oxidantes e deprmese o sistema inmune. O exercicio en si non bo, igual que as radiacins; o que boa a resposta que vn despois. Ligazns http://www.belleonline.com/ http://www.angelfire.com/mo/radioadaptive/inthorm.html http://www.junkscience.com/news/lehr.html

PROHIBIDO MEXAR SUBSTANCIAS PERIGOSAS

Todos sabemos que tirar unha pila con mercurio ou outras substancias ao lixo un acto pouco respectuoso co medio natural xa que pode contaminar grandes cantidades de auga e, a travs desta, plantas e animais. Cun pouco de sorte ese mesmo mercurio pode rematar formando parte do noso men: hoxe, de primeiro, polo ao duracell. No ecosistema mis ou menos pechado polo que paseamos as nosas penas e alegras as substancias circulan continuamente, saltando de lquido a slido, de vexetal a animal, da terra ao ceo. Os cientficos estn empezando a preocuparse por algo tremendamente obvio: que pasa coas mencias e co resto de substancias qumicas que se consumen a diario? posible que os antidepresivos que consumen os franceses terminen embotellados coa etiqueta Evian? A maxia non existe: tomos, molculas, compostos qumicos de boas e malas familias non desaparecen, nin soben ao cosmos acompaados dunha saba branca coma Remedios la Bella, senn que simplemente cambian de mans. Algns destes ciclos, como o do nitrxeno ou o do carbono, lvanse estudando desde hai moito tempo e cocense con bastante profundidade. De feito, a modificacin destes ciclos bsicos para o funcionamento dos ecosistemas probablemente a afronta mis grave que a actividade desbocada da nosa especie lle est a infrinxir ao planeta. Agora que xa se ten boa idea do baile das substancias naturais esenciais no funcionamento dos ecosistemas, empezan a entrar en escena e a crear preocupacin nos cientficos os compostos qumicos producidos pola sociedade occidental que, sen pedir licenza, queren entrar a formar parte destes ciclos bsicos. Hai pouco asistn a unha charla en que o

108

Os dados do reloxeiro

experto que nos falaba do efecto de determinadas substancias sobre o cerebro contou, as de paso, que tia serias dbidas sobre a calidade da auga que beben os norteamericanos. Dixo que estaba practicamente convencido de que a auga que se bebe nos EE UU ten niveis apreciables de Prozac. Acordeime do libro Nacin Prozac de Elizabeth Wurtzel. Suxera este home que o goberno dos EE UU est introducindo Prozac na auga que calma a sede dos habitantes do pas? Interesante forma de elevar a moral da xente. Mais non preciso invocar fantasmas, nin unha conspiracin do goberno, unha serie de traballos recentes suxiren que bastara con que a xente... mexe. Antibiticos a eito No ano 2003 fixronse pblicos os resultados de tres estudos acerca da calidade das augas de ros e de solos en varios pases europeos (Polonia, Suza, Francia, Austria, Dinamarca, Holanda, Reino Unido, Espaa, Suecia, Alemaa, Grecia e Italia). Os resultados son moi interesantes: encontrronse polo menos 35 compostos farmacuticos, inclundo 5 antibiticos. Segundo parece, proceden das augas residuais producidas polos humanos e por granxas de gando. O mis preocupante o achado de antibiticos xa que poden incrementar o risco de xerar resistencia nos microorganismos e dar lugar a graves problemas ambientais e de sade. Encontrronse concentracins elevadas destas substancias nas augas residuais producidas tanto por hospitais como por vecianzas urbanas, as como en augas para irrigacin. Os antibiticos poden pasar tamn ao medio natural directamente da urina e feces dos animais de granxa. Ademais, o problema deste novo tipo de contaminacin non est s na auga, senn tamn no solo: os antibiticos son capaces de modificar o crecemento, a actividade encimtica e a diversidade dos microorganismos que habitan o chan, o que pode desembocar nun grave problema ecolxico. De momento non se coece con precisin a magnitude do dano mais parece que hai motivos para preocuparse e empezar a buscar solucins. Aseos para vacas, aseos para bois Teremos que pr un novo sinal de trfico: Non mexar na cuneta? Dotaremos as granxas de aseos e impediremos que os animais fagan as

Prohibido mexar substancias perigosas

109

sas necesidades libremente? Haber que prlle multas aos granxeiros que posan animais demasiado mexns ou cagns? De feito, nalgns pases xa existen multas para as vacas que producen demasiadas flatulencias, debido contaminacin xerada polo metano que expulsan ao ar. Non creo que cheguemos a iso. Hai varias maneiras de impedir que os restos farmacolxicos da nosa sociedade se volvan contra ns: unha a utilizacin de tcnicas de separacin das augas residuais mis perigosas, seleccionando, por exemplo, nos hospitais os residuos procedentes dos pacientes dos do resto da comunidade. Outra maneira de levar a cabo a depuracin farmacolxica consiste en inxectar ozono; esta substancia un forte axente oxidante que se pode utilizar como desinfectante no tratamento da auga xa que capaz de eliminar at un 99% de antibiticos e outras drogas, un campin. Nunha revista cientfica onde se fala destes informes hai este chiste: A doutora dille ao paciente que ten diante Tome unha plula destas tres veces ao da. Ou, simplemente, beba a auga da billa.

110

Os dados do reloxeiro

INSTRUCINS PARA VER MEDIANTE BERROS

Anoitece, os morcegos aparecen, andan caza de avelaas e outros insectos. Aparentemente todo transcorre en silencio, s escoitamos un lixeiro revoar. Mais esta unha caza ruidosa e de alta tecnoloxa, a ferramenta de gua son os ultrasns. Afortunadamente as frecuencias destes berros estn fra do rango dos nosos odos. Os humanos utilizamos a vista para orientarnos polo mundo adiante, aproveitando a luz reflectida. Mais hai outras estratexias para xerar unha imaxe do contorno: pode usarse, por exemplo, o magnetismo da Terra (ver artigo seguinte) ou o son reflectido nos obxectos. Se nos pomos en fronte dunha montaa alta e vertical e pegamos un forte berro, recibiremos ao cabo dun pequeno tempo o eco, que o reflexo do son emitido. Medindo o tempo que vai entre o berro e o eco podemos calcular a que distancia se encontra a montaa. Este sistema, que pode chegar a ser tan preciso como a visin, chmase ecolocalizacin e foi inventado polos morcegos e golfios moito antes que os enxeeiros humanos desenvolveran o sonar que vn sendo o seu equivalente tecnolxico. Emporiso, fabricar un equipo de ecolocalizacin suscita moitos problemas tcnicos; como fan estes animais para solucionalos? Algunhas das respostas anda non deixan durmir a bilogos e enxeeiros. Dous problemas bsicos Problema 1: precsase unha fonte emisora de ondas sonoras. Os bichos que utilizamos a luz para orientrmonos temos unha fonte de emisin gratis: o Sol. A luz viaxa polo espazo, reflectida polos obxectos e captada polo noso sistema visual, somos simples receptores. Morcegos

112

Os dados do reloxeiro

e golfios non teen un sol produtor de son imaxinades como sera un sol sonoro? as que non teen mis remedio que ser eles os propios emisores de ondas sonoras: berran. Os chos son as sas lanternas. Canto mis forte berren, mis lonxe chega o son e mis intenso o seu reflexo; ou sexa, se gritan mis, son capaces de iluminar mis lonxe. Ademais, canto mis alta sexa a frecuencia do son, maior ser a resolucin da imaxe que xeran. Mais hai que aforrar enerxa, e iso consguese axustando os sons s necesidades de cada momento. Os morcegos, por exemplo, cando estn por a de paseo emiten un berro cada dcima de segundo (frecuencia: 10 hercios) e incrementan a frecuencia at uns 200 hercios no momento de achegrense a unha presa, para vela mellor. Isto de emitir sons de maneira descontinua para un morcego o equivalente luz estroboscpica das discotecas para un humano: reciben as imaxes separadas no tempo, algo que pode resultar bastante mareante. Ademais do aforro enerxtico, hai outra razn importante para que isto sexa as: o problema 2. Problema 2 Imaxinade que estades a desear o sonar. Probablemente elixiredes unha fonte de son o mis potente posible o son emitido por algns morcegos equivale, en proporcin, ao son dun avin de reaccin. Estupendo. Agora tcanos desear o receptor (os odos): canto mis sensibles mellor, as pdense captar os ecos mis dbiles procedentes dos obxectos mis afastados. Ningn problema, vea, poemos dous odos miles de veces mis sensibles que os nosos. Agora enchufamos o aparato e... non funciona; acabamos de rebentar os odos: o intenssimo son emitido demasiado alto para uns receptores tan sensibles. Solucin: alternar o funcionamento de emisor e receptor (tic-tac, tic-tac, tic-tac...). No momento da emisin do son, os morcegos protexen o sistema auditivo reducindo a sa sensibilidade isto consgueno contraendo uns msculos do odo medio, de maneira que o emisor e o receptor nunca funcionan vez. Alternan o seu funcionamento de forma perfectamente sincronizada e cunha frecuencia que vara

Instrucins para ver mediante berros

113

dependendo do que estean a facer. Cando estn preto dunha presa aumentan a frecuencia, para incrementar a calidade da imaxe e diminur o efecto estroboscpico derivado deste mecanismo. En momentos de mxima resolucin a alternancia prodcese cada 5 milsimas de segundo; as especializacins que teen no seu cerebro encrganse de decidir que sons son os emitidos e cales os recibidos. (Aos enxeeiros que estaban a desear avins para a Segunda Guerra Mundial xurdiulles un problema similar: as metralletas tian que disparar balas a travs da rea abarcada pola hlice frontal do aparato. Resolveron esta incompatibilidade sincronizando con precisin letal ambos os mecanismos, de maneira que as balas pasaban entre as aspas). Os golfios tamn afinan O sistema de ecolocalizacin dos golfios, anda que parecido ao dos morcegos, menos coecido e at hai pouco non se saba por que non quedan xordos xa que non poden axustar con precisin os msculos do odo medio para reducir a sensibilidade (lembrade: problema 2). Como fan entn para non estragar os odos? Un equipo de cientficos do Instituto de Bioloxa Maria da Universidade de Hawai acaba de encontrar parte da resposta: parece ser que, en vez de axustar a sensibilidade do receptor, os golfios varan a intensidade do son emitido. Cando a distancia que se encontran os obxectos dimine, tamn menor a intensidade do seu berro. Vantaxes Isto de ecolocalizar ten moitas vantaxes fronte visin. Unha que funciona igual tanto de da coma de noite, na superficie maria ou nas escuras profundidades; ns, pola contra, somos bastante torpes para movrmonos polas tebras. Outra que se pode detectar a textura dos obxectos a distancia xa que as distintas superficies reflicten o son de maneira distinta. Ademais, un morcego nunca tropezar contra un cristal, por moi transparente e limpo que estea. Non lle vira mal a moitas moscas un sistema coma este.

114

Os dados do reloxeiro

O MAGNETISMO TERRESTRE: FARO, ESCUDO PROTECTOR E MOITO MIS

Os rganos dos sentidos son o pasaporte ao mundo que nos rodea. De maneira inconsciente estamos recibindo continuamente miles de bits de informacin que, unha vez procesados e mastigados polo cerebro, se converten en experiencia persoal. moi fcil, coa axuda da ignorancia que nos innata, caer no egocentrismo e interpretar a natureza tendo en conta s as nosas percepcins conscientes. Crer no sobrenatural un terrible exercicio de arrogancia; como eu non o percibo con claridade, deber ser algo que non pertence a este mundo. As toupas cegas son seres sobrenaturais: ven estupendamente, mais non precisan da luz, usan unha enerxa que ns, seres naturais, ignoramos: o campo magntico terrestre. Ou que non a ignoramos? O escudo de plasma O planeta Terra , afortunadamente, un poderoso imn xigante que ten a delicadeza de xerar un campo magntico con influencia at mis de 300 000 km de distancia. Digo afortunadamente porque esta forza invisible crea un escudo arredor noso, a magnetosfera, que nos protexe das radiacins do vento solar unha corrente de gases ionizados procedentes do sol que viaxa a uns 400 km/s. Algunhas das partculas do vento solar conseguen burlar o escudo mis externo, mais non problema, deseguido encntranse con outra capa das lias do campo magntico e quedan atrapadas. A terra est rodeada por das rexins cunha alta concentracin destas partculas prisioneiras: son os cintos de radiacin de Van Allen, escudos de plasma como os das naves das pelculas de ciencia ficcin, s que estes son de verdade. Satlites, naves

116

Os dados do reloxeiro

espaciais e, sobre todo, astronautas evitan pasar a travs deles, non bo dar un bao deste tipo de radiacin. A bordo dunha dnamo colosal No ano 1600 o britnico William Gilbert publicou De Magnete, ofrecendo unha explicacin racional de por que as agullas dos compases teen ese costume tan til de apuntar cara ao norte magntico que, por certo, est desviado uns 11 graos do norte xeogrfico: a Terra unha especie de imn xigante. Mais, anda non est claro como se orixina esta forza. Os campos magnticos prodcense polo movemento de cargas elctricas; no caso do imn terrestre os cientficos cren que se orixina por correntes elctricas formadas no seu interior grazas ao movemento de conveccin dunha masa de metais lquidos ferro e nquel fundidos que se encontran arredor do ncleo de ferro slido do planeta en combinacin co movemento de rotacin do planeta. A este mecanismo chmaselle efecto dnamo. Outra caracterstica anda mis misteriosa do campo magntico da Terra que, de cando en vez aproximadamente cada medio milln de anos, se inverte: o norte magntico pasa a ser o sur. Nos ltimos 150 anos a forza do campo magntico actual debilitouse un 10%, polo que os cientficos pensan que pode ser o inicio dun destes cambios. O ltimo aconteceu hai 780 000 anos. Iluminacin de distintos tipos Esta forza invisible, ademais de axudar os navegantes e de crear un escudo protector de plasma, unha fonte de enerxa utilizada por varios grupos de paxaros, peixes e tartarugas para orientarse. Con todo, segundo un traballo publicado recentemente na revista PNAS por un grupo de cientficos israels e suzos, o ser vivo que utiliza con mis mpeto este comps un novo membro desta familia de navegantes: a rata-toupa. Este animal cego e pasa a maior parte do tempo escavando autnticos labirintos subterrneos. Mais o feito de que non tea ollos non quere dicir que non produza unha imaxe do mundo en que vive. Os humanos creamos unha imaxe a partir de fotns de luz, os morcegos a partir de ondas sonoras; pola sa banda, as ratas-toupa utilizan o campo magntico terrestre, combinado coa memoria, para visualizar os camios polos que corrican alegremente.

O magnetismo terrestre: faro, escudo protector e moito mis

117

Bos das vecio!, parece que se est pondo mal o tempo, non se ve nada dxolle unha rata-toupa a outra. Si, sempre pasa o mesmo cada vez que as tormentas de vento solar modifican o campo magntico do noso fermoso planeta de tneles. Esta forza si que nos acompaa Como captan os animais esta informacin? Onde teen o comps? Non se sabe con seguridade, mais probablemente se deba existencia no cerebro de pequenos cristais dun imn natural, a magnetita. Incluso posible que os seres humanos tamn teamos un detector deste tipo que, desde logo, non usamos conscientemente. moi probable que o campo magntico nos afecte dalgunha maneira xa que o noso organismo est ateigado de partculas con carga elctrica. A crenza popular de que se dorme mellor orientando a cabeceira da cama cara ao norte pode ter unha explicacin cientfica, haber que investigar. Mais, desde logo, non se debe a algo sobrenatural, iso, insisto, non existe. Ligazns William Gilbert: http://galileo.rice.edu/sci/gilbert.html Artigo publicado en PNAS (Proceedings of the National Academy of Sciences): http://www.pnas.org/cgi/content/abstract/101/4/1105

118

Os dados do reloxeiro

FILLOS DO PODER ENERXTICO

A fertilidade dos humanos actuais est ligada ao consumo enerxtico da sociedade en que se vive pero, ao contrario do que podera parecer, a relacin en sentido inverso: a medida que aumenta o gasto enerxtico e tamn o benestar econmico dimine a taxa reprodutiva. A que se debe esta aparente incongruencia? Cal a relacin entre o libre albedro para ter fillos e a sade econmica do pas en que vives? Os seres humanos somos bichos peculiares que non estamos sometidos a todas as regras da natureza e todos sabemos que na sociedade moderna as taxas reprodutivas non estn determinadas pola fisioloxa senn que son, fundamentalmente, unha eleccin persoal. Pois resulta que, segundo un interesante artigo publicado en Ecology Letters, isto ltimo non certo: non somos tan libres como pode parecer, estamos subxugados polo trafego enerxtico global. Unha natureza con regras Na natureza existe unha regra que se pode aplicar a calquera ser vivo: a maior gasto metablico (enerxa biolxica), menor taxa reprodutiva. En consecuencia, os seres vivos mis grandes teen menos descendencia, e viceversa. Esta unha das chamadas relacins alomtricas: en todos os seres vivos hai certos parmetros (peso, frecuencia cardaca, taxa metablica, etc.) que estn relacionados entre si, conectados uns a outros mediante unha especie de regras universais. Por exemplo, tamn hai unha relacin entre peso e taxa metablica, segundo a cal podemos predicir que unha persoa de 60 kg necesita 2500 caloras diarias para poder funcionar correctamente. Mais tamn podemos calcular o consumo enerxtico global, inclundo a enerxa non-biolxica (gasolina, electricidade, etc.): de media cada norteamericano consume unhas

120

Os dados do reloxeiro

230 000 caloras ao da, ou sexa, unhas cen veces mis que as necesidades metablicas en comparacin, 230 000 caloras sera a taxa metablica dunha persoa que pesase 30 toneladas!. A ditadura da enerxa Nas sociedades humanas modernas non estamos limitados por esa alometra entre gasto metablico e taxa reprodutiva xa que podemos regular o noso comportamento de maneira independente da nosa natureza biolxica; mais non podemos evitar ser parte dos fluxos globais de materia e enerxa, polo que se nos impn unha relacin alomtrica totalmente nova coa enerxa global. O traballo recentemente publicado demostra que existe unha relacin directa entre a fertilidade humana e o consumo enerxtico non-biolxico. Por tanto, para que as contas cadren, temos que esquecernos do consumo metablico e dirixir a atencin cara ao consumo global. Os pases que manexan maior cantidade de enerxa non-metabolica (gas, carbn, petrleo, enerxa solar, nuclear e hidroelctrica) son os que teen menos fillos. Esta conclusin realmente fascinante xa que sublia a influencia do complexo mundo actual sobre un parmetro fisiolxico que est, en principio, baixo o control de cada individuo. A poboacin mundial leva 10 000 anos crecendo de maneira exponencial grazas explotacin de fontes de enerxa adicionais s estritamente biolxicas, o cal causa impactos na biodiversidade global, nos ciclos bioxeoqumicos e no clima. Esta explotacin enerxtica modifica as taxas de fertilidade dos distintos pases e xa non chega con coecer as caractersticas biolxicas dunha poboacin, senn que hai que pensar no super-organismo formado polas redes de fluxo de enerxa, inclundo aqu todas as infraestruturas implicadas: oleodutos, lias de alta tensin, autopistas, bancos, gobernos e programas de investigacin. Como se explica isto? Xa que, para ter fillos, non dependemos directamente das leis da natureza, como que segue a existir unha relacin alomtrica entre fertilidade e enerxa? Os autores do estudo cren que as propiedades das estruturas non-biolxicas son similares s biolxicas e que na nosa sociedade hai que ver o feito de traer un novo fillo ao mundo desde o

Fillos do poder enerxtico

121

punto de vista da enerxa total necesaria: o investimento para sacar un fillo adiante maior nas sociedades mis consumistas, polo que a xente menos propensa a reproducirse. Conclen o traballo dicindo que existe a crenza comn de que os produtos da agricultura, industria e tecnoloxa liberaron as sociedades humanas modernas das limitacins enerxticas e biolxicas. Mais, a pesar de que se teen elevado os lmites, estes non se poden eliminar e, debido dependencia en novas fontes e sistemas de adquisicin e distribucin de enerxa, os humanos seguimos a ser organismos limitados pola enerxa. Non enerxa todo o que reloce A teora complcase cando a este super-organismo biolxico-enerxtico-cultural lle engadimos as caractersticas polticas das distintas rexins do planeta. Incluso dentro do mundo occidental hai diferenzas apreciables nas taxas de fertilidade, por exemplo entre EE UU e Europa. O autor norteamericano Robert Kagan argumenta no seu libro Of Paradise and Power: America and Europe in the New World Order que un dos factores que vai incrementar as diferenzas a ambos os lados do Atlntico e afianzar o poder de EE UU a maior taxa de natalidade dese pas. A pesar, como diran os autores do traballo de Ecology Letters, do seu elevado consumo enerxtico. Ao outro lado do ocano, a continua diminucin da fertilidade en Europa desde os anos 70 est chegando a extremos capaces de ameazar seriamente a economa e o sistema de pensins. Segundo a revista The Economist, Europa est sendo testemua da explosin a cmara lenta da mis predicible bomba do tempo econmica e social da sa historia. Somos unhas vtimas do benestar e do crecemento econmico? A sociedade actual est a utilizar os sistemas naturais e industriais a niveis que son insostibles tanto biolxica como enerxeticamente. Ao mellor podemos ignorar certas regras da natureza mais, por moi avanzada que sexa a nosa cultura e tecnoloxa, seguimos a estar suxeitos s regras das redes globais de enerxa.

122

Os dados do reloxeiro

Ligazns Para ler o artigo orixinal de Ecology Letters, busca en Google: Allometry of human fertility and energy use. Artigo Work longer, have more babies en The Economist: http://www.economist.com/opinion/PrinterFriendly.cfm?Story_ID=208 5219

O SEGREDO DA FIGUEIRA

As flores das figueiras son misteriosas, viven escondidas nun universo escuro e pechado. Pequenas e apertadas entre si, non se deixan ver, como temerosas de que os demais coezamos o seu segredo: unha existencia fascinante e turbulenta, atravesada por historias de amor e morte. Cando ese mundo madura, convrtese nun froito brando e doce: o figo. Cada vez que comemos un figo estamos a comer moito mis do que pensamos... Un cdigo de formas, olores e cores Existe na natureza un fascinante contrato de dependencia entre insectos e flores. Unha simbiose que son moitas, un calidoscopio de cores, olores e sabores no que se dan relacins formidablemente complexas e elegantes. As flores non estn a para o noso deleite, teen unha funcin moito mis seria: son faros que guan aos insectos en busca de alimento. Non hai moita promiscuidade, cada tipo de flor atrae un tipo de insecto. Unha vez saciado de nctar, o insecto ten que cumprir coa sa parte do contrato: levar o pole, os gametos masculinos, a unha flor feminina da mesma especie e deixalo caer. Desta maneira, coa fecundacin da flor, produciranse as sementes que darn vida a novas plantas e rbores. Flores que non se ven Mais as figueiras son distintas, especiais, tmidas e moi celosas; teen as flores agachadas no interior dunha especie de cpsula, chamada sicono, que ao madurar se converte nun saboroso figo. Cada especie de figueira est intimamente relacionada cun tipo de minsculas avespas que precisan dos figos para reproducirse. Non se poden confundir: se a avespa femia pon os ovos nunha figueira dunha especie que non lle corresponde, ser tempo perdido, porque a prole non sair adiante. O

124

Os dados do reloxeiro

ciclo de vida destes pequenos animais teen pouco menos dun milmetro de longo unha historia impresionante de interdependencia, de coevolucin entre plantas e insectos. Os figos que crecen nas figueiras das nosas latitudes son os leitos matrimoniais, as gardaras e os cemiterios dun xnero de avespas chamado Blastophaga. No caderno de bitcora das figueiras hai moitos contos como o que segue. Buscando un fogar desesperadamente A historia comeza cando unha avespa femia, atrada pola msica qumica da sa figueira particular, intenta pasar, a travs dunha minscula apertura situada no pice do sicono anda verde, ao seu interior, operacin en que pode perder as s. Non importa, non vai precisar mis delas. Nese momento, na base do escuro interior do figo, as flores femininas estn maduras e listas para ser polinizadas. No pice, as flores masculinas agardan anda inmaturas. A avespa, co seu longo ovipositor, deposita centos de ovos no interior doutras tantas flores femininas, convertidas a partir de agora en nais de alugueiro: modifican a sa funcin e convrtense en bugallos. o momento, tamn, de pagarlle figueira a peaxe acordada: a avespa leva nas patas o pole que recolleu ao sar do figo en que naceu. O insecto colabora coa reproducin da figueira, distribundo ese pole polo resto de flores femininas. Terminado o seu traballo, morre no interior do figo. Vostede primeiro, por favor Mentres tanto, nos bugallos crece unha nova xeracin de insectos, que nace ao cabo dunhas semanas. Isto ocorre dunha maneira extremadamente ordenada: primeiro nacen as avespas macho, que inmediatamente se poen a buscar bugallos que contean femias. Cando as encontran, fan un pequeno furado e copulan a travs del coa femia que hai dentro. A continuacin, os machos levan a cabo o seu derradeiro traballo, tradean na parede do figo unha sada ao exterior; mais non o fan en calquera parte, senn que escollen a rexin apical, onde se encontran as flores macho. Algns sairn a fra e caern ao chan non teen s, non as precisan, outros morrern no interior do figo que os veu nacer.

O segredo da figueira

125

Un pouco despois, as avespas femia eclosionan e emerxen do bugallo agrandando a apertura que antes fixeron os machos para copular. A sincronizacin entre planta e insecto extraordinaria: no momento en que as avespas femia estn listas para abandonar o figo, as flores macho estn maduras e cargadas de pole. Os insectos saen ao mundo exterior a travs dos furados feitos polos machos, atravesando un apertado bosque de flores. As patas das avespas rozan contra esas flores e crganse de pole. Unha vez no exterior voarn en busca dun figo verde, un figo que garde no seu interior flores femininas listas para ser polinizadas. O ciclo est completado. Reloxos biolxicos de alta precisin O ciclo de vida das Blastophaga macho est en perfecta sincronizacin co das femias, mais, ademais, as avespas teen que sincronizarse co figo. Se o figo madura demasiado pronto, as larvas detern o seu desenvolvemento e morrern. Pola contra, se as larvas eclosionan demasiado cedo, co figo moi verde, tamn morrern porque non sern capaces de tradear unha apertura a travs de paredes tan duras. Por tanto, as vidas de animal e vexetal deben transcorrer en sincrona. Para logralo utilizan un reloxo qumico, un gas, o dixido de carbono (CO2). Aproximadamente dous das antes de que maduren as flores masculinas a concentracin deste gas no interior do figo alcanza o 10%. A esta alta concentracin as avespas femia permanecen inactivas e non poden eclosionar, todo o contrario do que lles pasa aos machos, que viven encantados entre tanto CO2. Para que as femias eclosionen a concentracin de gas ten que baixar a menos do 2%, algo que ocorre no momento en que os machos fan furados a travs da parede do figo e permiten a entrada de ar do exterior. Curiosamente, con tan pouco CO2 os machos morren. Na fascinante vida das avespas dos figos os irmns de distinto sexo nunca chegan a coecerse, viven en atmosferas distintas, a evolucin deparoulles misins incompatibles no tempo. Ademais, este reloxo de CO2 tamn regula a vida do figo, que non termina de madurar at que a concentracin do gas baixa, ou sexa, at que as avespas teen rematado o seu traballo.

126

Os dados do reloxeiro

E, de sobremesa, caramelo de avespias A existencia sincronizada de avespas e figos un fermoso caso de adaptacin extrema, de estreita colaboracin entre plantas e animais. Uns non poden reproducirse sen os outros. Os figos son testemuas dunha obra de arte dramtica cun guin exquisito, de sabor doce e branda consistencia. A prxima vez que comas un figo pensa que ests a degustar un prato do chef natureza, baixo en CO2 e con protenas animais includas. Grazas a Anxos e a Manolo por facerme lembrar esta historia tan fermosa. Ligazns As son as nosas avespas protagonistas: http://www.udc.es/euf/neurocom/blastophaga.htm

A FBULA DA CIGARRA MATEMTICA

Hai varias especies de cigarras, eses insectos de canto estridente, que s poden ser vistas cada 17 anos, desde mediados do mes de maio at principios de xuo. Aparecen os das sinalados, con exquisita puntualidade e en cantidades abraiantes, irritando a plantas e persoas, mais tamn servindo como manxar inesperado para moitos animais, inclundo os humanos. Son os insectos mis lonxevos, anda que pasen a maior parte da sa vida baixo terra. Por que un ciclo de 17 anos? Por que aparecer como unha praga, en cantidades enormes? As cigarras son uns fermosos insectos que pertencen familia dos cicdidos, parentes prximos das chinches das plantas. Hai unhas 4 000 especies destes cantores nocturnos, sendo os machos os representantes mis ruidosos de todos os insectos, grazas a un par de timbais con forma de cuncha que levan na base do abdome e que fan vibrar debido accin de potentes msculos. Como todos os insectos, teen unha fase de larva, antes de converterse en adultos mediante ese fenmeno tan espectacular da metamorfose. Unha vez que son adultos viven unhas 3-4 semanas, tempo suficiente para reproducirse e pr os ovos. O misterio dos nmeros Hai varias especies de cigarras que estn especialmente aferradas fase larval do seu desenvolvemento xa que chegan a pasar at 17 anos esperando o momento de converterse en adulto, como a Magicicada septemdecim. Outras, como a Magicicada tredecim, saen ao exterior cada 13 anos; e tamn as hai que emerxen cada 11 ou cada 7 anos. 17, 13, 11, 7; todos son nmeros primos, s divisibles entre si mesmos ou entre 1. Por que? Resulta que os principais inimigos naturais destes insectos son uns fungos que teen ciclos de vida de 2, 4 ou 6 anos; s cigarras

128

Os dados do reloxeiro

convenlles ter un ciclo de vida que non estea sincronizado con estes ciclos tan repetitivos dos fungos, as que optaron por unha opcin radical: tratar de non aparecer o mesmo ano, anda que tean que esperar baixo terra unha morea deles. Botando man das matemticas, nada mellor que os nmeros primos para que diminan as probabilidades de coincidir no mesmo ano cos fungos. Esta unha estratexia de supervivencia espectacular e que, de seguro, precisou de moitos millns de anos de evolucin. Insectos informticos Mario Markus, un biofsico chileno que traballa no Instituto Max Planck, aproveitou a sabedora das cigarras e utilizou o seu ciclo de vida para calcular nmeros primos moi altos, algo que non nada fcil. Descubrir nmeros primos de moitas cifras unha tarefa que precisa de moita capacidade de computacin, polo que non resulta doado nin sequera cos computadores actuais. Mais posible utilizar as cigarras. Markus creou un programa que, basendose na bioloxa destes insectos, calcula un nmero de anos ptimo para un determinado ciclo de vida, o que sempre resulta ser primo. Por tanto, a partir destes mesmos algoritmos, baseados na bioloxa da Magicicada, foi posible descubrir novos nmeros primos. Entre cnticos e tebras Durante os 17 anos que pasan como larvas, miles de millns de individuos de Magicicada esperan o seu momento baixo terra, alimentndose de zume que chupan das races das plantas. Ao chegar o mes de maio do ano estipulado, saen superficie e trepan ao primeiro que encontran, onde se transforman en insectos adultos. O seu nmero tan inmenso que o cobren todo: chan, plantas, rbores e casas. Os machos afinan os timbais e berran para atraer s femias, coas que copulan. Pouco despois, cada femia deposita entre 400-600 ovos en incisins que fan nas ramas brandas das rbores. Todos os adultos morren ao pouco tempo, mais a vida contina: ao cabo de 6-10 semanas nacen os novos insectos, caen ao chan e agchanse dentro, preto dalgunha saborosa raz. Pasarn as 17 anos.

A fbula da cigarra matemtica

129

Unha estratexia moi nutritiva O feito de eclosionar en masa, constitundo unha praga, non unha casualidade nin un capricho, senn outra estratexia de supervivencia: o obxectivo saciar os predadores, de tal xeito que, anda que moitos individuos sexan comidos por paxaros, gatos, esquos, cervos, ratos ou formigas, ao final do festn queden individuos dabondo para reproducirse e perpetuar a especie. Moitos humanos tamn se aproveitan desta estratexia e inclen na sa dieta, durante estas semanas que dura a romara, os insectos cantores; teen un sabor parecido ao do esprrago ou ao de ameixas con patacas iso din. Xa sabedes: se pasades polo nordeste de EE UU na tempada alta das Magicicada, tedes comida gratis, baixa en graxas, rica en protenas. Mais non estn resoltos todos os misterios: anda non se sabe como fan as larvas das Magicicada para levar a conta dos anos e sar, todas vez, ao cabo de tanto tempo. O seu nome encrgase de recordarnos ese lado mxico e marabilloso da natureza. Ligazns http://news.nationalgeographic.com/news/2004/03/0329_040329_cica das.html http://news.nationalgeographic.com/news/2004/05/0503_040503_cica dafeast.html http://www.economist.com/PrinterFriendly.cfm?Story_ID=2647052

TICA E ESTTICA DO LUME

rbores, plantas, insectos, aves, mamferos e mesmo a calidade do ar e a beleza paisaxstica sofren, desaparecen ou morren a causa dos incendios forestais. Loitamos contra o lume para manter toda esa riqueza mais as cousas non son sempre como nos parecen. Os ecosistemas son moito mis complexos do que acostumamos pensar e o estudo da evolucin dos bosques do planeta Terra est a revelar que, en condicins naturais, o lume pode ser construtivo e at necesario. Esas condicins naturais son cada vez mis difciles de encontrar e a maiora dos bosques que tapizan Galiza son explotacins controladas polos seres humanos co obxectivo de obter beneficios econmicos, paisaxsticos, etc. a curto prazo. Moi curto prazo se falamos en termos bioxeolxicos: nestas condicins o lume , desde logo, devastador e pouco recomendable. Mais, fagamos o esforzo de observar a natureza desde un punto de vista afastado dos nosos intereses, mis neutral. Antropocentrismo O funcionamento dos ecosistemas no planeta non est artellado para que os seres humanos sintamos pracer ou gocemos, simplemente est. O sentido de beleza e harmona reside nas conexins neuronais do noso cerebro; os animais depredadores precisan matar a gadoupadas lindas criaturas de postal de pelo algodonoso e os bosques precisan reinventarse continuamente, renovarse e coller forzas, tarefa en que o lume pode tornarse en aliado. O inimigo est nas nosas cabezas. O lume non necesariamente bo ou malo, simplemente produce un cambio, e o cambio a materia prima da fascinante diversidade da vida na Terra, necesario para a sade dos ecosistemas.

132

Os dados do reloxeiro

Unha receita moi vella Ao longo dunha vida podemos pasear por moitos bosques sen apreciar cambios importantes, mais nada estable. Unha existencia humana tan s un fotograma na vida dun bosque. As explotacins forestais actuais son temporais, adaptadas aos nosos requirimentos; se vivsemos entre 1000 e 10 000 anos non teriamos mis remedio que arrasar de cando en vez os bosques, para revitalizar non s a terra, senn os propios mecanismos biolxicos de moitos organismos. Os estudos sobre a evolucin dos bosques mostran que, en ausencia de incendios e outras perturbacins importantes como erupcins volcnicas ou conxelacins, a cantidade de fsforo vai diminundo continuamente, o que leva a un empobrecemento do chan e desaparicin da riqueza vexetal. Moitos organismos vivos estn preparados para esas perturbacins: hai plantas, por exemplo, que teen adaptacins estruturais, tecidos especializados ou caractersticas reprodutivas que se ven favorecidas polo lume. Estes atributos indican que existe unha relacin co lume desde hai millns de anos. As sementes dalgunhas rbores por exemplo os pinos Pinus contorta e Pinus banksiana precisan do lume para liberarse e poder dispersarse, anda que para iso sexa necesario a morte da rbore que as produce; outras plantas, como a Gentiana autumnalis, s proliferan en zonas queimadas ou con algn tipo de perturbacin. Tome unha plula destas cada 1000 anos Os cientficos estn estudando coidadosamente o efecto do lume na estabilidade a longo prazo dos bosques, non s nos ecosistemas salvaxes, senn tamn en explotacins humanas. Nos bosques de moitas rexins do planeta estase a utilizar o lume de maneira controlada; incluso nalgunhas zonas a lei impide apagar un incendio forestal se as causas son naturais. utilizacin do lume para manter a sade forestal chmaselle lume prescrito, tcnica que se usa desde os anos 70. Estes lumes non se fan de maneira indiscriminada, senn que teen que ser realizados por expertos, queimando de maneira controlada para permitir, entre outras cousas, que os animais poidan desprazarse a zonas sen queimar. Todos coecemos os efectos destrutivos do lume; entn, que pode ter de bo un incendio forestal? Ademais de incrementar os niveis de fsforo no chan e de

tica e esttica do lume

133

favorecer a distribucin e crecemento dalgunhas sementes, os lumes controlados poden ter moitos efectos beneficiosos. Un deles , paradoxalmente, evitar grandes incendios forestais, xa que limpan a superficie de restos vexetais mortos vez que liberan nutrientes e diminen a posibilidade de pragas e eliminan un combustible que, no caso de acumularse excesivamente, si que pode ser totalmente destrutivo. Algns alerces, abetos e pieiros teen unha cortiza grosa e resistente que soporta estes lumes de pouca intensidade. Renovarse ou morrer Mais, probablemente o efecto beneficioso mis importante sexa o relacionado coa variabilidade. A mestura de mundos sempre produce riqueza, e a natureza sbeo: os puntos de contacto entre ecosistemas distintos son unha das principias fontes de diversidade, concepto que en ecoloxa se chama efecto de bordo as ras galegas son un bo exemplo. Os lumes poden producir este efecto de bordo e favorecer especies animais como cervos, paxaros carpinteiros, paspalls, tartarugas ou serpes. O cambio e a variabilidade son imprescindibles para a estabilidade. Un mundo que se aferra a modelos rxidos e inflexibles est condenado extincin. E, como non, unha vez mis o que aprendemos da natureza pdese aplicar a moitos aspectos das sociedades e estruturas humanas. Non vn mal, de cando en vez, meterlle lume s nosas ideas por moi boas que sexan. Ligazns Os bosques precisan perturbacins: http://www.scienceagogo.com/news/20040523003143data_trunc_sys.s html Lume prescrito: http://www.pfmt.org/standman/prescrib.htm http://www2.uhu.es/03037/doctorado/quemasp.PDF http://www.uhu.es/03017/Resupacosenra.pdf

ENIGMAS DO INFINITAMENTE GRANDE E PEQUENO (FSICA, COSMOLOXA)

OS SONS IMPOSIBLES DA FSICA TERICA

En moitas ocasins a observacin dun fenmeno precede explicacin terica; primeiro vemos caer a maz e entn razoamos, como? Mais na ciencia s veces a teora, grazas solidez das matemticas e do mtodo cientfico, adintase e capaz de predicir a existencia de substancias ou comportamentos anda non observados. Neste segundo caso, a funcin dos cientficos non explicar un fenmeno, senn encontralo. O efecto Doppler parte do noso mundo sonoro cotin, mais non as o chamado efecto Doppler inverso, que foi predito en 1943 e acaba de ser observado no laboratorio por primeira vez. A plasticidade das ondas Todos temos experimentado o efecto Doppler nas ondas sonoras cada vez que un coche pasa a gran velocidade ao noso lado: fiiiiiiuuummmm! Por que ocorre as? No sculo XIX o matemtico e fsico austraco Christian Doppler estudou a relacin entre a fonte de son e o observador; deduciu que a frecuencia das ondas neste exemplo, sonoras relativa e depende da velocidade da fonte respecto ao observador. A medida que o coche se achega a ns as ondas sonoras son comprimidas na parte de diante, polo que aumenta a sa frecuencia hai mis ondas por unidade de tempo e escoitamos un son mis agudo (fiiiiii...) que no caso de que o coche estivese parado. Pola contra, no son emitido cara parte de atrs do coche os intervalos entre as ondas aumentan, diminundo a frecuencia e creando un son mis grave (...uuummmm).

138

Os dados do reloxeiro

Mis rpido que o son Nas condicins en que a maiora de ns experimentamos o efecto Doppler, a velocidade da fonte (coche, moto, tren, etc.) menor ca a velocidade do son (uns 1200 km/h), polo que as ondas sonoras, anda que apertadas, van por diante do artefacto que as produce por iso escoitamos a bucina do coche antes de que chegue nosa altura. Mais hai avins e outros enxeos que poden moverse a mis de 1200 km/h; que pasa neses casos? Se a velocidade da fonte a mesma ca a do son isto chmase Mach 1, ningunha onda sonora pode ir por diante de, por exemplo, o avin que as produce: estamos a punto de romper a barreira do son. As ondas do ruxir dos motores acumlanse na punta da aeronave, mais non poden expandirse cara a diante e forman as chamadas ondas de choque. Isto ten varias consecuencias moi interesantes: unha delas que ser imposible escoitar o avin at que xa estea enriba das nosas cabezas; e cando isto ocorra, escoitaremos todas esas ondas de speto, como se fose unha explosin. Se o piloto pisa un pouco mis o acelerador, o avin comezar a ir mis rpido que o seu propio son, a unha velocidade supersnica. Por exemplo, se a velocidade do avin o dobre da do son (Mach 2), desde o noso punto de observacin na terra veremos o avin achegarse e pasar por diante de nos... en absoluto silencio. S uns instantes despois escoitaremos a onda de choque. Luces movedizas O efecto Doppler ocorre con todas as ondas, non s coas sonoras. As cores que percibimos dependen da frecuencia das ondas de luz: nun dos extremos do espectro visible est a cor azul, que se debe a ondas de frecuencia alta se as comparamos coas ondas de menor frecuencia, que dan lugar ao vermello, no outro extremo. Se unha luz se acerca a toda velocidade cara a ns, a frecuencia das ondas que van por diante aumenta e a luz faise un pouco mis azul desprazamento cara ao azul, mentres que se a fonte de luz se afasta a luz farase mis vermella desprazamento cara ao vermello. A velocidade da luz moito maior ca a do son, uns 300 000 km/s, polo que para percibir o efecto Doppler a fonte de luz ten que moverse a velocidades realmente altas. Na vida

Os sons imposibles da fsica terica

139

diaria, os subsnicos seres humanos non experimentamos esas velocidades, mais en astronoma o efecto Doppler da luz utilzase acoto. De feito, un dos grandes descubrimentos da ciencia do sculo XX ten que ver con isto. Nos anos vinte, o astrnomo norteamericano Edwin Hubble demostrou que as estrelas e galaxias estanse afastando da Terra cunha velocidade proporcional sa distancia: o Universo est en expansin. Hubble estudou a luz que recibimos dos astros e puido coecer a sa velocidade grazas ao efecto Doppler: observou, en todos os casos, un desprazamento cara ao vermello. Este foi o principio da teora do Big-Bang. Creando ondas ao revs Que pensariades se o coche que pasa ao voso lado fai un son do estilo uuummmmfiiiiii! en lugar do familiar fiiiiiiuuummmm!? O efecto Doppler ao revs, en teora, posible, ou iso veen dicindo os fsicos desde o ano 1943. Para que iso ocorra as ondas teen que viaxar a travs dun medio cunha rara propiedade chamada dispersin anmala, que modifica a relacin entre as ondas e a sa enerxa. Agora sabemos que certo porque uns cientficos britnicos acbano de experimentar no laboratorio: fixeron pasar ondas electromagnticas a travs dun aparato electrnico no que foron capaces de crear un material con dispersin anmala. No efecto Doppler inverso a relacin entre a frecuencia das ondas e o movemento da fonte xusto inversa que no efecto Doppler comn, algo que precisamente resulta contrario ao sentido comn. Cando os cientficos pasan tanto tempo buscando algo, debe ser que non se trata dun fenmeno moi habitual na natureza, mais este descubrimento pode resultar moi til xa que estas recentemente nacidas ondas electromagnticas pdense utilizar para fabricar novos aparatos de medicin en medicina ou enxeara e de transmisin de datos moi til nas tecnoloxas da informacin. Hai moitas mis teoras que agardan polo seu veredicto. O dedo gordo do emperador da ciencia experimental reforzar ou rexeitar a teora, todo depende de como se porte no mundo fsico. Nisto consiste o proceso de creacin cientfica: en xerar unha hiptese e comprobar

140

Os dados do reloxeiro

experimentalmente a sa validez. Unha boa teora caracterzase pola sa capacidade de predicin. Ligazns PhysicsWeb http://physicsweb.org/articles/news/7/11/16 Experimenta co efecto Doppler http://www.phy.ntnu.edu.tw/java/Doppler/Doppler.html

BREVE POSTA AO DA EN COSMOLOXA E OUTROS ASUNTOS DO FOGAR

O ano 2003 ser recordado con ledicia polos cosmlogos, cientficos que teen a difcil tarefa de entender o Universo. As medicins realizadas polo WMAP (Wilkinson Microwave Anisotropy Probe), un instrumento espacial da NASA, puxeron fin a anos de disputas tericas e permitiron coecer con inesperada precisin a idade, composicin, velocidade de expansin e densidade do Cosmos. Grazas a este proxecto coecemos un pouco mellor o gran barco en que vivimos, as sas orixes e o seu futuro. Un globo que se infla A comprensin do Universo un dos grandes enigmas da historia da humanidade. Desde os seus inicios a ciencia busca teoras que expliquen a orixe e evolucin de planetas, estrelas, galaxias e resto de fauna csmica; a orixe, en definitiva, de todos ns. A idea do Big-Bang e de que o Universo est en expansin ten s 75 anos de antigidade xa que foi en 1929 cando Edwin Hubble deu a coecer as sas medicins indicando que as galaxias se estn afastando de ns e que, ademais, fano cunha velocidade proporcional sa distancia: ou sexa, as estrelas e galaxias que estn mis lonxe afstanse a maior velocidade que as que estn mis preto. A esta relacin entre distancia e velocidade chamuselle constante de Hubble. Hai uns 5 anos os astrnomos ficaron sorprendidos ao descubrir que a constante de Hubble era... inconstante. Chegouse sorprendente conclusin de que o Universo est a expandirse cada vez mis rpido a constante de Hubble est a aumentar en lugar de ocorrer xusto o contrario debido forza da gravidade e, tamn, ao sentido comn. Para explicar esta observacin propxose a existencia dunha enerxa

142

Os dados do reloxeiro

nova, descoecida, capaz de contrarrestar o efecto de atraccin da gravidade e facer que as galaxias se afasten unhas doutras a gran velocidade: a enerxa escura. Varios grupos de astrnomos puxronse mans obra para tratar de encontrar algunha pista sobre a sa existencia. E tiveron xito, grazas en gran parte aos resultados do WMAP. Un termmetro espacial O WMAP un instrumento cientfico que foi lanzado ao espazo no ano 2001 co obxectivo de medir a chamada radiacin csmica de fondo, unha especie de pegada dactilar da estrutura dos comezos do Universo. Non un satlite que orbite ao redor da Terra, senn que ten unha rbita particular afastada 1,5 millns de quilmetros do noso planeta. Para que poelo tan lonxe? Fundamentalmente para evitar interferencias procedentes da Terra como emisins de microondas ou campos magnticos. Ao comezo do Universo actual unha grande explosin, o Big-Bang, puxo en marcha a maquinara que logo deu lugar a tomos, estrelas e planetas. A enorme calor que se produciu nese momento foi diminundo pouco a pouco, mais incluso hoxe quedan en todo o Universo restos desa calor primixenia, que se lle chama radiacin csmica de fondo. O WMAP lanzouse ao espazo porque o estudo da distribucin desta radiacin pode dar pistas moi precisas sobre a estrutura do Cosmos. As conclusins obtidas, publicadas en febreiro de 2003, resolveron moitas dbidas e proporcionaron respostas a antigas preguntas sobre o Cosmos. A casa mbil e sorprendente que habitamos Cal a idade do Universo? At hai pouco os astrnomos dican que entre 12 000 e 15 000 millns de anos; os novos estudos indican que ten uns 13 700 millns de anos. De que est composto o Universo? A conclusin obtida polo WMAP realmente sorprendente: toda a materia coecida, os tomos e molculas que forman estrelas, planetas, cometas, casas, rbores, animais, ocanos..., todo o que vemos constite tan s o 4%. O resto

Breve posta ao da en cosmoloxa e outros asuntos do fogar

143

est formado por materia e enerxa invisible: un 23% materia escura, que proporciona a forza gravitacional necesaria para que as galaxias tean a forma que observamos; e o demais, un 73%, est formado por enerxa escura, o misterioso fenmeno que fai que aumente a velocidade de expansin do Universo. Agora sabemos que est a, mais non temos nin idea de como o que forma o 96% do Universo! Cal a velocidade actual de expansin do Universo? Aproximadamente 71 km por segundo por megaparsec. Expliquemos isto: un megaparsec unha distancia de 3,3 millns de anos luz a distancia que percorre a luz nese tempo. Unha galaxia que estea a un megaparsec de distancia da Terra est a afastarse de ns ou ns dela a 71 km por segundo. Se a galaxia se encontra o dobre de lonxe, dous megaparsecs, separarase a 142 km por segundo. E as para calquera distancia e calquera corpo do Universo. Todo isto est a moverse a unha velocidade de medo! Cres que sabes cal a ta posicin no Universo? Pnsao de novo. Esa posicin, agora mesmo, distinta que tias hai un segundo. A medida que les isto a nosa galaxia, a Va Lctea, viaxa a travs do Universo a unha velocidade de varios centos de quilmetros por segundo. Ao mesmo tempo as galaxias vecias, diseminadas polo espazo, estn a separarse de ns e entre si. O Universo est expandndose. As comeza a Gua Hubble sobre o Universo en Expansin que podes encontrar na web da prestixiosa revista PNAS. Se buscas navegar pola rede a velocidades impresionantes e a travs de materia e enerxa misteriosa, proba a empezar cos enlaces indicados abaixo. Boa viaxe. Ligazns http://www.pnas.org/misc/classics2.shtml http://www.windows.ucar.edu/spanish.html http://map.gsfc.nasa.gov/index.html http://www.astrored.net/nueveplanetas/ http://www.nationalgeographic.com/solarsystem/splash.html http://www.esa.int/export/esaCP/index.html http://www.fourmilab.ch/

144

Os dados do reloxeiro

O MISTERIO DA MECNICA CUNTICA E A TELEPORTACIN

Desde finais do sculo pasado sabemos que a teleportacin posible, dicir, a transmisin instantnea de informacin entre dous lugares, sen necesidade dun transporte fsico. Agora, os experimentos de dous equipos de cientficos demostrando a teleportacin de tomos traen de novo os misterios da mecnica cuntica ao primeiro plano. De que estamos a falar? posible a teleportacin de, por exemplo, persoas? Estn tolos estes fsicos? Falar de teleportacin falar de mecnica cuntica, e falar de mecnica cuntica falar de teoras e comportamentos dificilmente asimilables polas nosas mentes, acostumadas a vivir nun mundo determinista, onde os sucesos son entes obxectivos que poden ser explicados por unhas causas concretas. A mecnica cuntica, a mis exacta das teoras fsicas, tamn a mis misteriosa: poden existir sucesos sen causa aparente e at a existencia mesmo de realidade obxectiva est en cuestin. Tratar de comprender algo de mecnica cuntica un exercicio de abstraccin moi til; axuda a ter unha visin humilde do mundo mental e fsico que habitamos, a ser conscientes de que gran parte das nosas crenzas, dogmas e intuicins non son mis que construcins tiles para poder entender o mundo de cada da mais errneas cando se observan a travs do prisma da fsica mis cra e prxima verdadeira realidade se que existe algunha. O amigo contra-intuitivo A teora cuntica complexa e, sobre todo, extravagante, en conflito constante coa intuicin. Murray Gell-Mann, un dos maiores expertos neste difcil campo, ten comentado que ningun se sente perfectamente confortable con ela; e outro famoso cientfico, Richard Feynman

146

Os dados do reloxeiro

fsico, escritor, contacontos e msico, afirma: Se algun di que entende a mecnica cuntica que non a entende. Os que non somos expertos o nico que podemos facer captar o sentido e a importancia dalgns dos seus postulados. Teo un amigo que dos que est preto de coecer o mundo cuntico; chmase William (Bill) Bies e hai uns anos, cando comparta piso con el en Cambridge (EE UU), regaloume un libro titulado The Strange World of Quantum Mechanics, de Daniel Styer. Bill, que a viva imaxe do protagonista de Unha mente marabillosa, dedica o seu tempo a investigar o caos cuntico (quantum chaos) nun laboratorio da Universidade de Harvard. Ese libro foi unha estupenda axuda para a navegacin polos misterios da fsica. Unha teora necesaria A maiora dos conceptos que todos temos sobre as propiedades fsicas do mundo pertencen mecnica clsica, a cal se empezou a desenvolver no sculo XVII. Esta teora unha boa aproximacin para explicar a maiora dos fenmenos cotins, mais errnea. Albert Einstein decatouse de que non funcionaba cando se aplicaba a obxectos que se moven a velocidades moi altas prximas velocidade da luz e, por tanto, desenvolveu, a principios do sculo XX, unha teora nova para o mundo fsico: a mecnica relativista. Ao mesmo tempo, Einstein e outros fsicos (Planck, Bohr, Heisenberg, De Broglie, Schrdinger) decatronse de que a mecnica clsica tampouco funcionaba ben ao ser aplicada a obxectos moi pequenos, como os tomos. Para solucionar o problema desenvolveron unha teora alternativa, totalmente nova: a mecnica cuntica. mais difcil de trincar A mecnica clsica unha teora determinista: a partir dunha situacin coecida posible predicir o estado seguinte, non ten lugar o azar. A mecnica relativista tamn determinista. Pola contra, a mecnica cuntica mostra un Universo totalmente diferente, no cal imposible facer calquera tipo de predicins xa que o comportamento da materia basase en probabilidades: segundo isto, imposible predicir o resultado dun experimento, o nico que se pode facer estudar as probabilidades dos posibles resultados. Isto, levado ao extremo,

O misterio da mecnica cuntica e a teleportacin

147

obrigaranos a aceptar que non posible describir un mundo obxectivo, que os tomos non existen e que simplemente son construcins abstractas tiles para describir o mundo que observamos. Anda que estas afirmacins poidan producir inquietude, a mecnica cuntica a teora de mis xito de toda a historia da humanidade. O lser, o microscopio electrnico, o transistor, os supercondutores e, proximamente, os computadores cunticos son algns dos seus produtos. Xenios en apuros Anda que agora o mundo cuntico est aceptado pola maiora dos fsicos, ao principio moitos deles sentanse realmente incmodos con esa interpretacin probabilstica das sas vidas, coa inexistencia dun mundo fsico obxectivo. Einstein era un deles, e o 4 de decembro de 1926, nunha carta a outro grande fsico da poca, Max Born, dica: A mecnica cuntica moi impresionante. Mais unha voz interior dime que non o camio correcto. A teora di moito, mais dificilmente nos achega ao segredo do Vello. En todo caso, estou convencido de que El non xoga aos dados. Anda que esta ltima frase se fixo moi coecida, todo apunta a que o xogo dos dados est moi estendido polo Universo. O principal problema que para ns, organismos que tratan de entender o mundo en que viven, a mecnica cuntica unha teora que ten unhas consecuencias que son totalmente contrarias ao sentido comn. Non hai nada malo niso, cuestin de pensar de maneira aberta: o sentido comn aplicmolo s situacins cotis e que funcionan nunha escala que nos familiar, mais hai que ter en conta que o mundo cuntico trata de explicar o mundo a nivel atmico, un nivel infinitesimal ao que non temos acceso. A consciencia, o funcionamento do noso cerebro, est adaptado por miles de millns de anos de evolucin a resolver problemas nun mundo macroscpico, por iso difcil que aprehenda facilmente o estrao comportamento do mundo atmico.

148

Os dados do reloxeiro

Consecuencias misteriosas Como se comporta a materia a niveles atmicos, cunticos? Para comprendelo preciso renunciar a conceptos moi arraigados sobre a natureza da realidade. Hai moitas consecuencias curiosas desta teora: por exemplo, non posible observar ou estudar nada sen modificalo; os experimentos modifican a realidade que tratan de estudar. Incluso mis retorcido o concepto de que hai materia que pode existir en dous estados/sitios ao mesmo tempo e que s se converte en realidade cando observada (medida/experimentada/cuantificada). Por tanto, o aspecto dun obxecto a nivel cuntico depende da maneira en que se interroga o sistema. Outra consecuencia desta teora que permite que unha partcula un fotn, un tomo se encontre en dous lugares ao mesmo tempo!; ou, tamn, que a modificacin dunha partcula pode afectar de maneira instantnea a outra partcula similar que se encontra noutro lugar, non importa o grande que sexa a distancia. A teleportacin existe Estas ltimas conclusins levaron aos cientficos a tomar en serio a teleportacin. Se as partculas poden influr unhas sobre outras de maneira instantnea e a calquera distancia, ao mellor isto pode ser usado para transmitir informacin. No ano 1997 publicouse un artigo na revista Nature titulado Experimental quantum teleportation, no cal uns cientficos demostraron que era posible transmitir informacin entre dous fotns (partculas de luz) de maneira instantnea e sen importar a distancia. Agora, outros dous grupos de cientficos acaban de conseguir a teleportacin de partculas mis complexas: tomos de calcio e de berilio. Parece ser que no Universo as partculas encntranse relacionadas, enredadas entre si, de maneira que a modificacin dunha delas afecta de maneira instantnea ao seu xemelgo distante. Esta caracterstica ten unhas posibilidades enormes para o mundo da comunicacin e para a creacin de novos computadores. Xa se est a experimentar na creacin de ordenadores cunticos, nos cales a transmisin de informacin (de bits cunticos: qubits) poder ser instantnea e sen necesidade de contacto fsico entre os seus compoentes.

O misterio da mecnica cuntica e a teleportacin

149

Lmites Ser posible no futuro a teleportacin de organismos complexos? Poderemos viaxar s illas Caimn de forma instantnea? Parece difcil, incluso na teora. De momento as partculas teleportadas son idnticas s orixinais nun 75%, o resto de informacin prdese no propio proceso. Por outro lado, as distribucins estatsticas de partculas nun organismo biolxico son extremadamente complexas e non est demostrado que as leis do mundo cuntico (pequeno) se poidan aplicar a sistemas formados por billns de partculas. A fin de contas, os seres vivos somos as estruturas mis complexas que coecemos. Star Trek anda queda lonxe bastante mis que as illas Caimn. Ligazns Libro The Strange World of Quantum Mechanics: http://www.oberlin.edu/physics/dstyer/StrangeQM

CINCO MILLNS DE TERRCOLAS PROCURA DA MSICA CELESTIAL

Do frescor da bodega do coecemento rescato, para os que anda non o degustastes, un gran reserva da divulgacin cientfica, un libro que invita a facer moitas reflexins sobre o mundo que habitamos: Cosmos, de Carl Sagan. E co fo desa obra propoo participar nun experimento pouco comn: o colosal proxecto de busca de vida extraterrestre SETI at home da Universidade de Berkeley. A rutina, as obrigacins diarias, a TV, as prsas, a competitividade social e moitos factores mis, necesarios ou estriles, deixan pouco tempo libre para deterse a pensar nos aspectos realmente esenciais da nosa existencia. Mais ns estamos de noraboa, formamos parte dos habitantes do planeta que temos acceso fcil ao coecemento e informacin atesourados pola especie humana: bibliotecas, libraras e Internet estn ao noso alcance. Desgraciadamente, poucas veces lles sacamos proveito. Calquera sabio da antigidade dara a metade da sa vida por poder gozar do coecemento actual; ns podemos facelo, sabemos que esta a, mais poucas veces somos realmente conscientes do que significa, por carecer dunha perspectiva global adecuada. Un libro Hai un libro que pode axudar a sar do aletargamento histrico, un libro que capaz de espertar a capacidade de asombro de calquera: Cosmos. Escrito a finais dos anos 70 do sculo pasado polo astrnomo e divulgador Carl Sagan, segue a ser a mellor obra de divulgacin cientfica de todos os tempos. Carl Sagan naceu en Nova York en 1934, estudou fsica e doutorouse en astronoma e astrofsica. Foi un dos principais impulsores da exploracin espacial, profesor da Universidade

152

Os dados do reloxeiro

Cornell (Ithaca, Nova York) e colaborador da NASA, onde tivo un papel relevante nas expedicins Mariner, Viking, Voyager e Galileo. Sagan morreu o 20 de decembro de 1996, mais a sa pegada no Universo durar bastante mis: foi o encargado do deseo dos discos con informacin sobre a Terra que van a bordo das naves Pioneer e Voyager coa esperanza de que algn da unha civilizacin extraterrestre as encontre. A pesar da erosin producida polo impacto de po e raios csmicos, esas placas durarn polo menos 1000 millns de anos! O profesor Sagan viviu seducido pola capacidade dos seres humanos para estudar e explorar a natureza e o universo, encantamento que soubo transmitir con elegancia e eficacia. A obra Cosmos xurdiu como consecuencia da desolacin que lle produca o descoecemento que a maiora da xente tia ten da ciencia e do pensamento humano. Cosmos unha obra potica, que fala de historia, arte e filosofa, que descobre de maneira poderosa e sinxela a evolucin do coecemento, a situacin da nosa especie e do planeta Terra dentro do Universo. Toda unha homenaxe fascinante experiencia de sentirse vivos e parte dunha evolucin prodixiosa. Un experimento serio e popular Abraiado pola improbabilidade de habitar no nico planeta con vida intelixente do Universo, Sagan dedicou gran parte da sa investigacin busca de civilizacins extraterrestres. Os nmeros estn da sa parte (ver artigo seguinte) e hoxe en da poucos cientficos dubidan da existencia de vida intelixente noutros planetas. En 1980 fundou, xunto con outros dous cientficos da NASA e do Caltech (California Institute of Technology), a Sociedade Planetaria, para impulsar a exploracin do sistema solar e a busca de vida fra do planeta Terra. Como se fai para buscar vida extraterrestre? A estratexia principal consiste en escoitar as ondas de radio que chegan Terra procedentes do espazo, coa esperanza de atrapar informacin emitida por outras civilizacins. Para realizar esta tarefa utilzanse radiotelescopios, como os que aparecen na pelcula Contacto baseada, por certo, nunha novela do propio Sagan. O maior radiotelescopio do mundo o de Arecibo, situado en Porto Rico e administrado pola Universidade Cornell; ten unha antena de 304

Cinco millns de terrcolas procura da msica celestial

153

metros de dimetro, o que lle permite captar sinais moi dbiles que pasan desapercibidas para exploradores do Universo de menor tamao. Os tcnicos do proxecto SETI (Search for Extraterrestrial Intelligence, ou sexa, Busca de Intelixencia Extraterrestre) que analizan as sinais captadas polo radiotelescopio de Arecibo teen un problema: hai demasiados datos. A Terra recibe ondas de radio continuamente e a tarefa dos cientficos consiste en analizar coidadosamente esa informacin para buscar emisins susceptibles de ser producidas por algunha civilizacin remota. Hai que efectuar millns de operacins para separar a palla da informacin con algn valor, e iso require tempo e computadores moi potentes. Para poder analizar en tempo real toda a informacin que se recibe precisarase dun supercomputador moito mis potente que os que existen actualmente como o Earth Simulator de NEC ou o BlueGene de IBM, polo que moitos dos datos simplemente se perden se perdan. Todos podemos participar no Contacto En 1998 dous profesores da Universidade de Berkeley (en California), colaboradores do proxecto SETI, tiveron unha idea estupenda: imos construr o maior supercomputador virtual do mundo utilizando centos de miles de ordenadores persoais conectados entre si a travs de Internet. E as foi como naceu o proxecto SETI@home, ou sexa, SETI desde a casa. O proxecto consiste en tomar prestada a capacidade de computacin dos ordenadores persoais de todas as persoas que queiran participar, utilizando soamente a mquina cando non est a traballar noutra cousa o programa funciona como se fose un protector de pantalla, que se activa debido inactividade. O proxecto funciona da seguinte maneira: o telescopio de Arecibo recolle informacin de maneira continua, varrendo todo o ceo cada 9 meses. Os datos de radio son enviados Universidade de Berkeley, onde se fragmentan en pequenos rexistros de 107 segundos de duracin que son distribudos polos ordenadores dos participantes. O programa que se instala no ordenador persoal est deseado para buscar sinais sospeitosas de ser artificiais producidas por algunha intelixencia e enviar os resultados de volta a Berkeley.

154

Os dados do reloxeiro

Os impulsores do proxecto estimaron que se uniran a este entre 200 000 e 300 000 persoas. No momento de escribir este artigo (xullo de 2004), hai inscritos 5 071 177 usuarios. Calquera persoa con ordenador e conexin rede pode participar no maior experimento de computacin xamais desenvolvido e implicarse directamente na busca cientfica de vida extraterrestre; non fai falla ter coecementos cientficos nin informticos, basta con descargar e instalar o software que se ofrece na pxina web do proxecto. No caso de detectarse un sinal extraterrestre notificarase rapidamente aos gobernos e axencias de prensa, e os computadores implicados sern considerados codescubridores. O profesor Sagan sera feliz vendo cinco millns de terrcolas analizando os sons que chegan do espazo, na procura de rachar coa soidade csmica. Ligazns Cosmos, de Carl Sagan: http://www.editorial.planeta.es/07/07.asp?field=Titulo&Text=cosmos& IDLIBRO=12333 Carl Sagan: http://www.planetary.org/spanish/eSagan_index.html http://en.wikipedia.org/wiki/Carl_Sagan http://www.cosmicvoyage.org/cv_sagan.htm A Sociedade Planetaria: http://www.planetary.org SETI@home: http://setiathome.ssl.berkeley.edu/ As placas dos Pioneer e Voyager: http://en.wikipedia.org/wiki/Pioneer_plaque http://en.wikipedia.org/wiki/Voyager_Golden_Record

Cinco millns de terrcolas procura da msica celestial

155

O observatorio de Arecibo: http://www.naic.edu/ Os 500 supercomputadores mis rpidos do planeta: http://www.top500.org/

A ECUACIN DRAKE PARA CALCULAR COMPAEIROS DE GALAXIA

A busca de vida intelixente fra do noso planeta xa est en marcha, mais que posibilidades hai de que existan realmente civilizacins extraterrestres cunha tecnoloxa avanzada, con capacidade de comunicacin interplanetaria? posible que moitas. Leccin de humildade a nosa especie algo extraordinario e excepcional dentro do Universo coecido? As grandes relixins consideran que os seres humanos e o planeta Terra ocupan un lugar privilexiado no Cosmos, que o Universo foi creado hai uns 6000 anos para deleite do Homo sapiens. Hai tres mil anos non haba maneira de contrastar estas ideas, mais agora, grazas exploracin cientfica do Cosmos, sabemos moito mis: a Terra non est no centro do Universo, nin sequera o Sol; o Sistema Solar est nunha barriada perifrica da galaxia Va Lctea. Esta galaxia tampouco est no centro do Universo, nin a nica, xa que hai centos de miles de millns de galaxias distribudas nun Universo de distancias inmensas. Tampouco somos importantes en tempo: a nosa especie leva existindo un 0,002% do tempo que transcorreu desde o Big-Bang. Vivimos nunha insignificante mouta de po que flota nun vasto Universo. Emperadores da nada En verbas de Carl Sagan: Esa mouta de po a nosa casa. Nela toda a xente que amas, toda a xente que coeces, toda a xente da que oches falar algunha vez, todos os seres humanos que existiron, viviron as sas vidas. O conxunto dos nosos praceres e sufrimentos, miles de confiadas relixins, ideoloxas e doutrinas econmicas, cada cazador e recolector, cada heroe e covarde, cada creador e destrutor de civilizacin, cada rei

158

Os dados do reloxeiro

e campesio, cada parella de namorados, cada nai e pai, e neno esperanzado, inventor e explorador, cada mestre de moral, cada poltico corrupto, cada superestrela, cada lder supremo, cada santo e pecador na historia da nosa especie viviu aqu, nunha mouta de po. A Terra un lugar moi pequeno nun vasto escenario csmico. Pensa nos ros de sangue derramados por todos eses xenerais e emperadores que, na sa gloria e triunfo, puideron converterse nos donos momentneos dunha fraccin dunha mouta de po. Pensa nas crueldades sen fin feitas polos habitantes dunha esquina deste pxel sobre os dificilmente distinguibles habitantes de calquera outra esquina, que frecuentes os seus malentendidos!, que dispostos estn a matarse uns a outros!, que ferventes os seus odios!. Un intento coa ecuacin Drake Mais volvamos ao principio; cantas posibilidades hai de que existan outras moutas de po similares nosa? Pode facerse un clculo aproximado utilizando unha ecuacin desenvolvida polo cientfico Frank Drake en 1961; trtase da simple multiplicacin de varios factores: N= N* fp ne fl fi fc fL. N, o nmero que andamos a buscar, representa a cantidade de civilizacins na Va Lctea capaces de comunicarse con outros planetas e depende dos seguintes valores: - N*: nmero de estrelas na Va Lctea. A estimacin actual duns 400 mil millns. (Nalgunhas formulacins da ecuacin utilzase a variable R en lugar de N*. R a taxa de formacin de estrelas adecuadas para a aparicin de vida). - fp: a fraccin de estrelas con sistemas planetarios. Os cosmlogos calculan que entre un 20-50% das estrelas poden ter planetas dando voltas arredor delas. - ne: o nmero de planetas, por cada unha desas estrelas, que son ecoloxicamente propicios para a vida esa vida, claro, non precisa parecerse que existe na Terra. Calclase que entre 1 e 5.

A ecuacin Drake para calcular compaeiros de Galaxia

159

- fl: a fraccin deses planetas en que, finalmente, se desenvolve a vida. As estimacins van desde o 100% at preto do 0%. Carl Sagan, sendo conservador, calculaba un 30%. - fi: a fraccin dos planetas con vida nos que xorde vida intelixente. Este volve ser un valor difcil de calcular, polo que as opinins dos cientficos volven estar entre o 100% e preto do 0%. - fc: a fraccin dos planetas con vida intelixente que emiten ao espazo sinais detectables. Entre un 10-20%, para ser conservadores. - fL: a fraccin do tempo de existencia dun planeta onde existe vida intelixente con capacidade de comunicarse. Este ltimo factor moi interesante xa que a todos os clculos anteriores hai que engadirlles o perodo de tempo en que ocorren; e o tempo, igual que as distancias, terriblemente inmenso cando falamos en termos csmicos. Por exemplo, o planeta Terra ten unha esperanza de vida duns 10 mil millns de anos dos que xa leva consumidos a metade, mais durante todo ese tempo tan s existiu vida intelixente que emite sinais ao espazo ondas de radio nas ltimas dcadas; ou sexa, unha fraccin de 1/10 000 000 do tempo total. Cal o valor de N? Existe vida intelixente a fra? Sendo moi agarrados e conservadores, temos un resultado final de entre 1 e 10. Mais, por exemplo, simplemente incrementando o perodo de tempo de existencia das civilizacins, supoendo que non se autodestren pouco despois de alcanzar coecementos tecnolxicos o que, por desgraza, pode pasar con ns, o valor de fL pode ser tranquilamente de 1/100, o que nos dara un valor de N de 10 000 000. Hai moitas combinacins posibles das variables que acabo de comentar, podes investigar con elas na ligazn indicada abaixo. Fe csmica Agora mesmo poden existir, tan s na galaxia Va Lctea, entre 1 e 10 000 000 de planetas con vida intelixente. Ter cada un deles, como aqu, centos de relixins proclamando sen rubor que o Universo foi feito para o seu deleite? Existirn en todos eses planetas, en todas esas

160

Os dados do reloxeiro

outras moutas de po, guerras estpidas pola supremaca de cada chauvinismo particular? Ligazns Proba diferentes combinacins da ecuacin Drake: http://www.seti.org/site/pp.asp?c=ktJ2J9MMIsE&b=179074