numer

wiosna 2009

Jak zwykle autorzy starzy i debiutanci. Marcin Strembski drc histori zastosowania Bf 109 w Szwajcarii ju niedugo chyba dokopie si gdzie w okolice Zurichu Ale warto moim skromnym zdaniem jest coraz ciekawiej. Przy okazji w imieniu Autora i redakcji powtrz podzikowania Helmutowi Schmidtowi (http:// flyingart.twoday.net) za udostpnienie ilustracji. Druga cz opowieci Krzysztofa Haadaja o polskich Mauserach te godna uwagi. Ciekawe czym krzyhal zajmie si w nastpnej kolejnoci? Debiutant Sawomir Walenczykowski przypomina nieco zapoznan histori dziaa w dolinie Valdres w rodkowej Norwegii. To przyczynek do pewnej refleksji jak mao w gruncie rzeczy wiemy o drugiej wojnie. Jan Baryko tym razem gwnie w oparciu o materiay z lexikon-der-wehrmacht, ale nie tylko przedstawia jednostki propagandowe armii niemieckiej. Nader interesujca to lektura. A marzy si, by znalaz si kto obeznany z analogicznymi formacjami w dajmy na to RKKA. Kolejny debiutant, Marek Gabryszuk, podj prb (std ta dyskusyjno w podtytule) odtworzenia organizacji francuskiego puku piechoty z lat 1939-1940. Na ile udan, niech osdz czytelnicy. Warto na pewno podyskutowa, tym bardziej e to naprawd mao znane w Polsce zagadnienia. Marcin Skrzypacz tym razem na ldzie artyleria Legionw Polskich. Mam nadziej, e to pierwsza (nomen omen) jaskka pierwszowojennych tekstw. Pawe Piwoski jak zwykle o Niemcach w Japonii. Krtko, ale treciwie. I ju zupenie na koniec bardziej ni zwykle rozronity dzia recenzji ukasz Pasztaleniec z aptekarsk dokadnoci pochyla si nad kolejnymi tekstami o swoim idolu. Rafa Biakowski za jak walec parowy miady ksik pewnego utytuowanego autora. Tadeusz Zawadzki (TZaw1) PS Na s. 64 pojawi si nowy tekst. Powody dla ktrych tak si stao wyjaniam we wstpie do artykuu. TZ

Biuletyn DWS.org.pl
spis treci
Marcin Strembski (net_sailor)

Bf 109 F w Szwajcarii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Pilatus utracona szansa? Glosa do losw szwajcarskich Bf 109 . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Krzysztof Haadaj (krzyhal)

Polskie Mausery. Cz druga: karabinki . . . . . . . . . . . . . 6

Sawomir Walenczykowski (Slavomir)

Valdres Zapomniana bitwa kampanii norweskiej 1940 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Jan Baryko (Giovanni)

Propaganda w armii niemieckiej. Organizacja oddziaw propagandowych i charakter propagandy przeznaczonej dla onierzy . . . . . . . . . . . 20
Marek Gabryszuk (MG75)

Zarys organizacji puku piechoty armii francuskiej w 1940 roku. Artyku dyskusyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Marcin Skrzypacz (virtualbob)

Pierwsze dziaa Wojska Polskiego artyleria Legionw Polskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Pawe Piwoski (hayabusa)

Biuletyn.DWS.org.pl nr 4 wiosna 2009

Wydawca, redakcja, DTP: Tadeusz Zawadzki biuletyn-dws@pro.wp.pl Projekt graficzny: Teresa Oleszczuk Biuletyn jest bezpatny. Prawa Autorw s chronione ustawami i konwencjami midzynarodowymi. Kopiowanie, przedruk i wykorzystanie fragmentw obszerniejszych ni przewiduje ustawa tylko za zgod Autorw.

Junkers Ju 87 A w Japonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
ukasz Pasztaleniec (Janowiak)

Kilka uwag na marginesie pewnego artykuu . . . . . . . 55 Glosa do trzech artykuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Rafa Biakowski (Zelint)

Recenzja: Lech Wyszczelski, W obliczu wojny. Wojsko Polskie 1935-1939 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Tadeusz Zawadzki (TZaw1)

Tymoteusza Pawowskiego Lotnictwo myliwskie w Europie w 1939 r. Notatki na marginesach . . . 64

Biuletyn DWS.org.pl
Bf 109 F w Szwajcarii

@ Marcin Strembski (net_sailor)

W 1942 r. Szwajcaria znajdowaa si w bardzo trudnym poeniu. Cakowicie otoczony przez III Rzesz lub jej sojusznikw kraj bardzo stara si zachowa neutralno w trwajcym wiatowym konflikcie. Byo to tym bardziej trudne, e w duej mierze Szwajcaria bya zalena od dostaw surowcw z Niemiec. Dlatego losy niemieckich zag i ich samolotw ldujcych na terytorium Konfederacji stanowi ciekawy przykad do elastycznego podejcia Helwetw do kwestii internowania. Incydent z dwoma Messerschmittami bardzo si umidzynarodowi angaujc w spraw coraz wicej zainteresowanych stron, ale wszystko po kolei

Typ

W.Nr. Oznaczenie

Jednostka

Pilot

Bf 109 F-4/Z Bf 109 F-4

7605 niebieska 10 10.(Jabo)/JG 2 7197 biaa 9

Fw Martin Villing

10.(Jabo)/JG 26 Ogfr Heinz Scharf

Ci wspaniali mczyni
Pnym popoudniem 25 lipca 1942 r. z podparyskiego lotniska Le Bourget wystartoway do lotu transferowego dwa myliwce Bf 109 F zwane popularnie Friedrichami. Za ich sterami zasiadali Feldwebel Martin Villing i Obergefreiter Heinz Scharf z Ergnzungs-Jagdgruppe Sd. Plan lotu wskazywa jako punk docelowy lotnisko Mnchen-Riem. Po drodze przewidziano tylko krtki postj na zatankowanie maszyn we Freiburgu. Jednak jeden z pilotw, Fw Villing, mia wasne plany, umyli sobie bowiem wykona przy okazji przelot nad rodzinn miejscowoci Stockach. Aby odwiedzi to pooone nad brzegiem Jeziora Bodeskiego miasteczko trzeba byo nadoy nieco drogi i polecie bardziej na poudnie. To nieznaczne w sumie naruszenie dyscypliny nie miaoby zapewne adnych negatywnych skutkw, gdyby nie napotkany nad Francj front atmosferyczny. Spowodowa on, e obaj piloci chcc unikn burzliwej pogody obrali jeszcze bardziej poudniowy kurs. Tym sposobem dwa zagubione Friedrichy znalazy si nad Szwajcari. Co gorsza, w myliwcach koczyo si paliwo i trzeba byo szuka dogodnego miejsca do ldowania. Przez okno w chmurach piloci dostrzegli due miasto Berno. W pobliu pooone byo podmiejskie lotnisko Belp, na ktrym jako pierwszy wyldowa Fw Villing. Do tej pory wiernie mu sekundujcy Ogfr Scharf uzna pas za zbyt krtki i odlecia szuka dogodniejszego ldowiska. Powrci jednak po kilkunastu minutach i, gdy okazao si, e samolot Villinga ju skoowa z pasa, wyldowa dosownie na ostatnich kroplach paliwa, koczc dobieg z zatrzymanym silnikiem. Obaj piloci zostali internowani. Szwajcarzy obeszli si z Niemcami nad wyraz uprzejmie. Zakwaterowano ich w hotelu oraz umoliwiono kontakt z lotniczym attach dziaajcym przy niemieckiej ambasadzie,

Oberstem Helmutem Grippem. To ostatnie byo o tyle istotne, e pozwolio oddali od lotnikw podejrzenie o dezercj. Poza tym, mieli oni niemal pen swobod poruszania si po okolicy, a lokalna mniejszo niemiecka zoya si nawet na cywilne ubrania dla obu pilotw i wypat comiesicznej pensji (jej wysoko bya zrnicowana zalenie od rangi). Ta sielanka nie trwaa dugo. Miesic pniej, 24 sierpnia, w Szwajcarii wyldowa angielski Mosquito, ktry wykonywa rozpoznanie nad Wochami. Zaoga w skadzie Flt Lt Gerry R. Wooll (pilot) i Sgt John Fielden (nawigator) z powodu wycieku w ukadzie chodzenia prawego silnika nie bya w stanie powrci do Anglii i wybraa internowanie w neutralnym kraju1. O zatrzymaniu dwch lotnikw RAF-u dowiedzia si bardzo energiczny2 attach lotniczy brytyjskiej ambasady, Air Commodore Ferdinand Freddie West. Rozpocz on negocjacje majce na celu zwolnienie zaogi rozpoznawczego Mosquito. Poniewa caej sytuacji uwanie przygldali si niemieccy i woscy dyplomaci, Szwajcarzy nie mogli zgodzi si na wypuszczenie lotnikw. W myl prawa midzynarodowego byoby to potraktowane jako dziaanie na korzy jednej z wojujcych stron. Gdy jeszcze trway rozmowy w Szwajcarii znalaz si kolejny zbkany samolot. By to woski Fiat G.50bis A.S. (M.M. 6158), ktrym 21 wrzenia Maresciallo Alfredo Porta wyldowa na lotnisku w Emmen3.
1 De Havilland D.H. 98 Mosquito PR Mk.IV kod G-LY (s/n DK310) z 1 PRU. By to pierwszy rozpoznawczy Mosquito, ktry ldowa na obcej ziemi. Przed ldowaniem zaoga przystpia do przykrego obowizku konsumpcji map fotografowanych rejonw. Mimo, e mapy byy wykonane z jadalnego ryowego papieru, z powodu nudnoci (synna angielska kuchnia!) lotnikom nie udao si dokoczy dziea zniszczenia i Szwajcarom dostay si mniej wane fragmenty mapy. Tu po ldowaniu w Belp pilot prbowa jeszcze zniszczy samolot strzelajc w zbiorniki paliwa, lecz jak na zo drewniane cudo nie chciao si zapali. 2 Pod tym eufemizmem kryje si aktywna dziaalno na rzecz brytyjskiego wywiadu. Ten niepozorny kaleka (podczas I W straci nog) musia zale Niemcom mocno za skr skoro zdecydowali si wyznaczy nagrod za jego gow. Na szczcie A/Cdre West porusza si po Szwajcarii wycznie w towarzystwie ochroniarzy. 3 Tego dnia woski pilot wraz z czterema kolegami mia przeprowadzi nowo wyprodukowane myliwce z Turynu do szkoy lotniczej w Ghedi. Niestety wkrtce po starcie, z powodu gstego zachmurzenia, Porta straci z oczu swoich towarzyszy. Nie zdajc sobie sprawy z tego, e w jego myliwcu doszo do awarii kompasu (jak si pniej okazao odchylenia od prawidowego kursu dochodziy do 75 stopni!) kontynuowa samotny lot. Gdy wskanik paliwa zacz wskazywa rezerw pechowy pilot zdecydowa si przyziemi na najbliszym dostpnym lotnisku. Dopiero podczas podejcia do ldowania zauway szwajcarskie oznakowania na zaparkowanych przy pasie samolotach, ale niski poziom paliwa

numer

wiosna 2009

Biuletyn DWS.org.pl
[za:] Me 109 F Ersatzteil-Liste

To zdarzenie pozwolio na znalezienie kompromisowego rozwizania, satysfakcjonujcego kad ze stron. Ustalono, e dla zachowania rwnowagi zostan zwolnieni wszyscy lotnicy: dwch Niemcw, dwch obywateli Brytyjskiej Wsplnoty Narodw4 i jeden Woch. Pierwsi wyjechali piloci RAF-u. W zaplombowanym wagonie kolejowym przejechali przez vichystowsk Francj do neutralnej Hiszpanii skd nastpnie odlecieli do Wielkiej Brytanii. 21 grudnia 1944 r. Villing i Scharf zostali odstawieni do granicy Rzeszy. Tego samego dnia do Woch powrci take Alfredo Porta5.

i ich latajce maszyny

W przeciwiestwie do pilotw z samolotami postpowano bardzo restrykcyjnie. Chocia Friedrichy wzbudziy w Szwajcarii spore zainteresowanie pocztkowo nie wykonywano na nich adnych lotw. Jedynie poszczeglne elementy patowcw zostay dokadnie zmierzone i opisane. Oba Meserschmitty przystosowane byy do roli Jabo (JagdBomber) miay podkadubowe pylony ETC 500/IX b suce do przenoszenia pojedynczej bomby i panele sterujce ZSK 224 A w kabinach. W obu patowcach na tylnej czci kaduba znajdoway si cztery zewntrzne sztabki, ktre wzmacniay poczenie kaduba ze wspornikiem usterzenia. Bf 109 F-4/Z W.Nr. 7605 zewntrznie odrnia si jedynie kolistymi wnkami podwozia gwnego. Wiksze rnice kryy si wewntrz konstrukcji. Poniewa egzemplarze oznaczone liter Z miay dodatkowo instalacj GM-1, ktra pozwalaa na zwikszenie mocy silnika w locie na duej wysokoci to W.Nr. 7605 take takow posiada6. O dziwo ta instalacja nie wzbudzia wikszego zainteresowania Helwetw. Duo ciekawsze okazao si urzdzenie do zimnego rozruchu (Mischanlage), ktre wydatnie uatwiao uruchomienie silnika przy niskiej temperaturze dziki rozrzedzeniu oleju po dodaniu do obiegu niewielkiej iloci paliwa7. Ta niewtpliwie przydatna w alpejskim klimacie innowacja zostaa zarekomennie pozostawia ju wyboru (waciwie paliwomierz te nie dziaa zupenie prawidowo, bowiem w zbiornikach pozostao jeszcze 156 litrw paliwa). 4 To okrelenie jest chyba najbardziej cise, poniewa z tej dwjki tylko Sgt John Fielden by Brytyjczykiem natomiast Flt Lt G. R. Wooll pochodzi z Kanady. 5 Z caej pitki tylko dwch pilotw przeyo wojn. Po powrocie Fw Villing dosta przydzia do JG 5. Walczc w szeregach tej jednostki, stacjonujcej na dalekiej pnocy, zosta asem z 21 zwycistwami powietrznymi. Po wojnie powrci do rodzinnego Stockach. Flt Lt Woolla w lutym 1943 r. odesano do Kanady gdzie zosta oblatywaczem w tamtejszych zakadach produkujcych Mosqiuto. Po zakoczeniu wojny zakupi farm i zabra si za upraw ziemi. 6 System doadowujcy skada si z butli ze skroplonym podtlenkiem azotu umieszczonych w skrzydach, za wnkami podwozia i przewodw doprowadzajcych ciecz do silnika. W literaturze czsto przyjmuje si, e Bf 109 F-4 z GM-1 wyrniay si gbsz chodnic oleju i migem o szerszych opatach. Zdjcia W.Nr. 7605 tego nie potwierdzaj. Egzemplarz ten ewidentnie mia standardow chodnic Fo 827 i migo VDM 9-12010 A, przez co z zewntrz by nie do odrnienia od pozostaych Friedrichw. O obecnoci instalacji na tym samolocie wiadczy zachowana dokumentacja (Bordbuch) i zdjcie maszyny z uniesion pokryw silnika, na ktrym wida przewd doprowadzajcy podtlenek azotu do sprarki silnika. 7 Sercem ukadu by zawr NW 4, ktre w trakcie rozruchu silnika pobiera paliwo z przewodu zwrotnego pompy wtryskowej i doprowadza je do ukadu smarnego silnika. Ilo dodawanego paliwa bya regulowana czasem wtrysku (urzdzenie pracowao ze sta wydajnoci 1 litra w cigu 22 s). W samolotach bez tej instalacji mieszank oleju z benzyn trzeba byo przygotowa przed startem i napeni ni zbiornik oleju. Wane byo cise zachowanie odpowiednich proporcji i iloci obu skadnikw stosownie do temperatury zewntrznej i przewidywanego czasu lotu. Jeli przed lotem okazao si, e ktrykolwiek z tych parametrw uleg zmianie naleao przygotowa now mieszank. Nic wic dziwnego, e system pozwalajcy na elastyczne sterowanie skadem mieszanki spotka si z takim zainteresowaniem.

Urzdzenie do zimnego rozruchu: 1) zawr przelotowy NW 4, 2) kolanko, 3) przewd pobierajcy paliwo 4) przewd wstrzykujcy paliwo do obiegu smarnego (zakoczony dysz), 5) zacisk, 6) blaszka mocujca

[za:] Me 109 F Ersatzteil-Liste

Pancerny zagwek stosowany na Bf 109 F. Jego konstrukcja bya dla Szwajcarw punktem wyjcia do stworzenia analogicznej ochrony dla pilotw Emili

dowana do wprowadzenia na szwajcarskich myliwcach, ale niestety dalszy bieg sprawy nie jest znany. Podczas ogldzin sporo uwagi powicono rwnie silnemu opancerzeniu kokpitu, na ktre skaday si 60-mm szyba pancerna (zamocowana na wiatrochronie) oraz stalowa pyta chronica gow i ramiona pilota (umieszczona w rodkowej, odchylanej czci oszklenia kabiny). Pniej pancerny zagwek o podobnej konstrukcji zabudowano eksperymentalnie na jednym z wasnych Bf 109 E. Na prby z opancerzeniem Emili zdecydowano si bardzo pno bo dopiero w 1945 r. Jednak mimo wyprodukowania pewnej iloci pancernych pyt, do ich upowszechnienia nie doszo. Pod koniec lutego 1943 r. samoloty zostay rozmontowane i przewiezione do zakadw F+W Emmen (Eidgenssische Flugzeugwerk Emmen) gdzie je ponownie zoono. Tam na pocztku marca ogldaa je niemiecka delegacja ze znanym nam ju Oberstem Helmutem Grippem na czele. Ta inspekcja miaa zwizek z trwajcymi wanie negocjacjami w sprawie zakupu obu myliwcw przez szwajcarskie lotnictwo. EMD (Eidg. Militrdepartment) proponowao cen, za jak niegdy nabyto Bf 109 E-3a, czyli 300 000 frankw szwajcarskich za sztuk. Najwyraniej Niemcy uwaali, e nowoczeniejsze myliwce s warte o wiele wicej i nie zgodzili si na te warunki. Pniej ciar negocjacji przenis si na pomys wymiany internowa-

numer

wiosna 2009

4
Helmut Schmidt http://flyingart.twoday.net/

Biuletyn DWS.org.pl

Prba rekonstrukcji malowania Bf 109 F-4/Z W.Nr. 7605 wiosna 1943 r. Na podstawie fotografii fragmentw patowca mona stwierdzi, e grne i boczne powierzchnie maszyny zostay pokryte farb KW 1 (szwajcarskim odpowiednikiem RLM 70). Powierzchni dolnych najprawdopodobniej nie przemalowywano, pozostawiajc je w kolorze RLM 76 z t doln oson silnika. Na znanych zdjciach zwraca uwag brak podkadubowego pylonu bombowego.

nych Friedrichw na dwa uywane Emile. Zalet tego rozwizania byo zdecydowane uproszczenie przyszej eksploatacji tych samolotw we Fliegertruppe, ktra dysponowaa ju flot myliwcw tej wersji. Poniewa produkcja Emili zakoczya si w 1941 r., Niemcy wytypowali do wymiany dwa uywane w szkolnictwie Bf 109 E-78. Niestety uzgodniona ju transakcja zostaa w ostatniej chwili odwoana przez stron niemieck i wymiana nie nastpia9. Friedrichy do koca wojny byy skadowane w Emmen. W 1943 r. zostay tylko przemalowane w szwajcarskie barwy (by moe miao to zwizek z nadziejami na ich pozyskanie dla Fliegertruppe). Jednake nie stanowiy one wasnoci Szwajcarw, wic nie przydzielono im kodw rejestracyjnych. Nastpio to dopiero w 1946 r., gdy pokonane Niemcy miay wiksze problemy, ni upominanie si o dwa internowane samoloty. I tak samolot W.Nr. 7605 otrzyma numer J-715 a W.Nr. 7197 oznaczono kodem J-71610. Wtedy te pozwolono sobie wykona na nich kilka lotw, lecz myliwce nigdy nie trafiy do jednostek liniowych. Ostatecznie Friedrichy zostay skrelone ze stanu z dniem 28 maja 1948 r. i wkrtce zomowane.

Osch Philippe, Les Messerschmitt 109 Suisses. The Messer schmitt Bf 109 in Swiss Service, Avions Hors Srie No 4, 1996 Kozaczuk Wadysaw, Biae krzye przeciwko czarnym: Szwajcaria w czasie II wojny wiatowej, Oficyna Polestar-Maccovey 2000 Instrukcje: Me 109 F Ersatzteil-Liste, April 1941 Das Anlassen von Flugmotoren im Winter, Gerte-Handbuch (Stand August 1942), Ausgabe September 1942 PS Poprawki i uzupenienia W poprzednich artykuach znalazy si pewne niecisoci, ktre niniejszym prostuj. W artykule Takie same, ale inne Bf 109 E w Szwajcarii (Biuletyn nr 2) na str. 17 bdnie przypisaem oprofilowany otwr na grzbiecie kaduba zaworowi odpowietrzajcemu instalacji paliwowej. W rzeczywistoci otwr suy do wentylacji przedziau baganika za kabin pilota, w ktrym umieszczono dodatkowy akumulator zasilajcy radio. Opary ulatniajce si z tego akumulatora mogy doprowadzi do zatrucia pilota, dlatego niezbdne byo wykonanie otworu wentylacyjnego. Na tej samej stronie w przypisie 8 znalaza si za jednym ze rde informacja e Me 109 D miay radiostacje typu FG II. Za spraw chochlika drukarskiego z oryginalnego tekstu znikno V, i z sidemki zrobia si rzymska dwjka. Faktycznie samoloty te byy fabrycznie wyposaone w niemieckie radiostacje FG VII (FuG VII) umoliwiajce komunikacj gosow. Niestety z powodu niezgodnoci czstotliwoci nie mogy by wykorzystywane do cznoci ze stanowiskami naziemnymi. Artyku o Bf 109 G (Biuletyn nr 3) naley uzupeni informacj, e zamiana celownikw na Revi C/12 D jest mocno akcentowania w szwajcarskiej literaturze przedmiotu, jednak z powodu szczupoci materiau fotograficznego dotychczas nie znalazem jej potwierdzenia. Przeciwnie, na nielicznych fotografiach kokpitw szwajcarskich maszyn wida celowniki Revi 16 B. Np. w instrukcji Me 109 G Betriebsvorschift z 18.09.1944 r. ilustrowanej zdjciami wzorcowego Gustawa ewidentnie widnieje celownik Revi 16 B, ale te wskanik ANF 2 co moe sugerowa, e udokumentowany samolot by internowan maszyn niemieck. Za niedocignicia serdecznie wszystkich przepraszam. M.S.

Marcin Strembski(net_sailor)
I am very grateful to Mr. Helmut Schmidt for making the Bf 109 F profile. I would like to thank for his patience in fulfiling my directions and introducing corrections. Bibliografia: Hoch Georg, Messerschmitt Me 109 in Swiss Air Force Service, 2008
8 Znane s ich numery seryjne: 3198 i 4973. Pierwszy z nich (W.Nr. 3198) by jak na wojenne warunki do wiekowy zosta zbudowany w 1939 r. jeszcze jako E-1 i potem przebudowany na E-7. Drugi pochodzi z kocowej serii produkcyjnej. 9 Dla kontrastu mona przytoczy losy wspomnianego wczeniej Mosquito s/n DK310. W sierpniu 1943 r. Szwajcarzy uzyskali zgod brytyjskiego rzdu na wykonanie na nim lotw zapoznawczych (otrzyma wtedy kod E-42). Rok pniej zakupili ten samolot. Nastpnie Mosquito zosta wypoyczony Swissairowi do nocnych lotw kurierskich (nosi wtedy cywiln rejestracj HB-IMO). Zanim cywilni piloci ukoczyli szkolenie pomys nocnych lotw upad i maszyn zwrcono Fliegertruppe gdzie suy pod oznaczeniem B-4. Po powanej awarii jednego z silnikw, w sierpniu 1946 r. maszyna zostaa ostatecznie uziemiona i posuya jako rdo czci zamiennych dla drugiego latajcego Mosquito (kod B-5). Ostatecznie 1 lipca 1951 r. samolot skrelono ze stanu i zomowano. 10 Brak jest jednak przesanek, aby sdzi, e te kody zostay kiedykolwiek namalowane.

numer

wiosna 2009

Biuletyn DWS.org.pl
Pilatus utracona szansa? Glosa do losw szwajcarskich Bf 109

@ Marcin Strembski (net_sailor)

Flieger Flab Museum, Dbendorf, Switzerland

Pobyt dwch Friedrichw w Szwajcarii jakkolwiek interesujcy, by tylko epizodem nie majcym dla Helwetw wikszego znaczenia. Nawet wymiana tych samolotw na dwa Emile zasadniczo nie poprawiaby sytuacji sprztowej, ktra z roku na rok robia si coraz gorsza. Na pocztku 1942 r. dowdca szwajcarskiego lotnictwa, Oberstdivisionr Hans Bandi otwarcie stwierdzi to o czym wszyscy wiedzieli od dawna Morane D-3800/3801 bdcy podstawowym samolotem myliwskim jest przestarzay i nie nadaje si do suby liniowej. Gotowo bojowa kilkudziesiciu zakupionych przed wojn Emili te nie przedstawiaa si imponujco. Z braku czci zamiennych blisko poowa Messerschmittw bya uziemiona. Co prawda w zakadach Doflug zostay zainicjowane prace nad na wersj rozwojow D-3801 z mocniejszym silnikiem tj. D-3802 jednak na konkretne efekty tych dziaa trzeba byo poczeka a do 1946 r.! Czy bya szansa na uniknicie tej przykrej sytuacji? Aby odpowiedzie na to pytanie musimy si cofn do 16 grudnia 1939 r., kiedy to w Szwajcarii zostaa zarejestrowana nowa firma lotnicza Pilatus Flugzeugwerke A.G. Zaoona przez znanych przemysowcw Georga M.E. Bhrle i Antoine Gazda fabryka pocztkowo skadaa si z samych biur, lecz w marcu 1940 w Stans koo Lucerny rozpocza si budowa hal produkcyjnych. Jednoczenie trway poszukiwania zamwie, zarwno w kraju, jak i za granic. Za spraw posiadajcego rozlege powizania w Rzeszy Georga Bhrle zarzd firmy nawiza kontakt z zakadami Messerschmitta w Augsburgu, ktre nie mogc podoa zamwieniom RLM (Reichsluftfahrtministerium) wanie szukay sposobw na zwikszenie produkcji swojego sztandarowego myliwca Bf 109. Nic dziwnego, e przedstawiciele Messerschmitta chtnie podchwycili pomys sprzeday Szwajcarom licencji jego na wytwarzanie. Pocztkowo bya mowa o licencji na Bf 109 E jednak zamwienia na t wersj powoli si koczyy, a w drugiej poowie 1940 r. na tamy produkcyjne powoli wchodzi Bf 109 F, zatem dalsze rozmowy dotyczyy ju produkcji tego ostatniego. Podczas negocjacji Niemcy postawili jednak do istotny warunek wszystkie wyprodukowane przez Pilatusa myliwce zostan odkupione przez III Rzesz (proponowana cena za uzbrojony samolot wynosia 200 000 CHF). O ile taka sytuacja nie przeszkadzaa szwajcarskim przemysowcom to rzd Konfederacji mia na ten temat inne zdanie, nie godzc si na produkcj samolotw na rzecz jednej z wojujcych stron. Na polecenie EMD dalsze rozmowy zostay zerwane. W ukoczonych

Szwajcarski lekki bombowiec i rozpoznawczy EKW C-35, jego podzespoy byy produkowane m.in. w zakadach Pilatus A.G.

w czerwcu 1941 r. zakadach Pilatusa rozpocza si produkcja podzespow do rodzimego samolotu obserwacyjnego EKW C-35 oraz odbyway si remonty szkolnych Bf 108. To ostatnie byo o tyle istotne e uksztatowao profil produkcyjny firmy na nastpne dziesiciolecia. Wracajc do 1942 r. to warto zaznaczy, e w poowie tego roku RLM stracio zainteresowanie kolejnymi Bf 109 F zamawiajc nowsze Gustawy. Gdyby rok wczeniej Pilatus podj licencyjn produkcj Friedricha, byby to idealny moment na rozwizanie wsppracy z Niemcami i rozpoczcie dostaw tych samolotw do Fliegertruppe. Miesiczny potencja produkcyjny fabryki na poziomie 1015 myliwcw pozwoliby na przezbrajanie co miesic minimum jednej Fliegerkompanie. Jednoczenie zapewnioby to regularne dostawy czci zamiennych uniezaleniajc Szwajcarw od zewntrznych rde. W przypadku podjcia licencji na Friedrichy niewykluczone, e nowe myliwce trafiyby do Fliegertruppe jeszcze wczeniej. By moe w toku rozmw udaoby si wynegocjowa, e np. co drugi lub co trzeci wyprodukowany samolot przejmowaliby Helweci. Warto w tym miejscu przypomnie, e takie umowy licencyjne z augsbursk wytwrni podpisywali np. Wgrzy na Bf 109 G.

Marcin Strembski (net_sailor)

numer

wiosna 2009

6
Polskie Mausery

Biuletyn DWS.org.pl

Cz druga: karabinki

@ Krzysztof Haadaj (krzyhal)

W przeciwiestwie do dugich karabinw powtarzalnych, ktre pod koniec XIX i na pocztku XX wieku byy podstawowym narzdziem walki dla piechoty, karabinki byy traktowane jako bro pomocnicza, suca gwnie do obrony wasnej. Stosowano je przede wszystkim w oddziaach kawalerii, artylerii, saperw i pozostaych sub. W kadej niemal armii karabinki wywodziy si konstrukcyjnie z karabinw, poprzez skrcenie dugoci luf oraz zastosowanie lejszych . Wyjtkiem jest armia francuska tutaj dugie karabiny Berthier Mle 07/15 bray swj rodowd z wczeniejszych krtkich muszkietonw1 Mle 90 i Mle 92. Powszechnym zjawiskiem byo take to, i prawie kady z rodzajw wojsk mia wasny typ karabinka. Kawaleria wyposaona bya w karabinki kawaleryjskie, artyleria natomiast w artyleryjskie. Inne byway karabinki dla andarmerii i inne dla saperw. Rnice byy na og niewielkie, sprowadzay si na przykad do innego rozmieszczenia strzemion dla pasw nonych na boku lub od spodu to za wynikao z odmiennego sposobu przenoszenia broni. Przewanie formacje piesze nosiy karabiny lub karabinki na pasie na prawym ramieniu (prawa rka trzyma wtedy za pas) lub bezporednio na ramieniu (lewym, lewa rka podtrzymuje wtedy stopk kolby). atwo jest przenie wtedy karabin do pozycji bojowej. Bronie jezdne zazwyczaj przenosiy karabinki przewieszone ukonie przez plecy. Wtedy lepiej i wygodniej jest kiedy bro ley pasko, bokiem na plecach jedca. Rce pozostaj wolne dla powodowania koniem i do lancy lub szabli. Na przeomie wiekw innym, dosy czsto spotykanym sposobem przewoenia karabinkw w kawalerii byo stosowanie skrzanych olster przy siodach. Niektre karabinki miay nakadki na luf, a inne nie. Czasami rniy si midzy sob dugoci. Mogy te mie, lub nie, moliwo mocowania bagnetu. Wynikao to gwnie z innych potrzeb i zastosowa w danym rodzaju wojska. W ostatniej dekadzie XIX wieku podstawowym systemem broni strzeleckiej piechoty Cesarstwa Niemieckiego by Gewehr 88. Jego odpowiednikiem dla kawalerii, artylerii i pozostaych rodzajw broni i sub by Karabiner 88, a take wyposaony w kolik Karabiner 91. Jak ju wspomniano w pierwszej czci, ten niezbyt udany system broni zaczto wkrtce wymienia na inny.

KARABINER 98
Kiedy w Niemczech powstawa nowy karabin piechoty, rwnolegle prowadzone byy prace nad nowym, zwizanym z nim konstrukcyjnie karabinkiem. Ju w 1898 roku wyprodukowano pierwsze egzemplarze do testw w oddziaach. By to tak zwany Versuchskarabiner, czyli karabinek prbny, wytworzony w liczbie ok. 3000 sztuk. Wyglda jak karabin, ktremu po prostu obcito luf. oe ze znanym ju chwytem pistoletowym sigao a do wylotu lufy. Zakoczone byo niezbyt masywnym okuciem stanowicym jednoczenie podstaw i oson muszki. Nakadka sigaa od podstawy celownika do wylotu cakowicie zakrywajc luf od gry. Bro miaa bczek tylny wski z kanalikiem i staym strzemieniem po lewej stronie. Bczek trzymany by przez spryn tak jak w karabinie. Celownik krzywiznowy z krzywizn w ramieniu systemu Lange, jednak duo mniejszy i krtszy ni w karabinie wyskalowany od 200 m do 1200 m. Rczka zamka miaa ksztat wygitej szpatuki i opuszczona bya w d bardzo blisko przylegajc do oa. Wewntrzna powierzchnia bya moletowana. Ten ksztat rczki uatwia przewoenie karabinka w olstrze. Rozwizanie takie byo ju stosowane we wczeniejszym karabinku Kar. 88. Kabk by troch mniejszy ni karabinowy i nie mia w przedniej czci otworu do klamry pasa. Pas by mocowany do boku kolby przez przecignicie przez poduny otwr i blokowany specjaln klamr po prawej stronie. W tym modelu karabinka nie byo moliwoci stosowania bagnetu. Wyniki prb w jednostkach nie wypady zbyt korzystnie i zosta on wkrtce wycofany. W jego miejsce wprowadzono drugi wzr karabinka, okrelany czasem jako Karabiner 98A. Litera due A wzita zostaa od niemieckiego Aufpflanzvorrichtung oznaczajcego nasad bagnetu, gdy faktycznie bro bya w ni wyposaona. Wystpowao kilka nieznacznie rnicych si midzy sob odmian dla kawalerii i artylerii. Decyzj Cesarza Wilhelma II z czerwca 1902 roku oficjalnie przyjto do uzbrojenia jeden wsplny typ nazwany po niemiecku Einheitskarabiner 98, co mona przetumaczy jako karabinek oglno wojskowy. Kolba i chwyt pistoletowy jednoznacznie wskazuj na rodowd broni. Rczka zamka identyczna jak u poprzednika szpatukowata. Celownik systemu Lange, nieco wikszy, wyskalowany od 300 m do 1800 m. Karabinek ten nie mia bczka tylnego. oe gadkie bez obie chwytowych, sigao do bczka przedniego bardzo podobnego do karabinowego o ksztacie litery H, ale

1 Francuskie Mousqueton oznacza karabinek.

numer

wiosna 2009

7
Krzysztof Haadaj (krzyhal)

Biuletyn DWS.org.pl

Wczesne wzory karabinkw Od gry: 1) 7,9257mm Karabiner 88; 2) 7,9257mm Versuchskarabiner 98; 3) 7,9257mm Einheitskarabiner 98

bez haczyka i ze staym strzemieniem z lewej strony. Bczek ten by mocowany za pomoc wkrtu z prawej strony i otacza, podobnie jak w karabinie, komor nasady bagnetu. Jednak oe nie koczyo si wraz z bczkiem. Wodzido bagnetu i otwr na wycior byy opuszczone kilka milimetrw, za przez otwr w komorze nasady, bezporednio pod luf przechodzia, dosy cienka przednia cz oa, sigajca do wylotu lufy. Ta zakoczona bya oson podstawy muszki. Nakadka sigaa od podstawy celownika do bczka, ktry poprzez przetoczenie w grnej swej czci, obejmowa i utrzymywa j od przodu. Te pierwsze karabinki obu modeli byy zaprojektowane do naboi Patrone 88. Poniewa w Niemczech przyjto now amunicj, konieczne stao si dostosowanie karabinkw. Niestety, nowe S-Patrone powodoway tak duy odrzut, huk i bysk, e praktycznie niemoliwe byo stosowanie tak zmodernizowanej broni w oddziaach wojskowych. W roku 1905 podjto decyzj o zaprzestaniu produkcji takich karabinkw. Tym bardziej, e w cigu trzech lat wytworzono ich tylko okoo 20 000 sztuk. Produkowane byy jedynie przez Arsena Krlewski w Erfurcie. Wikszo z nich przekazano do jednostek w Afryce i oddziaw Wschodnioazjatyckiego Niemieckiego Korpusu Ekspedycyjnego. Jest dosy mao prawdopodobne, aby jakie egzemplarze byy uywane przez polskich onierzy. Jednake wydaje si celowe ich krtkie omwienie, gdy byy to pierwsze karabinki oparte na systemie 98, w naszej literaturze praktycznie ignorowao si ich istnienie, natomiast problemy z ich dostosowaniem do nowej amunicji spowodoway podjcie prac nad kolejnym wzorem karabinka, ktry to, jak si miao okaza znacznie pniej, nie tylko by uywany ale i produkowany przez Polakw.

KARABINER 98AZ
W roku 1908 po trwajcych dwa lata intensywnych badaniach i testach przyjty zosta nowy karabinek znany w literaturze przedmiotu jako Karabiner 98AZ. Podobnie jak poprzednio A oznaczao Aufpflanzvorrichtung czyli nasad bagnetu, natomiast due Z oznaczao Zusammensetzvorrichtung, czyli po polsku kolik element pozwalajcy na zestawienie kilku karabinkw razem w kozy. Naley zaznaczy, e nie jest to prawidowa oficjalna nazwa tej broni na komorach zamkowych wybijano jedynie Kar.98 lecz zwyczajowa, stosowana dla odrnienia tego konkretnie wzoru. Zreszt, take i ta nazwa zostaa z czasem zmieniona. Karabinek ten od pocztku zosta zaprojektowany do nowej amunicji z pociskami ostroukowymi. Dziki zastosowaniu duszej lufy udao si obniy odrzut i pomienno podczas wystrzau do znonego i akceptowalnego poziomu, aczkolwiek znacznie wyszego ni w dugim karabinie. Kolba i szyjka chwytu pistoletowego o znanym ju ksztacie przechodzce w gadkie oe sigajce prawie wylotu lufy. Nakadka na luf duga od tulei komory oporowej z otworem na celownik do bczka przedniego. Bczek blisko wylotu lufy, cofnity tylko nieco ponad dugo wodzida bagnetu. To z kolei musiao mie niewielkie wybranie pod oson muszki, gdy oba te elementy wzajemnie nachodziy na siebie. Osona chronia muszk tylko z bokw i od strony wylotu miaa jedyny w swoim rodzaju szeroki zaczep sucy do mocowania ochraniacza wylotu lufy (jego popularna ale nieprawidowa nazwa zapiaszczacz). W czasie wojny zaczep ten suy te do mocowania tumika pomieni. Bczek przedni by podobny w dolnej czci do karabinowego, natomiast grn cz tworzya wypuka klapka umocowana

numer

wiosna 2009

8
Krzysztof Haadaj (krzyhal)

Biuletyn DWS.org.pl

Karabinki Mauser Od gry: 1) 7,9257mm Karabiner 98 AZ; 2) 7,9257mm Karabiner 98AZ Kriegsmodell (z tumikiem pomieni); 3) 7,9257mm karabinek wz. 98 PWU (z zakrzywion rczk zamka); 4) 7,9257mm karabinek wz. 98 PWU (z prost rczk zamka); 5) 7,9257mm karabinek wz. 29 (z prost rczk zamka); 6) 7,9257mm karabinek wz. 29 (z zakrzywion rczk zamka); 7) 7,9257mm karabinek wz. 98/29

numer

wiosna 2009

Biuletyn DWS.org.pl
rw i pionierw, jednostki cznoci, lotnictwo, marynark wojenn, jednostki transportowe oraz co moe dziwi przez strzelcw wyborowych3. Chtnie byy te uywane pod koniec wojny, z racji wikszej porcznoci ni normalne karabiny, przez oddziay szturmowe tzw. Stosstruppen, Sturmtruppen lub Sturmabteilungen4. Karabinki produkowane byy tylko przez Arsenay Krlewskie. adna z firm prywatnych nie braa udziau w ich wytwarzaniu. Najwikszy udzia w produkcji mia Arsena w Erfurcie, za najmniej powstao w Spandau. Pozostae dwie wytwrnie pastwowe produkoway karabinki gwnie przed wybuchem wojny. Jedynie w Gdasku, w roku 1918 ponownie doprowadzono do wytworzenia pewnej partii tej broni. Dowiadczenia wojenne w uytkowaniu broni tego rodzaju wymusiy wprowadzenie pewnych modyfikacji. Po roku 1915 zaczto wprowadza obienia chwytowe po bokach oa, na wzr tych z karabinu oraz podstaw do rozbierania zamka na kolbie. Poniewa by to proces rozoony w czasie, spotka mona bro ju ze obieniami, ale jeszcze bez kowadeka rzadziej odwrotnie. Mona przyj, e od wiosny 1917 praktycznie wszystkie nowo wyprodukowane karabinki miay ju jedno i drugie. Problemy z pozyskaniem w czasie wojny wystarczajcych iloci odpowiednio sezonowanego drewna orzecha zmusi wytwrcw do wprowadzenia karabinkw z drewna bukowego. W pierwszej poowie 1916 r. w wikszej czci buk wypar drewno orzechowe, jednake do koca pewne partie byy przygotowywane z drewna orzechowego. Znane s take przypadki stosowania duych, mieszczcych 25 naboi magazynkw. Po zakoczeniu wojny, ju w okresie republiki weimarskiej, kiedy do uzbrojenia Reichswehry wprowadzono tak zwany Karabiner 98b, zmieniono take nazw omawianego karabinka na Karabiner 98a. Dzisiaj jest ona stosowana wymiennie z wczeniejsz nazw Karabiner 98AZ. Zgodnie z opracowaniami do 1922 r. dotaro do Polski ok. 19 000 takich karabinkw. Pniej, w wyniku wymiany na bro innych systemw, ilo ich moga wzrosn do prawie 29 000.

na podunym zawiasie. Zawias ten znajdowa si z lewej strony, z prawej strony klapka zamykana bya poziomo usytuowan rub. Zaraz za bczkiem przednim, na spodzie oa mieci si kolik. By to kawaek wyprofilowanej blachy z przyspawanym i wygitym wzdu broni prtem, zakoczonym kulk. Prt by wykonany z dosy mikkiej stali w zachowanych egzemplarzach kolik czsto bywa bardziej lub mniej wygity. Bczek tylny w odrnieniu karabinu jest szeroki, mia kanalik i mocowany by do oa wkrtem po prawej stronie. Po lewej stronie bczka znajduje si stae strzemi do mocowania pasa. Celownik, odmiennie ni w karabinie i wczesnych karabinkach, by innego typu, dostosowany ju od pocztku do nowej amunicji. Krzywizna miecia si w podstawie i dziki temu rami celownika wraz z suwakiem mogo przylega blisko podstawy2. Skala celownika wyryta bya na ramieniu, od gry. Wprawdzie komora zamkowa zastosowana w karabinku bya niemal identyczna w karabinie, to odrnia j jeden dosy istotny szczeg konstrukcyjny inne byy zewntrzne wymiary komory oporowej. Zostanie to potraktowane nieco szerzej w dalszej czci niniejszego opracowania. Na razie mona doda, e z tego wanie powodu nakadka na luf, od strony komory oporowej zakoczona bya piercieniem (a waciwie by to rodzaj ppiercienia). Innym wyrnikiem, moe mao istotnym z punktu widzenia budowy karabinku, ale majcym wpyw na jego wygld byo wykoczenie powierzchni metalowych poprzez oksydowanie, dziki czemu w odrnieniu do karabinu komora zamkowa bya czarna. Pod komor oporow, przez ca szeroko oa przechodzi sworze przeciw-odrzutowy. W stosunku do karabinu, inny by te spust przesunity bardziej do przodu oraz powizany z nim funkcjonalnie kabk, ktry pozbawiony by otworu na klamr i take przesunity w kierunku wylotu lufy. Takie rozwizanie spustu i kabka zaczerpnite zostao z wczeniejszych modeli, poczwszy od hiszpaskiego Mausera M1893. Rczka zamka wygita bya w d, lecz w przeciwiestwie do wczesnych karabinkw zakoczona bya kulk. Od wewntrznej strony kulka bya pasko cita i moletowana. Na wysokoci rczki zamka, bezporednio nad kabkiem, oe miao wyobienie uatwiajce chwytanie za rczk w celu przeadowania broni. Zaraz za chwytem pistoletowym, w bocznej paszczynie kolby wycity by, znany ju, poprzeczny otwr do przecigania pasa. Wok otworu po obu stronach kolby znajdoway si dodatkowe obienia umoliwiajce waciwe ukadanie si pasa i jego klamry. Karabinki nie miay strzemienia tylnego. Kolba koczya si trzewikiem o ksztacie nieco innym od karabinowego. Naley take zwrci uwag na ksztat oa w obrbie chwytu pistoletowego szyjka w karabinku bya odrobin delikatniej uksztatowana ni w karabinie. Ten fakt, jak i odmienna, sabsza budowa komory oporowej wynikaj bezporednio z traktowania karabinkw jako broni pomocniczej, przeznaczonej raczej do samoobrony, ni do regularnych, dugotrwaych walk. Po wybuchu pierwszej wojny wiatowej, poza kawaleri i artyleri, byy stosowane przez rowerzystw, strzelcw, sape-

Large Ring i Small Ring

Umieszczenie tytuu rozdziau w jzyku obcym jest zabiegiem celowym, majcym zwrci uwag na pewien istotny szczeg, ktry niestety w rodzimej literaturze przedmiotu nie zosta dotychczas, jak si wydaje, waciwie potraktowany. Chodzi tu o rnic w budowie komory zamkowej midzy karabinem i karabinkiem. Od rodka czyli od strony wodzide i opr ryglowych wszystko jest identyczne. Moliwa jest wzajemna wymiana zamkw. Zreszt z zewntrz take prawie nie ma rnic, z wyjtkiem tej czci komory zamkowej, ktra nosi nazw komory oporowej. Jest to ten element w formie walca czy te tulei z gwintowanym gniazdem, do ktrego od przodu wkrcana jest lufa, od tyu za znajduj si wewntrz dwie opory ryglowe, za ktre wchodz odpowiednie rygle zamka,
3 Znane s zarwno egzemplarze tej broni wyposaone w lunety celownicze, jak i oryginalne zdjcia z czasw wojny dokumentujce ten fakt. 4 Nie naley myli z pniejszym faszystowskim Sturmabteilungen SA, cho nazwa tej organizacji wywodzi si wanie od tych elitarnych pierwszowojennych jednostek.

2 Prawidowa nazwa po polsku to celownik krzywiznowy z krzywizn w podstawie, w nazewnictwie anglojzycznym po prostu tangent sight celownik styczny.

numer

wiosna 2009

10
Krzysztof Haadaj (krzyhal)

Biuletyn DWS.org.pl

35,814 mm

Large Ring

7,9257 mm

35,814 mm

35,814 mm

Small Ring

7,9257 mm

35,814 mm

Dua i maa komora oporowa

powodujc tym samym zaryglowanie broni. Komora oporowa w jzyku niemieckim nosi nazw Hlsenkopf co mona przetumaczy jako gowica komory zamkowej. W jzyku angielskim nazywana jest Receiver Ring czyli piercie komory zamkowej. Tu naley cofn si jeszcze na moment do czasw sprzed roku 1898. Komory zamkowe wczeniejszych Mauserw, np. hiszpaskich lub szwedzkich, byy przystosowane do amunicji o okrelonych parametrach i mniejszym kalibrze ni standardowy niemiecki Patrone 88. Komory oporowe w tych karabinach miay rednic zewntrzn 33 mm. Wyglda to tak, e w widoku z gry boczne cianki komory zamkowej gadko przechodz w tulej komory oporowej. Caa komora zamkowa bya wykonana metod obrbki skrawaniem z jednej odkuwki o ksztacie cylindrycznym. Tworzc nowy karabin G 98 oparto budow zamka i komory na zmodyfikowanym karabinie Modell 1896/7. Wizao si to jednak z przejciem na amunicj o wikszym kalibrze 7,92 mm wobec 6,5 mm czy te 7 mm i dlatego wzmocniono komor oporow zwikszajc jej rednic do 35,8 mm. Poniewa pozostae elementy komory zamkowej nie ulegy wikszym zmianom, sama tuleja komory

oporowej jest wyranie grubsza. W opracowaniach angielskojzycznych komora zamkowa karabinu Mauser 98 jest nazywana Large Ring Receiver. Rozmiar komory oporowej w karabinku Kar. 98AZ jest natomiast taki sam, jak we wczeniejszych rozwizaniach, i rednica jej tulei wynosi 33 mm. W jzyku angielskim jest to tzw. Small Ring Receiver. Wielko, czy te rednica, komr oporowych w broni systemu Mausera jest jednym z istotnych wyrnikw klasyfikujcych dany egzemplarz. Wikszo Mauserw 98 naley do podzbioru okrelanego jako Large Ring. Tylko Karabiner 98a (AZ) i za nim polski karabinek wz. 98PWU, a take zmodernizowany karabinek wz. 98/29, pomimo tego e s oparte na systemie konstrukcyjnym z 1898 roku, wyamuj si z tego przyporzdkowania5. Podobnie jak wszystkie wczeniej powstae w latach dziewidziesitych XIX wieku Mausery, nale one do grupy okrelanej jako Small Ring. Chocia sposobw klasyfikacji Mauserw jest kilka, to wanie podzia na due komory i mae komory w opracowaniach, zwaszcza anglosaskich jest wyranie akcentowany.
5 Jedynie w odniesieniu do zagadnie poruszonych w niniejszym opracowaniu.

numer

wiosna 2009

11

Biuletyn DWS.org.pl
karabinw tego systemu. W opracowaniach obcojzycznych podkrela si czsto podobiestwo naszego karabinka wz. 29 do wymienionych tu zagranicznych kuzynw. Istniej wrcz sugestie mwice o wzorowaniu si Polakw na tych bd co bd wczeniej powstaych konstrukcjach. C, jeeli chodzi o wzajemne podobiestwo, to w zasadzie wszystkie Mausery, poczwszy od Gewehr 98, poprzez pniejsze odmiany z pocztku XX wieku, czasw Wielkiej Wojny, ca plejad modeli z okresu midzywojennego, drugiej wojny wiatowej i okresu powojennego a do pierwszych lat szedziesitych, s do siebie podobne. Od dugiego, niemal 130-centymetrowego karabinu wz.1907 do mierzcego tylko 90 cm karabinka meksykaskiego FN M1924. Nie powinno wic dziwi wzajemne podobiestwo trzech powstaych mniej wicej w tym samym okresie nowych karabinkw, czy te krtkich karabinw o takiej samej dugoci 110 cm. Jeszcze przed pierwsz wojn wiatow byo regu, e do kadego modelu karabina powstawa jego krtszy wariant w postaci karabinka lub tzw. krtkiego karabina. I nie jest kwesti przypadku, e dugo tyche oscylowaa wanie w pobliu 110 cm. Polski kbk wz. 29 take do nich by dosy podobny. Koczc ju te nieco luniejsze spostrzeenia, naleaoby zwrci raczej uwag na elementy wyrniajce polsk bro w stosunku do innych czonkw rodziny. Przede wszystkim w budowie kabka zastosowano rozwizanie znane ju z karabinka wz. 98. Jest to bardzo charakterystyczna cecha konstrukcyjna, zastosowana tylko w polskich kbk wz. 98 oraz wanie w kbk wz. 29. Wszystkie inne Mausery, zarwno czeskie, jak i belgijskie oraz oczywicie niemieckie (z wyczeniem Kar.98a), bez wzgldu na to czy s klasyfikowane jako karabiny, krtkie karabiny czy te karabinki wyposaone s w spust i jego oson typu karabinowego ze zgrubieniem w przedniej czci, cho czsto ju bez otworu. W opracowaniach polskich zwraca si uwag na wzmocnienie komory zamkowej w kbk wz. 29 wobec komory karabinka wz. 98. Towzmocnienie polega na zastosowaniu w nowym polskim karabinku komory zamkowej z du tulej, czyli komory karabinowej, wobec maej komory w rozwizaniu wczeniejszym. Jednak w przeciwiestwie do komory karabinu, w ktrej krawdzie radialne tulei oporowej s zaokrglone (od strony wylotu), zastosowano tu dodatkowo przetoczenie grnej czci komory oporowej przybierajce posta jakby daszka. Przy zaoonej nakadce na luf sprawia to moe wraenie nieco wikszej dugoci komory oporowej (przez zmian proporcji). Zgodnie z naszymi opracowaniami cznie do 1 maja 1939 r. wyprodukowano ponad 264 000 karabinkw wz. 29 dla MSWojsk. Ponadto gwnie w czasie trwania wojny domowej w Hiszpanii wyeksportowano ponad 140 000. Egzemplarze eksportowe oznaczane byy niekiedy jako wz. 29e (e jak eksport) i pozbawione oznacze producenta na komorach zamkowych6. Karabinki wz. 29 produkowane byy wycznie w Radomiu w dwch wersjach z rczk zamkow zagit w d i z rczk prost. W polskiej terminologii nie jest to rozr-

Karabinek kbk wz. 98 polski i niemiecki

W kwietniu 1924 r. rozpoczto w PFK w Warszawie prace przygotowawcze nad rozpoczciem produkcji karabinkw kbk wz. 98, ktr uruchomiono w roku nastpnym. Komitet do Spraw Uzbrojenia zaleci wprowadzenie na uzbrojenie armii jednolitego wzoru karabinka systemu Mauser wz. 98 jako podstawowej broni zamiast dugich karabinw. Przy podejmowaniu tej decyzji nie wzito niestety pod uwag faktu, e Karabiner 98a (AZ) w wojsku niemieckim spenia tylko rol pomocnicz, nigdy nie by traktowany jako bro podstawowa i e waciwie to nie bardzo byo mona prowadzi z niego ogie z naoonym bagnetem. Std te m.in. bray si problemy z uytkowaniem broni w oddziaach. Produkcj karabinkw podjto nieco pniej rwnie w Pastwowej Fabryce Broni w Radomiu. Karabinek polskiej produkcji w przeciwiestwie do swojego dugiego brata wykazywa wicej rnic w stosunku do karabinka niemieckiego. Do najbardziej wyrniajcych nalea inny sposb mocowania pasa nonego oraz, zauwaalna ju na pierwszy rzut oka, zupenie inna budowa kolika. Niektre z opracowa mwi take o zastosowaniu kabka i spustu typu karabinowego. Faktycznie tak byo, ale tylko w pierwszych seriach karabinkw. Pniej zastosowano rozwizanie typowe jedynie dla polskich karabinkw, rwnie pniejszych wzorw kabk typu karabinowego pozbawiony zosta cakowicie nie tylko otworu do klamry szybkiego przepinania, ale rwnie charakterystycznego zgrubienia dla tego otworu, przez co upodobniony zosta do kabka z niemieckiego Kar.98AZ jednak bez przesuwania do przodu. Naley doda, i karabinki produkcji niemieckiej, podczas napraw i remontw byy upodabniane do kbk polskich. Poniewa zakres tych zmian by zrnicowany, to i rnorodno tak powstaych hybryd te bya spora. czna ilo wyprodukowanych w Polsce karabinkw wz. 98 wyniosa niecae 350 000, z czego na PFK przypadao ok. 190 000, za na PFB ponad 158 000. Razem z karabinkami pochodzenia niemieckiego stanowio to liczb nie przekraczajc 380 000. Jak si wydaje, przynajmniej okoo 24 500 karabinkw tego typu zostao sprzedanych w czasie trwania wojny domowej w Hiszpanii. Prawdopodobnie pozbyto si w ten sposb najsabszych egzemplarzy, jak rwnie karabinkw pochodzenia niemieckiego.

Karabinek kbk wz. 29

Produkcja pierwszych typw karabinw i karabinkw stanowia dla modego polskiego przemysu zbrojeniowego niez szko. Po wczesnych, jake zrozumiaych, niepowodzeniach na polu dotrzymywania norm jakoci i speniania wymogw technologicznych produkcji, w cigu dosownie kilku lat udao si opanowa wikszo problemw. Zaowocowao to wprowadzeniem do produkcji w roku 1930 pierwszego naprawd polskiego Mausera, ktry przez znawcw do dzisiaj uwaany jest na rwni z czeskimi VZ.24 i belgijskimi FN M24/30 za jeden z najlepszych na wiecie krtkich

6 Wikszo tych karabinkw montowano z niepenowartociowych czci odrzuconych przez kontrol, cho trudno z ca pewnoci stwierdzi, jaki procent z nich. Formalnie miay warto zomu, wic byy tasze.

numer

wiosna 2009

12
Krzysztof Haadaj (krzyhal)

Biuletyn DWS.org.pl

Podobiestwo Mauserw systemu 98 Od gry: 1) 757mm karabin Mauser Mod. 1907 (najduszy z Mauserw); 2) 757mm karabinek Mauser FN Mod. 1924 (najkrtszy z Mauserw); 3) 757mm karabinek Mauser Steyr Mod. 1912; 4) 757mm karabinek Mauser FN Mod. 1924/30; 5) 7,9257mm karabin Vz. 1924; 5) 7,9257mm karabin Gew.29/40; 7) 7,9257mm karabin Mod.1944

numer

wiosna 2009

13

Biuletyn DWS.org.pl
Wedug opracowa zagranicznych, wyprodukowano ponad 54 000 takich podwjnie oznaczonych karabinkw. Od roku 1940 pojawiay si ju tylko bicia w postaci roku produkcji i kodu 660 na komorach oporowych, za na boku komory wybijano G29/40. Bro produkowana bya do roku 1942, a liczba jej egzemplarzy przekroczya 400 000. Gwnymi uytkownikami tych, majcych polskie korzenie karabinkw byy Kriegsmarine i Luftwaffe.

niane i obie wersje s okrelane jako karabinek, natomiast w opracowaniach zagranicznych wersja z prost rczka jest nazywana jako krtki karabin, przy pozostawieniu nazwy karabinek dla broni z opuszczon rczk zamkow. Naley zwrci uwag na fakt, i wrd zachowanych egzemplarzy a jest ich wbrew pozorom dosy duo bardzo niewiele ma zagit rczk zamkow. Na zakoczenie jeszcze jedna maa dygresja wok kwestii kto si na kim wzorowa. W hiszpaskich wojskach lotniczych w roku 1944 wprowadzono nowy krtki karabin, ktry cytujc jeden z najpowaniejszych portali internetowych, zajmujcych si sprzeda broni historycznej: jest faktycznie kopi polskiej produkcji karabinu wz. 29, ktry by eksportowany do Hiszpanii w duej liczbie podczas wojny domowej7. Nie jest to moe do koca zgodne ze stanem faktycznym, ale zastosowana w tych karabinach, charakterystyczna osona muszki rzeczywicie jest tego samego typu co w polskich karabinkach, cho bez szerokiego zaczepu.

Podsumowanie
Ogem, do lata 1939 roku dla Wojska Polskiego rodzime wytwrnie dostarczyy ponad 678 500 karabinw i karabinkw systemu Mausera. Dalsze 168 000 egzemplarzy broni tego systemu produkcji niemieckiej zostao naprawione i wyremontowane. Dodajc do tego ponad 50 000 sztuk broni poniemieckiej, ktre nie wymagay adnych napraw, otrzymuje si razem prawie 900 tysicy Mauserw w polskich zbrojowniach. Jeli doliczy do tego jeszcze ponad 143 000 sprzedanych za granic, to otrzymujemy imponujc liczb znacznie ponad 1 milion sztuk broni systemu Mausera, ktra w okresie midzywojennym przewina si przez polskie rce. Decyzja o przyjciu mauserowskich kb i kbk do uzbrojenia Wojska Polskiego bya ze wszech miar suszna. Ze wszystkich dostpnych w Polsce na pocztku dwudziestolecia systemw podstawowej broni strzeleckiej Mauser wydawa si pod kadym wzgldem najlepszy. Francuscy doradcy wojskowi uwaali bro niemieck za lepsz od swoich wasnych rozwiza. Take austriackie Mannlichery w zestawieniu z Mauserem nie przedstawiay si zbyt interesujco. Jedynie rosyjskie Mosiny uwaane s niekiedy za system dorwnujcy pod pewnymi wzgldami broni niemieckiej. Std te pewn ilo karabinkw Mosina przerobiono i dostosowano w Polsce do amunicji kaliber 7,9257mm. Po cakowicie naturalnych, pocztkowych problemach technologicznych, mody polski przemys zbrojeniowy w oparciu o wyposaenie przejte z gdaskiego Arsenau zdoa w pierwszej poowie lat trzydziestych wprowadzi do produkcji seryjnej rodzimy wzr Mausera, ktry w niczym nie ustpuje najlepszym modelom tego systemu. Dziki temu, polski karabinek wz. 29 mg w znacznej iloci zasili zasoby wasnych si zbrojnych oraz sta si jednym z przebojw eksportowych naszego przemysu zbrojeniowego. Wybuch wojny we wrzeniu 1939 roku niestety przerwa ten rozwijajcy si proces. Znaczne iloci polskiej broni dostay si w rce agresorw. W przewodniku broni zdobycznej Kennbltter fremden Gerts polska bro otrzymaa nastpujce niemieckie numery identyfikacyjne: karabin wz. 98 Gewehr 299(p) poln 98 G 299(p), karabinek wz. 29 Gewehr 298(p) poln M 29 G 298(p) i karabinek wz. 98 Karabiner 493(p) poln 98 Kb 493(p). Historia polskich Mauserw zatoczya tym samym peny krg. Jednake nie by to jeszcze jej koniec. Spora cz broni zostaa ukryta przed okupantem i uywana pniej w oddziaach partyzanckich. Stosowano z rwnym powodzeniem zdobyte na wrogu Mausery w wersji Karabiner 98k. Tak byo na przykad we Francji, w zorganizowanych z czci polskich oddziaw partyzanckich 19 i 29 Zgrupowaniach Piechoty

Karabinek kbk wz. 98/29

Karabinek ten powsta przez modyfikacj karabinkw wz. 98 polskich i niemieckich, polegajc na upodobnieniu ich do nowego kbk wz. 29 przez zastosowanie nowych , nakadek i innych drobniejszych elementw. Najbardziej charakterystycznym, atwo rozpoznawalnym elementem tak przerobionych egzemplarzy jest maa komora oporowa, wystpujca w poczeniu z piercieniem nakadki. Ze wzgldu na wysoki koszt przerbki, poddano jej niezbyt wielk ilo broni.

Gewehr G29/40
Po inwazji Niemiec na Polsk w 1939 roku i zajciu Fabryki Broni w Radomiu najedcy zagarnli tam due iloci broni w rnym stopniu zaawansowania montau. Elementy takie jak komory zamkowe i zamki oraz pudeka magazynka z zespoem dononika i kabkiem zostay przekazane do fabryki broni w Steyr w Austrii. Tam, stosujc niemieckie lufy, oa i inne drobniejsze elementy kompletowano bro w konfiguracji Karabiner 98 kurz, czyli podstawowego karabinka Wehrmahtu. W odrnieniu od wikszoci spord ok. 11,5 mln sztuk Kar.98k, bro oznaczona jako Gew.29/40 miaa kabki typu polskiego. Charakterystyczne byy take bicia na komorach zamkowych. W najwczeniejszych egzemplarzach, nad wybitym rokiem produkcji 1939, znajdoway si napis RADOM, nad nim FB czyli Fabryka Broni, nad tym orze w koronie i na samej grze, przed kryz lufy wybita liczba 660 czyli kodowe oznaczenie producenta Steyr-Daimler-Puch. Na lewej ciance komory zamkowej, poziom lini przekrelono wz. a do 29 dodano /40. Komory oporowe tych pierwszych karabinkw G29/40 wykonywanych z polskich czci miay jeszcze jeden waciwy sobie, charakterystyczny element, w postaci dosy wyranych ladw po niezbyt starannym usuniciu przetoczenia w ich grnej czci.
7 The rifle is virtually a copy of Polish made wz. 29 that was exported to Spain in large numbers during the Civil War.

numer

wiosna 2009

14
L.p. Wzr broni (pastwo)

Biuletyn DWS.org.pl
Kaliber (mm) Dugo broni Dugo lufy (mm) (mm) Przodkowie Mauserw 98 Masa broni (kg) Prdko pocz. (m/s) Pojemno magazynka

Podstawowe dane taktyczno-techniczne karabinw i karabinkw Mauser

1. Gewehr Gew.88 (Niemcy) 2. Karabiner Kar.88 (Niemcy) 3. Mauser Mod. 1893 (Hiszpania) 4. Mauser Gev. m/96 (Szwecja) 5. Versuchsgewehr 88/97 (Niemcy) 1. Infantriegewehr Gew. 98* (Niemcy) 2. Versuchskarabiner 98 (Niemcy) 3. Einheitskarabiner 98 (Niemcy) 4. Karabiner Kar.98(AZ/a) (Niemcy) 5. Karabin Mauser Mod.1907 (Brazylia) 6. Karabin Mauser Mod.1912 (Meksyk, Austro-Wgry) 7. Karabinek Mauser Mod.1912 (Chile) 8. Karabinek FN Mod. 1924/30 (rne kraje) 9. Karabinek FN Mod. 1924 (Meksyk) 10. Karabinek Vz. 24 (Czechosowacja) 11. Karabinek wz. 98 (Polska) 12. Karabinek wz. 29 (Polska) 13. Gewehr 29/40 (Niemcy/ Steyr) 14. Modelo 1944 (Hiszpania) 15. Karabin wz. 98a (Polska)

7,9257mm (Patrone 88) 7,9257mm (Patrone 88) 757mm 6,555mm 7,9257mm (Patrone 88) 7,9257mm (Patrone 88) (S-Patrone) 7,9257mm (Patrone 88) 7,9257mm (Patrone 88) 7,9257mm (S-Patrone) 757mm 757mm 757mm 757mm (i inne) 757mm 7,9257mm (S-Patrone) 7,9257mm (wz.S) 7,9257mm (wz.S) 7,9257mm (S-Patrone) 7,9257mm (S-Patrone) 7,9257mm (wz. S)

1250 950 1240 1260 1250 1250

740 445 740 740 740 740

3,8 3,1 3,9 3,85 3,98 4,1

635 720 730 895

5 5 5 5 5 5

System Mauser 98

950 945 1100 1292 1235 1060 1097 908 1100 1100 1100 1110 1105 1250

440 430 600 782 738 546 590 390 590 600 600 600 600 740

3,5 3,4 3,9 4,3 4,1 4,0 3,9 3,4 4,1 3,9 3,9 3,9 3,9 4,4

860 840 720 860 845 845 860 845

5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5

* Identyczne lub bardzo zblione dane dla: Radfahrergewehr 98, Karabiner 98b, Scharfschtzegewehr 98 i weimarskiego tzw. Transitional Gewehr 98 oraz dla polskiego karabinu wz. 98.

Polskiej. Uzbrojone byy cakowicie w bro zdobyczn, w tym wanie w karabinki Kar. 98k. Byy to oddziay podporzdkowane nowym, komunistycznym wadcom Polski i po wojnie powrciy z broni w rku do kraju. W nowej sytuacji powojennej komunici nie podjli ponownie produkcji polskich Mauserw decydujc si na wytwarzanie broni wzorw sowieckich8. Mausery, najczciej poniemieckie, pozostaway jeszcze przez pewien czas na uzbrojeniu niektrych jednostek milicji, a pniej wycofane zostay do pomocniczych organizacji paramilitarnych oraz do stray przemysowej. Obecnie, dziki ruchowi rekonstrukcyjnemu (reenacting), odradza si w wielu rodowiskach zainteresowanie dla zabyt8 Odmiennie postpiono po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej w Jugosawii, gdzie obok wzorw sowieckich, Mausery produkowano przez wiele lat. Jeszcze dzisiaj, w ofercie handlowej firmy Zastava mona znale przynajmniej dwa modele rodzimych wariantw Mausera 98. Wprawdzie czas broni powtarzalnej ju przemija, ale w wielu krajach m.in. w Polsce take, w latach pidziesitych wytwarzano j w sporych ilociach. U nas niestety zamiast piknych radomskich Mauserw wz. 29 byy radomskie Mosiny wz. 44.

kw militarnej kultury technicznej, jakimi pozostaj niewtpliwie, wyprodukowane w naszym kraju karabiny i karabinki systemu Mauser 98. Niestety, gorzko aowa naley, i prawo w Polsce, dla ktrego stary 25-letni grat na czterech koach moe by traktowany jako zabytek, w odniesieniu do przedmiotw majcych zazwyczaj ju ponadsiedemdziesicioletni histori jest tak dramatycznie surowe i rygorystyczne. Dosy due iloci polskiej produkcji karabinw, a zwaszcza karabinkw Mausera s dostpne dla kolekcjonerw i mionikw w krajach, gdzie handel broni zabytkow jest najnormalniejsz rzecz pod socem czyli w wikszoci krajw Europy i w USA. Cena takiej broni w peni sprawnej - oscyluje wok jednego tysica zotych. Nie jest wic szokujca. Jeli by komu w Polsce przyszo do gowy aby naby tak bro, to niestety na przeszkodzie stanie mu prawo obowizujce w naszym kraju. Moe natomiast, cakowicie w zgodzie

numer

wiosna 2009

15

Biuletyn DWS.org.pl

z liter prawa naby9 tzw. bro pozbawion cech broni palnej. W majestacie prawa, mona ze wszystkimi wymaganymi dokumentami, zakupi zniszczony zabytek na wasno. Niestety, w takim przypadku koszty si podwajaj. Za zniszczony zabytek trzeba zapaci ok. dwch tysicy zotych.

Krzysztof Haadaj (krzyhal)

Autor skada serdeczne podzikowania dla Wojciecha Mazura (Woja) za ostateczne rozwianie wtpliwoci w kwestii liczby wytworzonych karabinkw wz. 29. Bibliografia: Ball R. W. D., Mauser Military Rifles of the World, USA 2006. Fischer A., Kolekcja broni Mauser, Oblicza Historii 2004, Nr 02. Gwd Z., Zarzycki P. Polskie konstrukcje broni strzeleckiej, Warszawa 1993. Konstankiewicz A., Bro strzelecka Wojska Polskiego 1918-39, Warszawa 1986. Konstankiewicz A., Bro strzelecka i sprzt artyleryjski formacji polskich i Wojska Polskiego w latach 1914-1939, Lublin 2003. Maciejowski M., Bro strzelecka wojsk polskich w latach 17171945, Szczecin 1991. Matuszewski R., Wojciechowski I. J., Karabin Mauser wz. 1898, Typy Broni i Uzbrojenia 1983, Nr 91. Myatt F., Wspczesna bro strzelecka, Warszawa 1992. Wolfram J., Bro strzelecka armii niemieckiej 1871-1945 pistolety i rewolwery, Gdask 2007. uk A. B., Enciklopedia Strielkowogo Oruia, Moskwa 2006. Instrukcja o broni piechoty, Karabinek polski wz. 29, Wydawnictwo Ksigarni Wojskowej Min. Spr. Woj. 1928 Strony internetowe: http://www.collectiblefirearms.com/ http://www.carbinesforcollectors.com/

9 Tylko w Polsce. Zdezaktywowane egzemplarze zakupione za granic, mimo posiadania dokumentacji s u nas traktowane jako sprawna bro.

numer

wiosna 2009

16
Valdres

Biuletyn DWS.org.pl

Zapomniana bitwa kampanii norweskiej 1940

@ Sawomir Walenczykowski (Slavomir)

Norwegian Museum of Cultural History/Axel Lindahl

Dziaania zbrojne w Norwegii w 1940 roku zajmuj niewiele miejsca w polskiej historiografii wojskowej. Autorzy opracowa kampanii norweskiej1 podkrelaj jej nowatorski ldowo-powietrzno-morski charakter z racji za zaangaowania Samodzielnej Brygady Strzelcw Podhalaskich pod Narwikiem koncentruj si na walkach w pnocnej czci kraju. Dziaania w poudniowej i rodkowej Norwegii traktowane s raczej oglnikowo, co najwyej jako przyczynek do zaznaczenia pierwszego kontaktu bojowego wojsk brytyjskich i niemieckich. Rola i udzia si zbrojnych Krlestwa Norwegii w kampanii sprowadzana jest z reguy do pocztkowych walk w dniu 9 kwietnia, w czasie niemieckiego ataku na najwaniejsze norweskie porty i lotniska. Jeli nawet w opisach pniejszych walk pojawiaj si wzmianki o jednostkach norweskich, to ich lakoniczno nie pozwala na peniejszy wgld we wkad si zbrojnych krlestwa w dziaania bojowe. Wicej informacji na temat udziau wojsk norweskich w kampanii przyniosa dopiero publikacja ksiki M. Tamelandera i N. Zetterlinga Inwazja na Norwegi 1940. Jednak piszc o dziaaniach w rodkowej i poudniowej Norwegii autorzy koncentruj si na dziaaniach w dolinach Gudbrandsdal i Osterdal oraz w rejonie Trondheim. Celem artykuu jest prba syntezy wiedzy na temat dziaa wojsk norweskich w zachodniej czci kraju oraz w dystrykcie Valdres. Walki w tym rejonie, jakkolwiek toczone na kierunku pomocniczym, wykazay, e odpowiednio zmobilizowane i zorganizowane jednostki norweskie byy w stanie stawi opr wojskom niemieckim. Odbywao si to w sytuacji cakowitego panowania Luftwaffe w powietrzu oraz bez wsparcia ze strony sojusznikw. Zgodnie z pokojowym podziaem Norwegii w Bergen mia swoj siedzib 4. Okrg Wojskowy. Jego dowdcy, gen. Steffensowi, podlegay dwa dowdztwa pukw (9. puk piechoty w Bergen i 10. puk piechoty w Voss) oraz II dywizjon artylerii grskiej. W zakres odpowiedzialnoci dowdztwa okrgu
1 Do najwaniejszych naley zaliczy: J. Odziemkowski, Narwik 1940, Warszawa 1988; R.M. Kaczmarek Narwik 1940, Warszawa 1999. Opracowania T. Koneckiego Skandynawia w II wojnie wiatowej, Warszawa 2003, oraz T. i F. Bernasiw Swastyka nad Skandynawi, Szczecin 1987, s bardziej oglne kampania 1940 jest tylko jedn z ich czci i to wcale nie najwaniejsz. Opracowanie J. Pertka, Napa morska na Dani i Norwegi. Pozna 1986, koncentruje si za na dziaaniach morskich kampanii. Wspomnienia onierzy SBSP (Dec, Meysztowicz), nie wnosz wiele do tematu, gdy koncentruj si na dziaaniach w rejonie Narwiku, gdzie kontakt onierzy polskich i norweskich by czysto symboliczny.

Widok na dolin rzeki Begna. W oddali miasto Bagn.

wchodziy funkcje administracyjno-szkoleniowe i logistyczne. Na wypadek wojny dowdztwo okrgu przeformowywano w dowdztwo 4. Dywizji oraz wydzielano z niego dowdztwo 4. Brygady Polowej. Dowdztwa pukw byy jednostkami terytorialnymi podlegymi dowdcy okrgu, odpowiedzialnymi za gospodark materiaow (skady mobilizacyjne) i szkolenie. Puk mia obsad szkieletow i obejmowa dwa bataliony piechoty, batalion obrony terytorialnej i batalion szkolny. W trakcie mobilizacji kady puk formowa dwa bataliony liniowe (przeznaczone dla brygad polowych) oraz batalion obrony terytorialnej, ktry podlega bezporednio dowdztwu dywizji. Batalion szkolny mia by rozwizany, a jego onierze mieli uzupeni bataliony mobilizowane. Ta dosy zoona i nietypowa struktura jest przyczyn wielu pomyek wynikajcych gwnie z uproszcze i porwna z innymi armiami tego okresu. W przeciwiestwie do wikszoci armii europejskich, dowdztwo dywizji nie byo odpowiedzialne za dowodzenie jednostkami polowymi. T rol przejmowao dowdztwo brygady podlege bezporednio Naczelnemu Dowdztwu. Zakres odpowiedzialnoci dowdcy dywizji pokrywa si z jego obowizkami dowdcy okrgu wojskowego poszerzonymi o zadania mobilizacyjne i obrony terytorialnej.

numer

wiosna 2009

17

Biuletyn DWS.org.pl
Bagn Bygdesamling Valdres Folkemuseum. Norway

Spord wszystkich uczestnikw wojny Norwegia miaa najkrtszy okres szkolenia poborowych wynoszcy tylko 13 tygodni, z dusz sub w marynarce wojennej. Na pocztku lat trzydziestych, w zwizku z ciciami budetowymi, okres szkolenia skrcono nawet do 48 dni, podnoszc go w latach kolejnych, dla niektrych rocznikw do 60 lub 72 dni. Co gorsza, z wyjtkiem jednostek powoywanych do tak zwanej stray neutralnoci (Nytralitetsvakt), nie prowadzono okresowych wicze rezerwy. Ponadto w warunkach ogranicze finansowych czasu pokoju, ani sztab dywizji, ani sztab brygady nie byy w stanie waciwie przygotowa si przez wiczenia do dowodzenia podlegymi sobie w czasie wojny jednostkami. Kolejnym bdem popenionym przez norweskie Naczelne Dowdztwo byo zaoenie, e pooenie geograficzne samo w sobie utrudni ruchy potencjalnemu agresorowi. Wierzono, e zagroenie moe przyj z dwch kierunkw. Od strony Niemiec poprzez Dani lub od strony Zwizku Radzieckiego poprzez terytorium Finlandii. W obu przypadkach, aby zaatakowa Norwegi naleao opanowa przejcia przez Dani lub Finlandi. Miao to da niezbdny czas na zmobilizowanie i rozwinicie si. Wydarzenia 9 kwietnia 1940 pokazay jak bardzo ponne byy to nadzieje. Po wybuchu wojny rzd norweski ogosi neutralno. Po agresji Zwizku Radzieckiego na Finlandi, wzorem dowiadcze z okresu I wojny wiatowej, powoano jednostki stranicze do osony granicy i ograniczenia moliwoci naruszenia neutralnoci Norwegii przez walczce strony. Zadaniem tym obarczono 6. Okrg Wojskowy, jednak aby unikn nadmiernego obciania jednostek stacjonujcych na jego obszarze do stray neutralnoci powoywano take pododdziay z innych okrgw. Pomimo alarmujcych sygnaw docierajcych do Naczelnego Dowdztwa2 dugo nie ogaszano mobilizacji. Jedynym ustpstwem byo zezwolenie na otwarcie ognia przez obron przeciwlotnicz bez potrzeby konsultowania si z Naczelnym Dowdztwem. Nie ma jednak danych, czy takie zezwolenie zostao przekazane flocie i jednostkom nadbrzenym. Proba dowdztwa, jeszcze z 5 kwietnia, o ogoszenie mobilizacji si w poudniowej czci kraju zostaa odrzucona przez rzd, jako krok mogcy sprowokowa agresj. W godzinach popoudniowych 8 kwietnia podniesiono stopie gotowoci jednostek floty i obrony wybrzea w 1. Okrgu Wojskowym. 9 kwietnia okoo godziny 3.00 nakazano wygaszenie wiate wzdu wybrzey, nie wszdzie jednak ta informacja dotara, co znacznie uatwio niemieckim zespoom inwazyjnym manewrowanie w wskich fiordach. Dopiero w chwili niemieckiego uderzenia, gdy zesp przeznaczony do opanowania Oslo wchodzi do Oslofjordu, rzd zacz debat nad mobilizacj. Jednak nie rozumiejc powagi sytuacji oraz w zwizku ze sporami proceduralnymi zarzdzono mobilizacj wybranych brygad polowych tworzonych w poudniowej czci kraju. Zgodnie zobowizujcymi przepisami bya to mobilizacja czciowa i moga by przeprowadzona w

Niemiecka piechota nacierajca ku przeczy Palsbrtin na pd.-wsch. od Bagn

sposb tajny, z dorczeniem kart powoa poprzez poczt. Jako pierwszy dzie mobilizacji okrelono 11 kwietnia. Dziwny by brak reakcji Naczelnego Dowdztwa, ktre bez protestw podporzdkowao si dyrektywie. Miao to brzemienne skutki dla nadchodzcych wydarze. Bergen byo celem ataku III grupy inwazyjnej3 przewocej pododdziay I i II batalionu 159 puku piechoty, 169 batalionu saperw i 33 dywizjonu przeciwlotniczego. Jedyn jednostk zdoln do stawienia oporu by I batalion 9 puku, stacjonujcy w Ulven na poudnie od miasta, oraz 3 kompania saperw w trakcie przemieszczenia ze Stavanger do macierzystego garnizonu w Hnefoss. Nie zdoay one jednak zapobiec opanowaniu miasta przez zesp inwazyjny. Take baterie nadbrzene w fortach Kvarven4 i Hellen nie zapobiegy atakowi. Do godziny 9.30 miasto byo w rkach niemieckich. Wraz z zajciem Bergen Niemcy zdobyli magazyny 9. puku piechoty, jednak Norwegom udao si zabezpieczy skady 10. puku na wschd od Bergen. Wykorzystujc magazyny w Voss zmobilizowano I i II batalion 10. puku piechoty, II batalion 9. puku (wykorzystujc wyposaenie batalionu obrony terytorialnej 10. puku), dwie kompanie saperw, dwie kompanie cyklistw, II dywizjon artylerii grskiej oraz kilka improwizowanych pododdziaw w sile od plutonu do kompanii. W wyniku poraki oddziaw norweskich pod Jevnaker (grupa Mork i grupa Abilgaard) w dniach 1416 kwietnia, jednostki niemieckie miay otwart drog na tyy zgrupowania gen. Hvinden-Hauga walczcego po obu stronach jeziora Mjssa. Stwarzao to realne zagroenia dla caoci norweskiego oporu pomidzy Oslo a Trondheim. W tej sytuacji genera Ruge nakaza przerzucenie 4. Brygady do doliny Gudbrandsdal celem zablokowania skrzyda jednostek niemieckich nacierajcych w stron Trondheim. Brygada ta, pod dowdztwem pukow3 Krowniki Kln i Knigsberg, stawiacze min Bremse i Bummer oraz 2 torpedowce. 4 Artylerzystom z fortu Kvarven udao si trafi Bremse i trzykrotnie Knigsberg. Uszkodzenia odniesione przez krownik uniemoliwiy mu wyjcie w morze po wyadunku oddziaw inwazyjnych co przypiecztowao jego los, gdy dzie pniej zosta zatopiony przez lotnictwo brytyjskie.

2 Zatopienie Rio de Janeiro przez ORP Orze, czy walka HMS Glowworm z niemieckim krownikiem Admiral Hipper, czy zawiadomienie rzdu brytyjskiego o planowanym minowaniu norweskich wd terytorianych.

numer

wiosna 2009

18

Biuletyn DWS.org.pl

I/9. pp 4. Brygada Grupa Dahl Kampfgruppe Zanthier Kampfgruppe Adlhoch Gruppe Drammen

Grupa Hvinden-Haug Grupa Hiorth Kampfgruppe Pelengahr

kapitulacja Grupy Sten 14.04. internowanie 1. Brygady 14.04.

Kampfgruppe Fischer

nika stbye, bya jedyn w peni zmobilizowan jednostk armii norweskiej w poudniowej i rodkowej Norwegii5. Po pozostawieniu I batalionu 9. puku do blokowania niemieckiego garnizonu Bergen skadaa si z II batalionu 9. puku, I i II batalionw 10. puku, trzech samodzielnych kompanii piechoty, 4. kompanii saperw i II dywizjonu artylerii grskiej. Do przerzutu zamierzano wykorzysta lini kolejow z Bergen do Gol. Dalej, na wyznaczone pozycje w rejonie Dokka i Aurdal pododdziay miay przemieci si transportem drogowym. Jako pierwszy, ju 16 kwietnia rozpocz przerzut I batalion 10. puku (mjr Lken). W drugiej kolejnoci, w dniu 18 kwietnia przerzucono dowdztwo brygady wraz z II batalionem 10. puku. Dzie pniej rozpoczto transport II batalionu 9. puku wraz z dywizjonem artylerii grskiej (2 baterie). Po zamaniu oporu pod Hnefoss i Jevnaker jednostki niemieckie rozwiny natarcie wzdu Randsfjord w kierunku Gjovik aby wyj na tyy Grupy Dahl (elementy 4 puku piechoty) bronice zachodnich brzegw jeziora Mjsa. Ponadto grupa bojowa Daubert (III/236 pp, III/159 pp) podja marsz dolin rzeki Begna w kierunku Bagn. Byo to o tyle niebezpieczne, e zdobywajc to miasto Niemcy mogli przeci jedyne poczenie midzy Bergen a Dokka i dalej na Gjovik, stawiajc tym samym pod znakiem zapytania cay manewr 4. Brygady. Jedyn jednostk norwesk zdoln do blokowania marszu Kampfgruppe Daubert dolin dalen w stron Bagn by batalion obrony terytorialnej 6. puku (mjr Haneborg-Hansen). Batalion ten od 14 kwietnia prowadzi dziaania opniaj-

5 Pozostae jednostki norweskie walczce w poudniowej i rodkowej czci kraju walczyy w skadzie improwizowanych grup bojowych, majcych niewiele wsplnego z planowanym skadem brygad polowych.

ce pomidzy Hnefoss a Nes. W rejonie Hallingby doszo do wikszych walk, po ktrych norweski batalion oderwa si od przeciwnika i wycofa w rejon Bagn. Marsz pododdziaw niemieckich udao si opni o ca dob, bardziej jednak dziki zawaom oraz zniszczeniu drg i mostw wzdu rzeki Begna, ni stratom zadanym przeciwnikowi. W czasie, gdy Niemcy byli zajci udronieniem dalen, 17 kwietnia w rejon dziaa przyby I batalion 10. puku. Wraz z batalionem obrony terytorialnej 6. puku wszed on w skad tymczasowej Grupy Valdres pod dowdztwem majora Haneborg-Hansena. Jednak to na wyczerpany dugim odwrotem batalion 6. puku spad ciar powstrzymania Niemcw. Kampfgruppe Daubert dotara pod Bagn wieczorem 18 kwietnia. Podjty z marszu atak III batalionu 236. puku piechoty zaama si w ogniu obrony norweskiej. Nie powioda si take prba oskrzydlenia obrony wschodnim brzegiem rzeki Begna. Rwnie nocny atak III batalionu 159. puku piechoty zosta wstrzymany po gwatownej wymianie ognia. Zamiast bezskutecznych atakw czoowych major Daubert podj prb oskrzydlenia dobrze umocnionej pozycji. Zbiego si to z wycofaniem batalionu 6. puku i przejciem stanowisk przez batalion majora Lkena. O ile prby obejcia zachodniego skrzyda pozycji norweskich zostay odrzucone, to na wschodnim brzegu rzeki Niemcy zdobyli dominujc pozycj w Bergan na tyach pozycji Bagn. Jednak niemiecka kompania wykonujca manewr stracia kontakt z reszt ugrupowania. Pod wpywem niekorzystnych meldunkw napywajcych od pododdziaw obchodzcych Bagn od zachodu, major Daubert, nie wiedzc o sukcesie w Bergan wyda rozkaz odwrotu w stron Hnefoss. W ten sposb niemiecka kompania w Bergan zostaa odcita,

numer

wiosna 2009

19

Biuletyn DWS.org.pl
Grupa Dahl
II/9 pp II/10 pp bOT/6 pp I/10 pp
Bagn

a Niemcy wycofali si a do Nes. Podjte w dniu 20 kwietnia prby zlikwidowania pododdziau niemieckiego w Bergan nie przyniosy powodzenia. Dopiero dzie pniej atak I batalionu 10. puku zmusi Niemcw do odwrotu. W tym samym czasie pozostae pododdziay 4. Brygady dotary do pnocnego koca Randsfjordu. W poczeniu z meldunkami rozpoznania lotniczego o koncentracji nowych oddziaw norweskich w rejonie Fagernes, Niemcy zrozumieli, e tyy wojsk atakujcych norweskie pozycje na zachodnim brzegu jeziora Mjsa zostay zagroone. Kampfgruppe Adlhoch (dwa bataliony 236. puku piechoty, pododdziay 359. i 349. puku, 234. batalion saperw i pododdziay wzmocnienia), przygotowujca si do ataku na Lillehammer zostaa skierowana w stron Fagernes dolin Etnadal. Dla lepszej koordynacji dziaa pukownikowi Adlhochowi podporzdkowano take Kampfgruppe Daubert. O ile pod Bagn Norwegowie utrzymali pozycje a do nocy z 26 na 27 kwietnia, gdy zagroony odciciem I batalion 10. puku opuci miasto i wycofa si, to dziaania na kierunku DokkaFagernes bardzo przypominay norweskie operacje w dolinie Gudbrandsdal. Sprzeczne rozkazy i brak jednolitej koncepcji spowodoway, e pomimo skoncentrowania w rejonie dziaa piciu batalionw (w skad 4. Brygady wczony zosta II batalion 4. puku piechoty) w bezporedniej walce rzadko zaangaowana bya poowa si norweskich. Znaczc nowoci bya jednak wola prowadzenia bardziej ofensywnych dziaa, co nie zdarzao si w innych rejonach. Niektre z nich osigay nawet powodzenie, jak atak I batalionu 10. puku na Bergan. Pojawienie si 25 kwietnia niemieckich czogw wywoao spore zamieszanie. Nie majc skutecznych rodkw przeciwdziaania niemieckiej broni pancernej Norwegowie opuszczali kolejne pozycje wycofujc si w stron Fagernes. Niekorzystna sytuacja w rejonie jeziora Mjsa i brak szans na poczenie 4. Brygady z jednostkami walczcymi w dolinie Gudbrandsdal spowodoway niefortunny rozkaz przekazany przez norweskie Naczelne Dowdztwo w dniu 26 kwietnia. Pukownik stbye zosta w nim upowaniony do kapitulacji jeli sytuacja go do tego zmusi. Ostateczne zaamanie obrony 4. Brygady w dniu 29 kwietnia i pospieszny, noszcy znamiona paniki, odwrt 30 kwietnia, skoniy pukownika stbye do wystosowania proby o zawieszenie broni. 1 maja 1940 podpisana zostaa formalna kapitulacja i dzie pniej norweskie jednostki zoyy bro. Nie podporzdkowa si tylko II batalion 4. puku, ktry rozpocz marsz w stron Gausdal by doczy do Grupy Dahl. Jednak na wie o kapitulacji i tej grupy, dowdca batalionu kapitan Hermansen rozwiza pododdzia. Starcia w dystrykcie Valdres pokazay z jednej strony, e odpowiednio przygotowane i waciwie zmobilizowane jednostki norweskie mogy podj walk z siami niemieckimi. Z drugiej strony ukazay wszystkie wady norweskich przygotowa do wojny. Sztab brygady, nieistniejcy w czasie pokoju, nie mia odpowiedniego dowiadczenia ani wyszkolenia, aby elastycznie kierowa dziaaniami. Sabo zgrane bataliony potrzeboway czasu aby okrzepn i sta si penowartociowymi jednostkami. Tego czasu jednak Niemcy wcale nie mieli zamiaru dawa.

Nes

Kampfgruppe Daubert
Hnefoss

Kampfgruppe Adlhoch

Do 21 kwietnia jedynym przeciwnikiem 4. Brygady bya Kampfgruppe Daubert. Jednak zamiast stara si nawet pobi oba bataliony niemieckie (lub przynajmniej zada im znaczniejsze straty) przez skoncentrowanie w rejonie Bagn wikszych si, sztab norweski nadal trzyma si pierwotnego planu. Potem, gdy do rejonu dziaa skierowana zostaa take Kampfgruppe Adlhoch, byo ju za pno. Od tej chwili byo ju tylko kwesti czasu, kiedy stale naciskane, pozbawione posikw i zaopatrzenia jednostki norweskie skapituluj. Toczone ze zmiennym szczciem walki nie zmieniy zasadniczo sytuacji na gwnym teatrze dziaa w dolinie Gudbrandsdal. Wymusiy jednak skierowanie do tego rejonu silnej grupy bojowej pukownika Adlhocha. Siy te zostay zwizane w dystrykcie Valdres midzy 17 a 30 kwietnia. Osabio to bez wtpienia nacisk na norweskie i brytyjskie jednostki opniajce natarcie niemieckie na Trondheim.

Sawomir Walenczykowski (Slavomir)

Bibliografia Bryja M., Piechota niemiecka 19391945. Warszawa 1999 Derry T.K., The Campaign In Norway. London 1954 Dildy D.C., Denmark and Norway 1940. Hitlers boldest operation. New York 2007 Hanevik K.E., Norwegian Neutrality in the Inter War Years. Carlisle 2006 Konecki T., Skandynawia w II wojnie wiatowej. Warszawa 2003 Martenson R., Norway 1940, http://hem.fyristog.com/robertm/ norge Martenson R., Battle for Valdres, http://hem.fyristorg.com/robertm/norge/battle_in_valdres.html Munthe-Kaas O., Northern Norways battle, [w:] Field Artillery Journal, June 1944 Washington Niehorster L., World War II Armed Forces Orders of Battle and Organizations, http://niehorster.orbat.com/022_norway/no_ army.htm Odziemkowski J., Narwik 1940. Warszawa 1988 Pertek J., Napa morska na Dani i Norwegi. Pozna 1986 Richardson M.W., Forcible Entry and the German Invasion of Norway 1940. Fort Leavenworth 2001 Tamelander M., Zetterling N., Inwazja na Norwegi 1940. Warszawa 2008

numer

wiosna 2009

20

Biuletyn DWS.org.pl

Propaganda w armii niemieckiej. Organizacja oddziaw propagandowych i charakter propagandy przeznaczonej dla onierzy
@ Jan Baryko (Giovanni)

Celem artykuu jest przede wszystkim przedstawienie organizacji wojsk propagandowych (Propagandatruppen) funkcjonujcych w armii niemieckiej podczas drugiej wojny wiatowej oraz omwienie ich zada. Drugim celem jest pokazanie jakim przekazom propagandowym w postaci audycji radiowych, gazet i ulotek, rozkazw dowdcw wyszych szczebli i wreszcie podczas bezporednich rozmw-pogadanek w ramach wasnej kompanii podlegali onierze podczas suby w armii. Przekazy te byy przygotowywane take, chocia nie tylko, przez Propagandatruppen. Propaganda tworzona przez nie dla ludnoci cywilnej w kraju wychodzi poza ramy opracowania.

1.  Wydzia Propagandy Wehrmachtu

Dowiadczenia pierwszej wojny wiatowej wskazay, e obok wojny waciwej i ekonomicznej ogromne znaczenie ma take tzw. wojna propagandowa. W Reichswerze sprawami zwizanymi z propagand zajmowaa si na pocztku nieliczna Grupa Prasowa (Pressegruppe). Stopniowo rozrastaa si ona przejmujc cz struktur i zada wywiadu i kontrwywiadu. W kwietniu 1939 r. Grupa Prasowa przeksztacia si w Wydzia Propagandy Wehrmachtu (OKW/WPr)1. Na jego czele stan major Hasso von Wedel. Podlegay mu: kompanie propagandowe/plutony korespondentw wojennych (Propagandakompanien/Kriegsberichterzge) Heer i Waffen-SS; kompanie korespondentw wojennych Luftwaffe (Luftwaffen-Kriegsberichter-Kompanien); kompanie/bataliony korespondentw wojennych marynarki wojennej (Marine-Kriegsberichter-Kompanien lub Abteilungen); samodzielne plutony propagandowe, placwki korespondentw wojennych (Kriegsberichterstaffeln), plutony opieki nad wojskiem (Truppenbetreuungszge) itp.;

bataliony propagandowe (Propaganda-Abteilungen); placwki oficerw propagandy wojennej; placwki i oficerowie cenzury 3 rodzajw broni; personel do opieki duchowej nad jecami wojennymi w obozach jenieckich. Jesieni 1940 r. sprecyzowano dokadnie zadania i cele propagandy wobec wojska oraz sposoby ich wypenienia. Na przeomie 1942 i 1943 r. pojawi si w armii tzw. oficer wychowawczy, majcy wspiera ideologiczn prac nad onierzami. Na pocztku roku 1943 r. Propagandatruppen osigny szczyt swojego rozwoju. Suyo w nich wtedy 15 tys. onierzy. Dlatego jeszcze w padzierniku 1942 r. stay si samodzielnym rodzajem broni. Kolorem broni sta si jasnoszary. W styczniu 1943 r. zostay zreorganizowane. Przestay by powizane z Abwehr. Von Wedel, ktry wraz z rozwojem podlegych mu sub regularnie awansowa, osign wtedy stopie generaa. Przeom 1943/44 r. przynis narodziny stanowiska narodowosocjalistycznych oficerw przywdczych. Warto jeszcze wspomnie o subie propagandowej na obszar wschodni nazwanej kryptonimem Vineta. Podlegaa ona co prawda ministerstwu propagandy (PROMI), ale miaa due znaczenie dla propagandy Wehrmachtu. Zostaa powoana do ycia na wiosn 1941 r. w Berlinie jako centrala tumacze dla wszystkich jzykw wschodnich. Podczas wojny z ZSRR zajmowaa si drukowania materiaw takich jak plakaty, ulotki, broszury i wreszcie gazety, produkcji filmw propagandowych i nadawaa audycje radiowe w 16 jzykach. Pracowali tam przedwojenni emigranci z Rosji (OKW/WPr take ich zatrudniaa). Oprcz aktywnej propagandy wpywania na wroga Vineta prowadzia take prac propagandow z ok. 1,2 mln wschodnich ochotnikw w siach zbrojnych i ok. 1 mln ludzi ewakuowanych ze wschodu. W styczniu 1944 r. pracowao tam 932 ludzi.

2. Propagandatruppen
a) Kompanie i plutony propagandowe Pierwsze kompanie propagandowe (PK) powstay w sierpniu 1938 r. i wziy udzia w aneksji Sudetw. W ataku na Polsk brao udzia 5 PK Wehrmachtu i 2 Luftwaffe. Na pocztku 1943 r. liczba PK dosza do 23 w Heer, 8 w Luftwaffe i 8 w Kriegs marine. Kompanie propagandowe podlegay armiom, dokadniej armijnym pukom wywiadowczo-rozpoznawczym (Nach richten-Regiment). Kada armia miaa wasn PK, cile wsp-

1 Informacje o organizacji oddziaw propagandowych pochodz z artykuu J. Wurdack, Propagandatruppen des Heeres, z: http://www.lexikon-der-wehrmacht.de oraz Krl E., Propaganda i indoktrynacja narodowego socjalizmu w Niemczech w latach 19191945. Studium organizacji, treci, metod i technik masowego oddziaywania, s. 216220. Jeli informacja pochodzi z innego rda zaznaczone jest to osobnym przypisem

numer

wiosna 2009

21

Biuletyn DWS.org.pl
we, 6 ciarwek z urzdzeniami naganiajcymi, 2 furgony, 4 rednie ciarwki. grupa gonikowa (Lautsprechergruppe), dzielca si na 3 druyny gonikowe (Lautsprechertrupps); grupa kinowa (Filmgruppe), z 4 druyn kinowych (Filmvorfhr-Trupps), do wywietlania filmw take w ramach opieki duchowej nad wojskiem; druyna gazet polowych (Frontzeitungstrupp) z zadaniem wydawania gazet polowych; Flugblatt-Trupp, wydawanie ulotek; od 1943 r. 2 druyny miotaczy pociskw agitacyjnych Propagandawerfer-Trupps) z zadaniem wystrzeliwanie ulotek w pociskach rakietowych lub artyleryjskich. 6. grupa robocza (Arbeitsstaffel): 5 motocykli z przyczepami, 3 cikich samochodw osobowych, 2 lekkie ciarwki, 3 furgony. Skadaa si z: Worttrupp; Bildtrupp; Rundfunktrupp; druyny laboratorium fotograficznego (BildauswerteTrupp). Grupa robocza zajmowa si obsug techniczn i bya przydzielana, wedle potrzeby, do poszczeglnych plutonw korespondentw wojennych. 7. tabory: 2 motocykle, 2 motocykle z przyczepami, 1 lekka i 2 rednie ciarwki. Wiele kompanii miao dodatkowy pluton propagandy wschodniej (Ostpropaganda-Zug) zoony z waciwych dla danego regionu lokalnych si pomocniczych. W sumie PK liczyo 204 ludzi: 43 oficerw, 55 podoficerw, 106 szeregowcw. W skad PK wchodzili dziennikarze prasowi i radiowi, filmowcy, dwikowcy, specjalici od obrbki zdj, drukarze. Wyposaona bya w mobilne drukarnie, urzdzenia do rejestracji i projekcji obrazu i dwiku. Jeli chodzi o pojazdy to byo 25 motocykli i 57 samochodw: 3 motocykle zwyke, 22 z przyczepami, 4 lekkie, 18 rednich, 9 cikich samochodw osobowych, 5 lekkich ciarwek, 21 rednich ciarwek, w tym furgony i pojazdy specjalnego przeznaczenia. Wczeniej, w 1939 r., organizacja PK bya identyczna, ale liczyy one tylko 155 ludzi i 41 pojazdw (liczonych zapewne bez motocykli)4. W padzierniku 1944 r. PK zostay otrzymay now nazw: Dowdca operacji propagandowych, ze swoim starym numerem, czyli np. PK 698 na Propaganda-Einsatzfhrer Nr 698. Zredukowano je do 2 plutonw i przesunito cz zada na wysze szczeble. Kompanie propagandowe, wzorowane na niemieckich powstay te w armiach wgierskiej, rumuskiej i fiskiej5. W maju 1943 r. powoano do ycia plutony korespondentw wojennych dla kadej grupy armii. Byy to: Heereskriegsberichterzug Nord, Mitte, A, B. Wasne plutony propagandowe posiaday te niektre dywizje Wehrmachtu i Luftwaffe:

pracujca z komrk wywiadu i kontrwywiadu armii (Ic). Skad osobowy i wyposaenie techniczne byo kompletowane we wsppracy z PROMI. Kompanie propagandowe i plutony korespondencyjne byy odpowiedzialne za propagand i indoktrynacj ideologiczn w obrbie wojsk frontowych, armii i grup armii. Ich zadania mona podzieli na trzy kategorie: korespondencje czyli zbieranie informacji z pola walki. Zebrane materiay byy przesyane do OKW/WPr. Tam odbywaa si selekcja, opracowanie oraz cenzura wojskowa, czyli przetwarzanie do postaci, w ktrej materia by umieszczany w rnego rodzaju wydawnictwach czy w przekazach radiowych. Za cenzur polityczn odpowiadao PROMI. duchowa opieka nad wojskiem (geiste Betreuung) czyli wypenianie wolnego czasu onierzy dziaalnoci agitacyjn: pogadankami, praswkami, uroczystociami rocznicowymi, projekcjami filmw i kronik filmowych, organizacja wystpw grup teatralnych i kabaretowych. PK byy te odpowiedzialne za dobr odpowiednich ksiek dla onierzy. aktywna, bojowa propaganda oddziaywanie na wrogie wojska w celu obnienia ich morale przez drukowanie ulotek i gazet oraz nadawanie audycji radiowych, a take przeciwdziaanie podobnym dziaaniom wroga. Do aktywnej propagandy naleao take oddziaywanie na mieszkacw okupowanych terenw w celu nakonienia ich do kolaboracji lub zachowania neutralnoci. Naley podkreli, e przynajmniej jedna PK wsppracowaa cile z Einsatzgruppen w dziele ludobjstwa. 637 PK z 6A przygotowaa plakaty wzywajce kijowskich ydw do przybycia 29 wrzenia na okrelone miejsca koncentracji. ydzi ci zostali wymordowani w Babim Jarze2. Skad kompanii propagandowej w 1942 r.3: 1. druyna dowodzenia (Kompanientrupp): 1 motocykl, 2 motocykle z przyczepami, 5 rednich samochodw osobowych, 1 lekka ciarwka; 2. lekki pluton korespondentw wojennych (leichter Kriegsberichterzug): 3 motocykle z przyczepami, 1 lekki i 4 rednie samochody osobowe, 1 lekka ciarwka. Dzieli si na 2 druyny korespondentw wojennych (Kriegsberichter Trupps). 3. lekki pluton korespondentw wojennych j.w. 4. ciki pluton korespondentw wojennych (schwerer Kriegsberichterzug): 2 motocykle z przyczepami, 1 lekki, 2 rednie, 2 cikie samochody osobowe, 2 furgony, 1 lekka ciarwka. Dzieli si na: druyn reporterw prasowych (Worttrupp); druyn fotoreporterw wojennych (Bildtrupp); 2 druyny operatorw filmowych (Film-Aufnahmetrupps) 2 druyny od reporterw radiowych (Rundfunktrupps), z zadaniem przeprowadzania reportay z pola walki. 5. pluton propagandowy (Propagandazug): 5 motocykli z przyczepami, 1 lekki, 2 rednie, 4 cikie samochody osobo2 W. Wette, Wehrmacht. Legenda i rzeczywisto, s. 125 3 KstN. 825

4 KstN. z 1.03.1939 r. 5 A. Czarnik, Prasa w Trzeciej Rzeszy. Organizacja i zakres dziaania, s. 204; Krl E., op.cit., s. 221

numer

wiosna 2009

22

Biuletyn DWS.org.pl
6 placwek propagandowych (Propagandastaffeln) w sile 14 oficerw, 14 podoficerw i 10 onierzy kada. Dziaay one samodzielnie jako wysunite punkty batalionw w rnych miastach lub regionach. Razem: 126 oficerw, 134 podoficerw i 97 onierzy czyli 357 ludzi Skad Propaganda-Einsatz-Abteilung by inny ni pozostaych batalionw i przedstawia si nastpujco: 1. kompania korespondentw wojennych (Kriegsberichter -Kompanie), zoona ze specjalnie dobieranych reporterw i pisarzy; 2. kompania propagandy bojowej (KampfpropagandaKompanie) plutony z gonikami, balonami i miotaczami pociskw agitacyjnych; 3. kompania projektowania i wytwarzania materiaw propagandowych; 4. kompania cznoci propagandowej (PropagandaVerbindungs-Kompanie). Miaa ona 2 samoloty Ju 52, ktrych zadaniem byo dostarczanie materiaw propagandowych z frontu do Berlina i odwrotnie oraz materiay do produkcji z Berlina na front. c) pocigi-drukarnie (Eisenbahn-Drckereizge) Na zapleczu frontu wschodniego brako odpowiednich drukarni. Samochody-drukarnie nie mogy przewozi maszyn rotacyjnych. Aby pokona ten problem 697 PK (z 3 Grupy Panc, potem z 4 APanc) zorganizowaa drukarnie w wagonach kolejowych. Improwizacja ta okazaa si na tyle skuteczna, e w 1942 r. zorganizowano 3 pocigi-drukarnie: w styczniu 2. pocig (kryptonim Memel) dla GA Centrum, w maju 3. (kryptonim Bad Pyrmont) dla GA Poudnie a w lipcu 1. (kryptonim Gustloff) dla GA Pnoc. Kady pocig skada si z parowozu, 7 wagonw osobowych pospiesznych i 5 towarowych: wagon 1: redakcja i radiostacja; wagon 2: chemigrafia, reprografia; wagon 3: zecernia rczna i mechaniczna; wagon 4: stereotypia (wytwarzanie matryc drukarskich), introligatornia; wagon 5: drukarnia rotacyjna; wagon 6: maszynownia 2 agregaty dieslowskie; wagon 7: miejsce do spania; wagony 812: wagony towarowe (papier i inne materiay). d) jednostki propagandowe w Waffen-SS Po wojnie z Polsk Waffen-SS zorganizowao wasn PK. W 1940 r. jej poszczeglne plutony wczono do dywizji Waffen -SS. Od tej chwili stao si zasad, e kada dywizja tej formacji posiadaa wasny pluton korespondentw wojennych. W wyniku tego powstawaa ogromna ilo materiaw propagandowych o tej formacji czego skutki widoczne s do dzi. W 1941 r. PK zostaa rozbudowana do batalionu (SS-Kriegsberichterabteilung) a w padzierniku 1943 r. do puku (SS-Kriegsberichter-Standarte Kurt Eggers), z wasnym batalionem zapasowym i sztabem w Berlinie. Od zimy 1943/1944 r. puk ten prowadzi na okupowanych terenach Rosji i Woch aktywn propagand. Wasn PK

162. dywizja piechoty (turkmeska) Propagandazug Ostlegion zajmowa si oddziaywaniem politycznym na onierzy tej formacji. dywizja grenadierw pancernych Grodeutschland, od pocztku 1942r. Fhrer-Grenadier-Brigade (Division) od jesieni 1944 r. Fhrer-Begleit-Brigade (Division) od koca 1944 r. Propagandazug Kreta. b) Bataliony propagandowe Zajmoway si propagand na powierzonym im obszarze. Byy stacjonarne, podlegay bezporednio OKW/WPr. Dzieliy si na placwki (Staffeln) nazywane od miejscowoci w ktrych stacjonoway np. Propagandastaffel Orscha. Powstao 10 takich batalionw: 6 dla frontu wschodniego, 3 dla krajw zachodnioeuropejskich oraz jeden dziaajcy na Bakanach i w Grecji. Jednostki na froncie wschodnim wydaway gazety w jzykach lokalnej ludnoci. Oprcz tego istnia Ost-Propagandaabteilung z.b.V., utworzony z plutonu propagandowego 162 DP, mia on wywiera wpyw na wschodnich ochotnikw w Wehrmachcie. W 1942 r. powsta mobilny Operacyjny Batalion Propagandowy (Propaganda-Einsatz-Abteilung), przeznaczony do dziaania propagandowego w wanych punktach na froncie. List zamyka Zapasowy Batalion Propagandowy (Propaganda-Ersatz-Abteilung) rozwinity w 1940 z Zapasowej Kompanii Propagandowej. Byo to batalion szkoleniowy, we wrzeniu 1944 r. zosta zamieniony na saby batalion aktywnej propagandy. Skad batalionu propagandowego w 1942 r.6: Grupa dowodzenia; Grupa prasowa: cenzura prasy, wznowienie dziaalnoci miejscowych wydawnictw i drukarni; Grupa aktywnej propagandy: jej zadaniem byo kierowanie nastrojami ludnoci w sposb lecy w interesie Rzeszy i Wehrmachtu za pomoc rodkw takich jak: nauczanie i uwiadamianie ludnoci (goniki, ulotki, film); specjalne akcje propagandowe spowodowane wydarzeniami politycznymi i militarnymi; stae rozpoznawanie i cigy nadzr nad nastrojami ludnoci we wsppracy z Abwehr i siami porzdkowymi; wpywanie na grupy ludnoci przyjazne Niemcom, ktre mona zainspirowa do zakadania odpowiednich organizacji; wspieranie i ewentualna opieka nad osobami narodowoci niemieckiej. Grupa kultura: nadzr i cenzura nad wytworami kultury. Grupa literatura: nadzr nad pisarzami i drukarniami, cenzura. Grupa film: kontrola uyteczno kin dla propagandy, cenzura filmowa. Grupa radio: odbudowa i wykorzystanie istniejcych nadajnikw, ewentualnie uzycie staych ruchomych nadajnikw.
6 Na przykadzie Propagandaabteilung Ostland, KStN. 825.

numer

wiosna 2009

23

Biuletyn DWS.org.pl
17 Armia (Krym) 1. Oficer sztabowy od spraw propagandy przy sztabie armii. Podlegay mu: a) oficer od spraw propagandy, b) pluton sprawozdawcw wojennych, c) przy armii PK 666. 2. Propaganda-Abteilung Krim

(Panzer-Propagandakompanie 606) posiadaa powstaa jesieni 1944 r. 6 APanc SS. Specjalna propaganda bya prowadzona w cudzoziemskich formacjach Waffen-SS, szczeglnie w legionach: norweskim, duskim, holenderskim i waloskim7.

3.  Jednostki propagandowe na froncie wschodnim (lato 1943)

GA Pnoc 1. Oficer sztabowy od spraw propagandy (Stabsoffizier fr Propagandaeinsatz) w sztabie GA. Podlegay mu: a) oficer od spraw propagandy (Propaganda-AbschnittsOffizier PAO), odpowiedzialny za logistyk jednostek propagandowych. Podlegay mu: 1. pocig-drukarnia Gustloff 1. oddzia balonowy (Ballontrupp 1) W sprawach przesyania materiaw wsppracowa z 4. kompani Propaganda-Einsatz-Abteilung. b) pluton korespondentw wojennych Nord c) przy armiach kompanie propagandowe 501 i 621. 2. Propagandaabteilung Ostland podlegajcy OKW/WPr, ale cile wsppracujcy z GA, obsugujcy mobilny nadajnik wojskowy Ursula GA Centrum 1. oficer sztabowy od spraw propagandy w sztabie GA. Podlegay mu: a) PAO Mitte. Podlegay mu: 2. pocig-drukarnia Memel, 2. oddzia balonowy. b) pluton korespondentw wojennych Mitte c) przy armiach kompanie propagandowe 612, 670, 689, 693 okresowo te 698 2. Propaganda-Abteilung W (Weiruthenien), obsugujcy nadajnik wojskowy Siegfried. GA Poudnie 1. oficer sztabowy od spraw propagandy w sztabie GA. Podlegay mu: a) oficer od spraw propagandy. Podlegay mu: 3. pocig-drukarnia Pyrmont, 3. oddzia balonowy. b) pluton korespondentw wojennych Sd; c) przy armiach PK 637, 691, 694, 695, okresowo te 649. 2. Propagandaabteilung U (Ukraine) z nadajnikiem Mar tha und Gustav. 20 Armia Grska (Laponia) 1. Oficer sztabowy od spraw propagandy przy sztabie armii. Podlegay mu: a) nadajnik w Vads (stay) i Laponii (mobilny), b) pluton sprawozdawcw wojennych, c) przy armiach PK 680, potem dodatkowo 681. 2. Propagandaabteilung Norwegen.
7 A. Czarnik, op. cit., s. 203

4.  Stanowiska oficerw wychowawczych i NSFO.

Aby ujednolici i lepiej zorganizowa prac polityczn z onierzami 15 lipca 1942 r. OKW wydao rozkaz aby przy dowdcy dywizji utworzy stanowisko tzw. referenta ds. wychowania w duchu onierskim (Bearbeiter fr Wehrgeistige Fhrung) ktry mia by doradc dowdcy w sprawach edukacyjnych. Wczeniej praca ta bya prowadzona indywidualnie przez dowdcw kompanii. Dowdcy czuli, e na skutek przeduajcej si wojny trzeba wzmocni prac ideologiczn, aby onierze atwiej znosili jej trudy i dlatego pozytywnie przyjli t inicjatyw. Wprowadzanie referentw do poszczeglnych dywizji byo jednak rozcignite w czasie i trwao ponad p roku (18 DPanc miaa ju to stanowisko jesieni 1942 r., dywizja GD w maju 1943 r., a 12 DP dopiero w czerwcu tego samego roku). Z powodu stale pogarszajcej si sytuacji na frontach na przeomie 1943/1944 r. powoano tzw. korpus oficerw ds. wychowania onierzy w duchu narodowosocjalistycznym (Nationalsozialistische Fhrungsoffiziere NSFO). By to pomys Rosenberga z listopada 1943 r. Nationalsozialistischer Fhrungsstab w OKW, ktry mia by odpowiedzialny za ustanowienie NSFO przy kadym sztabie do poziomu dywizji wcznie, powoano rozkazem Hitlera 22 grudnia 1943 r. Celem powoania tej grupy oficerw byo oczywicie jeszcze wiksze umacnianie tego wiatopogldu wrd onierzy. Propaganda w ich wykonaniu bya niezwykle ostra i prosta, jeszcze skrajniejsza ni wczeniej. Koncentrowaa si wok hase-kluczy czy te takich jak np.: Za t powodzi czerwonego motochu wida faszyw twarz yda. Jego dza wadzy zostanie jednak zamana, tak jak zamana zostaa ju w Niemczech. Nie ma jednak pewnoci w jakim czasie stanowiska tych oficerw zostay ustanowione w poszczeglnych jednostkach, ani tego czy byli we wszystkich (np. nie ma informacji o nich w dywizji GD, a dla 12 DP pierwsza wzmianka o nich pochodzi ze stycznia 1945 r.)8.

5.  Propaganda skierowana do onierzy.

Propaganda narodowosocjalistyczna pojawia si w armii niemieckiej jako instytucji ju w drugiej poowie 1933 r. Zaczto wtedy do zawodowych szk wojskowych wprowadza przedmiot wiedza narodowo-polityczna. W styczniu 1936 r.
8 O. Bartov, onierze Fhrera, s. 195; tene, The Eastern Front, s. 75; E. Krl, Propaganda, s. 220

numer

wiosna 2009

24

Biuletyn DWS.org.pl
onierzy starano si zaopatrywa w moliwie jak najwiksz ilo gazet i ulotek informacyjnych. Na przykad na froncie wschodnim 12 DP, jeszcze oblona w kotle diemiaskim, otrzymywaa wiosn 1942 r. 20 egzemplarzy gazet na kompanie, 18 DPanc otrzymywaa wiosn tego samego roku 1012 egzemplarzy gazet na kompanie (w cigu caego roku otrzymaa w sumie 412 tys. gazet). Dywizja Grodeutschland w 1943 r. otrzymywaa jeszcze wicej gazet. Byy to zarwno niemieckie gazety frontowe jak cywilne, hiwisi dostawali wydawnictwa w swoich jzykach12. Szczeglnie popularny wrd onierzy by dwutygodnik wydawany przez OKW/WPr Mitteilungen fr die Truppe. W taki oto sposb opisywa on radzieckiego komisarza: Kady, kto spojrza kiedykolwiek w twarz czerwonemu komisarzowi wie ju jacy s bolszewicy. Nie potrzeba tu adnego teoretyzowania. Gdybymy okrelili te najczciej ydowskie kreatury jako zezwierzcone bestie, obrazilibymy zwierzta. S oni wcieleniem szataskiej, wciekej nienawici do wszystkiego, co w rodzaju ludzkim szlachetne. Ju z rysw ich twarzy wyczyta mone ten bunt podludzi wobec szlachetnej krwi13. Oficerowie posiadali wasn wersj tego periodyku zatytuowan Mitteilungen fr die Offizerkorps. Tam stosowano propagand moe bardziej wyrafinowan. W numerze z kwietnia 1942 r. pisano, e w walce z anglo-amerykaskim kapitalizmem i bolszewickim rewolucjonizmem nie wystarczy po prostu silna armia. Poniewa Niemcy s bezwzgldnie lojalni wobec Fhrera, Narodu i Ojczyzny potrzeba tylko uwiadamia onierzy o niebezpieczestwie, ktre grozi Rzeszy i wzbudza w nich si duchow. Czy oficerowie uwiadomili to ju wystarczajco silnie swoim onierzom? pyta autor retorycznie. Dalej pisa: Wychowanie wojskowo-polityczne onierzy naley do obowizkw oficera, gdy wyrobienie polityczne i onierski czyn s ze sob nierozerwalnie zwizane. Im bardziej niemieccy onierze bd wiadomi moralnego niebezpieczestwa, ktre im zagraa, tym silniejsza bdzie ich wiara i determinacja w stawianiu czoa dynamice bolszewickiej rewolucji, ktrej przeciwstawi caa moc ducha narodowosocjalistycznych Niemiec. Podczas wojny, jak powiedzia Fhrer, narody przechodz przez sd boy Wszechmogcego. A kto przetrwa t prb, zostanie uznany za godnego ksztatowania nowego ycia na ziemi jake to wielkie zadanie!14. Podobnych broszur informacyjnych byo wicej np. Tornisterschrift, w ktrym poruszano kwestie takie jak zdrada, szpiegostwo, relacje pomidzy armi a parti, sytuacja ekonomiczna itp.; Broszura informacyjna do kursu na temat narodowo socjalistycznego ujednolicenia i celw Narodowego Socjalizmu czy Soldatenbriefe zur Berufsforderung zawierajcy nazistowskie spojrzenie na historie, geografie i polityk Europy15. Treci propagandowe zawieray te gazety cywilne, te, w ktre zaopatrywaa onierzy armia, i te wysyaane z kraju przez rodziny. Niektre listy zawieraj podzikowania za to np. jeden z onierzy dzikowa za przysanie mu narodowosocjalistycznego Strmera.
12 O. Bartov, The Eastern Front, s. 71 13 O. Bartov, onierze Fhrera, s. 185 14 tame, s. 182 15 O. Bartov, The Eastern Front, s. 72

nauczano tego przedmiotu we wszystkich szkoach oficerskich i podoficerskich. Przedmiot ten by kompilacj przemwie Fhrera i innych przywdcw partyjnych oraz najnowszych aktw prawnych. Na jesie 1940 r. wykrystalizowa si model wewntrznej indoktrynacji w Wehrmachcie. Zosta on nazwany ksztatowaniem ducha onierskiego (wehrgeistige Fhrung). W listopadzie 1940 r. OKW wydao wewntrzny biuletyn Beitrage zur wehrgeistigen Fhrung der Truppe. Tam te szczegowo omwiono rodki do realizacji caego programu (lektury, materiay pogldowe, instruktae). Celem byo oczywicie polityczne urobienie onierzy w duchu narodowego socjalizmu, wzmocnienie woli walki, pokazanie w prosty sposb domniemanych wrogw kraju. Na onierzy oddziaywano przez przekazy radiowe, pras, ksiki a take przez bezporednie pogadanki. W biuletynie omwiono take sposoby organizacji wolnego czasu dla onierzy9. Przekazy radiowe nie suyy tylko temu, by dostarcza wojsku rozrywki. Przykadem audycji propagandowej by cykliczny Gos onierza (Die Stimme der Soldaten) przygotowywany oficjalnie przez tzw. zwykego oficera. Jakie treci zawieraa ta audycja? przykad z 25 kwietnia 1940 r.: (kierowanie wojn) opiera si przede wszystkim na fakcie, e wszystkim sprawami kieruje i sprowadza do zgodnego dziaania wola jednej osoby. Oczywicie t osob by Hitler. I dalej: Opatrzno zesaa Niemcom Fhrera w odpowiednim momencie. W tej chwili postrzegamy jego wieloletni prac z nowej perspektywy, widzimy i z pracy tej zrodzi si wsplny duch, ktry w ostatnich tygodniach [czyli podczas ataku na Francj przyp. J.B.] tak wyranie ujawni si we wsppracy wojsk ldowych, marynarki wojennej i Luftwaffe. My onierze dobrze wiemy, e bez pracy partyjnej byoby to niemoliwe. To Partia przygotowuje nas duchowo i ideowo do ogromnych zada dnia dzisiejszego10. W armii niemieckiej do sprawy wydawania prasy i zaopatrywania w ni onierzy podchodzono bardzo powanie. OKW/WPr wydawao czasopisma Wehrmacht i Signal. PK wydaway ju od czasu aneksji Sudetw szereg gazet frontowych (Frontzeitungen). Wydawano gazety oglne, dla caej armii, dla wojsk walczcych na okrelonych terenach, wreszcie gazety poszczeglnych armii czy korpusw. Osobno wydawano szereg gazet dla wojsko okupacyjnych na zachodzie (np. Kopenhagener Soldatenzeitung, Italienpost, Soldat in Westen czy Wacht am Kanal. Swoje dwie gazety miay jednostki walczce w Afryce. Na froncie wschodnim istniay takie gazety jak: Durchbruch, Ostkurier, Soldatenzeitung der Ukraine. onierze walczcy za koem polarnym mieli swj LapplandsKurier i Tundra-Zeitung. To te wiadczy o wadze przywizywanej do roli gazet, gdy dostarczenie ich dla wojsk na dalekiej pnocy sprawiao wiele trudnoci. Wasne gazety polowe wydaway wojska pancerne, lotnictwo (kada flota powietrzna na froncie wschodnim miaa wasne wydawnictwa) oraz marynarka wojenna. Wydawano te gazety dla poszczeglnych formacji cudzoziemskich, np. Le Combattant Europen dla Walonw. Powstaway te gazety po rosyjsku czy ukraisku przeznaczone dla onierzy formacji wschodnich11.
9 E. Krl, Propaganda, s. 216 10 O. Bartov, onierze Fhrera, s. 178 11 A. Czarnik, op. cit., s. 205

numer

wiosna 2009

25

Biuletyn DWS.org.pl
Temat: przestrze yciowa; Gwne punkty: cel zapewnienia wojn przestrzeni yciowej dla Niemcw; Temat: Narodowy Socjalizm jako podstawa. Gwne punkty: (a) zdrowego i zjednoczonego narodu (b) silnej Rzeszy (c) zapewnienia przestrzeni yciowej20. Dowdcy dywizji byli zadowoleni z caego procesu oddziaywania na onierzy. W miar przeduania si wojny, chcieli wzmocnienia tej propagandy. W dywizji GD stwierdzono w kwietniu 1943 r. e u onierzy naley wzmacnia si psychiczn przez: ujednolicenie nastawienia onierzy i oficerw w kwestiach wiatopogldowych, umacnianie cnt onierskich, pokazanie historycznej wagi prowadzonej wojny oraz wyrabianie w nich odpornoci na sytuacje stresowe21. Jak ju wspomniano, od lata 1942 r. w wychowaniu onierzy pomagali specjalni oficerowie. Rozmowy z onierzami mogy si odbywa tylko w chwilach odpoczynku gdy w warunkach funkcjonowania na pierwszej linii i walki byo by to niemoliwe. Bartov twierdzi, na podstawie wojskowych dokumentw z ktrych przytacza cytaty, e pogadanki takie cieszyy si zainteresowaniem onierzy. Nie musiao by to zawsze prawd, gdy nawet onierze o skrajnych pogldach mogli wole odpoczywa w inny sposb, ni odbywa rozmowy z dowdc w gronie kompanii, a same raporty dotyczce stosunku onierzy do tych pogadanek mogy raczej zawiera to, co chcieli w nich zawrze produkujcy je oficerowie. W pamitnikach wzmianki o takich rozmowach pojawiaj si bardzo rzadko. Moe ich autorzy nie uznali za wane czy stosowne, aby umieci o tym informacje. Inn moliwoci jest to, e nie wszyscy w nich uczestniczyli bo sytuacja na froncie na to nie pozwalaa. Nie wszyscy dowdcy kompanii musieli traktowa rozmowy edukacyjne jako sposb aby przekazywa onierzom nazistowski wiatopogld mogli w nich umacnia postawy nacjonalistyczne czy patriotyczne. Pewien onierz wspomina o czym, co mogo by tak pogadank, ale oficer mwi swoim podkomendnym o naturze wojny, a nie o polityce. Inny napisa, e kiedy jego jednostka przebywaa na zapleczu frontu onierze musieli sucha bzdur w wykonaniu swoich oficerw. Kolejny pisze jednak, e by niezwykle dumny, e chocia by tylko dowdc plutonu zosta wyznaczony do przeprowadzenie pogadanki przed ca kompani, zastpujc w tym jej swojego dowdc22.

Przy dowdztwach wikszych formacji wojskowych znajdoway si biblioteki, wspierane przez ruchome punkty biblioteczne tzw. Bcherwageny. W 1941 r. funkcjonowao ju ok. 45 tys. bibliotek frontowych. Zawieray one min. pozycje Hitlera, Rosenberga, H.S. Chamberlaina i Goebbelsa oraz inne mniej znane antysemickie traktaty. W 1940 r. rozpocza si akcja wysyania na front ksiek onierzom przez ich krewnych i przyjaci. Miano je dobiera wedug oficjalnych spisw. Zawieray one mieszanin literatury wiatopogldowej, wojennej i popularnej. onierze woleli jednak otrzymywa t drog tzw. ksiki lekkie. W 1943 r. zmniejszono literatur powan w tych spisach do 5% caoci. Ksiki byy wydawane te przez sam armi. Byy to zwykle apologie poszczeglnych rodzajw broni, formacji, rnych asw albo dowdcw16. Przekaz propagandowy zawieray nawet modlitewniki onierskie. Niemiecka modlitwa wojskowa kae onierzom modli si za nard, Wehrmacht oraz Fhrera: I daj jego [Wehrmachtu] onierzom si; do najwyszych powice dla Fhrera, narodu i ojczyzny. Bogosaw zwaszcza naszego Fhrera i naczelnego wodza; we wszystkich zadaniach, ktre na nim spoczywaj17. Obowizek przeprowadzanie cotygodniowych rozmwpogadanek o charakterze propagandowo-politycznym spoczywa na kadym dowdcy kompanii. Ju 18 grudnia 1938 r. genera v. Brauchitsch, szef OKH wyda rozkaz, w ktrym. bya mowa o tym, e oficerowie musz zawsze zachowywa si zgodnie z koncepcj III Rzeszy oraz, e maj by przywdcami swoich podkomendnych take w sprawach politycznych. Dowdcy poszczeglnych dywizji w swoich rozkazach podkrelali t szczegln rol, jaka przypada dowdcom kompanii. Np. w 12 DP specjalne zajcia rozpoczy si w lipcu 1940 r., a w rozkazie z padzierniku tego samego roku znalazo si stwierdzenie, e: Dowdca wojskowy jest odpowiedzialny za ducha i morale swoich onierzy. Dlatego te edukacja ideologiczna oddziaw jest take jego zadaniem18. Aby uatwi to zadanie dostarczano im specjalne broszury, takie jak wspomniane wyej Soldatenbriefe zur Berufsforderung stanowice pomoc dydaktyczn. Ich tre te ju zostaa z grubsza opisana. Przede wszystkim wychwalanie Fhrera Fhrer wyrazi jak gbok myl, Fhrer zademonstrowa si swych sw, sia Fhrera uwidocznia si znw podczas itp.; oraz przedstawia go jako ojca narodu troszczcego si o przestrze yciow dla Niemiec. A nard powinien pozosta lojalny w stosunku do niego (z ulotki narodowo-polityczne wychowanie w armii dla dowdcw kompanii, nr 26 ze stycznia 1943 r.)19. Dowdca 12 DP okreli dokadnie co powinno znale si w pogadankach dowdcw kompanii jego dywizji. Byy to nastpujce tematy: Temat: niemiecki nard. Gwne punkty: czysta rasa, zdrowie witalne kobiet, duo dzieci Temat: Rzesza Niemiecka. Gwne punkty: Partia i Wehrmacht jako dwa filary pastwa;
16 tame, s. 79; E. Krl, s. 403 17 H. Metelmann, op. cit., s. 303 18 O. Bartov, The Eastern Front, s. 74 19 O. Bartov, onierze Fhrera, s. 183 i tene, The Eastern Front, s. 74, 81

Jan Baryko (Giovanni)

Bibliografia Bartov O., The Eastern Front, 194145: German Troops and the Barbarisation of Warfare, Oxford 2001 Bartov O., onierze Fhrera, prze. J. Skowroski, Warszawa 2004 Czarnik A., Prasa w Trzeciej Rzeszy. Organizacja i zakres dziaania, Gdask 1976
20 O. Bartov, The Eastern Front, s. 83 21 O. Bartov, onierze Fhrera, s. 195 22 G. Sajer, Zapomniany onierz, s. 329; Koschorrek G., Blood Red Snow: The Memoirs of a German Soldier on the Eastern Front, s. 30; A. Scheiderbauer, izn i smiert na Wostocznom frontie. Wzgliad so storony protiwnika, s.77

numer

wiosna 2009

26

Biuletyn DWS.org.pl

Koschorrek G., Blood Red Snow: The Memoirs of a German Soldier on the Eastern Front, 2002 Krl E., Propaganda i indoktrynacja narodowego socjalizmu w Niemczech w latach 19191945. Studium organizacji, treci, metod i technik masowego oddziaywania, Warszawa 1999. Metelmann H., Przez pieko dla Hitlera, prze. M. Antosiewicz, Warszawa 2004 Sajer G., Zapomniany onierz, prze. J. Kortas, Gdask 2003 Scheiderbauer A., izn i smiert na Wostocznom frontie. Wzgliad so strony protiwnika, Moskwa 2007 Wette W., Wehrmacht. Legenda i rzeczywisto, prze. K. arski, Krakw 2008 Wurdack J., Propagandatruppen des Heeres, z: http://www. lexikon-der-wehrmacht.de

numer

wiosna 2009

27

Biuletyn DWS.org.pl

Zarys organizacji puku piechoty armii francuskiej w 1940 roku Artyku dyskusyjny

@ Marek Gabryszuk (MG75)

Wstp
Celem nadrzdnym niniejszego opracowania jest prezentacja struktur, z czego wynika raczej skpy opis do schematw i tabel. Wynika z tego take pominicie powaniejszej analizy wad i zalet organizacji francuskiego puku piechoty. Peen komentarz pozostawiono wic czytelnikom. Wypada jeszcze uzasadni, dlaczego akurat francuski puk piechoty jest tematem artykuu. Powody s dwa Pierwszy, to wiadomo, e wiedza o organizacji armii naszego gwnego sojusznika jest niewielka lub wrcz adna. Na polskim rynku wydawniczym publikacji poruszajcych t problematyk jest niewiele, a o szczegowych strukturach nie napisano dotychczas nic. Drugi, to fakt, e w literaturze francuskiej, oraz angielskojzycznej opisy organizacji jednostek s dosy wyczerpujce, przez co atwe do przyswojenia take u nas. Wystarczy troch cierpliwoci przy tumaczeniu i rysowaniu. Piechota bya podstaw wojsk ldowych. Tak byo od wiekw we wszystkich armiach wiata i nic si nie zmienio a do poowy XX wieku, czyli byo norm take w omawianym okresie. Jak si jednak czsto okazywao, piechota piechocie nierwna. O skutecznoci oddziaw w boju zawsze decyduje kilka podstawowych czynnikw: poziom morale i wyszkolenia, jako, ilo i skuteczno posiadanej broni oraz wydolno organizacyjna wojska. Waciwa organizacja czsto sama w sobie bywa motorem do poprawienia pozostaych czynnikw np. morale onierzy widzcych, e ich machina wojenna dziaa sprawnie; sprawnoci dowodzenia, gdy wszyscy maj jasno okrelone funkcje, kompetencje, autorytet, czy stosown do moliwoci liczb obowizkw. Tak, wic to organizacja moe by przyczyn samonakrcania si onierzy jak te autodestrukcji wynikajcej z przekonania, e walka nie ma sensu, bo nic nie dziaa tak, jak powinno. Jak wiadomo kampania roku 1940 zakoczya si dla Francji blamaem i klsk. Prezentacja struktur puku piechoty zapewne pozwoli czytelnikowi wycign wnioski, czy od strony czysto organizacyjnej gwnodowodzcy armi francusk przygotowali swoje jednostki naleycie.

I. Puk piechoty typu Nord-Est

Puki o organizacji tego typu, zwane te pukami metropolitalnymi, byy najliczniej reprezentowan grup. Organizacja typu Nord-Est bya w zamierzeniu ideaem, do ktrego miay docelowo si rozwin pozostae typy pukw: puki o etacie Provisoire (przejciowym) oraz puki typu Outre-Mer(zamorskie). Warto w tym momencie wspomnie o przyczynach rnic w etatach. Ot puki typu przejciowego otrzymay taki etat, poniewa w wyniku mobilizacji po prostu zabrako uzbrojenia i sprztu. Tym samym cz oddziaw zostao zredukowana przejciowo a do nieokrelonego bliej terminu otrzymania uzupenie. Podobnie wygldaa sprawa z pukami typu zamorskiego. Oprcz pukw typu Nord-Est, Provisoire i Outre-Mer, wystpoway te puki piechoty alpejskiej, puki piechoty zmotoryzowanej, puki forteczne i puki ckm fortecznych. Rwnorzdnymi pukom oddziaami wchodzcymi w skad dywizji piechoty byy pbrygady: piechoty, strzelcw alpejskich i strzelcw pirenejskich. Wszystkie te jednostki rniy si strukturami od pukw typu Nord-Est. Jednak nie s one tematem artykuu. Pukw typu Nord-Est stanu czynnego byo zaledwie 25 (spord oglnej liczby 91 czynnych pukw i pbrygad piechoty rnych typw). Po mobilizacji ich liczba lawinowo wzrosa, osigajc stan 139 pukw. Puki byy mobilizowane w oparciu o Orodki Mobilizacyjne Piechoty (CMI). Oprcz pukw stanu czynnego mona wyrni trzy zasadnicze fale mobilizacyjne: rezerwa grupy A, rezerwa grupy B, oraz puki serii Nouvelle (nowe), mobilizowane poza pierwotnym planem bya to dodatkowa fala mobilizacyjna czasu wojny. Wykaz pukw piechoty, tryb i dat mobilizacji przedstawiono w tabeli niej.

numer

wiosna 2009

28

Biuletyn DWS.org.pl
Legenda

I.1. Wykaz pukw i piechoty typu Nord-Est, zmobilizowanych przez armi francusk w okresie 25.09.193920.06.1940
Puki stanu czynnego aktywne w czasie pokoju Puki rezerwy grupy A mobilizowane w trybie kartkowym niejawnym
pp Data mob. dywizja Or. Mob. (CMI) pp Data mob.

Puki grupy B mobilizowane w mobilizacji powszechnej Puki sformowane doranie w czasie wojny poza planem mobilizacyjnym
Or. Mob. (CM I) pp Data mob. dywizja Or. Mob. (CMI)

dywizja

2 5 6 7 9 11 14 18 19 21 24 25 26 29 31 32 33 35 36 41 44 45 46 47 48 49 50 56 57 59 60 62 63 64 65 66 71 72 73 74 77 78 80 83 85 86 87
a

09.09.39 Aktywny 16.10.39 16.10.39 01.06.40 09.09.39 Aktywny Aktywny 05.09.39 Aktywny Aktywny 01.06.40 Aktywny 07.09.39 09.09.39 Aktywny 07.09.39 Aktywny 09.09.39 Aktywny 02.09.39 03.09.39 Aktywny 09.09.39 Aktywny 09.09.39 09.09.39 07.09.39 Aktywny 05.06.40 Aktywny 09.09.39 08.09.39 05.06.40 Aktywny 09.09.39 Aktywny 06.09.39 07.09.39 09.09.39 09.09.39 09.09.39 Aktywny 01.06.40 09.09.39 09.09.39 07.09.39

20 DP 10 DP 1 DPKol. 32 DP 235 LDP 35 DP 36 DP 36 DP 22 DP 13 DP 10 DP 238 LDP 11 DP 16 DP 45 DP 23 DP 2 DP 14 DP 6 DP 19 DP 47 DP 4 DP 10 DP 20 DP 21 DP 35 DP 24 DP 16 DP 36DP 239 LDP 13 DP 22 DP 24 DP 236 LDP 21 DP 18 DP 19 DP 4 DP 2 DP 6 DP 18 DP 24 DP 42 DP 59 LDP 45 DP 26 16

44 211 211 72 112 171 171 183 114 74 213 182 204 81 57 91 12 72 31 44 73 21 212 44 114 185 95 82 181 91 73 112 94 111 111 93 44 22 11 32 91 93 62 51 52 131 83

90 93 94 98 100 101 102 103 104 105 107 108 109 113 114 115 116 117 118 119 120 122 123 124 125 126 127 130 135 137 138 142 143 144 151 152 158 170 201 204 205 208 211 213 214 219 220

30.05.40 09.09.39 Aktywny 09.09.39 03.09.39 09.09.39 09.09.39 09.09.39 07.09.39 09.09.39 Aktywny 01.06.40 02.09.39 09.09.39 30.05.40 09.09.39 10.09.39 Aktywny 05.06.40 09.09.39 08.09.39 02.09.39 09.09.39 03.09.39 09.09.39 Aktywny 07.09.39 02.09.39 01.06.40 Aktywny 05.06.40 01.06.40 07.09.39 25.05.40 Aktywny Aktywny Aktywny Aktywny 10.09.39 09.09.39 12.09.39 07.09.39 07.09.39 11.09.39 05.09.39 30.05.40 07.09.39

17 LDP 7 DP 42 DP 26 DP 51 DP 41 DP 7 DP 41 DP 41 DP 26 DP 23 DP 235 LDP 47 DP 45 DP 17 DP 20 DP 22 DP 19 DP 236 LDP 6 DP 71 DP 32 DP 35 DP 4 DP 18 DP 23 DP 2 DP 7 DP 59 LDP 21 DP 239 LDP

a

32 DP 238 LDP 42 DP 14 DP 43 DP 11 DP 51 DP 58 DP 71 DP 53 DP 67 DP 55 DP 67 DP 241 LDP 67 DP

91 43 62 133 12 211 43 252 43 132 94 147 74 51 93 42 111 42 114 33 24 161 181 21 91 95 13 41 52 112 93 163 163 151 62 74 201 205 13 83 211 33 173 53 171 112 173

223 224 225 226 227 235 236 237 238 239 241 242 246 248 250 255 260 264 265 270 271 274 279 291 294 295 298 302 306 307 310 317 321 326 329 330 331 332 334 337 341 343 348 371 616

09.09.39 01.12.39 01.12.39 16.08.39 09.09.39 07.09.39 29.05.40 07.09.39 02.09.39 07.09.39 02.09.39 09.09.39 02.09.39 02.09.39 10.09.39 05.09.39 07.09.39 30.05.40 12.09.39 12.09.39 12.09.39 31.05.40 09.09.39 29.08.39 06.09.39 12.09.39 ??? 05.09.39 06.09.39 10.09.39 10.09.39 07.09.39 12.09.39 10.09.39 07.09.39 20.12.39 12.09.39 06.09.39 09.09.39 ?? 01.12.39 10.09.39 24.08.39 24.08.39 14.06.40

70 DP 68 DP 68 DP 103 DFort. 58 DP 57 DP 237 LDP 103 DFort. 63 DP 53 DP 60 DP 104 DFort. 71 DP 61 DP 62 DP Organe I 57 DP 241 LDP 61 DP 60 DP 60 DP 237 LDP 70 DP 52 DP 56 DP 55 DP 63 DP 54 DP 56 DP 62 DP 51 DP 54 DP 63 DP 62 DP 53 DP 54 DP 55 DP 56 DP 58 DP 61 DP 68 DP 66 DP 52 DP RFBb 32 LDP

202 33 11 201 81 73 31 202 131 32 44 74 212 114 95 153 73 111 111 44 44 33 205 25 62 52 132 43 64 94 11 42 133 95 31 41 51 65 82 112 155 163 23 72 c

Sformowany jako 16 Pbrygada Piechoty. Zmieni nazw na 142 puk piechoty 01.06.40 roku. Pocztkowo mia doczy do 240 LDP, ostatecznie podporzdkowanie zmieniono na 8 DP. b Od 09.02.40 w Odwodzie Naczelnego Wodza (franc: Rserve Gnral Rezerwie Generalnej); wczeniej w RFB - Rejon Umocniony (Rgion Fortifie) Belfort. c 616 puk piechoty zosta przemianowany z puku pionierw w zwizku z tym ma tak nietypowy numer.

Szczegln uwag przykuwaj daty mobilizacji pukw. Warto si zastanowi, czy mobilizacja nie zostaa ogoszona zbyt pno? W kontekcie zobowiza francuskich do ofensywy w 14 dniu od wypowiedzenia wojny, wydaje si niemoliwoci techniczn zakoczenie koncentracji w cigu zaledwie 68 dni. Garnizony byy przecie porozrzucane na terenie caego kraju. Cz z pukw zmienia swoje podporzdkowanie w trakcie dziaa wojennych. Szczegowe opisywanie tych zdarze wykracza poza ramy artykuu.

numer

wiosna 2009

29

Biuletyn DWS.org.pl

II.  Struktura oglna puku typu Nord-Est

Puk skada si z dowdztwa, kompanii dowodzenia, kompanii sub, pukowej kompanii broni cikiej oraz trzech batalionw piechoty (numerowanych I, II, III). Organizacja puku jest przedstawiona na schemacie poniej. Oprcz tego przy niektrych pukach piechoty byy formowane kompanie pionierw (jako 13 kompania liniowa puku) i kompanie przeciwpancerne (14 kompania liniowa puku) podporzdkowane bezporednio dowdcom dywizji. II.1. Struktura oglna puku piechoty typu Nord-Est (Regiment dInfanterie (Nord-Est) RI)

II.2. Nalenoci puku piechoty typu Nord-Est

A.Stan osobowy puku

oficerw podoficerw kaprali szeregowych Razem: pistolety karabinki wz. 07/15 m16 karabiny wz. 07/15 karabiny wz. 86/93 z garaczem VB rkm wz. 24/29 rkm wz. 15 ckm wz. 14 modzierze 60 mm wz. 35 modzierze 81 mm wz. 27/31 armaty ppanc 25 mm wz.34 Hotchkiss armaty ppanc 25 mm wz.37 APX

83 343 318 2347 3091

B. Uzbrojenie puku

339 1830 648 146 112 1 48 9 8 6 6

numer

wiosna 2009

30
C. Konne rodki transportu puku

Biuletyn DWS.org.pl
39 248 287 106 12 14 27 6 3 2 3 2 15 190 34 8 42 5 1 2 12 3 1 8 11 2 2 2 1 9 59 9 2 140
F. rodki cznoci:

konie wierzchowea konie pocigowea Razem koni: biedki wz. 37 przodki do dziaek ppanc. 25 mm wozy wz. 1909 jednokonne wozy wz. 1909 parokonne wozy wz. 09/27 parokonne wozy wz. 21 parokonne omnibusy parokonne wozy sanitarne wz. 1888 parokonne kunie polowe parokonne kuchnie polowe parokonne Razem wozw: motocykle solo motocykle z koszem Razem motocykli: aziki 6- miejscowe aziki 4-miejscowe furgony 0,8 t adownoci pciarwki 1,2 tony adownoci pciarwki 1,2 tony adownoci ambulans sanitarny pciarwki 1,5 tony adownoci ciarwki 1,82 t adownoci ciarwki 2,5 t adownoci ciarwki 5 t adownoci cysterny o pojemnoci 34 tys. litrw cignik ewakuacyjny cignik gsienicowy Renault UE Razem samochodw i cignikw: przyczepki materiaowe do cignikw przyczepy do transportu cignikw rowery radiostacje ER-17 radiostacje ER-40 odbiornik nasuchowy R-11 zestawy telef.oniczne TM-32 (4 km kabla) gobnik polowy rodki sygnaowe

konie oficerw

w tym: 4; m modzierz 81mm: 8T + 8A; ckm: 48T + 24A; modzierz 60 mm: 9(T/A); appanc 25 mm: 5Ab bagae, ywno, amunicja bagae, ywno, fura, amunicja, sprzt pionierski i medyczny amunicja do rkm amunicja strzelecka do kb/kbk do transportu personelu

D. Motorowe rodki transportu

gocy i zwiadowcy dyspozycyjne dyspozycyjne d-cw puku i baonw dyspozycyjny d-cy taborw puku pocztowe bagae, ywno, amunicja taboru misnego prawdopodobnie chodnie lub przystosowana pciarwka ywnociowe i furaowe ywno, baga, amunicja, sprzt baga, ywno, fura narzdzia i czci zapasowe paliwowe prawdopodobnie pgsienicowy

gsienicowe
E. Rowery

5 18 4 7 4 3

radiostacje pukowe i batalionowe niepotwierdzone czno z lotnictwem ilo i typ zestaww domniemana nie podano liczby gobi 31 (lub 34) trbek sygn., 25 (lub 22) werble, 31 par chorgiewek sygn.

* Gwiazdka tu i w nastpnych tabelach oznacza obliczenie wasne na podstawie informacji oglnej o rozdziale rodzajw broni strzeleckiej. Uwaga: margines bdu moe by dosy duy, bo wiele wskazuje, e odstpstwa od przyjtej reguy byy powszechne i zaleay od stanu zapasw poszczeglnych centrw mobilizacyjnych. Naley pamita o innych typach broni strzeleckiej, tzn. rewolwerach zamiast pistoletw, oraz karabinach Berthier wz.08, zamiast Lebelw. Jeeli do tego doda, e rozpocz si te proces ujednolicania broni strzeleckiej i przechodzenia na nowy kbk MAS 36, to okae si, e cise okrelenie proporcji indywidualnej broni strzeleckiej w etacie jest nie tylko niemoliwe, ale wrcz niecelowe, bo praktycznie kady puk moe mie inn liczb i typy broni. a Na rysunkach konie wierzchowe opisano jako konie W, a pocigowe jako konie P. b Tu i w nastpnych tabelach: cznoci, T transportowe, A amunicyjne.

numer

wiosna 2009

31

Biuletyn DWS.org.pl

III. szczegowe schematy organizacyjne pododdziaw puku

III.1. Uwagi oglne a. Stopnie wojskowe Na rysunkach s przedstawione polskie symbole stopni wojskowych. Powodem jest przekonanie autora, e narysowanie insygniw francuskich, nieznanych przytaczajcej wikszoci czytelnikw, utrudnioby odczytanie rysunkw. Przy odczytywaniu stopni naley pamita o kilku elementach specyficznych dla hierarchii wojska francuskiego: kaprale nie byli wliczani ani do szeregowych, ani do podoficerw, lecz stanowili osobny korpus. Poza tym w wojsku francuskim nie ma stopnia plutonowego ani jego odpowiednika. Trzy belki oznaczaj w tym wypadku starszego kaprala. W tym kontekcie powinna by zrozumiaa liczna grupa sierantw i starszych sierant w. Chorowie s zaliczani do podoficerw. b. Nazewnictwo Przekad dosowny nazw pododdziaw francuskich powoduje w wielu przypadkach nieco zamieszania. Stosujc polskie nazewnictwo staraem si pogodzi nazwy z odpowiednikami w WP, co czasem rwnie moe by przyczyn nieporozumie. Z tego powodu w nawiasach podaj oryginaln zapisan kursyw. III.2. Dowdztwo puku (Etat Major EM) i kompania dowodzenia (Compagnie de Commandement CC) III.2.1. Schemat organizacyjny puku

numer

wiosna 2009

32

Biuletyn DWS.org.pl

III.2.2. Nalenoci dowdztwa puku i kompanii dowodzenia

A. Stan osobowy kompanii

oficerw podoficerw kaprali szeregowych Razem: pistolety karabinki wz. 07/15 m16 karabiny wz. 07/15 karabiny wz. 86/93 z garaczem VB rkm wz. 24/29 rkm wz. 15 konie wierzchowe konie pocigowe Razem koni:

12 23 25 151 211
B. Uzbrojenie kompanii

14 191 2 4 1 9 9 18

B. Uzbrojenie kompanii (c.d.)

bez etatowej obsugi (??)

C. Konne rodki transportu

konie oficerw

numer

wiosna 2009

33
biedki wozy wz. 1909 parokonne kuchnie polowe parokonne

Biuletyn DWS.org.pl
1 3 1 3 32 1 2 4 31
F. rodki cznoci:

sprztowa cznoci sprzt pionierski

Razem wozw: motocykle solo motocykle z koszem samochody osobowe 6-miejscowe ciarwki 1,82 tony adownoci rowery radiostacje ER-17 odbiornik R-11 gobnik polowy rodki sygnaowe
a

D. Motorowe rodki transportu

dyspozycyjne sztabu 2 sprztowe cznoci, 2 bagaowe

E. Rowery

3 1 1 6

czno z baonami i dywizja czno z lotnictwem nie podano liczby gobi trbka sygnaowa, werbel, 4 pary chorgiewek sygn.

L. Sharp wymienia w etacie jedn radiostacj ER-12 dla cznoci dywizyjnej. rda francuskie temu przecz.

III.2.3. Charakterystyka pododdziaw a. Dowdztwo puku, plutony sub i sztabowy Liczba oficerw sztabowych i ich funkcje s zasadniczo takie same jak w innych armiach. Warto zwrci uwag na stanowisko zastpcy dowdcy puku. Nasuwa si porwnanie do Wojska Polskiego, gdzie nie byo zastpcy, lecz adiutant (kapitan), ktry nie mg przej dowodzenia pukiem ze wzgldu na niszy stopie i starszestwo. Zwikszao to ryzyko paraliu w dowodzeniu, w sytuacji gdyby nagle zabrako dowdcy puku (mier na polu bitwy lub cikie rany), a dowodzcy batalionami znajdowali si akurat poza pukowym punktem dowodzenia. W odniesieniu do WP struktura sztabu puku jest blisza normalnoci tzn. zastpca by jasno okrelony i mia ten sam stopie, co dowdcy batalionw. Od samego pocztku zagbiania si w struktur wida, e stopie motoryzacji sub puku jest wyszy ni w WP, oraz co najmniej porwnywalny do WH. W porwnaniu do WP godne uwagi jest umieszczenie oficera weterynarii w puku. Polskie puki piechoty nie miay wcale suby weterynaryjnej, i to mimo tego, i dysponoway ponaddwukrotnie wiksz liczb koni! b. czno Na szczeblu puku wystpuj trzy radiostacje ER 17. Oznacza to, e czno radiowa puku byaby na cakiem przyzwoitym poziomie, gdyby nie parametry samych radiostacji. Miay zasig 415 km, co dla potrzeb puku powinno wystarczy, ale mogy pracowa tylko na kluczu, co niektrych sytuacjach mogo by kopotliwe. Cztery patrole telefoniczne, to praktycznie standard we wszystkich armiach tego okresu, za to ciekawostk s gobniki polowe w innych armiach ju raczej na tym szczeblu niespotykane. Wystpuj one od szczebla baonu. Niezalenie, od ironicznych komentarzy, ktre ta informacja moe wzbudzi trzeba przyzna, e niezawodno tego typu cznoci wcale nie bya maa, ale prdko transmisji danych mimo wszystko musiaa budzi wiele do yczenia Pluton cznoci dysponowa za to dwoma samochodami ciarowymi, co w znacznie zwikszao mobilno. Pojazdami sprztowymi zapewne zarzdza zastpca dowdcy plutonu, ktry najprawdopodobniej jednoczenie by podoficerem sprztowym. c. Pionierzy Pionierzy w puku francuskim sformowani zostali w jeden dosy liczny pluton. Szczegowa struktura tego plutonu jest tylko hipotez. Liczba ludzi, stopnie i funkcje specjalistyczne s zgodne ze rdami, ale podzia na druyny i sekcje to ju niestety spekulacja. Pionierzy suyli do zada budowlanych i wykonywania zapr i zawaw, ale struktura pododdziau nie pozwaa im na efektywne prowadzenie jakichkolwiek walk na linii, ze wzgldu na cakowity brak broni zespoowej. Prawdopodobnie po mobilizacji w licznych pukach postarano si o zapewnienie chociaby symbolicznego wsparcia ogniowego i przydzielano pionierom po jednym starym rkm wz. 15 Chauchat1. Efekt tego dziaania by jednak co najmniej dyskusyjny: Bro ta bya czsto wyeksploatowana, same rkm-y miay marne parametry, byy skonne do zaci, sowem przestarzae i zdezelowane, w dodatku na amunicj starego typu, co wobec planowanego przejcia na nabj 7,5 mm stawia pod znakiem zapytania, cay sens wyposaania jednostek w t bro. Tym bardziej, e nie byo te w pododdziaach obsug, ktre miayby etatowo t bro obsugiwa, czyli brakowao odpowiednio przeszkolonych ludzi. Efektywno plutonu w dziaaniach budowlanych i zaporowych jest trudna do okrelenia, poniewa autorzy znanych mi rde nie opisuj stanu specjalistycznego wyposaenia plutonu. Wiadomo natomiast, e puk mia do dyspozycji okoo 500 min ldowych, dodatkowo na stanie puku byo cznie 108 adunkw wybuchowych po 135 g, oraz 46 detonatorw. Biorc jednak pod uwag, e cz tych materiaw moga by przydzielona bezporednio do batalionw, trudno powiedzie, co rzeczywicie znajdowao si w taborze plutonu pionierw.
1 Wg innych rde rkm ten by przydzielony do plutonu zwiadu wydaje si to mniej prawdopodobne.

numer

wiosna 2009

34

Biuletyn DWS.org.pl

d. Zwiad Zwiad jest bardzo skromny liczebnie, chocia dosy nowoczenie zorganizowany (motocykle). Cay puk dysponuje tylko jednym plutonem liczcym zaledwie 26 zwiadowcw. Bardzo oryginalne jest za to przydzielenie wszystkim zwiadowcom motocykli solo, co powodowao, e pluton musia cakowicie si spieszy eby otworzy ogie. Sensowno takiego rozwizania jest co najmniej dyskusyjna. Naley jednak zaznaczy, e dua liczba pukw prawdopodobnie dysponowaa motocyklami z koszem uzyskanymi z mobilizacji, wtedy byo tylko 13 motocykli. Wedug rde francuskich w takim wypadku na jednym motocyklu jedzili te dwaj gocy. Postawiona zostaa te hipoteza, e w tej konfiguracji gocy mieli do dyspozycji rkm. Jest to chyba nadinterpretacja wiadomo, e w puku by jeden dodatkowy rkm. Wydaje si jednak bardziej prawdopodobne, e przydzielono go pionierom. Ciekawe wyniki daje porwnanie ze zwiadem puku piechoty WP. Zwiad puku francuskiego to zaledwie 20% stanu rozpoznania, jakim dysponowa dowdca pp WP. Inna sprawa, e w iloci broni maszynowej stosunek jest ten sam (po 4 rkm), w mobilnoci francuscy motocyklici bij nasze plutony: konny i kolarzy na gow. Za to warto zauway, e w obu wypadkach brakuje tego, co dla efektywnoci dziaa rozpoznawczych powinno mie najwiksze znaczenie: organicznej cznoci radiowej. III.3. Kompania gospodarcza (Compagnie Hors Rang CHR) III.3.1. Schemat organizacyjny kompanii gospodarczej

numer

wiosna 2009

35

Biuletyn DWS.org.pl

III.3.2. Nalenoci kompanii gospodarczej

A. Stan osobowy kompanii

oficerw podoficerw kaprali szeregowych Razem: pistolety karabinki wz. 07/15 m16 karabiny wz. 07/15 konie wierzchowe konie pocigowe Razem koni:

8 21 13 134 176
B. Uzbrojenie kompanii

24 152 -

C. Konne rodki transportu

5 53 58

konie oficerw

numer

wiosna 2009

36
wozy wz. 1909 jednokonne wozy wz. 1909 parokonne kuchnie polowe parokonne omnibusy parokonne Kunie polowe parokonne kuchnie polowe parokonne

Biuletyn DWS.org.pl
C. Konne rodki transportu (c.d.)

1 21 1 2 2 1 Razem wozw: 28

bagae, ywno, amunicja

D. Motorowe rodki transportu

motocykle solo motocykle z koszem aziki 4-miejscowe furgony 0,8 t adownoci pciarwki 1,2 tony adownoci pciarwki 1,5 tony adownoci ciarwki 2,5 t adownoci ciarwki 5 t adownoci cysterny o pojemnoci 34 tys. litrw cignik ewakuacyjny cignik gsienicowy Renault UE Razem pojazdw silnikowych przyczepki materiaowe do cignikw przyczepy do transportu cignikw rowery

2 3 1 2 3 8 2 2 2 1 6 32 6 2
E. Rowery

dyspozycyjny d-cy taborw puku pocztowe prawdopodobnie chodnie ywnociowe i furaowe baga, ywno, fura narzdzia i czci zapasowe paliwowe prawdopodobnie pgsienicowy

gsienicowe

Uwaga: Compagnie Hors Rang w sensie dosownym mona tumaczy, jako kompani pozaliniow. Przekad logiczny znajduje odpowiednik w WP w postaci kompanii gospodarczej. Plutony gospodarczy to faktycznie pluton ravitaillement, czyli dosownie zaopatrzeniowy, a pluton zaopatrzeniowy to dla odmiany approvisionnement, czyli aprowizacyjny. Podzia zada stawianych plutonom jest jednak taki, e nazewnictwo musiaem zmieni, tym bardziej, e zaopatrzenie i aprowizacja to w jzyku polskim synonimy.

III.3.3. Charakterystyka pododdziaw a. Pluton gospodarczy. Zwraca uwag czciowa mechanizacja sub zaopatrzeniowych. Dosy zaskakujce jest przydzielenie taboru ze sprztem przeciwgazowym do oddziaw gospodarczych. Dla porwnania puk piechoty WP mia do tego celu sformowany osobny pluton. Nie jest jasne, kto ten sprzt obsugiwa, mona spekulowa, e pionierzy, ale czy na pewno? b. Pluton zaopatrzenia. Podobnie jak inne suby jest w poowie zmotoryzowany. Nie udao mi si ustali, czy pojazdy do transportu misa byy typu specjalnego z chodni. Z pewnoci samochody chodnie produkowano przed wojn m.in. na podwoziu furgonetki typu Peugeot DK-5J pojazdu uywanego przez wojsko, jako standardowy. c. Pluton ewakuacyjno-remontowy Ze wzgldu na spor ilo pojazdw mechanicznych taki pododdzia by w puku konieczny. Skupia on mechanikw i sub techniczn odpowiedzialn midzy innymi za zaopatrzenie w paliwo. d. Pluton sanitarny. Zaskakujce jest, e dowdc plutonu sanitarnego jest kapelmistrz(!). Najprawdopodobniej po rozwiniciu puku w polu do plutonu docza oficer sanitarny puku i to on przejmowa dowodzenie. W subie sanitarnej wymieniani s dwaj dentyci, jako suba pomocnicza Ciekawe, e w oglnym wyszczeglnieniu puku nie figuruj, a tymczasem w opisie plutonu s okreleni jasno, jako oficerowie. O ich przynalenoci do korpusu oficerskiego wiadczy te porednio liczba ordynansw oficerskich w kompanii. Zwracam uwag na ten szczeg, poniewa jestem przekonany, o tym, e Lee Sharp popeni pomyk przy podliczeniach, a za nim bd powielali zapewne inni autorzy, ktrym bdu uchwyci si nie udao.

numer

wiosna 2009

37

Biuletyn DWS.org.pl

e. Orkiestra Na wojnie bya wzmocnieniem dla suby sanitarnej. Przedstawiony na rysunku wykaz instrumentw nie pokrywa si w iloci z liczb muzykw. Wie si to z tym, e cz czonkw orkiestry powinna umie gra na dwch instrumentach. Warto zwrci uwag na cakowity brak werbli w etacie orkiestry. Na licznych zdjciach dobosze s widoczni w pierwszych rzdach. Fakt ten wie si najprawdopodobniej z tym, e na uroczystoci i defilady do orkiestry doczaa suba sygnaowa z kompanii pukowych i batalionowych, ktra w kwestii wyszkolenia muzycznego i tak musiaa podlega kapelmistrzowi. Nie udao z ca pewnoci ustali, czy muzycy byli uzbrojeni. Na przedstawionym zdjciu orkiestry, wida trbaczy uzbrojonych w kbk. Pozostali, muzycy broni nie maj. W etacie zbiorczym uwzgldniono bro dla orkiestry i suby sanitarnej. III.4. Pukowa kompania broni cikiej (Compagnie Rgimentaire dEngins CRE) III.4.1. Schemat organizacyjny kompanii broni cikiej

numer

wiosna 2009

38

Biuletyn DWS.org.pl

III.4.2. Nalenoci pukowej kompanii broni cikiej

A. Stan osobowy kompanii

oficerw podoficerw kaprali szeregowych

3 14 10 76 Razem: 103
B. Uzbrojenie kompanii

pistolety karabinki wz. 07/15 m16 karabiny wz. 07/15 armaty ppanc 25 mm wz. 34 Hotchkiss modzierze 81 mm wz. 27/31 konie wierzchowe konie pocigowe biedki przodki do dzia ppanc 25mm wozy wz. 1909 jednokonne kuchnie polowe parokonne

8 95 6 2

C. Konne rodki transportu kompanii

1 15 Razem koni: 16 6 6 1 1 Razem wozw: 14

konie oficerw

appanc 25 mm: 2A; modzierz 81 mm: 2T + 2A bagae, ywno, amunicja

D. Motorowe rodki transportu

ciarwki 1,82 tony adownoci cigniki gsienicowe Renault UE przyczepki materiaowe motocykle: rowery rodki sygnaowe

1 3 3 1 10
F. rodki cznoci:

z przyczepami; moliwo wykorzystania jako cigniki zapasowe do dziaek ppanc. amunicja do dziaek ppanc solo dla goca
E. Rowery

3 pary chorgiewek sygn.

III.4.3. Charakterystyka pododdziaw a. Bro przeciwpancerna puku. Podstawowym uzbrojeniem byy to dziaka ppanc 25 mm. W armii francuskiej wystpoway dwa typy dziaek ppanc. tego kalibru: wz. 34/L72 Hotchkiss, oraz wz. 37/L72 APX. Parametry ogniowe dla obu typw byy takie same. Dziaka rniy si natomiast mas. Puki dysponoway starsz wersj wz.34, 170 kg cisz od dziaek zastosowanych w batalionach. Kiedy prbuje si porwnywa te dziaka do niemieckich czy polskich odpowiednikw o kalibrze 37 mm naley pamita, e w opinii komisji niemieckiej badajcej sprzt francuski okazay si lepsze od PaK 35/36. Przy mniejszym kalibrze, miay porwnywaln przebijalno pancerza. Warto zwrci uwag na jeszcze jedn wan cech dziaka ppanc 25 mm. Masa wasna dziaka, oraz amunicji do niego bya na tyle maa, e pozwalaa na zastosowanie jednokonnych zaprzgw. Bya to wana zaleta, ktra pozwalaa oszczdzi sporo kosztw zwizanych z funkcjonowaniem taboru i furau, jako elementu eksploatacji systemu broni. Cecha ta staa si mao istotna po zmotoryzowaniu jednostek, ale dla oddziaw o tradycyjnej trakcji konnej miaa spore znaczenie. Powstaje natomiast pytanie, czy wobec takiej samej liczby armat jak w puku niemieckim (12 sztuk), rozdzielanie ich pomidzy trzy bataliony i kompani w pukow byo celowe? b. Modzierze. Zwraca uwag brak armat piechoty na szczeblu puku. Wraz z wycofaniem dziaek piechoty 37 mm wz. 18, a dokadniej zastpieniem ich dziakami ppanc 25mm, ten rodzaj uzbrojenia znikn z etatw francuskich jednostek. Zapewne funkcje armat piechoty miay przej modzierze, ale czy to faktycznie przynioso podany efekt, mona dyskutowa. Same modzierze o kalibrze 81 mm uznano na szczeblu puku za wsparcie niewystarczajce i postanowiono zastpi je modzierzami 120 mm wz. 35 Brandta (Mortier Mle 1935B). Modzierze tego modelu, jak sam wzr wskazuje byy dostpne od 1935 roku, ale przed wybuchem wojny za-

numer

wiosna 2009

39

Biuletyn DWS.org.pl

interesoway si nimi tylko RKKA (modzierz pukowy wz. 37) oraz armia chiska. Klasyczny w wczesnej Francji baagan decyzyjny i organizacyjny, spowodowa, e kiedy dowdztwo armii zorientowao si, e ma do dyspozycji taki rodzaj broni, byo ju za pno na jego wprowadzenie. Tym samym puk francuski dysponowa w zasadzie symbolicznym wsparciem broni stromotorowej, cho trzeba zaznaczy, e w pewnym stopniu sytuacj na poprawiay modzierze kalibru 60 mm, wystpujce w kompaniach piechoty liniowej (fizyliersko-woltyerskich). Artylerii pozwalajcej prowadzi ostrza na wprost (paskotorowej), puk nie mia wcale, co czynio go o wiele sabszym ogniowo od niemieckiego odpowiednika. c. Obrona przeciwlotnicza puku piechoty Tradycyjnie kada batalionowa kompania wsparcia dysponowaa jednym plutonem ckm przystosowanym do strzela plot (tak samo byo w WP). U progu lat czterdziestych bya to ju jednak obrona niewystarczajca. W celu poprawienia obrony plot zamierzano wyposay puki w 12 dziaek Oerlikona. Nieco szerzej na ten temat przy okazji opisu batalionowej kompanii wsparcia.

IV. Batalion piechoty puku piechoty typu Nord-Est

IV.1. Struktura oglna batalionu piechoty

Wszystkie trzy bataliony miay taki sam skad: trzy kompanie liniowe, kompania wsparcia oraz pluton dowodzenia, w ktrym skupiono wszystkie pododdziay specjalne, techniczne, oraz suby. Dowdztwo baonu i pluton dowodzenia pod wzgldem ywieniowym byy przydzielone do kompanii wsparcia. Kompanie liniowe w batalionach byy numerowane od 1 do 9, kompanie wsparcia miay numeracj 13 (numer kompanii odpowiada numerowi batalionu). IV.2. Nalenoci batalionu piechoty puku typu Nord-Est
A. Stan osobowy puku

oficerw podoficerw kaprali szeregowych Razem:

20 95 90 662 867

numer

wiosna 2009

40
pistolety karabinki wz. 07/15 m16 karabiny wz. 07/15 karabiny wz. 86/93 z garaczem VB rkm wz. 24/29 rkm wz. 15 ckm wz. 14 modzierze 60 mm wz. 35 modzierze 81 mm wz. 27/31 armaty ppanc 25 mm wz. 37 APX armaty ppanc 25 mm wz. 34 Hotchkiss konie wierzchowe konie pocigowe

Biuletyn DWS.org.pl
B. Uzbrojenie puku

103 464 216 146 112 1 48 9 8 6 6

C. Konne rodki transportu puku

8 57 Razem koni: 65 33 2 4 1 2 1 1 ??? Razem wozw: ???

konie oficerw

biedki wz. 37 przodki do dziaek ppanc 25 mm wozy wz. 1909 jednokonne wozy wz. 1909 parokonne wozy wz. 09/27 parokonne wozy wz. 21 parokonne wozy sanitarne wz. 1888 parokonne kuchnie polowe parokonne

w tym: 1; modzierz 81 mm: 2T + 2A; ckm: 16T +8A; modzierz 60 mm: 3A; appanc 25 mm: 1A bagae, ywno, amunicja amunicja do ckm amunicja do rkm amunicja strzelecka do kb/kbk

D. Motorowe rodki transportu

aziki 6-miejscowe pciarwki 1,2 tony adownoci ciarwki o 1,82 tony adownoci Razem samochodw motocykle solo rowery radiostacje ER-17 radiostacje ER-40 odbiornik nasuchowy R-11 zestawy telef. TM-32 (4 km kabla) gobnik polowy rodki sygnaowe

1 4 2 7 1

dyspozycyjny dowdztwa puku amunicja, bagae, ywno amunicja

E. Rowery

30
F. rodki cznoci:

5 18 4 1 1 26

czno z dowdztwem puku niepotwierdzone czno z lotnictwem typ i liczba zestaww domniemana nie podano liczby gobi 10 (lub 11 trbek sygn., 8 (lub 7) werbli, 8 par chorgiewek sygn.

numer

wiosna 2009

41

Biuletyn DWS.org.pl

IV.3. Dowdztwo batalionu (Etat Major EM) i pluton dowodzenia (section de commandement) IV.3.1. Schemat organizacyjny batalionu piechoty

IV.3.2. Nalenoci dowdztwa batalionu i plutonu dowodzenia

A. Stan osobowy

oficerw podoficerw kaprali szeregowych Razem: pistolety karabinki wz. 07/15 m16

4 6 6 64 76
B. Uzbrojenie

6 74

numer

wiosna 2009

42
konie wierzchowe konie pocigowe

Biuletyn DWS.org.pl
C. Konne rodki transportu

Razem koni: biedki wozy wz. 1909 parokonne ambulansy parokonne wz. 1888 Razem wozw: motocykle samochody osobowe (aziki) pciarwki 1,2 tony adownoci ciarwki 1,82 tony adownoci rowery radiostacje ER-17 radiostacje ER-40 odbiornik nasuchowy R-11 zestaw telefoniczny TM-32 (4 km kabla) rodki sygnaowe gobnik polowy

4 9 13 1 3 1 5 1 1 1 1 12

konie oficerw

sprztowa cznoci wz. 37 amunicja

D. Motorowe rodki transportu

solo 6-miejscowy bagaowo-ywnociowa amunicyjna

E. Rowery F. rodki cznoci:

2 2 1 1 3 1

czno z dowdztwem puku niepotwierdzone czno z lotnictwem domniemane typu nie podano 2 pary chorgiewek sygn., trbka lub werbel nie podano liczby gobi

IV.3.4. Charakterystyka pododdziaw Dowdztwo batalionu liczyo tylko czterech oficerw, przy czym dwch z nich czyo swoje funkcje z dowodzeniem pododdziaami, tzn. oficer cznoci i lekarz batalionu, byli jednoczenie dowdcami druyn swoich rodzajw wojsk. a. czno Scharakteryzowanie cznoci w batalionie jest dosy trudne. W oparciu o cz rde mona wycign wniosek, e bya dosy sabo rozwinita. Kady batalion mia do dyspozycji jedn radiostacj typu ER -17. Co ciekawe, w porwnaniu np. do WP liczba telefonistw te jest nader skromna. Po bliszej analizie i konfrontacji Lee Sharpa ze rdami francuskimi wyonia si jednak dosy powana nieciso. Ot w tych ostatnich przewija si informacja, e pluton cznoci batalionu dysponowa szecioma radiostacjami ER-40 (!?). Niestety nie podaje si informacji, kto miaby te radiostacje obsugiwa. W mojej ocenie mogli to by obserwatorzy jednak nawet gdyby tak byo, znaczy, e i tak liczba radiostacji w plutonie cznoci podana jest bdnie. Wedug logiki powinny w niej by tylko dwie radiostacje ER-40, za to cztery pozostae byyby obsugiwane przez obserwatorw w kompaniach strzeleckich i wsparcia. Oznaczaoby, e puk dysponowa cznoci radiow a do szczebla kompanii. Ciko jednak rozstrzygn, czy faktycznie by to nowy etat czy tylko plan, ktry z rozpdu lub te nadmiaru entuzjazmu przedstawiono, jako obowizujcy. b. Suby gospodarcze. Suby gospodarcze batalionu byy niewielkie, uznanie budzi fakt ich czciowej motoryzacji. Wida, e pomimo stosunkowo niewielkiej liczby wozw i samochodw udao si uzyska czterodniow autonomi, co niewtpliwe jest pewnym sukcesem organizacyjnym. cznie tabory batalionu s znacznie mniejsze ni polskie lub niemieckie. Podoficer materiaowy, oraz jeden z magazynierw byli przeszkoleni jako pirotechnicy (do zakadania adunkw wybuchowych). Wynika z tego, e batalion musia dysponowa wasn amunicj sapersk. Niestety nie podano szczegw. Ciekawostk jest, e kuchnie polowe mogce obsugiwa do 200 ywionych miay ucig parokonny, a nie jak wikszo kuchni o tej pojemnoci czterokonny. Pod wzgldem wyywienia pluton dowodzenia by przydzielony do kompani wsparcia. W subach batalionowych byli tylko kucharze oficerscy (stoownia oficerska). c. Suba zdrowia Waciwie jest zorganizowana w typowy dla wszystkich armii tego okresu sposb. Niczym nie odbiega i niczym si nie wyrnia. Brak pojazdw mechanicznych do ewakuacji rannych wydaje si du wad, ktra na pewno miaa w praktyce wpyw na przeywalno pewnego procenta poranionych. Najprawdopodobniej zawayo niestety cige akceptowanie pierwszowojennych norm, waciwych dla wojny pozycyjnej, oraz oglnego poziomu suby zdrowia sprzed 1914 roku. Trzeba zaznaczy, e w oficjalnej strukturze nie figuruje okrelenie BPO (Batalionowy Punkt Opatrunkowy). Wydaje si jednak niemal 100% pewne, e suba sanitarna taki punkt musiaa rozwija. Wtpliwoci budzi te, czy suba zdrowia bya uzbrojona.

numer

wiosna 2009

43

Biuletyn DWS.org.pl

IV.4. Kompania wsparcia (Compagnie dAccompagnement CA) IV.4.1. Schemat organizacyjny kompanii wsparcia

IV.4.2. Nalenoci kompanii wsparcia

A. Stan osobowy kompanii

oficerw podoficerw kaprali szeregowych Razem: pistolety karabinki wz. 07/15 m16 karabiny wz. 07/15 ckm Hotchkiss wz. 14 modzierze 81 mm wz. 27/31 dziaka ppanc 25 mm/L72 wz. 37

4 23 27 151 205
B. Uzbrojenie kompanii

40 165 16 2 2

B. Uzbrojenie kompanii (c.d.)

w tym 4 przystosowane do prowadzenia ognia plot typ APX

numer

wiosna 2009

44
konie wierzchowe konie pocigowe

Biuletyn DWS.org.pl
C. Konne rodki transportu batalionu

Razem koni: biedki przodki do dziaek ppanc 25 mm wozy wz. 1909 jednokonne wozy wz. 1909 parokonne kuchnie polowe parokonne Razem wozw: ciarwki 1,82 ton adownoci rowery radiostacje ER-40 rodki sygnaowe:

1 36 37 29 2 1 1 1 34 1

konie oficerw

ckm: 16T + 8A; modzierz 81 mm: 2T + 2 A; appanc 25 mm: 1 A bagae, ywno, amunicja

D. Motorowe rodki transportu E. Rowery

6
F. rodki cznoci:

1 5

niepotwierdzone 4 trbki sygnaowe, werbel

IV.4.3. Charakterystyka pododdziaw a. Cikie karabiny maszynowe i obrona przeciwlotnicza batalionu Kompania miaa a 16 ckm-w, co czynio j pod tym wzgldem silniejsz od odpowiednika w WH (8 ckm) czy w WP (12 ckm). Jeden z plutonw by wyspecjalizowany w prowadzeniu ognia OPL, ale ze wzgldu na parametry broni, osona plot batalionu bya nieefektywna. W celu zwikszenia skutecznoci obrony plot postanowiono wprowadzi do batalionowych kompanii wsparcia pluton dziaek plot 20 mm Oerlikona. Nowy etat zatwierdzono (podobno) ju w 1939 roku. Wedug tego etatu w ckm-y wz. 14 miay by wyposaone tylko trzy plutony natomiast pluton nr 4 mia otrzyma dziaka przeciwlotnicze. Niska produkcja w/w dziaek uniemoliwia wykonanie planu. Liczba pukw, ktre otrzymay Oerlikony bya minimalna. Brak danych o strukturze organizacyjnej plutonw plot, mona jednak przyj, e rnice w stosunku do plutonw ckm nie byy due. Tylko niektre dywizje otrzymay po 26 dziaek na puk piechoty. W linii pozostay wic ckm. W pukach, ktre otrzymay dziaka 20 mm w miejsce ckm wz. 14, liczba ckm nie ulega redukcji. Zamiast zda nadwyki tej broni, dowdcy pukw zatrzymali ckm-y przesuwajc je z batalionowych kompanii wsparcia do pukowej kompanii broni cikiej, jako bro ponadetatow. Dziaka Oerlikona znajdoway si w nastpujcych jednostkach (wedug David Lehmann The French Armament 193940): 1, 9, 12, 15, 25 DPZmot. po 12 szt., 3 DPZmot. 11 szt., 5 DPZmot. 13 szt.; 10, 11, 13, 14, 19, 21, 42, 43 DP po 12 sztuk; 1 DMar. i 87 DPAfr - po 6 szt.; 23, 26 DP i 1 DPPnAfr, 1, 3 DPKol. po 3 szt.; 2, 3 DPPnAfr, 4 DPKol., 82 DPAfr. po 2 szt.; 4 DPPnAfr 4 szt., 5, 6 DPPnAfr po 1 szt.; w niezidentyfikowanych jednostkach 7 szt.; na Korsyce 9 szt. Razem 237 dziaek z 357 wyprodukowanych (pozostae by moe stanowiy rezerw sprztow, jest te sugestia, e znaczna liczba zostaa wysana do jednostek w Afryce Pnocnej). Niestety autor nie napisa, ktre konkretnie puki dysponoway dziakami przeciwlotniczymi. Biorc pod uwag symboliczne iloci przydzielonych dziaek ciko jest stwierdzi, czy trafiy one bezporednio do kompanii batalionowych, czy te w toku dziaa wojennych pozostay w dyspozycji dowdcw wyszych szczebli. Wracajc do organizacji plutonw ckm, warto zauway, e na skutek przejcia na system czwrkowy i wprowadzeniu szczebla druyny Francuzi zaoszczdzili na biedkach amunicyjnych, tzn. jedna biedka amunicyjna obsugiwaa a dwa ckm-y. Dla porwnania w WP kada sekcja ckm miaa wasn biedk amunicyjn. Fakt, e udao si pomieci cay zapas amunicji w kompanii jest wynikiem wprowadzenia na etat druyny gospodarczej jednej ciarwki o adownoci 1,82 ton. Po raz kolejny wida, jaki wpyw na rozwizanie problemw logistycznych miaa motoryzacja sub. b. Modzierze Modzierze 81 mm, w iloci dwch sztuk na batalion to wsparcie symboliczne. Niemal identycznie wygldaa sytuacja w WP, ale o ile niedobr tej broni w Polsce mona tumaczy problemami finansowymi (wysokie koszta wytwarzania i magazynowania amunicji), to w przypadku ATF, ktra dysponowaa nieporwnywalnie wikszym budetem jest to dosy niezrozumiae. Naley przypomnie, e Niemcy mieli w swoich batalionach a 6 modzierzy tego kalibru. c. Obrona przeciwpancerna Skaday si na ni dwa dziaka ppanc 25 mm. Byy to dobre, lekkie i skuteczne dziaka, pozostawienie ich w bezporedniej dyspozycji dowdcy batalionu miao z pewnoci tyle samo wad co i zalet. Wynikao z przyjtych zaoe taktycznych. Na pewno dowdca baonu majc dziaka w bezporedniej dyspozycji mg szybciej reagowa na zagroenie przeciwpancerne. Z drugiej strony, biorc pod uwag taktyk wojsk niemieckich czogi w duych zgrupowaniach, bez wsparcia dziaek pukowych, a nawet dywizyjnych,

numer

wiosna 2009

45

Biuletyn DWS.org.pl

baon i tak nie mia szans na skuteczn samodzieln obron. Na pewno niedostatkiem by brak karabinw lub rusznic przeciwpancernych. Starano si temu zaradzi poprzez zakup rusznic ppanc. typu Boys od Wielkiej Brytanii. Niewielkie iloci tych rusznic weszy na uzbrojenie oddziaw rozpoznawczych, ale do pukw piechoty adne nie trafiy. Wanym osigniciem byo opracowanie przeciwpancernego granatu kumulacyjnego do garacza. Niestety nie zdono wprowadzi go do produkcji seryjnej.

V.  Kompanie fizyliersko-woltyerskie (Compagnie Fusiliers-Voltigeurs CFV)

V.1. Schemat organizacyjny

numer

wiosna 2009

46

Biuletyn DWS.org.pl

V.2. Nalenoci kompanii fizyliersko-woltyerskiej

A. Stan osobowy kompanii

oficerw podoficerw kaprali szeregowych

4 22 19 149 Razem: 194

B. Uzbrojenie kompanii

pistolety karabinki wz. 07/15 m16 karabiny wz. 07/15 karabiny wz. 86/93 z garaczem VB rkm wz. 24/29 modzierze 60 mm wz.35 konie wierzchowe konie pocigowe Razem koni: biedki wozy wz. 1909 jednokonne kuchnie polowe parokonne Razem wozw: pciarwki 1,2 tony adownoci rowery radiostacje ER-40 rodki sygnaowe

19 75 72 16 12 1

C. Konne rodki transportu batalionu

1 4 5 1 1 1 3

konie oficerw

amunicyjna do modzierza 60 mm, bagae, ywno, amunicja

D. Motorowe rodki transportu

1 4

bagae, ywno, amunicja

E. Rowery

F. rodki cznoci:

1 6

niepotwierdzone 2 trbki sygnaowe, 2 werble, 2 pary chorgiewek sygnaowych

V.3. Charakterystyka pododdziaw Kompania bya pododdziaem minimalnie liczniejszym od kompanii niemieckiej, za to mniejszym od kompanii strzelcw WP. Etat przewidywa cakiem solidnie wyposaenie w rczn bro maszynow, ponadto na szczeblu kompanii wystpowa jeden modzierz 60 mm. Nie byo granatnikw na szczeblu plutonw. Ich role peniy garacze, ktre jednak postanowiono zastpi typowymi granatnikami. Czy bya to trafna decyzja, mona polemizowa. Wydaje si, e lepszym rozwizaniem byoby wzmocnienie kompanii w dodatkowymi modzierzami 60 mm, a nawet batalionowymi modzierzami 81 mm. Kompanie fizyliersko-woltyerskie skaday si z czterech plutonw liniowych. Jest do do rzadko wystpujcy system, ale warto zauway, e liczba druyn w kompanii jest taka sama jak np. w kompanii niemieckiej, ktra liczya tylko trzy plutony, za to czterodruynowe. By moe uznano, e mniejszy pluton bdzie atwiejszy do dowodzenia? Pluton francuski dzieli si na trzy druyny. Kada druyna skadaa si z dwch sekcji (chocia przekad dosowny to pdruyna). Szczegowy skad sekcji, przedstawia tabela 1.4.11. V.4. Skad, uzbrojenie i przydzia amunicji druyny bojowej (fizyliersko-woltyerskiej)
Personel uzbrojenie Amunicja***

sierant dowdca druyny kapral celowniczy rkm adowniczy rkm

1 kb wz. 07/15 1 kb wz. 07/15 1 rkm FM 24/29 1 pistolet

45 naboi 8 mm w adownicach; 1 magazynek do rkm 45 naboi 8 mm w adownicach; 2 magazynki do rkm,

Sekcja ogniowa (Demi-groupe de fusiliers)

3 magazynki do rkm ?? naboi do pistoletu; 3 magazynki do rkm; 325 naboi 7,5 mm w adownicach

numer

wiosna 2009

47
amunicyjny amunicyjny amunicyjny

Biuletyn DWS.org.pl
1 kbk wz. 07/15 M16 1 kbk wz. 07/15 M16 1 kbk wz. 07/15 M16 45 naboi 8 mm w adownicach 4 magazynki do rkm; 150 naboi 7,5 mm w adownicach 45 naboi 8 mm w adownicach 4 magazynki do rkm; 150 naboi 7,5 mm w adownicach 45 naboi 8 mm w adownicach 4 magazynki do rkm; 150 naboi 7,5 mm w adownicach 90 naboi 8 mm w adownicach 90 naboi 8 mm adownicach 90 naboi 8 mm adownicach 90 naboi 8 mm adownicach 8 granatw nasadkowych typu VB

Sekcja szturmowa (Demi-groupe de voltigeurs)

starszy strzelec strzelec strzelec strzelec strzelec-grenadier

a

1 kb wz. 07/15 1 kb wz. 07/15 1 kb wz. 07/15 1 kb wz. 07/15

a

1 kb wz. 86/93 + garacz

Grenadier nadal by uzbrojony w kb Lebel 1886/93, ktry nadawa si do stosowania garacza. Kb 07/15 mia za sab konstrukcj do uywania granatw nasadkowych.

W tabeli zwraca uwag rnorodno amunicji stosowanej na szczeblu druyny. Wynika to z faktu, e wikszo druyn piechoty nadal miaa na wyposaeniu karabiny z okresu I wojny wiatowej (karabinki Berthier wz. 07/15 i wz. 07/15 M16 ) strzelajace starsz amunicj kalibru 850R mm. Taki stan rzeczy wymaga, aby druyn piechoty zaopatrywa w dwa rodzaje amunicji (7,554 mm dla rkm FM24/29 i 8 mm dla kb wz. 86/93 i kbk wz. 07/15). Wprowadzenie do uzbrojenia karabinw MAS 36 na amunicj 7,554 mm miao zmieni t sytuacj, ale do uzbrojenia zaczy one wchodzi dopiero w 1939 r. Do 23.06.1940 armia zdya przyj na stan tylko ok. 250 000 kb MAS 36. V.5. Plan reorganizacji plutonw w 1940 roku Karabin MAS 36 by przystosowany do nowoczesnej amunicji 7,5 mm, dziki czemu mona byo w nim stosowa garacze. Poza standaryzacj amunicji strzeleckiej w druynach, pozwalao to na rezygnacj z wyspecjalizowanego grenadiera i stosowanie garacza przez kadego ze strzelcw. Grenadierzy zostali wyczeni z druyn i przeniesieni do osobnej sekcji w plutonie, ktr wyposaono w now bro granatnik 50 mm wz. 37. Granatniki te miay nowoczesn konstrukcj i znacznie przewyszay parametrami stosowane dotychczas garacze. Z tego powodu postanowiono garacze wycofa, wzgldnie w druynach, ktre otrzymay nowe karabiny wz. 36 przekaza pozostaym onierzom. Dostawy granatnikw 50 mm do jednostek rozpoczto w 1940 roku. Produkcja granatnikw bya bardzo wysoka (przez rok wyprodukowano okoo 20 000 egzemplarzy), ale nie znalazy szerszego zastosowania z powodu niskiej produkcji amunicji (dostarczono 100 000 granatw, czyli zaledwie po pi na granatnik!). Ponadto nie przeszkolono onierzy do posugiwania si now broni. Reorganizacj plutonw rozpoczto w 1940 roku a jej realizacj przewidywano do wrzenia. Plutony miay mie skad, jak przedstawiony na rysunku.

numer

wiosna 2009

48
Podsumowanie

Biuletyn DWS.org.pl

Ocena samych tylko struktur puku nie pozwala wycign wniosku, e piechota francuska bya le zorganizowana i przygotowana do przyszej wojny. Zaprezentowany powyej schemat organizacyjny nie obnaa adnych wielkich wad i niedostatkw. Mona ocenia, e najwikszym problemem byy braki wyszkoleniowe, oraz w znacznym stopniu kopoty ze zbyt powolnym wyposaaniem w nowe wzory uzbrojenia. Spniony program modernizacji uzbrojenia poskutkowa tym, e w pukach stosowano zbyt wiele przernych systemw broni strzeleckiej i rne rodzaje amunicji do nich. Zasadniczo opis parametrw broni wykracza poza ramy artykuu, cho byby cennym uzupenieniem. Struktury puku cay czas podlegay ewolucji. Wida to chociaby po opisanych planach wyposaania w modzierze 120 mm i 50 mm, dziaka przeciwlotnicze itd. Oznacza to, e Francuzi wycignli wnioski z przebiegu kampanii w Polsce. Gigantyczny wysiek modernizacyjny z lat 19381940 zosta jednak roztrwoniony z powodu przegranej na zupenie innej paszczynie. Skrcona suba wojskowa przy zachowanej ogromnej infrastrukturze wojennej przez dwa dziesiciolecia sprowadzia poborowych do roli konserwatorw sprztu, zamiataczy koszarowych placw, sprztaczy i pomywaczy korytarzy i izb w koszarowych budynkach. Udziaem oficerw stao si kontrolowanie tej armii pomywaczy, sprztaczy i zamiataczy. Na szkolenie zabrako czasu. Kiedy zmobilizowano armi, okazao si, e 250 dni stabilizacji na froncie nie zostao w wystarczajcy sposb wyzyskane do szkolenia. Zbyt wielu byo oficerw, ktrzy podobnie jak szeregowi za sabo znali si na swoim rzemiole. W boju pacili za to cen. Opowieci o zej organizacji, przestarzaym uzbrojeniu i skostniaej doktrynie to tylko p prawdy. W gwnej mierze zawid nie tyle system, co ludzie, ktrzy byli jego czci. Ludzka natura ma jednak to do siebie, e szuka w sposb niemal naturalny usprawiedliwienia w czynnikach obiektywnych.

Marek Gabryszuk (MG75)

Bibliografia Lee Sharp, The French Army 1939-1940: Order of Battle: Operational History, vol. III Histoire de Guerre Blinds & Matriel nr 76, 79, 80 Strona internetowa http://www.atf40.fr/ATF40/frame2.html, opracowanie Alain Adam: Chaptire 1 Presentation de lArmee Franaise de 1914 1939. Hohnadel, Mary Hommes et Ouvrages de la ligne Maginot David Lehmann The French Armament 1939-40 Strona Internetowa: http://www.atf40.fr/ATF40/divers/odb.htm Ian Sumner, Franois Vauvillier, The French Army 193945 vol. 1 Osprey Publishing, Notice Technique et Cataloque de Pices de Rechange pour Cuisine Roulante Mle1916-36M38; NOT. 0-132, CAT. 0-132

numer

wiosna 2009

49

Biuletyn DWS.org.pl

Pierwsze dziaa Wojska Polskiego artyleria Legionw Polskich

@ Marcin Skrzypacz (virtualbob)

Wstp
Po raz pierwszy Jzef Pisudski wspomnia o potrzebie organizacji polskiej artylerii podczas pobytu w 1912 roku we Lwowie. Pierwsze prace w tym kierunku zainicjowa Artur Lilien Brzozdowiecki, czonek lwowskiego Strzelca, ktry by rwnoczenie oficerem rezerwy stacjonujcego we Lwowie austriackiego dywizjonu artylerii konnej. Na przeomie 1912 i 1913, roku z inicjatywy Pisudskiego, zosta zorganizowany kurs dla potencjalnych artylerzystw obejmujcy opis sprztu i amunicji armaty polowej 8 cm, dziaoczyny i teori strzelania. Szczegln uwag przykadano do funkcji celowniczego i amunicyjnego. Wykady obejmoway 1012 kursw po 2 godziny, a na zakoczenie udao si zorganizowa w austriackich koszarach 2 godziny zaj praktycznych przy prawdziwych dziaach 8 cm wz. 1905. W kursie tym brao udzia 36 suchaczy.

Zdjcie dziaonu w akcji przy armacie z lawet zmodernizowan wedug polskiego pomysu

Narodziny polskiej artylerii

Po wybuchu wojny w sierpniu 1914 roku polskie przygotowania do powoania wasnej siy wojskowej zostay uwieczone sukcesem prowadzc do powoania Legionw Polskich. Sprawami organizacji pierwszego bojowego oddziau artyleryjskiego zaj si Ottokar Brzoza-Brzezina (Czech oeniony z Polk pochodzc z patriotycznej rodziny szybko naturalizowany dla polskiej sprawy i aktywny czonek Strzelca). Kolebk legionowej artylerii by Borek Facki, folwark pooony o 10 kilometrw od Krakowa. Ju 18 sierpnia 112 legionowych ochotnikw zajo budynki folwarku, gdzie kompletowali wojskowy ekwipunek i wiczyli musztr. Pierwszy pisemny raport z 27 sierpnia podaje stan 121 artylerzystw (pierwszy planowany etat jednostki wymienia zapotrzebowanie na 120 onierzy). 1 wrzenia 1914 roku kadry artylerii przeniosy si do dawnych koszar austriackich w krakowskich Przegorzaach, mieszczcych si niedaleko Kopca Kociuszki. Oficjalnie 1 puk artylerii Legionw Polskich zosta utworzony pod koniec wrzenia 1914 roku i do momentu rozwizania w 1917 roku mia nastpujc organizacj: komenda puku; sztaby I i II dyonu armat oraz III dyonu haubic; baterie artylerii (zob. tabela).

Uzbrojenie
Pierwsze 20 dzia dla nowej jednostki udao si zdoby podstpem ju pod koniec sierpnia 1914 roku. Podczas jednej z zakrapianych imprez kolega z wojska wyjawi por. Brzezinie, e bdzie pobiera z krakowskiej Zbrojowni dziaa 7 cm Gebirgskanone M.75 dla nowo formowanej jednostki. Brzezina zrobi uytek z posiadanej gotwki na kolejne kieliszki wybornego trunku i przekona Austriaka, e ten antyczny sprzt ma warto zomu oraz jest niebezpieczny dla obsugi, wic naley si czym prdzej zgosi do Ministerstwa Wojny o przyznanie nowszych modeli dzia. Oficer austriacki da si przekona i rzeczywicie odmwi pobrania niebezpiecznych antykw. Brzezina czym prdzej przekona odpowiednie czynniki decyzyjne, e skadowanie tak wartociowej broni w Zbrojowni krakowskiej jest z wojskowego punktu widzenia nieopacalne, wic lepiej wyda j nowo tworzonym oddziaom polskim, co pozwoli wystawi pi dodatkowych czterodziaowych baterii. Niestety wystpi kolejny problem z pozyskaniem caego wyposaenia dodatkowego niezbdnego przy szkoleniu i polowej obsudze tych dzia (klucze nastawcze do szrapneli, celowniki itp.). Jak zwykle pomoga sprawdzona metoda przez odek do serca wzmacniana alkoholowymi procentami i przekonany w ten sposb magazynier Zbrojowni podpisa dyspozycj wydania legionistom stosownych pozycji. 4 wrzenia 1914 roku artylerzyci zoyli uroczyst przysig w brzmieniu austriackiego landsturmu. Trudna sytuacja

numer

wiosna 2009

50
Baterie artylerii Legionw Polskich Bateria Sprzt Dowdca

Biuletyn DWS.org.pl
Teren dziaania Uwagi

1. armat

70 mm grska

Karol Ignacy Nowak

Karpaty

Samodzielnymi plutonami dowodzili Wodzimierz apicki i Aleksander Wieleyski

9 cm 8 cm 2. armat 70 mm grska 37 mm grska

Jan Maciej Bold Konrad Kostecki Wiktor Gosiewski

na Woyniu od padziernika 1915 r. do koca Karpaty Bukowina do Kirlibaby i Besarabia Samodzielnymi plutonami dowodzili Stefan Mazurkiewicz, Jzef Beck i Maksymilian Landau

37 mm grska 8 cm 3. armat 70 mm grska 8 cm 8 cm 4. armat 5. armat 70 mm grska 8 cm 70 mm grska 8 cm

Stanisaw Makowski potem Mieczysaw Maciejowski Wodzimierz apicki Kasper Wojnar Kasper Wojnar Aleksander Hertel Wadysaw Jaxa-Roen Antoni Trzaska-Durski Marceli niadowski Marceli niadowski, Barthel de Weydental Borucki, Maryan Sroczyski Edmund Knoll-Kownacki, potem Aleksander Hertel Kazimierz Schally Marian Bolesawicz Konrad Kostecki Roman Gliniecki Ottokar Brzoza-Brzezina, Mieczysaw Jeowicki Ottokar Brzoza-Brzezina, Marceli niadowski Aleksander Wieleyski Jan Maciej Bold, Wodzimierz apicki Broda, Wincenty Cybulski

Besarabia i Woy do marca 1916 r. Styr i Stochd Bukowina Besarabia i Woy Styr i Stochd, Biaoru od Krzywopotw do Osieka Styr i Stochd, Biaoru Od Krzywopotw do Osieka Podhale, Styr i Stochd

6. konna 1. haubic 2. haubic Szkolna Kadra

8 cm konna 10 cm rny rny

Woy do marca 1916 r. Woy Nie uczestniczya w dziaaniach bojowych Maramarosz Sziget Kaiser-Ebersdorf Borek Facki, Przegorzay Wola Radowska, Borzcin Maramarosz Sziget Jew pod Piotrkowem Kozienice

Potem rozwizana

militarna Austro-Wgier opierajcych si Rosji na terenach pnocnych Wgier, wymusia wysanie na front wszelkich dostpnych si. Wymarsz legionowych oddziaw z krakowskich koszar na front nastpi 1 padziernika. Najmniej przygotowane do walki baterie 4. i 5. utworzyy II dywizjon artylerii, przeznaczony jako wsparcie dla I Brygady Legionw walczcej na terenie Krlestwa (ich baz operacyjn stay si miejscowoci Borzcin i Wola Radowska). Baterie 1., 2. i 3. utworzyy I dywizjon ktry wspiera II Brygad Legionw w walkach, ktre rozgorzay na Wgrzech. Kada bateria obejmowaa dwa plutony po 2 dziaa w kadym. Cay dywizjon liczy wic 12 dzia. Pierwszy strza dziaa z polsk obsug zosta oddany 26 padziernika 1914 roku o godzinie 9.40 przez 2. bateri pod dowdztwem Konrada Kosteckiego. Pozycje jej znajdoway si tego dnia przy drodze z Mootkowa do Bani (na pnoc od

Nadwrny). Dziaa te zapewniay wsparcie II Brygady Legionw, a dokadnie grupy Hallera (I. i IV. baon) nacierajcej na cofajce si wojska rosyjskie. Tego dnia oddziay polskie wypary przeciwnika ze wsi i lasu Mielniki. Podczas wymarszu I dywizjon pobra ze Zbrojowni Krakowskiej nastpujce zapasy amunicji: 6040 zapaw tarciowych wz. 1859, 938 granatw wz. 1875, 1574 szrapneli wz. 1875, 1500 kartaczy wz. 1875. Zapas ten pomieszczono w 502 skrzyniach amunicyjnych. adunki miotajce mieciy si w 5 beczkach prochu o masie 100 kg kada. Na szczcie dla naszych artylerzystw nie wystpia potrzeba uycia w samoobronie kartaczy, ktre po prostu zatopiono w rzekach. Pozostae 2512 pociskw zuyto podczas 102

numer

wiosna 2009

51

Biuletyn DWS.org.pl

dni walk, podczas 32 zada bojowych. Daje to nam przecitne zuycie amunicji w wysokoci ok. 5 pociskw dziennie na bateri i ok. 50 pociskw na zadanie bojowe. W trakcie dziaa bojowych zuyto cay posiadany zapas amunicji i mocno rozkalibrowano lufy niektrych dzia, co spowodowao podjcie przez dowdztwo austriackie decyzji o przyznaniu jednostce nowych dzia, tym razem nowszego typu. Ani razu nasze oddziay nie zostay zmuszone do zaprzestania prowadzenia ognia ze wzgldu na brak amunicji. Dane techniczne armaty grskiej 7 cm wz. 1875 Oznaczenie oryginalne: 7 cm Gebirgskanone M.75 Kaliber: 66 mm Masa: 199,6 kg Masa lufy z zamkiem: ok. 89 kg (warto uredniona) Masa zamka: 9 kg Masa lawety: 109 kg Dugo lufy: 1000 mm Cz gwintowana: 605 mm Dugo linii celowniczej: 955 mm Wysoko linii ognia: 644 mm Kt ostrzau w elewacji: od 10 do +24 Dziao o niezwykle ciekawej konstrukcji lufy. Liczne prace badawcze prowadzone pod kierunkiem pukownika Franciszka Uchatiusa w arsenale wiedeskim doprowadziy do opracowania stopu nazwanego stal-brzem. Zmniejszono zawarto cyny w stosunku do miedzi, a podczas odlewania lufy zastosowano szybkie schadzanie wod. Przewd rury przewiercano widrem o nieco mniejszej rednicy ni kaliber dziaa. Po umieszczeniu lufy w matrycy zabezpieczajcej przed pcznieniem przecigano przez jej rodek hydrauliczn pras stalowe pale o coraz wikszej rednicy, z ktrych ostatni odpowiada kalibrowi dziaa. W ten sposb dziao byo wzmacniane od zewntrz, poprzez nacisk cianek matrycy oraz od rodka, poprzez dziaanie stalowych pali. Technologia ta pozwalaa otrzyma wytrzymao podobn do luf stalowych. Ponadto mona byo przetopi dotychczasowe odprzodowe dziaa spiowe zalegajce w arsenaach. Przeprowadzone w 1874 roku testy poligonowe nie wykazay podatnoci luf na uszkodzenie lub odksztacenie. Masa konkretnej lufy zaleaa od uytej formy oraz matrycy i bya wybijana przez producenta na kadym egzemplarzu. Gwintowana lufa miaa 18 bruzd o gbokoci 1,25 mm i szerokoci 8,5 mm, szeroko pl 3,0 mm, dugo bruzdy 1980 mm, kt skrtu bruzd 55850.

7 cm armata grska wz. 1875 w oryginalnej postaci

Zamek pryzmatyczny armaty wz. 1875 wraz z korb

Dziao byo adowane od strony zamka. Zastosowano pryzmatyczny zamek blokowy, ktry by uszczelniany za pomoc krka z czerwonej miedzi umieszczanego w odpowiednim wyobieniu komory. Zamkiem operowao si w poziomie za pomoc odczalnej korby dziaajcej na mechanizm rubowy. Szybkostrzelno maksymalna dochodzia do 6 strzaw na minut. oe dziaa ze cianami wzorowanymi na niemieckiej konstrukcji armaty polowej 8 cm Krupp C/73, byo kute i wykonane ze stali besemerowskiej. Mechanizm podniesienia rubowy sterowany pokrtem by umieszczony centralnie pod zamkow czci lufy.

a)

b)

c)

Transport armaty wz. 1875 w jukach: a) lufa, b) laweta, c) skrzynka z amunicj

numer

wiosna 2009

52

Biuletyn DWS.org.pl

Jako muszka suy mosiny bolec wkrcany w otwr wywiercony w bloku lufy, (na jej kocu, po prawej stronie) w pobliu rodka cikoci. Za szczerbink suy wykonany z mosidzu celownik suwakowy Aufsatz der Gebirgsgeschtze M.75 zaopatrzony w 3 skale: sygnatura H.S. (skrt od Hohlgeschoss Schussladung) dla prowadzenia ognia granatami z penymi adunkami, sygnatura H.W. (skrt od Hohlgeschoss Wurfladung) dla prowadzenia ognia granatami z adunkami zmniejszonymi, sygnatura S.S. (skrt od Schrapnell Schussladung) dla prowadzenia ognia szrapnelami. Na jednej stronie miarki byy podziaki dla maych odlegoci, a na drugiej dla duych odlegoci. Wszystkie podziaki byy wyskalowane co 100 krokw (warto minimalna to 200 krokw, a maksymalna to 4000 krokw). Do celownika mona byo wprowadzi boczn korekt ze wzgldu na prawoskrtny gwint lufy. Drewniane szprychowe koa o rednicy 950 mm i masie 20,1 kg kade suyy gwnie do przetaczania dziaa na stanowisku bojowym (rozstaw k 737,5 mm). Na wiksze odlegoci rozkadano dziao na dwie podstawowe czci (laweta i lufa z zamkiem) i mocowano na odpowiednich koskich jukach. Przy cigniciu za wozem dziao miao skonno do podskakiwania i przewracania si, poniewa rodek cikoci znajdowa si powyej osi k. W krakowskiej firmie Leona i Edmunda Zieleniewskich kosztem 4000 koron (naleno uregulowaa 18 padziernika komenda Legionw) wprowadzono modyfikacj lawet, dodajc specjaln podstaw zapobiegajca przewracaniu si bardzo lekkiego dziaka po oddaniu strzau. Pomysodawc by Aleksander Wieleyski, a zasada dziaania wykorzystywaa amortyzatory sprynowe przymocowane do ogona oa zaopatrzonego w ostrog. Obsuga dziaa liczya etatowo 4 onierzy. Kady z nich mia cile przydzielone zadania i nosi swj numer od 1 do 4. Amunicja Amunicja rozdzielnego adowania. Naboje byy pakowane w drewniane skrzynki po 8 sztuk. Pociski umieszczano po bokach w profilowanych drewnianych uchwytach, natomiast adunki miotajce znajdoway si w przegrodzie midzy nimi. Pociski wystrzeliwano za pomoc adunkw miotajcych: zmniejszonego Wurfpatrone o masie 160 gramw, penego Schusspatrone o masie 350 gramw. Stanowi je proch czarny typu Lit. A Geschtz. umieszczony w jedwabnym woreczku. Inicjacja adunku miotajcego nastpowaa z wykorzystaniem zapau tarciowego Bandel M.59 (oznaczenie polskie wz. 1859 mosina rurka mieszczca mas analogiczn do uywanej do wyrobu zapaek, z umieszczonym wewntrz ostro nacinanym drutem, ktry by wyrywany z zapau za pomoc sznura przewlekanego przez oczko uformowane na zakoczeniu drutu, powodujc samozapon) umieszczanego w specjalnym otworze w lufie tu przed zamkiem. Przed woeniem zapau naleao woy w jego otwr szpilk celem rozerwania woreczka z adunkiem motajcym. Granat wz. 1875 Oznaczenie oryginalne: 7 cm Granate M.75 Dugo: 176 mm

Skrzynie amunicyjne oraz przekroje ukazujce uoenie pocikw i adunkw miotajcychz amunicj

Granat wz. 1875 i zapalnik uderzeniowy wz. 1875

rednica korpusu pocisku: 65,5 mm rednica piercieni wiodcych: 68,5 mm Masa pocisku: 2,882 kg (warto uredniona) Masa materiau wybuchowego: 95 g (warto uredniona) adunek peny: 291 m/s adunek zmniejszony: 181 m/s Donono: 3000 m Granat suy do zwalczania celw punktowych, take ukrytych za lekkimi osonami. Oddziaywa na cel podmuchem wybuchu oraz odamkami utworzonymi w wyniku fragmentacji. Wewntrz skorupy pocisku umieszczono 6 piercieni potgujcych dziaanie odamkowe, ktre po umieszczeniu w formie zalewano eliwem. Jako piercienie wiodce suyy 3 paski miedziane, ktre byy wprasowywane w odpowiednie rowki na obwodzie korpusu, a nastpnie lutowano ze sob ich zakoczenia. Pociski napeniano czarnym prochem klasy Geschtzpulver. Stosowano uderzeniowy zapalnik gowicowy typu Granatznder M.75. Szrapnel wz. 1875 Oznaczenie oryginalne: 7 cm Schrapnel M.75 Dugo: 181 mm rednica korpusu pocisku: 65,5 mm rednica piercieni wiodcych: 68,5 mm Masa pocisku: 3,2 kg (warto uredniona)

numer

wiosna 2009

53

Biuletyn DWS.org.pl

Masa materiau wybuchowego: 37 g (warto uredniona) Donono: okoo 1875 m Szrapnel by bardzo wanym rodzajem amunicji artyleryjskiej pozwalajc na zwalczanie piechoty przeciwnika pozbawionej oson terenowych. Uebrowana wewntrznie skorupa pocisku bya wykonana z lanego eliwa, z bocznym otworem do wprowadzenia oowianych kulek (zamykany cynkow wkrtk). Jako piercienie wiodce suyy rozmieszczone w jednakowej odlegoci 3 paski miedziane, ktre byy wprasowywane w odpowiednie rowki na odwodzie korpusu, a nastpnie lutowano ze sob ich zakoczenia. W czci dennej pocisku znajdowa si adunek prochu czarnego klasy Gewehr pulver, oddzielony od kulek diafragm. Oko pocisku z diafragm czya rurka prochowa wykonana z mosidzu. Z tego samego materiau wykonano lejki suce do wprowadzenia prochu oraz zapalniki - zapobiegao to powstawaniu adunkw elektrostatycznych grocych przedwczesn detonacj. Kulki wykonane z antymonu o rednicy 13 mm w liczbie 65 miay czn mas 0,84 kg. Zapalnik Schrapnelznder M.75/85 mia maksymaln nastaw 13 sekund. Wykorzystywa ciek prochow ustawian przed oddaniem strzau piercieniem nastawczym. Dokadno wykonania zapewniaa 2% norm odchylenia czasu palenia wynoszcego 1 cm/s przy normalnym cinieniu atmosferycznym. Kartacz wz. 1875 Oznaczenie oryginalne: 7 cm Karttsch M.75 Dugo: 170 mm rednica korpusu pocisku: 64 mm rednica na przetoczeniu: 68 mm Masa pocisku: 3,148 kg (warto uredniona) Kartacze stosowano do obrony bezporedniej stanowiska wobec atakujcej piechoty i kawalerii przeciwnika. Pocisk mia posta puszki wykonanej z blachy cynkowej. W poowie wysokoci posiada przetoczenie zabezpieczajce przed zbyt gbokim wprowadzeniem do komory nabojowej. W momencie zaponu adunku miotajcego gwint lufy rozcina to przetoczenie uwalniajc 48 wykonanych z antymonu kulek o rednicy 20 mm i masie cakowitej 2,095 kg. Dla atwego transportowania i zaadunku pocisku do dziaa, na wierzchu korpusu znajdowa si uchwyt wykonany ze sznurka. Ocena Podstawow wad tego dziaa byo uycie czarnoprochowego adunku miotajcego. Limitowao to moliwoci balistyczne amunicji (niska prdko wylotowa, stroma trajektoria lotu pocisku oraz niewielka donono), zdradzao pozycj dziaa (chmura dymu, ktra dodatkowo przesaniaa widoczno celowniczemu) i silnie zanieczyszczao przewd lufy (wymagao to regularnego czyszczenia take podczas prowadzenia ognia). Przyjta koncepcja braku zespou odrzutowego oraz wysoka sylwetka dodatkowo utrudniay ukrycie dziaa na pierwszej linii oraz zmuszaa do ponownego ustawiania dziaa na pozycji po kadym wystrzale. Opracowane wasnymi siami usprawnienie podstawy zaopatrzonej w sprynowe amorty-

Granat wz. 1875 i zapalnik czasowy wz. 1875

zatory czciowo niwelowao te niedogodnoci, ale podrzut po strzale zmienia pierwotne ustawienie lufy. Brak jukw transportowych czsto zmusza do holowania dziaa po podczepieniu za wozem konnym, do czego nie byy przystosowane koa i pozbawiona resorowania o w efekcie dziao podskakiwao i grozio przewrceniem, nawet na niewielkich nierwnociach drogi. Niemniej nasi onierze byli dumni, e mog wykaza swoje umiejtnoci obsugi tego sprztu i kady wspierany oddzia podkrela ich wysok efektywno. Armatki byy nazywane przez obsugi pieskami lub werndlami (od austriackiego karabinu piechoty systemu Werndl, ktry take strzela czarnym prochem).

Marcin Skrzypacz (virtualbob)

Bibliografia Przegld artyleryjski, cykl artykuw pod redakcj ppk. Maksymiliana Landau Materiay do historji artylerji Legjonw Polskich od numeru styczniowego z 1933 roku do numeru czerwcowego z 1936 roku ukasz Chrzanowski, Artyleria austro-wgierska w latach 1860 1890, wyd. FORT Tomasz Idzikowski, 2008 tude dun matriel de montagne, w: Revue dArtillerie nr 49 z 1896 roku Notes on Austro-Hungarian fuzes. November, 1917. Prepared by General Staff, War Office, M.I. 3 (b)., wyd. Harrison and Sons, 1917

numer

wiosna 2009

54

Biuletyn DWS.org.pl

Junkers Ju 87 A w Japonii

@ Pawe Piwoski (hayabusa)

[za:] www.wwiivehicles.com

Przed II Wojn wiatow Japonia zakupia w Niemczech dwa egzemplarze samolotu Junkers Ju 87 A. Japoskie rda nie precyzuj informacji na temat konkretnej odmiany tego samolotu nazywajc samolot oglnie Ju 87 A. Polskie i czeskie rda wspominaj o wersjach Ju 87 A-1 i Ju 87 A-2, a take o zaangaowaniu w ten kontrakt firmy Mitsubishi, ale dostpne mi rda japoskie tego nie potwierdzaj. rda niemieckie okrelaj jeden wyeksportowanych do Azji egzemplarzy, jako pierwszy egzemplarz serii A-0 (tzw. Null-Serie). Samolot ten by gotowy do testw w Niemczech w padzierniku 1936 roku, a w grudniu 1936 roku przeszed prby przydatnoci taktycznej. Maszyna ta jest dodatkowo pokazana w trzech ujciach w doczonym do niemieckiego opracowania materiale fotograficznym. O drugiej maszynie brak informacji. Wedug japoskich rde samoloty zostay sprowadzone do Japonii w 1939 roku na potrzeby lotnictwa Cesarskiej Armii. Wprawdzie polskie opracowania podaj inne daty: wysyki w 1937 roku bd zakupu w 1939 roku jednak nie znajduj one potwierdzenia w wymienionych materiaach japoskich. Przynajmniej jeden zakupiony samolot wspomniany A-0 mia trjbarwny kamufla ochronny zoony z nieregularnych plam na grnych i bocznych powierzchniach (jasnoszarych, ciemnoszarych i ciemnozielonych) oraz pokrytych jasnoszaroniebieskim kolorem dolnych powierzchni skrzyde i usterzenia. Poza tym na dolne i grne powierzchnie skrzyde oraz na boki kaduba mia naniesione Hinomaru. Po testach przeprowadzonych w 1939 roku w Japonii jedna z maszyn zostaa wystawiona w 1940 roku na wystawie lotniczej w Tokio w parku nad rzek Tama. Po zakoczeniu wystawy samolot ten by a do zakoczenia wojny w 1945 roku na stanie bazy szkoleniowej lotnictwa, majcej swe obiekty przy lotnisku Tokorozawa. O dalszych losach importowanych przez Japoni Ju 87 brak informacji potwierdzonych rdowo. By moe samoloty te zostay zomowane przez wojska okupacyjne po kapitulacji Japonii jednak wymaga to potwierdzenia.

Japoski Ju 87 A

[za:] Handbook of Japanese Aircraft 1910-1945

Ju-87A Na ekspozycji podczas wystawy nad rzek Tama (Tokio)

Bibliografia Handbook of Japanese Aircraft 1910-1945, Model Art. 327 Wiesaw Bczkowski, Samolot bombowy nurkujcy Junkers Ju 87 A-C Stuka, TBiU nr 139, Wydawnictwo MON, Warszawa 1990 Marek J. Murawski, Ju 87 Stuka, Monografie Lotnicze nr 19, AJ-Press, Gdynia 1994 Joachim Dressel, Manfred Griehl, Junkers Ju 87A, Flugzeug Profile nr 8, Flugzeug Publikation GmbH 1991 Manfred Griehl, Junkers Ju 87 Stuka, cz. 1: Die frhen Varianten A, B, C und R des Sturzkampfbombers der Luftwaffe, AirDOC 005, Laub, Elztal-Dallau 2006 Miroslav Bily, Androvic Stefan, Bernad Denes, Junkers Ju 87 Stuka, MBI/Sagitta, Praha 1992

numer

wiosna 2009

55

Biuletyn DWS.org.pl

Kilka uwag na marginesie pewnego artykuu

@ ukasz Pasztaleniec (Janowiak)

[za:] http://podziemiezbrojne.blox.pl

Podczas kwerendy w lubelskim Oddziale Instytutu Pamici Narodowej trafiy w moje rce dokumenty, wykorzystane swego czasu przez Ann Grayn Kister do napisania artykuu Rozbicie oddziau partyzanckiego Adama Kusza 19 sierpnia 1950 roku1. Wrd nich znajdowao si szczeglnie interesujce mnie doniesienie agenta Mietka wprowadzonego do oddziau Narodowej Organizacji Wojskowej Jzefa Zadzierskiego Woyniaka, opisujce midzy innymi ostatnie dni ycia i okolicznoci mierci tego dowdcy. Z ciekawoci porwnaem jego zawarto z treci wymienionej publikacji i podczas tej konfrontacji okazao si, e wykorzystanie tego dokumentu dalekie jest od doskonaoci. Poniewa takie spoytkowanie moe utrwali nieprawdziwe informacje2, chciabym omwi tutaj dyskusyjne fragmenty rzeczonego artykuu. Korzystajc z okazji chciabym te skorygowa inne bdy popenione przez Autork, a take korzystajc z najnowszych ustale wyjani pewne sprawy. 1. W tym miesicu [chodzi o grudzie 1946 roku3] Jzef Zadzierski popeni samobjstwo. Do niedawna sdzono, e umar 31 grudnia 1946 r. Wedug ostatnich ustale 28/29 grudnia 1946 r. W dokumentach bezpieki zachowao si doniesienie wprowadzonego do oddziau agenta Mietka, ktry w lutym 1947 r. podawa swoj wersj wypadkw. Oddzia dotar do bunkra koo leniczwki Jzefa Werfla w pierwszy dzie wit, gdzie odbya si Wigilia. Nastpnego dnia Woyniak wraz z zastpc [chodzi o Adama Kusza Adama] poszli na chrzciny do sotysa w Tarnawcu. Wedug jego narzeczonej, 27 grudnia 1946 r. odwiedzi j ostrzegajc przed aresztowaniem by moe ju wtedy wiedziaa o zaplanowanym przez swojego ojca wyjedzie poza Lubelszczyzn i powiedziaa mu o tym. Wedug donosiciela, to ju 26 grudnia, po powrocie, w nocy, Zadzierski dosta napadu szau i zarzdzi odmarsz. Weszli w las po Brzesk Wol, a wtedy si rozjanio i musieli si zatrzyma. W lesie przebywali cay dzie. Woyniak by rozdraniony. Nastpnej nocy poszli do wsi Szegdy. Po kolacji wedug jego towarzyszy on chcia i dalej, a oni odmwili. Wyszed na podwrze i 28 lub 29 grudnia 1946 r. o 19.15 na

Jzef Zadzierski Woyniak

oczach Michaa Krupy, popeni samobjstwo strzaem w usta, o 20.45 zmar.4 Pierwszy bd przynosi ju sam pocztek zacytowanego fragmentu. Pokazuje on bowiem, e przygotowujc swj artyku A.G. Kister nie do dokadnie zapoznaa si z dotychczasow literatur przedmiotu. wiadczy o tym fakt, i jako potwierdzenie ostatnich ustale w sprawie daty mierci J. Zadzierskiego Autorka podaje biogram Woyniaka pira Dionizego Garbacza opublikowany w wydawnictwie Konspiracja i opr spoeczny w Polsce 19441956. Sownik biograficzny5. W biogramie tym co prawda znajduje si wymieniona data, ale ze wzgldu na fakt, i sucha data nie jest wystarczajcym wytumaczeniem caej sprawy wydaje si, e powinna tutaj znale si inna publikacja D. Garbacza, jak jest artyku mier Woyniaka zamieszczony w szstym tomie pisma Studia Rzeszowskie6, w czasie bowiem, gdy A.G. Kister przygotowywaa swj artyku, praca ta przynosia wiadomoci bdce uzasadnieniem nowej daty mierci Zadzierskiego. Nie jest to jednak jedyny skutek nie dotarcia przez Autork do tego artykuu. Nieznajomo tego tekstu nie pozwolia Autorce na zapoznanie si ze wspomnianym wyej uzasadnie4 Ibidem, s. 351-352. 5 D. Garbacz, Jzef Zadzierski (19231946) [w:] Konspiracja i opr spoeczny w Polsce 19441956. Sownik biograficzny, t. 2, KrakwWarszawaWrocaw 2004, s. 568-570. 6 Idem, mier Woyniaka, Studia Rzeszowskie 1999, t. 6, s. 237247.

1 A.G. Kister, Rozbicie oddziau partyzanckiego Adama Kusza 19 sierpnia 1950 roku, Niepodlego 2005, t. 55, s. 348-363. 2 Pojawiajce si ju zreszt w niektrych popularnonaukowych pracach, w tym take w tych, do ktrych przykada rk autor niniejszego tekstu. 3 Uzupenienia w nawiasach kwadratowych i wyrnienia, tu i dalej, od autora przyp. red.

numer

wiosna 2009

56

Biuletyn DWS.org.pl
pieczestwa z bunkrw, na las [...]10. Nie jest to oczywicie potwierdzenie dosowne wiadomoci z doniesienia agenta Mietka, ale wydaje si bardziej prawdopodobne, przynajmniej dla autora niniejszego tekstu, e biorc pod uwag por roku piszc o nocy agent w mg mie na myli wymarsz o godzinie 4 rano. Kolejne zastrzeenia mona wysun do opisu pobytu grupy we wsi Szegdy oraz opisu samobjczej mierci Zadzierskiego. Przecz one bowiem przyjtemu przez A.G. Kister sposobowi narracji polegajcej na przedstawianiu wersji agenta Mietka, bdc poczeniem wiadomoci, ktre pochodz z raportu jego autorstwa (godzina popenienia samobjstwa, sposb popenienia tego oraz godzina zgonu) z informacjami, ktrych tam nie ma (wiadomo o odmowie onierzy na dalszy marsz oraz o tym, e strzau w usta Woyniak dokona na oczach Michaa Krupy). Jest to sytuacja o tyle powana, e takie zachowanie moe by zarwno po przyjciu zaoenia, i brakuje tutaj przypisu z odpowiednimi rdami lub (i) publikacjami wiadectwem niestarannoci Autorki, jak te po przyjciu zaoenia, e omawiane zdania przekazywa maj tylko te informacje, ktre mona znale w doniesieniu agenta Mietka moe by zachowaniem, ktre stawia pod znakiem zapytania uczciwo badawcz A.G. Kister. Koczc omwienie tego fragmentu artykuu Rozbicie oddziau partyzanckiego Adama Kusza 19 sierpnia 1950 roku warto jeszcze napisa kilka sw na temat informacji podanej przez Autork za prac onierze Woyniaka11, i 27 grudnia Zadzierski spotka si ze swoj narzeczon, Krystyn witoniowsk. W wietle cytowanej wyej wiadomoci pochodzcej z protokou sporzdzonego przez podkomendnych Woyniaka, wedug ktrej 27 XII 1946 roku Zadzierski kwaterowa w lesie w bunkrach mona by powiedzie, e do takiego spotkania nie doszo, ale 27 grudnia. Mogo za do niego doj dzie wczeniej, czyli 26 XII 1946 roku. Przemawiaj za tym co najmniej dwie przesanki. Po pierwsze, tak wanie dat K. Winiarz-witoniowska podaa w relacji zamieszczonej w filmie dokumentalnym zatytuowanym Woyniak. Legenda prawdziwa12. Po drugie przyjmujc za prawdziw, wiarygodn skdind, informacj o wizycie Woyniaka i A. Kusza na wspomnianych wyej chrzcinach przebywajc w Tarnawcu Zadzierski mg mie czas na to by, jak to uja w swojej relacji jego narzeczona, da znak, e [...] przyjdzie z czym wanym13 oraz na to, eby na przykad wracajc do bunkra po chrzcinach z ni si spotka. 2. Po tym zdarzeniu [samobjstwie Woyniaka] 10 stycznia 1947 r. oddzia podzieli si na dwie grupy. Dowdztwo nad
10 Cyt. za: D. Garbacz, mier, s. 246. Warto w tym miejscu zwrci uwag na sprzeczne informacje dotyczce przyczyny wymarszu grupy. Sprzeczno ta wynika prawdopodobnie z tego, e agent Mietka by moe nieumylnie dokona w swoim raporcie pewnego uproszczenia caej sytuacji. Przemawia za tym fakt, i w dokumencie sporzdzonym przed podkomendnych Zadzierskiego mona przeczyta, i Woyniak [] o godzinie 6 rano [czyli przyjmujc wersj, nazwijmy j partyzanck dopiero dwie godziny po wymarszu przyp. .P.] dosta rozstroju nerwowego i silnej gorczki [] (cyt. za: ibidem). 11 Idem, onierze Woyniaka, Stalowa Wola 1999. W tym miejscu warto, po raz kolejny odnotowa, e informacje do ktrych odwouje si Autorka znajduj si na stronach 158159, a nie jak zostao podane w przypisie 154166. 12 Woyniak. Legenda prawdziwa, re. D. Garbacz (2008). 13 Ibidem.

niem, czyli z zamieszczonymi w artykule D. Garbacza cytatami z dokumentu zatytuowanego Protok sporzdzony dnia 17 II 1947 roku. Wypadek mierci Dowdcy Oddziau Zota, w ktrym podkomendni Woyniaka w bardzo szczegowy sposb opisywali ostatnie dni ycia i okolicznoci samobjczej mierci swojego dowdcy. W konsekwencji uniemoliwio to poprawne wykorzystanie informacji zawartych w doniesieniu agenta Mietka. Zanim jednak przejd do omawiania konkretnych przykadw uchybie zwizanych z doniesieniem agenta Mietka, a dotyczcych ostatnich dnia ycia Zadzierskiego, chciabym zwrci uwag na pierwsz cz zdania: Oddzia dotar do bunkra koo leniczwki Jzefa Werfla w pierwszy dzie wit, gdzie odbya si Wigilia. Jest to wyrane uproszczenie informacji z raportu Mietka, co w przyszoci moe by rdem pewnych nieporozumie i bezowocnych poszukiwa. Z lektury doniesienia wynika bowiem, e dotarcie byo w istocie powrotem oddziau do punktu wyjcia po piciodniowym pobycie we wsi Sierakw, dokd oddzia wyruszy zgodnie z zaleceniem pozostajcego na miejscu Woyniaka, ktry na odprawie przed wymarszem owiadczy, e ze wzgldu na nadchodzce wita musimy przej w [sic!] inny teren aeby odwrci uwag wadz bezpieczestwa, poniewa wita spdza bdziemy w bunkrze, ktry jest w pobliu leniczwki7. Wrmy jednak do meritum, czyli passusu od sw Wedug donosiciela... do ...o 20.45 zmar. A.G. Kister pisze, e wymarsz oddziau z bunkra nastpi w nocy z 26 na 27 grudnia po powrocie Zadzierskiego oraz Adama Kusza z chrzcin w Tarnawcu. Jest to dosy dziwne w sytuacji, gdy odpowiedni fragment w raporcie agenta Mietka brzmi: Na nastpny dzie [chodzi o 26 grudnia] [Woyniak] zosta zaproszony wraz z-c na chrzciny do sotysa w Tarnawcu. 27.XII.46 t. [sic!] w nocy Woyniak dostaje napadu szau, zarzdza zbirk i odmarsz8. Oczywicie mona ten zapis interpretowa jako noc z 26 na 27 grudnia, ale bardziej prawidow interpretacj wydaje si interpretacja dosowna. Pierwsz przesank przemawiajc za takim rozwizaniem jest to, e po przyjciu rozwizania zaproponowanego przez Autork w tym przypadku, co wane, informacje o czasie dzielcym wymarsz i samobjcz mier Zadzierskiego s prawidowe dat samobjstwa byaby noc z 27 na 28 XII 1946 roku, co przeczyoby informacji agenta Mietka, ktry podawa: Godzina 7.15 [chodzi o godzin 7.15 wieczr] 28.XII.46 r. Woyniak popeni samobjstwo strzaem w usta z pistoletu typu Wis [sic!] [...]9. Drugim argumentem jest odpowiedni fragment z protokou sporzdzonego przez podwadnych Zadzierskiego, ktry brzmi: Dnia 27 XII 1946 roku dowdca Oddziau Zota [czyli Woyniak] kwaterowa w lesie w bunkrach. Dnia 28 XII o godzinie 4 rano [oddzia] wymaszerowa z powodu niebez7 AIPN Lu, 08/30, Gazownia, Czonkowie bandy Kusza Adama (oddzia Zdziarskiego Jzefa ps. Woyniak), NSZ Bigoraj, t. 2, Agencyjne doniesienie, k. 15. 8 Ibidem, k. 16. Przy okazji warto, z kronikarskiego obowizku, doda w tym miejscu, e miejscowo w okolicach ktrej oddzia si zatrzyma, to nie Brzeska jak podaa za doniesieniem agenta Mietka Autorka a Brzyska Wola. Warto te napisa, i jest to uchybienie o tyle dziwne, e A.G. Kister znaa poprawn nazw tej miejscowoci, o czym moe wiadczy notka biograficzna Adama Kusza. Por.: A.G. Kister, op. cit., s. 350. 9 AIPN Lu, 08/30, Gazownia, Czonkowie bandy Kusza Adama (oddzia Zdziarskiego Jzefa ps. Woyniak) , NSZ Bigoraj, t. 2, Agencyjne doniesienie, k. 16.

numer

wiosna 2009

57

Biuletyn DWS.org.pl
[za:] http://podziemiezbrojne.blox.pl

jedn z nich obj Adam Kusz ps. Garbaty i na jej czele wyruszy do Zofianki na kontakt z mjr. Hieronimem Dekutowskim pseud. Zapora. Dowdztwo nad drug grup obj wczeniejszy zastpca Woyniaka, Micha Oleksak pseud. Wsaty, ktry odczy si od reszty. Obie grupy dziaay niezalenie od siebie. W lutym 1947 r. Kusz nawiza kontakt z gr i wybra si na odpraw do Leajska. Wtedy zosta zatwierdzony na stanowisku dowdcy. Micha Oleksak dowodzi swoj grup do sierpnia 1947 r., kiedy zosta zastrzelony w ku. By z nim m.in. Jzef Ky, ktry trafi potem do Kusza.14 W przypadku tego passusu pierwszym mankamentem jest brak rda podawanych informacji. Co prawda, przy pierwszym zdaniu znajduje si przypis numer 9, odsyajcy do ksiki w poprzednim przypisie, czyli onierzy Woyniaka, ale na podanych przez A.G. Kister stronach nie ma nie tylko wiadomoci z pierwszego zdania, ale te oprcz dwch ostatnich zda innych informacji, ktre mona znale w tym akapicie. Skd w takim razie pochodz? Po lekturze raportu agenta Mietka, w ktrym jest wikszo znajdujcych si w tym akapicie informacji, mona powiedzie, e to wanie ten dokument jest rdem ich pochodzenia. Powstaje jednak pewien problem, gdy w porwnaniu z treci doniesienia cz tych informacji zostaa, podobnie jak opis pobytu oddziau Woyniaka we wsi Szegdy oraz opis samobjczej mierci Zadzierskiego, mwic kolokwialnie, troch podrasowana. cilej rzecz ujmujc, chodzi o fragment od Po tym zdarzeniu... do ...niezalenie od siebie. Autorka pisze w nim, e 10 I 1947 roku oddzia Woyniaka podzieli si na dwie grupy, na czele ktrych stanli Adam Kusz oraz Micha Oleksak. Tymczasem wersja przedstawiona przez agenta Mietka jest zupenie inna: O pnocy wyruszany z trupem Woyniaka do lasu pod Jastrzbw [chodzi o Jastrzbiec]. Na nastpn noc wracamy pod Brzesk Wol. D-c bandy zostaje z-ca Adam. Wojsko w terenie utrudnia sytuacj z pochowaniem. O pochowaniu na cmentarzu niema moliwoci [sic!]. Wobec tego [Woyniak] zosta pochowany w lesie dnia 1.I.1947 r. pod Brzesk Wol. Do 7.I.47 r. jestemy w [sic!] tamtym terenie w lesie. 7.I.47 r. w nocy wyruszamy znw do wsi Sierakw, dnie spdzamy w lesie, na noc podcigamy do wsi na nocleg. 10.I.47 r. rozczamy si na dwie grupy po piciu zostaje, jedna15 zostaje na terenie Sierakowa, druga t.z.n. Adam, Micha16, Iskra, Stal17, i ja udajemy si do lasw janowskich. Zatrzymalimy si pod Szklarni skd Adam i Iskra id na Zofiank po kontakt do Zapory. Jaki by rezultat ustali nie mogem. Po paru [sic!] dnowym [sic!] pobycie wracamy spowrotem [sic!], kwaterujemy zwasze [sic!] w lesie na noc nadcigamy [sic!] do wiosek Sierakw i Psierakw18. Jak wida nie ma mowy o tym, by na czele drugiej grupy stan M. Oleksak, o ktrym zreszt nie ma adnej wzmianki w raporcie agenta Mietka. Wida te, e podzia nie by trwa14 A.G. Kister, op. cit., s. 352. 15 Z lektury doniesienia mona wnioskowa, e stanowili j: Wadysaw Oga Br, Warszawiak, Czarny, Zajc oraz Grecki. 16 Micha Krupa. 17 Wadysaw Stolarzewski. 18 AIPN Lu, 08/30, Gazownia, Czonkowie bandy Kusza Adama (oddzia Zdziarskiego Jzefa ps. Woyniak) , NSZ Bigoraj, t. 2, Agencyjne doniesienie, k. 16.

Partyzanci z oddziau Woyniaka. Od lewej: Adam Kusz Adam, Jzef Krzysztanowicz Hanys, Mikoaj Panik Jastrzb.

y, ale czasowy (by moe chodzio o atwo poruszania si w terenie), o czym moe wiadczy take midzy innymi fakt, i wedug raportu po powrocie A. Kusza i towarzyszy z okolic Janowa Lubelskiego (tam le miejscowoci Szklarnia i Zofianka) oraz Po wyczerpaniu zapasu ywnoci i pienidzy W. Oga Br, Czarny, Warszawiak i Grecki z pierwszej by trzyma si nomenklatury znajdujcej si w doniesieniu oraz Iskra z drugiej grupy przeprowadzili wsplnie akcj wymierzon w czonka Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej, w wyniku ktrej zabrano mu par koni (sprzedanych pniej za kwot 80 tysicy zotych), karabin Mauser, paszcz, czapk, pas oraz dokumenty, a on sam zosta pobity19. Drug dyskusyjn spraw w omawianym akapicie wydaje si sformuowanie mwice o tym, e w lutym 1947 roku Adam Kusz nawiza kontakt z gr. Jeeli bowiem trzyma si raportu agenta Mietka, ktry by prawdopodobnie jedynym rdem, na ktrym opieraa si A.G. Kister, stron inicjujc nawizanie kontaktu bya raczej gra, czyli jak wynika z doniesienia Ludwik Wicaw lski.
19 Ibidem, t. 1, Agencyjne doniesienie, 26 II 1946 [sic!] r., k. 349. Przywoany zosta tutaj nie zachowany w caoci rkopis doniesienia, bowiem w cytowanym ju maszynopisie, informacja o tej akcji zostaa podana w sposb znieksztacony brakuje w niej wiadomoci o udziale w akcji Greckiego, pojawia si natomiast informacja, e czonek ORMO zosta zabity. Wobec tego, i w rkopisie znajduje si sformuowanie zosta zbity, wydaje si to by bdem powstaym przy przepisywaniu.

numer

wiosna 2009

58

Biuletyn DWS.org.pl

Sytuacja taka nie oznacza jednak, e Autorka uywajc ponownie podrasowanego w stosunku do treci dokumentu sformuowania cakowicie mija si z prawd. Prawdopodobnie wezwanie A. Kusza, ktre jak mona wnioskowa z czasu nawizania kontaktu (poowa lutego) zaowocowao pniej dokumentem Protok sporzdzony dnia 17 II 1947 roku. Wypadek mierci Dowdcy Oddziau Zota, byo reakcj L. Wicawa na tajny raport Tadeusza Rejmana Byskawicy z 4 II 1947 roku o treci: Melduj, e d-ca oddziau Zota zmar mierci tragiczn w dniu 29 XII 1946 r. Przeto prosz o wydanie odpowiednich zarzdze. Na razie Adam jest odpowiedzialny za bro i ludzi20. rdem informacji T. Rejmana, a przez to te swoist stron inicjujc, mg by wanie A. Kusz. Hipoteza ta wydaje si o tyle prawdopodobna, i wedug sprawozdania Zarzdu Gwnego Zrzeszenia Wolno i Niezawiso za miesic stycze 1947 roku na terenie dziaania oddziau kryy nie sprawdzone pogoski, e Woyniak popeni samobjstwo21, co przemawia za tym, e tak dokadne informacje mg przekaza Byskawicy tylko A. Kusz. Omwione powyej dyskusyjne fragmenty artykuu A.G. Kister nie oznaczaj, e trzeba t prac ocenia negatywnie. Samo bowiem dotarcie do raportu agenta Mietka, ktry podobnie jak dokument sporzdzony przez podkomendnych Woyniaka jest rdem w znaczcy sposb powikszajcym wiedz na temat ostatnich dni Jzefa Zadzierskiego, jest osigniciem, za ktre nale si Autorce sowa uznania. Ten i inne liczne pozytywne aspekty publikacji A.G. Kister nie pozwalaj jednak zmieni faktu, e uchybienia s zbyt powane, by przej na nimi do porzdku dziennego.

ukasz Pasztaleniec
Serdecznie dzikuj autorowi strony http://podziemiezbrojne. blox.pl Grzegorzowi Makusowi za zgod na wykorzystanie zdj oraz Arturowi Piekarzowi za pomoc w napisaniu powyszego tekstu

20 Cyt. za: D. Garbacz, onierze, s. 162. Tre tego meldunku midzy innymi mona rwnie znale w artykule mier Woyniaka oraz najnowszym wydaniu ksiki Woyniak. Legenda prawdziwa. Por.: Idem, mier, s. 245; Idem, Woyniak. Legenda prawdziwa, wyd. 3 popr. i rozsz., Stalowa Wola 2008, s. 195. Naley tu wspomnie, e podana w meldunku data mierci Zadzierskiego nie jest jak rewolucyjn informacj, a raczej uproszczeniem co do pory zgonu Woyniaka wynikajcym z lakonicznoci dokumentu. Za t hipotez przemawia midzy innymi zeznanie Andrzeja Kosa (na podwrzu ktrego Zadzierski popeni samobjstwo) z marca 1956 r., gdzie stwierdzi, e Woyniakzastrzeli si koo godziny 22-ej, a po upywie okoo ptorej godziny, tj. 23.30 zakoczy ycie. Idem, Czy zgin Woyniak?, Sztafeta 2007, nr 47, s. 19. Inna sprawa, e taka sytuacja stawia pod znakiem zapytania godziny postrzau i zgonu podane w raporcie agenta Mietka. 21 Sprawozdanie miesiczne Zarzdu Gwnego WiN za stycze 1947 r. Dzia C Bezpieczestwo [w:] Zrzeszenie Wolno i Niezawiso w dokumentach, t. 2, Lipiec 1946 stycze 1947, oprac. J. Huchlowa, M. Huchla, R. Lazarowicz, Z. Wierzbicki, A. Zagrski, Wrocaw 1997, s. 445.

numer

wiosna 2009

59

Biuletyn DWS.org.pl

Glosa do trzech artykuw

@ ukasz Pasztaleniec (Janowiak)

Praca Polskie podziemie niepodlegociowe na tle konspiracji antykomunistycznych w Europie rodkowo-Wschodniej w latach 19441956 jest pokosiem zorganizowanej w dniach 2022 listopada 2006 roku w Lublinie midzynarodowej konferencji naukowej, w ktrej udzia wzili zaproszeni przez organizatorw1 naukowcy z Polski oraz Czech, Litwy, Rosji, Ukrainy od wielu lat zajmujcy si problematyk podziemia antykomunistycznego. Oglnie rzecz ujmujc trzeba powiedzie, e publikacj t naley uzna za bardzo udan i ciekaw. I to nie tylko z punktu widzenia zawodowych historykw, lecz take zwykych czytelnikw, ktrym lektura artykuw zamieszczonych w zbiorze dostarczy wielu interesujcych, acz szerzej nieznanych informacji. Przykadem moe by referat Petra Blaka wraz koreferatem ukasza Kamiskiego2 przybliajcy dzieje grupy zaoonej przez Josefa i Ctirada Mainw, synw pk. Josefa Maina, jednego ze wspzaoycieli dziaajcej podczas drugiej wojny wiatowej organizacji Trzej krlowie. S te jednak uchybienia i kwestie dyskusyjne. Te dotyczce postaci Jzefa Zadzierskiego Woyniaka oraz dowodzonego przez niego oddziau s tematem niniejszego tekstu. Pierwsz tak kwesti jest fragment referatu Dariusza Mayszka Polskie podziemie niepodlegociowe w historiografii, publicystyce, literaturze i filmie z lat 19441989 oraz w latach 19892007: Jak traktowa np. spraw samobjstwa Jzef Zadzierskiego Woyniaka (19231946)? Czy jako wyraz ocalenia przez niego wasnej niezalenoci i honoru, czy raczej jako wynik pijastwa, cikiej choroby, a take wyrzutw sumienia (w nocy z 17 na 18 kwietnia 1945 r. kierowa masakr ludnoci ukraiskiej w Piskorowicach), wypadkow jakiej totalnej ulegoci wobec koszmarnej wizji wiata, silniejszej od instynktu ycia3. Passus ten, sygnalizujcy problem, z ktrym bdzie musia zmierzy si w przyszoci jeden z biografw J. Zadzierskiego ma jeden zasadniczy mankament. Jest nim nieco bezkrytyczne przyjcie informacji pochodzcych z opublikowanego rok
1 Oddziaowe Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamici Narodowej w Lublinie oraz Zakad Historii Spoecznej XX wieku Uniwersytetu Marii Curie Skodowskiej. 2 P. Blaek, Opr zbrojny wobec reimu komunistycznego w Czechosowacji w latach 19481956 [w:] S. Poleszak (red. ), Polskie podziemie niepodlegociowe na tle konspiracji antykomunistycznych w Europie rodkowo-Wschodniej w latach 1944-1956, Warszawa-Lublin 2008, s. 130; . Kamiski, Opr zbrojny wobec reimu komunistycznego w Czechosowacji w latach 1948-1956 (koreferat) [w:] Ibidem, s. 135. 3 D. Mayszek, Polskie podziemie niepodlegociowe w historiografii, publicystyce, literaturze i filmie z lat 19441989 oraz w latach 19892007 [w:] Ibidem, s. 64-65.

Sawomir Poleszak (red.) Polskie podziemie niepodlegociowe na tle konspiracji antykomunistycznych w Europie rodkowo-Wschodniej w latach 19441956 Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu WarszawaLublin 2008, s. 308

temu na amach Gazety Wyborczej artykuu Pawa Smoleskiego Tam byo tyle niewinnego cierpienia4, ktre zoyy si na drug grup hipotetycznych przyczyn samobjstwa Woyniaka. Wydaje si, przyjmowanie za pewnik wiadomoci opatrzonych jak w przypadku domniemanego pijastwa sowem podobno, czy te jak w przypadku wyrzutw sumienia podpartych ocen obecnie yjcych ludzi (nie bdcych jednake wiadkami historii) jest podejciem dyskusyjnym. Nawet w sytuacji, gdy miay one posuy tylko i wycznie do zaprezentowania problemw, jakie stoj przed historykami zajmujcymi si dziejami podziemia lat 19441956, Troch bardziej skomplikowany problem dotyczy cikiej choroby (gangreny), na ktr mia cierpie J. Zadzierski, ktr to informacj D. Mayszek zaczerpn z artykuu P. Smoleskiego. Powodem tych komplikacji jest to, e mimo funkcjonowania w literaturze przedmiotu5 do koca nie wiadomo, czy ta informacja jest prawdziwa. Nawet biograf Woyniaka, Dionizy Gar4 P. Smoleski, Tam byo tyle niewinnego cierpienia, Gazeta Wyborcza 56 I 2008, s. 2122. 5 Por. np.: J. ukasiewicz, Sybir w p drogi. Wspomnienie o kpt. Jzefie Zadzierskim Woyniaku, Janowskie Korzenie 2007, nr 8, s. 83.

numer

wiosna 2009

60

Biuletyn DWS.org.pl
[za:] http://podziemiezbrojne.blox.pl

bacz, nie jest w tej sprawie jednoznaczny. Najnowszym przykadem takiej postawy moe by to, i w opublikowanym rok temu trzecim wydaniu jego ksiki Woyniak. Legenda prawdziwa informacja o gangrenie podawana jest jako prawdopodobna6, natomiast w noszcym ten sam tytu filmie dokumentalnym doczonym do publikacji, reyserem i scenarzyst ktrego by take D. Garbacz, informacja ta podawana jest jako pewnik. Nie jest to zreszt jedyna przyczyna komplikacji. Drugim powodem czynicym t spraw jeszcze bardziej interesujc jest to, e istniej rda, w ktrych nie tylko brak potwierdzenia wiadomoci o chorobie Zadzierskiego, ale nie mwi te nic o jej przyczynie, czyli jak podaje D. Garbacz7 odnowieniu kontuzji prawej rki. Co za bardzo interesujce, rdem takim jest raport agenta Mietka, wprowadzonego w drugiej poowie grudnia 1946 roku do oddziau Zadzierskiego, bezporedniego wiadka ostatnich dni ycia Woyniaka8. Drug kwesti warta poruszenia jest passus z referatu Piotra aciskiego Polskie podziemie niepodlegociowe a mniejszoci narodowe, ktry brzmi: 17 kwietnia 1945 r. w Piskorowicach (pow. Jarosaw, woj. Rzeszowskie) poczone oddziay NOW Jzefa Zadzierskiego Woyniaka i kpr. Jana Totha Mewy zabiy wedug rnych szacunkw od 140 do 358 osb9, w ktrym Autor popeni trzy bdy. Pierwszym z nich jest datowanie pacyfikacji Piskorowic na 17 kwietnia, gdy wedug najnowszych ustale, ktre mona znale chociaby w monumentalnej pracy Atlas polskiego podziemia niepodlegociowego 1944195610, akcja ta miaa miejsce dzie pniej czyli 18 kwietnia. Kolejnym uchybieniem jest przypisanie udziau w akcji pacyfikacyjnej oddziaowi J. Totha Mewy, ktry jak wynika z najlepszej dotychczas pracy na temat pacyfikacji Piskorowic autorstwa Tomasza Berezy11 w niej nie uczestniczy. Ostatnim bdem popenionym przez P. apiskiego jest zakwalifikowanie grupy kpr. pchor., a nie jak mona przeczyta w artykule kpr., Mewy do Narodowej Organizacji Wojskowej. Po raz kolejny jest to przykad niedostatecznego wykorzystania przez Autora Atlasu polskiego podziemia niepodlegociowego, w ktrym mona znale informacj, i oddzia J. Totha by proweniencji poakowskiej12. Ostatnim dyskusyjnym fragmentem, ktremu warto powici kilka sw jest passus z koreferatu do pracy P. apiskiego autorstwa Dariusza Libionki: To nie jedyny przykad unikania skomplikowanego kontekstu polsko-ydowskiego.
6 D. Garbacz, Woyniak. Legenda prawdziwa, wyd. 3 popr. i rozsz., Stalowa Wola 2008, s. 192, 196. 7 Ibidem, s. 190. Por. te: Idem, mier Woyniaka, Studia Rzeszowskie 1999, t. 6, s. 241; Idem, Woyniak. Legenda prawdziwa, wyd. 2, Stalowa Wola 1997, s. 147. 8 Por. AIPN Lu, 08/30, Gazownia, Czonkowie bandy Kusza Adama (oddzia Zdziarskiego Jzefa ps. Woyniak) NSZ Bigoraj, t. 1, Agencyjne doniesienie, 26 II 1946 [sic!] r., k. 350; Ibidem, t. 2, Agencyjne doniesienie, k. 16. 9 P. apiski, Polskie podziemie niepodlegociowe a mniejszoci narodowe [w:] Polskie podziemie niepodlegociowe na tle konspiracji antykomunistycznych, s. 160-161. 10 T. Bereza, P. Chmielowiec, K. Kaczmarski, M. Krzystofiski, J. Pisuliski, Waniejsze akcje i starcia zbrojne [w:] Atlas polskiego podziemia niepodlegociowego 1944-1956, red. R. Wnuk, S. Poleszak, A. Jaczyska, M. ladecka, Warszawa-Lublin 2007, s. 182. 11 T. Bereza, Piskorowice 18 IV 1945. Przyczyny i przebieg napadu na ukraisk wie. Weryfikacja liczby ofiar, Niezalena Gazeta Polska 2007, nr 7, Dodatek specjalny IPN, s. IVIII. 12 J. Pisuliski, E. Rczy, R. Ziobro, Oddziay AK-NIE-DSZ-WiN [w:] Atlas polskiego podziemia, s. 176.

Oanna, uroczystoci z okazji wita 3 Maja 1945 r. Przed oddziaami partyzantw NOW, stoj ich dowdcy (od prawej): Jzef Zadzierski Woyniak, Stanisaw Pelczar Majka, Bronisaw Gliniak Radwan

Nie tylko brakuje porwnywalnych do kontekstu polsko-ukraiskiego analiz historycznych, lecz take unika si tego tematu w dziaalnoci popularnonaukowej i edukacyjnej. Przykadem s filmy o Jzefie Zadzierskim Woyniaku i Edwardzie Taraszkiewiczu elaznym zrealizowane przez Oddzia Telewizji Polskiej w Lublinie we wsppracy z oddziaem lubelskim IPN, w ktrych w moim przekonaniu niechlubn kart antysemick cakowicie pominito. Jedn z przyczyn niepodejmowania tematu mogo by do niejasne w porwnaniu z akcjami wobec Ukraicw, a nawet Biaorusinw trudne do skrtowego wyoenia podoe tych zjawisk. Problem jest jednak cakowicie realny13. Mona polemizowa z D. Libionk, czy nie prezentowanie w filmie powiconym postaci Woyniaka kwestii dotyczcych stosunku Jzefa Zadzierskiego oraz dowodzonego przez niego oddziau do ludnoci pochodzenia ydowskiego jest unikaniem tej tematyki. Tym bardziej, e przedmiotem polemiki jest skdind film bardzo zdaniem niej podpisanego udany, podobnie jak inne programy z serii Z archiwum IPN skierowany do szerokiego grona odbiorcw i z tego wzgldu (oraz ze wzgldu na ograniczony czas) zawierajcy przede wszystkim najwaniejsze fakty z ycia Woyniaka. Oczywicie osoby majce, jak D. Libionka, szersz wiedz mog by takim podejciem zawiedzione, ale jak ju zostao wyej napisane okrelanie takiego zachowania unikaniem czego jest naprawd co najmniej dyskusyjne.

ukasz Pasztaleniec
Serdecznie dzikuj Grzegorzowi Makusowi za zgod na wykorzystanie zdjcia pochodzcego z jego strony http://podziemiezbrojne.blox.pl.

13 D. Libionka, Polskie podziemie niepodlegociowe a mniejszoci narodowe (koreferat) [w:] Polskie podziemie niepodlegociowe na tle konspiracji antykomunistycznych, s. 175-176.

numer

wiosna 2009

61

Biuletyn DWS.org.pl

Lech Wyszczelski W obliczu wojny. Wojsko Polskie 1935-1939 Wydawnictwo Neriton Warszawa 2008, nakad 500 szt. ilo stron 558 (oprawa mikka), redakcja i korekta Agnieszka Niegowska

Po ksiki dotyczce Wojska Polskiego okresu midzywojennego sigam zawsze, gdy tylko widz w ksigarni co nowego. Co wicej okres 19351939 monograficznie do tej pory by opracowany w zasadzie w jednej tylko ksice Eugeniusza Kozowskiego1 (dwa wydania w latach 1964 i 1974). Teoretycznie jest te opublikowana w roku 1992 praca doktorska Andrzeja Rzepniewskiego2, ale jej nakad jest tak niski, e dostpna jest jedynie w niektrych bibliotekach No i teraz wreszcie ukazaa si nowa monografia dotyczca tego okresu. Jej autorem jest emerytowany pukownik WP, profesor, specjalista w problematyce historii wojskowoci okresu midzywojennego, promotor 15 doktorantw historii i ponad 400 magistrw. Autor okoo 400 publikacji, w tym 23 samodzielnych ksiek. Zapowiadao si niezwykle obiecujco. Na pocztku byo ostro, bo autor ju we wstpie dotychczasowe dwie monografie oceni nastpujco: Pierwsza, oparta na solidnych badaniach rdowych, bya nie tylko pierwsz tego typu wan publikacj naukow, lecz pomijajc konieczno przewartociowania niektrych tez i ocen spowodowanych tym, i pisana bya ponad 40 lat temu, oraz niewtpliwym przerostem wiedzy nadal stanowi cenny przewodnik dla badacza zajmujcego si analizowan problematyk. Pewn uomnoci tego dziea jest skupienie uwagi autora na sprawach wewntrznych wojska, bez pokazania jego funkcji oglnopastwowych. [] Druga, bardzo obszerna objtociowo, gwnie oparta zostaa na analizie funkcjonujcych ju w historiografii opracowa i pamitnikw. Zupenie nie wykorzystuje ona materiau archiwalnego. Do tego napisana zostaa bardzo trudnym jzykiem, bez utrzymywania przez autora jednolitych zasad opisu wydarze, z wieloma powtrzeniami i kontrowersyjnymi ocenami oraz bez zachowania pewnych wskaza okrelanych przez metodologi bada historycznych. Mimo, i wydana zostaa w 1992 r., to wiele interpretacji jest jakby z poprzedniej epoki: zastosowano inn metodologi pisania prac historycznych. Autor pisa j przed 1990 r., i po tym przeomowym roku nie stara si weryfikowa wczeniejszych ustale. Tej opinii warto powici nieco miejsca bo moim zdaniem ocena pierwszej z prac jest przesadnie pozytywna wystarczy przytoczy fragment wstpu do ksiki E. Kozowskiego: Nie zmienia to jednak w niczym susznoci zasadniczej tezy sformuowanej przez PPR i siy demokratyczne jeszcze w okresie okupacji, i gwnych istotnych rde klski naley szuka przede wszystkim w ustroju Polski przedwrzeniowej oraz w dziaalnoci buruazyjno-obszarniczych rzdw dwudziestolecia midzywojennego, w ich antynarodowej polityce zagranicznej i wewntrznej oraz do niezdolnoci do zapewnienia prawidowego rozwoju ekonomiki kraju i jego si obronnych. Tez t potwierdzaj rwnie badania nad prbami unowoczenienia i rozbudowy Wojska Polskiego w latach 19361939, ktrych wyniki s zawarte w niniejszej pracy, by oceni pod jak tez zostaa ona napisana A ocena drugiej ksiki jest przesadnie krytyczna i moim zdaniem po prostu niesprawiedliwa (moe autor myla, e nikt ksiki Rzepniewskiego nie czyta?). Mog si zgodzi, e napisana jest do trudnym jzykiem, ale pozostae zarzuty nie znajduj potwierdzenia w treci pracy A. Rzepniewskiego. Nie chce mi si liczy procentowo przypisw, ale powiedziabym, e odesa do akt CAW jest w niej podobnie duo co w ksice Wyszczelskiego Tyle tytuem wstpu. A jaka jest moja ocena ksiki? Przyznam, e niestety srodze si zawiodem. Ksika niby zawiera sporo danych i wikszo z nich jest prawdziwa, ale niestety zawiera te race bdy, a nowoci i informacji, ktrych nie wyczytalibymy gdzie indziej jest w niej malutko A w szczegach? Po pierwsze, cena. Wydaje mi si, e jest nieco za dua jak na ksik, ktra otrzymaa dofinansowanie i od Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego, i od Urzdu do Spraw Kombatantw i Osb Represjonowanych (4000 z). Wydawa by si mogo si, e tak wsparta finansowo publikacja nie powinna kosztowa ponad 50 z Po drugie, niestaranna redakcja i korekta. Moemy w ksice znale i race bdy ortograficzne (np. s. 35 zadzi) i literwki (np. grypy oficerw zamiast grupy oficerw czy samoloty Cent i Hurrican zamiast Cant i Hurricane, a PZL 46 Sum zwany jest przez autora raz PZL 45 SUN, a raz PZL 49 SUN) i przekrcone nazwiska (komandor Szteyer i zamiast Steyer), i bdy w datach (np. 1924 zamiast 1939) I cena, i niestaranna korekta byyby jednak do wybaczenia, gdyby ksika nie zawieraa bdw merytorycznych. Tak niestety nie jest. Kilka przykadw Na stronie 265 dowiadujemy si, e 1 stycznia 1936 roku kawaleria bya zgrupowana m.in. w szeciu samodzielnych brygadach o skadzie trzypukowym 2, 3, 4, 6, 10 i 17. Lecz dwie ostatnie brygady wcale nie byy trzypukowe Co prawda w przypisach jest podany skad kadej z brygad i wtedy dowiemy si, e byy one dwupukowe, ale przecie nie kady przypisy czyta
1 Eugeniusz Kozowski, Wojsko Polskie 1936-1939. Prby modernizacji i rozbudowy, Wydawnictwo MON, Warszawa 1964 i 1974. 2 Andrzej Rzepniewski, Wojsko Polskie wobec perspektywy zagroenia wojennego (13 maja 193531 sierpnia 1939), Wojskowy Instytut Historyczny, Warszawa 1992.

numer

wiosna 2009

62

Biuletyn DWS.org.pl

Na nastpnej stronie czytamy, e 1 lutego 1939 roku, po rozwizaniu Dywizji Kawalerii, do Mazowieckiej BK wczono 1psk, a 1 pszwol podlega tej brygadzie tylko pod wzgldem wyszkolenia, w innych obszarach przyporzdkowany DOK I. Tymczasem z innych rde3 wynika, e byo odwrotnie, e to 1 pszwol wszed 1 lutego 1939 roku w skad Mazowieckiej BK, a 1 psk nie. Jak byo nie wiem Skoro rne rda podaj rne wersje, to warto byoby spraw wyjani, najlepiej odnoszc si do jaki dokumentw rdowych Na stronie 270 omwiony jest projekt reorganizacji kawalerii opracowany przez generaa Kazimierza Fabrycego. Autor bezkrytycznie za Eugeniuszem Kozowskim podaje, e kada brygada kawalerii miaa by wzmocniona zmotoryzowanym pukiem piechoty. Tymczasem jest to nieprawda, gdy mia to by zmotoryzowany puk, ale kawalerii. Rnicy midzy zmotoryzowanym pukiem piechoty, a kawalerii chyba nie musz wyjania? Puk piechoty liczy okoo 3200 ludzi, a puk kawalerii okoo 800. Pukownik Porwit w swoich Komentarzach stwierdzi nawet, e waciwe powinno by stwierdzenie, e to nie brygada kawalerii bywaa wzmacniana pukiem piechoty, tylko puk piechoty by wzmacniany brygad kawalerii, taka bya rnica w ich sile. Prawdziwe informacje na temat projektu generaa Fabrycego mona znale nie tylko w ksikach4 (jedna z nich jest w bibliografii!), ale te i w oryginale, nie sigajc nawet do akt CAW. Choby w artykule Teodora Wjcika5 lub w podstawowym zbiorze dokumentw Wojna obronna Polski 1939. Wybr rde6 z 1968 roku. W czci o artylerii czytamy, e dwa puki artylerii cikiej na wypadek mobilizacji wydzielay dwa zmotoryzowane dywizjony artylerii dla brygad pancerno-motorowych, jak rwnie w tym samym celu kilka baterii zmotoryzowanych. Do tej pory wydawao mi si zawsze, e dywizjony zmotoryzowane dla brygad pancerno-motorowych wydziela 1 Puk Artylerii Motorowej ze Stryja (mimo, e docelowo dla WBPM mia to by dywizjon z Gry Kalwarii), a nie puki artylerii cikiej. Co gorsza, autor niestety nie poda ani rda tej informacji, ani te nie napisa, ktre to miay by puki artylerii cikiej). Na stronie 302 dowiadujemy si, e w 1939 roku nie udao si przerwa wywozu za granic, gwnie do krajw bakaskich, wczeniej zakupionych samolotw P-24 i P-43A. Autor nie wyjania jak to miao by by moliwe, skoro ostatni samolot P-24 wyeksportowano z Polski wiosn, ale 1938 roku Na stronie 317 dowiadujemy si, e czog Somua S-35 by czogiem produkcji woskiej (!), a nie francuskiej. W rozdziale o wojskach i broniach pomocniczych (nie wiedzie skd taki tytu rozdziau, bo taka nazwa wojsk technicznych jako zamiennik w rzeczywistoci nie wystpowaa) w czci dotyczcej brygad pancerno-motorowych czytamy, e KSUS (zwany przez autora KSUSW) zatwierdzi projekt ppka Sadowskiego. Tymczasem nie jest to do koca prawda bo uchwaa KSUS stanowia pewnego rodzaju kompromis pomidzy projektami Sztabu Gwnego i Ministerstwa Spraw Wojskowych (np. OM mia liczy dwa bataliony piechoty, a nie jeden, oraz mia mie dwie baterie artylerii zmot., a nie jedn) Na stronie 393 czytamy, e Dowiadczalne Warsztaty Lotnicze w Warszawie wytwarzay samoloty rozpoznawcze RWD, w tym bdce na wyposaeniu wojska RWD-14 Czapla. Jest to znowu informacja nieprawdziwa, bo RWD nie produkoway ani adnych samolotw rozpoznawczych, ani Czapla nie bya samolotem rozpoznawczym, tylko obserwacyjnym, ani nie bya produkowana w Warszawie, tylko w Lublinie przez Lubelsk Wytwrni Samolotw W rozdziale o marynarce dowiadujemy si, e 6 letni plan rozbudowy floty nie zosta do tej pory odnaleziony w archiwach (moe ta informacja wynika z tego, e autor powinien poszuka w archiwach 6-letniego programu rozwoju floty, a nie planu rozbudowy floty?), oraz, e we Flocie istnia dywizjon torpedowy, a nie dywizjon kontrtorpedowcw Marynarka wojenna w ogle zostaa potraktowana przez autora marginalnie i chyba bez szerszej wiedzy na ten temat. Autor powtarza mity o oceanicznoci polskich okrtw, a nawet przypisuje kontradmiraowi wirskiemu ch budowy oceanicznej floty wojennej. O tym, e marynarka wojenna miaa peni istotn rol w wariancie wojny z Rosj (a zapewnianie ochrony dostawom uzbrojenia dostarczanego drog morsk mona nazwa nawet rol strategiczn) w ksice si nie wspomina. Na koniec mona si te dowiedzie, e genera brygady Edmund Knoll-Kownacki by przewidziany na dowdc Grupy Operacyjnej Kutno, a nie Koo Nie jestem zawodowym historykiem, a i te nie siedziaem nad ksik z owkiem w rku, i by moe takich bdw jest w ksice wicej Podsumowujc chciabym zwrci uwag na olbrzymi ilo przypisw do wymienionej na wstpie ksiki Eugeniusza Kozowskiego. Autor ksiki zarzuca Rzepniewskiemu, e jego ksika gwnie oparta zostaa na analizie funkcjonujcych ju w historiografii opracowa i pamitnikw. Zupenie nie wykorzystuje ona materiau archiwalnego, tymczasem sam zrobi dokadnie to samo. Przypisy do akt CAW czy te do rosyjskich fondw zawierajcych polskie akta wywiezione przez Rosjan s wyjtkowo nieliczne (przypisw odsyajcych do akt w Moskwie naliczyem dosownie kilka). Ta ksika to, moim zdaniem, taki poprawiony Kozowski na stan wiedzy okoo poowy lat 90. ubiegego wieku poszerzony o kilka dodatkowych rozdziaw o wojsku w yciu publicznym pastwa. W bibliografii nie ma podstawowych ksiek dotyczcych historii lotnictwa (ani Cynka, ani Malaka, ani Glassa, tylko Morgay Polskie samoloty wojskowe 19181939 z 1972 roku oraz praca zbiorowa Bartla, Chojnackiego, Krlikiewicza, Kurowskiego z 1978 roku oraz samego Kurowskiego Lotnictwo polskie w 1939 roku z 1962 roku) czy marynarki wojennej (tylko Ordon z 1966 roku
3 Aleksander Smoliski, Organizacja Wielkich Jednostek kawalerii i artylerii konnej w okresie od marca 1919 roku do sierpnia 1939 roku, Studia i Materiay do Historii Wojskowoci, 1994, t. 36, s. 195; Juliusz Tym, Kawaleria w operacji i w walce, Polonia Militaris 2006, s. 83. 4 J. Tym, ibidem; Wiktor Kucharski, Kawaleria i bro pancerna w doktrynach wojennych 19181939, PWN, WarszawaKrakw 1984. 5 Teodor Wjcik, Projekt reorganizacji kawalerii gen. dyw. Kazimierza Fabrycego (czerwiec 1939), Mars nr 6, 1998, s. 9199. 6 Wojna obronna Polski 1939. Wybr rde, Wydawnictwo MON, Warszawa 1968.

numer

wiosna 2009

63

Biuletyn DWS.org.pl

i Ciesielski, Pater, Przybylski PMW 19181980, zarys dziejw, nie ma za ksiki Mirosawa Kuakowskiego Marynarka Wojenna Polski Odrodzonej czy czci 5. tomu I londyskiego wydawnictwa Polskie Siy Zbrojne w drugiej wojnie wiatowej). W bibliografii zamiast ksiek Juliusza Tyma czy Witolda Jarny jest ksika Henryka Smacznego Ksiga kawalerii polskiej 19141947, ktra jest tak pena bdw, e ja bym si nie omieli jej umieci w bibliografii swojej ksiki o Wojsku Polskim Autorowi chyba zabrako troch czasu na zebranie w jednej publikacji caoci niewtpliwie przez niego posiadanej wiedzy o Wojsku Polskim okresu 19351939. Teraz wydawnictwa goni o nowe ksiki, do tego pewnie peno innej pracy, i wyszo jak wyszo W kontekcie tego co powyej napisaem, zaniepokoia mnie informacja, e temu prof. Wyszczelskiemu zoono ofert napisania podrcznika akademickiego obejmujcego dzieje Wojska Polskiego z lat 19181939, i e prace nad tym podrcznikiem s w toku. Od podrcznika akademickiego wymagam najwyszej dbaoci o takie wanie szczegy, ktre istotnie rzutuj na odbir caoci pracy. Poza tym pobiera nauki bd z niego osoby, ktre pniej uczy bd historii w szkoach, na uczelniach etc., czyli zasig takiego podrcznika bdzie o wiele wikszy ni zwyka ksika.

Rafa Biakowski (Zelint)

numer

wiosna 2009

64

Biuletyn DWS.org.pl

Tymoteusza Pawowskiego Lotnictwo myliwskie w Europie w 1939 r. Notatki na marginesach

@ Tadeusz Zawadzki (Tzaw1)

Tekst poniej jest reakcj na kuriozalny do artyku dra Tymoteusza Pawowskiego, znanego na naszym i nie tylko forum pod nic kiem Xenofont. Zagodzona w stosunku do pierwopisu wersja miaa si ukaza w majowym numerze Lotnictwa. Jednak redakcja jej prawo zrezygnowaa z druku w takiej postaci, proponujc w zamian napisanie artykuu bez odniesie do autorskich tez dra Pawowskiego. Poniewa polemika bez odwoa do rda nie ma sensu a oczekiwanie do koca lipca na kolejny Biuletyn pozbawioby j waloru aktualnoci, podjem decyzj, by doczy j do wieo wydanego numeru wiosennego. Mam nadziej, e PT Czytelnicy przyjm to ze zrozumieniem. Dodam jeszcze tylko, e docierajce do nas prywatnymi kanaami opinie i obawy, przybierajce zreszt czasem form pisemnej wypowiedzi na Forum, jakoby Biuletyn w szczeglnoci, a Forum DWS w oglnoci, zajmoway si atakami na jakiekolwiek pismo lub wydawnictwo, czy te autora, nie maj pokrycia w faktach. Nie zajmujemy si takimi wojenkami, one nas nie interesuj. Jedyne co nas interesuje, to poziom merytoryczny i edytorski do nich podchodzimy z uwag. W kocu za to pacimy. Na koniec tego wstpu do wstpu pragn podzikowa (kolejno przypadkowa) Botrasowi, net_sailorowi, KK, Zelintowi i Wojowi za pomoc przy pisaniu tego tekstu. Bez was byby duo uboszy. (TZ)
[za:] Sprawocznik

W marcowym Lotnictwie autor ostatnio znany z do obfitej twrczoci postawi sobie ambitny zamiar przedstawienia stanu lotnictwa myliwskiego krajw europejskich na tle generalnych tendencji rozwoju tego lotnictwa w latach 30. ubiegego wieku. W formie popularnej rzecz jasna i z koniecznoci uproszczonej. Odpowied na pytania sformuowane we wstpie co to znaczy przestarzay myliwiec?, jak wyglda typowy samolot myliwski tego czasu? to zamiar ambitny i wymagajcy solidnej wiedzy. Zarwno o stronie technicznej, jak i teoretycznej zagadnienia, i to w czasach wyjtkowo obfitych w wydarzenia. I tu, niestety, ambicje zderzyy si z rzeczywistoci. Ale po kolei We wstpie dr Pawowski stwierdza, e zapowiedzi powstania bombowcw szybszych od myliwcw byo pojawienie si w 1935 r. szybkich samolotw pasaerskich. I tu padaj nazwy: Savoia-Marchetti 79, Bristol 142 i Dornier 17. Rzeczywicie, szybkie samoloty pasaerskie, i nie tylko, tak zapowiedzi byy tyle e patowce amerykaskie wczeniejsze o 23 lata konstrukcje Douglasa (DC-1 z 1933 r.), Boeinga (Model 247, 1933 r.), czy Lockheeda (Electra z 1933). Rwnie bardzo szybki bombowiec Martin B-10 lata ju w 1932 r. I to wanie one, uwanie studiowane przez odpowiednie organa cywilne i wojskowe, byy inspiracj do budowy europejskich szybkich bombowcw. Oczywicie rwnie inspiracj dla konstruktorw maszyn pasaerskich i myliwskich. Dodajmy, e Dornier Do 17 nigdy nie by samolotem pasaerskim. Bez wchodzenia w szczegy teoretycznie by samolotem pocztowym, ale to tylko kamufla. Chodzio o maksymalne utajnienie prac nad Schnellbomberem osobom majcym styczno z programem budowy zakazano wrcz posugiwania si sowem bombowiec. Tymczasem pozostae

Dornier Do 17. Na zdjciu wyranie wida smuky kadub, dziki ktremu samolot ten nazywano latajcym owkiem.

dwa zamwione wtedy przez Luftwaffe bombowce Heinkel He 111 i Junkers Ju 86 miay wersje pasaerskie. Najlepsze uzbrojenie W czci artykuu dotyczcej uzbrojenia pada seria stwierdze na tyle oglnych, e nie budzcych wikszych wtpliwoci. Ale ze szczegami jest gorzej. Wyszo woskiego systemu uzbrojenia (2 km 12,7 mm) nie jest taka oczywista. Przy nieco mniejszej salwie sekundowej masa uzbrojenia Falco wraz z amunicj bya o ok. 20% wiksza ni dla 4 km kalibru .303 Gladiatora. Piszc dziakach dr Pawowski twierdzi, e umieszczenie ich w kadubie przed pilotem wymuszao stosowanie synchronizatorw, ktre zmniejszay szybkostrzelno dziaek [...]. Zdanie wprowadza w bd przez nadmierne uproszczenie. wczesne dziaka lotnicze mona podzieli na dwie grupy: a) strzelajce z otwartego zamka, b) strzelajce z zamka zamknitego. Dziaka z grupy a) praktycznie nie daj si zsynchronizowa, tzn. e spadek szybkostrzelnoci jest tak duy, i nie ma sensu montowanie ich do strzelania przez migo. I to jest kazus Oerlikona i francuskiego HS 404 (kupionego przez

numer

wiosna 2009

65
[za:] Notice

Biuletyn DWS.org.pl

Dziako Hispano Suiza HS 404 i bben amunicyjny 60-nabojowy

Brytyjczykw i Amerykanw). Pozostaj wic dwa sposoby ich montowania: do strzelania przez piast miga i w skrzydach. Dodajmy, e do tej grupy naleaa zdecydowana wikszo wczesnych dziaek lotniczych. Do grupy b) naley kilka dziaek specjalnie zaprojektowanych z myl o tym, by zminimalizowa straty na synchronizacj. I t drog poszli Niemcy (MG 151/20) i Sowieci (SzWAK), take duski Madsen. W ich przypadku zmniejszenie szybkostrzelnoci oczywicie wystpowao, ale byo uwzgldnione w projektowaniu samolotu. Pisze dalej dr Pawowski, e Problem dziaka samolotowego rozwizali Francuzi montujc je pomidzy blokami cylindrw silnika rzdowego, luf ustawiajc w osi miga. Nie by to idea: ilo amunicji bya ograniczona, konstrukcja silnika bya skomplikowana, jego uytkowanie trudne. Tak naprawd, to Francuzi problem synchronizacji dziaka ominli, tak konfigurujc ukad patowca i uzbrojenia, e strzelanie przez migo nie byo konieczne. Jeszcze inaczej, ale w tym samym duchu, poradzili sobie z tym Polacy (nota bene, a dziwne e piewca wojska II RP o tym zapomnia). To Niemcy (stosujc elektryczne odpalanie) i Sowieci rozwizali ten problem. Przy czym ich rozwizania pozwalay na zastosowanie rwnie przy silnikach gwiazdowych, a nie tylko rzdowych. Pogorszenie wasnoci pilotaowych, o ktrym wspomina autor, a tak bardzo istotne nie byo (masa HS 404 z amunicj to ok. 70 kg w skrzydle, masa silnika to kilkaset kilogramw). Zreszt o zaletach i wadach sposobu umieszczenia uzbrojenia strzeleckiego w mona napisa spory elaborat obejmujcy takie czynniki jak aeroelastyczno, siy bezwadnoci, wytrzymao struktur etc. Skomplikowanie konstrukcji i eksploatacji silnika rzdowego przystosowanego do zamontowania dziaka byo prawie adne prcz mocowania samego dziaka do silnika trzeba byo zastosowa nieco odmienny reduktor. Ilo amunicji zupenie nie miaa z tym nic wsplnego. Tam, gdzie to ograniczenie wystpowao, wynikao z pojemnoci bbnowego magazynka (dla dziaek HS 60 szt.). Zreszt autor powinien o tym wiedzie. W kocu wspomina Whirwinda i Beaufightera. Pierwszy z nich mia 240 szt. amunicji w niewymiennych magazynkach, a drugi w bbnach wymienianych a 960 szt. przy takim samym uzbrojeniu 4 dziaka HS 404. Skdind wiadomo te, e zasilane z tamy i strzelajce przez piast miga SzWAK i MG 151 miay zapas setek nabojw. Nie znaczy to, e z zamontowaniem dziaka w silniku nie wizay si adne problemy. Byy one jednak zupenie innej natury, ni wyobraa to sobie autor. Chodzio o przenoszenie wibracji silnika na dziako i kopoty z jego chodzeniem, a nie z funkcjonowaniem samego silnika.

Pisze dr Pawowski: Jedn z przyczyn, dla ktrej RAF nie chcia dziaek w skrzydach pierwszych myliwcw Hawker Hurricane, bya obawa o to, e pcienne pokrycie skrzyde moe si zaj ogniem od pomienia wylotowego. I dalej: Brytyjczycy przewidujc kopoty z moteur cannone [powinno by: moteur-canon. TZ] postanowili uzbroi swoje myliwce w jak najwiksz ilo karabinw maszynowych. Pomijajc kuriozaln informacj o obawach przed poarem RAF chcia mie dziaka w myliwcach co najmniej od 1935 roku (specyfikacje F.10/35 i 37/35 ta, ktra daa pocztek Whirlwindowi). Jednak RAF po prostu tych dziaek nie mia. Brytyjczycy wasnej udanej konstrukcji nie mieli, kupili wic od Francuzw licencj i fabryk znakomitych HS 404. Kontrakt zawarto w 1936 roku. Pierwsze dziako trafio na prby do orodka dowiadczalnego RAF w Martlesham Heath w styczniu 1937... zamontowane na pokadzie myliwca Dewoitine 510. Budow fabryki ukoczono w grudniu 1938, a pierwsza oficjalna prezentacja nowego uzbrojenia odbya si 19 stycznia 1939. Hurry by w tym czasie dojrza ju konstrukcj produkowan w duych seriach (Spit zreszt te). Wci byy to dziaka zasilane z magazynka bbnowego brytyjskie dziaka zasilane tamowo to dopiero rok 1941.
[za:] Notice

Silnik Hispano Suiza 12Y-31 przystosowany do zainstalowania dziaka strzelajcego przez piast mig

numer

wiosna 2009

66
Typ zapas amunicji

Biuletyn DWS.org.pl
w tym kadub skrzyda uwagi

Zapas amunicji samolotw myliwskich koca lat 30. XX wieku

Bf-109B Bf-109C/D/E-1 I-15bis/I-153 I-16 Hawk 75A-1 P.11c P.24 Fokker D XXI Whirlwind (wersja z 12 km)

1000 (1600)* 3000 23002500 3100 2200 1000 (2200)** 1200 1200 3600

2500 1600* 21000 2650 2600 2500

* w silniku, rzadko uywane 2500 wszystkie w kadubie 2900 2500 2600** 4300 4300

** niektre egzemplarze

holenderski wszystkie w kadubie

Na temat uzbrojenia brytyjskich myliwcw autor stwierdza: Ograniczone miejsce w pacie sprawiao, e ilo amunicji w brytyjskich myliwcach bya dwa-trzy razy mniejsza ni w innych []. Z tym twierdzeniem jest podwjny problem. Po pierwsze, jakie myliwce brytyjskie mia na myli dr Pawowski? Mona domniemywa, e te ktre miay uzbrojenie w skrzydach. Wczeniejsze brytyjskie myliwce dwupatowe miay bowiem standardowo 1200 szt. amunicji dla km w kadubie. Wyjtkiem by wspominany pniej w tekcie Gladiator, ktry dodatkowo mia w dolnym pacie 2 km z 800 szt. amunicji (razem 2000 szt.). Hurricane i Spitfire za, miay odpowiednio 2672 i 2400 szt. amunicji w skrzydach, czyli ponad dwa razy wicej ni wczeniejsze dwupatowce. Z kolei porwnanie z myliwcami innych pastw rwnie nie potwierdza tezy autora. Dla przykadu w tabeli wyej podano zapas amunicji i jej rozmieszczenie w niektrych z wymienianych przez dra Tymoteusza Pawowskiego maszyn. Do porwnania wzito oczywicie te maszyny, ktre porwna si day. Nie uwzgldniono samolotw z dziakami i wkm lub uzbrojeniem mieszanym. Poza Whirlwindem jedynie I-16, I-153, oraz Bf 109C/D/E maj wikszy zapas amunicji od Hurricane i Spitfire, z tym e czciowo w kadubie. Z danych tych mona wysnu wniosek zupenie odwrotny nowe brytyjskie myliwce miay w ograniczonej przestrzeni pata dwa razy wicej amunicji ni inne w obszernym kadubie. W kolejnym passusie tekstu dr Pawowski gadko przechodzi do oglnej teorii dwusilnikowych samolotw myliwskich. Pomijajc wtoczenie wszystkiego do jednego zdania, pomijajc na razie Beaufightera Autor przedstawia tu alternatyw jakoby stojc przed wczesnymi decydentami: budowa dwusilnikowe myliwce jako cikie samoloty wielomiejscowe z ruchomymi stanowiskami strzeleckimi czy te jako jak najmniejsze samoloty z do sabymi silnikami? Na poparcie tezy przytoczono przykady, z jednej strony samoloty FockeWulf FW 57, Henschel Hs 124 i Bell XFM-1 Airacuda, z drugiej za strony Westland Whirlwind i PZL-38 Wilk. W inynierii lotniczej denie do minimalizacji wymiarw i masy to rzecz zwyczajna, wic z definicji kady patowiec powinien by w swojej kategorii jak najmniejszy, niezalenie od tego czy to malutki samolot akrobacyjny, czy gigantyczny transportowiec.

Whirwinda w swojej kategorii jednomiejscowych samolotw myliwskich trudno nazwa jak najmniejszym samolotem. Od swoich rwienikw Hurricanea i Spitfirea by nieco wikszy, za to od Beaufightera znacznie mniejszy. Wynika to z jego rodowodu Whirlwind by bowiem samolotem skonstruowanym wg specyfikacji F.37/35 z 15 lutego 1936 r. na jednomiejscowy samolot myliwski dzienny i nocny. W specyfikacji nie okrelano ile, i jakich, silnikw ma mie maszyna, za to okrelono uzbrojenie 4 dziaka 20 mm. W konkursie ofert rozpatrywano m.in. wersje Hurricanea i Spitfirea z dziakami HS 404. Wygra Spitfire! Ale do produkcji wybrano Westlanda P.9, nazwanego pniej Whirlwindem Wybrano go z bardzo prozaicznego powodu. W wytwrni Supermarine rozkrcaa si seryjna produkcja Spitfire i krelarnia bya dosownie zawalona prac nad rysunkami dla warsztatw (podobnie dziao si u Hawkera). Nikt wic nie myla o jakiej specjalnej kategorii myliwcw. Zadziaaa zwyka pragmatyka. To ju wystarcza, by zniweczy wywd dra Pawowskiego. Jednak niecisoci i nieprawd w tym fragmencie jest tyle, e nie mona ich zostawi bez objanienia. Do sabe silniki Whirlwinda miay jakoby by wynikiem tendencji do budowania samolotw z takimi jednostkami napdowymi. I znowu mamy do czynienia z niezrozumieniem zasad inynierskiego rzemiosa. We wspomnianym konkursie rwnie bray udzia samoloty z jednym silnikiem, za to o znacznie wikszej mocy. Ba, sam Westland przygotowa wariant P.9 napdzany jednym Bristolem Herculesem. Konstruktorzy Westlanda signli po najmocniejsze dostpne silniki, by zapewni odpowiedni moc. Inne wchodzce w gr jednostki
Westland Whirlwind
[za:] The Book

numer

wiosna 2009

67

Biuletyn DWS.org.pl
[za:] Sprawocznik

napdowe byy zarezerwowane dla innych maszyn, ju produkowanych seryjnie np. Merlin dla Hurricenew i Spitfirew. I ponownie mamy do czynienia z czyst pragmatyk, a nie zaoonym z gry teoretycznym rozwizaniem. Co w tym towarzystwie robi Wilk, z silnikami o ponad 50% sabszymi od Westlanda? Z silnikami na dobr spraw nigdy nie istniejcymi? Wilk by samolotem robionym pod zupenie inne wymagania mia by przecie samolotem wielozadaniowym (liniowym nowego typu). W gruncie rzeczy koncepcyjnie by bliszy niektrym z tych wielkich i cikich samolotw, nili Whirwindowi. Poza oczywicie wymiarami. Z drug grup maszyn, opisanych jako cikie samoloty wielomiejscowe z ruchomymi stanowiskami strzeleckimi, autor rwnie ma kopot. W jedno zestawia bowiem ze sob maszyny budowane wg cakowicie odmiennych koncepcji, bdcych pono alternatyw dla jak najmniejszych samolotw z do sabymi silnikami. Taka grupa rzeczywicie istniaa cho nie jako alternatywa, lecz jako rozwizanie innych problemw taktycznych. Waciwie istniay co najmniej dwie takie grupy znacznie si od siebie rnice, mimo zewntrznego podobiestwa. Dr Pawowski zestawia obok siebie Focke-Wulfa Fw 57, Henschla Hs 124 i Bella XFM-1 Airacud. O ile oba niemieckie samoloty to rzeczywicie ta sama koncepcja Zerstrera, to Airacuda wyranie odstaje. Zerstrer mia by samolotem myliwskim o duym zasigu, zdolnym do tzw. wymiatania (czyszczenia przestrzeni powietrznej z obcych myliwcw daleko przed wasn wypraw bombow). Czyli przede wszystkim do walki z samolotami myliwskimi. Nadto mia spenia rol myliwca eskortujcego, samolotu rozpoznawczego, a nawet szturmowego. Summa sumarum mia to by ciki samolot wielozadaniowy. Ruchomo, lub nie, uzbrojenia jest tu kwesti wtrn (najlepszym przykadem przyjty do uzbrojenia Bf 110). Jedynie od tylnego stanowiska strzeleckiego wymagano ruchomej broni do samoobrony. Airacuda to z kolei przedstawiciel tzw. bomber destroyerw, i to dostosowany do specyficznych warunkw amerykaskich. Jego przeznaczeniem byo zwalczanie formacji nieeskortowanych nieprzyjacielskich bombowcw z dala od wasnego terytorium nad oceanem. I tu ruchome stanowiska strzeleckie s jak najbardziej na miejscu. Wyobraano sobie bowiem, e taki bomber destroyer bdzie lecia za bombowcami i ostrzeliwa je z bezpiecznej odlegoci wykorzystujc dane od systemu kierowania ogniem. I tu ruchome stanowiska strzeleckie s jak najbardziej na miejscu. Wilk w istocie mia by takim mini-Zerstrerem. Koncepcyjnie bliszy Airacudzie, cho wychodzcy z odmiennych zaoe, by jednosilnikowy przecie Defiant. Koncepcje te si nie sprawdziy i samolotw wg nich projektowanych szybko zaniechano. Wrmy jeszcze do Beaufightera. Ten z kolei by niczym innym, jak ersatzem opniajcego si Whirlwinda. Czyli znowu, maszyn nie majc nic wsplnego z jak teori budowy dwusilnikowcw. Co w kontekcie wywodw dra Tymoteusza Pawowskiego zabawniejsze, obszerny kadub niewtpliwa zaleta Beau by owocem czysto pragmatycznego podejcia.

PZL-38 WIlk
[za:] Sprawocznik

Henschel Hs 124
[za:] Sprawocznik

Bell XFM-1 Airacuda

Samolot powsta bowiem jako przerbka bombowo-torpedowego Beauforta: obniono rodkow cz kaduba, likwidujc komor bombow, stanowiska tylnego strzelca i nawigatora. Pozostaa, i tak obszerna, przestrze wykorzystana zostaa m.in. na miejsce radiotelegrafisty-adowniczego dziaek. Trzeba te zauway, e ten samolot gabarytami i mas zbliony do cikich dwusilnikowych myliwcw dra Pawowskiego mia nieruchome dziaka. Na dodatek Beau w wersji myliwskiej nie mia adnych ruchomych stanowisk uzbrojenia nawet obronnego. A propos za stwierdzenia, e dwusilnikowo pozwalaa na umieszczenie uzbrojenia w osi obszernego kaduba, zauwamy, e dziaka Beaufightera zabudowano w dolnej czci kaduba pod stanowiskiem pilota (nawiasem mwic jego rwienik Gloster G.39 mia dziaka umieszczone na burtach). Tak samo umieszczone i tak samo obsugiwane przez radiotelegrafist dziaka (nieruchome!) mia zwycizca konkursu na Zerstrera, Messerschmitt Bf 110, zreszt wyranie mniej-

numer

wiosna 2009

68

Biuletyn DWS.org.pl
[za:] Wikimedia Commons

szy od wspomnianych wyej konkurentw ba, mniejszy od Beau. Za to i Whirwind, i Wilk dziaka w osi kaduba miay, tyle e trudno ich kaduby uzna za obszerne. Doskonay silnik Ta cz tekstu dra Tymoteusza Pawowskiego cho tak oglnikowa, e generalnie poprawna rwnie nie jest pozbawiona stwierdze budzcych wtpliwoci. Na pocztek kwestia formalna. Jakie to mianowicie kryteria lece u podstaw wyboru silnika byy podobne do jak mniema naley kryteriw wyboru ukadu patowca i uzbrojenia? Dalej autor stwierdza, e Sprawa wikszego (czy mniejszego) pola przekroju czoowego take nie bya tak istotna, jak si czsto wspomina. Wprost przeciwnie. W krtkim okresie lat 19351936, kiedy obawa przed zdominowaniem myliwca przez bombowiec (pod wzgldem skutecznoci dziaania, znaczenia taktycznego i prdkoci maksymalnej) przybraa najwiksze rozmiary, pojawiy si bardzo silne nawoywania do minimalizacji pola powierzchni czoowej. Std wanie wyrany w wielu krajach w drugiej poowie lat 30. kryzys wiary w przyszo silnikw gwiazdowych. Z kolei ten brak wiary (jak miaa wykaza wojna przedwczesny) a nie czynniki wskazane dalej przez dra Pawowskiego leg u podstaw rozwijania znacznie wikszej, ni we wczeniejszych latach, liczby samolotw myliwskich napdzanych silnikami rzdowymi. Tych, ktrzy wci nie porzucali silnikw gwiazdowych jak m.in. Polacy i Francuzi obsesja minimalizacji powierzchni czoowej zawioda w puapk silnikw marnych i sabych, za to o maej rednicy Hispano-Suiza 14AB i Gnome-Rhne 14M Mars. Oczarowani ich ledwie metrow rednic, nie baczc na zbyt ma moc i zawodno, mieli si nimi gorzko rozczarowa. Pisze autor, e sprawno silnikw rzdowych wynikaa z wikszej iloci tokw wykonujcych suw pracy w danym czasie. Twierdzenie pozbawione sensu. W silnikach czterosuwowych, a takie tu rozpatrujemy, kady z tokw wykonuje suw pracy raz na dwa obroty wau korbowego, wic odstpy ktowe pomidzy zaponami rozkadaj si: 720/ilo_cylindrw. Te odstpy dla silnika V12 bd oczywicie mniejsze ni dla R9, ale z kolei wiksze ni dla 2R14. Wic tylko wtedy, gdy porwnujemy najpowszechniej wwczas uywane 12-cylindrowe silniki rzdowe w ukadzie V z 7- lub 9-cylindrowymi gwiazdami zdanie to jest prawdziwe (gdyby kto pyta, dlaczego akurat z takimi? nie istniay, i nie istniej, gwiazdowe silniki z 8, 10, 11, 12 i 13 cylindrami). Ale przecie powszechnie w latach 30. do suby wchodziy 14-cylindrowe silniki w ukadzie podwjnej gwiazdy choby znane z P.24 francuskie silniki z rodziny Gnome-Rhne 14K. Naprawd rdem wikszej wydajnoci silnika rzdowego s wysze temperatury pracy, wyszy stopie sprania, lepsze paliwo i uzyskiwane wiksze obroty. Trudno powiedzie, o co chodzio autorowi piszcemu o stratach energii przy przekazywaniu mocy na wa korbowy. Mona zgadywa, bo pewnoci nie mamy, e myla o wystpujcych w silniku gwiazdowym tzw. korbowodzie gwnym i korbowodach przyczepnych, majcych nieco odmienne tory ruchu. Jednak taki ukad korbowodw wystpowa rwnie

Bristol Beaufort Mk I z 42. Sqn RAF. Widac wyranie wysoki kadub

[za:] Pilots Notes

Bristol Beaufighter Mk II
[za:] Pilots Notes

Porwnanie gabarytw silnikw w widoku z przodu: 1) Fiat AS6; 2) Hispano Suiza 12Ybrs; 3) Napier Dagger III MS; 4) Rolls-Royce H Buzzard; 5) Gnome-Rhne Mars; 6) Pratt & Whitney Twin Wasp SAG; 7) Hispano Suiza 14Hars; 8) Gnome-Rhne 14K Mistral; 9) Wright Cyclone; 10) Pratt & Whitney Hornet; 11) Allison F5; 12) Daimler Benz DB 601E; 13) Daimler Benz DB-COSA1
Tadeusz Zawadzki

Walter K-14 Mistral, czyli budowany na licencji Gnome-Rhne 14K. Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie

numer

wiosna 2009

69

Biuletyn DWS.org.pl
[za:] www.avia.ru

w doskonale znanych dr Pawowskiemu silnikach rzdowych, np. Hispano-Suiza 12Y, czy Foka. Dlaczego ukad paliwowy silnika rzdowego miaby by prostszy ni gwiazdowego, pozostaje tajemnic dr Pawowskiego. Przeciwnie o ile w sprarkowych silnikach gwiazdowych mona zapewni symetryczne (identyczne) warunki zasilania powietrzem/mieszank poszczeglnych cylindrw w gwiedzie, to w rzdowych, z racji tego, e kanay dolotowe cylindrw s rozmieszczone jeden za drugim na sporej dugoci kolektorw sscych, uzyskanie identycznych warunkw napeniania wszystkich cylindrw w rzdzie jest praktycznie niemoliwe. Twierdzenie, e silniki rzdowe reagoway szybciej na ruch manetk, take jest nieprawdziwe. Szybko reakcji poszczeglnych modeli silnikw moga zalee od wielu czynnikw: ukadu paliwowego, sprarki, reduktora, sposobu sterowania ktem wyprzedzenia zaponu, czy skokiem miga. Wszystkie te elementy miay daleko wikszy wpyw, ni same tylko schematy konstrukcyjne silnikw. Gdyby ju na si szuka jakiejkolwiek teoretycznej podstawy dla rnicowania pod tym wzgldem silnikw rzdowych i gwiazdowych, to znacznie wiksze gabaryty i masa (a tym samym i bezwadno) wau korbowego stawiayby silniki rzdowe na gorszej pozycji. Wiksza podatno silnikw rzdowych na przystosowanie do pracy na duych wysokociach to kolejna nieprawda. Wypadaoby tu przypomnie dr Pawowskiemu, e pierwszym naprawd udanym i masowo produkowanym wysokociowym silnikiem sprarkowym by gwiazdowy Bristol Jupiter VII konstrukcja, ktra mocno odcisna si na historii polskiego lotnictwa lat 30. Patrz te wczeniejsza uwaga na temat warunkw zasilania cylindrw w silnikach. Wreszcie wzgldna atwo instalowania uzbrojenia odnosi si tylko do przypadku, gdy prbowano zainstalowa pojedyncz bro strzelajc przez o miga. Silniki w ukadzie pojedynczej gwiazdy umoliwiay instalowanie a dwch (lub wicej) luf broni wewntrz obrysu silnika. Po tym oglnikowym wyliczeniu zalet i wad obu rodzajw silnikw, dr Pawowski z ca powag stwierdza, e silniki chodzone ciecz (w domyle: rzdowe V12), byy uywane przez pastwa dostatnie, majce obsug o duej kulturze technicznej, potrzebujce przede wszystkim myliwcw przechwytujcych. Przynajmniej w USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech i Italii krajach niewtpliwie dostatnich i o wysokiej kulturze technicznej, rozwijano silniki obu tych rodzajw i stosowano je w myliwcach. Wosi nawet do dugo przy gwiazdach pozostali. Podobnie kraj biedny, o legendarnej kulturze technicznej Zwizek Sowiecki stosowa i jedne, i drugie silniki, np. w 1934 roku kupi licencj na rzdowy Hispano-Suiza 12Ybrs/Ycrs. Czyby ten kraj nagle si wzbogaci? W cigu kilku miesicy kultura techniczna wzrosa tam tak wyranie, e mona byo przymierza si do produkcji i stosowania rzdowych silnikw chodzonych ciecz? Wybr silnikw gwiazdowych przez kraje nie majce wasnych konstrukcji wcale nie jest taki oczywisty. Jak zwykle jest funkcj bardzo wielu zmiennych, ale raczej nie tych na ktre wskazuje autor. Dalej autor stwierdza, e w latach 30. istniay jedynie dwa silniki rzdowe speniajce wymagania dla samolotw my-

Sowiecki M-103, czyli rozwojowa wersja licencyjnego Hispano Suiza 12Ybrs

VargA Wkimedia Commons

Szwiecow ASz-62, czyli wersja rozwojowa licencyjnego Wright Cyclone. Tu z samolotu Li-2 (take licencyjnego DC-3)

Tadeusz Zawadzki

Rolls-Royce Kestrel. Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie

numer

wiosna 2009

70

Biuletyn DWS.org.pl
Tadeusz Zawadzki

liwskich: HS 12Y i Rolls-Royce Kestrel. Dodaje jeszcze, e do wiatowej czowki udao si doczy Niemcom z silnikiem DB 601. I znowu wiadomoci niepene. Brytyjski Merlin wszed do produkcji seryjnej ju w 1936 r. Niemcy za nie tyle doczyli do czowki, ile j przegonili za spraw bezporedniego wtrysku paliwa i quasi-bezstopniowej sprarki. Poza Europ pojawi si te rozwijany od 1931 r. amerykaski Allison V-1710, silnik niewtpliwie nalecy do wiatowej czowki zastosowany m.in. w myliwcach Bell P-39 Airacobra, Lockheed P-38 i Curtiss P-40. Kilka sw dr Pawowski powica te wyparnemu ukadowi chodzenia. I znowu, wprowadza w bd, sugerujc e bya to jaka powana alternatywa. Owszem kilka konstrukcji z takim chodzeniem powstao, byy to jednak raczej konstrukcje eksperymentalne, nili uytkowe. Trudno tu, szczeglnie w kontekcie myliwcw, mwi o klsce. Tym bardziej e prace nad zastosowaniem mieszanki wody i glikolu w USA podjto ju w drugiej poowie lat 20., a dojrzao techniczn silnik Curtiss V-1570 osign na pocztku lat 30. Co wicej, ju w 1935 roku teoria na temat najwikszej sprawnoci ukadu wyparnego, zostaa podwaona przez brytyjskiego aerodynamika Franka W. Mereditha. Napisa on prac zawierajc wskazwki, i waciwe uksztatowanie kanaw przepywu powietrza chodzcego przy prdkociach powyej 300 mph umoliwi zrwnowaenie oporu aerodynamicznego chodnic, przez dodatkowy cig uzyskiwany dziki wymianie ciepa. T wanie drog poszli konstruktorzy. Nie by to bynajmniej powrt do klasycznych rozwiza. Na koniec tej czci artykuu dr Pawowski stwierdza, e Istniaa te moliwo zbudowania myliwca o masie normalnej, napdzanego przez tysic koni mechanicznych uzyskiwanych z dwch lekkich, rzdowych silnikw chodzonych powietrzem takim samolotem miaby by wspominany ju PZL-38 Wilk i holenderski Fokker D.XXIII. Autor nie zwraca uwagi na to, e w rozwaaniach dotyczcych ruchu samolotw w powietrzu, poza rozporzdzaln moc (cigiem), rozpatruje si opr powietrza. Uwzgldniali go Holendrzy przy wspomnianym Fokkerze D.XIII, wybierajc tandemowy ukad silnikw w kadubie, aby nie zwiksza zbytnio wsplczynnika oporu w stosunku do pojedynczego napdu. Projekt, tak czy owak, okaza si nieudany. Dla polskiego myliwca, nie sposb stawia znaku rwnoci pomidzy pojedynczym silnikiem o mocy 840 KM (niechby i tysic) a dwoma o poow sabszymi, umieszczonymi w oddzielnych, pkatych gondolach skrzydowych. To, e samolot o takim ukadzie nie bdzie mia szans zbliy si osigami do gwnonurtowego myliwca z pojedynczym silnikiem o porwnywalnej mocy cakowitej, musiao by oczywiste dla kompetentnych technikw w kadych czasach. Myliwiec idealny i rzeczywisto T cz artykuu autor zaczyna od mocnej tezy: PZL-38 Wilk jest najlepszym przykadem jak pod koniec lat trzydziestych wyobraano sobie myliwce przyszoci. Nie mona si oprze wraeniu, e do tego momentu wszystko, co napisa dr Tymoteusz Pawowski suyo uzasadnieniu tej tezy. Bdnej na wielu poziomach.

Rolls-Royce Merlin XX. Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie

Tadeusz Zawadzki

Daimler Benz DB 600 G

Tadeusz Zawadzki

i jego bezstopniowe sprzgo hydrauliczne do sprarki. Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie

Po pierwsze: nie pod koniec, tylko co najwyej w poowie lat 30. Prace koncepcyjne nad Wilkiem rozpoczto w 1934 roku! Zgody za na budow prototypw udzielono 26 listopada 1936 (nawiasem mwic prototyp Whirlwinda zamwiono raptem trzy miesice pniej). Pod koniec lat trzydziestych na deskach krelarskich albo oblatane byy zupenie inne samoloty by wymieni pierwsze z brzegu: Typhoon i Tornado, FW 190, Dewoitine 520, PZL-50 Jastrzb. Po drugie: Wilk na pewno nie jest najlepszym przykadem wczesnych wyobrae o myliwcu przyszoci. Pomijajc fakt, e mia by samolotem wielozadaniowym, to w rzeczywisto-

numer

wiosna 2009

71
1)
Tadeusz Zawadzki

Biuletyn DWS.org.pl
2) 3)

4)

5)

6)

7)

8)

Znajd idealny myliwiec dra Pawowskiego. 1) Focke-Wulf FW 57; 2) Bell XFM-1 Airacuda; 3) Henschel Hs 124; 5) Bristol Beaufighter; 6) Meserschmitt Bf 110; 7) Westland Whirlwind; 8) PZL 38 Wilk. Pomidzy nimi dla porwnania: 4) Hawker Hurricane.

ci w tym samym czasie powstaway zupenie inne maszyny: Hurricane, Spitfire, MS 405/406, Bf 109 itd., by wymieni najbardziej znane produkty europejskie. To by mainstream i tak widziano przyszo lotnictwa myliwskiego. Prawie wszystkie myliwce dwusilnikowe byy przewidziane do wykonywania zada niestandardowych. Prawie, bo z wyjtkiem np. Whirwinda i z pewnymi zastrzeeniami Lightninga. Po trzecie: cytowane zdanie z nieprawdy staje si pprawd, gdy zaoymy, e ogranicza si do Polski. Pprawd, gdy po klapie Wilka, i u nas pod koniec lat trzydziestych wrcono do konstrukcji bardziej ortodoksyjnych. Dalej dr Tymoteusz Pawowski w duszym wywodzie stara si nakreli zarys oglnego rozwoju samolotw myliwskich w trzeciej dekadzie XX. w. i opisa typowy myliwiec tego okresu. Take i tu mamy do czynienia z ca seri wpadek. Pisze autor i susznie e dono do budowania myliwcw z lekkich stopw o pokryciu pracujcym. Za niefortunny skrt mona uzna lekkie stopy o pokryciu pracujcym, ale to drobiazg. W nastpnym bowiem zdaniu autor natychmiast dorzuca, i czyniono to niechtnie, co jest kompletnym nieporozumieniem. Dr Pawowski pogbia to nieporozumienie myl, i cigle wracano do drewna i stali, liczc, e dziki nowym technologiom, sklejka przeyje swj renesans. Razi tu liniowe podejcie do zdarze, ktre przecie dziay si rwnolegle w rnych krajach i w rnych wytwrniach. Tam, gdzie przemys lotniczy by rozwinity na du skal, gdzie istniao wiele wytwrni, byy wrd nich zarwno takie, ktre opanoway produkcj metalowych patowcw pskorupowych, jak i takie, ktre budoway patowce mieszanej konstrukcji, a wreszcie i takie, ktre wci pozostaway przy technologii drewna (przy czym i tutaj stosowano technologie pskorupowe, np. de Havilland i Fokker). Zazwyczaj w najbardziej zaawansowanych technologiach powstaway najnowsze samoloty, w technologiach starszych za tworzono programy

zapasowe. Zjawisko znane take i z Polski wystarczy porwna produkcj PZL, PWS i LWS. Jeli zmieniano technologi to na nowsz, a nie na starsz, miaa ona bowiem zbyt wiele zalet, by z niej rezygnowa. Kto jak kto, ale historyk zajmujcy si zawodowo wojskiem II RP powinien wiedzie, jak si rzeczy miay. Passus dotyczcy podwozi wpdza w cakowit konfuzj: z reguy [samolot myliwski TZ] nie mia podwozia chowanego w locie. Przede wszystkim nie wiadomo do jakiego okresu to zdanie si odnosi, a tekst dotyczy lotnictwa myliwskiego w 1939 r. Dla lat mniej wicej do 19371938 jest raczej prawdziwe, ale w 1939 ju zupenie nie. Take liczenie typw samolotw z chowanym podwoziem jest do wybircze: dwa typy brytyjskie (zapewne Hurricane i Spitfire, a gdzie choby Whirlwind, Beaufighter i Defiant znane przecie autorowi), dwa sowieckie (I-16, I-153), ptora (sic!) typu amerykaskiego (P35 i P-36?, a gdzie P-38, P-39 i P-40, no i uldowiony Buffalo?), jeden francuski (pewnie MS 405/406, zgubione Bloch MB 151/152, Potez 630/631 i Caudron CR 714), dwa niemieckie (zapewne Bf 109 i Bf 110, brak FW 190 i He 112), dwa woskie (w gr wchodz trzy typy). A gdzie np. holenderskie Fokker D.XXIII, G.I i Koolhoven FK 58? Jugosowiaski IK-3? To samo dotyczy zakrytej kabiny. Prawd jest, e pocztkowo piloci niechtnie si odnosili do tego elementu, ale jako szybko im to przeszo. I znowu, pod koniec lat trzydziestych raczej nie budowano nowych typw myliwcw z odkryt kabin. Przecie nawet nasze eksportowe P.24 miay kabin cakowicie osonit. eby byo zabawniej, ilustracje do artykuu przedstawiaj gwnie samoloty z takim rozwizaniem. Nie wie lewica, co czyni prawica? W nastpnym akapicie dr Pawowski zalicza kolejn szpetn wpadk. Wrd poprawnych informacji o Furym i Gladiatorze ni std, ni zowd, pojawia si stwierdzenie Najsynniejszym [] by brytyjski Hawker Fury, wraz z ca rodzin samolotw

numer

wiosna 2009

72

Biuletyn DWS.org.pl
[za:] Sprawocznik

rozpoznawczych, bombowcw pola walki i dwumiejscowych myliwcw Demonw zbudowanych na jego bazie. Fury na pewno do najsynniejszych myliwcw swojego czasu nalea. Ale na pewno aden z samolotw rodziny, o ktrej pisze dr Pawowski nie by zbudowany na bazie Furyego. Protoplast tej rodziny by lekki bombowiec Hawker Hart! Fury zreszt by pocztkowo projektowany pod silniki gwiazdowy: Jupiter lub Mercury. I pierwszy prototyp wtedy jeszcze nieochrzczony jednomiejscowy myliwiec Hawkera lata z gwiazdowym silnikiem Bristol Jupiter VII. Dopiero wraenie jakie wywary osigi Harta spowodowao uycie rzdowego Rolls-Royce F.XIS (pniej nazwanego Kestrelem). Ten prototyp nosi ju nazw Hawker Hornet, zmienion pniej na Fury. Oczywicie z Hartem czyo go wiele (poczwszy od wytwrcy i konstruktora, przez technologi, silnik itd.), ale zaliczanie go do pochodnych Harta jest wyranym bdem. Kolejne lapsusy, ktre mona czciowo przypisa niejasnemu formuowaniu myli, przydarzaj si autorowi przy opisie jednopatowych samolotw myliwskich, czsto metalowej konstrukcji, ze staym podwoziem i z reguy z odkryt kabin. Pomijajc nik warto poznawcz tak szeroko zakrelonej definicji, uyte sformuowania i przykady sugeruj grnopaty la mode PZL. I tu niespecjalnie pasuje pierwszowojenny Fokker Eindecker, o odmiennej jednak konstrukcji i ukadzie. Z francuskich za samolotw z patem PZL bardziej reprezentatywny byby Loire 43/45/46, seryjnie produkowany i przyjty do uzbrojenia Arme de lAir. Dewoitine D.560 jest przykadem o tyle sabym, e jego prototyp szybko zosta przebudowany na D.570 w ukadzie parasol. Dla porzdku dodajmy, e pozostae dwa to Mureaux 170 i Gourdou-Leseure GL 482. aden z nich nie przekroczy prdkoci 400 km/h, a ostatniemu z nich nie udao si osign nawet 300 km/h. Wymienionym tu Dewoitine D.500 i D. 501 te sporo brakowao. Dopiero D.510 zbliy si do tej granicy (wg niektrych danych nawet lekko j przekroczy 402 km/h). W nastpnym akapicie kolejne potknicie. Piszc o Fokkerze D.XXI dr Tymoteusz Pawowski zalicza go do chwil wczeniej omwionych myliwcw przejciowej generacji. Nadal mamy tu niekonsekwencj, wynikajc z nieostro zdefiniowanych poj. Jakie bowiem jest iunctim midzy P.11/P.24 a D.XXI. Fokker to dolnopat o mieszanej konstrukcji kratownicowej, za to z patem wolnononym. Pezetelki to grnopaty o konstrukcji pskorupowej duralowej, ale pat maj usztywniony zewntrznie. Rnica na tyle istotna, e Fokkera wicej czy z przejciowymi Hurricane i MS.406. Na marginesie mona doda, e z tym samym silnikiem Fokker mia osigi znacznie wysze ni P.11g Kobuz. Rnica generacji jest tu a nadto widoczna. Koczy ten akapit stwierdzenie, e D.XXI by kresem moliwoci rozwoju klasycznego myliwca. Kania si tu niekonsekwentne uywanie swka-wytrychu klasyczny. Bo nie wiadomo, co autor ma na myli. Zakadajc najkorzystniejsz dla dra Pawowskiego interpretacj, chodzi chyba o klasyczn mieszan konstrukcj kratownicow. Lecz wtedy jest le, samoloty tak budowane mieway znacznie lepsze osigi do wspomnie ca rodzin Jak-1/-3/-7/-9. Rnica w postaci chowanego podwozia nie jest tu na tyle silnym kwantyfikatorem, by tworzy definicj klasyki. Inna moliwo interpretacji jest

Loire 46 jedyny francuski samolot la mode PZL przyjty do uzbrojenia

jeszcze gorsza dla autora, wtedy kresem moliwoci klasycznego myliwca jest jak dotychczas F-22 Raptor. Opisujc samoloty przejciowe, dr Tymoteusz Pawowski twierdzi, e Hurricane i Morane-Saulnier MS.406 wywodziy si od dwupatw. Hurry rzeczywicie tak, ale wytwrnia Morane dwupatw nie budowaa, jej specjalizacj byy grnopaty w ukadzie parasol. Poprzednikiem MS.406 by MS.325, zastrzaowy dolnopat z 1932 r., budowany zreszt na ten sam konkurs, co wspomniane wyej francuskie pezetelki. Autor twierdzi te, e oba te samoloty miay tradycyjn konstrukcj mieszan. Bd, oba miay konstrukcj cakowicie metalow. Uycie ptna na niepracujce pokrycie, jak w pierwszych Hur[za:] Sprawocznik

Hawker Hurricane przykad konstrukcji metalowej krytej ptnem

[za:] Sprawocznik

Morane Saulnier MS 406 przykad metalowej kratownicy kaduba

numer

wiosna 2009

73

Biuletyn DWS.org.pl

ricane, nie oznacza mieszanej konstrukcji. Zreszt innych materiaw te Morane mia pokrycie z blachy duralowej, ptna i Plymaxu (poczenie sklejki i folii aluminiowej); pniejsze Hurricane z blachy duralowej. Uycie w obu tych maszynach drewna lub sklejki na nieobcione elementy take nie kwalifikuje ich do konstrukcji mieszanych. Kolejna wpadka to stwierdzenie, e Hurricanea wady wynikajce z przestarzaej konstrukcji mona byo wykorzysta jako zalety: potne pierwszowojenne skrzydo []. agodnie mwic, kompletne nieporozumienie. Grubo skrzyda Hurricanea wynikaa z jego wzgldnej nowoczesnoci cho profil o 19% gruboci to grna granica w wczesnej praktyce. Pat o konstrukcji wolnononej musi by grubszy od pata usztywnionego zewntrznie, szczeglnie w porwnaniu z dwupatem, gdzie paty i rozprki tworz lekk i sztywn skrzynk. Musi by grubszy dlatego e siy dziaajce na skrzydo s przenoszone tylko przez dwigar, ktry musi mie odpowiedni wytrzymao. W stosunku do dwupata ta zaleno jest jeszcze wyraniejsza, gdy pat wolnonony musi mie wiksz i powierzchni, i rozpito. To do elementarne zalenoci. Uycie przy tym okrelenia pierwszowojenne dodatkowo jeszcze podkrela nieznajomo tego zagadnienia u autora. Wrd myliwcw Wielkiej Wojny raczej nie znajdzie si samolotu o grubych skrzydach. Byo odwrotnie, wikszo miaa profile wklso-wypuke, podobne do profilu ptasich skrzyde. Nieco dalej, przy okazji prezentacji najlepszych, wg autora, myliwcw na wiecie znajdujemy stwierdzenie, e i Spitfire, i Bf 109E byy do dziwnego pochodzenia od samolotw sportowych: produkt brytyjski od samolotu rekordowego, niemiecki od turystycznego. Chodzi nie tyle o zasadno, ile o sposb sformuowania, sugerujcy bezporedni zaleno. Tymczasem od Supermarine S.4 do Spita droga wioda przez Supermarine 224, a i Bf 109 nie by bezporednim rozwiniciem Bf 108 Taifun. Dzi powiedzielibymy raczej, e owi przodkowie to demonstratory technologii. Przy okazji drobne sprostowanie znalaz si tu te bd przez autora najpewniej niezawiniony. Fiat G.55 Centauro mia silnik DB 605, a nie DB 601. Na koniec czci technicznej jeszcze kilka sw o podpisach pod fotografiami. Tu te znajdziemy kilka kwiatkw. Pod tytuowym zdjciem Avii B-534 znajduje si stwierdzenie, e ten szeroko reklamowany w czasie pokoju samolot nie mia wikszych sukcesw bojowych. Sugeruje to, e by to samolot nieudany. Ale przecie to samo mona powiedzie np. o wychwalanym przez autora Furym, ten nie mia adnych sukcesw bojowych, bo praktycznie w adnych walkach udziau nie wzi. Avia za wprawdzie wzia, ale w warunkach tak specyficznych, e raczej na sukcesy liczy nie moga. Pod efektownym zdjciem Fokkera D.XXIII znajdujemy tak oto charakterystyk: Dwa rzdowe silniki chodzone powietrzem, nieco fantazji i ju mamy samolot myliwski dorwnujcy Hawkerowi Hurricaneowi []. Fantazja nie ma tu nic do rzeczy, przyjto bowiem jedno z moliwych rozwiza konstrukcyjnych wcale nie rzadkie i rozpatrywane przez wielu konstruktorw na etapie projektw wstpnych (na szczcie zwykle na tym si koczyo). Akurat tym razem wcale nie najszczliwiej wybrane, wanie ze wzgldu na silniki chodzone powietrzem. Umiesz-

Morane Saulnier 406 fragment konstrukcji kaduba

[za:] Sprawocznik

Hawker Hurricane detal konstrukcji skrzyda

czenie drugiego silnika na kocu kaduba a si prosi o kopoty z chodzeniem. I takie kopoty w D.XXIII wystpiy z takim nateniem, e Fokker bardzo szybko zmieni projekt pod dwa silniki chodzone ciecz. Prawdopodobnie wiele by to nie zmienio. Dowodnie wiadczy o tym pniejszy o kilka lat i o wielki zasb wojennego dowiadczenia Dornier Do 335 Pfeil. Jego o wiele doskonalszy technicznie tylny silnik wci si przegrzewa. Pchajce migo stwarzao za ogromne zagroenie dla pilota w sytuacji awaryjnej specjalnie dla Pfeila opracowano wyrzucany fotel pilota. Dorwnywanie oblatanemu ponad trzy lata wczeniej Hurricaneowi te nie jest specjalnym tytuem do chway. Z kolei pod zdjciem Henschla Hs 124 kilka sw powicono Messerschmittowi Bf 109. Wbrew temu co pisze autor, nie by Bf 109 owocem konkursu na Heimatschutzjgera, tylko realizacj zamwienia na podstawowy myliwiec Luftwaffe
Fokker D.XXIII dwa silniki w tandemie
[za:] Sprawocznik

numer

wiosna 2009

74

Biuletyn DWS.org.pl
Deutsches Bundesarchiv

(L.A. 1432/33 ze stycznia/lutego 1933 r. autorzy podaj rne daty). Heimatschutzjger za mia by lekkim myliwcem pomocniczym do ochrony maych obiektw i zaawansowanego treningu budowanym wg warunkw technicznych wydanej mniej wicej w tym samym czasie. Na ich podstawie powstay m.in. He 74, Ar 76, Hs 121 i Fw 56 Stsser. Sprawy organizacyjne/Stan ilociowy latem 1939 r. Tu plus dla autora, bo zechciao mu si zebra w jedno rozproszone informacje. Wyrywkowe sprawdzenie danych wskazuje, e ta cz artykuu jest w miar poprawna. Zastrzeenia natury oglnej s dwa Formalne: przydaoby si zestawi dane w formie tabel i by moe schematw organizacyjnych, co zdecydowanie uatwioby recepcj tekstu. Powaniejsze zastrzeenie jest natury metodologicznej. Pominicie w rozwaaniach Zwizku Sowieckiego tworzy ogromn luk i znieksztaca obraz sytuacji. Tumaczenie dra Pawowskiego, i to ze wzgldu na zakamanie rde i relacji o sowieckich myliwcach wci nie mona powiedzie nic rzetelnego, raczej bawi ni przekonuje. Z kolei doczenie danych dotyczcych nawet 1941 r. raczej gmatwa wywd, ni sprzyja budowaniu wnioskw. Jednak i w tej czci tekstu autor nie ustrzeg si co najmniej kilku powanych uchybie, grzeszc m.in. wybirczym prezentowaniem danych w odniesieniu do lotnictwa polskiego. Dr Pawowski serwuje nam tyrad na temat nierzetelnoci publicystw podajcych stan liczebny naszego lotnictwa, twierdzc przy okazji, i w dokumentach z epoki podaje si inne dane. Po czym jako przykad podaje po raz kolejny jeden dokument, nie konfrontujc go z innymi a to akurat rudymenta warsztatu historyka. Do liczb podanych w pimie prbuje na dodatek doliczy dodatkowe mityczne rezerwy skdind obejmujce np. jeszcze niewyposaone samoloty w produkcji. Zarzucajc innym autorom manipulacje motywowane bd to ideologi, bd to oportunizmem, sam wiadomie popenia naduycie podajc ogln liczb samolotw za rzeczywist si naszego lotnictwa. Co zabawniejsze, autor niektrym innym siom powietrznym, np. Luftwaffe, nie wlicza do stanu samolotw np. z jednostek treningowych. Gdyby, jak dla lotnictwa polskiego, wycign innym krajom wszystkie starocie poupychane po jednostkach szkolnych i magazynach, to obraz sytuacji znacznie by si zmieni. Tym bardziej, e niektre z tych staroci wcale nie ustpoway naszym pierwszoliniowym jedenastkom i sidemkom. Zagmatwany opis stanu lotnictwa polskiego sugeruje, e we wrzeniu 1939 r. mielimy kilkaset sztuk myliwcw, bdcych na wyposaeniu 15 eskadr myliwskich. Ale, o czym dr Tymoteusz Pawowski wie, polska eskadra liczya 10 samolotw. Prosty rachunek wykazuje, e takich maszyn byo ok. 150 do kilkuset jeszcze daleko. Mamy tu do czynienia z wyran manipulacj. Podobn manipulacj jest podana bez komentarza informacja o utworzeniu podczas kampanii kilku formacji latajcych na PWS-10. Liczba wyprodukowanych P.7/P.11 te jest bdna. Sprostowania bdw i niecisoci drobniejszych, acz w kontekcie caoci wywodu, powikszajcych konfuzj to m.in. (w kolejnoci przypadkowej):

Focke Wulf FW 56 Stsser jedyny produkowany w duej serii Heimatschtzjger

[za:] Zarubienaja

Vultee 48C Vanguard

Bugaria kupia P.24 w 1936 r. (nie w 1938); Grecja miaa P.24 wersji F i G (a nie tylko G); Grecja nie tylko mylaa o zakupie, ale i kupia 25 myliwcw Bloch MB 151. Dziewi z nich dostarczono do maja 1940 r. Nie uwzgldniono te dwch greckich Avii B-534 i dwch Gladiatorw; jugosowiaski Ikarus IK-2 podobny by raczej do P.1/P.8 ni do P.11, nie tylko dlatego, e mia silnik rzdowy, ale te z powodu kratownicowej konstrukcji; trudno powiedzie, eby latem 1939 r. trway nadal prace nad Wilkiem; jeszcze trudniej powiedzie, e pastwa, ktrym traktaty midzynarodowe zabraniay rozwoju lotnictwa mogy zakupi dowolne samoloty dostpne na rynku. W praktyce ta dowolno przynajmniej dla Wgier i Bugarii (tu do 1938 r.) ograniczona bya do produktw w niemieckich i woskich. Z polskimi bywao rnie Bugarom, sprzedalimy, Wgrom nie. I jeszcze cytat, pokazujcy jak na doni, zagubienie dra Tymoteusza Pawowskiego w kwestiach technicznych: Szwedzi preferowali myliwce due, uniwersalne, o maym obcieniu powierzchni nonej, powstae jako przerbki samolotu dwuosobowego. Autor wylicza przy tym nastpujce konstrukcje uywane przez szwedzkie lotnictwo: Bristol Bulldog, Gloster Gladiator, Republic P-35 (gwoli cisoci P-35A, i raczej jeszcze Seversky w literaturze zwykle pod nazw Republic wystpuje dopiero P-43), Vultee 48C Vanguard, Fiat CR.42 i Reggiane Re 2000. Przede wszystkim aden z tych samolotw nie by duy, najwiksze P-35 i Re 2000 miay ok. 11 m rozpitoci, a dwupaty jeszcze mniej! Obcienie powierzchni

numer

wiosna 2009

75

Biuletyn DWS.org.pl
Pilots Notes. Beaufighter II Aeroplane. Two Merlin XX Engines, Air Ministry, czerwiec 1941 W.A. Popow (red.), Zarubienaja awiapromyszliennost i awiacija w 1940 godu, NKAP SSSR, Moskwa 1940

szwedzkich dwupatw byo oczywicie mae, ale dolnopatw byo typowe dla wczesnych myliwcw (najwiksze mia Vanguard niemal 150 kg/m2). Co do uniwersalnoci, mona by si spiera, ale aden z nich nie by przerbk samolotu dwumiejscowego. Autor zapewne myli P-35 z inn konstrukcj Severskyego 2PA Guardsman bdc pochodn od P-35. Dwch dostarczonych z 52 zakupionych maszyn tego typu Szwedzi uywali pod oznaczeniem B-6 jako lekkie bombowce i treningowe. Pomyk t dr Pawowski rozciga na inne maszyny. No i preferencje Szwedw miay tu wpyw ograniczony kupowali to, co mogli kupi. Szczeglnie po 1938 roku. Zamiast zakoczenia Zamiast zakoczenia, gdzie naleaoby si spodziewa odpowiedzi na pytania postawione we wstpie, otrzymujemy dziwaczn opowiastk o przewagach i klskach myliwca Brewster F2A Buffalo (by by cisym Brewster 239). Nie biorc pod uwag okolicznoci, podobnie jak w przypadku Avii B-534, autor sam sobie strzela w stop. Udowadnia tym samym, e nie zna w miar obiektywnych istniejcych przecie kryteriw. Jego kocowa uwaga majca wieczy tekst, staje si wic tylko pustosowiem, lich figur retoryczn. Bardzo uwany czytelnik, przy odrobinie dobrej woli, moe z tekstu wyuska niektre z elementw skadajce si na nowoczesno: silne uzbrojenie (najlepiej dziaka), nowoczesny(!) silnik o duej mocy, ukad aerodynamiczny (zwykle dolnopat z wciganym podwoziem), technologia (pskorupowa najlepiej duralowa, wolnonone skrzydo). Ale ani sowa nie znajdziemy o potencjale modernizacyjnym, samoprzestawialnych migach, samouszczelniajcych si zbiornikach paliwa, wyposaeniu radiowym, ukadach wydechowych silnikw itp. Saboci tych rozwaa jest niemal kompletne nieuwzgldnianie czynnika czasu. W okresie tak gstym od zmian, zdarze dziejcych si rwnolegle w rnych miejscach, nie mona operowa okreleniami oglnymi. Generalizacja, pogbiona brakiem elementarnej choby znajomoci techniki, prowadzi tu na manowce. Oglnie tekst dra Tymoteusza Pawowskiego sprawia wraenie pisanego pod tez, e polskie lotnictwo myliwskie w 1939 r. naleao do najnowoczeniejszych i najbardziej licznych w wiecie, PZL-38 Wilk by ideaem myliwca tamtego czasu, a gdyby dane nam byo dokoczy Wielki Program Modernizacji, to dopiero Nawet rozumiem, e autor pisze ad maximam Poloniae gloriam. Ale dlaczego gupio? Wydaje mi si e lepiej byoby, gdyby ten tekst si w ogle nie ukaza. Lepiej dla Wydawcy, lepiej dla PT Czytelnikw, i lepiej dla Autora.

Tadeusz Zawadzki (Tzaw1)

rda ilustracji podanych skrtowo M.N. Szulenko (red.), Sprawocznik po inostrannym samoliotam, CAGI, Moskwa 1939 Notice technique du canon type 404, Socit dexploitation des matriels Hispano Suiza, Bois-Colombes (Seine) 1939 Douglas Arthur Russell (red.), The Book of Westland Aircraft, Harborough Publishing, Leicester b.r.w.

numer

wiosna 2009