31

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

Archaeology of a place name: the name of the roman Vigo

MANUEL SANTOS ESTvEZ Grupo de Investigacin Arqueologa Social y Econmica Instituto de Historia - CCHS (CSIC) G. I. Prehistoria Social y Econmica - CCHS - CSIC
Recibido en Xullo de 2011 Aceptado en Abril 2012

ResUmo
O artigo divdese en duas partes. Na primeira proponse que a orixe do topnimo Vigo alto medieval e non de poca romana. Na segunda parte presntase a hiptese de que a Burbida do Itinerario Antonino estara situada en Vigo. Asimesmo proponse un trazado da va XIX romana que comunicara o porto de Vigo cas antigas Tude e Turaqua.

Palabras chave
Vigo, Burbida, poca Romana, Idade Media, va XIX.

Abstract

This article is divided into two parts. The first one holds that the place name Vigo dates from Early Middle Ages and not from the Roman era. In the second part I propose the hypothesis that Burbida in Itinerary of Antoninus was situated in Vigo. As well I propose a new route for 19th Roman road that connected the port of Vigo with ancient Tude and Turoqua.

Un dos problemas que vn asociado historia sobre as orixes de Vigo escaseza de textos histricos anteriores sculo XII. Nas ltimas dcadas, esta situacin adquire un releve especial contrastar co notable incremento da documentacin arqueolxica, especialmente de poca romana, tardorromana e altomedieval. En certo modo, este traballo espera contribur, nunha modesta medida, a paliar esta descompensacin entre documentos arqueolxicos e documentos escritos. A evidente asimetra entre os datos arqueolxicos que falan dun destacado ncleo de poboacin entre os sculos I e VII d. C. en Vigo, deberan ter implicacins hora de interpretar a informacin dos textos histricos que puideran aludir referido lugar entre eses mesmos sculos. Penso que unha das dificultades coas que se teen atopado os arquelogos e historiadores a presenza do topnimo Vigo que, nalgunhas ocasins, levou a algns investigadores a presupoer que, historicamente, Vigo ten sido unha entidade de escasa importancia, tpico que semella ter certo calado no eido non s popular. No presente traballo sosteo que, moi probablemente, o topnimo como designante da actual cidade tardo, e que dita poboacin tivo outras denominacins entre os sculos I e VII d. C. Basearei a mia argumentacin, especialmente, na anlise da paisaxe arqueolxica dende poca romana ata a Plena Idade Media, e verase como existen unha serie de rupturas na evolucin desta paisaxe que puideran xustificar o cambio de nome da cidade olvica igual que sucedeu noutras entidades de poboacin en Galicia.

Key words
Vigo, Burbida, Roman era, Meddle Ages, 19th roman road.

31: 121-138. 2012, ISSN: 0211-8653 | 121

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

ArqUeoloXa dUn teXto Precisamente unha das mis antigas descricins da paisaxe viguesa tmola nun enigmtico texto publicado por Taboada Leal en 1840, onde se mestura o histrico, o mtico e incluso o arqueolxico. Flanos de diversas vicisitudes polas que pasou o ncleo urbano de Vigo con anterioridade sculo XVII, o mesmo autor data este manuscrito no ltimo terzo deste sculo, concretamente o texto di o seguinte: Era esta villa de Bigo en los tiempos antiguos muy larga y dilatada y de mucha poblacin, que llegaba por la parte que mira al oriente hasta el sitio que hoy se dice del Roupeiro, que, por estar algo desviado de la mar para la pesca; se despobl, y todava quedaron all algunos moradores que en l habitan con su iglesia parroquial, que hoy llaman Santiago de Bigo, en la cual hay sepulturas de alabastro y piedras labradas traducidas all de los antiguos monumentos y entierros de los antiguos pobladores de aquel tiempo gentiles, con otras muchas laminas y piedras preciosas, que de estos sepulcros se quitaron y se ven hoy en otros edificios con sus letras y seales antiguas; y de ordinario se descubren otros debajo de tierra. Llegaba ansi mesmo su poblacion desde dicho sitio de Roupeiro por donde agora est fundado el convento de monjas desta villa por toda aquella ladera que asi se llama oy, que estaba antiguamente poblada de casas, edificios

y arboleda hasta donde baja agora la marea, y con las inundaciones de la mar, inchientes de ella y avenidas de las agas de los montes, terremotos y tempestades, que muchas veces se ofrece venir todo junto, se fu desaciendo y arruinando, con que ya oy selo cubre la mar y con la menguante de sus mareas da lugar que los navegantes con mucha comodidad den carena sus navios dejandoles en seco en el sitio que antes era poblacion de casas, edificios y huertas de mucha estimacion y recreo: lo sujet y deshizo la mar, descubriendo cada dia adelante muros de casas, monumentos, hornos de piedra de vobeda y otros de ladrillo por debajo de tierra que pregonan la antigedad de sus primeros fundadores, como oy se reconoce en el transito que va de esta villa a las religiosas: toda esta poblacion tena antigamente la villa de Bigo hasta recelosos sus naturales de las ruinas de los arrabales se quedaron en la eminecia de ella, donde agora est fuera de tales daos la falda de su Castelo do Penso, donde ya oy esta edificado otro no de menos utilidad para su defensa con los adherentes para su fortificacin. (Taboada Leal, 1840: 171-3) A cronoloxa do texto podera coincidir co inicio da repoboacin do Barrio do Areal, que con aterioridade sculo XVII semella estar deshabitado a xulgar pola ausencia deste nun mapa de finais do sculo XVI (vila y La

Fig. 1. Gravado do s. XVI onde se aprecia como o actual barrio do Areal estaba deshabitado.

122 | REVISTA DE ARQUEOLOXA E ANTIGIDADE

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

Cueva, 2003: 85, manuscrito de 1840), incluso aparece case totalmente deshabitado en 1667 segundo un gravado tamn presente no Archivo General de Simancas (vila y La Cueva, 2003: 80), (Fig. 1). Esta despoboacin do Barrio do Areal vese confirmada polos resultados das intervencins arqueolxicas recentes (Constenla Doce, 2006, Iglesias Darriba, 2006, 2007, 2008 e Lpez Rodrguez, 2007). Traio este texto, que mereceu a atencin doutros investigadores anteriores, porque creo que necesario analizalo detalladamente, xa que poden ser atopadas algunhas claves para comprende-la evolucin de Vigo dende a poca romana ata o sculo XVII. Este texto aborda o tema do traslado da poboacin de Vigo dende o Areal ata o actual Casco Vello, anda que apunta que entre medias exista unha poboacin no Roupeiro que estaba algo desviado de la mar e que esta pequena poboacin pertenca parroquia de Santiago de Vigo. (Fig. 2)

Respecto fiabilidade do texto, creo que doado distinguir as partes do relato referidas experiencia directa do autor ou autores do que son tradicins orais ou lendas. En primeiro lugar chama a atencin a coincidencia entre a extensin da cidade en aquel tiempo de gentiles apuntada polo texto coa extensin do poboamento en poca romana: al oriente hasta el sitio que hoy se dice del Roupeiro, el transito que va de esta villa a las religiosas, dicir, dende o actual Casco Vello ata o Roupeiro pasando polo Areal. Tamn apunta a que a poboacin non s estara na lia inmediata costa, como as semella apuntalo os achados na estacin de ferrocarril e os recentes na ra Policarpo Sanz1. En segundo lugar apunta a unha descontinuidade na localizacin da poboacin viguesa, primeiramente localizada no Areal e nas la1 Noticia en Faro de Vigo e La Voz de Galicia no 20 de Abril de 2010.

Fig. 2. Mapa de Vigo de Francisco Coello de 1856. Foron resaltados algns dos topnimos mencionados polo texto publicado por Taboada Leal e onde se observa a situacin da igrexa de Santiago de Vigo na aba oriental do Castro de Vigo. Tamn aparece resaltado o trazado da variante oriental do antigo camio a Tui.

31: 121-138. 2012, ISSN: 0211-8653 | 123

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

deiras inmediatas, posterior despoboamento das zonas inmediatas costa e continuidade nas zonas desviadas de la mar para la pesca na vecianza de Santiago de Vigo, para logo fundar a definitiva poboacin no actual Casco Vello p do Castelo do Penso, fortificacin situada onde hoxe est o Castelo de San Sebastin. Pero quizais o mis interesante que distingue claramente entre dous edificios que nun determinado momento, sculo XVII, parecen coexistir, o cal descartara a tese de lvarez Blzquez (1979: 74, 2008: 144 [1955]), quen sostn a posibilidade de que o convento de relixiosas do Areal ocupara o espazo da antiga Igrexa de Santiago de Vigo. En consecuencia mbolos dous edificios ocupaban un sitio distinto no sculo XVII, anda que o convento do Areal puidese funcionar, nos ltimos tempos da sa existencia, como centro parroquial en substitucin da desaparecida igrexa de Santiago. Como veremos a continuacin estas tres observacins teen a sa corroboracin na informacin arqueolxica e histrica e que o mencionado texto est relatando os cambios experimentados pola poboacin de Vigo dende poca romana ata a Idade Media, espazo de tempo crtico para comprender a orixe do nome na cidade de Vigo. Para desenvolver a nosa hiptese procedemos a analizar aqueles aspectos relacionados ca orixe do topnimo da cidade olvica. ArqUeoloXa do topnimo Vigo O Vigo romano Sen dbida o nome de Vigo deriva do topnimo latino vicus, que de forma xenrica podemos traducir por aldea. Por razns etimolxicas os diferentes autores que se teen ocupado do tema das orixes de Vigo, dan por feito que este nome foi posto poboacin en poca romana, afirmacin sta que non semella tan evidente como a priori puidera parecer e que quizis precise de certa revisin crtica. Sabemos que non todos os topnimos latinos presentes en Galicia foron postos necesariamente en poca romana, concretamente o topnimo vicus ou vico est en pleno uso na Idade Media. Xa Prez Losada (2007: 35), a pesar de soster que o nome

da poboacin romana sera vicus, sinala que os 44 topnimos vigo existentes en Galicia son de orixe altomedieval, nembargante, este mesmo autor, propn que o caso de Vigo sera diferente a pesar de advertir certos problemas para encaixar a definicin de vicus co que sera o vigo romano. Grazas precisamente s traballos de Prez Losada podemos ter unha visin de conxunto dos numerosos achados que tiveron lugar nos ltimos tempos en Vigo. Este mesmo autor sostn que Vigo tera sido unha cidade de facto, con todo, o topnimo vicus podera indicar que non era unha cidade de iure. A presenza de fragmentos de ras empedradas e a orientacin dominante das casas escavadas podera revelar unha configuracin urbana programada e regular coincidente cun eixo lonxitudinal E-O e un transversal N-S (Prez Losada, 2007: 34). Pero, antes de continuar ca argumentacin, necesario presentar unha vista xeral, anda que tamn sinttica, dos resultados das ltimas campaas arqueolxicas levadas a cabo en Vigo, e que revelan a presenza dunha poboacin de certa complexidade. Para elo servirmonos dos traballos de sistematizacin de Prez Losada (2002 e 2007) quen sinala, entre outras cousas, as seguintes circunstancias:  Importante presenza de inmigrantes, especialmente da Meseta Norte. Basase en claras referencias aparecidas nas estelas funerarias atopadas na ra Pontevedra/ Hospital. (2002: 247) O antropnimo Publicia delata a presenza de escravos pblicos pertencentes a unha comunidade ou institucin. (2002: 247)  A zona do Areal, dada a ausencia de vestixios domsticos e especial presenza de salinas e posibles estruturas portuarias, semella ter sido unha zona dedicada comercio e industria.  Na ra Hospital atopouse unha necrpole, cara occidente deste punto, ata a ra Carral pdese interpretar como un rea habitacional e domstica.  Evidencias de ocupacin domstica na zona oriental do casco vello e posible necrpole, anda que este punto non est

124 | REVISTA DE ARQUEOLOXA E ANTIGIDADE

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

totalmente claro2, entre o ncleo do casco vello e o que se situara entre as ras Carral e Coln.  Na ra Marqus de Valterra foron atopados muros de mampostera, fustes de columna e unha basa. Hidalgo e Vias (1998) interprtano como posible edificio oficial ou pblico basendose na prctica inexistencia de cermica domstica, pero que Prez Losada (2002) interpreta como posible villa suburbana.  Entre a construcin de Marqus de Valterra e o Casco Vello, na antiga praia de San Francisco identifcase unha necrpole con polo menos tres enterramentos.  En termos xerais a cronoloxa destas estruturas iran dende o s. II d. C., posiblemente I d. C. ata o sculo VI d. C. Trtase polo tanto dunha entidade de poboacin dun tamao considerable dentro dos parmetros no noroeste da pennsula Ibrica en poca romana. Coa suficiente actividade econmica como para atraer inmigrantes (Gonzlez Garca, 2010). Semella que xa dende momentos previos creacin do asentamento romano, o val do Fragoso contaba cunha poboacin indxena considerable, o actual termo municipal de Vigo pose unha das densidades de castros mis altas de Galicia, ademais da presenza dun oppidum no coecido como Monte do Castro. Por outra banda, a crecente importancia econmica do porto longo do perodo romano, debeu converter a Vigo nun importante ncleo comercial o que debeu implicar unha boa rede de comunicacins non s martima senn tamn terrestre. Ante as evidencias arqueolxicas, o propio Prez Losada semella atopar certas dificultades para encaixar o concepto de vicus co gran sitio arqueolxico de Vigo, neste contexto presentamos das definicins do termo vicus. Unha das definicins vn do lexicgrafo Festo da segunda metade do sculo III d. C, dicir, contemporneo duns dos momentos de ocupacin do Vigo romano, o texto chegou ata ns algo incompleto:
2 En 1918 publcase no Faro de Vigo (31/05/1918) o achado, na dcada dos 80 do sculo XIX, dun dobre sepulcro con restos humanos. Ainda que descoecemos o grado de fiabilidade destes achdegos.

Vici . . . . cipiunt ex agris, qui ibi villas non habent, ut Marsi aut Peligni, sed ex victis f partim habent remp. et ius dicitur. partim nihil eorum et tamen ibi nundinae aguntur negotii gerendi causa, et magistri vici item magistri pagi quotannis fiunt. altero, cum id genus aedificior .... nitur, quae continentia sunt his oppidis, quae .. itineribus regionibusque distributa inter se distant. nominibusque dissimilibus discriminis causa sunt dispartita. tertio, cum id genus aedificiorum definitur, quae in oppido privi in suo quisque loco proprio ita aedificat, ut in eo ctdificio pervium sit, quo itinere habitatores ad suam quisque habitationem habeat accessum : qui non dicuntur vicani. sicut ii, qui aut in oppidi vicis, aut hi qui in agris sunt, vicani appellantur3. Tamn hai unha segunda definicin de Isidoro de Sevilla, mis tarda concretamente do s. VII d. C., momento en que o Vigo romano semella estar abandonado: 11 Vici et castella et pagi hi sunt qui nulla dignitate civitatis ornantur, sed vulgari hominum conventu incoluntur, et propter parvitatem sui maioribus civitatibus adtribuuntur. 12 Vicus autem dictus ab ipsis tantum habitationibus, vel quod vias habeat tantum sine muris. Est autem sine munitione murorum; licet et vici dicantur ipsae habitationes urbis. Dictus autem vicus eo quod sit vice civitatis, vel quod vias habeat tantum sine muris.4. Prez Losada inclnase pola definicin dos vici como asentamentos urbanos, considerando a sa definicin como asentamentos rurais como menos corrente. Pero o caso que tanto o termo como o concepto segue en uso na Alta Idade Media, e de feito, os restantes topnimos vigo, presentes en Galicia semella ter orixe romana semella ter unha orixe romana se atendemos inexistencia de restos desta poca. Por outra banda, Snchez Pardo (2008: 78) atribe unha cronoloxa para este topnimo de entre os sculos III e VIII, polo menos para os os casos da antiga
3 4

Festo frag. Liber XX, p. 371 M. Isidoro de Sevilla, Etymologiae, Libro XV, 2, 11-12.

31: 121-138. 2012, ISSN: 0211-8653 | 125

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

terra de Nendos (A Corua). Polo tanto, o topnimo vicus foi de uso corrente despois da desaparicin do Imperio Romano, polo que cabe preguntarse se o nome da actual cidade de Vigo puido ter a sa orixe nun momento mis serodio do que se vn considerando5. Como veremos a continuacin, a orixe serodia do nome de Vigo semella a mis probable. Por outra banda, veremos tamn como o devandito topnimo puido non terse orixinado no lugar ocupado actualmente polo sitio romano. A decadencia do Vigo romano Segundo Carballo Arceo et al. (1998: 111) e Prez Losada (2002: 266) o Vigo romano semella ser abandonado na segunda metade do sculo VI, anda que este segundo autor propn posteriormente o sculo VII como o momento mis probable para o abandono (Prez Losada, 2007: 34-5), data que semella mis acorde co contexto histrico. Entre a segunda metade do sculo VI e longo do VII teen lugar unha serie de cambios no contexto xeopoltico que van ter unha notable incidencia no mundo urbano e especialmente nas cidades costeiras dedicadas comercio martimo. Dentro da Gallaecia destacaran Brigantium e Vigo. No sculo V desaparece definitivamente o imperio romano e con el a estrutura poltica que propiciou o xurdimento destes portos. Gallaecia ocupada polos Suevos a partir do 409, este Reino Suevo, en continuo enfrontamento cos visigodos, ten como nica sada exterior os portos martimos. Quizis sexa esta a causa pola que estes portos seguisen en plena vixencia, anda que a decadencia de Brigantium semella comezar no sculo V (Prez Losada, 2002: 139-40) e a de Vigo parece ser posterior cando menos un sculo. A estrutura social sueva semella dar prioridade a unha organizacin territorial espallada e baseada mis na agricultura ca no comercio, de tdolos xeitos, como xa dixemos, a conexin martima co exterior debeu de ser crtica, especialmente co mundo mediterrneo e co Imperio Bizantino. Co incremento das hostilidades entre suevos e
A posibilidade dunha orixe tarda do topnimo de Vigo xa mencionada por Pea Santos (1999: 84)
5

visigodos, as rutas martimas deberon cobrar importancia, ata o punto que no sculo VI semella ter lugar unha momentnea intensificacin dos contactos martimos e a conseguinte revitalizacin urbana (Lpez Carreira, 1999: 31), feito corroborado pola presenza de abondosa cermica de importacin para o caso de Vigo (Fernndez Fernndez, 2011) De tdolos xeitos o sculo VI parece ser unha poca confusa, foi precisamente neste sculo cando parece ter lugar certa estruturacin do territorio no Reino Suevo de Galicia, reflectido este feito no Parochiale Suevorum, documento redactado a consecuencia do Concilio de Lugo no 569 convocado polo rei Teodomiro. Neste texto, onde se citan tdalas parroquias e dioceses do reino, non aparece ningn Vicus na Diocese Tudense, anda que algns autores propoen como probable a localizacin da igrexa de Turonio no val do Fragoso (Fernandes 1997). Este Turonio aparece nomeado por primeira vez no 445 no Crnica de Idacio, nun momento no que a poboacin tardorromana de Vigo est na sa plenitude. As mesmo, aparecen outras entidades que se corresponden con algunhas existentes xa en poca romana, como semellan ser o caso de Tude e Toruca, esta ltima moi posiblemente correspondente coa Turoqua do Itinerario Antonino. Coa cada da monarqua sueva, a breve entrada na rbita visigoda de Gallaecia, e a profunda crise do Imperio Bizantino na segunda metade do sculo VI, o trfico martimo interrmpese, o que conleva a decadencia das estruturas urbanas (Lpez Carreira, 1999: 41). Cabe esperar que as redes comerciais casen durante este perodo e acentuasen con elo a desaparicin definitiva do Vigo romano como porto comercial e como entidade urbana. Vigo na Alta Idade Media No que respecta comarca de Vigo, nomeadamente a Terra do Fragoso, dende a segunda metade do sculo VI ata o sculo X, tralo despoboamento da cidade romana, o patrn de poboamento semella fragmentarse, e empeza a presentar certa estrutura artellada en torno actividade agrcola. Segundo Snchez Bargiela (1999: 89), na Alta Idade Media asistimos espallamento das villae como ncleo bsico de asentamento. de supor que o novo patrn de

126 | REVISTA DE ARQUEOLOXA E ANTIGIDADE

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

poboamento aproveitase parte das estruturas agrcolas construdas en poca romana. ste semella ser o caso da vila romana da Praia do Cocho, dos sculos III e IV a. C. (Hidalgo Cuarro, 1991: 195-6), situada nas inmediacins dunha parroquia con advocacin paleocristi como Santa Baia de Alcabre En todo caso, todo apunta a que na Alta Idade Media ten lugar a prctica desaparicin do antigo ncleo urbano romano e a poboacin semella dispersarse pola costa e polo Val do Fragoso. Por outra banda, dbese facer notar a existencia de certa concentracin de topnimos xermnicos no tramo medio do ro Lagares, dicir, nas parroquias de Srdoma, Brembrive e Beade, precisamente nas terras mis frtiles da bisbarra. Neste perodo, so contamos con achados illados, como o caso dun capitel, posiblemente de poca sueva, en Beade, e de diversos sartegos ptreos, posiblemente asociados a igrexas altomedievais e pequenos ncleos de poboacin de carcter eminentemente rural. Estes sartegos teen aparecido nas proximidades da igrexa de San Martio en Coia, en Coruxo, no barrio de San Roque, outro na parroquia de Srdoma e dous deles situados nas proximidades do que puido ser o emprazamento da Igrexa de Santiago de Vigo na zona da actual ra Bolivia. De tdolos xeitos, temos para este perodo un baleiro documental referente a ese proceso de transicin entre o abandono do ncleo romano de Vigo e o xurdimento de pequenos ncleos dispersos, posiblemente organizados en torno a igrexas, dicir, os vici alto medievais. Pero quizais o mis destacable, dentro da notable ausencia de informacin para este perodo, sexa a posible existencia dunha igrexa altomedieval nacente do monte do Castro. Algns autores teen situado a desaparecida Igrexa de Santiago de Vigo na actual ra do Areal, quizais o mis destacado fose lvarez Blzquez (1979: 74, 2008: 144 [1955]), pero Carballo Arceo et al. (1998: 112) sinalan no mapa de Vigo de 1734 de lvarez Limeses a presenza no contorno da ra Venezuela da igrexa de Santiago. A situacin desta igrexa nunha zona relativamente interior do concello de Vigo corroborado noutros mapas, como ocorre co de Francisco Coello de 18566
Publicado en VV. AA. Vigo en su Historia. Coord. lvarez Blzquez.
6

(Fig. 2). A posible situacin da igrexa coincide co achado de dous sartegos antes mencionados, que de feito, levou no seu momento a lvarez Blzquez a propor a posibilidade da existencia dun templo de poca xermnica na aba oriental do castro de Vigo (lvarez Blzquez, 1979: 63). Pero quizais a confirmacin definitiva do emprazamento da antiga Santiago de Vigo vea da man de Espinosa Rodrguez (2003: 185 [1949]) como testemua directa da presenza desta igrexa no lugar de Areosa na actual ra Bolivia, templo que, segundo este mesmo autor, desapareceu definitivamente en 1897. Vigo na Plena Idade Media Tras a escuridade dos sculos VII X empezan a observarse sntomas dunha reestruturacin do territorio, moi posiblemente produto da consolidacin territorial do Reino de Galicia. Con respecto terra que nos ocupa, o que semella reflectir a documentacin que no sculo XI soamente temos unha parroquia co nome de Vigo, sabmolo polo documento de 1097, onde se resolve unha contenda entre Vigo e Canadelo, este ltimo puido ser un territorio situado este de Vigo, posiblemente na redondel parroquia de Chapela. Como a contenda so entre estas das entidades s podemos propor un posible lmite oriental de Vigo nesa poca. Entre os fitos nomeados destaca a presenza dunha mammona (mmoa) situada no monte Vixiador (Vidixi) e o derradeiro referente sera un rego, posiblemente o rego do Pugario que chegara ata o mar, posiblemente na praia de Area Longa en Chapela, dicir, os lmites actuais do moderno concello de Vigo coincidiran, no seu lmite oriental, con esa entidade chamada Vigo no sculo XI. Chama a atencin que neste documento non se mencione se se trata de Santa Mara de Vigo ou Santiago de Vigo. Carecemos de informacin sobre a presenza de poboacin no enclave e contorno de Santa Mara despois da poca romana, anda que non debemos dar por feito un baleiro total de poboamento. Sobre Santiago de Vigo temos a presenza de dous sepulcros altomedievais, que puideran estar datando un asentamento nesta poca concreta. Esta posibilidade concordara co sostido

31: 121-138. 2012, ISSN: 0211-8653 | 127

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

por Snchez Pardo7 que data os topnimos vicus con anterioridade sculo IX. No sculo XII empzase a falar de dous ncleos de poboacin co mesmo nome, a partir desta centuria a documentacin multiplcase e rara a mencin que non especifique a cal dos dous Vigo se refiren, mencionando para elo a advocacin da parroquia, algo que non semella ser necesario no documento do sculo XI. A coincidencia toponmica de dous entidades de poboacin limtrofes soe interpretarse como produto dunha escisin ou divisin a partir dunha nica entidade8. Creo que razoable pensar que a homonimia das das parroquias estea indicando que a vila medieval de Vigo, o que ser o xrmolo da actual cidade, puidera ser produto dunha escisin a partir da antiga Santiago de Vigo situada na aba oriental do Monte do Castro e que, antes da divisin, abranguera a parte nororiental da Terra do Fragoso. Carlos Barros apunta como data mis probable para a fundacin de Vigo (a vila intramuros) a segunda metade do sculo XII argumentando o seguinte: As outras vilas medievais teen a sa orixe en Galicia neses anos: a cidade de Pontevedra, mis importante que Vigo naquel entn, data do mesmo ano de 1169, conforme a carta foral concedida pola monarqua para poboar a nova urbe. No sculo XII conceden os Reis cartas forais as mesmo Corua, Allariz, Padrn, Ribadavia, Noia, Viveiro; seguidas doutras pequenas vilas urbanas no sculo XIII. Considero oportuno copiar aqu integro un fragmento da conferencia de Carlos Barros dado que nestas poucas lias sintetzase o proceso clave acontecido na Idade Media en Vigo: Este desprazamento (da vila de Vigo) que condiciona a construcin da muralla maila fortaleza da vila, foi algo habitual historia comparada- na Galicia urbana da Idade Media, presupoendo un burgo anterior (en Santiago de Vigo no noso caso) e xogando un papel clave o interese militar e orogrfico. O rei de Galicia Fernando II obriga a trasladar Tui a un lugar mis elevado, onde est hoxe a
Territorio y poblamiento en Galicia entre la antigedad y la plena Edad Media (p. 78). Tesis doctoral lida na Universidade de Santiago de Compostela en 2008. Consultada en Google Books.
8 7

catedral, para mellor defensa da cidade. Igual pasou na Corua no paso da Peixera cidade vella; en Ribadavia desde a Santa Mara do Burgo ou da Oliveira onde estn hoxe o restos do castelo dos Sarmientos, na parte alta, e a praza medieval de Santa Mara de Magdalena, mis abaixo, ambos cercados pola muralla que deixou fra o vello burgo, como de seguro pasou na formacin do Vigo medieval... Dos castros se baixou mar ou a chaira para cultivar a terra- con Roma, para logo subir de novo coas novas cidades na Idade Media, estendendo cara arriba a continuidade do hbitat costeiro. O que obriga s veces a construr a maior torre defensiva, o Peno, non tan alta como o castro prerromano, como en Vigo, pois dise pendente de mellores comprobacins arqueolxicas ou documentais- que estaba onde o castelo moderno de San Sebastin, mis abaixo do Castro, o que marcara probablemente o lmite mis alto dunha ocupacin urbana medieval que sen dbida chegaba ata o Berbs (onde os monxes de Meln tian intereses portuarios). Vese ben esta disposicin espacial nos debuxos e gravados do sculo XVI e mesmo posteriores, a pesar do crecemento da poboacin extramuros9. Polo tanto, na Baixa Idade Media teramos dous ncleos de poboacin. En 1136 o rei de Galicia Alfonso VII cede Santiago de Vigo Bispo tudense Don Paio Melndez e cabido da catedral de Tui Santa Mara de Vigo (Snchez Bargiela, 1999: 92), particin confirmada por Fernando II en 1170 (Prez Rodrguez, 2007: 40-41). En torno a 1136 puido ter sido o momento da divisin do territorio de Vigo en das parroquias, pudendo ser a de orixe mis antiga a de Santiago de Vigo, que non tera porque ter necesariamente a mesma advocacin na Alta Idade Media, e cuxos dominios chegaran ata o porto do Areal; mentres que a outra parroquia, posiblemente mis recente, situouse na ladeira setentrional do Castro articulada en torno igrexa de Santa Mara e vencellada porto do Berbs. Estes dous modelos de poboamento, o de Santiago e o de Santa Mara semellan corresponderse con modelos propios da Alta e da Baixa Idade Media respectivamente. Na Alta Idade Media
9

Snchez Pardo conv. pers.

Conferencia publicada en: http://www.h-debate.com/ cbarros/galego/index2.htm.

128 | REVISTA DE ARQUEOLOXA E ANTIGIDADE

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

son pequenos asentamentos rurais abertos, co templo parroquial situado nun punto elevado e a certa distancia do ncleo ou ncleos de poboacin10, un deles sera o de O Roupeiro a escasa distancia da lia de costa no Areal. Por outra banda, estara Santa Mara de Vigo constituda como vila dende a sa fundacin, cunha estrutura urbana e fortificada relacionada co porto da Ribeira do Berbs. O territorio parroquial de Santiago de Vigo semella ser o resultado dun proceso histrico que se iniciara coa desintegracin da estrutura estatal do Imperio Romano e a progresiva ruralizacin da paisaxe, anda que isto non bice para que ese vicus, situado na aba oriental do Castro, non tivera as sas orixes mis remotas nun proceso de abandono do castro de Vigo nos primeiros sculos da nosa era. Pola contra Santa Mara de Vigo sera de fundacin real e estara vencellada renacemento comercial do sculo XII (Ferreira Priegue, 1988a, Lpez Carreira, 1999: 47, 68). As das antigas parroquias de Vigo ilustran ese movemento de arredamento da costa e achegamento posterior o cal puido ser o responsable do cambio de topnimo dende poca romana ata a Idade Media. Polo tanto o mis probable que o nome do Vigo Baixo Medieval non tea unha orixe romana senn que fora un nome herdado dun vicus mis afastado da costa e de orixe altomedieval. Os historiadores medievalistas semellan concordar que entre a Tardoantigidade e a Baixa Idade Media existe unha destacable continuidade nos ncleos de poboacin mis ou menos destacados en Galicia. Esta afirmacin parece tomar releve se comparamos as fontes de poca romana: o Itinerario Antonino, a xeografa de Ptolomeo ou a de Estrabn coas alto medievais como o Parochiale Suevorum por unha banda, e o conxunto de cidades e vilas do sculo XII por outra. Pero esta afirmacin non se cumpre sempre, como nos casos de A Corua, Pontevedra ou Vigo. Nestes tres casos est constatada a presenza de ncleos de poboacin romana, sen embargo estes topnimos non aparecen nas fontes romanas ou de poca xermnica. Todo o contrario ocorre con
10

entidades como Lucus Augusti, Iria Flavia, Auriensis, Tude ou Aquis Calidae. A construcin do territorio da Gallaecia no Reino Suevo (s. V-VI) ou posteriormente do Reino de Galicia, especialmente a partir de Alfonso II (791-842), asntase sobre a alianza entre o poder rexio e a Igrexa, nica estrutura territorial con implantacin en todo o territorio tradicional da Gallaecia. Deste xeito foron precisamente aquelas sedes episcopais do sculo VI as que experimentaron unha clara continuidade a travs dos sculos11: LucusLugo, Auriense-Ourense, Iria-Iria e Tude-Tui. Mondoedo ser a herdeira da antiga Britonia, Caldas tamn foi sede episcopal no sculo V12 anda que no sculo seguinte deixe de selo en favor de Iria. Pola contra poboacins como Brigantium non volven ser mencionadas na Idade Media, documntase a poboacin de Burgo do Faro, con condicins inapropiadas para o atraque de embarcacins de calado, por esta razn a poboacin trasladada ata a sa localizacin actual e reaparecendo na Baixa Idade Media como Corua. Na actualidade non podemos coecer con seguridade os nomes romanos de poboacins como Pontevedra, Vern ou Brandomil. Estas poboacins, igual que Vigo, experimentaron unha profunda crise entre a Tardoantigidade e a Alta Idade Media, que nalgns casos levou a sa prctica desaparicin non contar co interese poltico que si teran as sedes episcopais. Nos casos de poboacins costeiras como Corua, Pontevedra ou Vigo seren refundadas na Baixa Idade Media apareceron rebautizadas, sntoma da inexistencia dunha continuidade entre o asentamento romano/alto medieval e o pleno medieval. O destino de Vigo aparece estreitamente vencellado mar e comercio. Por esta razn nace o Vigo romano. Pola contra, cando as condicins socio-polticas crebaron o desenvolvemento comercial, a poboacin desapareceu, e non volveu a rexurdir ata o renacemento

Snchez Pardo en 2010: 138, propn que na Galicia altomedieval a igrexa tende a ter unha posicin illada con respecto s ncleos de poboacin.

No caso de Tui si se documenta un traslado no s. XII dende a chan de Santa Eufemia outeiro no que se sita hoxe. Chronicon de Hidacio citado por Prez Losada (2002: 142)
12

11

31: 121-138. 2012, ISSN: 0211-8653 | 129

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

comercial do sculo XII coa reaparicin dunha estrutura estatal estable. En resumidas contas, a evolucin da actual cidade de Vigo nas sas orixes, atravesou diversas vicisitudes, dende o oppidum do Monte do Castro, no sculo I d. C. empezouse a poboar o barrio do Areal. Nos comezos sculo VII as condicins polticas e socioeconmicas cambian sensiblemente o que leva a runa do porto romano, despoboamento do Areal e xurdimento dun novo tipo de poboamento mis organizado en torno agricultura. Deste ltimo momento puido datar o ncleo que logo ser Santiago de Vigo. A orixe deste vicus na ladeira oriental do Castro de Vigo puido ser produto do mesmo proceso que deu orixe Vigo romano: o despoboamento do oppidum do Castro, cuxos ocupantes se foron desprazando paulatinamente cara a dous ncleos; un mis extenso e urbano na costa e outro mis reducido e agrcola que constituu un vicus onde nacera o topnimo de Vigo. En todo caso, no sculo XII fndase a parroquia e vila de Santa Mara de Vigo, cuxo nome nada ten que ver co mundo romano tratarse dunha posible excisin de Santiago de Vigo da cal herda o nome. Queda, polo tanto, a cuestin do nome do Vigo romano. A solucin poderamos atopala no trazado da va romana nmero XIX. O nome do Vigo romano As vas romanas e a va XIX na provincia de Pontevedra Nun extenso e detallado traballo sobre os asentamentos romanos secundarios Prez Losada sostn que : tdolos aglomerados considerados estn situados sobre o trazado de vas estatais primarias: Tui, Pontevedra, Caldas, Iria e Santiago na va romana XIX; Baos de Bande e A Proba na XVIII; Ourense na va directa BragaLugo) ou secundarias (Brandomil e A Corua na XX; Vern e Xinzo na va Chaves-Ourense; Castills na va Chantada-Valdeorras). Vigo a nica excepcin, en todo caso relativamente prximo da va XIX coa cal lle unen sendos camios menores. (Prez Losada, 2002: 327); o mesmo autor sinala outros condicionamentos para a situacin dos aglomerados romanos: zonas de cruce de ros, interseccin de camios e as comunicacins martimas. De feito a

vinculacin das vas XIX e XX cos portos semella decisiva hora de desea-lo seu trazado, Tui, Pontevedra, Iria e Corua que, segundo a historiografa recente, se corresponderan cos ncleos romanos de Tude, Turoqua, Iria Flavia e Brigantium respectivamente son portos desta poca, unha vez mis debemos sinalar Vigo como unha excepcin. Un revelador estudo sobre os condicionantes xeogrficos tanto humanos como sociais que influiron no trazado das vas tmolo en Gimil Faria (2009: 41), segundo estudo deste autor a funcin da va XIX sera a de comunicar os portos atlnticos coas capitais conventuais. Numerosos teen sido os trazados propostos por diferentes historiadores e arquelogos para a va XIX. Non vou determe a realizar unha crtica sobre os primeiros traballos relativos s trazados das vas romanas pola provincia de Pontevedra, traballo xa feito por Pea Santos (1991) e pouco podemos engadir. Unha vez superado recurso abusivo homonimia para identificar as mansio, como por exemplo nos casos de Burbida e Vico Spacorum facelos coincidir con Pazos de Borbn e Vigo respectivamente, traballos mis recentes dan prioridade s evidencias arqueolxicas e s caractersticas orogrficas do terreo como condicionantes dos trazados das vas. Exemplos deste ltimo tipo de estudos tmolos en Pea Santos (1991), Rodrguez Colmenero et al. (2004) ou Gimil Faria (2009). Precisamente a partir do traballo de Pea Santos os estudos sobre a va XIX conseguen soltar o lastre de traballos mis tradicionais o que supor un importante avance nos estudos dos trazados das vas en Galicia. Unha das principais fontes de informacin para o trazado da va XIX o coecido como Itinerario Antonino. Para este traballo consultronse as copias de Wesseling (1735), Parthey e Pinder (1848) e Cuntz (1929). Do I. Antonino consrvase na actualidade unha copia que non pode ser anterior a Caracala, anda que tera modificacins do s. IV, Roldn Hervs propn a posibilidade de que fose feito no s. II con Antonio Po ou Marco Aurelio, anda que propn que o mis probable que fose redactado nos primeiros anos de Diocleciano, dicir, nos anos 80 do s. III (Roldn Hervs, 1975: 20). Tamn Caamao Gesto sostn que a sa redaccin orixinal puidera datar da poca

130 | REVISTA DE ARQUEOLOXA E ANTIGIDADE

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

de Caracala (196-217 d. C.), (Caamao Gesto, 1984: 17). Polo tanto a posible redaccin deste itinerario coincidiu, cronoloxicamente, coa colocacin de parte dos miliarios situados entre Tui e Caldas, o cal tera lugar entre os sculos II e IV d. C. O Itinerario Antonino non semella ser un catlogo de vas, nin sequera un documento oficial. En opinin de Roldn Hervs (1975) tratarase dun documento privado de rutas, posiblemente para uso dun comerciante e que, polo tanto, fara referencia s entidades de poboacin mis destacables dende o punto de vista comercial. Este conxunto de rutas coidase que coincidira, na maiora dos casos, co trazado das principais vas romanas ademais de rutas martimas. A funcin primixenia do trazado dos camios romanos foi o de comunicar os principais centros administrativos, que para o caso de Gallaecia foron Lucus Augusti, Asturica Augusta e Bracara Augusta. na poca de Augusto, sculo I d. C. cando se trazan as das vas mis antigas, unha que comunicaba Braga e Astorga, a va XVII, e outra que una estas das cidades, pero pasando por Lucus Augusti.

longo do trazado das vas romanas documntanse instalacins, xeralmente asociadas a asentamentos e coecidas como mansio. A finalidade primeira destas instalacins foi a de servir s usuarios das mesmas, especialmente para abastecer e facilita-lo movemento do exrcito e as comunicacins entre os principais ncleos urbanos. O exrcito e o sistema tributario eran os dous piares do Imperio e das das principais razns que motivaron a conquista da que sera a antiga Gallaecia: escravos, tropas auxiliares para o exrcito e ingresos obtidos a travs do tributo e as explotacins aurferas. A va XVIII tera como principal motivacin a de comunicar as principais zonas mineiras, en cambio as vas XIX e XX, que en parte discorreran pola costa occidental da Gallaecia tera unha razn eminentemente comercial, dicir, comunica-los principais portos. Non debemos esquecer que o trfico martimo sera a principal medio de transporte comercial, por esta razn a va XX foi coecida tamn como per loca martima dicir, polos lugares martimos, ou o que o mesmo que comunica os portos. Os principais accesos dende a costa occidental de Galicia cara o interior estn asociadas a asentamentos romanos vinculados va XIX, Tui co ro Mio, Turoqua coa ra de Pontevedra (ou a ra de Vigo como veremos) e Iria coa ra de Arousa. A ra de Muros-Noia, por condicionantes orogrficos, non presenta boa comunicacin co interior, de a o histrico vnculo de Santiago con Iria e a ra de Arousa. Unha vez mis temos a excepcin con Vigo, que inexplicablemente semella permanecer marxe do trazado da va. Diversos autores, especialmente os mis recentes, non consideran o paso da va XIX por Vigo (Pea Santos, 1991 e Rodrguez Colmenero et al., 2004), por considerar que o camio mis econmico entre Tude (Tui) e Aquis Celenis (Caldas de Reis) a travs da Depresin Meridiana, cuxo treito mis meridional est ocupado fundamentalmente polo val do ro Louro (Fig. 3). Polo tanto, o paso por Vigo entre estas das mansio supora un desvo innecesario, de feito algun que se desprazase entre Bracara e Iria nunca pasara por Vigo se a sa ruta fose exclusivamente terrestre. Tamn hai que destaca-lo feito da presenza de tres miliarios en Guizn, Saxamonde e San Mamede de Quintela que son unha proba con-

Fig. 3. Trazado da va XIX segundo proposta de Pea Santos (1991)

31: 121-138. 2012, ISSN: 0211-8653 | 131

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

tundente que apoia a hiptese dun trazado da va XIX por terras de Mos e Redondela. Pero esta hiptese deixa unha cuestin pendente: a localizacin de Burbida. Non temos argumentos suficientes para situala no Alto das Barreiras, xa que os achados da zona son realmente escasos (Filgueira Valverde e Garca Aln, 1956: 180-1) e tdalas mansio identificadas ata o momento se corresponden con asentamentos de certa entidade. Volvendo cuestin da posible finalidade da va XIX e traendo a colacin o traballo de Gimil Faria (2009), cabe pensar que a funcin principal desta va sera a de comunica-los portos, xa que, se fose exclusivamente comunica-las capitais conventuais entre si, non estara xustificado que esta va pasase por ningunha poboacin do occidente de Galicia. Se aceptamos que o propsito da va XIX era enlaza-los portos atlnticos coas capitais conventuais, resultara difcil de xustificar que no itinerario non se citase o porto de Vigo, que semella contar con estruturas construtivas romanas, como son as salinas, dende o sculo I d. C. (Carballo Arceo et al., 1998: 95) e cuxo apoxeo sitase entre os sculos III e VI d. C. Por outra banda, sera necesaria unha infraestrutura viaria de certa entidade, que comunicase o porto de Vigo ca va XIX e co interior, para posibilita-lo movemento de carros de mercadoras para transportes pesados como o plaustro de catro rodas e dous eixos rxidos, que non permiten o desprazamento por pendentes demasiado pronunciadas. A importancia comercial, como as o amosa o estudo de Fernndez Fernndez (2011) e o tamao do Vigo romano dentro do noroeste ibrico, xustificara a presenza dunha duplicacin da va XIX, cun trazado que unise directamente Tui e Caldas e outro que se desviase porto de Vigo. Os trazados dobres nas vas romanas non son raros, un caso prximo de trazado dobre paralelo tmolo na mesma va XIX, concretamente no treito que separa as mansio de Limia e de Tude, a va divdese en das variantes, unha occidental e outra oriental que rematan unndose tras un percorrido de 12 km. e formando de novo un so camio. Este treito est situado entre Portela de Romarilhes (Paredes de Coura) e So Gabriel (Valena do Minho). As das variantes estn sinalizadas por miliarios coetneos, polo que foron utilizadas simultaneamente (Rodrguez Colmene-

ro et al., 2004: 223). Do mesmo xeito a va XX puido ter funcionado como unha variante da XIX, desvo considerable xustificado para unir Lucus Augusti co porto de Brigantium. Un posible trazado para a va XIX entre Tui e Vigo O Itinerario Antonino menciona catro topnimos dentro do que se correspondera co actual territorio administrativo da provincia de Pontevedra. O primeiro deles claro na sa identificacin, trtase de Tude, que se correspondera coa actual Tui. O segundo topnimo que dito itinerario sita a XVI millas de Tude sera o de Burbida. O terceiro, situado tamn a XVI millas o de Turoqua e, finalmente o cuarto Aquis Celenis situado a XXIIII millas do anterior. Respecto a este ltimo topnimo semella ser claro que se refire actual Caldas de Reis, o problema est na identificacin dos dous sitios intermedios: Burbida e Turoqua. Nos traballos mis recentes tndese a identificar o primeiro co Alto das Barreiras en Mos e o segundo coa actual cidade de Pontevedra, seguindo a hiptese de Pea Santos (1991) A xulgar pola cronoloxa dos achados, o Vigo romano estara ocupado polo menos dende os sculos II e VII d. C. segundo Prez Losada (2007: 34-35), ou entre o s. I e o VI d. C. segundo Carballo Arceo et alii (1998); polo tanto a redaccin do Itinerario Antonino e a colocacin dos miliarios situados entre Tui e Pontevedra coincidira cun dos momentos de pleno desenvolvemento urbano de Vigo en poca romana. Esta circunstancia fundamental hora de analiza-lo trazado da va XIX. Anda que debemos ter en conta unha serie de precaucins. Unha das dificultades para aborda-lo estudo do percorrido das vas calcular o valor da milla empregada. Pea Santos, para o treito da va XIX inclnase por usar a equivalente a 1.480 m., neste traballo seguiremos o valor proposto por Roldn Hervs (1975: 33) de 1.481 m., anda que existe unha certa variedade de propostas sobre este aspecto (como exemplo vxase Rodrguez Colmenero et al. (2004: 363-6) ou Caamao Gesto (1984: 55). Anda que unha cuestin importante, tampouco debemos extralimitarnos hora de precisar en extremo o seu valor, especialmente en distancias non moi longas como o caso da va XIX na metade sur

132 | REVISTA DE ARQUEOLOXA E ANTIGIDADE

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

Fig. 4. Vista do Castro de Vigo a primeiros do sculo XX. Tomada dende as inmediacins da porta do Pracer por onde entrara a antiga estrada de Tui.

da provincia de Pontevedra. As mensuracins entre mansins ou entre miliarios debronse levar a cabo, na maiora das veces, medndoas por pasos (gradus) ou por dobre paso (passus) (Caamao Gesto, 1984: 64); se a este procedemento, non moi preciso de medir distancias, lle engadimos a circunstancia de que descoecemos os trazados de forma absolutamente precisa, creo que non est xustificado un exceso na rixidez das medicins. As a todo, as medicins que estableceremos seguindo camios histricos, cuxa antigidade pdese remontar nalgn caso Baixa Idade Media, coinciden de xeito bastante preciso coas distancias establecidas no I. Antonino. A antiga estrada Tui-Vigo e a variante da va XIX a Burbida Dende tempos inmemoriais e ata o sculo XIX, a principal va de comunicacin entre Tui e Vigo foi unha antiga estrada que ascenda pola marxe esquerda do val da Louria ata a portela do Alto de San Colmado e baixaba a Vigo atravesando o val do Fragoso13. Neste mesmo senso, Ferreira Priegue (1988: 91-2) sinala a existencia dun camio de orixe medieval, que saira de Tui pola Porta da Corredoira, pasa por Ribadelouro, dende aqu ira ascendendo ata Mosende e Chenlo ata chegar a Herville, logo pasara por Cela, bordea o Monte Pedra
13

Cavalaria e de al a Beade; no lugar de Estrada bifrcase: un camio ira dereito a Vigo por Castrelos, Santo Tom de Freixeiro e entrara en Vigo pola porta da Falperra tras pasar p do castro de Vigo polo poente. A segunda variante pasara por San Pedro de Srdoma, A Salgueira e subira ata o Couto14. Esta segunda variante aproveitara unha portela situada entre o Couto Pieiro e o Monte do Castro onde se situou, no seu tempo, a capela de San Honorato, logo pasara pola actual ra de Puerto Rico, pasara pe dos castros de Castrelos, do Piricoto e logo do Monte do Castro ou Castro de Vigo pola ladeira do nacente e entrara pola porta do Pracer (Fig. 4). Este camio tera unha pendente mxima entre Figueiras e Erville na subida dende o val do Louro ata a portela do Alto de San Colmado (ou San Cosme), esta pendente sera do 10%, o resto do camio tera unha pendente que raramente excedera o 4%. As diferentes referencias a este camio real, tal e como denominado en diferentes ocasins, poden datar cando menos do sculo XIII; un documento de 1228 fai referencia a unha viam veterem facendo alusin entrada a Vigo pola Falperra (citado por lvarez Blzquez, 1979). Arqueolxicamente pdese destacar existencia de diferentes restos de poca romana e alto medieval longo deste trazado: en
Ata hai poucos anos todava era observable un treito de camio empedrado que comunicaba a actual Avenida de Madrid coa praza de Santa Rita.
14

De feito nun mapa de 1705 o nico camio representado entre Tui e Pontevedra pasaba por Vigo seguindo a devantida estrada: Mapa de Galicia Col. Cart. M. B. -53 no Arquivo do Reino de Galicia.

31: 121-138. 2012, ISSN: 0211-8653 | 133

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

Cela temos unha inscricin funeraria romana (Filgueira Valverde e Garca Aln, 1956: 179), no concello de Vigo atravesara o lugar de Figueirs co achado de muos circulares e cermica romana (Carballo Arceo et al., 1998), tamn pasara pola igrexa de Beade onde foi atopado un capitel de posible poca xermnica. Entre Erville e Beade atopamos no posible trazado desta va os topnimos de Padrn do Couto, barrio de Padrn, Calzada, A Estrada que tradicionalmente se asocian a trazados de vas. Unha hipottica variante que comunicase Tude con Vigo en poca romana, ben puido seguir un trazado semellante, anda que, evidentemente, este trazado puido sufrir transformacins, de feito, na Idade Media e Moderna a entrada mis lxica sera pola mencionada porta da Falperra. En poca romana, o actual Casco Vello so estara ocupado na sa metade oriental e o groso da poboacin atoparase na barrio do Areal, logo, o hipottico trazado da va seguira a variante cara a San Pedro de Srdoma, pasando antes p dos castros de Castrelos e Piricoto e atravesara o ro Lagares pola ponte medieval anda hoxe existente e subir cara Couto, atravesar pola antiga portela situada entre o Castro de Vigo e o Couto de San Hororato, e de al baixara cara costa pasando pola antiga parroquia de Santiago de Vigo. Este percorrido non supora unha diferenza significativa na distancia dende Tui (Fig. 5). Respecto a distancia existente entre Tui e Vigo, no documento de 1840 de vila de la Cueva (2003: 99) establece unha distancia, no sculo XIX, entre Santa Mara de Vigo e Tui de 4 lgoas, a mesma distancia que establece Henrique Flrez no sculo XVIII15 dicir, entre 22.292 m. e 23. 656 m., xa que o valor da lgoa para 1840 era de 20.000 ps16. En definitiva, en torno a 1840 a distancia entre Vigo e Tui coincidira coa distancia establecida entre Tude e Burbida no Itinerario Antonino, XVI millas, dicir de 23.696 m, se nos inclinamos por pensar que cada milla equivalera a 1.481 metros.

Un posible trazado para a va XIX entre Vigo e Turoqua Para trazar a va dende Vigo cara norte a cuestin trnase algo mis complicada. Contamos cun camio real medieval pertencente a un dos trazados do camio de Santiago e que aparece mencionado por Ferreira Priegue (1988b: 102-3). Saa de Vigo por A Calzada cara a Chapela por Paradela, Parada, Laredo subira cara a Trasma e polos altos do Monte Penide ira cara a Cedeira e logo a Redondela. A existencia deste camio, con pendentes case imposibles, con ladeiras con 18%, 25% e 33% de inclinacin, obviamente paliadas polo trazado do camio en zigzag, pero cunha pendente excesiva en todo caso, semella indicar que as comunicacins terrestres cara norte non eran doadas na Idade Media. Asmesmo chama a atencin que non se usase a va de trnsito seguida pola actual estrada Vigo-Pontevedra por Rande. En principio cabera pensar que o camio mis econmico entre Vigo e Redondela sera a travs da actual estrada que bordea o estreito de Rande, pero hai que sinalar que esta estrada non aparece mencionada ata a segunda metade do sculo XVIII17, concretamente en 176718, a inexistencia desta estrada con anterioridade, puido ser debido dificultade que ofreca o releve para a sa construcin. O actual trazado tan horizontal debido a unha grande inversin de traballo para vencer as fortes pendentes laterais que dende o Vixiador e Monte Penide caen ata o mar, ditas dificultades non s afectaran execucin da obra senn tamn seu mantemento. posible que a apertura da estrada por Rande estivera vencellada construcin da batera de Rande, existente en 170219 ou ben sera mis serodia e sera construda longo do sculo XVIII coas obras de reformas de estradas levadas a cabo con Carlos III
No Mapa do Reino de Galicia de 173- ARG. Col. Cart. M.B. -69. Das Knigrecichs Gallicien Sdlichertheil Nro: 592, o trazado do camio segue pasando por Trasma, a partir do mapa de 1767 cando o trazado pasa por Rande
18 Mapa do bispado de Tui de Rosendo de Amoedo ARG. Col. Cart. M. B. 1767. Estrato da Espaa Sagrada de Enrique Flrez T. XXIII. 17

15 16

La Espaa Sagrada, Tomo XXIII, p. 210.

A partir de 1801 unha Real Orde de xaneiro establece esta medida para toda a Coroa Espaola. Estes 20.000 ps equivaleran a unha distancia de entre 5.573 y 5.914 m.

O Padre Sarmiento na sua viaxe cara a Vigo, non deixa claro se pasa polas inmediacins do forte de Rande ou polo convento de Trasma en 1745 (Viaje por Galicia)

19

134 | REVISTA DE ARQUEOLOXA E ANTIGIDADE

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

Fig. 5. Os crculos representan os castros posiblemente ocupados no sculo I (segundo Gonzlez Ruibal, 2007). Os cadrados os sitios arqueolxicos romanos e a lia discontnua o posible trazado da va XIX.

e Carlos IV e coa primeira industrializacin e Vigo. Rande semella non ser o nico sitio da zona onde se atoparon co problema das fortes pendentes laterais, este mesmo impedimento seguramente volveu a aparecer uns quilmetros mis norte, entre Cesantes e Arcade altura de Punta Sobreira, que obrigou a facer un trazado, aparentemente antifuncional, que pasase p do monte da Peneda20. Polo tanto temos que a comunicacin tradicional entre Vigo e Redondela antes do sculo XVIII non era por Rande, senn por Trasma-Penide-Cedeira. A va romana dificilmente podera pasar polo camio medieval mencionado dadas as pendentes extremas, por elo semella que o trazado mis factible en poca romana sera sando do val do Fragoso pola portela ocupada na actualidade polo aeroporto de Peinador (Fig. 5). Este posible trazado non superara en ningn momento o 8% no gradente da pendente, que semella o mximo recomendable para as vas romanas (Moreno Gallo, 2005: 64), anda que puntualmente poda chegar 15% (Rodrguez Colmenero et al., 2004: 51). No caso de ser este o trazado correcto o trazado da va pasara por Santiaguio de Antas (Mos), precisamente onde se sita un miliario in situ21coincidindo co sitio
20

de cruce entre a o trazado que ira directamente dende Tude a Turoqua co que procedera de Vigo cara a Turoqua. Un dos problemas que presenta o trazado que identificara Vigo con Burbida que a distancia que separa Vigo de Pontevedra non coincide coa distancia que o I. Antonino estable entre Burbida e Turoqua, dicir, XVI millas, senn que coincidira coa distancia existente entre Vigo e o Castro da Peneda con bastante exactitude. Isto leva a pensar que a posible localizacin de Turoqua estivese en realidade no castro da Peneda, habitado en poca romana ou ben na sa contorna. No contorno deste castro contamos con numerosos achados e construcins de poca romana, situadas na zona de Soutoxuste a pouco mis de 1 km. oeste, trtase de restos dunha posible villa , unha necrpole, releves e cermica da poca (Filgueira Valverde e Garca Aln, 1956: 181). Das circunstancias significativas reforzan a hiptese de que Turoqua puido estar situada no mesmo castro da Peneda ou no seu contorno; en primeiro lugar que a distancia entre a Peneda e Caldas de Reis prcticamente a mesma que a distancia establecida no I. Antonino entre Turoqua e Aquis Celenis, dicir XXIIII millas. Este ltimo dato permitiranos prescindir do argumento dun posible erro na transcricin das distancias tal e como argumenta Pea Santos situar Turoqua en Ponteve-

Xa Taboada Leal en 1840 chama a atencin sobre o inapropiado do trazado desta estrada na sa poca e propn o trazado que actualmente ten. Escavado no proxecto Vas Atlnticas no 2007. Agradezo a Rafael Rodrguez Martnez a informacin.
21

31: 121-138. 2012, ISSN: 0211-8653 | 135

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

dra (Pea Santos, 1991)22. En segundo lugar hai que facer mencin da presenza, no sculo VI, dunha igrexa en Toruca situada na antiga diocese tudense, dicir, sur do ro Verdugo, no caso que esta Toruca fose a mesma que a Turoqua da va XIX quedara descartada Pontevedra como a sa posible localizacin. (Fig. 6) Por outra banda hai que ter en conta que situar Burbida en Vigo e Turoqua en A Peneda as distancias coinciden co I. Antonino e o seu trazado explicara o emprazamento do miliario en Santiaguio de Antas nunha zona elevada con respecto val do Louro, situacin pouco xustificable se a va comunicase directamente Tui con Redondela, este miliario estara marcando a portela que facilita o acceso val do Fragoso. Polo tanto se situamos Burbida en Vigo, Turoqua en A Peneda e Aquis Celenis en Caldas de Reis coinciden plenamente tdalas distancias do I. Antonino:
Distancia en km Distancia en millas romanas Distancia no I. A.

Fig. 6. Proposta para o trazado da va XIX seu paso polo sur da actual provincia de Pontevedra.

Percorrido Tui - Vigo (por San Cosme e Srdoma) Vigo - A Peneda (por Peinador)

25

XVI

TudeBurbida XVI

23

XV

BurbidaTuroqua XVI TuroquaAquis Celenis XXIIII

A PenedaCaldas de Reis

34

XXIII

RecapitUlacin longo deste traballo propxose a posibilidade de que o topnimo da actual cidade de Vigo tivera unha orixe altomedieval e que, en todo caso, o nome co que se coece a actual cidade fora posto en plena Idade Media. Por outra banda sinalouse, luz da informacin arqueolxica dispoible, que no sculo VII o emprazamento do Vigo romano queda despoboado, polo menos na sa maior parte, o cal xustificara a desaparicin do antigo topnimo de poca romana. As mesmo, propxose Burbida como posible topnimo para o Vigo romano, anda que moi posible que este nome sexa de orixe hispanocltico23 (Moralejo lvarez, 2009: 193) polo que sera probable que este topnimo estivese facendo referencia en principio Castro de Vigo24. A redaccin do
23 Posiblemente tamn sera cltico Turoqua, polo que posible que tamn fixese referencia castro da Peneda e que por extensin poboamento romano prximo. 24

22

moi improbable un erro na transcripcin das distancias entre mansiones no Itinerario Antonino cando a suma das distancias entre as mesmas coincide co percorrido completo da va, tal e como ocorre no caso da va XIX.

En Wesseling (1735: 430) recllense diferentes variantes deste topnimo segundo os documentos consultados por este autor, as menciona Burbada e Burbade. En relacin a isto, chama a atencin que topnimos semellan-

136 | REVISTA DE ARQUEOLOXA E ANTIGIDADE

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

Itinerario Antonino puido producirse nun momento no que o castro estara en proceso de abandono, en torno sculo III d. C. (Hidalgo Cuarro, 1987, 1989), e a poboacin empezara a ser maioritaria no asentamento romano, este topnimo non volve a ser mencionado en ningn documento conservado, nembargante habera que contempla-la posibilidade de que fose Turonio a nova denominacin do Vigo propiamente romano, nome citado en fontes a partir do sculo V, anda que este un tema que require un traballo monogrfico. Para soster a hiptese da identificacin de Vigo con Burbida temos a coincidencia coas distancias mencionadas entre as entidades mencionadas no I. Antonino e os asentamentos romanos do sur da provincia de Pontevedra. Esta proposta tamn sera coherente coa posicin dos miliarios conservados, anda que a ausencia destes monumentos no val do Fragoso pode ser unha debilidade desta hiptese. Esperemos que futuros traballos poidan confirmar ou desdicir esta proposta. Agradecementos Carlos Barros, Marco Garca, Alejandro Gimil e Antonio Uriarte. Bibliografa lvarez Blzquez, A. (1979). Cuadros de Vigo en la Edad Media. En Vigo en su Historia: 61-124. Ed. Caja de Ahorros Municipal de Vigo. lvarez Blzquez, A. (2008). Achado de estelas funerarias romanas en Vigo (Pontevedra). Escritos sobre arqueoloxa: 137-50. Reedicin do artigo: Hallazgo de estelas funerarias romanas en Vigo (1 edicin 1955 III Congreso Nacional de Arqueologa). Instituto de Estudos Mioranos. Vigo. vila y La Cueva, F. (2003). Ciudad de Vigo. Villa de Bouzas. Publicacin do orixinal manuscrito de 1840. Ed. C. Gonzlez Prez. Editorial Toxosoutos. Caamao Gesto, X. M. (1984). As vas romanas. Cadernos do Museo do Pobo Galego. Santiago de Compostela.
tes estn relacionados na actualidade con castros: Castro Barbude (A Estrada) e dous Castro Barbudo en Rianxo e Ponte Caldelas respectivamente.

Carballo Arceo, X., Luances Anca, J e Toscano Novella, M. A. (1998). Catlogo do patrimonio arqueolxico. Arqueoloxa de Vigo e a sa historia. Concello de Vigo. Constenla Doce, X. (2006). Escavacin arqueolxica en rea e decapaxe mecnica no soar n 16 da ra Areal de Vigo. Actuacins Arqueolxicas 2006: 152-3. Xunta de Galicia. Cuntz, O. (1929). Itineraria Antonini Augusti et Burdigalense. Lipsiae. Espinosa Rodrguez, J. (2003). Tierra de Fragoso. Notas para la historia de Vigo y su comarca. Reedicin do orixinal de 1949. Instituto de Estudios Vigueses. Vigo. FERNANDES, A. de ALMEIDA (1997). Parquias suevas e diceses visigticas. Associao para a Defesa do Patrimonio Arouquense. Arouca. Fernndez Rodrguez, M. (2004). Toronium. Aproximacin a la Historia de una Tierra Medieval. Cuaderno de Estudios Gallegos, Anexo XXXI. IEGPS. CSIC. Fernndez Fernndez, A. (2011). As relacins externas de Gallaecia durante os sculos IV VII d. C. a traveso do material importado localizado en Vigo (Galiza). En Prez Losada ed. Hidacio da Limia e o seu Tempo: a Gallaecia sueva / A Limia na poca medieval: 1-43. Concello de Xinzo da Limia. Ferreira Priegue, E. (1988)a. Galicia en el comercio martimo medieval. Ed. Fundacin Barri de la Maza. A Corua. Ferreira Priegue, E. (1988)b. Los caminos medievales de Galicia. Boletn Auriense n 9. Museo Provincial de Ourense. Filgueira Valverde, J. e Garca Aln, A. (1956). Materiales para la carta arqueolgica de la provincia de Pontevedra. El Museo de Pontevedra VIII. Galindo Romero, P. (1923). Tuy en la Baja Edad Media. Siglos XII-XV. Madrid y Zaragoza. Gonzlez Garca, F. J. (2010). Hbito epigrfico, decoracin plstica e interaccin cultural en el noroeste hispano en poca romana. Anlisis de las estelas funerarias de Vigo (Pontevedra). Madrider Mitteilungen 51: 395-419. Instituto Arqueolgico Alemn.

31: 121-138. 2012, ISSN: 0211-8653 | 137

Arqueoloxa dun topnimo: o nome do Vigo romano

Gonzlez Ruibal, A. (2007a): Galaicos: Poder y Comunidad en el Noroeste de la Pennsula Ibrica (1200 a.C. - 50 d.C.). Brigantium 19 V. 1 y 2. Museo Arqueoloxico de A Corua. Gimil Faria, A. (2009). Vas epigrafa y territorio. Aproximaciones metodolgicas para el anlisis de la articulacin del territorio en la Gallaecia. Traballo de Investigacin lido na Universidade de Santiago de Compostela. Hidalgo Cuarro, J. M. (1987). Materiales arqueolgicos del castro de Vigo. Lucentum VI: 123-34. Universidad de Alicante. Hidalgo Cuarro, J. M. 1989. La romanizacin del castro de Vigo. Habis 20: 279-92. Universidad de Sevilla. Hidalgo Cuarro, J. M. (1991). ltimas excavaciones de urgencia en Vigo: castros y yacimientos romanos. Castrelos III-IV. Museo Municipal de Vigo. Hidalgo Cuarro, J. M. e Vias Cue, R. (1998). El Vigo romano y su problemtica. En As orixes da cidade no Noroeste Hispnico: 807-38. Iglesias Darriba, M. J. (2006). Avaliacin patrimonial da unidade de actuacin I-06, Rosala de Castro 2 (Fase II) Vigo. Actuacins Arqueolxicas: 154-5. Xunta de Galicia. Iglesias Darriba, M. J. (2007). Avaliacin arqueolxica das parcelas 6, 10, 6 anexo e 3 anexo, da unidade de actuacin I-06, Rosala de Castro II, Vigo. Actuacins Arqueolxicas: 174-5. Xunta de Galicia. Lpez Carreira, A. (1999). A cidade medieval galega. Edicins A Nosa Terra. Vigo. Lpez Rodrguez, E. 2007. Sondaxes arqueolxicas manuais na parte oriental do inmoble n 2-3 da praza de Compostela, Vigo. Actuacins Arqueolxicas: 176-7. Xunta de Galicia. Moreno Gallo, I. (2005). Vas romanas. Ingeniera y tcnicas constructivas. Ministerio de Fomento. Madrid. Moralejo lvarez, J. J. (2009). Toponimia de las vas romanas de Galicia. Paleohispnica 9: 189-202. Actas do X Colquio Internacional sobre Lnguas e Culturas PaleoHispnicas.

Parthey, G. e Pinder, M. (1848). Itinerarium Antonini Augusti et Hierosolymilitanum. Pea Santos, A. (1991). Consideraciones sobre las vas romanas de la provincia de Pontevedra. Castrelos III-IV, 217-43. Museo Quiones de Len de Vigo. Pea Santos, A. (1999). Perspectiva actual sobre as orixes da cidade. En Historia de Vigo: 11-85. A Corua. Ed. Va Lctea. Prez Losada, F. (2002). Entre a Cidade e a Aldea. Estudio arqueohistrico dos aglomerados secundarios romanos en Galicia. Brigantium 13. Museo Arqueolxico e Histrico de A Corua. Prez Losada, F. (2007). El Vicus Romano. En Historia de Vigo: 25-36. Ed. Faro de Vigo. Vigo. Prez Rodrguez, J. (2007). Vigo y la Terra de Fragoso en la Edad Media (11501500). Historia de Vigo. Ed. Faro de Vigo. Navarra. Rodrguez Colmenero, A., Ferrer Sierra, S. e lvarez Asorey, R. D. (2004). Miliarios e outras inscricins viarias romanas do noroeste hispnico. Consello da Cultura Galega. Lugo Roldn Hervs, J. M. (1975). Itineraria Hispana. Fuentes antiguas para el estudio de las vas romanas en la pennsula Ibrica. Anexo de Hispania Antiqua. Universidades de Valladolid e Granada. Sarmiento, M. (1975). Viaje por Galicia (1745). Ed. Jos Luis Pensado. Universidad de Salamanca. Snchez Pardo, J. C. (2008). Territorio y poblamiento en Galicia entre la antigedad y la Plena Edad Media. Tese doutoral lida na Universidade de Santiago de Compostela. Snchez Bargiela, R. (1999). Vigo na Idade Media. En Historia de Vigo. Ed. Va Lctea. Taboada Leal, N. (1840). Descripcin topogrfico-histrica de la ciudad de Vigo, su ra y alrededores. Vigo Wesseling, P. (1735). Vetera romanorum Itineraria sive Antonini Augusti itinerarium. Amsterdam.

138 | REVISTA DE ARQUEOLOXA E ANTIGIDADE