Cuerpo de conocmentos acumuados en una determnada rea o
dscpna centfca, sstematzados y organzados en torno a probemas reatvos a una certa dmensn o sector de a a readad (natura o humana), expresado en teoras y modos de abordara. (Kmovsky y otros) CAMPO o espaco soca en e que ntervenen dversos agentes (centfcos, nsttucones que fnancan nvestgacones, etc). Sstema nsttuconazado regdo por normas y conceptuazacones estabecdas por os propos agentes, sobre as que exste certo consenso en a comundad centfca. (Bourdeu, Sautu y otros) CONOCIMIENTO CIENTFICO RESULTADO (producto) DE UNA PRACTICA SOCIAL EN EL CAMPO DE LA CIENCIA PRODUCTO o resutado de prctcas de nvestgacn Con|unto de proposcones o hptess probadas acerca de comportamento o as caracterstcas de fenmenos o dmensones de a readad, expuesto en un engua|e especfco. CONOCIMIENTO CIENTFICO CARACTERSTICAS EN CIENCIAS FACTICAS O EMPRICAS (Sva Romano) CRTICO: duda y se pregunta sobre e por qu de as cosas. Propone expcacones. No se basa en a autordad, es antdogmtco. CONTRASTABLE: con a readad, con os hechos. Se fundamenta con pruebas, |ustfca sus enuncados o proposcones. METODICO: prev y sgue un con|unto de estrategas, procedmentos y razonamentos gcos para confrontar y |ustfcar ( bsqueda ntenconada) SISTEMATICO: se organza en sstemas de deas/teoras, que nforman aspectos, fenmenos, sectores o dmensones de o rea (marcos, conocmentos dsponbes) ESPECIALIZADO: acotado a un campo o rea temtca especfca en a que profundza, por su carcter anatco
GENERAL: sus expcacones no se referen a cuestones partcuares sno a aqueas que nvoucran a esferas ms ampas de a readad, que puedan ponerse en reacn con teoras de mayor amptud RESULTADOS PROVISORIOS: saber fragmentaro, parca, su|eto a cambos y a nuevas preguntas, proposcones, contrastacones. Su|eto a a Crtca BUSCA LA OB|ETIVIDAD (verdad): somete sus proposcones, hptess, procedmentos y resutados a |uco de otros (pares) -Intersub|etvdad y debate sn restrccones. Dscurso examnado, 1 tematza sus condcones de produccn. Dstancamento /desdobamento COMUNICABLE: es y debe sero, medante e engua|e escrto. Caro y precso, expca o defnr os conceptos que empea SOCIAL: en una dobe dmensn a) est socamente condconado b) sus resutados se vuecan a a socedad. La afectan, a transforman. LEGAL?: so en agunas dscpnas INVESTIGACIN CIENTFICA Impca un modo dferente de captar a readad de comprendera y expcara Prctca soca orentada a obtener conocmentos vdos y reevantes para a socedad Esta prctca est soca e hstrcamente condconada Epistemologa de las ie!ias soiales La epistemologa se defne como e anss de conocmento centfco. En trmnos ms especfcos, esta dscpna anaza os supuestos fosfcos de as cencas, su ob|eto de estudo, os vaores mpcados en a creacn de conocmento, a estructura gca de sus teoras, os mtodos empeados en a nvestgacn y en a expcacn o nterpretacn de sus resutados y a confrmabdad y refutabdad de sus teoras. La "epstemooga" estuda excusvamente os probemas de conocmento centfco, taes como as crcunstancas hstrcas, pscogcas y socogcas que evan a su obtencn y os crteros por os cuaes se |ustfca o nvada. Sera e estudo de as condcones de produccn y de vadacn de conocmento centfco. Frente a cuaquer teora, e epstemogo se preguntar por su aparcn como fenmeno hstrco, soca o pscogco, por qu hay que consderara como buena o maa, o cues son sos crteros para decdr s una teora es me|or o peor que otra. La " fosofa de a cenca" es ms ampa que a epstemooga. a fosofa de a cenca abarca muchos probemas que no son estrctamente epstemogcos. por e|empo, un probema fosfco sera tratar de decdr s a readad exste o s es una usn de os sentdos: e fsofo de a cenca se pantea probemas de este tpo, por e|empo, s a fsca presupone una metafsca partcuar que afrme a exstenca de una readad externa a a sub|etva. La "metodooga", por otro ado, se encarga de encontrar estrategas para ncrementar e conocmento. A dferenca de o que sucede con e epstemogo, e metodogo no pone en tea de |uco e conocmento ya obtendo y aceptado por a comundad centfca. Aunque es obvo que e metodogo debe usar recursos epstemogcos dado que su nters radca 2 en a obtencn de huevos conocmentos y para eo debe poseer crteros para evauar s o obtendo es conocmento o no o es. Co!te"tos # E!$o%&es Co!te"to de Des&'(imie!to de la Epistemologa Estud o de as cond c ones de producc n y vadacn de conocmento centfco E contexto de descubr m ento de as teor as ref ere a carcter hstrco, prctco o psco-socogco de a produccn de conocmento. Cuando surg , como era a soc edad, porque se concberon esas deas. Co!te"to de )&sti$iai*! Ref ere a cuest ones de va dac n de conoc m ento. D st ngu r e buen conoc m ento de que no o es. D st ngu r entre creenc a correcta e ncorrecta. Eva uar cr ter os para e eg r rac ona mente entre teoras aternatvas. Co!te"to de Apliai*! Ref ere a uso de a teor a para mod f car as cosas. Entender as gaduras, corre ac ones que gobernan a estructura de o rea para desarroar tcncas extosas E!$o%&e Nat&(alista Adm ra y busca cop ar avances c enc as natura es. Conductstas, estadgrafos, y quenes creen que mtodos gcos, cberntcos y matemtcos son una meta ansada. Bsqueda de regu ar dades, de conex ones causa es en os hechos socaes pasa por ato as partcuardades cuturaes y motvaconaes. Busca comparacn transcutura. E!$o%&e I!te(p(etati+o Comprens v stas: entender a acc n humana a travs de un anss de as motvacones(cdgos) Busca razones y no causas en d st ntos momentos y ugares hstrcos. Entender porque os agentes actan como o hacen(por temor, ambcn, smpata etc.) Se busca a s gn f cac n. Conducta t ene carcter desgno y no es un fenmeno bogco Acc n ncorpora e cd go a nsertar a acc n en a red de reacones socaes E!$o%&e C(tio Busca entender por qu e c ent f co produce determnada case de cenca. 3 Interesa a deo og a, as fuerzas soc a es, as presones comuntaras o potcas Las mot vac ones en conex n con a defensa de ntereses socaes y potcas. Pr eocupa ent ender como se r e ac ona a nvestgacn con e estado potco de a socedad y con a estructura soca domnante La E"pliai*! E modeo nomogco deductvo Modeo nomogco deductvo: Leyes unversaes sn excepcn. H ptet co deduct vo. Leyes son h ptes s Exp cac n potenc a : Datos son h ptes s Exp cac n causa : Leyes de a forma s A y condcones Bn pero no Cn entonces E E"pliaio!es Estadstias, -a(ial, Co!ept&al # Ge!.tia E/ Estadstia: Pauta de comportamento caracterstco. No Conserva verdad. Impde referenca a su|eto determnado. Asmetra E y P. Expca ex post. No predce antcpado. Afrmacn excede o observado. Extende datos y eventos. E/ -a(ial: Infere y expca una parte. E/ Co!ept&al: E. a parte por e todo. Usa 2 h. Una de exstenca y otra de nsercn. No usa eyes n defncones. E/ Ge!.tia: Cadena de hechos seecconados ex post en base a eyes. Hay pasos deductvos y otros estadstcos El m.todo 0ipot.tio Ded&ti+o e! Cie!ias Soiales Usa H ptes s, de as cua es por deducc n ega a enuncado acerca de datos de a base emprca. Luego con observac ones y exper mentac n pone a prueba as teoras testmonando a favor o en contra. Mtodo se apoya en asmetra ntrnseca entre refutacn y corroboracn de una teora. H p. se contrasta deduc endo de e as otras H p. dervadas hasta egar a enuncados sobre a base emprca y examnando taes consecuencas observaconaes S H. fueran verdaderas a deducc n debe evar a consecuencas observaconaes verdaderas Hay refutac n cuando una observac n nva da aguna consecuenca observacona de una hptess Teor a se compone de var as H p. Oue una sea fa sa no nvada a teora Lo que no se puede es ver f car H. de part da pues su apcacn excede nmero de casos verfcabes 4 S hay trm nos ter cos sea an ex stenc a de ob|etos nobservabes. Cuando consecuenc as observac ona es son verfcadas pueden ocurrr dos cosas: Oue sean verdaderas y que de a obtengamos enuncados verdaderos Oue a guna H p. de part da sea fa sa y se obtenga un enuncado verdadero con razonamento correcto a pasar de premsa fasa a concusn verdadera. Ver f car consec. Observac ona de a H p. S o corrobora (nforma que no ha suceddo nada mao y que a teora puede segur aceptada). x to repet do eva a usar a con conf anza Puede ocurr r una refutac n prct ca o tecno g ca de una teora (aportes patronaes no aument empeo) Lo fundamenta de a t ca c ent f ca es no ser compacentes con nuestras creencas Se puede errar a usar pruebas poco ex gentes que mantenen a teora corroborada. Deben buscarse e ementos en contra. Refutar a Una teor a que puede someterse a contrastac n es refutabe. La d&da (adial Es e punto de partda de traba|o centfco, pues as representacones compartdas por todos, as representacones ofcaes, nos dan un ob|eto preconstrudo. A partr de a es posbe a construccn de ob|eto centfco: La construccn de ob|eto -a menos en m experenca de nvestgador- no es ago que se opera de un gope, por una suerte de acto terco naugura; se ogra por un programa de observacones o de anss a travs de cua o que se efecta no es un pan que se dsea con antcpacn, a a manera de ngenero: es un traba|o de argo aento, que se cumpe poco a poco, por retoques sucesvos, por toda una sere de correccones, nspradas en o que se denomna e ofco, es decr ese con|unto de prncpo prctcos que orentan as eeccones a a vez pequeas y decsvas 27 . Con a construccn de ob|eto, e socogo puede acanzar una vsn reacona de a vda soca y con eo ograr una nueva mrada -un o|o socogco-, o que consttuye una verdadera revoucn menta. La ruptura epstemogca -puesta en suspenso de as preconstruccones ordnaras y de os prncpos de ordenamento con os que se reazan esas construccones 28 - supone una ruptura con os modos de pensamento, os conceptos, os mtodos de sentdo comn, de buen sentdo ordnaro y de buen sentdo centfco La propuesta de Bourdeu se orenta a superar os mtes de una orentacn estrechamente mecancsta de estructurasmo, en donde as estructuras 5 pueden ser captadas desde e exteror y sus artcuacones pueden ser observadas y meddas en su materadad. Este punto de vsta rompe con as representacones que e sentdo comn se hace de a readad soca, destruyendo a usn de a transparenca de mundo soca: so e observador puede reconstrur as reguardades a as que obedece a accn soca. Esta ectura ob|etvsta de a vda soca tene como mte a mposbdad de determnar agn prncpo que pueda expcar a generacn de esas reguardades socaes y a reduccn de comportamento de os ndvduos a a reazacn pasva de as estructuras. Ouero -dce Bourdeu- rentroducr de aguna manera a os agentes que Lv-Strauss y os estructurastas, notabemente Athusser, tendan a abor, hacendo de eos smpes epfenmenos de a estructura |...| La accn no es a smpe e|ecucn de una rega, a obedenca a una rega Relai*! e!t(e teo(a # metodologa Construr un ob|eto centfco supone romper con e sentdo comn (sentdo comn de a tradcn y sentdo comn centfco), sometendo a as practcas socogcas a debate de a razn, estabecendo una acttud de prctca de vganca epstemogca desde a cua debe dentfcar en su prctca nvestgatva cu es e error, y dentro de su marco terco buscar y apcar os mecansmos metodogcos que e permtan superar os obstcuos presentados, producendo as un nuevo conocmento, a travs de a mposcn de una pomca nnterrumpda con as mprecsas evdencas de saber nmedato. Captar a gca de error para construr a gca de descubrmento de a verdad, ae|ar de a cenca a nfuenca de as nocones comunes. Las nvestgacones centfcas, segn Bourdeu, se estructuran a partr de ob|etos construdos que no estn gados a aqueas representacones fctcas compartdas por todos. Precsar una acttud menta y no asgnar a ob|eto un status ontogco (Durkhem, Las Regas, texto n 22) E ob|eto, prmero se conqusta, uego se construye y por tmo se comprueba y afrma. Para esta construccn se dspone de una teora, un mtodo y una tcnca de anss. La teora permte ver (conqusta de ob|eto), e mtodo es aqueo que permte anazar (construr e ob|eto) y a tcnca es a que permte a ntervencn (comprobar). Estos tres pasos, no pueden pensarse como ndependentes entre s en una nvestgacn, a teora sn nvestgacn est vaca, y a nvestgacn sn teora est cega. No hay nvestgacn s no hay reacn teora - metodooga - tcnca. F.li" S1&ste(2 el m.todo e! las ie!ias soiales2 "Una casfcacn posbe de as cencas nos permte referrnos a as cencas formaes (gca, matemtcas), naturaes (fsca, qumca, booga) y socaes o humanas (economa, socooga, antropooga, scooga, pscoanss, hstora, ngstca, derecho, educacn, potca, comuncacn, geografa, -y aqu nosotros agregamos traba|o soca- etc.). Recurrendo a os dferentes nvees de a semtca o teora de os sgnos podra seaarse que as prmeras son de ndoe prmordamente sntctca, as segundas semntcas y as terceras pragmtcas"3. Sguendo con este autor que se encuentra expcando a pomca entabada en cuando a a concepcn de a readad por as dstntas escueas de pensamento que tratan e probema centfco, nos dce: "La poscn fosfca que se sustenta, desde e punto de vsta ontogco -en o 6 que tene que ver con a readad-, o gnoseogco -en o que tene que ver con e conocmento de a readad-, es tambn reevante para estabecer e poo de a confrontacn gado con a base emprca: ser dferente o que entende por readad -y su conocmento de ea- para un arstotco, un emprsta, un cartesano, un kantano, un deasta ob|etvo hegeano o un materasta marxsta". Y aqu tambn nos estamos refrendo a a "epsteme" y como a entende Foucaut. "No hay acuerdo entonces con respecto a a base emprca fosfca (de a cenca). La "readad" es o sufcentemente compe|a como para cuestonarse s hay una soa "readad", o porcones de ea". "La base emprca epstemogca, en cambo, est consttuda por os datos obtendos en a vda cotdana que son conocdos drectamente a travs de a observacn. Como sostene Kmovsky, es aque tpo de nformacn que, sn nnguna medatez centfca n auxo de nstrumentos, teoras centfcas o argumentos nternos para a cenca, puede ser aceptado por a comundad centfca con e apoyo de engua|e ordnaro". Dstngue a as cencas socaes o humanas como campo ontogco y que poseen ndoe pragmtca. Adems destacamos que estas cencas traba|an con a readad y esa readad se nos presenta como sumamente compe|a. Y en cuanto a a poscn fosfca que se sustenta -para este traba|o- nos adhermos a un tpo de epstemooga dactca- gentca donde a readad es vsta como un todo compe|o y donde pueden contenerse dstntas mradas sobre ea de acuerdo a posconamento que tomemos para e conocmento de a msma, y que a su vez ste es e que e conferen sentdo y sgnfcado a as prctcas socaes que se reacen desde estas cencas o desde aguna de sus dscpnas. Y en cuanto a a base emprca epstemogca remarcaremos que a obtencn de os datos os obtenemos a travs de a observacn de a vda cotdana. 0ip*tesis de la Dis&(si+idad2 Eliseo Ve(*! Pantea que a teora de os dscursos descansa en una dobe hptess:
a3 Toda produccn de sentdo es necesaramente soca: no se puede descrbr n expcar satsfactoramente un proceso sgnfcante, sn expcar sus condcones socaes productvas.
'3 Todo fenmeno soca es, en una de sus dmensones consttutvas, un proceso de produccn de sentdo, cuaquera que fuere e nve de anss ( ms o menos mcro o macro socogco).
Ambos componentes tenen a msma mportanca. Es necesaro acarar, que esta dobe hptess no pretende afrmar nada acerca de homogenedad en os funconamentos socaes: si la semiosis es condicin de funcionamiento de una sociedad en todos sus niveles, ello no quiere decir, sin embargo, que manifiesta las mismas modalidades en todos lados, ni que la sociedad en su conjunto tenga algn tipo de unidad significante. Vern afrma que es en a semoss donde se construye a readad de o soca. E mnmo acto - en - socedad de un ndvduo supone a puesta en prctca de un encuadre cogntvo socazado, as como una estructuracn socazada de as pusones. Toda produccn de sentdo tene una manfestacn matera. Esta materadad de sentdo defne a condcn esenca, e punto de partda necesaro de todo estudo emprco de a produccn de sentdo. Sempre partmos de confguracones 7 de sentdo que son fragmentos de a semoss. Cuaquera que fuere e soporte matera, o que amamos un dscurso o un con|unto dscursvo no es otra cosa que una confguracn espaco- tempora de sentdo.
Ca(ate(stias del Modelo2 E anss de os dscursos no es otra cosa que a descrpcn de as hueas de as condcones productvas en os dscursos, ya sean as de su generacn o as que dan cuenta de sus "efectos". Este anss no se queda n en e dscurso en s msmo n se ocupa puramente de afuera. Los ob|etos que nteresan a anss de os dscursos no estn en os dscursos, tampoco estn fuera de eos, en aguna parte de a readad soca ob|etva. Son sstemas de reacones que todo producto sgnfcante mantenen con sus condcones de generacn por una parte, y con sus efectos por a otra. Tanto as condcones productvas como os ob|etos sgnfcantes que se anazan contenen sentdo ya que entre as condcones productvas de un dscurso hay sempre otros dscursos.
Las reacones de os dscursos con sus condcones de produccn por una parte, y con sus condcones de reconocmento por a otra, deben poder representarse en forma sstemtca; debemos tener en cuenta regas de generacn 4g(am5tias de p(od&i*!3 y regas de ectura 4g(am5tias de let&(a3. Estas regas descrben operacones de asgnacn de sentdo en as materas sgnfcantes que se reconstruyen a partr de marcas - o propedades sgnfcantes con una reacn no especfcada con as condcones productvas- presentes en a matera sgnfcante. Cuando a reacn entre una propedad sgnfcante y sus condcones se estabece, estas marcas se converten en hueas de uno u otro con|unto de condcones. En este anss damos cuenta de p(oeso de i(&lai*! de se!tido y de a di$e(e!ia e!t(e las o!diio!es de p(od&i*! # las de (eo!oimie!to/
La 6I!te(dis&(si+idad72 Las gramtcas no expresan propedades "en s" de os textos sno que ntentan representar as reacones de un texto o de un con|unto de textos con su sstema productvo (su sstema soca de asgnacn de sentdo). De esto no debe nferrse que haya un nco anss de dscurso, por e contraro hay dferentes tpos de anss. Uno de os ob|etvos centraes de anss dscursvo es dentfcar as varacones asocadas a varacones en as condcones productvas; observar as dferencas desde e punto de vsta de funconamento dscursvo; descrbr estas dferencas ba|o a forma de operacones dscursvas; reconstrur, fnamente, a partr de esta descrpcn, as regas que pertenecen a una o varas gramtcas. |ams se puede anazar "en s msmo" un dscurso porque hay que ponero en reacn con condcones productvas determnadas y porque sempre hay que comparar dscursos su|etos a condcones productvas dferentes. E anss de os dscursos so puede traba|ar sobre as dstancas nterdscursvas, es sempre nterdscursvo.
S todo fenmeno de sentdo remte a sstema productvo que da cuenta de su generacn, de su crcuacn y de sus ecturas, entonces un dscurso, un paquete sgnfcante cuaquera (cuaesquera que fueren as materas sgnfcantes en |uego) |ams es un ugar de sentdo. Se trata, por e contraro, de darnos os medos para encontrar e proceso tras e sentdo producdo, de reconsttur a produccn a travs de as marcas contendas en os "estados" que son os textos.
8 La semoss so puede tener a forma de una red de reacones entre e producto y su produccn; so se a puede seaar como sstema puramente reacona: te|do de enaces entre e dscurso y su "otro", entre un texto y o que no es ese texto, entre a manpuacn de un con|unto sgnfcante destnada a descubrr as hueas de operacones, y as condcones de produccn de esas operacones. C1alme(s Ala!2 %&e es esa osa llamada ie!ia88 Chamers empeza con a frase "En a era moderna se sente un gran apreco por a cenca". Pero dcha afrmacn es modfcada por e msmo autor en este bro ya que a cenca deshumanza porque no trata como es debdo a as personas y a a naturaeza. S hacemos un baance de os que defenden y os que atacan a a cenca, encontraremos un eevado nmero de personas que estn en contra. Estas personas consderan que os avances tecnogcos ponen en pegro nuestra socedad y nos destruyen a nosotros msmos. Sn embargo, exsten (aunque en menos nmero) as personas que e tenen una eevada consderacn a a cenca. A pesar de este caro desagrado haca a cenca por parte de a socedad, muchos fsofos y socogos se nteresan por ea, ya sea para venerara o para rdcuzara. Entre eos se encuentra Pau Feyerabeud que se opone a a cenca y o demuestra de a sguente manera : " ... as acttudes correntes con respecto a a cenca equvaen a una deooga que desempea un pape seme|ante a que desempeaba a Crstandad en a socedad occdenta hace unos cuantos centos de aos y de a que necestamos berarnos".1 Exste una espece de debates entre os que rechazan y os que veneran a cenca. Entre estos tmos, se encontraban os postvstas gcos, que defenderon a cenca y a dstngueron de dscurso regoso y metafsco. E ob|etvo de stos fue construr una defncn genera de a cenca y de sus mtodos y crteros. Una vez consegudo esto, pretendan desafar a pseudocenca, de a que habaremos ms adeante. Esta defncn genera o concepcn genera trataba de ser unversa y ahstrca. Unversa porque ntentaba apcarse a todas as afrmacones de a cenca por gua y ahstrca porque se apcara tanto a as teoras pasadas como a as presentes y futuras. Estos fueron os rasgos ms sgnfcatvos de postvsmo gco. E postvsmo persste y o podemos aprecar f|ndonos en fsofos de a cenca tan destacados como Imre Lakatos y Kar Popper. Lakatos consderaba que e probema de a fosofa de a cenca era estabecer as condcones unversaes. Actuamente podemos encontrar centfcos que estn de acuerdo con utzar una concepcn unversa de mtodo centfco para as, de esta manera, me|orar y defender a cenca. Chamers consdera que a estratega postvsta est equvocada s o que pretende en readad se defender a cenca. Los postvstas no dstnguen entre normas y mtodo unversa absouto, por un ado, y normas y mtodos contngentes su|etos a cambo, por otro. Por otra parte, s as normas se haan mpctas en as prctcas que tenen xto, no se puede evauar dchas prctcas sn aquea. Por e|empo, s comparamos a fsca arstotca y a fsca gaeana, nos damos cuenta que para argumentar cu de as dos es superor, necestamos aguna norma 9 superor, ya que as normas arstotcas nos evan a adoptar un aposcn a favor de a fsca de Arsttees, mentras que as otras normas van a favor de Gaeo. Esto nos eva a a necesdad de un mtodo unversa. Como dce Chamers, tenemos normas absoutas o tenemos e reatvsmo escptco. Pero esto, en cuaquer caso, es cuestn de gusto. Chamers ntenta encontrar un trmno medo entre e mtodo unversa y e reatvsmo escptco. Prmeramente, hace fata a fnadad de a cenca, que es estabecer teoras y eyes generaes apcabes a mundo. S estabecemos estas teoras y eyes de a manera ms exgente posbe, obtendremos en qu medda son apcabes a mundo y, por tanto, a medda en que son tes. La fnadad de a cenca se evaa segn os dstntos ntereses. Para Chamers, a fsca es una empresa ob|etva y progresva. Su argumentacn se apoya en o que ha ogrado a fsca y cmo o ha consegudo. Todo autntco conocmento se ha de conformar a os mtodos y normas de a fsca. De manera que, hay cuestones que se presentan como centfcas porque se supone que han sdo construdas con mtodos smares a os de sta. Taes cuestones son as que son crtcadas por Chamers y amadas pseudocenca. Chamers tan so evaa as dscpnas con fnadades y mtodos smares a os de a fsca y de|a de ado as dems dscpnas. E ser humano es quen evaa e conocmento y para comprender de qu maneras se puede hacer, se debe anazar os aspectos reevantes de a naturaeza humana, que son : a capacdad que tenen os humanos de razonar y de observar e mundo medante os sentdos. Descartes era partdaro de prmero de os aspectos y, segn , haba que berarse de muchos errores que nos podan confundr y no egar a entender a naturaeza de conocmento y sus mtes. |ohn Locke expca que es necesaro examnar nuestras propas capacdades y ver a qu se puede enfrentar nuestro entendmento. La ms mportante de dchas capacdades es a de observar e mundo medante os sentdos. Tanto as teoras raconastas como as emprstas padecen seros probemas nternos. As o argumenta Chamers : "Los raconastas, que ntentan |ustfcar como verdades de mundo as proposcones a as que egan a travs de a cardad y ntdez de pensamento, se veron de hecho obgados a adoptar una nocn probemtca de autoevdenca. (Merece a pena recordar que a mayor parte de a fsca de Descartes, que ntentaba |ustfcar apeando a su mtodo raconasta, resut ser totamente fasa)." Tambn os emprstas se enfrentaron con sus probemas : a nexacttud y e acance restrngdo de os sentdos. Estos probemas son sufcentes para desacredtar os ntento de basar a teora de a cenca en a naturaeza humana. Sn embargo, no se deben rechazar como concepcones adecuadas de a cenca. Los humanos somos capaces de pensar y sentr. Sn embargo, no se puede |ustfcar a naturaeza de conocmento centfco apeando a a razn, ya que, de esta manera, camba hstrcamente pues e razonamento y a expermentacn mpcados en a cenca evouconan tambn hstrcamente. Agunos fsofos deducen que para comprender a cenca y sus mtodo, debemos centrarnos en a propa cenca y os mtodos que ncorpora. Estos fsofo consderan que a fsca y su hstora ustran a cenca en todo su espendor. De manera que, se ntenta desarroar a teora que ms se asme a a fsca. Pero nos encontramos con un probema : no dsponemos 10 de nnguna teora adecuada a a cenca y sus mtodos que sea compatbe con a hstora y a prctca contempornea de a fsca. Y as o seaa Feyerabeud en su bro "Contra e mtodo". Los sentdos no son un mtodo seguro para dentfcar a cenca, pues os enuncados observaconaes son contrastabes y revsabes y, por o tanto, son modfcabes. Como ben dcen os postvstas, a cenca tene una base observacona, sn embargo, as teoras centfcas no pueden ser verfcadas por esa base. E prncpa rva de postvsmo es a concepcn fasaconsta de a cenca de Popper. Popper dce que as teoras centfcas son susceptbes a ser me|oradas o susttudas. Pero agunos de os crteros fasaconstas tenen probemas seme|antes a os de postvsmo, pues s os apcamos, muchas de nuestras teoras ms admradas dentro de a fsca de|an de quedar cafcadas como centfcas. Popper no cree que hay que descartar as teoras cuando presentan agunos sntomas de dfcutad, pues, segn , s hacemos esto nunca egaremos a descubrr dnde se haa e autntco poder de as teoras. E crtero de demarcacn popperano para dstngur o que es cenca de o que no es, se puede dvdr en dos partes: una gca y otra metodogca. La parte gca reconoce que s una teora ha de efectuar aguna afrmacn sustantva sobre cmo es e mundo, debe haber formas posbes de reconocer que e mundo es dferente a como afrma a teora. En este aspecto se nos muestra una fasabdad, entendda como posbdad de confcto entre as predccones de una teora y agn resutado observabe. E aspecto metodogco est deado para souconar a fasabdad que acaba de aparecer. Tene que ver con e carcter de a estratega adecuada que hay que adoptar ante as fasacones aparentes: hay que someter a crtca as teoras, pero no deben ser modfcadas ntroducendo supuestos ncontrastabes para souconaras porque este es un mtodo acentfco. Pero aparece un probema: s se formua e crtero de demarcacn de Popper o sufcentemente fuerte para que acte, entonces, a fsca no puede ser consderada centfca, porque nuestras ms precadas teoras fscas se enfrentan a probemas que os fscos souconan de a manera que e aspecto metodogco crtca. A estas dfcutades y a as de a estratega postvsta se enfrenta Lakatos con su metodooga de os programas de nvestgacn centfca. Segn Lakatos, un programa es centfco s abre vas de nvestgacn y s dcha nvestgacn conduce a agn xto en forma de predccones nuevas que se confrman. Por o tanto, s exste agn confcto en agn aspecto de una teora, no debe casfcarse como fasacn, sno como anomaa. Pero este programa de nvestgacn tene tambn probemas. Uno de eos es que carece de fuerza normatva porque nunca podr ser rechazada una teora, ya que e xto puede estar sempre muy prxmo. Esto nos demuestra que es un mtodo nefcaz para combatr a pseudocenca. Podemos notar que Lakatos y todos os que sguen estrategas smares suponen que todo conocmento centfco debe compartr os mtodos y normas de a fsca. Se podra entender a fnadad de a cenca como a produccn de conocmento de mundo y, por o tanto, a fnadad de a fsca como a produccn de conocmento de mundo fsco. Cabe dstngur entre dos tpos de fnadades: a de producr conocmento y a de servr os ntereses potcos o econmcos de cases y grupos especfcos. 11 En as cencas fscas se han desarroado tcncas para producr conocmento que afrontan a fnadad de a cenca. Un rasgo mportante de conocmento centfco es a generadad. Hay una certa conexn entre generadad y utdad. Aunque ha aumentado a mportanca de a cenca como medo de ofrecer un contro ampado y me|orado sobre a naturaeza, exste una certa resstenca a aceptar una dentfcacn entre a cenca y su apcacn prctca. La cenca busca entendmento y a me|ora tecnogca es un subproducto de este entendmento ampado. S nos aferramos demasado a a magen de a cenca como bsqueda de generadades tercas, se perden mportantes caracterstcas de a cenca, porque muchos descubrmentos han sdo consegudos de manera expermenta y prctca, y no contrastando teoras. Cabe una dstncn entre cenca matemtca y cenca expermenta (o baconana en e sgo XVII). La cenca matemtca conevaba eyes matemtcas con un eevado grado de generadad, mentras que a cenca baconana mpcaba un saber-cmo prctco, basado en e expermento de ensayo-y-error. Exsten dos razones por as que a exstenca de a cenca baconana no vada e hecho de centrar a atencn en a generadad centfca. La prmera razn responde a a cuestn de cmo se pueden expotar os efectos prctcos fuera de as stuacones en as que han sdo creados. La respuesta requere una comprensn terca adecuada de a stuacn. La segunda razn es que as generazacones tercas centfcas han consttudo e banco prncpa de ataque escptco o reatvsta, ms que su efcaca prctca. S adoptamos como fnadad de a cenca, e estabecmento de generazacones, nos damos cuenta de que exste un probema: cmo estabecer dchas generazacones. Las fosofas de Patn y Arsttees ncuan respuestas a este probema. La soucn de Patn era suponer que nuestras afrmacones so se apcan con certeza a un mundo dea. Pero a postura de Patn no aporta una soucn a probema, ya que buscamos conocmento de mundo rea. Arsttees dstngu entre propedades y comportamento esenca y accdenta. Y tan so es posbe e conocmento de o esenca. Su razonamento ex suppostonne eude a probema. Sn embargo, sgue habendo una dfcutad bsca: e mtodo en que se ega a as expcacones causaes de os hechos. N Arsttees n sus sucesores dsponan de a respuesta a as tcncas que dstnguen o esenca de o accdenta. La experenca tambn es ncapaz de egar hasta as causas necesaras para dstngur o esenca de o accdenta. En a fsca de Gaeo encontramos una nueva soucn a probema de cmo vadar as generazacones centfcas. No se puede verfcar a teora de Gaeo apeando a a expermentacn, pues sus afrmacones no nacan, por o genera, de a experenca. Sus teoras y eyes centfcas descrben as tendencas que tenen os sstemas a comportarse de maneras determnadas. No exste una garanta de que as eyes dentfcadas en a actvdad expermenta contnen apcndose fuera de as stuacones expermentaes. La cenca moderna ha reempazado a fnadad utpca de a certeza por e requsto de desarroo o me|ora contnua. Este desarroo mpca que una buena teora nos dga ago que antes no se saba. 12 Los ndvduos no construmos e conocmento partendo de cero, sno que tenemos muchos mtodos para producro y me|oraro. Lo que debemos hacer es ntentar aadr o me|orar e conocmento dsponbe. Las nuevas afrmacones han de ser |uzgadas por a medda en que suponen una me|ora de o que haba antes. Los requstos de a cenca moderna (desarroo contnuo y novedad cuatatva) son ms exgentes que os de os antguos. Como concusn de a fnadad de a cenca podemos decr que as generazacones centfcas no pueden ser |ustfcadas a pror y que a exgenca de certeza es utpca, mentras que a exgenca de transformar y ampar contnuamente nuestro conocmento no es utpca. La cenca puede ser practcada de una manera que srve, predomnantemente, e nters de produccn de conocmento y no otros ntereses de cases. Los hechos ob|etvos estn para os observadores (por medo de os sentdos), es decr, as experencas perceptvas de os ndvduos no estn ncamente determnadas por os rasgos fscos, sno tambn se ven nfuencadas por as expectatvas y e marco conceptua de observador, ncuyendo a base terca. "Los emprstas suponen que a percepcn humana nos proporcona os hechos ob|etvos sobre e mundo que consttuyen os fundamentos de a cenca. Sn embargo, as percepcones humanas no son ob|etvas. Se ven nfudas y conformadas de una manera mportante por a sub|etvdad de os observadores, su baga|e terco y cutura y sus expectatvas y punto de vsta. Los |ucos sobre o que son os hechos observabes en una stuacn determnada vararn de persona a persona, de cutura a cutura y de escuea terca a escuea terca. Dada esta reatvdad de os hechos observabes, a cenca que se basa en eo es, de modo smar, reatva a as personas, as cuturas o as escueas tercas." Segn Feyerabend, s consderamos a descrpcn que un observador hace de una stuacn, podemos dstngur entre sensacones mpcadas y descrpcn verba de a stuacn, aunque, en a prctca as dos etapas van undas. E proceso ocurre de a sguente manera: "...cuando un observador se enfrenta a una stuacn y a descrbe, conecta automtcamente sensacn y descrpcn, a experenca menta y a descrpcn verba aceptada sobre a base de a sensacn. " E hecho de que a percepcn tene eementos sub|etvos, no ha escapado de os centfcos y se ha creado a necesdad de reempazar a mera observacn por observacones reazadas en crcunstancas normazadas que sguen procedmentos rutnaros. La adecuacn y sgnfcado de os enuncados observaconaes dependen de supuestos tercos de dversos tpos y, por o tanto, son fabes y revsabes. Como seaa Popper, o probemtco de os enuncados observaconaes sobre e mundo es que son susceptbes de resstr dversas pruebas. Lo que nos conduce a a ob|etvdad de os enuncados son os resutados de nuestras prctcas. La aceptabdad de un enuncado observacona no se ha de atrbur a smpe hecho de que os expertos estn de acuerdo, a pesar de que tengan destreza y entrenamento en a observacn, porque o fundamenta es a medda en que e enuncado es capaz de resstr as pruebas ob|etvas y que coneven e uso competente de os sentdos. Gaeo, con su cambo (e teescopo), supuso una transformacn de a base observacona de a astronoma y un cambo en as normas que rgen o que se consdera evdenca apropada en a cenca. La observacones que Gaeo hzo con su teescopo, posterormente pubcadas, ayudaron a a defensa de a teora coperncana. Pero hay que pantearse una cuestn: por qu hay que consderar preferentes os datos de teescopo frente a os 13 de os o|os sn ms? Gaeo no posea nnguna teora de teescopo, pero era ben conocdo e hecho de que certas entes podan aumentar e tamao. Se puede demostrar a veracdad de as observacones teescpcas de os ob|etos terrestres en vrtud de hecho de que se pueden confrontar os datos teescpcos con a observacn de ob|eto vsto sn ayuda. Gaeo era conscente de sus posbes errores en o referente a a observacn de os panetas y as estreas , pues hay una notabe dferenca entre observar ago ya conocdo, a drgrse a ago desconocdo. Segn a concepcn fosfca de a percepcn sensora de os opostores a Gaeo, os sentdos proporconan nformacn fabe sobre e mundo, de manera que podemos farnos de eos en condcones normaes. Por e contraro, agunos pensaban que so a vsn drecta tena e poder de captar a autntca readad. La ntroduccn de teescopo de Gaeo ba, en efecto, en contra de a percepcn sensora nasstda. Gaeo observ os sattes de |pter e de un procedmento ob|etvo para medr a separacn de os sattes con respecto a |pter y esto e permt armar una defensa muy fuerte a favor de a veracdad de as observacones de os sattes medante e teescopo y de as rbtas que es atrbua. Segn a teora coperncana, a dstanca de un paneta a a Terra debe varar durante e trasado de cada uno de eos arededor de So. Pero as dstancas que se observan con e mcroscopo no son as msmas que as que se pueden aprecar sn nnguna ayuda nstrumenta. Ante esta contradccn, Gaeo ape que e o|o ntroduca un obstcuo propo a ver fuentes umnosas dstantes y pequeas. As pues, as observacones efectuadas por Gaeo proporconan una razn para aceptar os datos de teescopo en e terreno astronmco. La expermentacn debe proporconar fundamentos seguros a a cenca. Sn embargo, agunos rasgos de a expermentacn resutan napropados para consttur una base observacona segura. Los resutados expermentaes deben ser apropados y sgnfcatvos y cuando de|en de sero, hay que rechazaros o reempazaros. Los enuncados observaconaes resutan napropados para consttur resutados expermentaes sgnfcatvos para a cenca. Popper eva a cabo a eaboracn de un componente cave de fasaconsmo: a nocn de contendo emprco de una teora. Segn , buscamos en a cenca teoras con ato contendo emprco y eso equvae a optar por teoras fasabes. Popper defne e contendo emprco de una teora como fasadores potencaes, que son os denomnados enuncados observaconaes que chocan con a teora. Los fasadores potencaes de una teora son aqueos resutados expermentaes que s ocurren, contradcen a teora. So es posbe fasar una teora medante a expermentacn controada. Los expermentos que proporconan estos fasadores potencaes de una teora con xto, en vez de ser ncorporados, son rechazados como rreevantes. Segudamente trataremos a defensa de a expermentacn ante e ataque escptco. Los resutados expermentaes dependen de a teora. Pero hay quenes extraen concusones un tanto escptcas, pues concuyen que os resutados expermentaes no pueden consttur a base ob|etva de nuestras teoras porque en s msmos mpcan a teora. No podemos contrastar teoras, pues esto no sera racona. Es necesaro decarar a escptco, que os nformes observaconaes estn formuados en un engua|e que depende de a teora y que a expermentacn no consste en habar de mundo, sno en actuar sobre . Los resutados de estos expermentos estn 14 determnados por e funconamento de mundo en vez de por as opnones tercas de os expermentadores. Exsten agunas dudas escptcas sobre e pape que desempea a expermentacn en a cenca. Los socogos concuyen que "...hay mpcada una crcuardad cuando se consdera que os expermentos proporconan a base contrastadora adecuada de os teoras centfcas." Para acabar con a dscusn de estos probemas de una manera ob|etva, es necesaro empear agunas tctcas "no centfcas" ya que os recursos expermentaes soos no son sufcentes. Segn Cons, para poder consderar un expermento centfco, basta con creer en eo. Sn embargo, Chamers parece no estar de acuerdo con estos socogos porque, segn , sus concusones no estn |ustfcadas n squera por sus propos estudos. S somos ob|etvos, as caracterstcas de os ndvduos (raza, sexo, case) que crean una teora centfca no deben ser tendas en cuenta, pues proceden de nfuenca socaes. Sn embargo, son muchos os socogos que dferen de esta opnn ya que creen que a cenca no es nmune a a expcacn soca. Davd Turnbu o argumenta dcendo que no hay nada pecuar en e conocmento centfco, pues est su|eto a nfu|os y determnantes, como e resto de formas de conocmento. Debemos consderar en qu sentdo se dce que a cenca es susceptbe de expcacn soca. Prmeramente, hemos de dstngur entre os aspectos "cogntvos" de a cenca, y os "no cogntvos". Estos tmos evan mpcada a socooga y poseen un gran domno egtmo, mentras que os aspectos cogntvos son os confctvos, pues surgen dversas opnones a pantearos. La cenca puede estabecer verdades sobre e mundo natura en forma de eyes unversaes de a naturaeza, as cuaes han sdo confrmadas medante enuncados utzados para |uzgar una teora no son unversaes, ya que dependen de contexto y son susceptbes de cambo. "La cuestn gca de que exsten nfntos enuncados unversaes compatbes con un determnado con|unto fnto de enuncados observaconaes eva a os fsofos tradconaes de a cenca a a concusn de que exsten nfntas teoras centfcas compatbes con a evdenca dada." Los socogos de a cenca que queran argumentar que a cenca est, en parte, determnada por a socedad, deben hacer ago ms que combatr fosofas de a cenca extremas. E conocmento centfco tene en sus orgenes una concepcn socogca. Muchos de os conceptos y prctcas empeados en a cenca, tenen sus orgenes en e mundo soca a|eno a a prctca centfca concebda. Hay un debate aberto entre socogos de conocmento centfco y sus oponentes sobre s hay que expcar o no as creencas de os centfcos. Normamente, no tenemos a posbdad de conocer e grado de creenca que e centfco tene sobre a teora que desarroa. As pues, pueden haber centfcos traba|ando en teoras en as que no creen para desacredtaras, y, sn esperaro, contrbur a a demostracn de dcha teora. Estas creencas sern raconaes s se forman a partr de buenas razones, e rraconaes s son producdas por causas pscogcas y socogcas. Karn Knorr-Cetna nsste en que resuta nadecuado consderar e desarroo de a cenca basndose en as creencas de os centfcos. Las expcacones socogcas de contendo cogntvo de a cenca so resuta apropado expcaras en e caso en que a cenca se haya equvocado. Sn embargo, s a cenca ha resutado fructfera, tan so hace fata recurrr a una expcacn racona para expcar su progreso. Esto es debdo a que as 15 expcacones socogcas recurren a nfuencas externas. Sn embargo, Chamers no comparte esta msma opnn. Segn Hamyn, os modos en que podemos percbr ago se pueden dvdr en: modos adecuados y modos errneos. La manera adecuada de percbr ago no necesta nnguna case de expcacn porque percbr de forma correcta es su propa expcacn. De esta manera o expca Chamers: "Es perfectamente egtmo preguntar cmo es que a percepcn humana funcona de a forma en que o hace, tanto cuando funcona correctamente como cuando nos engaa. Sn embargo, no resuta dfc modfcar a postura de Hamyn de manera que conserve a asmetra, pero evtando a afrmacn de que percbr de forma correcta es, de agn modo, su propa expcacn. En e contexto en que e mecansmo de percepcn se da por sentado, no es necesaro nvocar nnguna expcacn especa de por qu a gente ve o que ve. En ese contexto, s Macbeth afrma que ve una gada ante s, no se pde una expcacn cuando est a daga presente, mentras que se pde una expcacn `externa', quz acudendo a estado pscogco de Macbeth, s no hay nnguna daga." A contnuacn, se pantean dos estudos socogcos. En e prmero, Mackenze defende que hay una reacn entre a cenca y e contexto en e que se desarroa. Exsten dos versones: a db y a fuerte. Segn a db, os nfu|os socaes pueden dstorsonar a cenca ae|ndoa de camno correcto y como resutado se obtene a maa cenca. La versn fuerte defende que dchos nfu|os socaes pueden afectar a contendo de a buena cenca. Segn expca Mackenze, a prncpos de sgo XX, en Gran Bretaa, se dstngua entre os que traba|aban manuamente y os que su traba|o mpcaba una actvdad menta competente. Estos eran os denomnados case meda profesona. La eugenesa fue una teora soca que se desarro con e cambo de sgo y que serva a os ntereses de a case profesona. "Segn esa teora soca, e `mrto cvco', que se dentfcaba con `capacdad menta', era una caracterstca natura, f|ada, egado de cada ndvduo humano. So aqueos que posean un eevado grado de esta caracterstca natura podan soportar as exgencas de una preparacn profesona. De este modo, se podan consderar que a case profesona era totamente superor, no so a a case traba|adora, que se poda percbr como ta de forma natura y apropada debdo a a fata de capacdad menta de sus membros, sno tambn a a case arstocrtca y a os comercantes, ya que a adquscn de rqueza o a herenca de na|e arstocrtco no consttuan una garanta de capacdad menta. " Se dse un programa soca en e que se desaentaba a os pobres, crmnaes y retrasados mentaes para mpedr e matrmono y, a msmo tempo, se fomentaba a natadad entre a case profesona medante subvencones famares. De esta manera, se consgu acentuar e poder de os profesonaes. E segundo estudo socogco pertenece a Gdeon Freudentha. Hzo una expcacn soca de agunos aspectos de a fsca de Newton. Traza e modo precso en que as reacones socaes entran en e contendo msmo de a fsca de Newton. Pretende demostrar que agunos supuestos mportantes presentes en os Prncpa, tenen su orgen en as reacones socaes. E sguente es e camno que Freudentha sgue desde as reacones socaes hasta e contendo de a cenca de Newton. E ob|etvo de Freudentha es a expcacn de agunos de os prncpos de Newton, que resutan probemtcos. En o que se refere a a concepcn de Newton de espaco absouto, Freudentha argumenta que e hecho de que 16 Newton nunca expctase todos os componentes de su afrmacn es devdo a que os consderaba evdentes, es decr, asum sus argumentacones y una vez asumdas, adqueren sentdo. E argumenta de Newton pretenda estabecer a concepcn de bertad como propedad esenca de os ndvduos y a pasvdad como propedad esenca de a matera. Las afrmacones de conocmento y a evdenca que se produce son productos socaes y os conforman parte de a cenca. La concepcn de cambo de teoras de Chamers es a sguente. Cuando dos teoras se desafan entre eas, a teora que proporcone ms oportundades de desarroo ser a que forezca, mentras que a otra quedar parazada. De forma genera, se debe expcar por qu una teora supanta a otra rva en trmnos raconaes de os centfcos. Una teora prospera cuando se aprovechan as oportundades ob|etvas que ofrece a nvestgacn. La potca y os ntereses socaes estn tambn mpcados en a prctca centfca. Sn embargo, "E mero hecho de que no se pueda separar a prctca centfca de otras prctcas que satsfacen otros ntereses no mpca por s msmo que se subverta a fnadad de a cenca." A todos nos gustara que as cosas fueran de otra manera y que a cenca se pudera desarroar en dreccones ms en consonanca con os ntereses y necesdades de a gente comn. "Aunque es mportante reconocer que e conocmento centfco consttuye una poderosa ayuda para nuestras ntervencones tecnogcas, ngeneres y medoambentaes en e mundo, y para que entendamos sus posbes efectos, reconocer as mtacones de a cenca en este sentdo es un correctvo necesaro para as mstfcacones y exageracones que acompaan de forma tpca as afrmacones de os tecncratas." Como tma observacn, Chamers seaa a necesdad de captar as mtacones y e acance de conocmento centfco. Matei Doga! # Ro'e(t -a1(e2La di$&si*! de o!eptos/ Numerosos especastas han denuncado a dfusn conceptua y a posema de trmnos empeados en dversas dscpnas, probema semntco que orgna e paso de os conceptos de una dscpna a otra. Los conceptos tomados en prstamo deben ser adaptados a contexto de a nueva dscpna, porque un concepto no es so una paabra, sno tambn una nocn o dea. Segn un estudo recente de ms de 400 conceptos empeados en as cencas socaes, entre eos hay pocos neoogsmos, hecho que se expca porque a mayora son conceptos tomados en prstamo en ugar de haber sdo creados ex profeso. Podemos pasar por ato a etmooga de os conceptos para recacar cmo os prstamos fertzan a magnacn: a paabra ro procede de teatro, pro Max Weber e do un sgnfcado socogco y, de a socooga, e concepto se dfund por doquer. La paabra revoucn fue empeada en astronoma en 1390, antes de Coprnco, pero fue apcada por prmera vez a a potca en 1600 y despus por Lus XIV. Los hstoradores a adoptaron y os socogos a artcuaron antes de regaara a anss potco. E patrmono de cada cenca soca est repeto de conceptos tomados en prstamo, que son hbrdos en e sentdo de que fueron deados en una dscpna y repantados maosamente en otra. A partr de a Internatona Encycopaeda of the Soca Scences y os ndces anatcos de agunos bros mportantes, he compado un nventaro de mas de 200 conceptos 17 "mportados" a as cencas potcas, muchos de os cuaes han cambado de sentdo semntco en e curso de su adopcn y adaptacn. Muchos conceptos tenen orgenes mtpes. E autortarsmo posee dos races, una pscogca y otra deogca. A menudo se o confunde por neggenca con e despotsmo, a autocraca, e absoutsmo, a dctadura, etc. La autordad ha sdo anazada desde dstntas perspectvas dscpnaras por Manowsk, Weber, Parsons, Lasswe, Kapan, B. de |ouvene y C.|. Fredrch, entre otros. E concepto de cutura (cvca, potca, nacona) tene muchas varantes -p.e|., a convergenca cutura, a confguracn cutura, a evoucn cutura, a ntegracn cutura, e desfase cutura, e paraesmo cutura, e purasmo cutura, a reatvdad cutura, e sstema cutura, a cutura postmaterasta. Max Weber y Kar Marx, ambos estudosos hbrdos, fueron os ms profcos generadores de conceptos, a os que so podemos comparar a fgura de Arsttees. Amond y Parsons tambn engendraron una cantdad mpresonante de conceptos. A menudo, os conceptos son semas de teoras: a estructura engendra e estructurasmo, e sstema se converte en a sstmca, e capta genera e captasmo, etc. 9limo+s:#;0idalgo2 la i!e"plia'le soiedad2 La epstemooga en su propsto de unfcar os dferentes conocmentos "Teora de conocmento" se ve en a tarea de concretar as condcones de produccn y vadacn de conocmento centfco y de as teoras centfcas. As Gregoro Kmovsky manfesta que as cencas socaes requeren de teoras centfcas, como arma ndspensabe para fundar su accn practca y desarroar tcncas extosas. Se exponen tres enfoques en a epstemooga de as cencas socaes; e enfoque naturasta que se asoca a una madurez de as dscpnas socaes y a un acercamento a estndares centfcos (bsqueda de reguardades, de patrones subyacentes, conexones causaes de os hechos socaes). "Una base posbe de generazacn y comparacn transcutura." E enfoque nterpretatvo, se apoya en que captar a motvacn es entender por qu os agentes actan como o hacen, y esto se atrbuye a a "sgnfcacn y a gramtca de as reacones socaes." Por tmo a escuea crtca, se basa en entender cmo se reacona a nvestgacn que se est evando a cabo con e estado potco de a socedad en ese momento y con a estructura soca domnante. A o argo de La nexpcabe socedad, Gregoro Kmovsky tene e ob|etvo de examnar a posbdad de apcar a as cencas socaes os mtodos centfcos correntes que prevaecen en as cencas naturaes por medo de un mtodo centfco en e sentdo ortodoxo combnado en e seno de as humandades. A contnuacn os prncpaes mtodos en os que focaza Kmovsky su proposcn. E modeo nomogco deductvo, tene a fnadad de dar un porque, proporconar a razn de ago que ncamente resuta nntegbe, a travs de un razonamento deductvo entre cuyas premsas aparecen, de manera esenca, enuncados con forma de ey. Esta presenta a sguente estructura: "a expcacn de un enuncado E que expresa una ey genera o un hecho partcuar, a que denomnaremos expanandum, es un 18 razonamento deductvo con premsas (eyes y premsas-datos) cuya concusn es precsamente E." Sendo as e modeo nomogco deductvo, se requere de dos premsas y una concusn. Las premsas "expanans" son de dos cases: premsas- datos que descrben hechos partcuarzados, y premsas-eyes que son enuncados generaes que se extraen de a teora. Y a concusn "expandum" descrbe aqueo que se quere expcar, ahora ben expcar una ey es, entonces, coocara en e marco de una teora. Mas se acara que a expcacn de eyes es sempre provsora, una teora no es ago namovbe, sno un cuerpo de hptess que se consdera vdo hasta que ocurre un accdente amado refutacn. De este modeo se despegan tres submodeos; a expcacn potenca, a expcacn causa, y a expcacn hpottca deductva, de donde es a utma a que cobra mayor mportanca a reaconarse con e sguente mtodo centfco: "E mtodo hpottco deductvo." E mtodo hpottco deductvo, empea hptess fundamentaes a partr de as cuaes, por deduccn, ega a enuncados acerca de datos de a base emprca. E mtodo se apoya en una asmetra ntrnseca entre a refutacn y a corroboracn de una teora. E progreso de conocmento consstra en que os modeos se haran progresvamente ms adecuados y afnados, habra progreso en este sentdo negatvo, por emnacn de errores. Este mtodo funcona a partr de a formuacn de una "hptess nca" a cua da orgen a "hptess dervadas" que por deduccn conducen a consecuencas observaconaes. Y que en tma estanca pasan por una contrastacn que dependendo de a observacn que se e empee eve a refutara o corroborara. En este mtodo se dstnguen tres nvees de enuncados: 1) prmer nve, proposcones bscas; observaconaes, 2) segundo nve, proposcones generaes; generazacones emprcas, 3) tercer nve, hptess o eyes de carcter terco, que aude a as dscusones en torno a os trmnos tercos. Una prmera dscusn, sobre cuando es egtmo usar trmnos tercos desde a perspectva emprsta radca y operaconasmo, donde ambas concden que "es cto empear trmnos tercos soo cuando estos se pueden defnr expctamente o de manera textua a partr de trmnos emprcos. Esto quere decr que no podemos apear a eos s a ntroducros no podemos defnros a travs de trmnos emprcos con a nca dferenca que desde a perspectva operaconasta agrega que tambn pueda defnrsee operaconamente, a partr de trmnos emprcos. Y a segunda sobre a sgnfcacn de os trmnos tercos desde a perspectva nstrumentasta y reasta. Para a prmera os trmnos tercos no tenen sgnfcados, carecen de vaor, es vaco y acomodatco, acomodatco en a medda que hacen de puente entre observacones y observacones, generando una rega de correspondenca, a cua estabecer nuevos vncuos con a base emprca. En cambo para e reasmo os trmnos tercos deben ser tomados seramente, aunque o que se nombre sean entdades no observabes, a o que surge una ncongruenca, "como se puede ser reasta y creer que se est habando de entdades s, fnamente, estas pueden no exstr." Ante a cua recurre a Chares Morrs; "La presenca de un sgno no asegura que o representados por e sgno exsta. E desgnado se refere a un ob|eto posbe, pero e hecho de que se sepa cu es e desgnado no mpca que exsta ta ob|eto." A o que concuye Kmovsky que esta dscusn es meramente fosfca. Fnamente Gregoro Kmovsky responde a a sgnfcacn de os trmnos tercos de a sguente manera: Las hptess proporconan as condcones 19 y reacones que as entdades deben tener para que se convertan en desgnados, gracas a eas comprendemos qu naturaeza debe tener una entdad para poder ser e desgnado. "Los trmnos tercos sgnfcan os que as hptess y as teoras dcen que son." Ca(los Sa'i!o Segn e autor, e p(oeso de i!+estigai*! en a vda rea es contnuo y a veces desorganzado, pero que se pueden dstngur en e msmo cuatro grandes fases o momentos, que muestran as sucesones o accones que va desarroando e nvestgador y son: Prmer momento o E momento gco: Es e momento en e cua e nvestgador ordena y sstematza sus preguntas, organza y eabora os conocmentos que se tenen de probema, pantea a teora nca o modeo terco; Segundo momento: Es e mtodo gco, en esta fase e nvestgador debe formuar un modeo operatvo que e facte a expresn de su ob|eto, as como eaborar sstemas de comprobacn o ms confabe posbe. Tercer momento tcnco: Este momento est muy vncuado a metodogco, pero se refere mas a os procedmentos o mecansmos utzados para recoectar datos, nformacones sobre a temtca ob|eto de estudo. Cuarto momento terco o de Sntess: Es a fase en a cua en os datos ya obtendos, se efecta una nueva formuacn terca, se vueve de os hechos a a teora, de ob|eto a su|eto. Las etapas de proceso de conocmento son expresadas con dferentes esq uemas por dversos autores, varando en a cantdad de pasos aunque guarden certa seme|anza en a secuenca genera. U! modelo del p(oeso de i!+estigai*!, seaado por e nvestgador Caros Sabno, es e que enumeramos a contnuacn: 1ra. Etapa: E rea temtca se refere a a seeccn de un campo de traba|o. 2da. Etapa: Se refere a a formuacn o panteamento de probema y que es a fundamenta en todo e proceso de nvestgacn, dferencndose de a revsn bbogrfca y de a recopacn de nformacn. 3ra. Etapa: De mtacn de a nvestgacn, que consste en a tarea de f|ar os ob|etvos especfcos para e traba|o y os fnes posbes a acanzar. 4ta. Etapa: E Marco Terco, es un marco conceptua que va gado a panteamento de probema, ya que requere conocmento de tema a tratar. 5ta. Etapa: Dseo concreto, que srve de funcn compementara a marco terco e ndca a forma en que e probema debe ser verfcado. 6ta. y 7ma. Etapa: Son a contnuacn operatva de marco terco y de dseo. La operaconazacn u obtencn de ndcadores tene por ob|eto a bsqueda de eementos concretos, emprcos que facten e traducr y medr en a prctca as varabes que se han defndo tercamente. Las tcncas de recopacn de datos son a mpementacn de dseo seecconado. Los eementos antes ndcados se sntetzan en os nstrumentos de recoeccn de datos (cuestonaro, observacones, etc.) que tenen una forma y contendo. E procesamento de datos reaza a casfcacn y ordenacn de os datos anterores y por tmo es necesaro anazar crtcamente as 20 nformacones, sstematzaras y sntetzaras para as egar a concusones generaes con os datos obtendos. M.todos # T.!ias de i!+estigai*! pa(a las Cie!ias Soiales <(io!es G&ille(mo El p(oeso de i!+estigai*! Toda nvestgacn es un proceso de creacn de conocmento sobre a estructura, e funconamento o e cambo de una zona de a readad. Pasos: a) La preparacn de proyecto de nvestgacn b) La e|ecucn de a nvestgacn EL PROYECTO DE INVESTIGACION La prctca de a nvestgacn requere de a posesn de un apital i!telet&al de base que se va ncrementado y actuazando con a repetcn de esa prctca. Ta capta est consttudo por e conocmento de traba|os anterores hechos por otros nvestgadores, de teoras que caen dentro de campo de nters de nvestgador, por e conocmento que proporcona a practca profesona, a prctca docente, y fnamente, por a experenca soca en su con|unto. Los pasos para preparar un proyecto de nvestgacn son: 1. Paneamento de probema de nvestgacn 2. Eaboracn de un marco conceptua o marco terco 3. Formuacn de os ob|etvos de a nvestgacn 4. Fnadades de a nvestgacn 5. Determnacn de dseo metodogco 6. Cronograma de traba|o 7. Presupuesto Elei*! de &! 5(ea tem5tia # $o(m&lai*! del p(o'lema de i!+estigai*! La eeccn de rea temtca es a prmera decsn que debe hacer e nvestgador. Luego debe pantear un "probema de nvestgacn" ya que no hay nvestgacn son probema. Una nvestgacn es reevante o mportante en a medda que o sea e probema panteado. No exsten procedmentos o mtodos para formuar probemas, pero exsten dversas fuentes que pueden evar a pantearse preguntas reevantes. Las prncpaes fuentes son: a) Lteratura especazada b) Teoras exstentes c) La readad soca d) La experenca de nvestgadores de mayor experenca -la!teamie!to del p(o'lema de i!+estigai*! omo p(eg&!tas E probema de nvestgacn se expresa en a forma de una o varas preguntas y as o expresa en e nforme en e cua dar cuenta de os resutados de su traba|o. -la!teamie!to del p(o'lema omo o'=eto de i!+estigai*! E probema, que se basa en preguntas o nterrogantes que e nvestgador se hace de rea temtca eegda, se expresa en una proposcn decaratva. 21 -la!teamie!to del p(o'lema omo 1ip*tesis E probema de esta nvestgacn consste en someter a verfcacn emprca a hptess. -la!teamie!to del p(o'lema omo p(op*sito # demost(ai*! De manera frecuente en os nformes de nvestgacn e probema se expresa como a fnadad o a demostracn buscada por e nvestgador. Ma(o o!ept&al de la i!+estigai*! Comenza a eaborarse en a mente de nvestgador cuando se hace as prmeras preguntas y, de manera ms competa, cuando revsa a teratura pertnente a rea temtca dentro de a cua se ubcan sus nquetudes nteectuaes. O'=eti+os de la i!+estigai*! En genera son: a) Descrbr b) Casfcar c) Reaconar d) Expcar )&sti$iai*! de la i!+estigai*! Consste en ndcar cu ser a utdad que se pretende dar a os resutados obtendos. Es decr: "para que estudar e probema?" Metodologa o dise>o metodol*gio Segn sea e tpo de probema que se desea estudar se deber, eegr e dseo bsco de a nvestgacn consttudo por un dseo expermenta propamente, un dseo cuasexpermenta o un dseo no-expermenta Cuaquera sea e dseo, se debern caracterzar as sguentes componentes: a) Pobacn y ugar en e cua se reazar e traba|o. b) Tpo y tamao de a muestra a utzar, s procede. c) Descrpcn de os nstrumentos que se utzarn para a recoeccn de a nformacn d) Descrpcn de as tcncas que se utzarn en e anss de os datos
E|ECUCION DE LA INVESTIGACION Aprobado a e|ecucn de proyecto se reazar: 1. Preparacn de marco pobacona 2. Seeccn de a muestra 3. Eaboracn de os nstrumentos 4. Prueba de os nstrumentos y modfcacones 5. Seeccn y capactacn de os entrevstadores o de quenes recogern a nformacn 6. Ordenamento de a nformacn recogda y sstematzacn 7. Eaboracn de pan de anss basado en e probema y en os ob|etvos de a nvestgacn 8. E|ecucn de pan de anss 9. Redaccn de prmer nforme de nvestgacn INFORME FINAL Contene generamente as sguentes seccones: 22 1. Introduccn. Anunca e tema de a nvestgacn y as partes y contendos que contene e nforme. 2. Defncn de ob|eto de nvestgacn 3. Stuacn de ob|eto en otras nvestgacones. Revsn bbogrfca. 4. Defncn de conceptos. 5. Dseo metodogco. 6. Anss, resutados y expcacones o nterpretacones 7. Concusones: 8. Referencas bbogrfcas 9. Anexos TIPOS DE INVESTIGACION Se pueden dvdr en: nvestgacones emprcas y tercas Otro tpo de dvsn consste en separar as nvestgacones se buscan por e vaor de conocmento de as reazadas con propstos prctcos, es decr: puras o apcadas. Desde e punto de vsta de nve de conocmento que se desea obtener en: descrptvas o expcatvas. Segn as caracterstcas de a estratega utzada, se tene: nvestgacones expermentaes, cuasexpermentaes y no expermentaes. Segn e espaco donde se reace: de campo o de aboratoro F&!io!es de la i!+estigai*! soial Sus funcones ms especfcas son: descrbr, casfcar y expcar. LA DESCRIPCION Nnguna forma de descrpcn agota todos os aspectos que forman e ob|eto de nvestgacn. E probema centra consste en estabecer crteros para seecconar os eementos que sern descrtos y recoger a nformacn pertnente para, efectuar su sstematzacn y presentacn Es posbe dstngur os sguentes tpos de anss descrptvos: 1. Caracterzacn goba de ob|eto de estudo 2. Determnacn de os ob|etos socaes que tenen certas caracterstcas 3. Descrpcn de contexto en e cua se presenta certo fenmeno 4. Descrpcn de a magntud de fenmeno 5. Descrpcn de as propedades que tene e ob|eto de estudo 6. Descrpcn de as dferencas que hay, o se presentan, entre dos o ms subgrupos de a pobacn que es ob|eto de estudo 7. Descrpcn de as partes, categoras o cases que componen e ob|eto de estudo 8. Descrpcn de desarroo o a evoucn de ob|eto de estudo 9. Descrpcn de as reacones de ob|eto de estudo con otros ob|etos LA CLASIFICACION Casfcar es categorzar. La casfcacn puede hacerse con base en uno o ms crteros o caracterstcas que posean os ob|etos socaes. Una forma especa de casfcacn est consttuda por as tpoogas, es decr, os sstemas de categoras denomnados tpos, os cuaes son defndos por dversas caracterstcas o crteros que se consderan esencaes 23 LA EXPLICACION La expcacn en as cencas socaes se trata de acuerdo con a naturaeza de os ob|etos de estudo, de concar dos enfoques temporaes dferentes: por un ado, una expcacn dia(*!ia, que consste en a bsqueda de factores antecedentes, hstrcos o gentcos y por otro, una expcacn si!(*!ia, a cua no contene referencas temporaes o de factores sucesvos, aun cuando se pueda reconocer que os eementos de esquema expcatvo tenen una dmensn o un orgen hstrco. Dentro de enfoque sncrnco se dstnguen: 1. Expcacn funconasta: consste en determnar su funcn dentro de sstema soca entendda dcha funcn como a contrbucn que hace a su mantenmento. 2. Expcacn por eyes: consste en ubcaro dentro de un sstema deductvo en e cua dcho suceso se derva gcamente de un con|unto de proposcones generaes y de datos no contendos en . 3. La expcacn casua: Exste un gran debate en este tema. 0ip*tesis Las hptess son propuestas de soucn a determnados probemas o preguntas de nvestgacn. CLASIFICACION DE LA HIPOTESIS Se pueden casfcar segn dversos crteros en: Hptess descrptvas de as cuasaes: son suposcones referdas a a exstenca, a estructura, e funconamento, as reacones y os cambos de certo fenmeno Hptess snguares de as unversaes: se basa en as extensones de as hptess, ya que pueden referrse a un nco su|eto penamente dentfcado o ben a todos o so a agunos membros de un coectvo. FUENTES PARA LA FORMULACION DE HIPOTESIS Pueden ser: Las hptess formuadas por anaoga Las hptess nductvas Las hptess ntutvas Las hptess deductvas Las hptess formuadas por construccn HIPOTESIS Y TIPO DE RELACIONES Es mportante, para propstos de a expcacn o de a nterpretacn de taes reacones, dstngur entre eas os sguentes tpos de reacones prncpaes: a) Reacones smtrcas: en este tpo de reacones no es posbe seaar cu de as varabes mpcadas es a responsabe de a covaranza de a otra b) Reacones recprocas: tampoco es posbe dstngur cu de as dos varabes acta como varabe ndependente o como casua. Pero aqu s nos encontramos con una stuacn causa c) Reacones asmtrcas: aqu podemos seaar a una varabe como ndependente y a otro como dependente Co!eptos # +a(ia'les Una varabe es una propedad, una caracterstca o un atrbuto que puede presentarse en certos su|etos en grados o modadades dferentes. 24 Las varabes son conceptos casfcatoros que permten ubcar a os ndvduos en categoras o cases y son susceptbes de dentfcacn y medcn TIPOS DE VARIABLES Va(ia'les i!di+id&ales: que caracterzan a ndvduos: Varabes absoutas: son propedades que caracterzan a ndvduo sn que haya necesdad de hacer referenca a aguna propedad de coectvo Varabes reaconaes: se obtenen de nformacones reatvas a reacones sustancaes que se dan entre as personas de un grupo. Varabes comparatvas: son propedades que caracterzan a as personas con referenca a un certo vaes que se estabece en e grupo Varabes contextuaes: son propedades de un coectvo que se usan para caracterzar a as personas. Va(ia'les oleti+as: se referen a as propedades de coectvos o grupos Varabes anatcas: son propedades que se obtenen a reazar aguna operacn matemtca o estadstca sobre as caracterstcas que se presentan en todas y cada una de as undades que componen e grupo o coectvo Varabes estructuraes: se obtenen a reazar operacones con os datos obtendos entre os membros de un coectvo, que expresan nteraccones o reacones socaes con eos. Varabes gobaes: son propedades que caracterzan a coectvo son que se haga referenca a propedades ndvduaes de os membros. Va(ia'les i!depe!die!tes # depe!die!tes Se desgna con e nombre de varabe ndependente a a causa rea o supuesta de un fenmeno y con e de varabe dependente a fenmeno consecuente. NIVELES DE MEDICION DE LAS VARIABLES Segn e nmero y tpo de operacones matemtcas posbes de reazar con os nmeros asgnados a un con|unto de ob|etos, con base en a varabe que se desea medr se pueden dstngur os sguentes nvees: a) Escaa nomna: en esta escaa os nmeros o smboos asgnados so permten casfcar os ob|etos b) Escaa ordna: en esta escaa os nmeros asgnados so ndcan un orden o rango entre os ob|etos c) Escaa nterva: posee as caracterstcas de as dos escaas anterores pero, adems, as dstancas numrcamente guaes en a escaa representan guaes dstancas entre os ob|etos, segn a propedad medda. d) Escaa de razn: consttuye e nve ms ato de medcn. Adems de poseer todas as propedades de as anterores posee un punto cero verdadero como orgen, o cua quere decr que s un ob|eto tene e vaor cero, ese ob|eto no posee a propedad que se est mdendo. A!de( Egg 6t.!ias de la i!+estigai*! soial7 MUESTREO2 Para reazar un t (traba|o de nvestgacn) no hay que estudar a totadad de a pobacn, basta eegr una m&est(a representat va; este es un aspecto aux ar de t que se ama mtodo o tcnca de m&est(eo. E va or de as conc us ones depende de a representatvdad de a muestra. U!i dad de l a m&est(a2 est5 o!sti t&i da po( &!o o +a(i o s de l os el eme!tos de l a po'l ai *! e! l as %&e se 25 s&'di +i de l a 'ase de l a m&est(a # %&e se delimita! de ma!e(a p(eisa/ -&ede se( simple o oleti+a4 1om'(e o g(&po3/ <ase de l m&est(a2 Es e con|unto de undades ndvduazadas que forman un unverso o pobacn. Ha veces hay que eegra (1 de cada 10 personas). U!i+e(so, po'lai*! o oleti+o2 Totadad de con|unto de eementos, que se desea nvestgar y de a cua se estudar una fraccn. Leyes en as que se basa e muestreo: a ey de os grandes n y e c cu o de probabdades. C&alidades de &!a '&e!a m&est(a2 Ser representatva de unverso, que su tamao sea estadstcamente proporconado a a magntud de unverso y que e error muestra se mantenga dentro de os mtes adoptados como permtdos. Tipos de m&est(as # p(oedimie!tos de selei*!2? A eat or as , pr obab st ca o a azar ( s mp e, est r at f cado, de r eas o de superfce, sucesvas, por etapas, de varos grados y a partr de stas);*no aeatoras o emprcas (ntencona u opntco, por cuotas o proporconaes, razonadas o ntenconadas). ***muestreo errtco: o crcunstanca o sn norma, porque smpemente se toman os casos que se tenen a mano o que se seecconan arbtraramente. LA O<SERVACIN La o'se(+ai*! omo t.!ia de i!+estigai*! soial/ Di$e(e!tes ala!es de &so del t.(mi!o2 Segn Duverger e esquema de casfcacn sera: *observacn documenta: anss de documento y de contendo;*observacn drecta extensva: encuesta por sondeos; *observac n d recta ntens va: entrev stas, test y med c n y ob servac n partcpante. O'se(+ai*! Es a bsqueda deberada, evada con cudado y premedtacn, en contraste con as percepc ones casua es y pas vas de a v da cot d ana (Kapan). Se nt ent an capt ar t odos aque os aspect os ms s gn f cat vos de car a a fenmeno. Se a(ate(i@a porque se basa en o perc b do por os prop os sent dos de nvest g a d o r , d e f e n me n o s e x s t e n t e n a t u r a me n t e o p r o d u c d o s espontneamente, ser un examen de a readad y con fnes centfcos. Eleme!tos En cuanto tcnca: e su|eto (observador y o que se observa), os medos (sentdos), os nstrumentos (medos de apoyo) y e marco terco. No(mas # (ea&dos pa(a (eali@a(la Debe ser utzada con un ob|etvo ben determnado, con un marco terco expctado, con una sta de gua o contro, con determnacn de os nstrumentos y como resover probemas y reazar e t r aba| o de maner a r esponsab e y s st emt ca. Y compr ens n s mpt ca, ncorporarse sn amar a atencn, buscar personas caves, expcacn de as tareas que se van a reazar, utzar ndcos y percepcones, poner por escrto o antes posbe y asegurar os medos de contro. 26 Modalidades de la o'se(+ai*!2? Segn os medos utzados: estructurada y no estructurada;*segn e pape y modo de part c pac n de observador: part c pante y no partc.; *segn e n de observadores: ndvdua o en equpo;*segn e ugar donde se reaza: traba|o de campo o aboratoro. LA RECO-ILACIN DOCUMENTAL Fnadad de obtener nformacn de documentos escrtos y no escrtos. Ardua y abor os a t ar e a s no s e ha s e e c c onado deb dame nt e. L a r e c o p ac n documenta es necesara para evtar e redescubrmento de o ya encontrado, sugerr prob. e H, orentar haca otras fuentes de nformacn. Di$e(e!tes lases de do&me!tos2 a. Escr tos: son de muy var ada ndo e, desde fuentes h str cas has ta perdcos. Incuye as fuentes hstrcas (nstrumentos, escrtos, restos y testmonos drectos de tempos pasados); nformes y estudos (son otras nvestgacones); memoras y anuaros (dferentes nsttucones ofcaes y pr v a das , s r v en pa r a t , o m s mo os bo e t ne s , Who s Who) ; documentos ofcaes (BO), archvos ofcaes y prvados; documentos personaes y prensa. b. Documentos estadstcos o numrcos: Censos. c. Documentos cartogrfcos: vara segn e tpo de t. d. Document os de magen y son do: *Document ac n conogr f ca: fotografa, pntura, escutura, monumentos, grabados y *Fotografa y cne y *documentacn ora y fontca. e. Documentos ob|etos : corresponde a as reazacones tcncas y artstcas. Duverger os casfca segn su uso (domstco, dversn, defensa) y e tpo de anss a os que pueden ser sometdos ( matera, tecnogco y smbco). F&e!tes p(ima(ias # se&!da(ias : as 1 dan datos de 1 mano; as otras es cuando se recurre a datos ya pubcados o que sn haber sdo pubcados, fueron recopados por otro. E"ame! (tio de las $&e!tes do&me!tales2 a&te!tiidad, +alide@ # sig!i$iai*! No basta reunros, es necesaro |uzgaros. La utdad de examen crtco de as fuentes es ndspensabe. Cuando se trata de as fuentes estadstcas o encuestas, a n t e r p r e t a c n a d e c u a d a d e o s r e s u t a d o s r e q u e r e a me n u d o u n conocmento de as crcunstancas que rodean os hechos anotados : cmo se defn a undad?, que procedmento se us?, era representatva a muestra?.En e caso de os document os escr t os hay que exam nar o en cuant o a a autent c dad y en cuanto a conten do en s m smo: es autnt co? Ha s do aterado? Oue competenca tena e autor? Oue facn potca tena? LA ENTREVISTA Consste en una conversacn entre dos personas que daogan con arrego acertos esquemas o pautas acerca de un probema. Como tcnca de recopacn va desde a nterrogacn estandarzada a a conversacn bre. Sus funcones: obtener nformacn de ndvduos o grupos, factar nformacn, nfur sobre certos aspectos de a conducta. 27 Pr epar ac n de a ent r ev st a: pr esent ac n de encuest ador , concer t ar a entrevsta por antcpado, conocmento prevo de campo, contacto prevo con deres, se ecc n de ugar para ce ebrar a entrev sta, aspecto persona de encuestador, y preparacn especfca. Prncpos drectvos de a entrevsta:*e contacto n c a es mportante, estab ecer una atms fera agradab e y de confanza.*cmo formuar as preguntas: usar e cuestonaro de manera nforma (no debe parecerse a un examen , no "eer", n "nterrogar", as preguntas deben ser formu adas exactamente como estn redactadas en e cuest onar o y en e msmo orden, dar a a persona entrevstada e tempo sufcente para pensar en sus respuestas, no dar por respond da una pregunta, con respuestas que se der van de otras, es conven ente ut zar frases de trans c n, de be de| arse c o ns t anc a es c r t a de os c a mb os nt r od uc dos ev ent ua ment e en e cuest onar o, han de hacerse breves comentar os que ayuden a mantener a comuncacn. Lmtacones: de a expresn verba, otorgar gua vadez a todas as respuestas con prescndenca de quen responde, posbdad de dvorco entre o que se d ce y hace, carcter estt co de a rea dad que capta a entrev sta, fa ta de secreto en as respuestas. CUESTIONARIO ENVIADO -OR CORREO Di$e(e!ia e!t(e &estio!a(io # e!t(e+ista omo modalidad es del m.todo de e!&esta2 Una es ora y con e!t(e+istado(, e otro es escrto y sn e!t(e+istado(. Pr ecauc ones: se env an en con| unt o , en un apso br eve, no env ar o en festvdades, hacer egar una nota sobre su devoucn y reenvo. Tambn para grupos o de redaccn coectva os su|etos deben estar reundos en un ugar a una msma hora. Cuando utzaro: segn e tpo de nformacn ( no para mucho y profundo), tpo de contestante (ee y escrbe), accesbdad, precsn de as H. Tene venta|as: poco costo, abarca una mayor rea, menos gasto de persona y tempo, menor resgo de dstorsones. Tene dfcutades: muchas no responddas, no entran anafabetos, no se o puede ayudar n acarar, y recepcn tarda. Aspect os f or ma es: debe r con not a de pr esent ac n. Ped r cooper ac n, ndcacn de a entdad nstruccones y presentacn. Casetti # Di C1io 2 Dificultades derivadas de la naturaleza compleja del medio
En su Anlisis de la televisin que e medo teevsvo es un ob|eto de nvestgacn complejo y elusivo. Complejo por as dferentes facetas de anss que presenta: "Es un dspostvo tecnogco, productor de nformacn y de espectcuo, una readad econmca e ndustra, un nstrumento de nfuenca y de poder, un archvo de formas cuturaes, una presenca que ncde en e rtmo de nuestra vda cotdana y muchas otras cosas ms". Incuso a cerse en excusva a mbto estrctamente comuncatvo se seaan varas perspectvas posbes: "Se puede examnar su engua|e, pero tambn sus efectos socaes; sus resutados de audenca especfcos, pero tambn sus mpcacones deogcas y potcas". Cada 28 uno de estos puntos de vsta puede dar orgen -y de hecho o hace- a dstntos mbtos de nvestgacn en torno a medo. Desde a perspectva de a teora de os gneros esa dspardad de funcones que puede cumpr a teevsn es tambn un eemento de compe|dad a a hora de crear categoras genrcas que pueden con|ugar aspectos como e contendo de un programa, su estructura, su funcn u ob|etvo, o e pbco a que se drge para dar ugar a mtpes posbdades casfcatoras. Casett y D Cho caracterzan tambn a a teevsn como un ob|eto de estudo elusivo, como "ago que se escapa o que ncuso desborda hasta e punto de que cas no se puede defnr de modo nstantneo, n tampoco se puede retratar de modo snttco". De manera ms especfca Casett y D Cho afrman:
Pero a teevsn es tambn un ob|eto eusvo, porque no se puede asar de o que tene arededor: de os otros medos de comuncacn y de espectcuo (perdcos, cne, pubcdad, etc.), con os que mantene un denso dogo; de os acontecmentos que ocurren a nuestro arededor, que "nutren" cuanto se transmte por a pequea pantaa y que, a a vez, son "amentados" por a teevsn; de os espectadores, que nterpretan contnuamente a oferta teevsva, orgnando una red de dscursos socaes que, con frecuenca, ocupan e ugar de as mgenes y de os contendos efectvamente "emtdos" y, fnamente, de mercado de benes de consumo, que encuentra en a teevsn una ca|a de resonanca y, a a vez, un contrapeso.
La teevsn se presenta como un medo que ya no es so una ventana haca e mundo puesto que su programacn presenta, en muchos casos, referencas metadscursvas, de modo que son sus propos contendos os que nutren a otros dervados de os anterores y esto, aunque no es una caracterstca excusva de medo teevsvo, s que supone, por su voumen y cantdad, una dferenca con respecto a sus referentes ms nmedatos como a rado o e cne. En a medda en a que todos estos eementos nfuyen en e contendo de os programas emtdos, tenen tambn su repercusn en a confguracn de gneros y subgneros y aaden ms dfcutad a una tarea ya de por s compe|a. Apuntaba antes que una de as dferencas bscas de a teevsn con respecto a cne (de donde derva buena parte de a teora de os gneros apcada a a teevsn) era a programacin. E modeo de negoco bsco de a teevsn -o a menos e modeo de negoco de a teevsn que es consumda de modo masvo por a pobacn- se basa en a atraccn de audenca para anuncantes y, en este sentdo, es mportante seaar, aunque sea de manera breve, que a audenca que nteresa a a teevsn para su venta pubctara es una audenca fe y estabe, que reproduce patrones de conducta y vsonado frente a sus pantaas y permte un certo grado de predctbdad, ben de modo vertca (a o argo de da), ben de modo horzonta (a o argo de a semana o as temporadas). Este hecho condcona en gran medda e tpo de contendo que a a teevsn e nteresa emtr, tanto desde un punto de vsta estructura como temtco y aade un grado de compe|dad en cuanto a os contendos que no se produce en otros referentes audovsuaes como e cne. E modeo de dstrbucn de contendos de a teevsn tradcona se basa en una parra de programacn en a que os programas no se suceden sguendo una coherenca temtca o de gnero, sno en funcn de os 29 hbtos y preferencas de a audenca, que condcona con su aceptacn o rechazo tanto su ubcacn a o argo de a emsn como su contnudad. A pesar de que este modeo de dstrbucn es herenca de a rado, acanza as ms atas cotas de desarroo en e medo teevsvo y consttuye, segn Gonzez Requena una "undad sstemtca y organzada |y una| estructura de orden superor unfcadora de as estructuras autnomas consttudas por os dversos programas", por o que se puede afrmar que a programacn es en s msma un ob|eto de estudo que va ms a de a suma de os programas que a ntegran y que representan a undad de anss bsca para cuaquer teora de os gneros teevsvos. Por otra parte, y tambn a dferenca de os productos cnematogrfcos, se debe seaar a fragmentacin de dscurso teevsvo como fuente de compe|dad en e anss de medo. Esta caracterstca es seaada tanto por e msmo Gonzez Requena como por Castaares, quen afrma que a fragmentacin no ndca "asamento o desorganzacn, sno ms ben contnudad y orden" en cara reacn con e concepto de programacin y con os crteros ya ctados para a yuxtaposcn de programas. Por su parte, Gonzez Requena aade una sere de nvees desde os que se puede contempar a fragmentacin: en prmer ugar se refere a os dstntos "cortes" (pubctaros o de autopromocn, por e|empo) dentro de un programa tomado como undad de contendo; en segundo ugar a a dvsn en captuos de certos contendos serados; en tercer ugar se refere a os dstntos boques ms o menos autnomos que pueden formar parte de espacos como os nformatvos o os magaznes; e cuarto nve de fragmentacn sera e que representan a partcn en dstntos espacos o emsones de una undad temtca, como puede ser e tratamento en dstntas edcones de un programa, o ncuso en dstntos programas, de un determnado evento con una certa contnudad en e tempo, como un proceso eectora; en qunto ugar cta a una tpooga concreta de programas dedcados a "remtr" "anuncar, presentar, pubctar" otros programas de cana; en e sexto punto haba de as referencas que se producen entre programas de un msmo cana o ncuso de otros y, en sptmo y tmo ugar aude a os eementos de contnudad, como cartas de a|uste, cabeceras de programas o eementos de autopromocn de os que afrma que carecen de "toda autonoma dscursva". A nuestro |uco, a estas caracterstcas de a teevsn como ob|eto de estudo compe|o -que se referen a aspectos que tenen reacn con e modo en e que os contendos se organzan y emten, y con e modo en que e fenmeno se percbe y estuda desde un punto de vsta acadmco- habra que aadr, a menos, una que est muy reaconada con e consumo teevsvo por parte de os espectadores y con a forma en que os contendos teevsvos se ven: e condconamento de as pautas de vsonado de a audenca que produce a programacn como estructura teevsva domnante sobre os contendos ndvduaes. Lo certo es que os contendos audovsuaes concebdos para su exhbcn cnematogrfca se artcuan como contendos ncos y cerrados para consumr de un modo contnuo (esto es, de prncpo a fn) como undades autnomas con sentdo competo (se podran hacer matzacones en e caso de sagas, trogas y secueas) y con duracn determnada, mentras que os productos teevsvos estn nsertados en una estructura mayor que es a programacin y que busca con su confguracn mantener a fdedad de espectador de un programa a otro en un fu|o constante de contendos que, como ya se d|o, atende a os gustos y hbtos de a audenca. Se trata por o tanto de un panteamento muy dstnto: se pasa de consumo de un 30 producto ndvdua con mtes muy caros, a consumo de productos nsertados en una estructura ms compe|a que pretende estabecer un "efecto arrastre" de un espaco a otro, sn necesdad de reaconaros segn temas o gneros. An ms a, certos productos teevsvos se mutpcan a o argo de a parra dara e nvaden con sus contendos otros espacos de a cadena o dan ugar a dstntas "manfestacones" de un msmo formato en dstntos horaros a o argo de da y de a semana, en busca de segumento de una audenca ya fdezada. En reacn con esto tmo, no se pueden obvar fenmenos como e consumo fragmentado no ya so porque e espectador pueda cambar de cana y romper e fu|o de programacn a crear un fu|o propo de vsonado entre productos de dferentes cadenas de teevsn (sn entrar en modeos de consumo de teevsn a a carta o smares), sno porque e espectador puede consumr so certos fragmentos de un programa, smutaneando e vsonado, o ncorporndose de forma tarda procedente de una emsn de otro cana. Por tmo se debe hacer referenca a hecho de que a "escavtud" con respecto a a audenca a a que auda antes provoca una prmaca, en genera, de os crteros empresaraes sobre os artstcos en e medo, o que produce tambn una crcunstanca que contrbuye a ncrementar a dfcutad a a hora de anazar os contendos teevsvos: a hibridacin. La hibridacin no es ms que a mezca de eementos consderados de dstntos gneros en un msmo producto teevsvo y, aunque no es excusva de medo n mucho menos de a poca actua, o certo es que es una tendenca a aza en teevsn que dfcuta enormemente a tarea de asgnar a un programa una etqueta concreta. La hibridacin provoca tambn que agunas de esas "mezcas" partcuares de gneros puedan consodarse pauatnamente de modo que os mtes de gnero -en un proceso descrto con anterordad- deban amparse para dar cabda a un nuevo tpo de formato teevsvo. E probema que esto pantea a a hora de emprender una casfcacn de os contendos teevsvos es evdente. 31