Anda di halaman 1dari 29

revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3

La gramtica en ELE y la teora lingstica:


coincidencias y discrepancias
JOS N. BRUART
Unverstat Autonoma de Barceona
Este artcuo ue presentado en e X ongreso lnternacona Expongua (Nadrd, +, de abr
de +,,;) y ue pubcado como "la gramatca y a teora ngstca en E/lE: concdencas y
dscrepancas", en l. Nque 8 N. Sans (eds.), Ddactca de espao como engua extranjera,
Nadrd, lundacon Actbre, +,,,, pp. ;-(.
o. lNTRODUlN
n prmer ugar, quero agradecer pubcamente a a organzacon de este X ongreso
lnternacona Expongua su amabdad a nvtarme a partcpar en e. Para m
representa un honor y una responsabdad drgrme hoy a todos Uds. Empezare por
conesares que m dedcacon prncpa es e estudo de a gramatca de espao desde
a perspectva de a teora ngstca (en concreto, de a teora generatva) y que m
contacto con a enseanza de espao como engua extranjera se ha vsto, en cambo,
mtada a agunos cursos de gramatca a estudantes de nve avanzado y a proesores
extranjeros de espao. Es, como ven, un bagaje escaso y poco representatvo de os
probemas que caracterzan a este campo pujante que es a adquscon de enguas segundas.
A a vsta de eo, es probabe que se esten preguntando por que ha aceptado e envte de
drgrme a Uds. S o he hecho ha sdo porque estoy convencdo de que a nteraccon entre
a teora gramatca y as dscpnas que conuyen en e estudo de a enseanza y a
adquscon de as enguas extranjeras puede ser ructera para ambos ambtos.
la nvestgacon desarroada en os utmos aos ha puesto de manesto e caracter
mutdscpnaro de os estudos de enseanza y adquscon de enguas segundas. Hoy en
da, en eecto, concurren mutpes perspectvas en esta dscpna, como se pone de
manesto a hojear obras panoramcas como Es (+,,(). Este autor eectua un dagnostco
certero de a evoucon de este campo de estudo:
(+)
The deveopments n SlA research over the years have been o severa knds. One
deveopment concerns the scope o the ed o enqury. vhereas much o the earer work
ocussed on the ngustc and, n partcuar, the grammatcapropertes o the earner
anguage and was psychongustc n orentaton, ater work has aso adopted a
socongustc perspectve. Thus, whereas many researchers contnue to ocus ther
attenton on how l earners deveop grammatca competence, many others are concerned
wth how earners deveop the abty to perorm speech acts such as requests or apooges
E
G
R
A
N
A
T
l

A

E
l
E
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
appropratey. Smary, whereas many researchers contnue the ong-standng attempt to
expan the psychongustc processes that undere l acquston and use, others have
gven attenton to the soca actors that nuence deveopment. The resut s that scope o
SlA research s now much wder than n the +,;os or even eary +,8os. (Es, +,,(: +)
As pues, o que se ha producdo en este ambto de nvestgacon ha sdo a ncorporacon de
nuevas perspectvas que ntentan atender a a compejdad de objeto de estudo y a os
objetvos propos de a dscpna: ser habante competente de una engua mpca no soo
domnar asadamente su exco y sus estructuras gramatcaes, sno tamben saberos
artcuar en un dscurso nteractvo y saberos utzar de manera apropada a os nes que e
habante ntenta consegur y a contexto soca en e que emte sus enuncados. De ah sn
duda a mportanca que os enoques pragmatcos han do adqurendo en e campo de os
estudos de enguas segundas. A eo debe aadrse a ogca ncorporacon de un moduo
metodoogco que tene como objetvo estudar as condcones doneas para a enseanza de
as enguas extranjeras.
la conuenca de estos tres moduos (e gramatca, e pragmatco y e metodoogco) en a
enseanza de as enguas segundas expca a reatva perdda de nuenca de prmero, que
hasta a decada de +,;o haba sdo e predomnante, hasta e punto de monopozar cas a
nvestgacon en l. Pero hoy en da no parece posbe negar que ese contnua sendo uno de
os moduos bascos a a hora de enocar e estudo de a enseanza y de a adquscon de as
enguas segundas. Por que, entonces, e progresvo aejamento que se produce entre a
teora ngstca y a enseanza de as enguas segundas' reo que e motvo es dobe: por
una parte, e dstnto objetvo de ambas dscpnas, por otra, e grado de compejdad, de
abstraccon y aun de ugacdad a que ha egado a teora ngstca. omo seaa
acertadamente lceras:
()
la especazacon a que ha egado a ngstca teorca hace dc que se estabezca un
daogo entre os ngstas y os gramatcos y, aun mas dc, entre os ngstas y os que
se ocupan de a enseanza de enguas extranjeras. S ben es un hecho que os nes y os
metodos de trabajo son derentes, e objeto sobre e que se nvestga e enguaje es e
msmo, de ah que, en prncpo, exsta a posbdad de estabecer reacones entre as
dscpnas ctadas para beneco de todas. (lceras, +,,: +8)
A contnuacon, ntentare estudar agunos aspectos que ponen de manesto tanto as
posbes conuencas entre teora ngstca y enseanza de l como as dscrepancas que
ndudabemente se dan entre eas. E mensaje que qusera transmtr es que as prmeras
son mportantes y que a reacon entre ambas dscpnas es necesara (y no soo en un soo
sentdo, sno en os dos).
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
+. TEORlA llNGlSTlA Y ENSEANZA DE l: ONllUENlAS Y DESENUENTROS
omo dce lceras, a prmera dscrepanca que se da entre a teora ngstca y a enseanza
de a l derva de dstnto objetvo de cada una de eas. En e prmer caso se trata de
ormuar teoras que permtan umnarnos sobre a capacdad ngstca de ser humano.
Desde esta perspectva se trata de eaborar hpotess acerca de a orma que adopta a
competenca ngstca de cuaquer habante de una engua natura. En cambo, en e
segundo caso e objetvo undamenta es e de consegur que un habante no natvo egue a
expresarse con a maxma udez y correccon posbes en a engua que esta aprendendo.
Eso sgnca que habra que atender a a actuacon y no soamente a a competenca de
habante, utzando a ben conocda dcotoma chomskana. lnteresa, por o tanto,
consegur no soo que e aprendz consga producr oracones gramatcaes en a engua meta,
sno que taes oracones correspondan a enuncados aceptabes (stuaconamente correctos)
en e contexto comuncatvo en e que se van a emtr. omo seaa Natte Bon (+,,: lX), a
respuesta de (b) a a correspondente pregunta es gramatcamente correcta, pero cuaquer
habante natvo de espao sabe que (c) expresa de modo mucho mas adecuado a acttud
de un habante que concede gustoso e permso soctado:
()
a. Puedo pasar'
b. S, puedes.
c. S, pasa, pasa.
Otro caso smar de nadecuacon a contexto, como seaa Hawkns (+,;8) [recogdo en
Bosque (+,8,: +8)] sera enuncar ((b) en ugar de ((a) cuando e nterocutor es una
persona nvdente:
(()
a. udado con a mesa.
b. udado con esa mesa.
lnamente, otro tanto sucedera s un aprendz de espao utzara un enuncado como (),
() Yo y Nara umos ayer a cne.
puesto que una norma de cortesa soca que actua sobre as estructuras coordnadas mpone
que e habante ocupe a utma poscon. En os tres ejempos anterores, en eecto, se
produce nadecuacon pragmatca sn que quepa habar de agramatcadad. No obstante, es
mportante seaar que no es certo que a gramatca no tenga nada que decr en estos casos.
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
Tomemos (). lo prmero que hay que seaar es que, rente a a adecuacon de (c),
contrastara a baja aceptabdad de S, puedes, puedes. Por otra parte, una respuesta como
S, pasa resutara menos smpatca, pero sera guamente correcta. Por o tanto, o que se
esta dando aqu es una dobe oposcon de caracter estrctamente gramatca. Por una parte,
e contraste entre e verbo moda poder y e predcado pasar, que es e que eectua a
seeccon tematca de os argumentos de a oracon y e que, por o tanto, ncde sobre e
contendo vertatvo de a respuesta. Por otra, a utzacon de a dupcacon exca como
procedmento enatco habtua en muchas enguas (c. casos como e de esto es cae cae,
en donde e enass obtendo se asoca con una ponderacon de a cadad de producto). E
moduo pragmatco es e que se encarga de asocar ta enass con una ectura de cortesa. En
este caso, a poscon de quen responde es a de quen autorza o soctado. Por o tanto, a
aparente nsstenca que podra deducrse de a repetcon de una msma orma no puede
asocarse aqu a una exgenca mperosa, que sera a otra nterpretacon posbe a pror en
una construccon enatca de mperatvo
+
.
Reparemos ahora por un momento en ((). Aqu a oposcon se da entre e artcuo
determnado y e demostratvo. Ambas entdades tenen un unconamento semantco
dstnto. E demostratvo vehcua en este caso una reerenca dectca (stuacona). Se trata,
por o tanto, de un objeto que puede ser captado en a stuacon en que se produce e
mensaje (demonstrato ad ocuos). De ah su evdente nadecuacon en e caso de que e
mensaje sea drgdo a un nvdente. E uso en esta msma stuacon de artcuo determnado
no pantea nngun probema, puesto que ta undad remte a chero menta de oyente (en
e sentdo de a teora de Hem, +,8). Dchas chas pueden haber sdo generadas en e
dscurso prevo, pueden pertenecer a conocmento enccopedco de habante o pueden ser
creadas en e msmo acto de enuncacon cuando e habante suponga que e reerente puede
ser deducdo unvocamente por e oyente (c. lego tarde porque he chocado contra e coche
de un dputado). Eso sucede en os casos de reerentes uncos, en e de reerentes
nmedatamente accesbes a a stuacon en a que se produce e acto comuncatvo o en e
de reerentes deducbes por e oyente (c. Vaya a tercer despacho a a zquerda y ame a a
puerta). Por todo eo, en a pecuar stuacon descrta, ((a) es e unco enuncado adecuado.
Pero eo derva de un hecho estrctamente gramatca: a derenca exstente entre a
semantca de artcuo y a de os demostratvos.
Resta, en n, reerrse a (). En este caso se estabece un paraesmo entre una norma de
cortesa y un esquema asmetrco de coordnacon

. En todos os anterores ejempos, dar


begeranca a a pragmatca no mpca en absouto que a gramatca sea ajena por competo

1 De hecho, bastara que en (3c) la primera slaba de la palabra pasa fuera emitida con una duracin ms larga de lo normal
para que la lectura pragmtica cambiara ostensiblemente: se tratara entonces de una aceptacin reticente (respondiendo,
por ejemplo, a la insistencia del interlocutor). Pero de nuevo nos encontraramos ante un fenmeno gramatical que influye
en la interpretacin: la pertinencia de la duracin silbica.
2 Es igualmente posible que hayan influido sobre esta restriccin patrones acentuales como los que marcan la preferencia de
blanco y negro sobre negro y blanco.
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
a os probemas de nterpretacon susctados. De hecho, a tradcon gramatca ha utzado
recuentemente en sus descrpcones crteros que, con os ojos actuaes, podran cacarse
de pragmatcos o comuncatvos. A avor de esta dea vamos a aducr dos pasajes reatvos a
uso de os artcuos. E prmero pertenece a a prmera edcon de a Gramatca de a
Academa (+;;+) y e segundo, a a descrpcon que aparece en a Gramatca de Beo (+8(;):
()
S decmos: dame os bros, ponemos artcuo, porque e que os pde, y e que os ha de dar
saben de que bros determnados se trata, pero s decmos: dame bros, no se pone artcuo,
porque e que os pde, no haba de certos y sabdos bros, sno de quaesquera que sean.
(RAE, +;;+, cap. V)
(;)
Juntando e artcuo dendo a un sustantvo, damos a entender que e objeto es
determnado, esto es, consabdo de a persona a quen habamos, a cua, por consguente,
oyendo e artcuo, mra, por decro as, en su mente a objeto que se e seaa. S yo djese,
que es ha parecdo a ustedes a esta' creera sn duda que a pronuncar yo estas paabras
se evantara, como por encanto, en e ama de ustedes a dea de certa esta partcuar, y s
as no uera, se extraara a expreson. lo msmo que s drgendo e dedo a una parte de m
aposento djese, que es parece a ustedes aquea or' y vovendo ustedes a vsta no
acertasen a ver or aguna. E artcuo (con esta paabra usada absoutamente se desgna e
dendo), e artcuo, pues, seaa deas, deas determnadas, consabdas de oyente o ector,
deas que se suponen y se seaan en e entendmento de a persona a quen drgmos a
paabra. (Beo, +8(;, ;)
En readad, y savando as ogcas dstancas, as dencones anterores no estan muy ejos
de a que propone Natte Bon:
(8)
la uncon de artcuo es ndcar s e sustantvo a que se reere ya ha aparecdo
anterormente en e contexto, o s se haa en su prmera aparcon. (Natte Bon, +,,: l,
+,8)
Hay que tener en cuenta que nmedatamente despues se ndca que por contexto se
entende no soo e dscurso prevo compartdo, sno toda a normacon anteror accesbe a
oyente (pragmatca, enccopedca, etc.).
En dentva: pensamos que muchos de os aspectos que se nterpretan como comuncatvos
o dscursvos tenen una vertente gramatca nnegabe, que no paso desapercbda a
nuestros gramatcos tradconaes y que, sn duda, deben ser ntegrados en a teora
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
ngstca s se pretende que esta sea adecuada. A que se debe, entonces, a crtca que
acusa a a teora ngstca de desatender esta parte de a engua' Probabemente, a
desatencon de todos estos aspectos se debe a desterro surdo por a semantca desde que
Boomed (+,: +) advrto de a dcutad de ntegrara en e modeo gramatca:
(,)
la dencon de os sgncados es e punto mas deb en e estudo de a engua y segura
sendoo hasta que e conocmento humano avance mucho mas aa de su estado presente.
(Boomed, +,: +)
lo certo es que o que se presentaba como una dcutad de caracter orma se convrto en
una pretercon que duro mas de cuarenta aos. Y, ademas, e prmer ntento de dar
protagonsmo a a semantca en e constructo gramatca (a semantca generatva de a
decada de +,;o) concuyo con un estreptoso racaso, undamentamente porque e modeo
resutante se demostro demasado axo (todo poda tener cabda en aque sstema, con o
que e modeo perda su capacdad expcatva). No resuta extrao que este panorama
desaentase a quenes aspraban a encontrar en a teora ngstca una gua para a
enseanza de a gramatca de enguas extranjeras: e modeo se centraba en os aspectos mas
ormaes y unversaes (esto es, aqueos sobre os que no es necesaro nsstr en e aua,
dado que orman parte de a competenca de todo ser humano) y, en cambo, desatenda e
sgncado, que es sn duda a cave de acceso gramatca mas basca para e estudante. No
obstante, desde a decada de +,8o a semantca ha do adqurendo un mayor protagonsmo
en e modeo gramatca, sobre todo medante a ntroduccon de a teora de os papees
tematcos (que trata de a seeccon de os argumentos por parte de os predcados) y a
potencacon de componente exco, convertdo ahora en e motor de a sntaxs.
la mportanca dada a exco ha tendo, por otra parte, trascendenca a a hora de modcar
os mtes tradconaes de a gramatca. A menudo se e ha crtcado a esta dscpna e
haber estabecdo como undad superor de anass a oracon, con o que todos os
enomenos de ambto dscursvo (anaora dscursva, coheson tempora, conectores...)
quedaban desatenddos a sobrepasar tan estrcta rontera. En a prmera etapa de a GGT
esta mtacon heredada de a tradcon se mantuvo e ncuso se potenco, puesto que a
oracon quedaba concebda como axoma nca de todo e sstema de regas. Todo o que no
uera oracon o superara sus mtes quedaba, pues, uera de modeo. En a teora de
prncpos y parametros, por e contraro, ya no hay un axoma nca, sno que as
combnacones sntactcas de eementos se obtenen de abajo a arrba (es decr, desde e nve
de a paabra a de sntagma), como un juego de construccones cuyas pezas bascas son as
ormas excas. Un sstema de estas caracterstcas puede tratar con mucha mas acdad os
consttuyentes que no son oraconaes (os ragmentos), como a respuesta de (+ob) a a
pregunta de (+oa):
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
(+o)
a. A quen se o he de decr'
b. A tu abogado.
En (+ob) a respuesta queda egtmada por a presenca de un operador nterrogatvo en a
pregunta precedente que traspasa dscursvamente e pape tematco que e asgna e
predcado decr. As, os pronombres nterrogatvos quedan caracterzados como undades
cataorcas que tenen esa capacdad transmsora en e dscurso.
As pues, dos de os probemas que hacan probematca a reacon entre a teora ngstca
y a enseanza de enguas extranjeras (a cas nua presenca de a semantca y e patronazgo
tradcona de a oracon) estan sendo rectcados por os modeos ormaes, que han
potencado enormemente a mportanca de componente exco como eemento decsvo a a
hora de construr enuncados en una engua. Por utzar a ormuacon de propo homsky,
a sntaxs se concbe ahora como a proyeccon de as dependencas excas.
Este acercamento de exco y sntaxs tene otro aspecto postvo. En su nteresante estudo
sobre e anass de errores de aprendces extranjeros de espao, lernandez (+,,;) pone a
menudo de manesto que a raz de muchos probemas tradconamente gados a a
enseanza de espao como engua extranjera es exca. Veamos o que manesta con
respecto a a contraposcon entre ser y estar:
(++)
(...) Para actar a adquscon e uso de ser y estar, sobran o ncuso estorban as
detaadas cascacones y as desmenuzadas regas que demtan e uso de estos verbos, y
que ntentan abarcar toda a probematca de este ampo tema. la atencon de aumno se
dspersa entre tanta normacon y conunde ncuso o que, en prncpo, no resutaba
probematco. Una accon mas rentabe sera a de aanzar e domno de exco en a
categora de os adjetvos. (lernandez, +,,;: ;(-;).
S se estudan con cudado agunos de os errores presentados en esta msma nvestgacon se
obtenen concusones nteresantes desde a perspectva gramatca. lernandez (+,,;: 8-8;)
aduce os sguentes casos de ata de concordanca:
(+)
a. = Pasaba muchas cosas. (Grupo japones)
b. = Ne satsaco esas vacacones (dem.)
c. = A m no me gusta as vacacones (dem.)
d. = En Toronto hay cataratas muy grandes, se ama as ataratas de... (dem.)
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
e. = Surgo mas oportundades. (Grupo rances)
Todos os ejempos anterores tenen un nteresante rasgo comun: e estar ormados por
predcados ergatvos. los predcados ergatvos consttuyen una tercera case de verbos,
junto a as cases de os transtvos y a os ntranstvos. Nuestra tradcon gramatca os
ncuye dentro de a case de os ntranstvos. la derenca entre estos utmos y os
ergatvos consste en que, a pesar de que ambos seecconan un unco argumento (rente a
os transtvos, que seecconan dos), ta argumento no es un agente o un expermentante
(como sucede en baar o orar), sno que resuta ser un tema o pacente (nacer, egar,
suceder, gustar, bastar, amarse). De hecho, e espao utza a menudo a orma
pronomna con se para dstngur un predcado transtvo (causatvo), como romper, de
correspondente ergatvo, romperse. Podemos esquematzar a estructura de estos
predcados de modo que se muestra en (+):
(+)
Una ventaja mportante que se dervara de a hpotess anteror es a de que, en e
aprendzaje de a engua materna, e no uncamente debera dentcar e numero de
argumentos de cada predcado y determnar, en aqueos casos en os que exste un soo
argumento, s este es agente / expermentador o tema/pacente. omo puede verse, os
predcados ergatvos estan a cabao de os transtvos y de os ntranstvos: con os prmeros
comparten a propedad de seecconar un tema o pacente, con os segundos, a de
seecconar un unco argumento. la amada aternanca causatva exca (que en espao se
da en pares como matar - morr, exposonar - expotar o dejar - quedar, ademas de as
oposcones de tpo romper - romperse) puede expcarse como a obtencon de un predcado
transtvo dervado de otro ergatvo basco. Pues ben: todos os predcados que muestran
dscordanca en (+) son ergatvos y, presumbemente, o que esta sucedendo es que, en su
nterengua, e aprendz se gua por e caracter no agentvo de os argumentos seecconados
para no adjudcares a uncon de sujeto. on eo esta concucando una rega de a sntaxs
de espao (a que promocona a a uncon de sujeto e argumento seecconado por e
predcado ergatvo). De hecho, e msmo motvo esta detras de a habtua equvocacon de
os estudantes de enseanza meda cuando en una oracon como Ne gusta a musca de
Bach dentcan un sujeto de prmera persona de snguar o a de os habantes que
estabecen concordanca en as oracones con haber mpersona (c. Haban muchos
probemas en aque momento).
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
la concuson que se derva de todo o anteror para e proesor de espao para extranjeros
es que debera trabajar mas a ondo este tpo de predcados que os ntranstvos (resuta muy
mprobabe que un aumno construya rases como En a esta bao os chcos, puesto que
dentcara a os chcos como un agente y, por o tanto, como un sujeto prototpco).
Otro grupo de enuncados que presentan dscordanca antnormatva en e trabajo de
lernandez (+,,;) o consttuyen as oracones que tenen como sujeto e sustantvo coectvo
gente:
(+() (lernandez, +,,;: 8-8;)
a. Poca gente pasan sus vacacones a. (Grupo aeman)
b. Nos encontramos una gente y nos nvtaron... (dem)
c. omo djeron a gente... (Grupo arabe)
d. la gente van a dormr. (dem)
e. Todo e mundo saben... (dem)
. Haban gente que ya estaba muy cansada. (dem)
Es obvo que todos os anterores errores estan amentados por a marca exca que este
sustantvo coectvo tene en a engua de orgen de os aprendces, en donde desencadena
concordanca en pura (a gua que en nges, por ejempo). Eso se debe a hecho de que este
coectvo se comporta en agunos aspectos como os puraes. As, ademas de audr a una
puradad de ndvduos, admte ndstntamente una ectura dstrbutva (esto es, cada
ndvduo ha desarroado e acontecmento ndcado por e verbo) o de grupo, como os
puraes. Eso derenca a coectvos como gente de otros que tenden a preerr a ectura de
grupo, como ama. Notese que en os dos prmeros ejempos de (+) e numero de casas
construdas puede ser de una o de varas, hasta e mte de tantas como ndvduos
compongan e coectvo gente.
En cambo, en (+c) hay una soa casa construda:
(+)
a. Esta gente se ha construdo su propa casa. (= una o varas casas)
b. Tus hermanos se han construdo su propa casa. (= una o varas casas)
c. Esta ama se ha construdo su propa casa. (=una soa casa)
Esta dobe posbdad expca a vacacon a a hora de seaar e vaor de estos coectvos a
a hora de estabecer concordanca con e verbo. En espao se ha optado por a concordanca
en snguar sempre

. Ahora ben: de un anass cudadoso de os datos se deduce que ncuso



3 Slo los colectivos partitivos (mayora, mitad, parte...) aceptan en espaol la doble concordancia. Cf. Brucart (1997).
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
os hspanohabantes ncurren en sepss en agunos casos. los sguentes son ejempos
pertenecentes a testmonos escrtos, aportados en lat (+,;):
(+)
a. Gente que trabaja con e senador Kennedy en vashngton aseguran que ha dejado de
tomar sasas y duces. (+Hoa!, o-+-;+, ct. lat, +,;: +o)
b. lndco que mucha gente, de dentro o de uera de nuestra patra, se preguntan por que
ntervene a Organzacon Sndca en certas actvdades... (la Vanguarda, +8-+o-,, ct.
bdem.)
c. Unas deas que e haban metdo en a cabeza gente maa. (asto-Puche, Hceron partes,
ct. bdem.)
d. los panetos pden a a gente que hagan todas as compras necesaras hoy... (la
Vanguarda, +-8-,, ct. dem.: ++)
As pues, os errores que se ponen de manesto en estos casos dstan de ser epsodcos y, por
o tanto, requeren un tratamento especco en a case de E/lE, en donde sera necesaro
derencar e comportamento de estos coectvos de os parttvos, que admten a dobe
concordanca:
(+;)
a. la mayora (de os senadores) pensa abstenerse en a votacon.
b. la mayora (de os senadores) pensan abstenerse en a votacon.
c. la mayora socasta pensa abstenerse en a votacon.
d. la mayora socasta pensan abstenerse en a votacon.
Notese que soo en os dos prmeros ejempos e sustantvo coectvo mayora tene un vaor
parttvo (esto es, expresa un subconjunto de ndvduos extrado de un conjunto mas
ampo: e de os senadores). En os dos utmos se ha producdo una excazacon de
cuantcador, por o que gramatcamente actua como un coectvo de tpo gente.
Por otra parte, a exstenca de zonas de nestabdad en a gramatca de una engua capaces
de orgnar errores no soo entre quenes ntentan aprendera, sno ncuso entre os msmos
habantes natvos consttuye un argumento en avor de a nocon de unversa ngstco y
de a teora de os parametros, como estudaremos mas adeante.
. lA TEORlA llNGlSTlA Y lOS ESTUDlOS DE ADOUlSllN: lA HlPTESlS DE lOS
PARANETROS
Sn duda, e terreno en e que se ha dado mayor contacto entre a teora ngstca y os
estudos de enguas segundas ha sdo e de a adquscon. En a progresva consttucon de
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
os estudos sobre enguas segundas como dscpna ndependente han tendo una
mportanca decsva as hpotess sobre a adquscon. Y eo es absoutamente ogco, ya que
s de o que se trata es de actar e aprendzaje de una engua no materna esta caro que
sera bueno poseer aguna hpotess acerca de os mecansmos de adquscon de cuaquer
engua y, sobre todo, de os que especcamente rgen a adquscon de as enguas
segundas. De hecho, puede decrse que a mayora de as teoras que han domnado os
estudos de l en os utmos cuarenta aos (a ngstca contrastva, e anass de errores,
e modeo de montor o de nput, etc.) son teoras que parten de hpotess sobre a
adquscon. Por o que respecta a a teora ngstca, a teora de a adquscon resuta
asmsmo un soporte decsvo, puesto que cuaquer hpotess acerca de una engua debe ser
capaz de expcar e modo como sus habantes a adqueren.
En genera, as teoras sobre a adquscon de a l han do de a mano de a tendenca
domnante en cada momento en a teora ngstca. As, a ngstca contrastva se
reacona con e estructurasmo (su enoque se basa mas en a nocon de sstema que en os
propos usuaros) y corresponde a una metodooga conductsta, que es a que domnaba en
a ngstca amercana de a epoca. las prmeras crtcas a a ngstca contrastva
concden con a rrupcon de a GGT. A partr de aque momento, as teoras sobre
adquscon de l daran begeranca a a nocon de unversa (que en e modeo contrastvo
quedaba desatendda) y centraran su enoque en os usuaros mas que en e sstema. As
aparecera e anass de errores, cuya contrbucon mas mportante quzas haya sdo a de
proponer a nocon de nterengua, cada uno de os estados por os que necesaramente ha
de pasar e aprendz para consegur su meta. Desde a nueva perspectva, e concepto de
error perde a carga absoutamente negatva que adqura en a ngstca contrastva y pasa
a convertrse en condcon cas ndspensabe de todo proceso de aprendzaje. omo a cada
estado de a nterengua e corresponden unos errores tpcos, e anass de estos se
converte en e centro de atencon preerente de a teora, como sucede en as
nvestgacones de Vazquez (+,,+) o lernandez (+,,;). omo seaa esta utma autora, a
dea basca de anass de errores es que en a adquscon de as l avanzamos de error en
error (p. +o). Por otra parte, e anass de errores ncorpora a dea de que exsten
determnadas tendencas unversaes que aectan a proceso de adquscon
ndependentemente de cua sea a engua orgen y a engua meta. As, por ejempo, es ben
sabdo que una de as derencas que separan a espao de nges se reere a a posbdad o
no de omtr onetcamente e sujeto de as oracones con verbo nto, pese a que eo
mpca a perdda de rasgos de genero en agunos casos, ta como se muestra en (+8):
(+8)
a. (She) came ate.
b. lego tarde.
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
Naturamente, ta perdda se compensa dscursvamente. lo mportante, no obstante, es que
en nges e pronombre debe aparecer para evtar que a oracon resute ma ormada. Pues
ben, como norman lceras (+,,: cap. ) y lakshmanan (+,,(), os estudos eectuados
con aprendces hspanohabantes de nges y angoparantes de espao muestran que os
habantes natvos de espao tenen mayor dcutad a a hora de domnar esta restrccon
de nges de a que expermentan os angoonos para emnar os sujetos pronomnaes en
espao. Notese que esta asmetra no queda prevsta por e anass contrastvo, que en este
caso eva a prever que a dcutad sera recproca. Debe acararse aqu que este resutado se
ha obtendo de estudo de a adecuacon contextua de taes oracones, no de su mera
gramatcadad, ya que en ta caso e resutado no tendra nngun vaor, dado que en espao
a coocacon sstematca de pronombre sujeto no aboca a a agramatcadad.
omo se ha dcho, e decnar de anass contrastvo comenzo cuando os estudos
expermentaes puseron de manesto a exstenca de patrones unversaes en as
secuencas de aprendzaje, o que evara a proponer a nocon de nterengua. De hecho, a
necesdad de concar undad y varacon ha sdo sempre uno de os retos a os que se han
enrentado as teoras de aprendzaje. Uno de os modeos que ha generado mayor voumen
de nvestgacon en as utmas decadas en e ambto de a enseanza de as enguas
extranjeras es e de prncpos y parametros, propuesto por homsky (+,8+) con e nombre de
reccon y gamento. En este modeo se ntentan concar precsamente os dos poos entre
os que se mueve e proceso de adquscon: undad y varacon
(
.
E sguente esquema ntenta reejar a arqutectura de modeo gramatca de prncpos y
parametros:
(+,)

4 Para una introduccin a este modelo en espaol, cf. Demonte (1989) y Lorenzo & Longa (1996). Tambin puede encontrarse
una muy completa exposicin de los estudios de adquisicin de segundas lenguas efectuados en el marco de este modelo en
Liceras (1996).
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
omo es ben sabdo, a GG sempre ha partdo de una hpotess unversasta de enguaje: as
dstntas enguas naturaes no son sno manestacones partcuares de un msmo patron
ngstco genera (a gramatca unversa), transmtdo genetcamente. la gramatca
unversa consta de prncpos maxmamente generaes. Agunos de eos son de caracter jo:
todas as enguas combnan sus undades excas en uncon de una estructura jerarquca
(posbemente, sguendo crteros de ramcacon bnara), todo nuceo exco o uncona da
orgen a proyeccones sntactcas endocentrcas, a asgnacon de pape tematco de un
predcado a sus argumentos se da bajo requstos de hermandad estructura, as
dependencas excas deben ser respetadas en a sntaxs, todo eemento debe cumpr
condcones de egtmacon, etc.). Ahora ben: agunos prncpos admten en su pasmacon
en as enguas partcuares certos grados de varacon. la nocon de parametro es a que
reeja en e modeo estos margenes de varacon: as, como hemos vsto, as enguas pueden
admtr o no sujetos en as oracones temporazadas, os operadores nterrogatvos se
trasadan a rente de a oracon en a sntaxs (como en espao) o ben permanecen en su
poscon basca (como en chno), as enguas tenen pronombres reatvos o no (y en ta caso
utzan a combnacon de un nexo de subordnacon y un pronombre para ormar sus
oracones de reatvo), etc. Desde esta perspectva, a gramatca unversa se concbe como
un menu con opcones y e proceso de adquscon de a gramatca de una engua consste
precsamente en a jacon de vaor de cada parametro en uncon de os datos a os que e
no esta expuesto en su etapa de aprendz. En (o) quedan dendos os dos conceptos
undamentaes de este sstema:
(o)
Gramatca unversa: Sstema de prncpos, condcones y regas que son eementos o
propedades de todas as enguas humanas y que se transmten como parte de a herenca
genetca de a espece.
Parametro: Grado de varacon que admte un unversa ngstco en cada una de sus
reazacones concretas. los vaores concretos para cada parametro en una engua
determnada son jados por e no durante e proceso de adquscon.
Es evdente que en un esquema como e de (+,) e probema de a varacon nterngstca
se asgna a concepto de parametro: as varantes gramatcaes deben corresponder a
opcones parametrcas dstntas.
Uno de os eectos postvos de a teora de os parametros es e de haber estmuado os
estudos de comparacon ngstca. Un supuesto basco de a teora de os parametros es
que por o menos en agunos de eos se da e contraste entre una opcon neutra o no
marcada y otra marcada. la prmera representa e vaor nca dentro de sstema de a
gramatca unversa (GU), mentras que a a segunda soo se accede a traves de contacto con
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
os datos a os que e aprendz esta expuesto en su proceso de aprendzaje (se trata, por o
tanto, de a opcon marcada). En ta caso, e vaor marcado se superpone a drectamente
dervabe de a GU. En (+) se recoge esta oposcon entre os dos vaores que admte un
parametro:
(+)
Vaores de os parametros:
no marcado: corresponde a vaor asocado a estado nca de proceso de adquscon.
marcado: exge que e aprendz o je basandose en os datos de nput.
En () se recogen agunos casos de varacon que han sdo estudados desde a perspectva
de os parametros:
() Ejempos de parametros:
- omson de sujeto:
Je sus arrve her, l came yesterday, legue ayer.
- drecconadad de asgnacon de caso:
SVO - SOV / Prep T - T Prep
- reatvzacon:
e no cuya madre conoces - 'e no que conoces a su madre.
- extraccon de eementos qu-:
Vous partez quand' - Ouand partez-vous' Ouand est-ce que vous partez'
Esta stuacon asmetrca con respecto a os vaores parametrcos permte prever que en
determnadas condcones os vaores no marcados pueden aorar en enguas que han
seecconado a opcon marcada, mentras que a stuacon contrara no es prevsbe que se
de. Un ejempo de eo nos o proporconan as construccones de reatvo en espao. las
enguas presentan dos ormas de construr ta tpo de subordnadas: medante a exstenca
de un paradgma propo de pronombres reatvos (esa es a estratega utzada por e
espao) o medante a coocacon a rente de a subordnada de un subordnante (dentco
a utzado para as competvas) y a presenca en e nteror de a rase de un pronombre
correerente con e antecedente de a reatva. Esta utma parece ser a opcon no marcada,
dado que as undades que en ea se utzan son ndependentemente necesaras. En cambo,
a otra opcon obga a estabecer un paradgma propo de ormas que actuan
bunconamente (como nexos de subordnacon y como detentadoras de una uncon
propa dentro de a reatva). omo hemos dcho, e espao se acoge en este caso
presumbemente a a opcon marcada

. Sn embargo, hay contextos en os que reaparece e



5 Ntese que este planteamiento permitira discriminar la forma que del resto de los pronombres relativos. De hecho,
algunos gramticos espaoles, desde Gmez Hermosilla (1835) a nuestros das, han sealado la posibilidad de que el llamado
que relativo no sea esencialmente distinto del nexo subordinante que aparece al frente de las completivas. Cf. Brucart
(1994a) para un anlisis actualizado de la misma hiptesis.
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
otro vaor de parametro. Eo se produce en aqueos casos en os que a soucon normatva
queda boqueada por otras restrccones sntactcas, como sucede en os ejempos de (),
aportados por lernandez Sorano (+,,):
()
a. E chco que me preguntaste s (o) conoca
b. E chco a quen me preguntaste s conoca.
c. Un bro que quen o compra (o) ee con gusto.
d. Un bro que (o) ee con gusto quen o compra.
e. Un bro que (o) ees y (o) recomendas.
omo es ben sabdo, e msmo enomeno se detecta en e espao habado con a susttucon
de adjetvo reatvo cuyo por a combnacon que + su. En Amerca, a coocacon de
pronombre ctco dentro de a subordnada parece estar muy extendda. As, por ejempo, en
e reato Hombre de a esquna rosada

de Jorge lus Borges, e narrador y protagonsta, que


se expresa en un nve cooqua subestandar, a reerrse a un saon a que acuda
recuentemente, dce: Era un oca que uste o dvsaba de ejos, con aparcon
antnormatva de pronombre dentro de a reatva. De hecho, e msmo enomeno aparece
en rances, engua en a que tamben exste un paradgma de pronombres personaes. En ta
engua, a orma normatva de ((b) queda susttuda recuentemente en e haba por ((a):
(()
a. = l'homme que je u a dt de venr.
b. l'homme a qu j'a dt de venr.
Desde e punto de vsta de a adquscon de enguas extranjeras, a hpotess de marcaje de
os parametros tene bastante nteres. E cuadro de () reeja as cuatro posbdades que
se pueden dar con respecto a a marca de un determnado parametro en a engua materna y
en a engua extranjera (donde '+' representa a opcon marcada y '' a no marcada):
()

6 El relato se integra en la Nueva antologa personal, publicada en 1968 por Emec Editores. Sobre la proliferacin de las
mismas construcciones en la lengua escrita y hablada de Hispanoamrica, cf. J.M. Lope Blanch (1984).
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
De as cuatro stuacones reejadas en (), en tan soo dos de eas dvergen ambas enguas:
as dentcadas como (b) y (c). Pues ben: a predccon que eectua a teora de os
prncpos y os parametros es que a opcon de (b) sera a que mayor dcutad supondra
para os aprendces. En ta stuacon, en eecto, a engua extranjera opta por una soucon
marcada, mentras que a engua de aprendz ha jado para e msmo enomeno e vaor no
marcado. Un ejempo de este tpo es e que presumbemente se e presenta a estudante
extranjero de espao que ha de aprender a usar correctamente as construccones en as que
una subordnada competva actua como compemento de un nombre. Examnemos e
paradgma de ():
()
a. N dea de mundo.
b. N dea de que Juan es cupabe.
c. Ny dea o the word.
d. Ny dea that John s guty.
e. la meva dea de mon.
. la meva dea que en Joan es cupabe.
g. Na pensee que Jean etat coupabe.
h. Eso de que Juan sea cupabe.
E sustantvo dea es un nombre de representacon que admte (seeccona) un compemento
nomna u oracona que exprese e contendo de a representacon menta audda. S e
compemento es nomna, todas as enguas de () marcan a dependenca uncona de
compemento con respecto a nuceo dea por medo de una preposcon (aquea que actue
en cada engua como representante mas genuno de a reacon de compemento de un
nombre: de y o en os casos que nos ocupan). Sn embargo, cuando e compemento de dea
adopta orma de oracon subordnada competva, a mayora de as enguas prescnden de
ta eemento de subordnacon, dado que a propa oracon ya ncuye una marca de
subordnacon. E espao opta, sn embargo, por mantener a preposcon tamben en este
caso, o que parece corresponder a una opcon marcada. Oue eo es as o demuestra e auge
que sempre ha tendo en nuestra engua e enomeno conocdo como quesmo, que consste
precsamente en despojar de a preposcon a as oracones subordnadas en contextos como
os de ()
;
. De gua manera, puede predecrse que este aspecto de a gramatca espaoa
resutara dc de domnar a os ranceses, ngeses o taanos que ntenten aprender
nuestra engua. De hecho, puedo asegurares que os cataanohabantes (en cuya engua
materna no se cooca preposcon ante a subordnada) tenden a ncurrr en e quesmo
cuando haban e espao. onsderemos ahora brevemente a stuacon que reeja (c). En

7 Como es bien sabido, el fenmeno contrario (dequesmo) tambin aparece con profusin en el mbito del espaol. Una
hiptesis plausible sobre la coincidencia de ambos fenmenos, aparentemente contradictorios, consiste en atribuir el
dequesmo a un fenmeno de ultracorreccin provocado precisamente por la inseguridad que genera en el hablante el haber
optado por una solucin marcada en los casos de (26). Cf. Brucart (1994b) para una defensa de esta hiptesis.
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
este caso, e aprendz de a engua extranjera ha de nterorzar una opcon que es dstnta a
a de su propa engua, pero a derenca con respecto a caso anteror es undamenta: aqu
o que debe ncorporarse a a nterengua es a opcon no marcada de parametro. la
predccon en este caso es que e domno de ta opcon sera mucho menos dc, dado que,
como ya se ha dcho, e recurso a a opcon no marcada sempre es posbe. omo hemos
vsto, esta es a stuacon en a que se encuentra e habante natvo de nges que ntenta
aprender a omson de sujeto en espao. Hyams (+,8) ha argumentado que e vaor no
marcado en este caso es e que corresponde a as enguas que permten a eson de sujeto
(as, por ejempo, os nos que aprenden nges como engua materna pasan por una etapa
en a que producen oracones sn sujeto y soo posterormente jan e otro vaor de
parametro)
8
.
Uno de os aspectos postvos de a teora de os parametros es que ha otorgado a a
adquscon de enguas segundas un protagonsmo destacado en a teora ngstca, puesto
que, como seaa lceras (+,,: +o;), e probema estrba ahora en determnar que
consttuye un parametro, cuaes son sus propedades, cua es a reacon entre os dstntos
parametros y entre os aspectos parametrzados y no parametrzados de enguaje, etc. (...)
En esa busqueda han conudo os estudos de ngstca teorca y os de adquscon como
no o haban hecho en e pasado. Es posbe que hayan detectado a reacon nnegabe que
exste entre a teora de os parametros y agunos de os prncpos de a gramatca
contrastva. En eecto, ambas teoras aentan a practca de a comparacon ngstca y se
centran en os contrastes exstentes entre dos o mas gramatcas. Pero creo que a teora de
os parametros resuta mas pausbe por dos motvos: en prmer ugar, porque predce
adecuadamente a emergenca de tendencas unversaes no marcadas que pueden no estar
presentes en a engua materna de aprendz y, en segundo ugar, porque jerarquza os
grados de dcutad que son prevsbes cuando e camno tomado por dos enguas es
contrapuesto.
. lORNAllSNO Y lUNlONAllSNO EN lA TEORlA llNGlSTlA
la mayora de os trabajos que tratan de como debe abordarse a gramatca en a enseanza
de segundas enguas se muestran partdaros de un acceso a traves de sgncado, sempre
que eo sea posbe. En aparenca, esto choca con una de as tendencas domnantes en a
ngstca teorca de sgo XX: a que procama a prordad de a orma sobre e sgncado.
En eecto, os modeos ormastas deenden que a gramatca de una engua no derva
drectamente de actores externos a propo sstema, como a semantca o as necesdades

8 Es importante tener en cuenta que los parmetros se conciben como condicin necesaria, pero no suficiente. Es decir, que
el afirmar que el sujeto en espaol puede elidirse no supone sostener que todo sujeto de oracin pueda ser suprimido
libremente. Obviamente, puede haber otros principios gramaticales o pragmticos que obliguen a que un determinado sujeto
aparezca realizado lxicamente. As sucede, por ejemplo, en aquellos casos en que el sujeto constituye la informacin nueva
de la oracin. De ah la imposibilidad de eliminar el sujeto pronominal t en una oracin como Esto lo has hecho t (cf. la
mala formacin de *Esto lo has hecho).
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
comuncatvas. Estas teoras, cuyo representante mas caracterzado es a GGT, tenden a
estudar detaadamente a estructura de as construccones sntactcas y a orma de as
dstntas categoras sn que sus regas o prncpos audan prmaramente a actores
semantcos o pragmatcos. Son estos os que dervan, a menos en parte, de aqueos. Por su
parte, as teoras unconastas tenden a prmar os aspectos de contendo y suponen
expctamente que de estos derva a orma.
En readad, podramos decr que hay a menos dos manestacones de unconasmo: una
uerte y otra deb. la prmera, en su ormuacon mas radca, arma que toda orma en a
engua derva de a uncon comuncatva de sstema. sta es a verson mas combatda por
os modeos ormastas, que aducen a gran varacon que presentan as enguas a a hora de
codcar un msmo contendo como una prueba de a necesdad de estudar as ormas.
Veamos un ejempo sgncatvo. En espao, e adverbo quzas nduce opconamente a
aparcon de subjuntvo, pero soo cuando este aparece a su zquerda, como se muestra en
(;):
(;)
a. Ouzas egue maana. / Ouzas egara maana.
b. legue maana, quzas. / legara maana, quzas.
Dado que as undades excas que aparecen en (;a) y (;b) son as msmas, e unco modo
de expcar e contraste consste en basarse en a derente estructura de ambas oracones. En
a prmera, e adverbo moda quzas rge a verbo y desencadena opconamente a aparcon
de subjuntvo en este. En cambo, a poscon pererca de adjunto que ocupa a msma
orma en (;b), como ndca a nexon entonacona que en ta oracon se produce, hace
que no exsta reacon de reccon entre quzas y e verbo, por o que este aparece en su vaor
no marcado (e ndcatvo). Notese que aqu no tene mportanca s e contendo vehcuado
por a oracon en ndcatvo es dstnto o no de a que se expresa en subjuntvo. lo
mportante es que con quzas coocado como adjunto a a derecha e subjuntvo no queda
egtmado. Esta es, por o tanto, una restrccon orma de espao (seguramente, es una
restrccon unversa) que no derva de contendo de a rase, pues nada hay en a secuenca
agramatca de (;b) que a converta en mpausbe desde e punto de vsta estrctamente
comuncatvo.
Ejempos como e anteror podran hacerse extensvos a orden de paabras, a os enomenos
de concordanca, etc. Para no movernos de ambto de subjuntvo, uno de os probemas
tpcos de a enseanza de espao como l, nos reerremos a contnuacon a contraste que
se da entre as oracones mperatvas armatvas y negatvas. omo es ben sabdo, en estas
utmas aparece necesaramente e verbo en subjuntvo, mentras que en as prmeras se usa
e mperatvo:
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
(8)
a. Nuevete.
b. No te muevas.
E anteror contraste pantea un probema sero para as dencones de subjuntvo que se
basan en actores comuncatvos o semantcos, puesto que a uerza eocutva de os dos
ejempos de (8) es dentca: se trata de ordenes drgdas a oyente. Un posbe enoque
orma de probema nvocara actores estructuraes para expcar esta restrccon.
Supongamos, en prmer ugar, que a negacon ha de preceder sempre a verbo por razones
de acance (a negacon es un operador que toma como ambto a proposcon encabezada
por e verbo). Eso expca que en espao no tengamos nunca una negacon oracona detras
de verbo. Supongamos, ademas, que e mperatvo, en vrtud de su contendo moda, ocupa
en a estructura de a oracon una poscon superor a a que caracterza a as demas ormas
verbaes conjugadas, aquea que corresponde a otros operadores modaes como quzas, que
se stuan a a zquerda de a negacon. Prueba de que e mperatvo ocupa una poscon mas
eevada es e hecho de que sea a unca orma verba nta que eve pronombres enctcos:
(,)
a. (Ouzas) (no) se o dje / djera.
b. Dseo.
omo puede verse en (,a), os pronombres ctcos preceden a verbo, mentras que en
(,b) esas msmas ormas sguen a mperatvo. En a estructura oracona de espao a
negacon ocupa una poscon nmedatamente superor a a de verbo. Podemos suponer que
e motvo de que no sea posbe decr (o)
(o)
a. No muevete.
b. Nuevete no.
radca en que en ambos casos se voara una restrccon de coocacon: en e prmer caso e
mperatvo no habra ascenddo a a proyeccon moda mas ata y en e segundo, tras e
movmento, se voara a restrccon que mpone que a negacon quede a a zquerda de os
eementos sobre os que ejerce ambto. Estaramos, pues, ante una conabuacon de actores
mpedran e uso de mperatvo con a negacon. Una orma de evtar e concto consste
en susttur en estos contextos ta modo por e subjuntvo. Esquematcamente, a estructura
sera a que se ndca en (+):
(+)
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
Sea cua sea a expcacon de anteror enomeno, o que parece caro es que a restrccon
que mpde a coaparcon de una orma mperatva con a negacon no derva de actores
comuncatvos o semantcos, pues nada hay que se oponga a expresar de esa manera una
orden negatva. lo que parece estar actuando aqu es una restrccon gada a a orma de os
mperatvos, que es prohbe ocupar determnadas conguracones estructuraes. Notese que
este enomeno no se da uncamente en espao. De hecho, en nges a negacon parece estar
ocupando una poscon neror a a que ocupa en espao, por debajo de os rasgos de exon
verba. Pues ben: en estos casos tamben boquea a subda de verbo a a exon en as
oracones aseveratvas:
()
a. She came yesterday.
b. She not came yesterday./ She came not yesterday.
c. She dd not come yesterday.
En (b) ambas secuencas estan ma ormadas. la prmera, porque os rasgos de a exon
verba en nges quedan por encma de a negacon, como se muestra en (c), en donde a
proorma verba do ha sdo nsertada en a poscon que marca os rasgos de tempo de a
oracon. En e segundo de os casos de (b), a maa ormacon debe atrburse a a voacon
de prncpo que mpone que a negacon tenga acance (esto es, quede a a zquerda) de
predcado de a oracon. Notese que, a estos eectos, a nsercon de proverbo do por encma
de a negacon en (c) no tene consecuencas sobre este prncpo, dado que ta proorma
no aporta contendos proposconaes a a oracon y se mta a servr de receptora de os
rasgos de tempo.
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
reo que os anterores ejempos y otros muchos que podran aducrse muestran a dcutad
de mantener en su ormuacon mas radca as tess unconastas. En cambo, o que parece
mucho mas aceptabe es una verson menos estrcta de os presupuestos unconastas,
segun a cua as derencas de orma sueen estar asocadas a derencas de sgncado. Esta
es una armacon perectamente asumbe por os ormastas y parece a unca deendbe,
dado que a reacon entre orma y uncon muy a menudo no es bunvoca. En eecto: a
menudo e msmo sgncado puede expresarse con ormas ngstcas dstntas, como
muestran os ejempos de ():
()
a. E artcero exposono a bomba. / E artcero hzo expotar a bomba.
b. E estudante que mas bros ha edo. / E estudante que ha edo mas bros.
En (a) observamos dos de os mecansmos que utza e espao para expresar a
causatvdad. Uno es estrctamente exco: a predcado ergatvo expotar se e contrapone a
orma causatva exposonar. Este msmo procedmento es e que contrapone pares como
morr - matar, quedar - dejar, caer - trar o dmtr - cesar. No es, sn embargo, un
procedmento genera, dado e coste exco que supondra tener para cada predcado
ergatvo su correspondente verson causatva. De ah que se opte por otras soucones, ya
sean moroogcas (romper - romperse) o sntactcas, que es a opcon que se presenta en a
segunda parte de (a): se recurre a una perrass de nntvo con e verbo causatvo hacer.
En (b) aparecen dos conguracones sntactcas dstntas para expresar un sntagma
superatvo. Notese que a anteposcon de objeto que se presenta en e prmero de os casos
no es en absouto habtua en espao (c. E estudante que agunos bros ha edo rente a
a buena ormacon de E estudante que ha edo agunos bros). Por o tanto, con a ectura
superatva de este sntagma ambas ormas son posbes sn que pueda asocarsees una
derenca de sgncado. No obstante, as cosas son un poco mas compejas: mentras que a
segunda parte de (b) admte tamben aternatvamente una ectura comparatva, a otra
orma a descarta totamente, como muestra ((), en donde a coda ntroducda por de
corresponde a a ectura superatva y a ntroducda por que, a a comparatva:
(()
a. E estudante que mas bros ha edo { V de todos nosotros / que yo ).
b. E estudante que ha edo mas bros { V que todos nosotros / T que yo ).
Por o tanto, en e caso de a ectura comparatva s que tenemos una orma para esa
uncon, pero cuando a ectura es superatva coexsten dos ormas sn aparente derenca
nterpretatva.
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
Hasta aqu hemos presentado agunos argumentos en avor de a dea de que exsten
prncpos ormaes en a gramatca que no pueden ser drectamente dervados de prncpos
unconaes. No obstante, no es menos certo que en otros muchos casos orma y uncon
estan ntmamente reaconados. Un caso paradgmatco de eo nos o proporcona e orden
de os eementos oraconaes en espao. En nuestra engua, un msmo contendo
proposcona puede ser expresado con dversos ordenes:
()
a. lus vo a Nara en e cne a semana pasada.
b. A Nara, lus a vo en e cne a semana pasada.
c. la semana pasada, lus vo a Nara en e cne.
d. la semana pasada, en e cne, lus vo a Nara.
e. A Nara, a semana pasada, lus a vo en e cne.
. A Nara a vo en e cne a semana pasada lus.
g. A Nara, lus vo en e cne a semana pasada.
S ben e contendo proposcona de as oracones de () es dentco, no es menos certo que
cada una de eas no podra ser ntercambada bremente por as demas, puesto que
vehcuan contendos normatvos dstntos. E crtero que rge en este caso e orden de
paabras tene que ver ndudabemente con a dstncon entre normacon conocda (tema)
e normacon nueva (rema). E prncpo que rge a dstrbucon de os consttuyentes es e
de que a normacon conocda debe preceder a aquea que supone e aporte novedoso de
habante. As, en (b, e, ) se esta habando de Nara. No obstante, puede notarse de nuevo
que exsten requstos ormaes ndependentes sobre esta construccon, como puede
comprobarse por a agramatcadad de (g), que sgue en teora a ordenacon ndcada,
pero que concuca e prncpo orma que obga a coocar junto a verbo e ctco
correspondente a eemento que expresa a normacon conocda cuando a uncon que e
corresponde puede ser representada en espao por un pronombre persona atono.
En dentva: creemos que, sempre que sea posbe, os probemas gramatcaes han de
abordarse en a enseanza de enguas segundas a traves de sgncado. la ventaja de
enoque nocouncona (c. Garca Santa eca, +,,: (o) consste en que permte acceder a
a orma desde e contendo, procedendo de modo paraeo a proceso nductvo de aprendz
y ajustandose a enoque comuncatvo que domna en os currcuos de este ambto. la
evoucon de a teora gramatca, que ha do ntegrando en su doctrna crteros exco-
semantcos, no dscurre en contra de esta tendenca. No obstante, a posbdad de recurrr
sempre a nocones semantcas o comuncatvas tene un mte, dado que hay aspectos
ormaes de a gramatca que no se pueden asocar drectamente con aspectos de contendo.
Un ejempo caro o proporconan os casos de concordanca redundante. S se compara e
espao una mujer ata con e nges a ta woman aparecen derencas en a concordanca de
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
genero y numero de os adyacentes de nombre que tenen un orgen moroogco y que
dcmente pueden ser reaconados con mecansmos que no sean de orden estrctamente
orma: en espao, e determnante y e adjetvo concuerdan con e nuceo nomna en
genero y numero, mentras que en otras enguas ta reacon o no se da o queda mtada a
par determnante-nuceo. De hecho, casos como estos seguramente representan una
dcutad adcona para e aprendzaje, por o que deberan ser tratados especcamente en
a enseanza de E/lE.
(. ENTRE lO UNO Y lO DlVERSO: El ASO DEl lNPERlETO
Un objetvo basco de cuaquer teora es e de consegur vncuar enomenos
supercamente dstntos. De hecho, se ha dcho que a uncon prncpa de cuaquer teora
centca no es tanto a de contestar a todas as preguntas que puedan ormuarse sobre e
ambto de una dscpna como a de reducr sgncatvamente e numero de preguntas que
quedan sn contestar. En a teora ngstca, a busqueda de a nvarante ha sdo una
constante. Nocones tan bascas como as de onema o morema proceden precsamente de
esa tendenca a aumentar e grado de abstraccon para consegur undades mas abarcadoras
y generaes. Pero ta tendenca no soo se pone de manesto a a hora de denr as
undades ngstcas. Para a mayora de as teoras, a correspondenca unvoca entre orma
y uncon es un desderatum basco. De ah que cuando se anaza una determnada orma se
busque por todos os medos una caracterzacon abarcadora de todos sus usos, aunque estos
parezcan a smpe vsta dspersos.
Naturamente, ta ntento esta absoutamente justcado en a teora ngstca, que basa su
progreso en a abstraccon. E probema que se pantea en a enseanza de enguas segundas
es hasta que punto es convenente ntroducr atos grados de abstraccon en aras de obtener
descrpcones mas generaes. En estos casos, a opcon aternatva consste en expcar una
determnada orma como un conjunto mas o menos dsperso de vaores dstntos. Tres
ejempos caracterstcos que orece e espao son a aternanca entre ser y estar, e uso de
subjuntvo y as dstncones entre os tempos verbaes de pasado. Dentro de este utmo
apartado, vamos a estudar someramente e caso de a oposcon entre e mperecto y e
ndendo (o perecto smpe).
Dentro de paradgma verba de espao, e preterto mperecto ocupa una ampa zona que
suee caracterzarse descrptvamente en uncon de tres vaores undamentaes, ta como
seaa Porto Dapena (+,8,):
()
a. Aspecto mperectvo: expresa accones, procesos o estados en una vson no compexva,
nacabada (Porto Dapena, +,8,: 8): lova a as cuatro.
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
b. oncdenca con un pasado: Expresa accones, procesos o estados como concdentes
temporamente con otra accon preterta exstente en e contexto. (dem, 8): los saude
cuando se ban.
c. Aspecto teratvo, ccco o habtua: a accon se verca un numero ndendo de veces
[en e pasado] (dem, 8(): Entraba contnuamente gente en e oca.
A os vaores anterores se sueen aadr otros dervados, como e de conato (ya nos bamos),
e de stuacon (ayer estaba en Ava), e narratvo o descrptvo, etc. Todo eo contrbuye a
caracterzar este tempo como una amagama mas o menos dspersa de usos y vaores. la
dcutad que supone para e estudante de E/lE a nterorzacon de esta parte de sstema
ngstco es consderabe. lernandez (+,,;: +) ndca que esta oposcon se presenta
como uno de os puntos mas probematcos y resstentes, y concuye: a dstncon que se
produce en a engua espaoa entre estos dos tempos, aspectua y eststca, es compeja y
dc de captar para todos os aprendces que no a poseen en su propa engua. E
dagnostco que eectua esta autora es e sguente:
(;)
En as gramatcas drgdas a extranjeros, a ntentar dar unas normas asequbes se
smpca excesvamente e tema, se ovdan con recuenca puntos caves y se propone un
stado de vaores, con ejempos que ustran caramente o que se expone, pero que se
nvadan muchas veces cuando e aumno ntenta apcaros. Ta vez a crtca mas sera a
estas descrpcones de os tempos de pasado sea a descontextuazacon de os ejempos, o
que en e caso de preterto mperecto, un tempo predomnantemente reatvo, enmarcador
de a normacon centra, desvrtua en gran medda su verdadero vaor. (lernandez, +,,;:
+)
Por otra parte, a expcacon aspectua que habtuamente se asoca a mperecto eva a
menudo a estudante a mezcar os conceptos de aspecto y modo de accon (Aktonsart).
As, Vazquez (+,,+: +) detecta os sguentes errores en sus estudantes, producdos sn
duda por e supuesto de que os eventos duratvos deben expresarse en mperecto:
(8)
a. Durante m nanca ba dos aos a una escuea partcuar.
b. onozco a una mujer que estaba mucho tempo en Argentna.
Guterrez Araus (+,,: ,) seaa que tradconamente ha sdo a categora aspecto verba a
que ha asumdo protagonsmo en este campo y e resutado ha sdo poco carcador, como
se ha poddo comprobar en su apcacon a a enseanza [de espao como engua
extranjera], no soo a prncpantes, sno ncuso a estudantes stuados en nvees de
perecconamento. A a msma concuson ega lernandez (+,,;: +8): Nuchas
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
descrpcones de os vaores de preterto mperecto causan o acentuan reamente e ao de
aprendz que venmos consderando. En genera, se atende en prmer ugar a aspecto
mperecto - duratvo de este tempo (accon no acabada, que dura), y en segundo o tercer
ugar, en una expcacon cas como parentess, a su vaor reatvo, de copreterto.
Naturamente, ha habdo ntentos de obtener un vaor untaro basco para e mperecto.
omo se acaba de seaar, en genera a tendenca ha sdo a de ntentar dervar os usos de
( b,c) de os de (a). Sn embargo, ante a dcutad de consegur una expcacon goba
por a va de aspecto, se ha recurrdo a hpotess derentes. As, Natte Bon (+,,: ;)
caracterza e vaor de este tempo de sguente modo:
(,)
Se trata de presentar a reacon entre un sujeto y un predcado como ago totamente
estatco, nmovzado en un nstante, gua que cuando se detene e proyector en una
magen para anazara y observara. Ademas, e mperecto e atrbuye a a reacon sujeto-
predcado que presenta, e estatuto de mera caracterstca de una stuacon que e
enuncador esta ntentando evocar o descrbr: en e mperecto no suceden cosas, en e
sentdo de que o expresado en mperecto no remte drectamente a su reerente
extrangstco (acto, acontecmento o proceso), a contraro de o que sucede cuando se
expresa ago en preterto ndendo. E mperecto usa eementos extrangstcos para
pantearos como marco stuacona de una normacon. (Natte Bon, +,,: ;).
As pues, e eecto que tendra e tempo mperecto sera e de actuar como operador que
converte un evento en estado
,
. De ah dervaran os dstntos usos de ta tempo. omo
puede verse, esta descrpcon representa un paso adeante en e ntento de obtener una
caracterzacon untara de este tempo verba de espao.
Ouzas una aproxmacon smar con mayores posbdades de apcacon pedagogca (ya que
en ta caso no habra que recurrr a una nocon de estado que se aparta de a que
ntutvamente posee e habante, que tende a ver en saamos de a escuea a as ses un
evento reterado, no un estado) sera partr de (b) como vaor basco de mperecto
+o
. Eo
no representa una gran novedad en a tradcon gramatca espaoa. He aqu a dencon
que e otorga a este tempo a prmera edcon de a Gramatca de a Academa:
((o)
Ouando aquea cosa de que se trata se consdera como presente respecto de otra ya pasada,
se ama preterto mperecto. (RAE, +;;+: ()

9 Herweg (1991a,b) defiende una hiptesis similar al tratar de las construcciones progresivas del ingls.
10 Para una defensa reciente y detallada de este enfoque, cf. Gutirrez Araus (1995).
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
De hecho, a msma dea sobre e vaor basco de mperecto evara a Beo a etquetaro
como co-preterto. E esquema de ((+) muestra e vaor de este tempo en e conjunto de as
ormas verbaes de ndcatvo:
((+)
En e esquema anteror, A denota e prmtvo basco anterordad, expresa coexstenca
y P mpca posterordad. En e sstema de Beo, hay soo tres tempos prmaros (que son
os que se ancan drectamente a momento de a enuncacon). Todos os demas son
secundaros y soo pueden ser nterpretados medante su vncuacon a aguno de os tempos
prmaros. Notese que e mperecto queda caracterzado como un tempo secundaro, que
marca a coexstenca con un pasado. Ta reacon se observa de modo manesto en
oracones como uando saa de casa, sono e teeono. Habtuamente, se ha tenddo a
nterpretar que e vaor de coexstenca soo se da en os casos en que en a msma oracon
aparece un verbo que mencona expctamente e acontecmento concdente en e tempo.
Pero eo no es as. lo undamenta para a nterpretacon de mperecto es su caracter de
nductor de una stuacon pasada paraea a a expresada por e y a a que este se subordna.
De ah su caracter ausvo, de creacon de ambentes, de donde dervan os usos amados
narratvos, en e sentdo de venrch (+,8). Tamben resuta posbe dervar de este vaor
prmgeno os usos de conato o de cortesa: en ambos casos e mperecto aude a una
ntencon que se presenta como reaconada con un contexto anteror (as, Ouera pedre un
avor aude a una vountad preva). De ah e vaor pragmatco mas atenuado de as
petcones y deseos que se expresan a traves de este tempo, pues a accon se vncua a una
stuacon precedente e mpctamente se e comunca a oyente a dsponbdad a modcar
a acttud s este manestara aguna oposcon.
lo que pretendemos pantear con a anteror dscuson es que en este caso podra ocurrr que
os dstntos objetvos de a teora ngstca y de a enseanza de enguas puderan justcar
un tratamento dstnto de este msmo probema. Desde e punto de vsta teorco, resuta sn
duda convenente encontrar una caracterzacon untara de mperecto, aunque eo sea a
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
costa de ncrementar e grado de abstraccon de a propuesta. En a enseanza de enguas
segundas, deben sopesarse cudadosamente os pros y os contras de adoptar e msmo
camno. En cuaquer caso, o que no parece acertado es denr como vaor basco aque que
no permte dervar os demas.
. ONlUSlN
En os apartados precedentes he ntentado mostrar que agunos de os probemas que se
pantean en a enseanza y en a adquscon de enguas segundas tenen un trasondo
gramatca nnegabe. las obvas derencas exstentes entre os objetvos de a teora
ngstca y os que corresponden a as demas dscpnas ngstcas apcadas pueden
justcar eventuamente que se produzcan dscrepancas a a hora de resoveros en uno y
otro caso. Ahora ben: creo rmemente que es necesaro que se produzca un contacto
constante entre ngstas teorcos y apcados porque de e pueden benecarse unos y
otros. Uno de os puntos que hoy en da denen e currcuo de una case de E/lE tene que
ver precsamente con e peso reatvo que en cuaquer curso deben tener os contendos
gramatcaes. Garca Santa-eca (+,,: +,) dstngue entre dos modos de organzar os
programas de enseanza de enguas segundas, segun se seaa en (():
(()
a. E anass de a engua, medante a consderacon de eementos asados como as
estructuras gramatcaes o as uncones (programas ngstcos).
b. E anass de os procesos pscoogcos mpcados en e aprendzaje, con a utzacon de
as tareas como undades de organzacon de os programas (programas pscongstcos).
Sea cua sea e crtero ordenador que se eja, creemos que e proesor de E/lE debe tener
una soda ormacon en teora gramatca porque esta es una condcon undamenta para
saber nterpretar as produccones de os aprendces y para poder detectar sus carencas. Es
mas: en un programa basado en tareas, en e que a gramatca no es e nuceo ordenador y,
por o tanto, ya no hay unos esquemas prejados sucesvos, resuta undamenta que e
proesor sepa doscar adecuadamente a normacon gramatca que orece a os
estudantes y sepa ocazar en cada momento e centro de atencon apropado.
Por otra parte, creemos que e desarroo acanzado por os estudos de adquscon debera
guamente tener un reejo en a ddactca y en a metodooga de a enseanza de enguas
segundas. De hecho, as aportacones reazadas desde este campo a a teora ngstca son
ya sgncatvas. En este sentdo, suscrbmos as paabras de lceras (+,,):
(()
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
Es un hecho que tanto os datos de a adquscon de a engua materna como os de a
adquscon de enguas segundas raramente han ormado parte de a descrpcon gramatca.
Sn embargo, no cabe duda de que son mportantes a a hora de comprobar a abdad de
as propuestas de a ngstca y, en este sentdo, hay bastantes pruebas de que os ngstas
han tomado ya concenca de que exste una rama de as cencas cogntvas que se dedca a
estudo de a adquscon de enguaje, y en concreto de as enguas segundas, que es
ndependente de a metodooga y de a ddactca de as enguas extranjeras. Por esta razon,
estamos en stuacon de recamar a as propuestas de a teora ngstca que tengan en
cuenta as necesdades de os estudosos de a adquscon y, a msmo tempo, que se srvan
de os datos de enguaje nant y de as nterenguas para avaar sus propuestas,
rentabzando e soporte emprco, como hacen otras dscpnas. (lceras, +,,: 8)
RElERENlAS BlBllOGRAllAS
BEllO, A. (+8(;), Gramatca de a engua casteana destnada a uso de os amercanos, Nadrd,
Arcobros, +,8,.
BlOONllElD, l. (+,), lenguaje, lma, Unversdad Nayor de San Narcos, +,(.
BOSOUE, l. (+,8,), las categoras gramatcaes, Nadrd, Sntess.
BRUART, J.N. (+,,(a), E unconamento sntactco de os reatvos en espao, en A. AlONSO, B.
GARZA 8 J.A. PASUAl eds. (+,,(), ll Encuentro de ngstas y oogos de Espaa y Nexco,
Saamanca, Unversdad de Saamanca: ((-(,.
- (+,,(b), Syntactc Varaton and Grammatca Prmtves n Generatve Grammar, lynX, (: +(-+;.
- (+,,;), oncordanca ad sensum y parttvdad, en N. AlNElDA 8 J. DORTA eds. (+,,;),
ontrbucones a estudo de a ngstca hspanca, l, Barceona, Nontesnos: +;-+8.
HONSKY, N. (+,8+), lectures on Government and Bndng, Dordrecht, lors.
DENONTE, V. (+,8,), Teora sntactca: de as estructuras a a reccon, Nadrd, Arcobros.
ElllS, R. (+,,(), The Study o Second language Acquston, Oxord, Oxord Unversty Press.
lAlT, G. (+,;), Tres probemas de concordanca verba en e espao moderno, Uppsaa, Amqvst 8
vkse.
lERNANDEZ, S. (+,,;), lnterengua y anass de errores en e aprendzaje de espao como engua
extranjera, Nadrd, Edesa.
lERNANDEZ SORlANO, O. (+,,), Pronombres reasuntvos y dobado de ctcos, en P. GOENAGA
ed. (+,,), De Grammatca Generatva, Gastez-Donosta, Unv. de Pas Vasco: +o,-+8.
GARlA SANTA-ElllA. A. (+,,), E currcuo de espao como engua extranjera. lundamentacon
metodoogca. Pancacon y apcacon, Nadrd, Edesa.
GNEZ HERNOSlllA, J. N. (+8), Prncpos de gramatca genera, Nadrd, lmprenta Nacona.
GUTlRREZ ARAUS, N. l. (+,,), lormas temporaes de pasado en ndcatvo, Nadrd, Arcobros.
HAvKlNS, J.A. (+,;8), Denteness and lndenteness, london, room Hem.
HERvEG, N. (+,,+a), A rtca Examnaton o Two assca Approaches to Aspect, Journa o
Semantcs, 8: -(o.
revista electrnica de didctica / espaol lengua extranjera NMERO 3
- (+,,+b), Perectve and lmperectve Aspect and the Theory o Events and States, lngustcs, ,:
,,-+o+o.
HYANS, N. (+,8), language Acquston and the Theory o Parameters, Dordrecht, Rede.
lAKSHNANAN, U. (+,,(), Unversa Grammar n hd Second language Acquston, Amsterdam, J.
Benjamns.
llERAS, J.N. (+,,), la adquscon de as enguas segundas y a gramatca unversa, Nadrd,
Sntess.
lOPE BlANH, J.N. (+,8(), Despronomnazacon de os reatvos, Hspanc lngustcs
(Pttsburgh), l: ;-;. [Recogdo en J.N. lOPE BlANH (+,8), Estudos de ngstca espaoa,
Nexco, UNAN: ++,-+]
lORENZO, G. 8 lONGA, V.N. (+,,), lntroduccon a a sntaxs generatva, Nadrd, Aanza.
NATTE BON, l. (+,,), Gramatca comuncatva de espao, Nadrd, Duson.
PORTO DAPENA, J. A. (+,8,), Tempos y ormas no personaes de verbo, Nadrd, Arcobros.
RAE (+;;+), Gramatca de a engua casteana, Nadrd, Edtora Nacona, +,8(.
VAZOUEZ, G. (+,,+), Anass de errores y aprendzaje de espao / engua extranjera, lrankurt, Peter
lang.
vElNRlH, H. (+,8), Estructura y uncon de os tempos en e enguaje, Nadrd, Gredos.

Anda mungkin juga menyukai