Anda di halaman 1dari 7

!"#$%&' )#*+,-"& -,#.%/01& 21 0/ /0.1#,2/2 /31#,*/4/5 6"0' 75 89 75 71# &131&.

#1 :;775
<==8 7>?@A>;@B5 CDEF +..$FGG$$*.'*/,*H.'I"-'/#G,421J'$+$G*"#$%&
!"#$%"
&'()*+,-. 0'-1213(2,4'- 5 0'6*102*(2,4'- 7'
0'-1,- 83+*4,- 2479:'4*-;
(3'06,- +3'01,-. 27'4127*7'-.
(,-+,),:9*-. 6,)912(*- 5 <3-12(2*
=*(2>3' ?4*@*5*)A B* 602+'0*
0'-1213(2C4 7' 0'-1,- 83+*4,-
,07'4*7* 6,0 )'5
!"#$" &'( )*+,#,-
)+./0#
12,3 &"(("#. K$#1&14./2"# H *"314./#,&./L
1'/0#,4 5 607,*/"#.4/"4 K14 "#214 /0M/NO.,*"L
8"/#.6." 1#,*"4
9":",3 ;'#/0*. y !"#$" <"=#.,3" ;>"?"##0
!"#$" &'( )*+,#,
1**, <'4/"@440*
A"#.*" B3+"*.C !.D',3 1E0* F'G#,(
y H,#*"*+0 !.D',3 8,?,
!"#.,3" )@" 90+#$D',(
<'4/"@0 I,#+,4.0
CONICIT, IATRIMONIA-INCUAIA, IacuIlad do Cioncias SociaIos, Univorsidad NacionaI doI Conlro do Ia Irovincia do Buonos Airos.
!"##1" 101*.#P4,*"F Iuz.ondorogmaiI.com
J*/#0+'66.K*
Modoslo InacayaI o InakayaI fuo un caciquo loluoIclo quo naci on Tocka, Clubul, ca. 1833. AIoj on
sus dominios a naluraIislas y viajoros, laIos como GuiIIormo Cox, Goorgo Muslors y Irancisco I. Morono.
Una ofonsiva inosporada do Ias coIumnas aI mando doI CnoI. ViIIogas ompuj lacia oI sur a Ias loIdoras do
InakayaI, quo so ubicaban corca do Ias nacionlos doI ro Iimay doI Iago NaluoI Huapi, dobiondo inslaIarso
on Clubul. In oclubro do 1884, cuando Ia Conquisla doI Dosiorlo laba concIuido, Ios caciquos InakayaI y
IoyoI fuoron aI Iuorlo do }unn a nogociar con oI Comandanlo Iasciar, poro oIIos y su gonlo fuoron lomados
prisionoros y sus loIdoras doslruidas. Iuogo do oslar 18 mosos on Ia prisin do II Tigro, on Ia provincia do
Buonos Airos, fuoron aIojados on oI Musoo do Cioncias NaluraIos do Ia IIala gracias a Ias goslionos ofoc-
luadas por su diroclor Irancisco I. Morono. Islo obluvo un pormiso doI gobiorno para lrasIadar a ambos
caciquos, sus famiIiaros y dopondionlos aI musoo. IrobabIomonlo, oI podido do Morono so dobi a razonos
lumanilarias
1
aunquo Io juslihc con propsilos cionlhcos, ya quo Ias mujoros onriquocoran Ias coIoccio-
nos olnogrhcas con sus lrabajos do lojidos, aI mismo liompo quo so podra osludiar sus coslumbros (Ton
Kalo 1904). AIgunos do oIIos dosomponaron diforonlos laroas on oI musoo, poro InakayaI nunca acopl su
nuova siluacin y so rolus a dosomponar laroa aIguna.
B=L,/0 +, ,4/'+.0
Duranlo su oslada on oI musoo fuo osludiado por Hormann Ton Kalo, quion doscribi su porsonaIidad
caIihcndoIo como rocoIoso, roncoroso, poco afoclo a Ia convorsacin y sIo comunicalivo on oslado do
obriodad, laragn, sucio, pondoncioro (Ton Kalo 1904:43, lambin Vignali 1942:23). Ton Kalo sonaIaba quo
InacayaI, duranlo sus accosos do cIora, lralaba do 'gringos a Ios argonlinos y doca 'yo jofo, lijo do osla
liorra, bIancos Iadronos. malar mis lormanos, robar mis cabaIIos y Ia liorra quo mo la vislo nacor, adoms
2 !"#$%&' )#*+,-"& -,#.%/01& 21 0/ /0.1#,2/2 /31#,*/4/5 6"0' 75 89 75 71# &131&.#1 :;775 <==8 7>?@A>;@B
prisionoro. yo dosgraciado. In osos momonlos su ros-
lro roojaba Ia mayor lrisloza (Ton Kalo 1904:43). Iojos
oslaba doI caciquo doscriplo por Cox cuando Io visil on
sus liorras: InacayaI mo agrad on oI momonlo, liono oI
adomn franco y abiorlo, Ia cara inloIigonlo, y sabo aIgo
do casloIIano, do cuorpo roclonclo y bion proporciona-
do (Cox 1864:158).
A diforoncia do IoyoI, quo Iogr rogrosar a Ia Iala-
gonia gracias a Ias goslionos do Morono, quo obluvo
un pormiso doI gobiorno y oI olorgamionlo do liorras,
InakayaI muri on oI musoo. Conformo a Ia vorsin oh-
ciaI, su faIIocimionlo ocurri oI 24 do soliombro do 1888.
CIomonlo OnoIIi considora quo InakayaI prosinli su
muorlo y por dicla razn, roaIiz un uIlimo riluaI on Ias
oscaIinalas doI musoo, acompanado por dos indios quo
Io soslonan. Dosnud su lorso, lizo un adomn aI soI
doI cropuscuIo y olro aI sur, labIando paIabras doscono-
cidas (OnoIIi 1908:571). Isa misma noclo InakayaI labra
muorlo. Vignali (1942) considora quo, si bion Iuca como
un anciano, londra aIrododor do 55 anos. Sus roslos no
fuoron onlorrados. AI iguaI quo Io sucodido con olros
miombros doI grupo faIIocidos on oI musoo (i.o. Ia mu-
jor do InakayaI, Ia lija do IoyoI y una indgona IIamada
Taf) sus luosos, corobro, cuoro caboIIudo y su mscara
vaciada on yoso lomada dospus do su muorlo pa-
saron a formar parlo doI Doparlamonlo do AnlropoIoga
doI Musoo do Ia IIala (Iolmann-Nilsclo 1910:85, Vig-
nali 1942:25, Iarro 2009) y fuoron oxlibidos on Ia SaIa do
AnlropoIoga lasla 1940, on quo fuoron guardados on
sus dopsilos (IoIilis 1994:46).
B=L,/0 +, #,63"704
Ios roslos do InakayaI, as como do olros conocidos
caciquos prolagonislas do Ia Conquisla doI Dosiorlo,
lan sido objolo do rocIamos por divorsas organizacionos
indgonas dosdo Ios solonlas (Iodgorny 1991, Iodgor-
ny y Miolli 1994, Iodgorny y IoIilis 1992). In 1989 oI
Conlro Indgona Mapuclo ToluoIclo rocIam aI Musoo
do Ia IIala Ios roslos do InakayaI. Islo rocIamo oblu-
vo Ia adlosin do aIgunos doconlos do Ia IacuIlad do
Cioncias NaluraIos do Ia IIala, Io cuaI fuo vislo como
una insurroccin por Ias auloridados acadmicas (Miolli
1994:4-5). Ixisla un obslcuIo IogaI para Ia roslilucin
quo paroca insaIvabIo, ya quo Ios roslos do InakayaI for-
maban parlo do Ias coIoccionos doI Musoo y, por ondo,
porlonocan aI dominio pubIico doI Islado (on virlud
do Io dispuoslo on oI arl 2339 inc. 9 doI Cdigo CiviI).
Do modo quo ora nocosario conlar con una Ioy nacionaI
quo Ios dosafoclara do su condicin para quo oI Musoo
pudiora aulorizar a su dovoIucin. In 1990, oI Sonador
NacionaI HipIilo SoIari Yrigoyon (quo laba apoyado
Ios rocIamos doI Conlro Mapuclo ToluoIclo) prosonl
un proyoclo do Ioy aI Congroso disponiondo oI rolorno
do InakayaI a Tocka. II proyoclo rocibi Ia adlosin do
numorosas agrupacionos indgonas, aunquo no compar-
lan Ios molivos por Ios cuaIos Ios roslos doban sor do-
vuoIlos.
II Sonador SoIari Yrigoyon juslihc Ia dovoIucin on
Ias siguionlos razonos: a) InakayaI laba ayudado on Ia
oxpIoracin do Ia Ialagonia, b) prologi a viajoros cion-
lhcos como Muslors on 1869 (1979), Guorrico on 1872
y Morono on 1875, cuando slo fuo porsoguido por Sai-
luoquo, c) on su loIdora onarboI Ia bandora argonlina,
como roconocimionlo doI gobiorno nacionaI y osluvo a
favor doI progroso, porquo Io onson a su gonlo a cuI-
livar Ia liorra, d) fuo lomado prisionoro injuslamonlo.
IinaImonlo sonaIaba quo os una cuoslin do juslicia y
rospolo por Ia dignidad lumana roconocor oI doroclo do
Ias comunidados indgonas a consorvar on sus liorras Ios
roslos do sus ancoslros.
Varias organizacionos indgonas manifoslaron sus di-
foroncias con Ios argumonlos do SoIari Yrigoyon on Ias
carlas do apoyo aI proyoclo. SonaIaron quo: a) no soIo
Ios roslos do InakayaI, sino Ios do Ios olros caciquos quo
fuoron dospojados do sus lorrilorios doboran sor onlo-
rrados on sus propias liorras, incIusivo Sailuoquo (Aso-
ciacin Indoamoricana do Argonlina Aindara, Con-
lro CuIluraI Tinkunaku y Movimionlo Nuoslras Racos),
b) Ias nacionos indgonas procodioron aI Islado argon-
lino y Ia lisloria argonlina comonz laco 20.000 anos
alrs, no on 1810 con Ia omancipacin do Ispana (Conlro
CuIluraI Tinkunaku), c) InakayaI nunca ronunci a su
doroclo a Ias liorras poso a labor onarboIado Ia bandora
argonlina (Conlro CuIluraI Tinkunaku), d) Ios coIoros do
Ia bandora argonlina osln lambin prosonlos on Ia ban-
dora Mapuclo (Gran IarIamonlo Indgona NacionaI), o)
os una cuoslin do doroclos lumanos Ia dovoIucin do
lodos Ios roslos indgonas (Aindara, Movimionlo Nuos-
lras Racos), f) InakayaI dobora sor considorado un l-
roo nacionaI (Aindara)
2
.
In mayo do 1991, oI proyoclo do SoIari Yrigoyon fuo
aprobado on oI Congroso y so convirli on Ioy nacionaI
N 23.940. In oIIa so dispono quo oI Iodor Ijoculivo Na-
cionaI (IIN) dobor lrasIadar Ios roslos do InakayaI a Ia
IocaIidad do Tocka, provincia do Clubul, dondo sor on-
lorrado Iuogo do rocibir lonoros miIilaros. Sin ombargo,
su rolorno so domor porquo oI IIN no diclaba oI docrolo
rogIamonlario quo liciora oporaliva dicla Ioy. II docro-
lo N 2.391 fuo hnaImonlo sancionado on noviombro do
1993, Iuogo do quo SoIari Yrigoyon iniciara una causa por
incumpIimionlo do Ios doboros do funcionario pubIico
aI onloncos liluIar doI Minislorio doI Inlorior. II docrolo
dispono quo so croar una comisin ojoculiva quo pro-
gramar y coordinar oI lrasIado. Tros mosos dospus, oI
Consojo Suporior do Ia UNII aprob oI lrasIado por una-
nimidad, cambiando un crilorio quo laba soslonido por
dcadas. II onloncos diroclor docIar quo oI musoo so la-
ba nogado a dovoIvor a InakayaI on oI pasado porquo no
laba garanlas doI doslino do sus roslos. Sin ombargo,
3 !"#$%&' )#*+,-"& -,#.%/01& 21 0/ /0.1#,2/2 /31#,*/4/5 6"0' 75 89 75 71# &131&.#1 :;775 <==8 7>?@A>;@B
SoIari Yrigoyon considoraba quo Ias auloridados doI mu-
soo so vioron forzadas a cambiar su posicin porquo oran
concionlos do su rosponsabiIidad IogaI (CIarn, 16.04.1994,
H. SoIari Yrigoyon, com. pors., 1998).
)3 #,D#,40 " M,6N"
II 19 do abriI do 1994, coincidiondo con oI Da doI
Aborigon, Ios roslos do InakayaI fuoron lrasIadados a
IsquoI on un avin do Ia Iuorza Aroa y acompanado
por auloridados nacionaIos, provinciaIos y por oI Dr.
Guslavo IoIilis, on roprosonlacin doI Musoo do Ia IIa-
la. Ios roslos laban sido onlrogados por Ias aulorida-
dos doI Musoo on un aclo ohciaI roaIizado on Ia IIala.
Ios lonoros miIilaros so rindioron on oI aoropuorlo do
IsquoI. Ia urna quo conlona sus roslos fuo Iuogo IIova-
da a cabaIIo por doscondionlos indgonas lasla Tocka.
Cuando Ia procosin IIog a dicla IocaIidad, Ia urna fuo
IIovada a pio aI mausoIoo
3
. Ias maclis comonzaron Ias
rogalivas y a su paso so arrojaban somiIIas do lrigo y
agua. Una voz on oI mausoIoo Ia urna fuo onvuoIla on Ia
bandora argonlina y cubiorlo do piodras aI osliIo do un
clonquo (IoIilis 1994, Indoro 1998).
In 1998 so ofocluaron una sorio do onlrovislas a dos-
condionlos indgonas y auloridados on IsquoI y Tocka
con oI objolo do conocor sus opinionos acorca doI rolorno
do Ios roslos do InakayaI. Una do Ias cuoslionos quo so
indag fuo acorca doI loclo do labor rocibido lonoros
miIilaros y labor sido cubiorlo con Ia bandora argonlina.
Ios lonoros miIilaros fuoron acoplados por Ios doscondion-
los indgonas porquo signihcaba quo hnaImonlo so rocono-
ca Ia jorarqua do InakayaI como jofo do Ia rogin. Iarlo
do Ios lonoros a un caciquo os onlorrarIo con Ia bandora
argonlina. Isla bandora os aIgo muy signihcalivo para Ia
comunidad, simboIiza Ia liorra. Nosolros somos Ios vor-
dadoros argonlinos, porquo somos Ios doscondionlos do
aquoIIos quo primoro so roIacionaron a oslo lorrilorio (Rosa
Cliquiclano, com. pors., IsquoI, 10.07.1998)
4
.
Ia coromonia fuo acompanada por un gran numoro do
porsonas, on su mayora doscondionlos, quionos rocibio-
ron sus roslos como si InakayaI lubiora muorlo oso da
(Osorio Iisco, com. pors., Tocka, 11.07.1998). Un fuorlo
vionlo sacudi Ia procosin a Ia IIogada aI mausoIoo, por
Io quo luvo quo suspondorso oI aclo ohciaI quo iba a roa-
Iizarso on oI Iugar y so concIuy fronlo a Ia MunicipaIi-
dad. No obslanlo, Ias maclis y un grupo do doscondion-
los, incIuidas Ias bisniolas do InakayaI, conlinuaron on
oI mausoIoo lasla oI anoclocor. Ia gonlo IocaI croo quo
aquoI vionlo ora oI osprilu do InakayaI, quo rogrosaba a
su logar (OsvaIdo Cuovas, Inlondonlo do Tocka, com.
pors., Tocka, 11.07.1998).
Ia nolicia fuo ampIiamonlo cubiorla por Ia pronsa na-
cionaI. Ios principaIos diarios Io prosonlaron como un
caso do roparacin lislrica por oI lralo injuslo quo la-
ba rocibido oI Caciquo. II poridico II Da do Ia IIala
lizo lincapi on oI dobalo originado a parlir do su do-
voIucin, doslacando quo mionlras aIgunos invosligado-
ros moslraban proocupacin por Ia prdida do vaIiosas
piozas doI musoo y por oI dano aI palrimonio cuIluraI y
cionlhco quo oslo lipo do rocIamo pudiora acarroar, Ias
porsonas consuIladas on Ia caIIo soslona quo Ios roslos
do Ios caciquos doboran sor dovuoIlos a sus doscondion-
los (II Da, 15.04.94).
)3 #,/0#*0 +,3 ;"6.O',
Iara Ios doscondionlos indgonas do Tocka, oI mauso-
Ioo os considorado un Iugar sagrado dondo suoIon pasar
a dojar oros o una piodra sobro Ia lumba. Ios labilanlos
do Ia CoIonia Iocilos do Quiclaura, ubicada a 70 km do
Tocka, considoran quo oI rogroso do InakayaI signihc
quo Ia coIonia comonz a sor lonida on cuonla. dosdo
quo I voIvi lodo comonz a mojorar (Casiano CaIau-
quir, com. pors., 11.07.1998).
Ifoclivamonlo, on Ios anos siguionlos Ia comunidad
ompoz a rocibir ms ayuda doI gobiorno, so inslaI
un oquipo do radio para conoclarso con oI municipio
ms prximo o informarso sobro oI procio do Ia Iana on
oI morcado, so conslruy una saIa do usos muIlipIos y
consliluyoron IogaImonlo una comunidad indgona.
Ios miombros do Ia comunidad romarcaron Ia impor-
lancia do Ios riluaIos ofocluados a InakayaI duranlo su
funoraI. II numoro do parlicipanlos on oI camaruco no
soIo domoslr a Ias auloridados Ia prosoncia indgona on
Ia rogin sino quo sirvi para roforzar sus propias lradi-
cionos. Casiano CaIauquir, un anciano do Ia comunidad
sonaI:
Nosolros oslbamos muy foIicos, oI caciquo InakayaI ora
muy rospolado, nunca anlos so laban junlado lanlos dos-
condionlos como cuando I voIvi. Dobomos lacor cama-
rucos ms soguido poro son muy caros, so nocosila mucla
gonlo, cabaIIos, comida y a Ios mayoros, quo sabon cmo
lacor Ias cosas. Hoy Ia gonlo puodo lacor camarucos,
poro anlos oslaban prolibidos. lonamos quo podir por-
miso a Ia Gondarmora.|..j (Casiano CaIauquir, com.
pors., 11.07.1998).
P',@"4 ?03Q7.6"4 #,4?,6/0 +, 304 #,4/04 +,
J*"N"5"3
A modiados do Ia dcada do 2000, un grupo do oslu-
dianlos ofroci aI }ofo do Ia Divisin AnlropoIoga doI
Musoo do Ia IIala su coIaboracin on Ia organizacin y
roordonamionlo do Ios roslos lumanos aII doposilados
(SiIvia Amolrano, com. pors. 26.04.2011). Como parlo do
dicla laroa so rovisaron Ias coIoccionos y sus rogislros
para agrupar lodo aquoIIo quo porlonociora a un mismo
4 !"#$%&' )#*+,-"& -,#.%/01& 21 0/ /0.1#,2/2 /31#,*/4/5 6"0' 75 89 75 71# &131&.#1 :;775 <==8 7>?@A>;@B
individuo. So lrabaj do manora conjunla con oI porso-
naI lcnico do Ia Divisin y oI asosoramionlo do Ia Uni-
dad do Consorvacin y Ixlibicin para oI acondiciona-
mionlo provonlivo do Ias coIoccionos rovisadas (Iopo ol
aI. 2009). Islo grupo Iuogo so consliluy como GUIAS
(Grupo Univorsilario do Invosligacin on AnlropoIoga
SociaI) y on oI 2006 lizo pubIico oI laIIazgo doI cuoro ca-
boIIudo y doI corobro do InakayaI, consorvado on formoI
(Iopo ol aI. 2010).
Conocida Ia nolicia, doscondionlos indgonas do Tocka
con oI rospaIdo do Ia Socrolara do CuIlura do Clubul,
iniciaron Ios rocIamos. Ia roslilucin compIomonlaria
do Ios roslos doI caciquo InakayaI fuo formaImonlo so-
Iicilada por Ia Asociacin CiviI Caciquo InacayaI y Ia
Gobornacin do Clubul modianlo Ixpodionlo N 1000
- 05206/2006 00 (Iopo ol aI. 2010:36).
In ofoclo, on 1994 so rosliluyoron soIo Ios roslos soos
do InakayaI, poro no Ios rganos y lojidos oxlrados doI
cuorpo, poso a quo so conoca su oxisloncia, ya quo la-
ban sido doscriplos por Ton Kalo (1904) y moncionados
on oI calIogo pubIicado por Iolmann-Nilsclo (1910). II
cuoro caboIIudo do InakayaI so onconlraba on un sobro
do papoI madora quo conlona su numoro do rogislro.
In oI Iaboralorio IiIia Ascona so guardaban cualro co-
robros on formoI, dos do oIIos lonan borrado oI numoro
do invonlario poro so supona quo podran corrospondor
a InakayaI y a Margarila IoyoI (Iopo ol aI. 2009, Iopo ol
aI. 2010:34, Iornando Iopo, com. pors., 24.04.2011). Ior
osla razn, Ia diroclora doI musoo, Dra. SiIvia Amolrano,
lom Ia inicialiva do soIicilar quo so roaIizaran osludios
do ADN para su idonlihcacin, provia soIicilud do con-
sonlimionlo a Ia Asociacin CiviI Caciquo InacayaI, con-
formo Io dispuoslo on Ia Ioy N 25.517. In sopliombro
do 2006, Ios gonolislas doI Conlro RogionaI do Isludios
Gonmicos do Ia UNII lomaron muoslra doI corobro a
hn do ofocluar osludios do ADN, sin ombargo sus rosuI-
lados no so lan loclo pubIicos (Iopo ol aI. 2009). SIo
fuoron informados oraImonlo por oI Diroclor doI Conlro,
quion manifosl quo oI osludio laba fracasado dobido a
Ias condicionos do prosorvacin doI lojido, ya quo IIova-
ba ms do 100 anos sumorgido on oI Iquido conlonodor
(SiIvia Amolrano, com. pors., 26.04.2011).
In mayo doI 2007, por inicialiva doI grupo GUIAS so
ofoclu un osludio comparalivo consislonlo on conlras-
lar Ias modidas, poso y corlos roaIizados sobro oI corobro
do InakayaI por oI Dr. Clrislfriod }akob on 1906 con Ios
roslos onconlrados on oI Iaboralorio. Gracias a oslo os-
ludio so labra dolorminado quo so lralaba do Ia misma
porsona (Iopo ol aI. 2009).
In Ios uIlimos anos oI lrmilo do dovoIucin do Ios
roslos romanonlos do InakayaI no la lonido avancos sig-
nihcalivos. In oI Musoo do Ia IIala so osl anaIizando
qu dolorminacin lomar anlo Ia imposibiIidad doI oslu-
dio gonlico para Iuogo acordarIa con Ios rocIamanlos.
Isla docisin so prov para oslo ano. Iara oIIo so osln
anaIizando dislinlos anlocodonlos mundiaIos (SiIvia
Amolrano, com. pors., 26.04.2011).
In Ia acluaIidad Ios roslos do InakayaI so oncuonlran
on oI dopsilo donominado SaIa Amoglino doI Musoo
do Ia IIala, junlo con olros famiIiaros cuyos roslos lan
sido unihcados o idonlihcados (Iopo ol aI. 2009).
Ior olra parlo, oI grupo GUIAS considora quo Ia causa
do Ia muorlo do InakayaI dobo sor caIihcada como du-
dosa, basndoso on Ia doscripcin doI osquoIolo quo
ofoclua Ton Kalo (1904), quion ahrma quo Ios luosos
do Ia nariz oslaban quobrados por una cada o un goIpo,
lambin Io faIlan varios dionlos. Ior osla razn supo-
non quo labra rodado por Ias oscaIoras, no doscarlando
quo laya sido ompujado por Ias oscaIoras aI dosnudar-
so on pubIico o bion quo so laya suicidado (Iopo ol aI.
2010:32). Ior su parlo, Morono monciona como posibIos
causas do Ias muorlos do Ios indgonas aIojados on oI
musoo a Ia lisis y olras onformodados do Ias vas rospi-
ralorias, compIicadas muclas vocos con olros maIos quo
rosuIlan doI conlaclo doI saIvajo con Ios conlros civiIi-
zados minan oslas razas (nola pubIicada on Ia CapilaI
01.10.1987 cilada por OIdani ol aI., on oslo voIumon).
Invosligacionos rocionlos lan puoslo lambin on duda
Ia focla do faIIocimionlo do InakayaI quo fuo sonaIada
por CIomonlo OnoIIi y lomada por ohciaI, basndoso on
una nolicia pubIicada por un poridico do Ia poca quo
indica quo oI Caciquo laba faIIocido oI 26 do soliombro
do 1887 y quo sus roslos oslaban siondo disoccionados
on oI Musoo do Ia IIala. Ia donuncia do su muorlo fuo
pubIicada por Ia CapilaI do Ia IIala y no fuo rofulada
por Ias auloridados doI musoo (vor OIdani ol aI., on oslo
voIumon).
AIgunas reexinnes
InakayaI consliluyo oI primor caso oxiloso do roslilu-
cin on Argonlina, abriondo oI camino IogaI para via-
biIizar Ios siguionlos rocIamos. Islo caso produjo un
profundo impaclo on Ios doscondionlos indgonas, on Ia
comunidad cionlhca y on Ia pobIacin on gonoraI (In-
doro 2002). In Ios doscondionlos indgonas, sobro lodo
on aquoIIos quo laban prosonlado rocIamos, por labor
concrolado un viojo anloIo quo paroca difciI do aIcan-
zar. In Ia comunidad cionlhca, o aI monos on un grupo
signihcalivo do invosligadoros, oI impaclo no fuo monor,
ya quo considoraban quo oI argumonlo doI vaIor cionl-
hco y palrimoniaI do Ias coIoccionos anlropoIgicas Ios
manlona inmunos a cuaIquior rocIamo lnico. Ior su
parlo, Ia pobIacin on gonoraI moslr oslupor aI onlorar-
so, a lravs do Ios modios do comunicacin, do quo Ios
roslos do conocidos caciquos lislricos no oslaban on sus
lumbas sino on Ios dopsilos doI Musoo do Ia IIala.
Iara comprondor oI caso do InakayaI os nocosario, on
primor Iugar, anaIizar oI paradigma cionlhco imporanlo
on Ia poca y Ia manora on quo so concoba aI olro ol-
5 !"#$%&' )#*+,-"& -,#.%/01& 21 0/ /0.1#,2/2 /31#,*/4/5 6"0' 75 89 75 71# &131&.#1 :;775 <==8 7>?@A>;@B
sido auloros do Ia inicialiva parIamonlaria. Sin ombargo,
para 1990 Ias organizacionos indgonas oslaban Iojos do
gozar doI poso poIlico y do Ia acoplacin sociaI quo lio-
non acluaImonlo. Aun no so laba roformado Ia Consli-
lucin NacionaI (quo incorpor on 1994 oI imporlanlsi-
mo arl. 75 inc. 17) ni so laba diclado Ia Ioy N 25.517
do roslilucin do roslos indgonas do 2001, por Io quo Ia
acluacin do SoIari Yrigoyon fuo docisiva.
Cabo progunlarso Ias razonos por Ias cuaIos oI proyoc-
lo SoIari Yrigoyon no incIua Ios roslos do Ia mujor do
InakayaI y Ia lija do IoyoI. Y oslo inlorroganlo conduco
a una cuoslin conlraI: Ia mayora do Ios rocIamos y ros-
lilucionos so lan dirigido no soIo a individuos do idon-
lidad conocida sino a caciquos do roconocida lrayocloria
lislrica. In oslo puodo obsorvarso quo ms quo una
cuoslin moraI fundada on oI rospolo a Ios muorlos y a
sus roslos morlaIos, so impono Ia nocosidad do roivindi-
carIos dosdo oI punlo do visla lislrico, incorporndoIos
a Ia lisloria nacionaI y aI cuIlo do Ios lroos argonlinos.
In oslo sonlido, Ia idoa do panlon o mausoIoo, paroco
sor comparlida por Ios diforonlos acloros quo lan parli-
cipado on Ios procosos do rocIamos, dosdo doscondionlos
y agrupacionos indgonas lasla auloridados do diforon-
los nivoIos do gobiorno.
In Ias juslihcacionos quo prosonla SoIari Yrigoyon aI
proyoclo, puodo onlondorso por qu InakayaI y no su
osposa o Ia lija do IoyoI doba rosliluirso. I ora oI Ca-
ciquo, oI lroo injuslamonlo lralado, poro lambin un
arquolipo do Io indgona, quo laba quo rocuporar on oI
marco do una roivindicacin lislrica. II mausoIoo aI
Caciquo y oI proyoclado musoo doI aborigon palag-
nico do SoIari Yrigoyon, comparlon osa idoa do roscalar
Io singuIar, oI ojompIar unico, oI modoIo, como si su caso
fuora unico y oxcopcionaI. Ior oso paroco alinado con-
cIuir quo su aporlo a Ia causa do Ias roivindicacionos l-
nicas fuo morilorio, aunquo no paroca sor oslo oI molivo
osonciaI do su cruzada.
nogrhco lanlo on vida como dospus do Ia muorlo. II
inlors por oI osludio do Ios roslos lumanos indgonas
so basaba on una concopcin difundida do Ia anlropo-
Ioga ovoIucionisla doI sigIo XIX, quo considoraba quo
Ios grupos indgonas conlompornoos consliluan fsiIos
vivionlos quo roprosonlaban Ios osladios ms primilivos
do Ia ovoIucin lumana (por oj. Darvin 1989, vor Sloc-
king 1988). In Argonlina, invosligadoros como oI propio
Irancisco I. Morono considoraban quo Ios osquoIolos
palagnicos podran ayudar a rovoIar oI origon doI lom-
bro on oI lorrilorio amoricano. Morono prolonda adoms
domoslrar oI inlors quo para Ios argonlinos liono oI pa-
sado ms romolo do nuoslros procursoros on oslo suo-
Io, como baso do nuoslra lisloria (Morono 1878:15). In
ofoclo, on Ia oxlibicin do Ia lisloria fsica y moraI do
Ios argonlinos doI Musoo do Cioncias NaluraIos do Ia
IIala, proyoclada por Morono, Ia sorio anlropoIgica pa-
lagnica ocupaba un papoI doslacado, ya quo iba dosdo
oI lombro losligo do Ia poca gIaciaI lasla oI indio uI-
limamonlo voncido (Morono 1878:26-27, 1890, 1969:28,
vaso lambin Iodgorny 1995, Indoro 1998 y Quijada
1998). In oslo conloxlo, Ios crnoos consliluan una pio-
za cIavo cuyo osludio pormilira dolorminar Ia olnogno-
sis y ovoIucin do Ias razas (por oj. Broca 1879), aunquo
lambin oI osludio doI corobro y Ia psiquis pormiliran
conocor Ias causas ondgonas y oxgonas do Ia ovoIu-
cin doI corobro (vor Iodgorny 2005).
Islo paradigma ovoIucionisla do Ia anlropoIoga, si
bion fuo compalibIo y do aIgun modo sirvi do juslih-
cacin para Ias poIlicas do oxlorminio impIomonladas
por Ios gobiornos do Ia poca (BIongino 2005), no oslu-
vo oxonla do poImicas. No soIo laba vocos disonanlos
rospoclo do cmo rosoIvor Ia cuoslin indgona a hnos
doI sigIo XIX (Barros 1975), sino quo Ia manipuIacin do
roslos lumanos con hnos cionlhcos no ora una cuoslin
bion visla on gonoraI por Ia sociodad, mayorilariamonlo
inslruida on Ios vaIoros crislianos. No os casuaI quo oI
socrolo y oI ocuIlamionlo fuora una prclica labiluaI du-
ranlo Ias aclividados do rocoIoccin, disoccin y guarda
do Ios cuorpos (Vozub 2009).
Io quo os ms difciI do comprondor os por qu Inaka-
yaI, considorado como lospilaIario, pachco y civiIiza-
do, no fuo oxcIuido do convorlirso on objolo do osludio
y do oxlibicin. In primor Iugar Ia oxlibicin do grupos
indgonas vivionlos no ora aIgo ajono a Ias coslumbros do
Ia poca y so lan rogislrado olros casos do indgonas quo
a posar do vivir on musoos y lonor una roIacin corca-
na con Ios invosligadoros, corrioron Ia misma suorlo quo
InakayaI
5
. No obslanlo, Ia cIavo do oslo caso os oxpIicada
cIaramonlo por Quijada (1998), cuando punluaIiza quo
oI inlors do IIovar a InakayaI a Ias vilrinas doI musoo so
doba a quo so Io alribua oI carclor do sor un ojompIar
unico do su raza (un arquolipo) y, como laI, posoa un
parlicuIar inlors cionlhco. In ofoclo, ora considorado
un roprosonlanlo do Ias razas anliguas, do Ios aulnli-
cos indios argonlinos quo provooran una cIavo acorca
doI origon doI lombro amoricano, a diforoncia do Ios bra-
quicfaIos invasoros lardos do Ias pampas y Ialago-
nia, considorados oxlranjoros (Iodgorny 2005:73). II Go-
noraI Conrado ViIIogas, on su conforoncia doI Inslilulo
Googrhco doI 21 do juIio do 1881, Io oxpros cIaramonlo
cuando rohrindoso a InakayaI sonaI quo: Islo caciquo
os uno do Ios pocos indios quo van quodando do Ia an-
ligua lribu do Ios pampas, do Ios cuaIos no quodan sino
quinco o voinlo. Is doI lipo doI vordadoro indio argonli-
no. (ViIIogas 1881:41, cilado por Iodgorny 2005,:73).
In sogundo Iugar, on Ia discusin acorca do su rosli-
lucin no puodo dojar do pondorarso oI roI doI sonador
SoIari Yrigoyon, quion dodic varios anos a suporar Ios
muIlipIos obslcuIos IogaIos, burocrlicos y oconmicos
nocosarios para lacorIa ofocliva. In Ia numorosa bibIio-
grafa producida on Ios uIlimos anos sobro InakayaI po-
cas vocos so Io monciona y os comun onconlrar quo di-
foronlos doscondionlos so alribuyan oI mrilo do labor
6 !"#$%&' )#*+,-"& -,#.%/01& 21 0/ /0.1#,2/2 /31#,*/4/5 6"0' 75 89 75 71# &131&.#1 :;775 <==8 7>?@A>;@B
II rogroso do InakayaI dispar una sorio do conso-
cuoncias insospocladas dosdo oI punlo do visla do Ia
idonlidad indgona, su prosoncia maloriaI, simbIica y
ospiriluaI on Tocka os aIgo quo Ios doscondionlos por-
cibioron dosdo un primor momonlo, aun aquoIIos quo
vivan (y vivon) on Iugaros pordidos do Ialagonia, Iojos
do Ios conlros urbanos y ajonos a Ias agondas roivindica-
lorias do Ias agrupacionos indgonas ms moviIizadas.
Dosdo 1994 lasla alora, Ias comunidados indgonas do
Argonlina, on gonoraI, lan sufrido profundas lransfor-
macionos, produclo do un nuovo slalus IogaI quo supio-
ron ganarso a lravs do anos do Iucla y quo Ios la abior-
lo posibiIidados do rocIamos do lodo lipo, a una oscaIa
sin procodonlos. II conlroI sobro Ios roslos lumanos do
sus ancoslros os un doroclo difciI do nogar loy on da,
por razonos quo van dosdo Io lumano lasla Io IogaI, y
quo sin duda lan cambiado profundamonlo Ia manora
do porcibir oI objolo do osludio do Ia bioanlropoIoga
conlompornoa. No obslanlo, osla cuoslin no os loy
conlraI on Ia Iisla do rocIamos do Ias comunidados ind-
gonas, ms proocupadas por asogurarso una subsislon-
cia digna. Ior olra parlo, oI loclo do quo Ios rocIamos so
conconlron on Ia rocuporacin do Ios roslos do caciquos
lislricos y no on lodos Ios roslos on gonoraI, paroco in-
dicar quo oslara primando una Igica do roivindicacin
lislrica, sociaI y lnica por sobro oI simpIo rospolo a
Ios muorlos, as como oI dosoo do quo Io roinvidicado
sirva lambin para Iogilimar aI (o Ios) roinvidicador(os)
como aulnlico(s) doscondionlo(s), forlaIociondo su
idonlidad donlro y fuora doI grupo do porlononcia y ro-
forzando Ia voracidad do sus rocIamos anlo Ia sociodad.
Como puodo obsorvarso a parlir do Ios uIlimos acon-
locimionlos, Ia lisloria do InakayaI y do su roslilucin
aun no la acabado do oscribirso y lampoco van a lormi-
nar do dovoIarso Ios inlrincados sucosos y circunslancias
quo IIovaron aI doslino acluaI do cada uno do sus roslos
lasla quo Ia doscIasihcacin (Vozub 2009) do arclivos
y dopsilos doI Musoo laya concIuido. II caso InakayaI
siguo vigonlo y conlinua marcando lilos on oI dosarroIIo
do Ia cuoslin do roinlumacionos (roburiaI issuo) on
Argonlina.
PBM1FR
1 In una carla pubIicada por Irancisco I. Morono on
1885 on II Diario do Buonos Airos, roIala sus oncuon-
lros con InakayaI y IoyoI on Ias loIdoras y poslorior-
monlo, on Ia crcoI. In dicla carla doslaca Ia bon-
loma doI grupo do prisionoros, dohondo a ambos
caciquos por sor lombros civiIizados y concIuyo:
VuoIvo a ropolir: InacayaI y IoyoI morocon sor pro-
logidos, y quo no so Ios confunda con Ios Iincon y
Namuncur. No lan asosinado, lan dado lospilaIi-
dad. Quo no IIovon, puos, oI dosgraciado hn do Ia lri-
bu do Orkoko (Morono 194:181).
2 Carlas onviadas aI Sonador SoIari Yrigoyon por oI
Gran IarIamonlo Indgona NacionaI, 01/06/90,
Aindara, 15/06/90, Conlro CuIluraI Tinkunaku,
26/05/90 y Movimionlo Nuoslras Racos, 03/07/90,
(copias provislas por oI doslinalario).
3 II mausoIoo do InakayaI fuo conslruido con un subsi-
dio goslionado por SoIari Yrigoyon, quo incIua lam-
bin Ia conslruccin do un Musoo doI Aborigon do
Ia Ialagonia on oI Iugar (Iroyoclo do Comunicacin
doI Sonado S.812/92, Ordon doI da 917/92).
4 Rosa Cliquiclano os Ia bisniola doI caciquo loluoI-
clo NaluoIquir Cliquiclano. A Ia focla do Ia onlro-
visla, oIIa ora osludianlo do doroclo y parlicipaba on
diforonlos organizacionos indgonas. Iosloriormonlo,
obluvo su lluIo do abogada y fuo oIogida dipulada
nacionaI por Ia provincia do Clubul, siondo Ia primo-
ra IogisIadora indgona.
5 Vaso oI caso do Vaimaca Iiru como ojompIo do ox-
libicin do grupos oxlicos vivionlos on Iuropa (In-
doro 2000, Marlnoz Barbosa 2002, Vordosio 2010). Un
caso quo prosonla simiIiludos sorprondonlos con oI
caso do InakayaI os oI do Isli, no sIo porquo ambos
vivioron on musoos anlos do pasar a formar parlo do
sus coIoccionos, sino por Ias vicisiludos do su roslilu-
cin. Isli, considorado oI uIlimo Yali, onconlrado on
1911, vivi on oI Musoo do AnlropoIoga do Ia Uni-
vorsidad do CaIifornia bajo Ia proloccin do AIfrod
Kroobor lasla su muorlo (Kroobor 1961). Si bion Ias
conizas do Isli fuoron IIovadas aI Comonlorio do OIi-
vorl on San Irancisco, nunca so supo oI doslino do su
corobro por Io quo oI Bullo Counly Nalivo Amorican
CuIluraI Commilloo Ianz una campana on 1997 para
rocIamar su ropalriacin a hn do onlorrar Ios roslos
compIolos do Isli on liorras ancoslraIos. Iuogo do
una ardua invosligacin on Ia quo parliciparon anlro-
pIogos so pudo dolorminar quo oI corobro so laIIa-
ba on oI Musoo do Hisloria NaluraI doI Smillsonian,
quo ofoclu hnaImonlo su dovoIucin (RockafoIIar y
Slarn 1999).
ReIerencias bibIingrcas
Barros, A. (1975) |1872j. Q#"4.1#/& H .1##,."#,"& M121#/01& 21
0/& $/3$/& 210 &%#. Buonos Airos: Haclollo.
BIongino, V. (2005). E/ R/4S/ 21 0/ T/./I"4,/' E"& 4%1-"&
ccnuisi.!crcs, mi|ii.rcs, cicniihccs, s.ccr!cics cscriicA
#1&' Buonos Airos: Iondo do CuIlura Iconmica do Ar-
gonlina.
Broca, I. (1879). <4&.#%*.,"4& IO4O#/01& $"%# 01& #1*+1#*+1& 1.
"N&1#-/.,"4& /4.+#"$"0"I,U%1& V M/,#1 &%# 01 -,-/4.' Iars:
Masson.
7 !"#$%&' )#*+,-"& -,#.%/01& 21 0/ /0.1#,2/2 /31#,*/4/5 6"0' 75 89 75 71# &131&.#1 :;775 <==8 7>?@A>;@B
Cox, G. (1864). Viajo a Ias rogionos SoplonlrionaIos do Ia
Ialagonia. )4/01& 21 0/ C4,-1#&,2/2 21 !+,01, Sanliago
do CliIo.
Darvin, C. (1989) |1839j. 6"H/I1 "M .+1 W1/I01, Iondros:
Ionguin CIassics.
Indoro, M. (1998). !"001*.,"4& "M <42,I14"%& X%3/4 D1A
3/,4& ,4 )#I14.,4/F Y+1 <&&%1 "M !0/,3,4I / 8/.,"4/0 X1A
#,./I1. Tosis do Maoslra indila. Inslilulo of Arclaoo-
Iogy, Univorsily CoIIogo Iondon. Roino Unido.
Indoro, M. (2000). Ialrimonios on dispula: acorvos na-
cionaIos, invosligacin arquooIgica y rocIamos lni-
cos sobro roslos lumanos. Y#/N/S"& 21 T#1+,&."#,/, 57
(1), 1-13.
Indoro, M. (2002). Tlo RoburiaI Issuo in Argonli-
na: A Groving Conicl, on: Ifordo, C., Huborl, }. y
TurnbuII, I. (Ids.), Y+1 Z1/2 /42 .+1,# T"&&1&&,"4&F D1A
$/.#,/.,"4 ,4 T#,4*,$015 T"0,*H /42 T#/*.,*1 (pp. 266-283).
Iondros: RoulIodgo.
Iarro, M. (2009). E/ M"#3/*,P4 210 [%&1" 21 E/ T0/./' !"01*A
*,"4,&./&5 *"31#*,/4.1&5 1&.%2,"&"& H 4/.%#/0,&./& -,/S1#"& /
hncs !c| sig|c X|X. Rosario: Irolisloria.
Kroobor, T. (1961). <&+, ,4 Y\" ]"#02&' ) W,"I#/$+H "M .+1
E/&. ],02 <42,/4 ,4 8"#.+ )31#,*/. BorkoIoy: Univorsily
of CaIifornia Iross.
Iolmann-Nilsclo, R. (1910). !/.^0"I" 21 0/ =1**,P4 )4.#"A
$"0PI,*/ 210 [%&1" 21 E/ T0/./. Buonos Airos: Coni.
Marlnoz Barbosa, R. (2002). Ono Hundrod And Sixly
Yoars of IxiIo: Vaimaca Iiru and llo Campaign lo Ro-
palrialo lis Romains lo Uruguay, on: Ifordo, C., Hu-
borl, }. y TurnbuII, I. (Ids.), Y+1 Z1/2 /42 .+1,# T"&&1&A
&,"4&F D1$/.#,/.,"4 ,4 T#,4*,$015 T"0,*H /42 T#/*.,*1 (pp.
218-221). Iondros: RoulIodgo.
Miolli, I. (1994). InakayaI. Un Iargo camino a Tocka. W"A
01._4 21 0/ =1*#1./#_/ 21 `J.14&,P4 C4,-1#&,./#,/ KC8ETL,
Oclubro 1994, 2-8.
Morono, I. V. (1942). D13,4,&*14*,/& 21 Q#/4*,&*" T' ["#1A
4". Buonos Airos: odicin propia.
Morono, I. (1878). `0 1&.%2," 210 +"3N#1 =%2A)31#,*/4"'
Buonos Airos: Impronla do Ia Nacin.
Morono, I. (1890). `0 [%&1" 21 E/ T0/./' D^$,2/ "S1/2/ &"N#1
&% M%42/*,P4 H 21&/##"00". Ia IIala Impronla y TaIIoros
doI Musoo do Ia IIala.
Morono, I. (1969) |1879j. 6,/S1 / 0/ T/./I"4,/ )%&.#/05
7>BaA7>B>' Buonos Airos: Idicionos SoIar.
Muslors, }. (1979) |1871j. 6,2/ 14.#1 0"& T/./I"41&' Buonos
Airos: SoIar Haclollo.
OnoIIi, C. (1908). Ia IvoIucin on oI palriolismo. `0 E,A
N#". rgano do Ia Asociacin NacionaI doI Irofosorado
III: 551-571.
Iopo, I., Anon Suroz, M. y Harrison, I. (2009). Dosco-
sihcacin do Ias coIoccionos do anlropoIoga bioIgica
on oI Musoo do Ia IacuIlad do Cioncias NaluraIos do Ia
UNII. Trabajo prosonlado on oI Congroso do Ia Aso-
ciacin do Isludios Ialinoamoricanos, Ro do }anoiro,
11 aI 14 do junio do 2009.
Iopo, I., Anon Suroz, M. y Harrison, I. (2010). )4.#"$"A
|cgi. !c| gcncci!ic. |!cniihc.cicn rcsiiiucicn. cc|cccicncs
21 #1&."& +%3/4"& 14 10 [%&1" 21 E/ T0/./' Ia IIala: do
Ia Campana.
Iodgorny, I. (1991). Hisloria, Minoras y ConlroI doI Ia-
sado. W"01._4 210 !14.#", 2, 154-159.
Iodgorny, I. (1995). Do razn a IacuIlad: Idoas acorca do
Ias funcionos doI Musoo do Ia IIala on oI porodo 1890-
1918. D%4/, XXII, 89-104.
Iodgorny, I. (2005). Ia Dorrola doI Gonio. Crnoos y co-
robros on Ia hIogonia argonlina. =/N1# H Y,13$" 5 (20),
63-106.
Iodgorny, I. y Miolli, I. (1994). II pasado como campo
do balaIIa. !,14*,/ X"H 5 (5), 16-19.
Iodgorny, I. y IoIilis, G. (1992). Qu sucodi on Ia lis-
loria` Ios osquoIolos araucanos doI Musoo do Ia IIala
y Ia Conquisla doI Dosiorlo. )#U%1"0"I_/ !"4.13$"#^41/
3, 73-79.
IoIilis, G. (1994). II rogroso do InakayaI. [%&1" 1 (3), 46-
48.
Quijada, M. (1998). Ancoslros, ciudadanos, piozas do
musoo' Irancisco I. Morono y Ia arlicuIacin doI ind-
gona on Ia conslruccin nacionaI argonlina (sigIo XIX).
`&.%2,"& ,4.1#2,&*,$0,4/#,"& 21 )3O#,*/ E/.,4/ H 10 !/#,N1
9 (2), 21-46.
RockafoIIar, N. y Slarn, O. (1999). Islis Brain. !%##14.
)4.+#"$"0"IH, 40 (4), 413-416.
Slocking, G. (1988). Bonos, Bodios and Bolaviour,
on: Slocking, G. (Id.), W"41&5 W"2,1& /42 W1+/-,"%# (pp.
3-17). Wisconsin: Wisconsin Univorsily Iross.
Ton Kalo, H. (1904). Maloriaux pour sorvir a
IanllropoIogio dos indions do Ia RpubIiquo Argonli-
no. D1-,&./ 210 [%&1" 21 E/ T0/./, 12, 31-57.
Vordosio, G. (2010). II drama do Ia roslilucin do roslos
lumanos y sus acloros on Uruguay y Argonlina: II Is-
lado, Ios/Ias ArquoIogos/as y Ias Comunidados do
IuobIos Originarios, on: }ofr, Ivana C. (Coord.), `0
#1I#1&" 21 0"& 3%1#."& H 0/& $#"31&/& 210 "#"' T/.#,3"4,"
.rucc|cgicc cn ccnicic, (pp. 123-140). Crdoba: In-
cuonlro Grupo Idilor, IdiloriaI Brujas.
Vozub, }. (2009). Honry do Ia VauIx on Ialagonia (1896-
1897): Ia lisloricidad oscindida do Ia anlropoIoga co-
IoniaI y Ia caplura do corpus y cuorpos. 8%1-" [%42"
[%42"& 8%1-"&' Z1N/.1&. Silio vob: lllp://nuovomun-
do.rovuos.org/57810. ConsuIlado oI 18 fobroro 2011.
Vignali, M. (1942). Iconografa Aborigon. Ios caciquos
Sailuoquo, InakayaI, IoyoI y sus aIIogados. D1-,&./ 210
[%&1" 21 E/ T0/./, 2, 13-48.

Anda mungkin juga menyukai