UNIVERSITETI I PRISHTINS

FAKULTETI I NDRTIMTARIS DHE ARKITEKTURS DEPARTAMENTI I ARKITEKTURS

SHKENCAT HUMANE
(ligjrata t autorizuara)

Arsimtari i lnds: Xha !r Xha !ri" ligjru!s i lart

Prishtin, 2013

SHKENCAT HUMANE

LNDA E SO IOLO!"IS
1# PRO ESI I DIFEREN IMIT T SHKEN AVE Sociologjia mori emrin dhe u inkuadrua n sistemin e shkncave n vitet e 4 !ta t shekullit "#"$ Ajo %n &jes n gru&in e shkencave sho'rore$ Njer(it) ' nga ditt e &ara t vetdijsimit t' t*re) ishin t interesuar t ku&tojn dukurit dhe &roceset e ndr*shme sho'rore$ +ara konstituimit t sociologjis si shkenc e ve,ant) ,shtjet sociologjike ishin trajtuar n kuadr t shkencave t tjera) &ara s gjithash t -iloso-is) t historis) t ekonomis &olitike etj$ Shkencat e ve,anta) &ra edhe sociologjia) lindin n &rocesin e (hvillimit t sho'ris njer(ore$ N kt kontekst sht me rndsi t shtrohet &*etja. Si ka shkuar procesi i diferencimit t vetdijes njerzore dhe i shkencave? Karakterin e &rocesit t di-erencimit t shkencave e ka theksuar drejt H!r#!rt S$!ns!ri" kur thot se ai &roces shkon $r!j homogj!ni!s %ah h!t!rogj!nia. Kjo don t thot se) n &rocesin e (hvillimit sho'ror) kr*het nj &roces gjithnj e m i madh i di-erencimit dhe i s&eciali(imit t trajtave t vetdijes sho'rore) &roces k* ' va(hdon edhe sot e ksaj dite$ /ihet se &!tdija nj!rzor! n ill!t ! saja isht! ! $adi !r!n'uar . Se ,-ar ishte ajo -orm e &ar e vetdijes edhe sot e ksaj dite m%etet shtje e diskutueshme. N lidhje me t di-erencohen d* &ik&amje. a$ +ik&amja si&as s cils magjia merret si trajt m e vjetr e vetdijes) me ,0rast ajo 1magjia2 ku&tohet si di,ka e ndar nga -eja3 %$ +ik&amja e d*t thot se !ja sht trajt e &ar e vetdijes njer(ore) duke e ku&tuar edhe magjin si &jes &r%rse t saj$ +a diskutuar shum lidhur me kto &ik&amje) se cila nga to sht m e drejt) mund t themi se trajta magjiko-fetare e vetdijes njer(ore ishte shprehje fantastike e njmendsis o%jektive dhe se n vete &r-shinte edhe elemente t &ara t njohjes njer(ore m%i nat*rn dhe sho'rin$ Nga kjo vetdije e &adi-erencuar lind trajta ! $ar ! di !r!n'uar ! &!tdij!s nj!rzor!( iloso ia$ 4idhur me kt shtrohet edhe nj &*etje. !5ka e kusht(on kt &roces t di-erencimit dhe n ,-ar ra&orti 'ndron -iloso-ia e &ar ndaj &ik&amjeve mitologjiko!-etare6 Shkaku i ktij diferencimi sht grumbullimi i njohurive pozitive mbi dukurit dhe sendet e ndryshme t natyrs dhe t shoqris$ Shkaku m i thell i ktij &rocesi 'ndron n (hvillimin dhe &r&arimin e &rocesit t &rodhimit) &rkatsisht n &raktikn sho'rore$ /uke &unuar 1&rodhuar2 njeriu %het i vetdijshm &r shum cilsi) ai (%aton shka'e t shumta t t ndodhurit t dukurive dhe sendeve$ N kto &rocese njeriu dalngadal lshon trajtn magjiko!-etare &r t0a (vendsuar me at -iloso-ike 1t ars*eshme2 m%i %otn$ Nj di-erencim i till u sh&reh n mn*r m t 'art n truallin e 7re'is antike$ Ather) %ashk me (hvillimin e &rodhimit) t -orcave &rodhuese) erdhi deri te n$%r&% ' ()ns n ()n *i+i,' $h' int'-',t)%-') me t ciln u mundsua ' nj shtres e caktuar njer(ish t merren m drejt&rdrejt me &un intelektuale 1-iloso-ike) &olitike) artistike etj$2$ Kjo) nga ana tjetr) krijoi mundsin e re(imimit t &rvojs

SHKENCAT HUMANE

&rodhuese dhe jetsore t &eriudhs &rkatse dhe sh-r*t(imin e t*re &r &rm%ushjen e nevojave njer(ore$ Me ndarjen e -iloso-is nga -eja ishte krijuar nj situat e re) &r t ciln jan karakteristike kto momente. a$ tani) n kuadr t lmit filosofik zhvillohen elemente t shkencave t ndryshme) -itohet &rvoj dhe dijeni &o(itive m%i nat*rn dhe sho'rin njer(ore3 %$ kto elemente 1&rvoja dhe dijenit e -ituara2 krijojn tendencn e re! ndarjen e shkencave t ve,anta nga -iloso-ia) dhe c$ feja nuk zhduket) &or m%etet edhe m tutje si trajt e ve,ant e vetdijes sho'rore$ +rocesi i di-erencimit dhe i -ormimit t shkencave t ve,anta t &avarura u (hvillua &aralelisht me &rocesin e thellimit t njohurive njer(ore m%i lmenjt e ndr*shm t nat*rs dhe t sho'ris$ K* &roces -illoi n 7re'i &r t0a &rjetua lul(imin e &lot n e&okn e ka&itali(mit$ losoft e par grek ishin njherit edhe shkenctar t par$ Ata n kuadr t &ik&amjeve t t*re -iloso-ike (hvilluan edhe elementet e &ara t shkencave t ndr*shme$ Kshtu) !alesi ishte edhe matematikan) edhe astronom3 "latoni (hvillon etikn dhe &ik&amjet sho'roro!&olitike3 #ristoteli) &os ' ishte -iloso- i madh) (hvilloi disa &ik&amje nga %iologjia) mjeksia) &olitika e sho'ria etj$ N shkencat e nat*rs dallohen shkenctart. #rkimedi e #poloni 1n matematik2) $ratostemi e #ristarku 1n gjeogra-i dhe astronomi2) %aleni 1n mjeksi2) !huqidhidhi dhe "olibie 1n histori2 etj$ 50sht e vrteta) n 7re'i) &rej t gjitha shkencave) vetm hist.ri% ,isht' /0rri n& sh,%-- / t -%rt t +h1i--i/it dhe ,.nsi$'r.h'&) ndonse n em%rion t saj) si $'2 ' (%1%r)r sh,'n3.r'$ +ik&amjet e shumta t shkencave t tjera sho'rore &rm%aheshin n kuadr t -iloso-is dhe t historis$ P'ri)$h% ' -in$&'s $h' ' +h1i--i/it t ,%(it%-i+/it ishte) n ku&timin e vrtet) '(., ' n$%r&'s s sh,'n3%1' t ndr*shme nga lmi i -iloso-is dhe e -ormimit t t*re si shkenca t ve,anta$ 9hvillimi i &rodhimit t mallrave m%shtetet n teknik) n shkenc$ 9hvillimi i ktij &rodhimi krkon medoemos njohjen m t hollsishme t cilsive dhe t ligjsis s dukurive nat*rore$ Nisur nga kto t dhna :ridrih Engelsi -let &r ndikimin e nevojave t &rodhimit dhe t tekniks n (hvillimin e shkencs) duke thn. ;N 'o-t se) si thoni <u) teknika ka 'en kr*esisht e varur nga gjendja e shkencs) shkenca nga ana e vet sht shum m e varur nga gjendja dhe nevojat e tekniks$ Nse n sho'ri eksiston nevoja &r teknik) kjo do t0a &r&aroj shkencn m te&r se dhjet universitete=$>?>@ +rocesi m i hovshm i ndarjes dhe i mvetsimit t shkencave t ve,anta nga -iloso-ia sht kr*er n -und t shekullit "A### dhe n -illim t shekullit "#"$ 1#1# N$%r&% ' sh,'n3%1' n sh,'n3% n%t4r.r' $h' sh.5r.r' N &rocesin e ndarjes s shkencave sht karakteristike e dhna se sh,'n3%t n%t4r.r' ishin n$%r $h' /1'ts)%r / h'r't ' / sh('&t s' %t. sh.5r.r' $ Kjo dukuri mund t sh&jegohet me disa rrethana) edhe at. a$ sho'ria ka&italiste ishte e interesuar &r (hvillimin e shkencave nat*rore) me' n to m%shtetet (hvillimi i &rodhimit t mallrave3
>

:ridrih EN7E4S) &etra nga materializmi historik ) +rishtin) >B$$) -'$

SHKENCAT HUMANE

%$ dukurit natyrore mund t studiohen m leht se ato sho'rore) &r d* ars*era kr*esore. %$>$ ato prsriten mjaft shpesh dhe &rsriten gati n trajt t njjt) dhe %$8$ o%jektet e hulumtimit t shkencave nat*rore jan t (hveshura nga aksionet e vetdijshme) &rkatsisht ato sh-a'en ashtu si jan dhe te to nuk ka mundsi t -shihen me ndonj 'llim dukurit a&o t dhnat e vrteta3 c$ dukurit natyrore mund t studiohen m leht se sa ato sho'rore edhe &r -aktin se n studimin e t*re mund t a&likohet m leht eks&erimenti) duke u shkaktuar edhe arti-icialisht) gj ' sht shum e vshtir te dukurit sho'rore$ +r dallim nga dukurit nat*rore) ato shoqrore jan m komplekse$ K* kom&leksitet i t*re sh&rehet m s miri n -aktin se. ligjsit e t*re jan shum m thell t -shehura nn dukurit) se sa dukurit nat*rore3 ligjsit e tilla m vshtir (%ulohen 1ktu kemi t %jm me 'enie intelegjente) ' kan vetdijen dhe vullnetin e t*re) sh-a'en &engesa &olitike) ideologjike etj$23 &rsritja e dukurive sho'rore t shumtn ka karakter t ndr*shm nga &rsritja e dukurive nat*rore dhe se dukurit e &rsritura kurr nuk jan t njjta me ato t &arat$ 1#2# N$%r&% ' sh,'n3%1' sh.5r.r' Shkencat shoqrore si lnd t hulumtimit t tyre kan shoqrin njerzore' prkatsisht trajtat e ndryshme' ligjet ekzistuese dhe zhvillimin e tyre$ /et*ra &arsore e kt*re shkencave ishte dhe m%etet ' t (%uloj ligjsit e &rgjithshme si dhe ato t ve,anta t ksaj s-ere t njmendsis o%jektive) t (%uloj mn*rn e mani-estimit t t*re) lidhjet shkajkore dhe ra&ortet e tjera t ndrvarsis midis dukurive sho'rore si dhe ra&ortin e t*re ndaj njmendsis s trsishme$ (arsisht se nga far aspekti studiohen dukurit shoqrore jan formuar edhe disiplina t shumta shkencore$ Kshtu) u ndan historia) ekonomia &olitike) shkencat juridike) etika) &edagigjia) sociologjia dhe shkencat e tjera sho'rore$ /erisa) shkencat e tjera shoqrore studiojn aspektet e veanta t shoqris njerzore) si %ie -jala. &edagogjia ' studion edukatn) etika moralin) ekonomia &olitike &rodhimtarin dhe ligjshmrit e saj) historia as&ektin kronologjik t (hvillimit t sho'ris3 sociologjia dallohet nga t gjitha ato dhe ka lnd s&eci-ike t studimit) &r ,ka edhe lindi n nj -a( kohore t mvonshme$ So'iologjia sht njra ndr sh%!n'at m t $rgjithshm! sho)ror! dh! si ! till studion sho)rin nj!rzor! n trsin ! saj$ 2#1# ORI!"INA E SO IOLO!"IS Sociologjia) si ,do shkenc tjetr) ka parahistorin e vet$ +arahistoria e saj daton nga antikiteti$ Elemente t mendimit sociologjik ishin &ara'itur ' n antik) te autort grek e romak) &or edhe te shum mendimtar t &eriudhave t mvonshme$

SHKENCAT HUMANE

"r t)u konstituar si shkenc m vete sociologjis i sht dashur nj koh relativisht e gjat$ *drlikimi i jets shoqrore) nga njra an dhe thellimi i njohjes shkencore t saj) nga ana tjetr) %n t domosdoshme ndarjen e sociologjis dhe &avarsimin e saj) ose krijimin e sociologjis moderne$8 Nisur nga -akti i themelimit t saj si shkenc m vete mund t thuhet se sociologjia sht shkenc relativisht e re$ Ndr themeluesit e saj konsiderohet sociologu -rance( *g+st Konti 1Auguste Comte2$ Ai ishte i pari q e prdori termin sociologji ) duke e (vendsuar me t termin e -i(iks sociale) ' aso kohe ishte n &rdorim$ Konti kt emrtim t ri &r her t &ar e &rdori n nj letr drguar nj miku t tij 1Aalat2) n vitin >D84) ndrsa &r o&inion m t gjer e &rdori n ve&rn e tij ;+ursi i filosofis pozitive, 1Cours de &hiloso&hie &ositive2 #A) >DCD$ Me kt rast ai sociologjin edhe e vendosi &r her t &ar n sistemin e shkencave$ $mrtimi sociologji rrjedh prej dy fjalve latine e greke. so'ius 1lat$2 do t thot sho)ri" sho)ror!" ! $r#ash%t dhe logos' nga gre'ishtja e vjetr) ' krahas ku&timeve t tjera do t thot sh%!n'$ +avarsimi i sociologjis si shkenc si &asoj kishte -lakjen e 'asjes si&as s cils ajo do t ishte filosofi politike mbi shoqrin$ Sociologjia) si n t kaluarn ashtu edhe sot) prcaktohet n mnyra t ndryshme) varsisht nga kndvshtrimi nga i cili nisen sociologt a&o nga -akti se ,ka konsiderojn det*r &arsore t saj$ 2#1# PIKPAM"ET E KLASIKVE PR LNDN E SO IOLO!"IS

8$>$>$ ,i%$amja $oziti&ist!) ' &r-a'sohet nga *g+st Konti) insiston n studimin ! r!ndit dh! $rogr!sit sho)rorKonti sociologjin e kishte ndar n stati%n dhe dinami%n so'ial!. Statika sociale) a&o teoria e rendit' sht nj lloj anatomie e organizmit shoqror) &r lnd t veten ka hulumtimin eks&erimental dhe racional t aksioneve a&o reaksioneve t t gjitha &jesve t sho'ris$ Ndrka') dinamika sociale' a&o teoria e progresit) studion ligjet e &rogresit sho'ror) &rkatsisht drejtimin e kaheve t evolucionit sho'ror$ Merita e Kontit 'ndron n -aktin se ai pajton kto dy momente t studimit sociologjik) ' &r nj koh shum mendimtar i konsideronin si t ndara$ Si&as tij rendi sho'ror nuk mund t vendoset dhe as t jet i &rhershm nse nuk sht n &ajtim me &rogresin) sikundr ' nuk ka &rogres &a rend t konsoliduar$ 8$>$8$,i%$amja !&olu'ionist! me H!r#!rt S$!ns!rin' si themelues t ktij drejtimi) &romovoi 'ndrimin se ligj!t ! $rgjithshm! t zh&illimit t nat+rs &l!jn !dh! $r sho)rin nj!rzor!. Si&as ksaj &ik&amje or'a sht ligj ' vlen edhe &r sho'rin njer(ore) andaj edhe sht e mundshme ' t %het &arashikimi i rrjedhs s ngjarjeve e t -enomeneve sho'rore$ S&enseri theksonte se so'iologjia studion rritn" zh&illimin" stru%turn dh! un%sionimin ! gru$it sho)ror" si $rodhim i a%sionit t ndrsj!ll t nj!rz&! ' nat*ra e

4ek SEKE4#) Sociologjia' =Elio=) Tiran) >BBF) -'$G$

SHKENCAT HUMANE

t cilve &rm%an vetit e &r%ashkta t tr njer(imit si dhe cilsit e karakteristikave t ve,anta t racave a&o vetive individuale t njer(ve$ 8$>$C$ ,i%$amja instin%ti&ist! &r&i'et ' t0i &ara'es -aktort relevant t (hvillimit sho'ror$ Kshtu) .iliam Samn!ri thekson a%sionin 1e jo mendimin2 si a%tor m t rndsishm nga i cili nisen njer(it n kr*erjen e &unve t t*re$ Ai thot se uria" !$shi s!%sual" sugj!stioni dhe ri%a jan katr motivet kr*esore ' kusht(ojn ,do aksion t njeriut) ndrsa &ra&a secilit &rej t*re -shihet int!r!si i indi&idit$ /uke i reali(uar kto motive njerzit krijojn fenomene masovike) t cilat nga ana e t*re krijojn adete a&o (akone t ndr*shme) t cilat njer(it i ruajn s %ashku$ /arls Kuli %ri kthes) n &rcaktimin e sociologjis) duke u anga(huar &r nj su%jektivi(m organik$ Kshtu) n anali(n e sho'ris ai niset nga gjendja e shpirtit -fryms. njerzor si ,trsi organike,) i cili &rher nuk sht n harmoni dhe &ajtueshmri t %rendshme$ 7ru&et sho'rore i konsideron si agjensi kr*esore t ksaj dukurie) ndrsa ato 1gru&et sho'rore2 i ndan n primare 1-amilja) -'injsia etj$2 dhe sekondare. Si&as Kulit det*ra e sociologjis) &ara s gjithash) sht t studioj sh&rehjen trsore t tendencave t nnvetdijs dhe t vetdijes) si kristali(im i sh&irtit sho'ror n trajta t shumta dhe &ik&amje t saj$ Kjo do t mundsonte krijimin e institucioneve sho'rore sikundr ' jan. shteti) kisha) &rona) -amilja) sistemi i edukats dhe i industris) t cilat &o ashtu jan lnd e studimit t sociologjis$ Ma%s .!#!ri 1MaI Je%er2 %ri nj kthes t madhe me pikpamjen e tij psikologjike e kulturaliste$ Ae%eri thekson rolin e ;tipit ideal,) ndrsa shkakun e sjelljes sho'rore mund t0a sh&jegojm &rmes tri mn*rave. vrejtjes historike t ve&rimeve t individve3 vrejtjes sociologjiko!statistikore t sjelljeve t individve n raste t shumta) dhe me an t ti&eve ideale) ' &ara'esin ku&timin e %rendshm t -enomeneve sho'rore$ Ti&et ideale kan tri cilsi. s pari' ato jan -ormulime me an t kategorive su%jektive) s dyti' ato &rcaktojn ku-ijt e rasteve) me t cilat disa elemente &ara'iten n trajtn e t*re t &astr) &or ' nuk sh&rehin njohjen konkrete t aksionit) dhe) s treti' ato 1ti&et ideale2 nuk mund t jen 'llim i shkencs$ N kuadr t lnds s sociologjis ai #n jal $r ti$!t ! &!$rimtaris sho)ror!" ra$ort!t sho)ror!" mn+rn ! organizimit t &!$rimtaris sho)ror!" l!gjitimimin ! r!ndit sho)ror" gru$!t sho)ror!" or'n dh! $usht!tin" %lasat sho)ror! dh! #uro%ra'inEmil 0+r%!mi si krkes themelore kishte shtruar ' a%t!t sho)ror! t studioh!n si s!nd!' krkes kjo ' ishte n -r*mn e &o(itivi(mit$ +r t0i njohur kto -akte duhet t nisemi nga o%jektiviteti i t*re) i cili mund t sigurohet n tri nivele. n kodeksin juridik' institucionet shoqrore dhe dogmat fetare. 1a%t!t sho)ror! jan 2siu g!n!ris3" di4%a t &!4anta" t $osa4m! dh! t &!4uara 1nga -aktet e tjera2 dhe kan d* cilsi relevante. ekstensitetin dhe im&onimin$

SHKENCAT HUMANE

Sociologjia mundson &r t rregulluar drejt ra&ortet sho'rore$ 5nda e saj' si&as /*rkemit) do t ishte t studioj a%t!t m#i t 'ilat ngrit!n ra$ort!t sho)ror!" n t gjitha trajtat ! t+r!. Kontri#uti i /*rkemit n sociologji 'ndron n -aktin se ai studioi trajtat ! solidarit!tit 1t cilat i ndan n mekanike dhe organike2) vetdijen sho'rore 1t ciln e ndan n individuale dhe kolektive) duke u ndalur edhe te ,shtja e normales dhe e &atologjiks n sho'ri2) -enomenin e -es 1ve,mas n ve&rn ;M%i -ormat elementare t jets religjio(e=2) ndarjen e &uns si dhe ,shtje t tjera sociologjike) me ,ka) me t drejt) %onsid!roh!t si th!m!lu!s i sh%olls so'iologji%! rng!$ Sociologjia mundson &r t rregulluar drejt ra&ortet sho'rore$ 5nda e saj' si&as /*rkemit) do t ishte t studioj a%t!t m#i t 'ilat ngrit!n ra$ort!t sho)ror!" n t gjitha trajtat ! t+r!. Kontri#uti i /*rkemit n sociologji 'ndron n -aktin se ai studioi trajtat ! solidarit!tit 1t cilat i ndan n mekanike dhe organike2) vetdijen sho'rore 1t ciln e ndan n individuale dhe kolektive) duke u ndalur edhe te ,shtja e normales dhe e &atologjiks n sho'ri2) -enomenin e -es 1ve,mas n ve&rn ;M%i -ormat elementare t jets religjio(e=2) ndarjen e &uns si dhe ,shtje t tjera sociologjike) me ,ka) me t drejt) %onsid!roh!t si th!m!lu!s i sh%olls so'iologji%! rng!$ 2#3# DISA N!A PIKPAM"ET E RE"A PR LNDN E SO IOLO!"IS Sho'ria si nj totalitet i gjer) ' sht lnd e studimit t sociologjis) studiohet edhe nga shkencat e tjera$ Se cila sht lnda m e &ra-rt e sociologjis dhe n ,ka dallohet ajo nga shkencat e tjera sho'rore ek(istojn &ik&amje t shumta edhe n mesin e mendimtarve %ashkkohor sociologjik$ N va(hdim do t0i &ara'esim vetm disa &rej t*re) t cilat jan m karakteristike dhe m &rm%ledhse$ 2#3#1# "ikpamja si&as s cils so'iologjia sht sh%!n' m#i gru$!t sho)ror! dh! &!$rim!t ! ndrsj!lla t t+r!' sht mja-t e &rha&ur n sociologjin amerikane dhe at evro&iane$ +r-a'sues m ti&ik i ksaj &ik&amje jan. E-S-6ogardus dhe Em!ri St!$h!n 1n Amerik2 dhe E-0+$r!l 1E$/u&reel) sociolog %elg2$ 6ogardus sociologjin e ku&ton si shkenc mbi botn n t ciln grupet shoqrore veprojn prmes interaksionit t ndrsjell t antarve t vet $C Si&as tij gru&i &ara'et nj %a( reale dhe si i till mund t veri-ikohet n mn*r em&irike$ Si&as Ezh!n 0+$r!lit sociologjia sht shkenc ' studion 2gru$a'ion!t so'ial! t &r!jtura $r &!t! dh! n ra$ort m! t tj!rt=$4 Nga kjo ku&tohet se sociologjia) si&as ktij autori) studion shtresat) klasat) familjen a&o grupet punuese dhe raportet e ndrsjella t tyre) n mn*r ' t arrihej deri te njohja e strukturs glo%ale t sho'ris$ #nsistimi i kt*re sociologve dhe i %ashkmendimtarve t tjer t t*re) n studimin e gru&eve sho'rore sht me rndsi &r sociologjin si shkenc) ndonse ajo kurrsesi nuk do t mund t reduktohej vetm n kt$

E$S$KE7AL/US) Sociology' Nev Mork) >BC4) -'$43 cituar si&as 7jergj Lra&i) Sociologjia' +rishtin) >BBG) -'$>G$ 4 E$/U+LEE4) Sociologie generale' +aris) >B4D) -'$CF43 cituar si&as 7jergj Lra&i) Sociologjia' +rishtin) >BBG) -'$>F$
C

SHKENCAT HUMANE

2#3#2# "ikpamja e cila sociologjin e kupton si sh%!n' m#i institu'ion!t sho)ror!' sht) &o ashtu) mja-t e &rha&ur$ Kt e &r-a'son Emil 0+r%!mi' un%sionalistt 1ndr t cilt dallohet !alkot "arsonsi2 e t tjer$ 0+r%!mi sociologjin e kishte &rcaktuar si sh%!n' ) studion gj!n!zn dh! un%sionin ! institu'ion!&! sho)ror!) ndrka' me institucion ai ku&ton t gjitha mn*rat e ve&rimit dhe t t menduarit ideal) si dhe sendet e ndr*shme ' individi i gjen si t institucionali(uara &ara&rakisht) e ' %arten %re( &as %re(i &rmes edukats$H Sociologt %ashkkohor insistojn n dallimin midis institucionit dhe sho'ats$ #nstitucionet do t ishin t karakterit m univer(al) ato jan m t organi(uara dhe m sta%ile n reali(imin e ndonj aktiviteti a&o interesi sho'ror$ K* &rku-i(im) i sociologve ' e &r-a'sojn kt &ik&amje) nuk sht shum i largt nga &rku-i(imi i sociologjis si shkenc m%i gru&et sho'rore$ 2#3#3# "ikpamja se sociologjia sht sh%!n' m#i sj!llj!t sho)ror! t nj!rz&! ' &r-a'sohet m s te&rmi nga psikologt social -&andberg' &arsen' /.+re' 0.+refild' &rgjithsisht nga bihevioristt2$ Shumica e t*re insistojn n -aktin se sociologjia duhet t studioj sjelljet e njer(ve dhe mn*rn se si sh&rehen e &rjetohen ato nga gru&e t ndr*shme sho'rore) ndrka' sociologt amerikan thon se ajo studion sjelljet e individve n sho'ri$ K* i -undit sht konce&t m i gjer dhe sht i njohur si drejtim ' 'uhet biheviorizm$ +ik&mja n -jal) e cila sht mja-t e &rha&ur n Amerik) thekson rolin e sjelljeve sho'rore) ' sht me rndsi t madhe &r t ku&tuar -enomenet sho'rore) mir&o ajo si e till sht edhe o%jekt kritike) me' lndn e sociologjis e redukton n vetm nj as&ekt t ve,ant sho'ror$ 2#3#6# Dis% /'n$i/t%r sociologjin e prcaktojn si sh%!n' m#i ormat sho)ror!. +r-a'sues m ti&ik t ksaj &ik&amje jan erdinand T!nis' %eorg 7im!l dhe &eopold &on .is!. Si&as 9imelit dhe Ai(es -ormat sho'rore jan institucione t ;aksionit t ndrsjell= t individve) t cilat mund t reduktohen n &rocese sho'rore) me ann e t cilave njer(it lidhen a&o edhe largohen ngrmjet veti$ Si&as ksaj &ik&amje det*ra e sociologjis do t ishte t studioj -ormat sho'rore) at ' mund t -ormali(ohet n ra&ortet ndrnjer(ore) me an t a%strakcionit dhe ' si e till ndahet nga &rm%ajtja sho'rore$ Ai(e duke e &r'ndruar lndn e sociologjis n studimin ! marrdhni!&! sho)ror!) insiston n (%ulimin e ligjeve) n %a( t t cilave 'eniet njer(ore) n ra&ortet e t*re) -ormojn gru&e t ndr*shme) gru&e kto t cilat &rcaktojn jetn e t*re$ +avarsisht nga -akti se jan tejkaluar &ik&amjet klasike t -ormali(mit sociologjik) disa nga kto &ik&amje %ashkkohore e aktuali(ojn edhe m tutje kt ,shtje n kuadr t mendimit sociologjik$ 2#3#7# "ikpamje' mja-t e &rha&ur dhe e rndsishme) sht edhe ajo si&as s cils so'iologjia prcaktohet si shkenc q studion trsin ! !nom!n!&! sho)ror!' e cila &r-a'sohet nga 7horzh 8ur&i)i' Karl Manhajmi dhe Moris 8ins#!rgu.

Emil /MLKEM) 0rregullat e metods sociologjike' +rishtin) >BDD) -'$FH$

SHKENCAT HUMANE

8ins#!rgu mendon se sho'ria duhet t studiohet si trsi) me 'llim ' t ku&tohet mn*ra e interaksionit midis elementeve t ndr*shme t saj$ S.3i.-.2&i% sht sh,'n3 5 studion int!ra%sionin ! nj!rz&!$ Kto &ik&amje gjithsesi &ara'esin nj kthes me rndsi n drejtim t avansimit t mendimit shkencor sociologjik$ 7ins%ergu n kt &lan &!4on tri trajta d!t+rash t sociologjis. S pari' ajo duhet t %lasi i%oj ti$!t dh! trajtat ! marrdhni!&! t ndr+shm! sho)ror!) ' h*jn n kuadr t institucioneve &or edhe t asociacioneve 1sho'atave2 t ndr*shme3 S dyti) sociologjia duhet t hulumtoj ra$ort!t ndrnj!rzor!) dhe S treti' ajo duhet t z#uloj ligj!t s$!'i i%!) t cilat do t mundsonin studimin e trsishm t -enomeneve sho'rore$ 8ur&i)i insiston n studimin int!grati& t !nom!n!&! sho)ror!) krkes kjo e cila mendimin sociologjik e %n m kom&leks) &or edhe m t %egatshm$ M%i kt %a() sociologjin e &rcakton si ti&ologji cilsore dhe diskontinuese) t m%shtetur n dialektikn e trsis s -enomeneve sho'rore t &astrukturuara) &or edhe ' jan latente &r t0u strukturuar) t cilat hulumtohen n t gjitha nivelet e thellsis) n t gjith shkallt dhe n t gjith sektort) me 'llim t njohjes s lvi(jes strukturale t sho'ris$ G Karl Manhajmi ' ' n ku&timin sociologjik sht nn ndikimin e Karl Marksit) duke iu a-ruar &ik&amjes marksiste) &ohon se so'iologjia d!t+rn ! &!t ! r!alizon n tri ni&!l!. t hulumtimit analiti%o(sint!ti% t -enomeneve sho'rore duke u nisur nga gjene(a &rmes (hvillimit e ndrrimit gjer te su&rimimi i t*re3 se hulumtimi duhet t %het m! m!toda %rahasu!s!) duke iu shmangur s&ekulimeve -iloso-ike) dhe sociologjia duhet t analizoj !nom!n!t si dh! institu'ion!t ! ndr+shm! n ni&!lin %on%r!t ! stru%tural t t+r!$ Krkesat e Manhajmit &ara'esin interes t ve,ant sociologjik$ 2#6# PRKUFI8IMI I LNDS S SO IOLO!"IS So'iologjia nu% sht sint!z ! thj!sht ! sh%!n'a&! sho)ror! ) sikurse ' nuk mund t jet as iloso i ! sho)ris$ So'iologjia i $rdor r!zultat!t ! sh%!n'a&! sho)ror!" $or nu% r!du%toh!t n to$ Ajo nuk guIon t ku&tohet si nj enciklo&edi e shkencave sho'rore$ Ndonse) ajo &r nga nat*ra e studimit t saj sht nj nga shkencat m t &rgjithshme sho'rore) nuk guIon t shkoj n skajshmrin tjetr dhe t konsiderohet si -iloso-i e sho'ris 1mendim kritik sho'ror a&o teori e &rgjithshme sho'rore2$ Nga kto t dhna mund t vrejm se so'iologjia sht d! inuar dh! d! inoh!t n mn+ra t ndr+shm!$ Ant.ni !i$'ns 1Anthon* 7iddenns2 sociologjin e &rcakton si studim i j!ts so'ial! i gru$!&! dh! i sho)ri&! nj!rzor!$ Si&as tij) sociologjia sht nj ndrmarrje e guIimshme dhe e thell) ' ka &r su%jekt sjelljen ton si 'enie sho'rore$ S-era e ve&rimtaris s sociologjis sht jasht(akonisht e gjerNF Sociologjia sh&esh &rcaktohet si ;sh,'n3 sh.5r.r' ' (r2&ithsh/', ' 3i-% st)$i.n sh.5rin si trsi ' t 2&ith% *'n./'n'1' sh.5r.r', -i$h&'t, *)n,si.ni/in,
G F

Si&as 7jergj LLA+#) Sociologjia' -'$8>$ Anthoni 7#//ENS) Sociologjia' 5a%ej) Tiran) >BBF) -'$8>$

SHKENCAT HUMANE

>

n$r4shi/in $h' +h1i--i/in ' t4r'9:' ose ;sh%!n' m ! $rgjithshm! m#i sho)rin" ) m!rr!t m! hulumtimin ! ligjsi&! t zh&illimit t stru%tura&! sho)ror! os! %rij!sa&! !%onomi%o(sho)ror! lidhur m! zh&illimin sho)ror t nj!riut dh! t %ulturs s tij ,.1 Nga kto &rku-i(ime ku&tojm se so'iologjia hulumton !l!m!nt!t th!l#sor! t ra$ort!&! ndrnj!rzor!) n t gjitha -ormat ' krijohen) %renda gru&eve e institucioneve sho'rore si dhe n sistemin e trsishm sho'ror 1nga ato m t vogla!-amilja) deri te ato m t mdha!shkolla) shtresat sho'rore) klasat) shteti) &olitika etj$2$ Ajo studion ormat stru%tural! dh! as$!%t!t ! l&izshmris s sho)ris n t gjitha $rm#ajtj!t ! saj$ Sociologjia det*rn e vet e reali(on n tri nivele teorike dhe metodologjike2 n ni&!lin m t $rgjithshm 1a%strakt) teorik2 ajo studion stru%turn" l&izshmrin dh! ligj!t ! $rgjithshm! t sist!mit sho)ror si trsi3 hulumton dhe krahason %ara%t!risti%at dh! ligjsit ! ndr+shm! t zh&illimit dh! trans ormimit t sho)ri&! t &!4anta 3 ajo analizon stru%turn dh! !nom!n!t m t rndsishm! sho)ror! ) gru&et dhe institucionet %renda&r%renda nj sistemi) 'o-t nga as$!%ti t!ori% ashtu edhe nga as$!%ti $ra%ti% i t*re$ Ku&tohet se sociologjia sho'rin nuk e ku&ton si trsi t elementeve e as&ekteve t ndara) &or t lidhura mesvete dhe vetm kshtu mund t vij deri te njohja e vrtet shkencore$

D B

:ehmi A7AN#)Agim HMSEN#) Sociologjia) ETMM i Kosovs) +rishtin) >BBG) -'$H$ Ludi SU+EK) Sociologija' 3agreb' 4156.

SHKENCAT HUMANE

>>

3# MARRDHNIA E SO IOLO!"IS ME SHKEN AT E T"ERA SHO;RORE +rej momentit t &avarsimit t sociologjis) si shkenc e ve,ant) sht %r e &ashmangshme edhe ,shtja se n ,-ar marrdhnie 'ndron ajo me shkencat e tjera) ve,mas ndaj at*re sho'rore$ 4idhur me trajtimin e ksaj ,shtje edhe sot ek(istojn dallime) t cilat sh&esh mund t jen edhe t mdha) ndrmjet shkollave a&o drejtimeve t ndr*shme) sh&esh edhe ndrmjet sociologve t t njjtave shkolla sociologjike$ Nuk jan t rralla edhe &ik&amjet ekstreme t cilat) kur %jn -jal &r rolin e sociologjis) a%soluti(ojn rolin e saj n dm t shkencave t tjera a&o t kundrtn 1a%soliti(ojn rolin shkencave t tjera n ra&ort me sociologjin2$ Shka'et e &ik&amjeve t ndr*shme dhe mos&ajtimeve) lidhur me saktsimin e marrdhnieve t vrteta ' ek(istojn midis sociologjis dhe shkencave t ve,anta) duhet krkuar n -aktin se. a$ dukurit shoqrore' &r nga nat*ra) jan komplekse7 %$ t njjtat dukuri shoqrore studiohen nga shkenca t ndryshme shoqrore'ndonse nga as&ekte t ndr*shme) dhe c$ pr shum lmenj t fenomeneve shoqrore ende nuk ekzistojn shkenca t veanta ' do t0i studionin ato$ Sho'ria njer(ore sht e &r%r nga nj sistem shum kompleks dukurish) t cilat mani-estohen dhe mund t vrehen 'o-t kur ato i kundrojm n ndonj moment statik) e a' m te&r n lvi(jen e t*re$ N nj sistem t till dukurit e ndr*shme jan ndrmjet veti shum-ish t lidhura) ashtu ' secila ve&ron n tjetrn dhe nuk mund t -litet &r nj dukuri e njkohsisht &a u -olur edhe &r shum t tjera) me t cilat shum-ish sht e lidhur dukuria e &ar$ Kshtu) %ie -jala) nse studiojm ndonj dukuri ' ka t %j me jetn e studentve) do t duhej ' at t0a kundrojm nga as&ekte t shumanshme dhe n varsi t ndrsjell me dukurit e tjera) se&se &ro%lemet dhe dukurit e ndr*shme jetsore t studentit) si dhe t ,do individi tjetr n sho'ri) jan 8trsi e marrdhnieve shoqrore,-9arks.. Kjo do t thot se n t grshetohen marrdhniet e trsishme sho'rore dhe se &a marrjen e t*re n konsiderat nuk mund t ku&tohen dhe t sh&jegohen trsisht$ Sho'ria duke 'en si trsi unike) e dukurive t shumta ligjrisht t lidhura) ajo s &ari ishte o%jekt studimi i disa shkencave t &rgjithshme ! -iliso-is dhe historis) n mn*r ' m von t &ara'iteshin edhe shkenca t ve,anta) ' do t merreshin me studimin e as&ekteve t caktuara t dukurive sho'rore$ Kshtu) si shkenca t ve,anta u di-erencuan. antro&ologjia) etnologjia) &sikologjia sociale) ekonomia &olitike) shkencat juridike) &olitike e gjuhsore etj$ Nga k* as&ekt lind edhe nevoja e sh'*rtimit t marrdhnieve t sociologjis me kto shkenca t ve,anta sho'rore$

3#1# MARRDHNIA E SO IOLO!"IS ME HISTORIN

SHKENCAT HUMANE

>8

Historia si shkenc sht shum m e vjetr se sa sociologjia$ Ajo sht njra ndr shkencat m t vjetra sho'rore$ Me (hvillimin e sho'ris sht dashur t arrihet nj nivel i caktuar i studimeve historike dhe i shkencave t tjera sho'rore) &r t lindur sociologjia si shkenc$ Historia i je& sociologjis material konkret nga e&oka t ndr*shme) &a t cilin sociologjia nuk do t mundte t %j studimin sociologjik t strukturs dhe t (hvillimit t -ormacioneve t ndr*shme ekonomiko!sho'rore dhe t sho'ris njer(ore n trsin e saj$ Midis sociologjis dhe historis ek(istojn dallime) ndr t cilat duhet theksuar d* m karakteristike) edhe at. a. 9etoda e historis sht kr*esisht individualizuese' konkrete-kronologjike' ndrsa ajo e sociologjis tipologjike dhe e prgjithshme' dhe b. Shkalla e abstraksionit n sociologji sht m e lart se sa n histori. Sociologjia) n rradh t &ar) vren lidhmrin e ndrsjell t t gjitha dukurive sho'rore 1ekonomike) &olitike) &sikologjike dhe ideore2) gjersa historia m te&r trajton lvi(jen sho'rore nga as&ekti &olitik) ku&tohet duke i marr &ara s*sh edhe elementet e tjera$ 3#2# MARRDHNIA E SO IOLO!"IS ME PSIKOLO!"IN N sociologjin %ashkkohore) ve,mas ate amerikane) sht sh-a'ur tendenca e &sikologji(imit t sociologjis) &rkatsisht e shkrirjes s sociologjis n &sikologji$ +avarsisht nga -akti se nj tendenc e till sht e njanshme dhe e &a'ndrueshme) ajo -let &r nj as&ekt t rndsishm t marrdhnieve t kt*re d* shkencave) &rkatsisht &r varsin e ndrsjell t t*re$ Me rndsi t madhe sht studimi i ndikimit t -aktorve &sikik n jetn sho'rore dhe anasjelltas) ndikimi i rrethit sho'ror dhe i marrdhnieve sho'rore &rgjithsisht n (hvillimin e jets &sikike$ 7jat studimit t dukurive t ndr*shme sho'rore do t ishte ga%im i madh ' ato t reduktohen n dukuri &sikike) sikur ' do t ishte ga%im t lihet &as dore ndikimi i -aktorve dhe i elementeve &sikologjike n sh-a'jen e dukurive kom&lekse sho'rore$ 3#3# MARRDHNIA E SO IOLO!"IS ME ETNOLO!"IN, ETNO!RAFIN DHE ANTROPOLO!"IN Sociologjia sht n ra&ort t varsis s ndrsjell edhe me shkencat si, jan. etnologjia) etnogra-ia dhe antro&ologjia$ N ndr*shim nga sociologjia) etnologjia dhe etnografia jan m empirike. Ato m te&r merren me t vrejturit) t m%ledhurit) t &rshkruarit dhe t sistemati(uarit e materialit ' ka t %j me normat) (akonet) traditat) rregullat -amiljare dhe -isnore t njer(ve ndr vise t ndr*shme t %ots$ Materialet e tilla shr%ejn &r t nIjerrur sinte(a adekate teorike) t cilat n &jesn m t madhe jan &rgjithsime &r rregullimin sho'ror a&o vetdijen njer(ore t sho'rive t caktuara$ N kt &lan jan t njohura studimet e etnologve. &ui 9organ' &evi :rill etj$ +unimet e Morganit t &u%likuara n ve&rn Shoqria e par' &or edhe n ve&rat e tjera) ndihmuan n nj mas t madhe mendimtart e mvonshm 1Engelsin2 &r t ardhur

SHKENCAT HUMANE

>C

deri te disa &ik&amje t rndsishme lidhur me origjinn e -amiljes) t &rons dhe t shtetit$ N literaturn sociologjike) me &lot t drejt) theksohet se ndryshimi) midis sociologjis dhe etnologjis) qndron n prgjithsimin e fakteve q bn sociologjia' ndrsa etnologjia mbetet m tepr shkenc empirike dhe jogjeneralizuese. Marrdhnie e ngjashme sht edhe ajo ndrmjet sociologjis dhe antropologjis$ Sh&esh ndodh ' antro&ologjia ga%imisht t identi-ikohet me sociologjin$ T njohurit e nat*rs s njeriut me t gjitha elementet e %ots s tij) nuk mund t mos jen edhe &ro%lem sociologjik) &ikrisht &r -aktin se njeriu sht dukuri totale sho'rore$ 9-:- MA;;<0H<N=A E S*C=*5*8>=S< ME EK*N*M=N< ,*5=T=KE Njohja ! $rodhimtaris dh! ! ligjshmri&! t ,s%& s*'r' t rn$sish/' t 1'(ri/t%ris n&'r+.r', t ciln e studjon ekonomia &olitike, sht m! rndsi t madh! $r 4do studim so'iologji%# Sociologjia) ku&tohet se) nuk thellohet n studimin e &ro%lematiks n -jal a' sa ekonomia &olitike# Ajo &. 1't/ 5 duh!t t marr $r #az r!zultat!t ! arritura sh%!n'or! n %uadr t %saj sh%!n'!, (.r $is% %s(',t' t ,ti& h)-)/ti/i $)h't t<i +0rth'& $h' t<i th'--.&# So'iologjia marrdhni!t $rodhu!s! i trajton &!tm si nj lloj i marrdhni!&! ndrnj!rzor! si trsi# Ajo, $),' ) n&.h)r /' /%rr$hni't (r.$h)'s', sh)+rton !dh! as$!%t!t ! tj!ra t %t+r! marrdhni!&!, r%(.rtin ' t4r' /' /%rr$hni't ' t&'r% sh.5r.r', s*'r%t ' n$i,i/it t t4r' n t., n$r-i$hshrin ' 1%rsin ' n$rs&'-- t t4r' ' t&'r%# Marrdhnien e sociologjis me ekonomin &olitike duhet vlersuar drejt me 'llim t shmangies t tendencave negative t ra&ortit t t*re) 'o-t t tej,mimit a&o edhe t nn,mimit t -aktorit ekonomik si dhe t re(ultateve t njrs nga shkencat n dm t tjetrs$ 9gjithja e drejt e marrdhnieve midis kt*re shkencave sht me rndsi t madhe &r hulumtimin shkencor n njrn a&o lmn tjetr$ 9-?- MA;;<0H<N=A E S*C=*5*8>=S< ME 1=5*S*1=N< 4idhur me caktimin e lnds s sociologjis si shkenc e rndsishme sht edhe t ku&tuarit e drejt t marrdhnies s saj me -iloso-in$ Osht -akt i njohur se m!ndimi so'iologji%, deri n momentin e &avarsimit t sociologjis, sht zh&illuar n %uadr t iloso is # Nisur nga kjo e dhn, sht m! rndsi t madh! njohja m! m!ndimin iloso i% t $!riudha&! t ndr+shm! , jo vetm sa &r t njohur me (hvillimin e mendimit sociologjik) ' (hvillohet n kuadr t tij) &or edhe &r shum 'llime t tjera) &r t cilat nuk do t %nim -jal me kt rast$ N &rocesin e (hvillimit t sociologjis si shkenc sh-a'en tri t!nd!n'a, lidhur me ra&ortin e saj me -iloso-in) edhe at= 1# (i,(%/&% si&as s cils n studimin ! !nom!n!&! sho)ror! duh!t t ruh!t as$!%ti iloso i%, s.3i.>*i-.s.*i, %(. *i-.s.*i,.>hist.ri,? 2# t!nd!n'a ! shndrrimit t so'iologjis n sh%!n' t &!4ant sho)ror! , me karakter &ak a shum !m$iri%, &a kurr-ar lidhje me -iloso-in) ' n t vrtet sht reaksion ndaj tendencs s &ar, dhe

SHKENCAT HUMANE

>4

3# t'n$'n3% ' +h1i--i/it t s.3i.-.2&is si sh,'n3 / 1't', $),' ' r)%&t)r '$h' -i$h&'n ' s%& /' *i-.s.*in# Se sht m ! dr!jt $i%$amja ! tr!t nuk ka nevoj &r ndonj argumentim m t gjer$ Kjo -let edhe &r nj -akt tjetr se so'iologjis, &avarsisht nga &rocesi i &avarsimit t saj) m! iloso in i m#!t!n !dh! shum $i%sh)+rtim! t $r#ash%ta si $h' n!&oja ) t ndihmoh!n n mn+r t ndrsj!ll# 3#@# MARRDHNIA E SO IOLO!"IS ME SHKEN AT E T"ERA SHO;RORE Sociologjia 'ndron n marrdhnie t ngusht edhe me shum shkenca t tjera sho'rore) sikundr jan. pedagogjia' gjeografia sociale' demografia' shkencat juridike' gjuhsore e politike etj$ Shkencat e ndr*shme sho'rore dhe re(ultatet e t*re jan me rndsi t madhe &r sociologjin) sikundr ' edhe re(ultatet e sociologjis jan me rndsi &r ,do studim n lmin e shkencave sho'rore$ 3#A# SO IOLO!"IA DHE SHKEN AT E T"ERA SHO;RORE > R'+i/' /uke u nisur nga o%jekti i studimit) sociologjia %n &jes n at sistem t dijeve njerv(ore ' i 'uajm shkenca sho'rore 1sociale2$ Shkencat sho'rore 'uhen t tilla se&se ato e drejtojn vmendjen e t*re ndaj sho'ris e &ro%lemeve t saj$ Secila nga shkencat sho'rore ka o%jektin e saj s&eci-ik t studimit) duke u -okusuar n as&ekte a&o elemente t ve,anta t jets sho'rore$ Secila nn kndvshtrimin e saj origjinal) me o%jekt t &rcaktuar sakt$ 4idhja midis sociologjis dhe shkencave sho'rore e ka %a(n e vet &ikrisht tek nat*ra e o%jektit t studimit$ Ato studiojn s %ashku t njjtin realitet P sho'rin njer(ore$ Nj gj e till %n t mundur krijimin e ra&orteve mja-t t ngushta midis t*re) madje mund t -lasin &r kusht(imin e ndrsjell t suksesit t t*re$ Sa i &rket marrdhnieve t sociologjis dhe shkencave t ve,anta) ato do t mund t0i &rm%ledhim n sa vijon. Marrdhni! %m#imi B Anali(at) konklu(ionet dhe re(ultatet e sociologjis merren nga shkencat e tjera sho'rore dhe sh-r*t(ohen &r nIjerrjen e konklu(ioneve t t*re) gj ' e njjta ndodh edhe anasjelltas? Kushtzojn su%s!sin ! njra tj!trs B &r shem%ull) anali(a ekonomike rre(ikon t m%etet e ver%r &a &rdorimin e &vrmasave sociologjike) sikur ' anali(a sociologjike &a konce&tet ekonomike) t a-ta t masin &eshn e -aktorve sociologjik) do t ishte e (%ra(t3 K.n,-)+i.n't ' r'+)-t%t't ' n&rs 0h'n nCit&' (r t&'trn? K%n t',ni,% $h' /'t.$% t n&&t% ,r,i/i? S.3i.-.2&i% ,% n&*%r r.-i ,.r$in)'s /i$is sh,'n3%1' sh.5r.r'# 6# SO IOLO!"IT E VEDANTA +rkundr t dhns se sociologjia sht shkenc relativisht e re) gjat ksaj &eriudhe) ajo) u (hvillua duke arritur n at shkall) sa ' &rej saj -illuan t di-erencohen disi&lina t shumta shkencore a&o sociologji t ve,anta$ Kshtu) lindn shkencat e ve,anta

SHKENCAT HUMANE

>H

sociologjike) si, jan= so'iologjia ! industris" so'iologjia ! $uns" so'iologjia ! &!nd#animit (! )+t!tit(ur#an! dh! ! shatit(rural!)" so'iologjia $oliti%!" so'iologjia ! s dr!jts" so'iologjia ! %ulturs" so'iologjia ! s$ortit 't&# Sociologjia sot sht zhvilluar mjaft' kshtu q' me koh formohen edhe shum disiplina t reja sociologjike$ /uke i &asur &aras*sh kt) me t drejt) edhe shtrohet &*etja se. cilat jan ato sociologji6 cili sht ra&orti i t*re ndaj sociologjis s &rgjithshme) cili sht ra&orti n mes vet sociologjive t ve,anta) dhe cili sht ra&orti i t*re i &r%ashkt ndaj shkencave t tjera sho'rore$ Me (gjrimin dhe thellimin e njohurive sociologjike vjen deri te &rocesi i nj di-erencimi m t madh t shkencave sociologjike$ /isa nga kto sociologji i kemi &rmendur m lart$ Sociologjit e veanta parimisht bazohen dhe mbshteten n sociologjin e prgjithshme$ Ato gjenden n varshmri t ndrsjell midis vete dhe me sociologjin e &rgjithshme) sikundr edhe me shkencat e tjera t ve,anta sho'rore$ 4idhur me di-erencimin e shkencave t ve,anta sociologjike dhe nevojn e ek(istimit t t*re) n mesin e sociologve) ka 'ndrime t ndr*shme$ /isa &rej t*re) duke shkuar n nj skajshmri) shtrojn pyetjen e arsyeshmris t ekzistimit t sociologjive t veanta krahas sociologjis s prgjithshme$ Nj nga argumentet e t*re) n t shumten e rasteve) sht fakti i ekzistimit t shkencave t veanta shoqrore) t cilat studiojn as&ekte t caktuara t jets sho'rore$ Nga kjo) si&as t*re) nuk ka nevoj pr ekzistimin e sociologjive t veanta ) &or duhet t ek(istojn vetm sociologji t aplikuara) t cilat &ro%lemet e ve,anta sho'rore do t0i hulumtonin nga as&ekti sociologjik$ +arakteristika t prgjithshme e zhvillimit t sociologjis si shkenc jan. lindja e vazhdueshme e sociologjive t veanta apo speciale3 rritja e numrit t ktyre sociologjive3 zhvillimi i shpejt i donjrs prej ktyre sociologjive) si dhe si re(ultat e kt*re momenteve-zhvillimi i sociologjis s prgjithshme$ So'iologjit ! &!4anta mund t jen= t!ori%! Esociologjia e -es!religjionitF? t!ori%o(a$li%ati&! 1sociologjia e vend%animit!rurale dhe ur%ane2 $h' a$li%ati&! 1sociologjia e %animit2$ 6#1# SO IOLO!"IA E INDUSTRIS Sociologjia e industris sht deg e re e sociologjis) ' lidhet me (hvillimin e industris dhe &ro%lemet ' sh-a'en n kuadr t saj# K&. s.3i.-.2&i %a t #j m t!$r m! $ro#l!m!t $ra%ti%! t $rodhimtaris" ! !%t!t ! t+r! n marrdhni!t sho)ror! dh! n!&ojn ) njohurit ! ituara t z#atoh!n n $rodhim # :illet e ksaj sociologjie kan t %jn me nj eks&eriment ' u (%atua n Jestern Electric Com&an* 1SHKA2) me ,0rast u hulumtua efekti i ndritshmris -i lokalit t puns. n produktivitetin e puns$ Eks&erimenti i &ar vrtetoi se &roduktiviteti sht shtuar me rritjen e ndritshmris$ Mir&o) me rastin e eks&erimentit t &rsritur 1kontrollues2 u -itua re(ultat i kundrt 1e-ekti i &rodhimtaris rritej me (voglimin e ndritshmris s lokalit2$ N kt

SHKENCAT HUMANE

>G

rast do t ken ndikuar ra&ortet midis &untorve si dhe ra&orti i t*re ndaj rrethit sho'ror$ +o ashtu, %jo so'iologji, ' nga -illet e saj) u d!t+rua t zgjroj ush&!$rimin ! saj# A&. n), (r5n$r.h't 1't/ n h)-)/ti/in ' (r.3'sit $ir',t t (r.$hi/it 0r'n$% *%0ri,s, (.r /'rr't '$h' /' n& s(',tr t 2&'r h)-)/ti/sh 5 ,%n t 0&n /' &'tn *%/i-&%r' ' r%(.rt't ' t4r', Gsht&'n ' +h1i--i/it t t',ni,s ' t +h1i--i/it t (r.*'si.n'1' 't&# N2% ,&. /)n$ t ,)(t.h't s' s.3i.-.2&i% ' in$)stris n), st)$&.n 1't/ n$r/%rr&'t $h' r%(.rt't 0r'n$% t4r' (.r lnd ! studimit t saj sht trsin ! sho)ris industrial!# +rku-i(imi i ktill i lnds s studimit t sociologjis s industris vetvetiu -let &r lidhjen e &andashme t saj me sociologjit e tjera t ve,anta &or edhe me shkencat e tjera$ K* -akt ka %r ' ajo t (hvillohet si shkenc m vete) &rkatsisht t mos shndrrohet n ndonj deg t &sikologjis sociale ose element margjinar i sociologjis ekonomike a&o t ndonj shkence tjetr$ 6#2# SO IOLO!"IA E PUNS +rej sociologjive t ve,anta) n koht e -undit) me sh&ejtsi m t madhe) &a md*shje sht (hvillimi i sociologjis s puns$ Kjo sociologji ( vend t rendsishm n mesin e sociologjive t ve,anta$ Shpesh ndodh q sociologjia e puns t identifikohet me sociologjin e industries$ Ndodh sh&esh ' n vende t ndr*shme) edhe n katedra universitare) t dominoj vetm njra nga kto sociologji) me ,0rast ajo &r-shin edhe elementet e sociologjis tjetr$ Kshtu) n SHKA m%isundon sociologjia e industries) ndrsa n :ranc sociologjia e &uns$ Kto -akte -lasin &r nj lidhje shum t a-rt ndrmjet kt*re d* sociologjive$ +or) kjo nuk do t thot se ato duhet t merren si t njjta) me tendenc ' njra t shkrihet n tjetrn$ Sociologjia e &uns duhet t dallohet nga sociologjia e industries$ +ara s gjithash) duhet t ku&tohet se koncepti i sociologjis s puns sht m i gjer se sa ai i sociologjis s industries$ Sikundr theksuam m lart) kur -olm &r sociologjin e industries) sociologjia n -jal &r'ndrohet n studimin e nj as&ekti t va,ant dhe t ngusht t &uns) as&ektin e &uns n industri$ Sociologjia e &uns ndonse sht shkenc relativisht e re) nga ana tjetr ajo e ka traditn e vet historike) lendn dhe metodat e veta t hulumtumit$ Ajo ka -illuar t (hvillohet &rej sociologjis s &rgjithshme$ N literaturen sociologjike -rnge ka (otruar (hvillimi i sociologjis s &uns si shkenc e va,ant) e cila hulumton n plan t gjer dhe n aspekte t ndryshme grupet shoqrore' t cilat formohen gjat puns' prodhimtaris njerzore$10 Sociologu angle( ;.Skot e &rcakton sociologjin e &uns si ;disiplin e vaant sociologjike e cila studion punn' parimet e saj dhe marrdhniet ndaj shoqris s gjer=$

A-i DIDA, 1ill!t ! so'iologjis" Enti i T',st'1' $h' i M&'t'1' Msi/.r' i KSAK, Prishtin, 1H:H, *5#33#
>

SHKENCAT HUMANE

>F

Ndrsa) sociologu -rance( ridman thekson se sociologjia e &uns medoemos duhet t &r'ndrohet n t studiuarit e disa dukurive dhe proceseve themelore' t cilat jan n suazat e shoqrive moderne industriale$11 6#3# SO IOLO!"IA E FSHATIT ERURALEF Sociologjia rurale sht deg e re e sociologjis) ' lidhet me zhvillimin e shoqris fshatare dhe problemet q shfaqen n kuadr t saj$ +rku-i(imi i konce&tit t ksaj sociologjie sht me rndsi t madhe &r t0u ku&tuar s&eci-ika e lnds s saj t studimit) (hvillimi dhe ku-ijt e saj) sikur edhe s&eci-iteti i ra&ortit t saj me shkencat e tjera sho'rore) t cilat &o ashtu &r lnd studimi kan &ikrisht sho'rin -shatare$ Sociologjia e fshatit studion shoqrin fshatare. Mir&o) duke &atur &aras*sh -aktin se sho'ria -shatare sht o%jekt studimi edhe i disi&linave t tjera shkencore$ +ara&rakisht duhet t ve,ohen dhe t theksohen s&eci-itetet e ksaj sociologjie n ra&ort me shkencat e tjera sho'rore) ' &r o%jekt t studimit kan &ikrisht sho'rin -shatare$ Me studimin e -shatit merret edhe gjeografia$ Ajo anali(on ra&ortet ndrmjet njer(ve dhe am%ientit nat*ror si dhe -enomenet ' sh-a'en si re(ultat i ktij ra&orti$ $konomia e fshatit si &jes e ekonomis &olitike) &o ashtu) sht marr me studimin e as&ekteve t ve,anta t ekonomis -shatare$ Historia &o ashtu) duke studiuar (hvillimin e sho'ris njer(ore) sht marr dhe merret me &rshkrimin e jets n -shat) ' &ara'et nj nga -a(at e hershme) m t rndsishme t jets sho'rore$ Ndrka') me as&ekte t jets n -shat) t trashgimis kulturore e momenteve t tjera merren edhe etnologjia) &sikologjia) demogra-ia etj$ Me' %anort e -shatit jan njer( sisur edhe t tjert) ata jan o%jekt studimi edhe i t gjitha shkencave tjera sho'rore$ Mir&o) me' kjo jet ka s&eci-itetet e saja ather edhe nevoja ' ajo t studiohet dhe t ku&tohet me t gjitha karakteristikat e saj$ +r t0a sh&jeguar sho'rin -shatare) &rkatsisht &r t0i ku&tuar dhe &r-shi -ormat e shumta t jets n -shat) sociologjis s -shatit i duhet %ashk&unimi me shkencat e tjera sho'rore$ Kundruar nga k* as&ekt lind nevoja ') gjat studimit t jets n -shat) sociologjia e -shatit t &r'ndrohet n dy momente t rndsishme edhe at) >$ n nj an) duhet vet t merret me studimin e jets n -shat si dhe) 2# nga ana tjetr) t0i integroj dhe t0i inter&retojn materialet ' vijn nga hulumtues t shkencave t tjera sho'rore$ 12 S.3i.-.2&i% ' *sh%tit a&o sociologjia rurale Isht sh%!n' m#i sho)rin n am#i!ntin rural" %u nj!rzit )ndrojn n ra$ort! dh! %ol!%ti&it!t!" ) jan t m#sht!tura n domosdoshmri dh! t $a&arur nga &!tdija ! t+r!" si%ur !dh! n &!$rim! t &ulln!tshm!" si$as s$!'i i%a&! t t+r! nat+ror!" %ulturor! ! sho)ror! dh! n mn+r t &!4ant" si$as s 'ila&! %jo sho)ri" m! marrdhni!t ! saja" %ol!%ti&it!tin dh! sj!llj!t %ol!%ti&! dalloh!t nga t tjarat" &!4mas nga sho)ria n )+t!t 913#
P. %t4, *5#33>36# Shih. Henri MEN/ELES) Sociologjia e ambientit fshatar' n 7eorges 7ULA#TCH) Sociologija' #) Na&rijed) 9agre%) >BGG) -'$CCC$
>>

>8

>C

/r$Cvetko KEST#Q, Sociologija sela' 9avod (a i(davanje ud(%enika SLS) Keograd) >BGB) -'$DB$

SHKENCAT HUMANE

>D

6#6# SO IOLO!"IA E ;JTETIT EURKANEF So'iologjia ! )+t!tit (ur#an!) sht sociologji e va,ant e cila m!rr!t m! studimin ! sho)ris n )+t!t!# T studjuarit e '*teteve dhe t sho'ris '*tetare sht nj ,shtje mja-t me rndsi n kuadr t sociologjis %ashkkohore) se&se dinami(mi jetsor n kto mjedise ka %r ' t sh-a'en dhe (hvillohen &ro%leme dhe dukuri t ndr*shme$ Sociologjia e '*tetit lind si re(ultat i nevojave &raktike ' t ku&tohen dhe t sh&jegohen kto &ro%leme dhe dukuri) me 'llim t krijimit t rrethanave m t -avorshme sho'rore$ Sociologjia e '*teteve z vend t rndsishm n sociologjin bashkkohore amerikane. T shumta dhe t rndsishme jan studimet e rrethanave t ndr*shme t jets sho'rore dhe t (onave t ndr*shme t '*teteve t mesme dhe t mdha n SHKA$ Hulumtimet e tilla kan ushtruar ndikim edhe n vendet e tjera$ Kto hulumtime) n vende t ndr*shme) gjithsesi jan t nduarnduarta dhe heterogjene$16

6#7# SO IOLO!"IA E KANIMIT 9hvillimi i gjertanishm i ksaj sociologjie tregon se eksiston nj s&ektr i gjer ,shtjes me t cilat merret ajo$ N mesin e ,shtjeve t shumta me t cilat merret sociologjia e %animit do t numronim kto . nevojat njer(ore t lidhura me %animin3 -ormat e gru&imeve %anesore3 ,shtja e &rshtatjes n lokalitetet e reja t %animit3 alternativat e %animit!individual a&o kolektiv3 (hvillimi i nevojave -amiljare dhe mundsit -inanciare3 ,shtja e lokacionit t %anesave dhe (onave t %animit3 ,shtja e organi(imit t gru&eve %anuese 1-'injsia2 etj$ /uke &atur &aras*sh kto ,shtje mund t themi se sociologjia e banimit studion strukturat' dukurit dhe zhvillimet n lmin e banimit' ligjshmrit dhe marrdhniet t cilat vendosn aty dhe ndikimin e sistemit shoqror n banim e anasjelltas.@? 6#@# SO IOLO!"IA E POLITIKS Sociologjia e &olitiks sht &o ashtu nj shkenc e ve,ant sociologjike$ N &rku-i(imin e lnds s saj sh-a'en mos&ajtime n mesin e sociologve t ndr*shm$ +avarsisht nga kto mos&ajtime) sht e mundshme t numrohen ca ,shtje t cilat konsiderohen se jan &reoku&im kr*esor i ksaj disi&line shkencore$ 5shtje t tilla jan. (gjedhjet 3 lu-ta &olitike 3 &artit &olitike 3
>4 >H

7eorges 7ULA#TCH) Sociologija <<' Sociologjia e qytetit' shkruar nga &ouis =hevalier' fq.>?>. M$ivkovi) @vod u sociologiju stanovanja ) Keograd) >BFH) -'$C$

SHKENCAT HUMANE

>B

&ushteti dhe shteti3 autoriteti etj$3 +rgjithsisht sociologt &ajtohen n konstatimin se lnd ! studimit t so'iologjis s $oliti%s sht $rm#ajtja ! &!t $oliti%s( !nom!n!t dh! $ro'!s!t $oliti%!. Sociologjia e &olitiks nuk duhet t ku&tohet vetm n as&ektin teorik t saj$ Ajo -enomenet dhe &roceset &olitike duhet t0i hulumtoj n mani-estimin e t*re konkret!historik) n kuadr t sistemit sho'ror t caktuar$ 1@ 6#A# So'iologjia ! amilj!s A studion !nom!n!t dh! zh&illim!t amiljar!" marrdhni!t ndrsj!lla t amilj!s m! gru$!t ! tj!ra sho)ror!" ti$!t dh! lloj!t ! amilj!s dh! 4shtj! t tj!ra ) %an t #jn m! amilj!n dh! #ash%shortsin6#:# So'iologjia ! %ulturs > ! %undron %ushtzimin sho)ror t %ulturs dh! ndi%imin ! ndrsj!ll t saj m! du%urit ! tj!ra sho)ror!# 6#H# So'iologjia ! %ohs s lir (m!rr!t m! as$!%t! t ndr+shm! t %ohs s lir si s!gm!nt i rndsishm i j!ts s nj!riut6#10# So'iologjia ! s$ortit A studion as$!%t!t so'ial! t s$ortit dh! t %ulturs izi%!" $rm#ajtj!n dh! un%sion!t so'ial! t s$ort!&!" rolin ! ndi%imin ! %ulturs izi%! ! t s$ortit n j!tn so'ial! dh! anasj!lltas-@B

7# SHO;RIA# KULTURA DHE FENOMENET SHO;RORE HJR"E *jeriut) ' kur lindi) i ka trhe'ur vmendjen) ka qen i interesuar dhe ka patur nevoj pr t spjeguar shoqrin dhe fenomenet shoqrore) me 'llim ' t orientohet sa m mir n to$ S&jegime dhe inter&retime t tilla me vler kan dhn -eja) mitologjia etj$ E njjta gj ka ndodhur edhe n kohn e '*tetrimeve t lashta$ +rej mendimtarve) dijetarve e shkenctarve t kt*re &eriudhave) kan mbijetuar e kan mbrritur deri n ditt tona mjaft analiza' interpretime e konkluzione mjaft t fuqishme) t cilave mendimi shkencor iu det*rohet shum$ +or) n at koh nuk mund t bhej fjal pr ndarje t degve t dijes shkencore dhe &r &asoj as &r disi&lin shkencore sociologjike t ve,ant$ Sociologjia si nj studim sistematik i shoqris njerzve lindi n gjysmn e shekullit A<A$ Ajo lindi n nj moment t ve,ant historik) si &rgjigje e nevojs &r ti&e t caktuara in-ormacioni e dijesh) e nevojs &r t s&jeguar sho'rin m%i %a(n e metodave e anali(ave logjike e o%jektive ashtu si &r t gjith sistemin e dijeve njer(ore$ +oncepti i shoqris dhe i fenomenit shoqror jan koncepte themelore dhe ndr m t rndsishm t sociologjis dhe t shkencave t tjera sho'rore$
>G

Listo Tu%iR) $nciklopedijski rjeBnik marksistiBkih pojmova' S Aeselin MasleTa U) Sarajevo) >BF4) -'$H4C!H44$
>F

/r$:atos 7jata) Sociologjia e sportit' S A-rdita U) Tiran) ri%otim

SHKENCAT HUMANE

/etyr parsore e sociologjis) si njra ndr shkencat m t &rgjithshme m%i sho'rin) ishte dhe m%etet t shpjegoj kuptimin themelor t ktyre kategorive sociologjike$ Sikur edhe shum kategori t tjera sociologjike) edhe kategoria sho'ri edhe kategoria -enomen sho'ror kan kuptime t ndryshme dhe jan prkufizuar n mnyr t ndryshme nga autor t ndryshm$ Ku&timet dhe &rku-i(imet e tilla varen nga niveli i t arriturave shkencore) &ara s gjithash) nga &ik&amja e &rgjithshme -iloso-ike a&o sociologjike e autorve n -jal$ /uke 'en se o&erojm me kto terma) shtrohet si det*r e rndsishme ' kto t prcaktohen prafrsisht) t shihet ku&timi ' kan dhe ' duhet t ken n sociologji dhe n shkencat sho'rore &rgjithsisht$ Artet) si, do t shohim) ktu nuk ka mendime ' do t &r&utheshin &lotsisht) &or &ra& mund t gjenden disa elemente t &r%ashkta ' lejojn &rdorimin e kt*re kategorive &r 'llime shkencore dhe nevoja &raktike t njer(ve$1:
7#1- SHO;RIA N"ER8ORE 7#1#1# Pr.0-'/'t rr'th (r,)*i+i/it t ,.n3'(tit sh.5ri n&'r+.r'

Shoqria njerzore sht koncepti kryesor i sociologjis dhe nj nga kategorit m t gjra sociologjike $ +o ashtu) duhet theksuar se shoqria njerzore sht nj ndr kategorit m t prhapura ' &rdoret si n jetn e &rditshme ashtu edhe n shkenc$ * jetn e prditshme -jala sho'ri &rdoret n kuptime t ndryshme$ Kshtu) %ie -jala) sh&esh ndodh '. fjala shoqri t prdoret pr t emruar fardo lloj bashksie t njerzve si. horda) gjinia) -isi) kom%i ose t ngjajshme$ :jala sho'ri prdoret edhe pr t shnuar ndonj bashksi q lind n baz t qllimeve t prbashkta t individve q e prbjn at ) si &r shem%ull sho'ria s&ortive) sho'ria kulturo!artistike) sho'ria -etare ose t ngjajshme$ Kemi edhe raste kur fjala shoqri prdoret pr t shnuar ndonj bashksi profesionale apo shoqat t caktuar 1sho'ata e arsimtarve) sho'ata e sociologve) sho'ata e inIhinierve dhe e teknikve etj$2$ +rve, sho'ris njer(ore) ekziston edhe shoqria shtazore dhe ajo bimore $ Shi'uar nga k* as&ekt detyr e sociologjis dhe e shkencave sho'rore do t ishte t theksoj kto dallime ) n ve,anti dallimin e shoqris njerzore dhe specifikat e saj n raport me shoqrin shtazore $ Sociologjia studion sho'rin njer(ore$ Mir&o) shoqria sht nj koncept i gjer dhe kompleks $ Sho'ria sht nj term me shum kuptime edhe n kuadr t mendimit sociologjik si dhe t shkencave sho'rore &rgjithsisht$ 7#1#2# D%--i/i i sh.5ris n&'r+.r' n2% %&. sht%+.r' /arvini) n li%rin e tij 9bi origjinn e llojeve dhe n ve&ra t tjera) kishte shtruar nj pikpamje krejt t ndryshme) nga t gjitha ato ' kishin ek(istuar m &ar) &r ek(istimin e 'enieve njer(ore dhe t ka-shve$ Ai deklaron se kishte gjetur va(hdimsi (hvillimi &rej ka-shve deri te njer(it$ Ai vuri bazat shkencore t teoris evolucioniste t zhvillimit t qenieve t gjalla. /erisa n shum -e ka-sht dhe njer(it shihen si t krijuara nga ndrh*rja h*jnore) teoria evolucioniste e /arvinit kt (hvillim e sheh si re(ultat t selekcionimit nat*ror t va(hdueshm) si re(ultat t lu-ts &r ek(istenc dhe mutacionit) km%imit gjenetik t rastit ' ndr*shon ti&aret %iologjike t disa individve %renda nj lloji$ Megjithse teoria evolucioniste e /arvinit sht prsosur ' nga koha kur lindi) thelbi i pikpamjes s tij sht ende i pranuar gjersisht $ Teoria evolucioniste na lejon t krijojm gradualisht nj ku&tim t 'art rreth lindjes s llojeve t ndr*shme dhe lidhjeve t t*re me njra tjetrn$ 1H Ante :#AMEN7E) :azat e sociologjis s prgjithshme' Kotim i tret) Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Msimore t Kosovs) +rishtin) >BD4) -'$>4 $ >B Anthon* 7#//ENS) Sociologjia ) 5a%ej) Tiran) >BBF) -' 44$
>D

SHKENCAT HUMANE

8>

Osht &ranuar gjersisht) se evolucioni i jets filloi n oqeane $ +rijesat e para ' jetonin n tok lindin rreth CDD milion vjet m par $ Ndrsa) njerzit e ngjashm me ne n t gjitha as&ektet u dukn rreth 6D mij vjet m par $ Ka &rova t 'arta ' zhvillimi kulturor i ka paraprir dhe ndoshta ka ndikuar n evolucionin e llojit njerzor$ "rdorimi i veglave t puns dhe zhvillimi i formave' deri diku t ndrlikuara t komunikimit ) s bashku me formimin e bashksive sociale ) &othuajse me siguri kan luajtur nj rol t rndsishm n &rocesin evolucionar$ Kto i dhan vler m t madhe m%ijetese strgj*shrve t llojit njer(or sesa ' kishin ka-sht e tjera$ %rupet q i kishin kto vlera ishin t afta t zotronin mjedisin e tyre shum m me efikasitet se ato ' nuk i kishin$ Megjithat) me lindjen e llojit njerzor u intensifikua zhvillimi i vrtet shoqror e kulturor$ +r shkak t linjave &aralele t (hvillimit) lloji njerzor ka nj numr tiparesh t prbashkta me primatt e tjer $ Struktura fizike e trupit t njeriut) n shum as&ekte) sht e ngjajshme me at t majmunve$ Ashtu si edhe njer(it) majmunt kan prirje t jetojn n grupe sociale ) kan tru t madh n krahasim me tru&in e t*re) si edhe varsi t fmijve nga t rriturit &r nj &eriudh t gjat$ Megjithat) n nj-ar mn*re) njerzit ndryshojn dukshm nga t ngjashmit e tyre majmun $ Kshtu. *jerzit qndrojn me trupin drejt ) ndrsa majmunt krrusen3 +mba e njeriut ndryshon shum nga dora ) kurse &r shumicn e majmunve ato jan t ngjashme3 !ruri i njeriut sht dukshm m i madh' n raport me trupin ) sesa sht truri i majmunit m t (gjuar3 "eriudha e varsis s fmijs te kafsht e larta sht dy vjet ose m &ak) te njerzit ajo sht shtat deri tet vjet $20 Edhe vet mn*ra e lindjes s sho'ris njer(ore na tregon ndr*shimin rrnjsor ndrmjet sho'ris njer(ore dhe asaj shta(ore$ Ean disa elemente t veprimtaris prodhuese t njerzve q na japin t kuptojm m mir kto dallime $ Ndr kto ne do t ve,onin disa momente me rndsi) edhe at. >$ *jeriu jo vetm ' %n &rocesin e &un) &rocesin e &rodhimit) &or ai prodhon edhe vegla t prodhimit) ,ka nuk %jn ka-sht$ /uke prodhuar vegla t puns dhe duke i &rsosur ato) njeriu e ndryshon natyrn duke ia &rshtatur nevojave t tij$ /uke e ndryshuar natyrn ai e ndryshon edhe vetveten $ Sa m shum t arrij njeriu t &ushtoj nat*rn dhe t0ia &rshtasin nevojave t tij a' m e lart sht edhe shkalla e (hvillimit t tij$ N kt &roces njeriu gjithnj e m te&r largohet nga niveli shta(or) ai tejkalon -a(n e tij %iologjike dhe (hvillimi i tij i mtejshm do t jet edhe %iologjik edhe sho'ror$ /uke e vlersuar rndsin e t &rodhuarit t veglave nuk sht e rastsishme ' ranklini e kishte de-inuar njeriun si 8kafsh q prodhon vegla, 1=toolmaking animal=2 21 8$ Ndr*shimi i d*t rrnjsor i sho'ris njer(ore nga ajo shta(ore sht karakteri i vetdijshm' qllimor i puns njerzore $ +r nga karakteri i vetdijshm) 'llimor i ve&rimtaris njeriu dallon si lloj) si 'enie gjenetike nga ka-sht$ /uke theksuar kt ndr*shim ndrmjet sho'ris njer(ore dhe asaj shta(ore nuk do t kishim t drejt t nIjerrim &r-undim se n ve&rimet e shta(ve nuk ka kurr-ar elementi t vetdijes a&o n ve&rimet e njer(ve nuk ka elemente instinktive 1t &avetdijshme2$ Ndr*shim tjetr i madh ndrmjet sho'ris njer(ore dhe %ots shta(ore 'ndron edhe n -aktin se njeriu m%i %a( t ve&rimtaris s tij &unuese dhe t vetdijshme ndrton marrdhnie t shumta shoqrore ) n t gjitha s-erat e jets s tij) gj ' nuk hasim te ka-sht$ Kto marrdhnie gjithnj e m te&r ndr*shohen e %egatohen) ' re-lektohet edhe n (hvillimin e &rogresin e sho'ris njer(ore &rgjithsisht$

C$

8
8>

+o at*$ -'$4H$ Shih Ante :#AMEN7E) ve&ra e cituar) -'$>48

SHKENCAT HUMANE

88

M%i %a( t kt*re momenteve e s&eci-ikave ' i theksuam m lart njeriu krijon vlera e norma t rndsishme e t llojllojshme kulturore ) t cilat jan me rndsi t ve,ant e ' nuk i kemi te %ota shta(ore$ H$ Ndr*shimi ndrmjet sho'ris njer(ore dhe asaj shta(ore sh&rehet edhe n nj element tjetr ' ka t %j me ndryshueshmrin dhe prsosjen e tyre $ Shoqria njerzore ndryshon relativisht shpejt ) ndrsa ka-sht m%esin) kr*esisht) &a ndr*shime t rndsishme &r nj koh t gjat$ G$ N %a( t gjitha kt*re karakteristikave t ve,anta) t cilat %jn t dallojn sho'rin njer(ore nga %ota shta(ore) n sho'rin njer(ore sh-a'en edhe fenomene t veanta' ' 'uhen fenomene shoqrore) t cilat nuk ka ndr ka-sht$ +a va(hduar m tutje n anali(n e theksimit t dallimeve ndrmjet sho'ris njer(ore dhe asaj shta(ore) edhe kto ' theksuam na ja&in dshmi t mja-tueshme &r t nIjerr &r-undim se ekziston nj dallim cilsor ndrmjet tyre $ Njeriu) si 'enie %iologjike ka edhe disa cilsi t &r%ashkta me ka-sht) &or duke 'en &ara s gjithash si 'enie sho'rore ka ve,ori t shumta ' jan s&eci-ike vetm &r llojin njer(or$ 22 7#1#3# Sh.5ri% $h' ,)-t)r% +ersonaliteti dhe kndvshtrimet tona ndikohen shum nga sho'ria dhe kultura n t ciln secili &rej nesh ka -atin t ek(istoj$ N t njjtn koh) me sjelljen ton t &rditshme ne ndikojm aktivisht m%i mjedisin social e kulturor ku ve&rojm$ Sho'ria si konce&t dallohet nga kultura) &or midis t*re ka lidhje t a-rta$ Shoqria e kuptuar si sistem i marrdhnieve t ndrsjella ' lidhin me njri tjetrin individt e s njjts kultur) nuk mund t ekzistoj pa nj kultur $ +or) &o ashtu) asnj kultur nuk mund t ekzistoj pa nj shoqri $23 Me kt rast duhet t kemi &ara s*sh -aktin se) dallon kuptimi sociologjik i konceptit kultur nga termi kultur q e prdorim n jetn e prditshme $ Kur e &rdorim n jetn e &rditshme termin kultur e &rdorim si ekuivalent i ;elementeve t larta t mendjes=!artit) letrsis) mu(iks dhe &ikturs2$ N as&ektin sociologjik k* konce&t &r-shin jo vetm kto elemente) &or kultura i referohet gjith mnyrs s jetess s antarve t nj shoqrie $ E ku&tuar kshtu) n t &r-shihen mn*ra e t veshurit' zakonet e martess dhe t jets familjare' mnyrat e t punuarit' ceremonit fetare dhe shfrytzimi i kohs s lir $ Ato &r-shijn edhe objektet q ata krijojn dhe ' kan shum ku&tim &r ta si. harku dhe shigjeta) &lugu) -a%rikat dhe makinerit) komjutert) li%rat) %anesat$ +ultura) n ku&timin e vrtet t saj) prbhet nga vlerat) t cilave u &rm%ahen antart e nj gru&i) nga normat' ' ata res&ektojn dhe nga t mirat materiale q krijojn $26 Alen t theksohet se &a kultur ne as ' do t 'uheshim njer() n ku&timin ' e &rdorim kt term$ "a kultur nuk do t kishim shoqrin njerzore e as fenomenet e shumta shoqrore $ 9hvillimet dhe trans-ormimet n lmin e kulturs gjejn sh&rehjen e vet n &roceset dhe trans-ormimet sho'rore dhe anasjelltas ndr*shimet kulturore midis njer(ve lidhen me llojet n ndr*shim t sho'ris$ 7#1#6# K.n3'(ti i sh.5ris n&'r+.r' $h' ,%r%,t'risti,%t ' s%& Fniet njerzore nga natyra e tyre jan qenie shoqrore $ Q nga lindja deri sa vdesin) ata jetojn) &unojn) luajn madje edhe lu-tojn n gru& s %ashku$ Ata jetojn s %ashku ' nga sht&it) -amiljet e vogla deri te '*tetet e mdha$ #ta nuk mund t ekzistojn si t till n izolim t plot. *ga pikpamja njerzore jeta sht e pamundur pa shoqrin $ N kt mn*r) krahas lidhjeve e ra&orteve t caktuara me nat*rn 1nga ku sigurohen %urimet e ek(istencs materiale) madje edhe sh&irtrore2 paraqitet si nj nevoj jetike +o at*) shih -'$>48!>4H$ Anthon* 7#//ENS) Sociologjia ) -'$4C$ 84 +o at*) -'$48!4C$
88 8C

4$

SHKENCAT HUMANE

8C

edhe krijimi i raporteve t caktuara' marrdhnieve t shumllojshme edhe %renda sho'ris njer(ore$ * do rast individt i prkasin nj grupi t caktuar shoqror $ Kjo &rkatsi sh&rehet n d* as&ekte. <ndividi bn pjes n nj grup me identitete e karakteristika t tij t veanta ) &r shem%ull -etare) racore) t moshs) seksit) gjndjes ekonomike) ti&areve historike) ve,orive gjeogra-ike etj$) si dhe <ndividi ka nevoj t domosdoshme pr marrdhnie me grupin e shoqrin . &r m%rojtje -i(ike) &r kujdes) lidhje ndjenjash e det*rimesh) sim&ati) seks) sigurim i mjeteve t jetess materiale e sh&irtrore etj$ si dhe &r gjith nevojat &sikologjike$ *prmjet pjesmarrjes n nj grup social individt identifikohen me njri tjetrin n -amilje) komunitete) madje edhe n kom%e shummilionshe$ E &ar n kt &ri(m) do njeri n shoqri sht n ndrveprim permanent me njer(it dhe gru&et e tjera sho'rore$ Nuk mund t &arashikohet kurr se si nj individ do t sillet n nj gru& a&o n nj situat t caktuar vetm m%i %a(n e asaj se ,-ar dihet &r t$ $kzistenca e ndrveprimit krijon nj nivel t ri realiteti $ K* sht realiteti i grupit' i shoqrores ) 'o-t kur %het -jal &r d* ose miliona individ$ 7ru&i ka nj madhsi t caktuar) rregulla) norma) nj sistem t ndarjeve t det*rave) nj -orm t caktuar t marrdhnieve) nj mn*r t caktuar t kontrollit m%i antart e gru&it e t trajtimit t kon-likteve etj$ +ra) grupi ka nj struktur sociale t caktuar $ Sjellja e ,do individi in-luencohet e &rcaktohet nga modeli i strukturs dhe marrdhnieve sociale t gru&it n t cilin ai %n &jes$ K* model &rcakton jo vetm rendin e vendin e secilit individ n gru&) &or edhe &ritshmrin e ve&rimeve t tij nga &ik&amja sociale) si &ritet ai t sillet e t ndrtoj ra&ortet me sho'rin$ N kt rast vm n dukje se raporti shoqri-individ sht i ndrsjell ) se&se jo vetm sho'ria &rcakton sjelljen e individve &or jan edhe individt ata ' me ve&rimtarin e &r&jekjet e t*re n t gjitha mn*rat e -ormat sjellin ndr*shime n t$ /y tipare thelbsore t jets shoqrore jan. statika sociale dhe dinamika sociale. %# Shoqria nuk sht as&ak nj -enomen kaotik dhe amor-$ +rkundra(i) ajo karakterizohet nga nj qndrueshmri dhe stabilitet i caktuar ) ' n sociologji identi-ikohen n&rmjet &rdorimit t termit statik sociale$ Kur -litet &r statik sociale kihen &aras*sh kto momente. * do rend social ka disa tipare ) norma) ra&orte) marrdhnie) institucione etj$ q karakterizojn do shoqri dhe jan baz e ekzistencs s saj $ T tilla mund t &rmenden. &ushteti &olitik) -amilja) ndarja e det*rave dhe e &uns) institucionet ekonomike etj$ +arakteri relativisht i qndrueshm i institucioneve ) marrdhnieve etj$ &idhja e ngusht midis elementeve t ndryshm ' -ormojn jetn sho'rore n trsi$ +rvoja ka dshmuar se n jetn shoqrore nuk mund t ndryshoj nj element i saj pa sjell ndryshime prkatse n elementet e tjer $ Kshtu %ie -jala ndr*shimet n jetn ekonomike t sho'ris nuk mund t mos re-lektohen n jetn sh&irtrore t njer(ve dhe anasjelltas$ 0# Shoqria nuk &ara'itet si di,ka e ngrir dhe e &a jet$ Ajo i nnshtrohet nj ndryshimi t vazhdueshm dhe karakterizohet nga nj dinamik e caktuar $ /inamika sociale &ara'et kto ve,ori. Shoqria asnjher nuk &ara'itet si nj mas e dhn &rjetsisht) identike me vetveten$ Ajo sht n nj ndryshim t vazhdueshm $ :orcat nIitse t ndr*shimit jan nga m t ndr*shmet$ Ti&aret e ndr*shimeve jan nga m t shumllojshmet$ +o kshtu edhe &asojat$ $lementet q formojn socialen nuk karakterizohen nga t njjtat tipare t ndryshimit $ +o kshtu ritmet e t*re t ndr*shimeve$ Ato n nj moment t caktuar nuk gjenden n t njjtat shkall (hvillimi$ /alllimet jan t &ranishme n ,do koh dhe n ,do vend$ Nga sa u tha m lart) &rkundr -aktit se ek(istojn &rku-i(ime t ndr*shme t konce&tit t sho'ris njer(ore) mund t themi se ajo sht kategori komplekse sociologjike.

SHKENCAT HUMANE

84

Shoqria njerzore sht trsi e fenomeneve shoqrore' prbhet nga shum pjes' an' procese dhe prfshin t gjitha aspektet e jets shoqrore. #jo sht trsi e raporteve dhe e veprimeve t ndrsjella t njerzve dhe t rezultateve t tyre. C? 7#2# FENOMENET SHO;RORE Konce&ti i -enomenit sho'ror sht) &o ashtu) nj nga konceptet themelore dhe me rndsi t madhe &r sociologjin si shkenc$ enomeni shoqror sht ngusht i lidhur me konceptin shoqri njerzore $ Kemi theksuar se sho'ria) si kategori kom&lekse) sht trsi e -enomeneve sho'rore$ Ku&tohet vetvetiu se nj &rcaktim i till nuk sht i mja-tueshm$ Nevojitet t &rcaktohet -enomeni sho'ror) si element &r%rs i sho'ris$ Q t arrihet kjo) duhet t theksojm s&eci-ikat e -enomenit sho'ror si dhe dallimin e -enomeneve sho'rore nga -enomenet nat*rore dhe nga -enomenet individuale$ 7#2#1# F'n./'n't n%t4r.r' $h' *'n./'n't sh.5r.r'

7jat historis s mendimit sho'ror sh&esh ka ndodhur q shoqria t jet identifikuar me natyrn$ N rrethana t tilla sht menduar se ligjet ' vlejn n kto d* realitete jan t njjta dhe si rrjedhoj edhe -enomenet sho'rore identi-ikohen me ato nat*rore 1mekanike) %iologjike etj$2$ Mir&o) me (hvillimin e mendimit sho'ror kto &ik&amje u treguan si t &asakta dhe u (hvillua &ik&amja shkencore t cilat) &os elemeteve t &r%ashkta) unitetit e lidhjes s nat*rs dhe sho'ris) ndrmjet ka-shs dhe njeriut) ndrmjet -enomeneve nat*rore dhe sho'rore) thekson edhe ndr*shimet ' ek(iston ndrmjet t*re$ N ka&itullin e m&arshm) kur -olm &r dallimin ndrmjet sho'ris njer(ore dhe asaj shta(ore) njeriut dhe nat*rs) theksuam ndr*shimin rrnjsor ' ek(iston ndrmjet t*re$ Edhe &se njeriu sht edhe 'enie nat*rore dhe sho'ria sht) n nj ku&tim) &jes e nat*rs) &ra& dallimi i sho'ris nga nat*ra) i -enomenit sho'ror nga -enomeni nat*ror mund t vrehet dhe t konstatohet m leht$ enomeni natyror sht nj ndodhje) nj lidhje) nj raport konstant i elementeve dhe i forcave t natyrs' t verbta' t pavetdijshme) ndrsa) &rkundra(i) fenomenet shoqrore jan rezultat i veprimit t njerzve dhe si t tilla jan kombinime t s vetdijshmes dhe t pavetdijshmes$2@ * shoqri veprojn individt q jan qenie t vetdijshme ) ' kan vullnet e dshira) 'llime dhe interesa) dhe -enomeni sho'ror ngjet ose re(ulton nga lidhja e ve&rimeve t ktilla$ Njeriu dhe gru&et sho'rore ve&rojn n nat*r) kusht(ohen nga nat*ra) &or nat*ra n t ciln ve&ron njeriu sht nat*r ' sht ndr*shuar dhe ndr*shon va(hdimisht nga ve&rimi i njeriut) njeriu sht 'enie nat*rore sho'rore 1kulturore2$ Edhe ato -enomene ' duken nat*rore) si &r shem%ull lindja) ndonse kan shum karakteristika nat*rore) kur sht -jala &r njer(it) jan &ara s gjithash -enomene sho'rore) se&se lindja &lani-ikohet) &rcaktohet me dshir t &rindrve) &rgatitet dhe m%ik'*ret) (hvillohet me ndihm mjeksore e n kushte sho'rore$ 2A 7#2#2# F'n./'n't sh.5r.r' $h' *'n./'n't in$i1i$)%-'
Shih. :ehmi A7AN#) Agim HMSEN#) Sociologjia 1&r klasn e katrt t shkollave t mesme2) 4i%ri Shkollor) +rishtin) >BBB) -'$4> dhe Anthon* 7#//ENS) Sociologjia ) ve&r e cituar) -'$4C$ 8G Shih Ante :#AMEN7E) ve&ra e cituar) -'$>HH!>HG$ 8F :ehmi A7AN#) Agim HMSEN#) Sociologjia1&r klasn e katrt t shkollave t mesme2) 4i%ri Shkollor) +rishtin) >BBB) -'$48!4C$
8H

SHKENCAT HUMANE

8H

Nga ajo ' u tha m lart sht e mundshme ') relativisht m leht) t ku&tohet dallimi ndrmjet -enomeneve sho'rore dhe at*re nat*rore$ Ndrsa) &rkundra(i) sht shum m vshtir t dallohet fenomeni shoqror nga ai individual $ Kjo vshtirsi vjen nga -akti se sho'ria njer(ore &r%het nga individ dhe se jasht ve&rimit t t*re nuk ka kurr-ar -enomenesh t tjera ' do t mund t 'uheshin sho'rore$ +randaj) nisur nga k* -akt) sht det*r e sociologjis dhe e shkencave sho'rore &rgjithsisht t sh&jegojn lidhjen e vrtet ' ek(iston ndrmjet -enomeneve sho'rore dhe at*re individuale) duke theksuat edhe ndr*shimet thel%sore ' ek(istojn ndrmjet t*re$ 4idhur me sh&jegimin e ra&ortit t -enomeneve sho'rore dhe at*re individuale) n literaturn sociologjike mund t hasim n pikpamje t ndryshme) sh&esh edhe t kundrta ndrmjet t*re$ Nga kto &ik&amje ne do t ve,onim tri si m t rndsishme) edhe at. a$ "ikpamja e cila i identifikon fenomenet shoqrore me ato individuale 3 %$ "ikpamja e cila fenomenet shoqrore dhe ato individuale i merr si t kundrta) dhe 3# "ikpamja e prshkrimit t ndrsjell t fenomeneve individuale dhe atyre shoqrore$2: %# +ik&amja e cila identi-ikon -enomenet sho'rore me ato individuale m%shtet mendimin se sho'ria si e till nuk krijon asgj t re dhe se ajo &r%het nga individ$ +ra) sho'ria sht vetm shum e individve dhe e ve&rimeve t t*re) ajo nuk ek(iston jasht dhe e ndar nga individt dhe ve&rimi i t*re individual$ Nga kjo) mund t nIirret &r-undimi se) nuk ka -enomene sho'rore jasht dhe &avarsisht nga -enomenet individuale$ +ra) -enomenet sho'rore jan t njjta me ato individuale) n ku&timin ' -enomenet sho'rore reduktohen n -enomene individuale$ 0# N kundrshtim me kt sh&jegim) &ik&amja e kundrvnies s -enomeneve individuale dhe at*re sho'rore niset nga te(a themelore si&as s cils sho'rorja dallon nga individualja) &rkatsisht ajo ' e &r%n -enomenin sho'ror ndahet &lotsisht nga individi) vetdija dhe ve&rimi i tij$ Kjo &ik&amje su&o(on se krahas individit dhe vetdijes s tij ek(iston edhe nj vetdije e ve,ant sho'rore) -r*m e &o&ullit etj$ /et*ra e sociologjis sht t ku&toj thel%in e kt*re -ormave m%iindividuale t vetdijes) t cilat) si&as kt*re &ik&amjeve) kan &ushtet m%i individt e ve,ant$ Ndr t tjer) kt &ik&amje e m%ron sociologu -rance( Emil /*rkemi dhe shkolla e tij$ /*rkemi theksonte se fenomenet shoqrore nuk jan as individuale! &sikologjike) as %iologjike) as ekonomike) as &olitike) &or) &rkundra(i) ato jan fenomene t veanta' fenomene suigeneris$ N kt &ik&amje t /*rkemit) si&as :iamendos) shihen d* dallime. tendenca e ha&t e ndarjes dhe e kundrvenies s vetdijes kolektive ndaj asaj individuale) dhe identi-ikimi i vetdijes s ktill kolektive me konce&tin e -enomenit sho'ror$ +ra) duke dashur t sh&jegoj s&eci-ikn e -enomenit sho'ror 1') &a d*shim) &ara'et edhe meritn e tij t madhe2) /yrkemi vjen deri te ndarja dhe kundvnia

8D

Ante :#AMEN7E) ve&ra e cituar) -'$>HG$

SHKENCAT HUMANE

8G

e vetdijes kolektive dhe asaj individuale) me kt edhe t -enomenit sho'ror ndaj -enomenit individual$2H 3# N t vrtet) kto d* &ik&amje t &ara'itura m lart jan t ga%uara dhe nuk 'ndrojn) se&se fenomenet shoqrore nuk mund t ndahen shkoqitshm nga fenomenet individuale$ +ik&amje m e drejt sht ajo e cila ku&ton s&eci-ikn e vrtet t ra&ortit t -enomeneve sho'rore dhe at*re individuale) s&eci-ik kjo ' 'ndron n ku&timin dhe sh&jegimin e grshetimit t ndrsjell t fenomeneve shoqrore e fenomeneve individuale$ Sikurse shoqria q nuk sht shum e thjesht e individve as organizm i veant) kshtu edhe fenomenet shoqrore nuk jan shum e thjesht e fenomeneve individuale as fenomene t veanta sui generis t ndara dhe t kundrvna prball fenomeneve individuale$ +r t0i ku&tuar drejt -enomenet sho'rore duhet t ku&tohet lidhja e vrtet e t*re me -enomenet individuale) uniteti i t*re i &andashm) grshetimi i ndrsjell i t*re) sikur edhe -akti se fenomenet shoqrore jan rezultat i lidhmris dhe veprimeve t ndrsjella t individve apo t grupeve shoqrore$ 30 T marrim si shem%ull martesn dhe -amiljen$ /uket sikur martesa sht ,shtje e dshirs dhe (gjedhjes individuale$ Kjo sht &jesrisht e vrtet) se&se) si lidhje e 'ndrueshme e %ashkshortve) me o%ligimet e t drejtat e caktuara t t*re) ' nga motivet ' i sht*jn %ashkshortt t martohen dhe nga mn*ra e reali(imit t saj) &rmes -unksioneve ' ka e deri te re(ultatet e saj) martesa sht &ara s gjithash -enomen sho'ror$ A' m te&r kjo vlen &r -amiljen) shtetin) shkollimin) solidaritetin e shum -enomene e institucione t tjera sho'rore$ 31 Edhe nga shem%ulli dhe nga sa u tha m lart shihet se ktu nuk sht -jala &r nj lidhje t thjesht t ve&rimeve a&o t sjelljeve individuale) &or se ktu sht -jala si &r kusht(imin e -enomeneve individuale nga rrethanat sho'rore ashtu edhe &r ndr*shimet ' lindin nga kontakti i ndrsjell i individve dhe i gru&eve$ Shoqrin nuk e prbjn vetm t gjitha fenomenet shoqrore s bashku' por edhe lidhja dhe grshetimi i fenomeneve shoqrore' ekonomike' politike e shpirtrore prgjithsisht$

Ante :#AMEN7E) ve&ra e cituar) -'$>HF$ Shih Ante :#AMEN7E) ve&ra e cituar) -'$>HB) &rkatsisht :ehmi A7AN#) Agim HMSEN#) Sociologjia ) -'$4C$ C> :ehmi A7AN#) Agim HMSEN#) ve&ra e cituar) -'$4C!44$
8B C