Turkiyede Cerrahi

Prof. Dr.
brahim CEYLAN
TRKLERDE CERRAHNN GELM
Prof. Dr. brahim CEYLAN
Ankara, 2012
ii
Bu yaynn her hakk sakldr. Tamam ya da bir paras, tantm iin yaplacak alntlar dnda, Trk Cerrahi Derneinin yazl izni olmakszn hibir yolla ve biimde oaltlamaz, datlamaz, veritabanlarnda ve bilgi eriim sistemlerinde kullanlamaz. Trk Cerrahi Dernei Yaynlar - Aralk 2012 TRK CERRAH DERNE Koru Mah. Koru Sitesi Ihlamur Cad. No: 26, 06810 ayyolu, Ankara Tel : (312) 241 99 90 Faks : (312) 241 99 91 E-posta : turkcer@turkcer.org.tr www.turkcer.org.tr
Kapak Ameliyat Ekibi: Kapak Tasarm ve Fotoraf Dzeltme :
Prof. Dr. Seher Demirer, Prof. Dr. brahim Ceylan, Prof. Erdal Anadol, Prof. Dr. Semih Baskan Frat Color (Aykut Frat)
Kitap Tasarm ve Uygulama BAYT Bilimsel Aratrmalar Basn Yayn ve Tantm Ltd. ti. Ziya Gkalp Cad. 30/31, 06420 Kzlay, Ankara Tel : (312) 431 30 62 Bask Tuna Matbaaclk San. ve Tic. A. . Bahekap Mah. 50. Sok. No: 7, 06370 amaz, Ankara Tel : (312) 278 34 84
Bask Tarihi: Aralk 2012
Anneme ve Babama... Bu Eseri Sizinle Birlikte Yaayarak Yazdm Meknnz Prl Prl Olsun.
iv
Ord. Prof. Dr. Sheyl nver
Prof. Dr. Hilmi Akn
yiki yaadnz, bizleri de yaatyorsunuz...
N DE K LE R
NDEKLER
SUNU ......................................................................................vii BALARKEN ........................................................................................1 1. TRKLERDE CERRAHNN GELM.................................................9 1.1 ORTA ASYA TRK DEVLETLER..................................................................... 11 - slamiyetten nceki ve slamiyetin Kabulnden Sonraki Balca Trk Devletleri..................................................................................... 11 1. Ouzlar............................................................................................................. 10 2. Hunlar .............................................................................................................. 12 3. Bat Avrupa Hunlar..................................................................................... 12 4. Avarlar............................................................................................................... 13 5. Gktrkler....................................................................................................... 13 6. Hazarlar............................................................................................................ 13 7. Uygurlar........................................................................................................... 14 8. Karahanllar..................................................................................................... 15 9. Gazneliler........................................................................................................ 15 - slami Dnem Trk Tbb ve Cerrahi........................................................ 21 1.2 BYK SELUKLU DEVLET DNEM...................................................... 28 - Anadolu Seluklular Devleti Darifalar ve Tp (1075-1308)......... 30 1.3 OSMANLI DEVLETNDE DARFALAR VE TIP..................................... 45 - Osmanl Devleti Dneminde Hastaneler, Balca Hekimler ve Eserleri .............................................................................................................. 57 - Osmanl Devleti Dneminde Cerrahi...................................................... 64 1.4 BATIYA YNEL................................................................................................ 66 1.5 CUMHURYET DNEM................................................................................. 78 - niversite Reformu........................................................................................ 79 - Mlteci ve Yabanc Profesrler.................................................................. 82 - stanbul niversitesine Gelen Yabanc ve Mlteciler......................... 94 - Glhane Askeri Tp Akademisi................................................................... 95 - Ankaradaki Alman Tp Mensuplar.......................................................... 99
2. TRKYEDE CERRAH DALLARININ BALANGI EVRELERNE GENEL BR BAKI.................................105 3. CUMHURYET DNEMNDE TIP DALLARINDAK DEM VE LERLEMELER.............................................................121 4. DNYADA MODERN CERRAHYE GE EVRELER.....................127
5. NVERSTE REFORMUNDAN SONRA STANBUL, ANKARA VE ZMRDE CERRAH (BAZI ANILAR VE YAADIKLARIMLA)........................................................................129 - stanbul Tp Fakltesinde Cerrahi..................................................................129 - Ankara Tp Fakltesinde Cerrahi....................................................................132 - Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi.............................................................160 - Ege niversitesi Tp Fakltesi Genel Cerrahi Klinii.................................161
6. BTRRKEN ....................................................................................163 7. KAYNAKA ....................................................................................167
SUNU
vii
BALARKEN
Birok hekim tp tarihine ilgi duyarak eserler yazmtr. Benim gibi tp dallarndaki bir ok meslektam, uzmanlk dallarnn, tarihi ak iinde, ne gibi bir geliim ve deiim sreci geirdiini merak etmilerdir. Cerrahi ve yan dallar, 19. asrn sonuna kadar baz giriimler dnda, tp eitiminden ayr tutulmu, itibar grmemitir. Tp mensuplar zellikle cerrahlar, cerrahinin bugnk gurur verici duruma nasl geldiini, geliimini salayan nesilleri, dallarn kurucular ile ilkleri baaranlar, bugnki bilgi, teknik, uygulamalarda, btn dnyada ve edeer lkemizdeki tarihi evrelerini ve geliimini hepimiz merak etmiizdir. Her tp mensubunun, cerrahlarn ve zellikle gen neslin iinde bulduklar imkanlar ve bu imkanlar bu gnlere tayanlar bilmesi, hatrlamas ve anmas gelecek nesillere aktarmas grevi olmaldr. Bu konu ile ilgim stanbul niversitesi Tp Fakltesindeki rencilik yllarmda (1950-1956) balad. Gl akademik kadrolardan, belgelerden rendiimiz Trk tbbnn deiim ve geliiminden gurur ve vn duyardk. Cerrahi branlara zellikle de genel cerrahiye ve oradaki hocalarmza sayg ve sevgi duyardk. O dnemde hayranlk duyduum, beni en ok etkileyen, meslek hayatmda, rettii etik kurallarla hatrladm, Tp Tarihi ve Deontoloji Krssnn kurucusu, akademisyen, tp tarihisi, kltr adam ve ssleme sanats Ord. Prof. Dr. Sheyl nver (1898-1986) hocam, bu konuyu yazmamda en byk etken olduu iin daima hatrlyorum. Ankara niversitesi Tp Fakltesi I. cerrahi kliniinde asistanla balamamdan sonra da tarihi, mesleimi, cerrahiyi bana sevdiren, lkemizde modern
1
cerrahinin byk nderlerinden Prof. Dr. Hilmi Akn ve Ord. Prof. Dr. Sheyl nver hocalarm rahmetle anyorum. Trklerin var oluundan bu gne kadar cerrahi ve dallarnn tp eitiminden farkl bir eitim ve geliim gsteren evreleri, tp mensuplarn ve zellikle cerrahlar ok ilgilendirmitir. Genel olarak cerrahinin tarihini ele alan almalar vardr, fakat Trklerde cerrahinin geliim evrelerini btncl bir yaklamla ele alm bir esere ulaamadm. ok g ve byk sorumluluk isteyen bu konuyu yazmak, uzun bir zaman zveri ile aratrma ve youn alma gerektiriyordu. Bu konuda birikimleri olan cerrahinin baz deerli hocalaryla konu zerinde grmeler ve deerlendirmeler yapld ve sonu olarak benimde zerinde durduum Trklerin Tarihinde Cerrahi ve Dallarnn Geliimi konusunda bir yayn hazrlanmasna karar verildi. Trk Cerrahi Cemiyeti ynetim kurulu da Prof. Dr. Semih Baskan, Prof. Dr. Osman Akata, Prof. Dr. brahim Ceylan, Prof. Dr. Ylmaz Kadolu, Prof. Dr. Adnan Atatan oluan bu isimleri tarih komisyonu olarak yaymlad. Kukusuz pek ok alma, zellikle de branlarn ok ayrt tp alannda, ekip almas nemlidir. Bu kitabn bir ekip tarafndan yazlm olmas bir zenginlik yaratrd ama birlikte almann zorluklar ve koordinasyon da her zaman kolayca salanamyor. Bu nedenle uzun yllar kurguladm, ok kaynak tarayarak zenle alp n hazrlklarn tamamlam olduum Trklerde Cerrahinin Geliimi konusunu yazmak iin tek bama yola ktm. Kukusuz bu kitabn eletirecek ynleri de vardr. Geliimin bir gerei olarak her alma bir sonraki almaya zemin hazrlar. Bilim insan olarak gelecekteki almalara k tutmay bir grev olarak benimsedim. Bu erevede okuyucularn yapc katk ve grlerini benimle paylamalar, gelecekte konunun geliimi asndan yararl olacaktr. Trklerde cerrahinin geliimi konusuna, tarihsel bir perspektiften bakmay amalayan bu alma bir tarafyla konuyla ilgili bir literatr taramasnn rn iken dier taraftan, nemli bir zaman dilimi iinde yaayan, ok deerli baz hocalarmzn anlar ile meslek hayatmn birikimlerini ve deneyimlerini aktardm da bir metin olarak grlmelidir. Bir gerei itiraf etmeliyim. Ben tp tarihi konularnn uzman deilim. Okumaya balarken n yargl olmamanz, eksiklikleri ve yanllklar geni bir hogr iinde deerlendirmenizi bekliyorum. Belkide okuduktan sonra geni
B A LA R K E N
bilgi olanaklar iinde olanlar, daha mkemmelini baarabilirler, banada o eserleri okumak nasip olur. Trklerde cerrahinin geliimini tarihsel olarak incelerken, anlarla da zenginletirmek amacn tadm bu almada ilk olarak cerrahinin geliiminin evreleri ele alnacaktr. Bu erevede be evre tanmlanmtr. Bunlar srasyla Orta Asya Trk Devletleri, Byk Seluklu Devleti Dnemi, Osmanl Devletinde Darifalar ve Tp, Batya Yneli, Trkiyede cerrahi dallarnn balang evrelerine genel bir bak, Cumhuriyet dneminde tp dallarndaki deiim ve ilerlemeler. Trklerde, pek ok konuda bilgi ve deneyim birikimi salamada gler ve farkl medeniyetlerin katklar etkili olmutur. Byk Seluklular ve Anadolu Seluklu dnemi, tarihimizde kurumlam devlet kurma yannda, her ynde aydnlanma ann balangcn oluturmu; bilimde, sanatta, askerlikte, tpta kalc eserler ve etkiler brakm, insan sal ve tp eitimine ok deerli katklar salamtr. Bu dnemde hastane olarak yaptrlan darifalar, ayn zamanda tp eitim kurumlar olmutur. Bu eserde, bu kurululara ksa da olsa yer verilmitir. Osmanl devletinin kurulduu yllarda hekimlere ve hekimlie ait ok fazla bilgi ve belge yoktur. Cerrahlk, hekimlik gibi bilimsel ve uygulamal olarak iki ksmdr. Yz yllar boyunca bir cerrah ilgilendiren konularn banda dalamak, cerahatleri yarmak, demek ve temizlik, snk sarmak, kk ekmek ve kan almak gibi konular yer alm ve bu bunlara ilikin teknik uygulamalar gndemde olmutur. lkemizde ilk cerrahi tp kitab Abdlmecid tarafndan yazlan Kitab-l Mudavatdr. Fakat hekimler arasnda nemli olan erefeddin Sabuncuolunun Kitab-l Cerrahiyet-l Haniye isimli cerrahi eserdir ve dnya tp tarihine gemitir. O dnemdeki hekimler cerrahi tedavinin gerekli olduu durumlarda dahi hayati tehlikenin fazla olmas nedeniyle ila tedavisini tercih ederlerken erefeddin Sabuncuolu zellikle cerrahi ile ilgilenmi ve uygulamalar yapmtr. 15. yy kadar Osmanl mparatorluunda Trk ve slam olmayan hekim adna rastlamyoruz. Orta Asyadan randan tannm hekimler ve baz kaynaklara gre ender de olsa Yahudi hekimler gelmitir. Ancak 1400 ylna kadar tp eitimi yaplacak bir kurulu da olmamtr. Osmanldaki ilk giriim Yldrm Beyazt dneminde Bursa Darifas ile (1400) balamtr. Bu kurulu hem hastane hem de tp ilminin renildii ilk tp medresesidir. 15. yy kadar Osmanlda saray
ve padiah hekimi olarak ta bir isme rastlanmamtr. Saray hekimliinin bu dnemde Yldrm Beyaztla baladna dair baz bilgiler vardr ve devamnda hekimlerin sarayda grdkleri sayg ve itibar hekim olma hevesini artrmtr. kinci darifa ise Edirnede almtr. Buradaki tp mektebinde cerrahlk, hekimlikten ayrdr ve ayrca cerrah snflar vardr. Buralardan yetienler harp yarallarn tedavi etmekle grevlendirilirler, her taburda bir hekim ve bir de cerrah bulunur. 1400l yllardan sonra Osmanl Devletinde darifalar tp eitimini gelitirmi, 19. yy da tp tarihi ve cerrahinin evreleri, tbbn ok nemli bir dal olarak geliim gstermeye balamtr. II.Mahmut 14 Mart 1827de ilk Tp Fakltesini am, 1832de ilk Cerrahhane alm ve 1837de Tphane ile birletirilmitir. 1841de tarihinde ilk defa cerrahlara diseksiyon yaplmas izni verilmitir. Bu tarihten sonra yurt dndan getirilen ve yurt dna gnderilip (Fransa, Almanya, Avusturya) eitimlerinden sonra dnen hekimlerle, eitim ve retimde byk gelimeler yaanmtr. Darifalarda hasta tedavisi yaplrken musikiden de yararlanlmtr. Bu dnemdeki hekimler musikiyi insanlarn en zamanlarnda, elencelerini arttran bir vasta deil, gaml zamanlarda sinirlerini yattrc bir msekkin olarak kullanmlardr. O dnem hekimleri musikiyi tababet iin ila gibi lzumlu saymlardr. Cumhuriyetin kuruluunda, Osmanllardan devralnan salk kurulular ve salk alanlarnn durumu lkenin, hastane, salk elamanlar ile zellikle bilim ve sanat kadrolarna acil ve ncelikli gereksinimi olduunu akca ortaya koyuyordu. Bu amala Trkiye Cumhuriyeti 1930lu yllarda dev bir reform olarak nitelendirilebilecek niversite Reformunu balatyor. O yllar, bu gn lkemizin bilim, sanat ve teknolojinin her dalnda ada medeniyet seviyesine ycelmesini salayan balang yllar olmutur. Bu reform yllar beni ok heyecanlandrm olduundan, konumuzla da ilgisi nedeni ile 1930-1950 dnemine zel bir nem vermek gereini duydum. Okuyunca sizlerin de bana katlacana inanyorum. 1930lu yllarda balayan Nazi Almanyas ve II. Cihan Harbi, lkemiz iin reform yllar asndan bir talihsizlik olurken; bilim adamlarnn akn nedeni ile bir ans olmutur. niversite reform sonrasnda Darlfnun kapatlarak stanbul niversitesi eitime balam. Bu dnemde yabanc ve zellikle de mlteci Alman profesrlerinin lkemize gelmek istemesi, bunlarn byk bir ksmnn kabul edilmesi,
B A LA R K E N
yeni eitim kurulularnn almas ile bu dnemde ok nemli deiimler yaanmtr. Bu vesileyle Darlfnundan niversiteye gei, yabanc ve mlteci profesrlerin lkemizde kabul gibi ok nemli konularda nclk eden Milli Eitim Bakan Dr. Reit Galipi ve devamndaki yllarda milli eitimde byk reformlar yapan Milli Eitim Bakan Hasan Ali Yceli burada rahmetle anyorum. niversite reformundan sonra genel cerrahi ile birlikte, nemli cerrahi dallarn gelierek birer ihtisas dal olarak almaya balama sreci, her dalda kurucular, ncler ve katklar genel bilgi olarak zetlenmitir. 1940l yllardan balayarak tpta uzmanlk tzn, geliimini, halen yrrlkte olan tzk dahil, bilgilendirmenin yararl olacana inandmz iin metin iinde yer verilmitir. Dnyada modern cerrahiye gei evreleri 1845-1945 dnemindeki yz yllk cerrahideki gelimeler ve modernleme srecindeki deiim ve geliim, 1950li yllarda lkemizde ve dnyada etkisini gstermi ve tm cerrahi dallarnda deiimler balamtr. Modern cerrahiye gei evreleri balamnda sz konusu geliim sreci bu kitapta ele alnmtr. Son blmde ise niversite reformundan sonra stanbul, Ankara ve zmir de cerrahinin durumu ile baz deerli hocalarmzn anlarn bulacaksnz. Bu erevede mezun olduum stanbul Tp Fakltesinde cerrahi, daha sonra mensubu olduum, cerrahi ve mesleimi icra ettiim yllarda Ankara Tp Fakltesi ve Hacettepe niversitesi ve Ege niversitesi Tp Fakltesi genel cerrahi klinii bu almann zneleri oldu. Trklerde Cerrahinin Geliimi konusuna tarihsel bir perspektiften baktmz bu alma 1970li yllar sonunda son bulacaktr. Tarihsel ak 1970li yllarla snrl tutmamzn iki nedeni vardr: lk olarak bu yaynn bir tarih kitab olmas; ikinci olarak da 1980li yllardan sonraki deiimlerin farkl bir almann ve deiimin konusunu oluturacak nitelikler tamasdr. Bununla birlikte 1980lerden sonraki Trk cerrahisi ve gelimesi konusunu Prof. Dr. Semih Baskan, Prof. Dr. Osman Akata, Prof. Dr. brahim Ceylan, Prof. Dr. Ylmaz Kadolu ve Prof. Dr. Adnan Ata tarafndan hazrlanarak yaynlanan Trk Cerrahi Dernei ve Kongreler (1981-2009) adl kitapta yeterli olmasa bile bir kaynak olarak bulabilmeniz mmkndr. (Trk Cerrahi Dernei Yaynlar - Aralk 2009) Bunun yan sra son blmn oluturan Baz anlar ve yaadklarmla cerrahi tarihi de 2000 ylna kadar kadar gelen baz deerlendirmeleri iermektedir. Bu erevede zellikle lkemizdeki stanbul, Ankara, zmir gibi balca cerrahi
klinikleri, bu kliniklerde grev yapan ve konularnda ilkleri balatan ncler hakknda zet bilgiler verilmitir. Ankara niversitesi Tp Fakltesi cerrahi klinikleri ve zellikle grev yaptm I. cerrahi yllar ve birleik cerrahi klinii hakknda tarihi belge niteliini tayan bilgiler bu yaynda geni lde yer bulmutur. Bu almam sresince pek ok kiiye teekkr borluyum. ncelikle Trk Tarih Kurumunda yllardr almalarn srdren A. . Dil ve Tarih Corafya Fakltesi emekli retim yelerinden deerli hocamz Prof. Dr. Esin Kahya hocama konulara scak yaklam, zellikle de beni yreklendirerek, cesaretlendirerek bu yaynn ortaya kmasnda byk katklar ve verdii nemli kaynaklar nedeniyle kranlarm, teekkrlerimi ve sayglarm sunarm. Faydalandm baz kaynaklar iin bavurduum bu kurum ktphane alanlarna da yardmlar iin teekkr borluyum. Baz nemli kaynaklarla yardm ve destekleri iin A..Tp Fakltesi Genel Cerrahi Anabilim Dal Bakan Prof. Dr. Semih Baskan ve Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal retim yesi Do. Dr. Ahmet Acdumana ve bu almaya dorudan katk salamasalarda, pek ok arkadama ve dostlarma da da teekkr borluyum. Emeklilik dnemimi yaadm hayatmn bu evresinde byle bir ura iinde olmak benim iin byk bir ans oldu. Bilim insan olarak hepimizin karlat bu zorlu yayn hazrlama srecinde, alma koullarm kolaylatracak her trl destei veren aile yaknlarma, metin dzenlenmesinde, edebiyat ve kaynaka yaplanmasnda konuya katlp bana yardm eden kzm Prof. Dr. Berrin Ceylan-Atamana da teekkrler. Hazrladm metinlerin bilgisayara aktarlmas iini, itenlikle yapan, yardmlarn esirgemeyen dost insan, yardmcm Nilfer Ekiye borluyum. Kitabn grafik dzenleme almasn zenle yapan Bayt firmasna da ayrca teekkr ederim. Prof. Dr. brahim CEYLAN
yi Ameliyat Yapar Hangi Hastaya Ameliyat Yaplacan Bilir Hangi Hastaya Ameliyat Yaplmayacan Bilir
SEVDM L
En yi Cerrah Daha yi Cerrah
yi Cerrah
Tbbn ve zellikle cerrahinin, insanln var oluundan bu yana en eski mesleklerin banda geldiini sylemek yanl olmaz. nsanlar ilk alardan itibaren, salk sorunlar yaamlar ve bunlar zmek iinde ncelikli olarak kendilerini tanma yoluna gitmilerdir. Erken tarihlerden itibaren yeryznde belli konumlarda yaam kavimlerden biri olarak besinlerini salamak adna giritikleri abalarn yan sra, gerek iklim deiiklerinden kaynaklanan, gerekse gnlk hayatn iinde karlatklar zorluklar salk sorunlarna yol amtr. yi bir gzlemci olarak hareket eden Trkler tedavi amal olarak bir taraftan hayvanlar rnek alarak doadaki bitkisel ve hayvansal maddelerden yararlanrken bir taraftan da cerrahi mdahaleler yapmak zorunda kalmlardr. Vcutlarndaki herhangi bir yerde oluan kesik veya yara, eitli sebeplerle grlen kanamalar onlarn vcutlarn daha yakndan incelemelerine zemin hazrlamlardr. Zaman iinde tekrarlayan olaylar ve gelien bilgiler nda onlarn bilgilerinin belli bir geliim gsterdii belirlenmektedir. Kaynan binlerce yl geriye gtrebildiimiz Trkler, Orta Asyadan Avrupaya kadar deiik corafi blgelerde, birbirinden ayr topluluklar halinde, kltrlerini koruyarak farkl din ve medeniyetlerle karlamlar ve ok zengin siyasi, sosyal, kltrel birikimlere sahip olmulardr. Trkler, asrlar boyunca in ve Hint tbbndan kazandklar tbbi tedavi birikimlerine, Budizm, Hristiyanlk ve slamiyetteki tbb bilgileri de katarak zenginletirmilerdir.
10
Trk Tp Tarihinde cerrahinin geliimini u blmlerle ele alacaz. Orta Asya Trk Devletleri Byk Seluklu Dnemi Anadolu Seluklu Dnemi Beylikler Osmanl Devleti Dnemi Batya Yneli Cumhuriyet Dnemi
O R TA A SYA T R K DE VLE T LE R
11
1.1. ORTA ASYA TRK DEVLETLER

Trkler, Orta Asyada M.. VII.yzyldan, M.S. IX. yzyla kadar gebe kltrnn temsilcisi olarak grlyorlar. IX. yzylda slaml benimsedikten sonra, yakn dou kltrleri ve uygarlklar ile daha ok i ie yaamaya balyor ve XI. yzyldan sonra giderek yakn dou uygarlnn etkin bir paras oluyorlar. Nfus art, otlaklarn daralmas, doudan gelen kavimlerin basks, nderlerinin giriimleri sonucu, Trk topluluklarnn geni alanlara yaylmalar, devaml yer deitirmeleri, deiik etnik guruplarla birlikte yaamalar, amanizm ve sonralar deiik din ve kltrlerle karlamalar sonucu Trk kltrnn balangcnn belirlemesinde zorluk yaratmaktadr. Bu dnemde slamln yaylmasndan nce, bir din birliinden sz etmek olanakszdr. Trkler arasnda gebelik dneminde aman inancnn yaygn olduu biliniyor. Sonradan bir blm Budizmi benimsiyorlar. Bir blm Maniheist dinine geiyor. Hristiyanl benimsemi olanlarn, aznlkta olmakta birlikte var olduu, Sryani harfleri ile yazlm Trke mezar talarndan anlalyor. XI. yzyldan itibaren Anadoluya akp bu diyarn Trkiye diye anlmasna yol aan Ouzlar ilk defa Trk adyla tannan Gktrkler ile akraba olmakla beraber, farkl bir kavimdirler. Tarihte Trk denilen tek bir kavim deil, birden fazla akraba kavimler olduu, bunlarn farkl farkl adlarla bilindikleri grlyor. slamiyetten nceki ve slamiyetin Kabulnden Sonraki Balca Trk Devletleri M.. 3000 yllarndan itibaren Altay dalarnda Ouz tipi insanlarn yaad biliniyor. Avlanarak geinen bu insanlar zamanla M..2000 yllarnda blgeye yaylmaya balyorlar. Bunlar sonralar M.. 1700 yllarnda Hun ve Gktrk uygarlklarn meydana getirdiler ve Bat Trkistanda younluk kazandlar, avclkla birlikte obanlk ve ekim ilerine baladlar. 1. Ouzlar: inde Sar Nehir nnden balayp Man kylarna uzanan Hun hareketi gibi, Ouzlarn ki de sonular itibar ile en nemli g hareketinin banda gelir. G hareketi VIII. Yzylda balam ve 300 yl sren yry sonucu nce Orhon ve Seyhun nehri kenarlarna ve Maverannehr zerinden ran ve Anadoluya getiler. X. yzylda Hazar denizi ile Aral gl arasnda Sir-Derya (Seyhun) boylar ile ayn rman kuzeyindeki topraklarda Hazarlara bal olarak yaayan
12
Ouzlar 950 ylnda Hazarlardan ayrlarak bamsz yaamaya balamlardr. Karahanllarn bat komusu olan ve sava ve oban ekonomisi ile gebe hayat sren Ouzlar Malazgirt savandan sonra Anadoluyu Trkletiren, yurt tutan bir Trk kavmi olup, Trkiye Trklerinin dorudan doruya atasdr. Azerbaycan ve dou Anadolu XI. yzyl ikinci yarsnda Ouzlar tarafndan fethedilmitir. Ouzlara ilk olarak Trkmen adn Gazneliler vermitir. Ouz Han, Kara Hann oludur. Sarayda domutur. Ouz Han ergenlik anda Tanrya tapmaya balar fakat ailesi ve uyruu puta tapt iin babas ile aras alr. Sava sonu babas ve amcalar lr. Bylece babasnn yerine geer. Ouz Hann 6 olu vardr. Byk oullar Gn, Ay, Yldza altn yay vererek onlara Bozoklar, kk oullar Gk, Da, Denize altn ok vererek, onlara da oklar ismini verir. Ouz Han cihan fethine balar, Hindistan, in, Kafkasya, Azerbaycan, Dou Anadolu, Suriye, Msr, ran, Irak, Afganistan alr. Hatta Frenk ve Rum krallarna ba edirip vergiye balar. 2. Hunlar (M..300-M.S.300): Trk Tarihinde Byk Hun (Asya), Devletinin kurulmas tarihte ilk defa Trk kavimlerinin bir bayrak altnda toplanmas bakmndan byk nem tar. Byk Hun Devletinin ad bilinen ilk imparatoru Be-Tun = Bey Soydur. Gebe kavimlerden olumularsa da disiplinli fakat siyasi karakter olarak bir bozkr devleti zelliklerini tam olup gk dinini kabul etmektedir. Devletin ba ayn zamanda Tanrnn yeryzndeki temsilcisi olup, hiyerarik bir yapya sahiptirler. Dou da Kore snrlarndan, Gneyde Tanr dalar, Tibet yaylas ve ine kadar uzanmtr. Silah yapm ve okuluk ile bronzdan aletler yaparak ziraatla uramlardr. 3. Bat Avrupa Hunlar (375-450): Ad bilinen sper Trk imparatorluklarndan Bat (Avrupa) Hun mparatorluu da bir bozkr devletidir. En tannm hkmdar Atilladr. Kurulduu corafi saha itibariyle Dou da Aral- Hazar denizi havalisinde, Bat Man denizi sahilleri ve Paris yaknlarna kadar btn Avrupay iine alan Bat Hunlar Bizans ve Roma imparatorluklarnda himayesine almtr. Bakentleri orta Macaristan blgesinde yer alan Bat Hunlar halk Trk boylar ile German, ranl, slav, Fin gibi kavimlerle birlemektedirler. Dini GkTanr inanc, yaz dili Trke, Latince ve Grekedir.
13
Bata Macaristan olmak zere orta Avrupa devletleri mzelerinde belli bal kltr eserlerini grmek mmkndr. Bat milletlerini siyasi bakmdan etkilemilerdir. 4. Avarlar (550-800): Trklerin bir baka grubu olan Avarlar ise Macaristan, Sibirya ve Gney Rusya gibi blgelerdeki halklarla birleip kaynaarak yeni kltrler gelitirmilerdir. Bir bozkr devleti karakteri gsterir. Bakenti orta Macaristan blgesindedir. Dinleri Gk-Tanr dinidir. Yazlar Orhun alfabesi esasnda Trk yazs, yaz dilleri Trke, Islavca, Greke ve Latincedir. Bata Budapete milli mzesi olmak zere Avarlara ait Avusturya ve Alman mzelerinde pek ok kltr eseri mevcuttur. 5. Gktrkler (550-750): Hunlardan sonra tarihte nemli iz brakan Trk Devletlerinden biriside Gktrk Devletidir. Bu Devlet slamiyet ncesi Trklerin kurduu en nemli Devletlerdendir. Gktrkler Avarlarn idaresine son vermiler ve kendi hkimiyetlerine devam etmilerdir. Devletin kurucusu Bumin Kaandr, lmnde yerine oullar gemitir. (Tarihte Trk Devletleri 1998) Gktrklerden kalan eserler arasnda sunaklar, heykeller v.s eserlere rastlanmaktadr. Bunlar arasnda en nemli eseri Orhon Abideleridir. Bu eserlerin yannda ki iki mezarn Bilge ve Kltigin Kaana ait olduu sanlmaktadr. Bilge Kaan kitabesi lm zerine olu tarafndan 735te dikilmitir. Kltigin kitabesinin Dou cephesinde u ifadeler bulunmaktadr. Varlkl ve zengin millet zerine oturmadm; ite asz, dta donsuz, dkn, perian bir milletin zerine oturdum. Kk kardeim Kltigin ile konutuk; Babamzn amcamzn kazand milletin ad, san kaybolmasn diye Trk Milleti iin gece uyumadm; gndz durmadm. Kk kardeim Kltigin ile de iki ad ile de yite kazandm. yle kazanp btn millete ate, su klmadm. Gktrkler halk salna byk nem vermilerdir. eitli hastalklar iin deiik bitkilerden yaptklar ilalar kullanmladr. Bu bitkilerin ou mahalli bitkilerdir, ender olarak da hayvansal droglara rastlanmaktadr. 6. Hazarlar (650-950): Eski Trk boylarndan Gktrk hakanlnn devam olan Hazarlar yerleik Trk boylarndandr. Bunun sonucu olarak ehir kltr gelimi, ticari faaliyete arlk veren bir Bozkr devletidir. Bakenti Volga nehrinin hazara dkld yerde bulunmaktadr. ehirler surlarla evrilidir. Tarm ve hayvanclkla ilgilenmilerdir.
14
Dou Avrupa tarihinin geliiminde nemli etkileri hala devam eder. Hkmdar ailesiyle st idarecilerin Musevilii kabul ettii tek Trk kuruluudur. Yaz dili Trke, branice ve Grekedir. 7. Uygurlar (750-850): Gktrk Hakanlnn devam olan ve kendilerine Dokuz Ouz ad veren ve daha sonra da Gktrklerden ayrlan bu grup Uygur Devletini kurmutur. Orhon ve Selenga kylarndan Aral gl kylarna kadar yaylan bir Trk Kavimidir. Zaman iinde Gneye doru yaylarak Gktrklerin birok ynden mirasna konmulardr. inle temasa gemiler ve Bgu Kaan zamannda Kuzey ini ele geirmilerdir. Uygurlar balangta Mani dinini benimsemiler ve bu dinin yaylmas iin almlardr. Zaman iinde islamiyeti kabul etmilerdir. Uygurlarn bakenti Hoo idi. Kaanlar burada otururlard. ehirlerinde kemerler ve byk mabetler vard. skenderin ran seferinden sonra orada kalan bir grup dolaysyla Yunan etkisi ve Budizm kltr karm nedeniyle, iyi ve gzeli simgeleyen bir sanat kltr ortaya kmtr. Uygurlar maden ilerinde olduka ileri idiler. zellikle demiri iyi kullanmlardr. Ziraatla megul olarak hububatn yan sra zm yetitirdikleri ve ondan arap yaparak ine sattklar bilinmektedir. Pamuk yetitirerek dokuma yaptklar ve ayn zamanda onu kt yapmnda kullandklar da bilinmektedir. Tabii olarak hayvanclkta da gelimilerdir. Uygurlarn tbb daha ok halk hekimlii eklinde idi. Halkn inanlar ve gelenekler tp bilgisinin ekillenmesinde nemli rol oynamtr. Orta Asyadaki Trk boylarnn tpla ilgili bilgileri ve hastalklardaki tedaviler halk hekimliine dayal olarak yrtlmektedir. Uygur hekimliinde ayrca in ve Hint uygarlklarndaki tp bilgisinden eviriler yaparak yararlanmlardr. Tedavinin temelinde ise hlt, kara safra, sar safra, balgam ve kan gibi drt ana unsur vardr. Bu drt ana unsur arasndaki denge bozulduunda hastalk meydana gelir. Uygurlardan gnmze kadar gelen Uygur harfleriyle yazlm bir tp kitab vardr. Bu eserde krlk, gece krl, gze pus inmesi gibi eitli gz hastalklar, ba ars, kulak hastalklar, burun hastalklar, az hastalklar, solunumla ilgili hastalklar, kalp hastalklar, ocuk ve doumla ilgili hastalklar, cinsel organ hastalklar (iktidarszlk, ksrlk, urlar) zihin hastalklar, krk kklar, kadn hastalklar gibi konularda bilgi vermektedir.
15
Eer gz puslansa, gzden ok fazla souk yalar aksa, sr d zerine srlrse, gz tekrar berraklar. Yine ayn eserde bulunan bir baka ilada gz ikayetleriyle ilgili olarak gzden akan scak yalara, kam ekeri ve sar munga toz haline getirilip, inek ya ile kartrlp buruna sokulsa iyi gelir. denmektedir. Kzamk ve iekle ilgili ilgin aklamalar vardr. Trkler erken tarihten itibaren iee kar a tatbikat yapmlardr. Bu uygulama inde grlmektedir. Tatbikatta kullanlan insan ieinin yaralarndan alnp, kurutulmu ve genellikle ceviz kabuu iinde saklanan kabuklardr. iek salgn grldnde bu kabuklar dvlp sulandrlarak solsyon halinde kolda izilen yere srlr. Bylece iee yakalanm kiiler daha hafif olarak hastal geirirler. Ayrca bu a baklk salad iin hasta bir daha bu hastala yakalanmaz. Bu uygulama daha sonra Anadoluya gelen Trkler tarafndan iek salgn grldnde uygulanmtr. Budistlii kabul eden Trkler, Trkistanda Budist manastrlarnda eitli bilimler yannda hastane bilgilerine de yer vermilerdir. Uygurlar baz hastalklarn tedavisini akupunkturun farkl bir uygulamas olan dalama yoluyla gidermeye almlardr. O dnemdeki Uygur tp metinleri ile komu uygarlklarda ki in, Hint ve Tibetdeki tp bilgisi ile nemli benzerlikler gzlenmektedir. (Kahya ve Erdemir 2000) 8. Karahanllar (840-1212): tarihleri arasnda Trkistan ve Maveranehrde kurulan ilk Mslman Trk Devletidir. 893 ylnda Kakar devletin bakenti olmutur. Zaman iersinde dou ve bat Karahanllar olarak ikiye ayrlmlardr.1082 ylnda Byk Seluklularn hkimiyetini tanmlardr. Byk Seluklu Sultan Melihah bir Karahanl prensesi ile evlenerek iki devlet arasnda birliktelii salam, Karahanllar kendisine balamtr. Trklerin ehir hayatna geii Karahanllar zamannda baladndan ehircilik ve mimari mesken hayat balamtr. Buhara ve Semerkant gibi ehirlerde birok mimari eser yaplmtr. Mescit ve hayr klliyeleri ok yaygndr. Mescit, cami, trbe, klliye, kervansaray, saray, kale, kpr ve hamamlar yaplmtr. Trk hat sanat Karahanllarla balamtr. Ahmed Yesevi hazretleri bu dnemde yaamtr. 9. Gazneliler (962-1187): Afganistanda hkm sren Trk slam Devletidir. 997de tahtta kan Sultan Mahmut (Gazneli Mahmut) Gaznelilerin kurucusu olup, Hindistana slam dinini yayan ve burada yzyllarca srecek olan Trk hkimiyetinin temelini atan tarihin byk cihangirlerinden ve hkmdarlarndandr. ran ve Irak lkesine kattktan sonra Hindistan zerine 17 sefer dzenleyerek
16
ordusunu yenip Hindistann kuzeyine tamamen hkim olmutur.1030da yerine kan Sultan Mesut Seluklulara kar Dandanakan meydan savanda (1040) Sultan Mesut byk bir yenilgiye urayarak tahtndan ayrlmtr. Byk Trk Hakanl Karahanllardan sonraki Mslman Trk Devleti Gazneli Devletidir. Sunni-Hanefi mezhebinde olan Gazneliler sarayda Trke, edebiyatta Farsa fakat resmi yazmada Arapay dil olarak kullanrlard. Gazneli Devleti 1186 ylnda son bulmutur. Genelde Trkler arasnda yaygn olan din amanizm dir. amanizm bir inan sistemidir, bir dindir. aman, dini trenleri yneten, topluluk adna Tanrdan yardm dileyen, taleplerde bulunan, Tanr katndan haberler veren bir din adamdr. amanizmde bir Tanr vardr (Gk Tanr, Gk Dini). Bu dinin mensuplar tek Tanrya taparlar. amanizm Sibirya ve Orta Asyaya zg dinsel bir kltrdr. aman kelimesi z Trke bir kelime deildir. Tunguzcadan gelir. Asyann ortalarnda ve kuzeyinde konuulan dillerde buna karlk gelen kelimeler bulunmaktadr. Yakutca ojun, Moolca by, Trke-Tatarca da kam, Krgz-Kazakada da bask ad verilir. Yakutlarda ve Altaylarda kadn amanlar bulunmakta ve onlara da Moul-Udugan ad verilmektedir.
Resim 1. Sindirim bozukluu iin kullanlan bir muska, kkeni bilinmiyor. (Dnya ve Trk
Tp Tarihi, sayfa 21)
Resim 2. Byc-sihirbaz hekim. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, sayfa 13)
17
Resim 3. aman. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, sayfa 14)
Resim 4. Gnmzde bir aman. (Dnya ve Trk

Tp Tarihi, sayfa 16)
aman Trklerin dini trenlerini yneten kiidir. aman ancak psikolojik ikyetleri olan kiileri tedavi eder. Trklerde doktor grevini yapan Otacyla kartrlmamaldr. Orta Asyada, Gney Sibirya, Trkistan, Tanr Dalarnn Gneyi Trklerin Anayurdu olarak kabul edilir. Bu corafyada, Trk topluluklar gebe toplumlar halinde bozkr kltr yaarlar. Blgede sadece Uygurlar yerleik dzene gemilerdir. Bu blgedeki atalarmz hastalklarn, dini inanlarnn etkisi altnda (gk tanr inanc atalar kltr ve amanizm) halk hekimlii inanc ile gidermeye almlardr. Genelde insanlar iyileebilmek iin yzyllar boyunca bir ilahi gce sndlar ve sihirbazlar, din adamlar ve arlatanlarn etkisinde kaldlar. lkel insann hastalkla mcadelesi bysel ve ampirik olarak geliti. Hastalklarn balca sebebi olarak iyi ve kt ruhlar sorumlu tutulurdu. Yabanc bir gcn veya ruhun vcudu kontrol altna almas sonucu hastaln ortaya kt inanc yerlemiti. O nedenle byc hekimin ruhlar kovma sanat ve inanc, (yzlere maske, hayvan postu giyme, davul eliinde veya ellerini vurarak lgnca hareket edip ses
18
Resim 5. aman tedavi ediyor. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, sayfa 19)
karma gibi gurup danslar yapmak) yannda, ifa verici, ar giderici bitkiler vererek tedavi etme inanc vard. (Aydn 2006) aman olabilmek iin, amanlk mesleinin babadan ola gemesi gibi kaltsal bir aktarm veya kiide kendiliinden gelen isel bir yetenee sahip olmak gerekir. Gen amanlar deiik ayinlere ait bilgileri klann yallarndan ve yetenekli bir amandan ders alarak ve ayinlerin nasl yaplacan dua ve efsunlar renerek grnmez glerle nasl iliki kuracan renir. amanizm de hastalklar vcuda giren kt ruhlar olarak kabul edilir. aman hekimi olan kamn temel zellii ruhlarla temas salayabilme yeteneidir, grevi by ve sihir yolu ile hastalklar iyiletirmek, kt ruhlar kovmaktr. Bu i iin zel trenler yapar, zel giysiler giyer, ate yakar v.s. Sonuta bysel ilemlerle birlikte geldii kabul edilen cinleri kovalar. (Bayat 2003) Orta Asya slam ncesi ve balangcnda Trk Topluluklarnda hastalklar otac/tabiplerin yrttklerini gryoruz. Bitki ve maden kaynakl ilalar kullandlar. Dede korkut hikyelerinde Ouzlarda Korkut Atann kam ve keramet sahibi olduuna inanlr. Hatta peygamber olarak tanrlard. Onun kabrini ziyaret edenler hastalklardan kurtulduu inanc amanizmin kalnts olarak bu gne
19
kadar gelmitir. slamn kabulnden sonra evliya kltrne dnerek trbe ve yatrlara bavurma ekline dnmtr. Trk inan sisteminde akarsu, gl ve pnarlar doast glere sahip olduundan tbbi ama iin kullanmlardr. zellikle ksrl giderici olarak bavurulur, ayrca baz zel aalarn ruhlarndan bir dilek istenirken, onlara sevdii bir ey mesela bir bez paras kurban edilirdi. zellikle kayn aac kklerine ocuu olmayan kadnlar tapnrd. Atalar kltrnde hastalklarda kt ruhlarn temizlenecei inanc nedeni ile kutsal ate yakma, kurun dkme, emme, ie ekme, kan aktma, ttsleme ve buhar damlalar, fal bakma gibi yntemler uygulanrd. Otac olarak bilinen hekimler ise Kamlarn aksine bitki ve mineral kkenli ilalarla hastalar tedavi edilirdi. Bu dnemde cerrahi hastalklarla ok ynl ilgilenilmitir. Cerrahinin tarihi de insanlk tarihi kadar eskidir. Cerrahi bir ilem srasnda duyular kreltmek veya yaradan kaynaklanan arlar azaltmak iin alkolit bir iecek kullanlarak hastann uuru azaltlyordu. Cerrahi bir uygulamadan sonra yaralar temizlenip, damarlar bzen baz sebze karmlar veya kularn yumurtalaryla kapatlyor, daha sonra da tylerle veya deriden yaplan bandajlarla kapatlyordu. Basit kanamalar, inenmi otlarn yarann zerine kapatlmasyla kontrol ediliyordu. (Bayat 2003) lk alarda kanama, krk-kk ve yara tedavilerinin yapld, kafa kemiklerinde dzgn trepanasyon deliklerine rastland bilinmektedir. Yaznn bulunmas ile birlikte ilk cerrahi belgeler gnmze kadar gelebilmitir. Bunlar arasnda eski Babil hkmdarlarndan Hammurabiye ait (M.. 1948-1905) kanunlarnda tp ve veterineri ilgilendiren maddeler vardr. Bunlardan bazlar: - Bir kimseyi tun ba ile ameliyat yapar lmne sebep olursa yahut tun ba ile gznn perdesini aarken kr olmasna sebep olursa o hekimin ellerini kesmeli. - Eer ameliyat olan kii kle ise ve lmne sebep olmusa, klenin sahibine yeni bir kle vermeli. Eer gz kr olmusa, klenin deerinin yarsn sahibine demelidir. - Hekimin ve cerrahn yapt ameliyatn karl olan cret tarifesi de yazldr.
20
Eski Perslerde de cerrahlar yasalara balanmtr. Buna gre bir cerrahn, cerrahi ehliyet alabilmesi iin nce kfir zerinde deneme yaparak baarl olursa cerrahlk yapabilir. Eski Trklerde Orhun kitabelerinde ve baz Uygur belgelerinde cerrahi ile ilgili terimler vardr.
Resim 6. Turfan kazlarnda ele geen ilk Trke tp metni. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, resim 141, Resmeden lter Uzel)
Resim 7. Uygurca tbbi metinden. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, resim 142)
21
Resim 8. Uygur rahip hekimleri. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, resim 144)
slami Dnem Trk Tbb ve Cerrahi Orta Asyada rgtlenerek devlet kuran Trklerin youn yaad 600l yllarda Arap yarmadasnda doan slam Dini ile birlikte yeni bir uygarlk balyor ve ksa bir zamanda geliip genileyerek byk bir dnya uygarl halini alyor. Bu uygarlk her ne kadar din emsiyesi altnda gelimi ise de Hristiyan, Yahudi ve dier dinlerden insanlarla, karlkl katklarla Dou ve Bat uygarlklarnn etkisiyle gelimitir. Douda Hint ve randaki bilimsel faaliyetlerin Avrupaya kazandrlmasyla buradaki bilgilerin slam dnyasna aktarlm olduunu belirliyoruz. Bu aktarmda sadece Hint ve ran bilim ve dncesinin deil bunlarla yakn Trk ve in bilim dncesinin de etkin olduunu kabul etmek gerekir. Hintte benimsenen Astronomi sistemi, gezegenler, ay, gne, yer gibi bilgileri ve bunun yannda hastalklarda tedavi sanat, insan anatomisi, organlarn ileyileri, hastalklar, tedavide kullanlan ilalar hakknda bilgi aktarlmaktadr. Yine slam dnyasndaki evirilerde Bat da zellikle felsefe bata olmak zere nemli bilim adamlarnn btn eserlerinin evrilmi olduunu grmekteyiz.
22
slam dnyasnda ilk hastane 700l yllarn banda amda almt. Bu hastanede daha ok Hint tbbnn etkisi vardr. kinci hastane Kahirede, nc hastane ise (750-775) Halife Mansur zamannda Badatda kurulmutur. Bu hastanede o dnemde susruta adl Hint kitabndan eviriler yaplarak yararlanlmtr. eriinde enbriyoloji, anatomi, fizyoloji, patoloji, tedavi, cerrahi ve toksiloji gibi ayrntl bilgiler vardr. Bu kitabn etkisiyle slam dnyas da Hint tbbnn byk etkisi altnda kalmtr. Harun Reit zamannda hastaneler oalm ve tp bilgileriyle, zellikle gz hastalklaryla ilgili tp kitaplar yaynlanmtr. Hastanelerde tedavi cretsiz olup masraflar karlamak zere vakflar kurulmutur. Bazlar da sadece tedavi kurumu olarak deil, ayn zamanda tp okulu olarak da grev yapmlardr. (Kahya ve Erdemir 2000)
RAZ (865-925)
slam dnyasnda bu dnemde yetimi olan hekimler arasnda Razi vardr. Yazd ba yapt el-Havi adl eseri ile etkinliini gstertmitir. Bu eser hastalklarn tehis ve tedavisi zerine yazlm dnemin en geni medikal tp ansiklopedisidir. Ayn eserde baz kendi almalarn ve yorumlarn da aktarmtr. Bbrek ve mesane talarnn karlmas gibi, genellikle cerrahi mdahalelerin beklendii durumlarda bile ilala tedaviyi yeledii grlmektedir. Cerrahi mdahaleye pek itibar etmemekte hatta bu konu ile ilgili olarak bir eserinde ilala tedaviyi savunur. ok iyi bir gzlemci olan Razi slam Dnyasnn Hippokratesi olarak anlmtr.
ZEHRAV (930-1013)
slam dnyasnda yaayan belli bal hekimler arasnda bazlarnda cerrahi konusunda bilgilere rastlamak mmknse de, bu alanda isim yapm olan, batllarn verdii adla Abulcasis adndan da anlalaca gibi, Ebul-Kasm ez- Zehravi, el-Zehre ehrinde dnyaya gelmitir. Zehravi X. yzyln ikinci yars ile XI. yzyln ilk yarsnda yaam bir bilim adam olup, bn-i Sina ile adatr. Zehravi, mehur eseri 9 ciltlik Kitabl Tasrifdir. Her ne kadar bu eser temelde tipik bir genel tp bilgileri veren eserse de baz ynlerden zellikle dokuzuncu blmn cerrahi tedavisine ayrm, bu konuda ayrntl bilgi vermitir. Cerrahi ile ilgili bilgiler ve aklamalarn yan sra, sz konusu ameliyatlarda aletlerin resimlerini de vermektedir. Genel de cerrahi konusunda eser olmas, resim iermesi asndan
23
tp tarihinde nemli bir yere sahiptir. Bylece zehravinin ameliyat srasnda kulland aletleri grp o devrin cerrahi teknolojisini deerlendirebiliyoruz. Zehravinin bu eserinin cerrahi ksmnda ilk ele alnan konu dalamadr. Bilindii gibi dalama o dnemde ok yaygn olarak kullanlan bir tedavi yntemi olup, Zehravi tarafndan sadece yara ve benzeri durumlarda deil, ba ars veya buna benzer medikal olarak ikyetlerde de uygulanmtr. Zehravi, iki trl dalama yapar. a. Aletle yaplan dalama: Burada tercihan altn, gm, eer mmknse bakr, demir aletlerle, onlarn atete kzdrlp, uygulanmas eklindedir. b. Dalamada baz yakc kimyasal terkiplerde kullanmtr. Genel olarak, Zehravinin verdii dalama noktalar, baz tp tarihileri tarafndan akupunktur noktalar ile karlatrlm ve dalanan noktalar ile akupunktur noktalar arasnda nemli uyumalar belirlenmitir. Zehravi ayrca eserinin cerrahi ksmnda krk, kk, eitli urlar v.b hastalklarn tedavisinden sz etmektedir. Onun eserinin cerrahi ksm, Cremonali Gerard tarafndan Arapadan Latinceye evrilmitir. Ayrca, 1497de Venedikte ve 1541de Baselde 1778de Oxfordda baslmtr.
BN SNA (980-1037)
bn-i Sina Buharada domutur. Kk yata renmeye byk ilgi gstermi, olaanst zeks ile 10 yanda iken Kuran ezberlemitir. Daha sonra, 16 yana kadar, Tabiat Bilgisi, Mantk, Felsefe ve lahiyat dersleri almtr. Bu yatan sonra okuduu Farabinin metafizik adl eserin etkisiyle metafizikle ilgilenmitir. bn-i Sina hekim olarak byk hret kazanmtr. Blgede deiik ehirlerde yaadktan sonra Hemadana gelmitir. Hkmdarn hastaln ifa ile tedavi etmesi
Resim 9. bni Sina. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, sayfa 152)
24
zerine vezir yaplmtr. bn-i Sina slam dnyasnda tbbn gelimesinde nemli rol oynamtr. Genellikle ok gen yandan itibaren hekim olarak hret olmutur. Onun tp konusunda birok eseri vardr. Ancak onlardan en nemlisi phesiz Kalp lalar Risalesi ve el-Kanun fit-Tbb (Tp Kanunu) adl eseridir. Kalp ilalar risalesi, kalp ilalar konusunda yazlm eczacl ilgilendiren monografik bir eserdir. Kalp hastalklar hakknda bilgiler verilerek, genel olarak ilalarn zelliklerini ele almtr. nerilen ilalar arasnda mersin otu, gl suyu ve yazarn kendi belirledii baz karma reetelerde vardr.
Resim 10. bni Sina meslektalar ile tartrken, Kanunun latince evirisinden, 15. yy.
(Dnya ve Trk Tp Tarihi, resim 134)
Resim 11. bni Sina muayene ediyor. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, resim 136)
25
18 yanda an btn ilimlerini rendi. 57 yanda ld zaman fizik, astronomi, tp ve felsefe konularnda 150 den fazla eser brakmtr. O dnemde bilim eserlerini Arapa yazmak adet olduu iin eserleri Arapadr. Bilhassa tp ilmine dair aratrmalar son derece orjinal ve dorudur. 16 yanda tp renimine balam, 18nde deneyimli bir pratisyen olmutur. Bu yzden eserleri ve deneyimleri dou ve bat hekimliine XVII. yzyl sonuna kadar 600 yl etki yapm, hekimlerin piri olarak o aa damgasn vurmutur. n ksa zamanda evreye ve dou- bat dnyasna yaylmtr. Eserlerini Trke yazmad iin bir dnem ranl hekim olarak anlmtr. Tp aratrmalar yaparken baz hastalklarn bulamasnda, gze grnmeyen bir takm yaratklarn etkili olduunu, bylece mikroplarn varln sezmitir. (Bayat 2003) En nemli tp eseri el-Kanun diye bilinen (el-Kanun Fit-Tp) eseri tamamen bir tp ansiklopedisidir be kitaptan meydana gelmitir. El- Kanunda tbbn temel ilkeleri, hastalklar, belirtileri, salk kurallar, temizlii ve tedavi yntemlerini anlatr.
Resim 12. bni Sinann nl eseri el-Kann tt - tbbn zahire sayfas, sayfa 2. (Osmanllarda Salk Cilt II,
Editr Dr Cokun Ylmaz, Dr Necdet Ylmaz))
26
lk kitab, anatomi, genel patoloji ve genel koruyucu hekimlik konusundadr. Bu kitapta fevkalade gzel ve ayrntl bir anatomi bilgisi bulunur. bn-i Sina, anatomiye ok nem vermitir, nk onun iin iyi bir hekim ok iyi anatomi bilmelidir. zellikle de cerrahi iin anatomi bilgisi temel bilgi niteliindedir. kinci kitab, basit droglarla ilgilidir. Bitkisel ve hayvansal droglar ve o gne kadar bilinmeyen ilalara yer verilmitir. Burada bitkisel droglarn arlk tad grlmektedir. nc kitab ise, daha hacimli olup, burada batan ayaa eitli organlarn hastalklar ve patolojisi zerinedir. Daha ok sarlk, on iki parmak barsa lseri, pilor stenozu ve zhrevi hatalklarla ilgilidir. Drdnc kitab, tedavi konusunu ele almaktadr ve eitli bulac hastallar anlatr. Burada yine hastalklar sistematik biimde ele alnmtr. Hastalklarn belirtileri ve prognozlarnn yan sra tedavileri de verilmektedir. Ayrca cerrahi zerine bir inceleme ve kozmetik ile ilgili ksa bir blm vardr. Beinci kitap ilalarn hazrlanmas zerinedir. Anatomi ve fizyoloji konusunda bilgisi dierlerine oranla yetersizdir. bn-i Sinann eserinde konularn ieriinde tp bilimi ile ilgili hemen hemen her konuda geerli olan pek ok ileri grleri olduunu grmekteyiz. Mikroskop olmad halde hastalklarn mikroba benzer yaratklardan meydana geldiini de belirtmitir. nemli bir sorun olan arlarda, ameliyat arsn kontrol edebilmek iin afyon, arap ve ban otu verilmesini nermitir. zellikle gz hastalklar konusuna nem vermitir, ayn ekilde riner sistem hastalklar ile ilgili bilgi verirken, bbrek talar zerinde durmu, bu talarn hareket ederek idrar yollarn tkamas sonucu bbrek dokusunun anatomik yapsn bozacan ve yaralar olacan belirtmektedir. Bu talarn tedavisinde ilala drlmesinde sonu alnamad takdirde cerrahi mdahale yaplmas gerektiini belirtmektedir. Cerrahi mdahalede, anatomi bilgisinin yetersizlii ve cerrahi aletlerin yeterince gelimemi olmas ar kesici ve mikroplarla mcadele konusunda yeterli olmadklar iin tercih edilememektedir. Eer yeterli bilgi, beceri ve alet var ise cerrahi mdahale yaplabileceini nerir. Bu cerrahi mdahalenin nereden yaplacan, sinir ve damar dalmn, ameliyat srasnda dikkat edilmesi gereken organlarda gz nnde bulundurarak amann hangi seviyede yaplmas gerektiini belirtmitir. Bu arada mesane ve bbrek talarnda kullanlabilecek bir nevi kateter olmak zere bir alet nermitir.
27
Tpta otorite olarak kabul edilen Hipokrat, Galen ve daha sonra slam dnyasnda Razi, Ali b.Abbas ve bn-i Sina gibi hekimler cerrahi ile fazla ilgilenmemiler ama zaman zaman zorunlu durumlarda cerrahi tedaviye de bavurmak zorunda kalmlardr. Onlarn cesaretini kran cerrahi tedavinin sonucunun daima baarl olmamas, hatta lm riskinin yksek olmas olmutur. Yukarda ad geen hekimlerden bn-i Sina ve Ali b. Abbas bu konuya daha cesaretle yaklaan hekimlerdir. Konu ile ilgili olarak, cerrahi tedavide anatomi bilgisinin nemini vurgulayarak, mdahale srasnda ve sonrasnda temizlik kurallarnn nemini belirtmilerdir. Her ikisi de ameliyat srasnda temiz aletlerin kullanlmas, hastann ameliyat sonras bakmnn nemi ve nasl ilem yaplmas gerektii zerinde nemle durmulardr. Btn bunlara ilaveten bn-i Sina nerdii koullarda bir ameliyattan sonra bakm, ameliyat yerinin temizlii, yiyecek ve ieceklerin nemli olduunu da vurgulamaktadr. Kan alnacak damarlar konusunda yazd Risalesinde hangi damarlardan kan alnabilecei ve bu damarlarn yeri, kan alma yntemleri, kan almada uyulmas gereken temizlik ve pansuman teknii konusunda bilgi vermitir. Kan almak iin ilkin venlerin kullanlmas gerektiini, deiik kan alma damarlarnn olduunu belirtmitir. bn Sina ayn zamanda yi bir psikiyatris olarak da n yapmtr. O dneme kadar bu konudaki hatalklarn tedavisi din adamlar tarafndan yrtlmekte idi. Ruh ve beden olarak, her birinin kendine zg hastalklar vardr. Bunlar arasnda melankoliyi ok iyi tanmlamtr. zetlemek gerekirse bn-i Sina bir bilim adam olarak deiik bilim dallaryla ilgilenmitir ve ilgilendii bilim dallarna katklar yapmtr. O sadece yaad devirde deil, daha sonraki yzyllarda da etkisini srdrmtr. Hatta dou lkelerinde efsaneletirilmitir. (Kahya ve Erdemir 2000) Eserlerinin bir ksm, 13. yzylda Cremonal Gerard tarafndan Latinceye ve sonralar Almancaya da evrilmitir. El Kanun, be asra yakn ders kitab olarak okutulmu olup tp hocas olarak gndemde kalmtr. bn-i Sina eitli ehirleri dolam, sonunda Hamedanda yaamn tamamlayarak 1037 ylnda lmtr.
28
1.2. BYK SELUKLU DEVLET DNEM (1040 - 1157)

Zaman iinde tarih sahnesine yeni Trk Devletleri kmtr. Bunlar arasnda, Gazneliler ve Karahanllar devamnda Byk Seluklu Devleti kurulmutur. 774 ylnda dalan Gktrk uygarlnn bir kolu olan Ouzlardan Seluk Bey, 1040 ylnda Gaznelilere kar kazandklar Dandanakan savandan sonra Byk Seluklu mparatorluunu kurmu, Orta Asya, Hindistan, Irak, ran, Suriye ve son olarak Anadoluya egemen olmutur. Bu Beylik slam Medeniyeti etkisi altnda yaamtr. Byk Seluklularn ilmi ve medeni hayat, slam medeniyetinden ayr dnlemez. Bu etki altnda bilim dalndaki tm eserler Arapa olup, bu dnemde yaam bn-i Sina gibi Trk limleri dncelerini, almalarn Arapa olarak yazmlardr. Dnemlerinde mmet anlay nedeni ile milliyet anlay olmamtr. Seluklular dneminde Trkler, bilimsel ve siyasi adan nemli admlar atmlardr. Seluklu dneminde bilim adam olmamakla beraber bilimsel almalar ynlendirici olmas asndan Sultan Melik ah zamannn mehur veziri Nizamlmlk nemli rol oynamtr. Siyasetname adl bir eseri olan Nizamlmlk yneticilii srasnda Medresenin kurulmasn salam, bylece ilk yksek retim ve eitim kurulmasna byk katklar olmutur. Bu dnemde matematik, geometrik almalar, astronomik incelemeler gibi fen bilimlerinde eitim yapmlar ve ilerlemeler kaydetmilerdir. (Kahya ve Erdemir 2000) Hkimiyetleri altndaki blgelerde Seluklu hkmdarlar, Horasan ve Irak Seluklu ordusunda olduu gibi, hekimleri, salk personelini, hastalar, ilalar, tbbi aletleri ve adrlar ile birlikte deve ile tanan seyyar hastaneler kurmulardr. Niabur, iraz, Kirman, Badat, Musul, Erbil, am ve Kahire gibi birok blgelerde toplum saln ilgilendiren darifalar, bakmevleri, hamamlar yapmlar, vakflar kurarak bu kurululara byk maddi ve manevi destek salamlardr. Musulda Gkbr hastanesinde, Kayseri de Gevher Nesibe Darifasnda ve Gyaseddinin Tphanesinde usta cerrahlar bulunuyordu. Byk Seluklu dneminde Emevi hkmdar Abdlmelik fethettii lkelerde devlet dilinin Arapa olmasn zorunlu kld iin Trkler slam kltrne katlm, Trke yannda Arapa ve rana yerleen Seluklular sayesinde Farsa
B Y K S E L U K LU DE VLE T D N E M
29
etkisi altna girmitir. Aralarnda Trke, dinini Arapa, evresi ile Farsa konuur olmutur. Anadolu Seluklu Devleti kurulduktan sonra 1100 yllarnn sonunda Arapann etkisi azalm, Farsa nem kazanmtr. Fakat evrede yaayan Trkmenler aralarnda Trke konumaktadr. zellikle Aydnolu, Germiyanoullar, Menteoullar ve Osmanoullarnda da birok tbbi eser ve tercmeler Trke yaymlanmtr. Beylikler dneminde hekimler milliyet fark dnmeden saray ve toplumda hem mevki, hem de itibar sahibi idiler. (Bayat, 2003) Trklerin slamiyeti kabullerinden sonra kurulan Trk devleti veya beylikleri, Byk Seluklu Devleti ve onun kollar veya paralanmasyla ortaya kan kk devletler Abbasi-Arap-slam medeniyeti etkisinde kalmtr. Seluklu dneminde buna ek olarak Fars kltr de nemli yer igal etmeye balamtr. X.yzylda Trklerin byk topluluklar olarak Mslman olduu dnemde Trkistan da servet sahipleri, varlklarn din ve hayr yolunda sarf ediyorlard. Trklerin Yakn-Dou ve Anadoluya yerletikten sonra da, devlet adamlar ve zenginlerinin hkimiyetleri altndaki topraklarda kurduklar sosyal tesisler iinde darifalar nemli bir yer tutar. ok zengin gelir kaynaklarnn baland darifalar yzyllarca devlete yk olmadan halkn salk problemlerine yardmc olmulardr. slami dnemde Orta-Asyada ilk hastane, Karahanl Bri Tigin Tamga Bura Karahann, Semerkanddaki evlerinden birini darul-merza (hastane) olarak tahsis etmesi ile kurulmutur. Darul-merza, dnemin dier mimari eserlerinde olduu gibi tipik drt eyvanl Orta-Asya evi tarznda idi. Bu zellik daha sonraki Seluklu Darifalarnda da aynen kullanlmtr. 1066 tarihli vakfiyesinde, yoksul ve aresiz hastalarn lnceye kadar kalabilecekleri hastanenin, hekimlerinin ve dier personelin (hacamat, hizmeti, a) aylklar, ila, aydnlanma, snma, mutfak giderleri ve cenaze masraflarn karlamak amacyla Semerkandn bir mahallesi ve bir hamamn geliri vakfedilmiti. Bu vakfiye, Osmanl devrinin sonuna kadar devam edecek slami dnem darifa vakfiyelerinin prototipi olarak kabul edilir. X. yzylda Trkler slami dnemde de eski inan ve tedavi yntemlerini devam ettirmiler, hatta evre blgelerine de bu yenilikleri ve bilgilerini tamlardr. Anadoluya doru yerleimler arttka salk alannda Darifalar ok
30
nemli grevler slenmilerdir. Halk bu kurululara nem verir ve maddi katklar salarlard. (Bayat, 2003) Anadolu Seluklular Devleti Darifalar ve Tp (1075-1308) Byk Seluklu Devletinin batya uzanan bir kolu, zamanla ondan bamszlaarak Trkiye Seluklular Devletini kurmulardr. Tababeti de yzyllardr sregelen tecrbe ve bilgilerle gelien slam bilimsel tbbnn Seluklu corafyasndaki uzants olmutur. On birinci yzyldan itibaren Trk Devletlerinin kurulduu yerlerde baz kltr merkezlerinin ekillendii belirlenmektedir. Yksek eitim ve retim kurumlar olarak kurulan medreseler eitim ve retimin daha sistematik olarak yrtlmesini salamtr. Bu esasta olmak zere alan medreseler sadece dini eitim vermekle kalmam, ayn zamanda pozitif bilimler ve tpta ilgili eitimi de kapsamutr. Alan hastanelerin yannda tp eitimi yaptran tp medreselerine rastlanmaktadr. Bunlarn belli ballar on birinci yzylda Anadolu Seluklular tarafndan Anadolunun eitli blgelerine alan hastaneler ve onlarn yannda eitim ve retim yaptran tp okullardr. Alparslann 1071 Malazgirt zaferinden sonra youn Trk gleri ile ksa zamanda Anadolu Trk vatan olmutur. Kervan yollar zerinde nfuslar yz bini aan Konya, Kayseri, Sivas gibi ehirler nemli birer merkez haline gelmi cami, medrese, imaret, zaviye, kpr, han, hamam ve hastanelerle donatlm, halkn sosyal seviyesi ykselmitir. Bilhassa II. Klaslan ve Aleddin Keykubat zamannda Trk-slam dnyasndan davet edilen ilim ve sanat adamlar, Anadoluya geici veya temelli yerleerek bilim ve sanatn ilerlemesine yardmc olmulardr. Trklerin Anadoluya gelileri her ne kadar Malazgirt sava (1071) ile balam olsa da daha nceleri baz Trkmen boylarnn Anadoluya geldii bilinmektedir. Danimentler, Artuklar ve Seluklular Anadoluda kurulan Trk Devletleridir. Bu devletler yerlekelerin de han, hamam, kervansaray, medrese, gzlemevi, hastane yapmlar ve bunlarn yannda bilimsel faaliyetlere nem vermiler, zellikle matematik, astronomi, fizik, kimya ve tp dalnda varlk gstermilerdir. Gnmz niversitelerinin temeli olan medreseler ilk defa, daha ncede belirttiimiz gibi, Byk Seluklular zamannda Sultan Melik ah tarafndan
31
Niaburda kurulmutur. Anadoluda kurulan ilk medreseler Danimentler tarafndan Tokat ve Niksarda, Artuklar tarafndan Diyarbakrda kurulmutur. Anadoluya Seluklular gelmeden nce Arapay ve Farsay yaz dili olarak kullanmalarna ramen Karamanllar zamannda Karamanolu Mehmet Bey Trkenin yaz dili olarak kullanlmasn emretmi ve Trke sonraki tarihlerde yaz dili olarak kullanlmaya devam etmitir. (Kahya ve Erdemir 2000) Seluklu Dnemi Anadolusu tbbi alanda byk gelime gstermi, darifalarda yetien hekimler yannda zellikle Azarbeycan uyruklu hekimler darifalarda grev almlardr. Bazlarda ehir ve kasabalar dolaarak halkn salk sorunlaryla ilgilenmilerdir. Bu dnemde Farsa yazlm tp eserleri vardr. Seluklu dneminde Anadoluda, byk ehirlerde, mimari eserler ve bunlar arasnda tp tarihi asndan nemli olan darifalar, kervansaraylar byk nem tar. Bunlar vakflarla desteklenerek halkn tedavileri cretsiz yaplabilmektedir. O zamana ait balca darifalar zetleyeceiz. Anadolu Seluklu Devletinin kurucusu Sleyman ahn mezar Caber kalesindeki Sleyman ah trbesindedir. Caber kalesi Suriyededir ve Trk topraklarndan saylr.1
Darifalar
Anadolu Seluklu dneminde tp zel bir nem tar. Bu dnemde yaplm olan darifalar darsshha veya bimaristan ismi ile hastaneler almtr. Kervansaray ve imaretlerde hastalananlarn da tedavileri yaplyordu. Genellikle hkmdar ailesi tarafndan yaptrlan darifalar byk vakflarla beslenerek devlete yk olmadan uzun zaman grevlerini yerine getirmilerdir.Bu dnemde yaptrlan balca darifalar: 1. Amasya, Anber b. Abdullah Darifas, (1308) 2. Sivas, zzeddin Keykavus Darsshas, (1217) 3. Kayseri, Gevher Nesibe Tp Medresesi ve Maristan (1206) 4. Konya ve Aksaray Darifalar 5. Tokat, Muinddin Sleyman Darifas (1255-1275) 6. Kastamonu, Ali Bin Sleyman Maristan (1272)
1
Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz. www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/kutalmisoglu_sah
32
7. ankr, Cemaleddin Ferruh Darlafiyesi (1235) 8. Mardin, Necmeddin lgazi Maristan (1108-1122)
Amasya, Anber bin Abdullah Darifas (Tp Medresesi 1308)
lhanl hkmdar Olcayto Mehmed dneminde, 1308/9 ylnda, prenses Yldz Hatunun klelerinden Amber b. Abdullahn yaptrd darifa, yeil rmak boyunca uzanan cadde stnde 24x32 m. boyutlarnda, medrese plannda tek eyvanl, on odaldr. Kuruluunda evrenin hastane ihtiyacnn karlanmas yannda hekim yetitiren bir kurum olarak da gze arpan Amasya Darifasnda, Anadolu Seluklu dneminde, tp alannda deiimler olmu, Osmanl dneminde ise burada grev alm krullah, Sabuncuolu erefeddin ve Halimi gibi hekimlerle, Resim 13. Amasya Darifas. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, Resim 147) tp alannda byk gelime gzlenmitir. Amasyadaki Anber bin Abdullahn yaptrd darifa evrenin hastane ihtiyacn karlamas yannda hekim yetitiren bir kurum olarak da gze arpar. Jeolojik yaps sebebi ile ok zengin ifal scak su kaynaklarna sahip olan Anadolu da, Homeros, Galenus, Strabon gibi antik dnem yazar ve edebiyatlarn, bahsettikleri kaplcalardan tedavi amacyla faydalanmtr. Trkiye Seluklu Devleti zamannda, Roma ve Bizans dneminden kalma yzlerce scak su kaynaklarnn iletilmesine devam edilmi olup yenileri de halkn istifadesine sunulmutu. 14.yzyl yazarlarndan Omarinin bildirdiine gre, Anadoluda halkn eitli dertlerine ifa bulmak iin gittii yzden fazla kaplca vard. Bunlarn en mehuru, Romal Justineanus dneminden beri bilinen scak su kaynaklar zerinde, 1236 ylnda Aleddin Keykubat tarafndan yaptrlan, Ilgn Kaplcas idi.
33
Gnmze kitabeleri ile ulaan bu kaplca, kubbelerinin altnda birer havuz bulunan iki hamamdan ibarettir. Bundan baka, zmirde Agamemnun, Ankarada Haymana, Kzlcahamam, Eskiehirde ardak, Ktahyada Yoncal, Havzada Kzz- Aslanaz, Krehir Karakurt, Erzurumda Ilca, Ayata Karakaya kaplcalar saylabilir. Seluklular zamannda gelien salk eserleri arasnda hamamlarda nemli bir yer alr.Vakf olarak kurulan hayr kurumlar yannda, sultanlar ve devlet adamlar tarafndan erkek ve kadnlar iin ayr ok sayda hamamlar ina edilmitir. (Bayat 2003) Anadoluda Trkler tarafndan yaptrlm olan tedavi kurumlarndan biriside Amasyadaki Amasya Bimarhanesidir. Buras tmarhane-ifahane olrak daha ok bilinir. Sultan Muhammed Olcayto Hdabendenin kars ldus Hatun 13081309 tarihinde zellikle akl hastalklar iin yaptrlm olduu bilinmektedir.
Sivas, zzeddin Keykavus Darsshas (Tp Medresesi 1217)
zzeddin Keykavusun Svasta 1217 tarihinde yaptrd darifa, yklan ksmlar ile birlikte yaklak 3400 m2lik alan ile Seluklu darilarnn en bydr. Drt eyvanl ak avlulu medrese tipinde ina edilen darifann, zemini tala kaplanm 690 m2lik avlusunda, etraf revaklarla evrilmi 30 oda bulunmaktadr. Banisi zzeddin Keykavusun darifas iindeki trbenin cephesi, Seluklu sanatnn en zengin srl tula ve mozaik ini dekoruna sahiptir. 1220 tarihli vakfiyesi, Seluklu dneminin hastanelerinden gnmze ulaan tek rnek olmas asndan byk nem tar. Dier darifalarn vakf belgeleri kaybolmutur. Bu vakfiye sayesinde Anadolu Seluklu dnemi darifalarn kadrolar ve iletilmesi hakknda bilgi sahibi olabiliyoruz. Darifa vakflarnn idaresi, saray
Resim 14. Sivas Divrii Darifasnn girii.

(Dnya ve Trk Tp Tarihi, Resim 146)
34
hazinedar ve ankr Darifasnn kurucusu mtevelli Cemalettin Ferruha verilmiti. Mtevelli C. Ferruh, hekim, cerrah ve kehhallerin, eczaclarn cretlerini tespit eder, ila yapmnda kullanlan ham maddelerin, teminini salar, ayrca darifada eitli grevlerde alan mstahdemlerin grev ve derecelerini, aylklarn tayin ederdi. Vakfedilen, her biri bir-iki ky iine alan 5 iftlik, 7 para arazi ve 108 dkknn gelirlerinden artan para ile darifann gerekli yerleri tamir edilir ve kalan parayla da yeni gelir kaynaklar satn alnrd. (Bayat 2003)
Kayseri, Gevher Nesibe Tp Medresesi ve Maristan (1206)
Trkiye Seluklularnn Anadoluda ina ettikleri ilk salk kuruluudur. Seluklu hkmdar Gyaseddin Keyhsrev, gen yanda vefat eden kz kardei Gevher Nesibe Sultann vasiyeti zerine, batsnda darifa (ifaiye) ve dousunda tp medresesi bulunan birbirine bitiik kompleksi ina ettirmitir. Birbirine 1,5x 11 metrelik bir koridorla balantl olan binalardan darifa 40x42 m (1680 m2), medrese ise 28x40 m (11 200 m2) boyutlarndadr. Her iki blm, ortasnda havuzu bulunan, drt tarafndan sivri tonozlu revaklarla evrili ak avlulu, drt eyvanl, plan emasna sahiptir. Avlu evresindeki odalar dnda darifann bat duvarnda, son kazlarda ortaya karResim 15. Kayseri Gevher Darifas. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, Resim 145) lan sal sollu 18 hcre ile hamam restore edilmitir. Anadolu Seluklularnda, banilerin yaptrd tesiste gmlme geleneinden dolay, tp medresesi odalarndan biri Gevher Nesibe iin sekizgen pramit atyla rtl kmbet olarak ina edilmitir. Kayseri Gevher Nesibe Darifaya bir kyn vakfedildiine dair bir belge bulunmaktadr. (Bayat 2003)
35
Konya ve Aksaray Darifalar (Tp Medresesi)
Anadolu Seluklu Devletinin uzun yllar bakent olmas dolaysyla mimari abidelerle donatlan Konya ve Aksarayda, darifa yapld bilinmektedir. Gnmze gelemeyen bu darifalarn ilki, muhtemelen II. Kl Arslan tarafndan yaptrlan Maristan- Atiktir. Aleddin Keykubatn yaptrd, Darifa-i Alai, Aleddin tepesinin kuzeyinde Seluklu kknn yaknnda Erta kapsnn hemen nnde Ferhuniye/ Sd Tekkesi sokann solunda idi. Konyada nc bir darifa, II.zzeddin Keykavusun vezirlerinden, Kad zzeddin Muhammedin yaptrd cami, medrese ve darifadan meydana gelen klliyesinin bir nitesi olup, darifaya, Kadnhan yaknlarnda Kestel ve Komar kylerinin gelirleri tahsis edilmitir. zzeddin Muhammedin 1254 ylnda yeniden tanzim ettii vakfiyesinde darifa, Maristan- Atik olarak geer. XIII. yzylda Aksarayda kurulduu bilinen darifa hakknda ise fazla bir bilgiye sahip deiliz. (Bayat 2003) Bu dnemde, Konyada eitli salk kurumlar hizmet vermitir. Bunlardan biri Karatay Medresesinin karsna yaptrlan darifadr. Medrese olarak yaplm sonralar hastane olarak kullanlmtr. Seluklular dneminde, ilalar ehirlerde aktar dkknlarnda hazrlanarak satlmaktadr. Ham maddeler Anadolu florasndan yetien bitkilerden veya ipek yolu ile Hindistandan gelmektedir. Bilimsel tbbn yannda halk hekimlii de Orta Asya kltr ile yaamakta, eyhlerin de etkisi grlmektedir.
Tokat, Muinddin Sleyman Darifas (Tp Medresesi 1255-1275)
Seluklu devlet adamlarndan Pervane Muinddin Sleymann Tokatta yaptrd (Medrese, Darus-Sleha ve Darifa) klliyesinin binalarndan biri darifa, dieri medrese idi. Klliyeden gnmze Tokat mzesi olarak kullanlan medresesi ulamtr.
Resim 16. Tokat Darifasnn girii. (Dnya

ve Trk Tp Tarihi, Resim 149)
36
Darifa, muhtemelen medreseye bitiik olan dier iki binadan biridir. (Bayat 2003)
Kastamonu, Ali Bin Sleyman Maritan (1272)
Seluklu vezirlerinden Pervane Muineddin Sleymann olu Mhezzibddin Ali tarafndan 1272 tarihinde Kastamonunun merkezinde yaptrlmtr.150 sene nceki bir yangnda byk tahribata urayan darifadan, portalin bulunduu n cephe ile yan duvarlarnn bir ksm kalmtr. (Bayat 2003)
ankr, Cemaleddin Ferruh Darlafiyesi (1235)
Seluklu devlet adamlarndan Sivas darifas vakflarndan mtevellisi Atabey Cemaleddin Ferruhun ankrda yaptrd 1235 tarihli darifasnn kitabesinden bir para, buraya ait olduu iddia edilen kadehe dolanm ylan heykelcii ile birbirine dolanm iki ylan figr kalmtr. (Bayat 2003)
Mardin, Necmeddin lgazi Maristan (1108-1122 aras)
Artuklu sultan Necmeddin lgaziin balatp, lmnden sonra Emineddin lgazinin kardei adna tamamlad klliye, cami, medrese, hamam, eme ve maristandan meydana gelmitir. Olduka geni bir alana yaylan klliyenin cami, medrese, hamam vs emesi harap olarak da olsa gnmze ulamtr. Maristan, klliyedeki hamamn gneyindeki bo arazide idi. (Bayat 2003)
Divrii, Turan Melek Darifas (Tp Medresesi-1228)
Birbirine bitiik cami ve darifadan meydana gelen bu kompleksin camisini, Mengceklerin Divrii kolu hkmdarlarndan Ahmet ah, darifay da ei Erzincan beyinin kz Turan Melek Sultan yaptrmtr. Dnyada ei ve benzeri olmayan ulu cami ve darifa kompleksi, ehrin dou yamacnda, meyilli arazi zerine ina edilmitir. Eserin gnmze kadar salam kalabilmi olmas Anadolu Trk sanatnn byk bir ans olmutur. Darifa, drt eyvanl avlulu medrese planna sahip olmakla birlikte, yrenin ikliminin sertlii sebebi ile st drt stun zerinde beik tonozla rtlm, orta ksmn stndeki fenerle aydnlatlmtr. Avlunun etrafnda yedi oda ve kln altna den yerde sekizgen kk bir havuz bulunmaktadr. Orta mekndan sa n keden gney ynndeki asma kata ta merdivenlerle klr ve burada da giri cephesi boyunca uzanan byk bir salonla iki oda vardr.
37
Avlunun kuzey-dou kesinde cami ve darifaya kaps olan Turan Melek trbesi bulunmaktadr. (Bayat 2003) Bu devletlerden baka Seluklular Devleti ortadan kalktktan sonra Krgzlar, Moollar, Artuklular (1100-1400), Mengcekler, Saltuklular (1072-1202), Danimentler (1071-1278), Germiyanoullar (1304-1360), Aydnoullar, Karamanoullar gibi beyliklerde vardr. Bunlar arasnda en uzun mrlve devlet yaplandms bakndan ve uzun olmas nedeniyla Karamanoullar hakknda bilgilendirme yapmay uygun buldum. Karamanoullar Beylii (1256-1487) Anadolu Seluklarnn dalmasndan sonra, onlarn hakim olduklar topraklar zerinde eitli adlarla ok sayda beylikler kurulmutur. Bunlardan balcalar Artuklular (1100-1400), Saltuklular (1072-1202), Danimentler (10711278), Germiyanoullar (1304-1360), Aydnoullar, Karamanoullar gibi. Bu beyliklerden sadece Karamanoullar, Seluklularn sahip olduklar topraklar zerinde deil, baka bir Devletin, Klikya Ermeni Prensliinin topraklar zerinde kurulmu tek beyliktir. Karamanoullar Seluklu topraklar dnda bir blgede kurulmasna ramen en gl ve en uzun mrl, 250 yla yakn beylik zelliine sahip bir devlettir. Anadoluda kurulan beyliklerin ou kurumsal devlet yaplanmasn gerekletirememiler ama Karamanoullar rekor saylabilecek kadar ksa zamanda o dneme gre mkemmel saylabilecek kadar dzgn bir devlet yaplanmasn gerekletirmilerdir. Nureddin bey nderliinde Sivas dolaylarnda toplanan 10 bin kiilik Trkmenlerden oluan beylik ilk kurulduu srada Ermenek, Mut ve Glnar ele geirirler. Ksa srede artarak 80 binleri bulurlar. Bu dnemde Osmanl kaytlarnda Karamanoullar topraklarndan Diyar- Rum diye bahsedilir. Dier beyliklerde arap alfabesi kullanlrken bunlarda ilk dnemlerde en fazla Hristiyan nfus bulunduran beylik olduu iin Trke ve Grek alfabesi kullanlmtr. Trk Devletlerinde slamiyetten nceki devirlerde devlet yneticisine Han veya Hakan olarak adlandrlrken, islamiyetin kabulnden sonra ise Padiah veya Sultan olarak adlandrlmlardr. Karamanoularnda ise idare merkezine Taht - Karaman ve yneticisine Kral ifadesini kullanan tek beyliktir. stelik gerek Seluklular gerekse byk bir imparatorluk kuran Osmanllar en ok
38
uratran tek beylik de Karamanoullardr. Ayn zamanda Trkeden baka dil kullanlmamas haknda ferman yaynlayan tek beylik yine Karamanoullardr. Bir sre sonra Nureddin bey yerine olu Karaman brakr ve Babai eyhi lyasla iliki kurarak Sufi (Nur-i Sufi) olmutur. 1256da Silifkeyi, 1264te Karaman almtr. Karamanolu devleti kurulmu ve kurucusu Karamanolu Mehmet bey Trkeyi fermanla resmi dil yapmtr. Karamanoullar Anadoluya gelen ilk ouz boylar arasndadr. Karamanoullar, Anadolu Seluklu Devletinin 1308de yklmasndan sonra Konya ve evresine hakim olmular, topraklarn Akdeniz sahiline kadar geniletmilerdir. 14. yy banda Anadoludaki en byk ve gl Trk devletidir. Bu dnemde henz Osmanl devleti kurulmamtr. Seluklularn devlet tekilatn devralmlar btn kurumlar ile devamlln salamlardr. Bu bakmdan baz tarihiler zaman zaman Trkiye tarihini, Seluklu Hanedan, Karamanolu Hanedan ve Osmanoullar Hanedan olarak ekillendirmektedirler. Karamanoullar 1483te Osmanllar tarafndan kaldrlr ve 1502 ylnda topluca douya (rana) gerler ve topraklar tamamen Osmanllarn eline geer. (www.diyadinet.com)
Karamanoullar Beyliinde Tp
Seluklu Devleti dneminde, bilindii gibi, bilim dili Arap dilidir. Yerine kurulmu olan Anadolu Trk Beylikleri zamannda Trkeye verilen nem artm olup ounlukla dini ve edebi eserler bata olmak zere tp konusunda da Trke bir ok eser yazlm, eviriler yaplmtr. 14. yy ortalarndan itibaren birka istisna dnda, hemen btn tp kitaplar bugn dahi kolayca anlalabilecek Trkeyle yazlmaya balanm veya nemli Arapa tp kitaplar Trkeye evrilmitir. Metinlerdeki tbbi terminoloji ise Arapa, Farsa, ve bazen Yunancann yannda Trke olarak olarak da kullanlmaya balanmtr. slam dnyasnda Arapa, Hiristiyan Avrupada Latincenin hakim olduu Ortaada, bu akm dilimiz ve tp tarihimiz asndan gurur verici bir olaydr.nk Avrupada tp eserlerini milli dillerle yazma 16. yy da Fransada Amproise Par (1509-1590), Almanyada Paraselsusun (1493-1541) ncl ile balamtr. Trke tp kitaplarnda gze arpan, zenti ve sanat endiesi gtmeden, yalnz retmek ve halka faydal olmak amacyla, mmkn olduu kadar sade bir dille yazlm olmalardr.
39
Anadoluda yazlm ilk Trke kitaplarn en tannmlarndan olan Hac Paann sade bir Trke ile yazd Mntahab- ifa adl eseridir. blmdr. I. blm tebrik ve pratik tbbi bilgiler. 2. blm yiyecek, iecek ve ilalar. 3.blm ise hastalklar tehis ve tedavisini ierir. Bu dnemlerdeki birok Trke tp kitaplarnda belirgin baz dahili hastalklarn belirtileri ve o dneme gre alnmas gereken tedbirler ve tedavi yntemlerini ierir. Cerrahi hastalklarla ilgili konulara raslanmamaktadr. (Bayat 2003) Yine Anadoluda yazlm, bilinen en eski Trke tp kitab Aydnolu Umur Bey (1340-1348) adna yazlm Mfredat bn-i Baytarn evirisidir. 14.yy da birok telif tp eseri ve bu asrn sonunda ve 15.yy banda bu eserlerde artma grlmektedir.Bu tp kitaplarnn hemen hemen hepsinde belli bal hastalklar ve belirtileri yer almakta bunlardan kurtulmak iin bitkisel ilalar arlkl tedavi yntemleri anlatlmaktadr. cerrahi hastalklar, belirtileri konular yer almamaktadr. (nler 1990) Beylikler dneminde, Seluklu dneminde olduu gibi toplum saln ilgilendiren messeseler kurmular ve bunlara gelir kaynaklar tahsis etmilerdir. Baz kervansaraylarda hastalarn, misafirlerin hekim ve tedavi masraflar vakflar trafndan denmektedir. Bu dnemde hekimler saray ve toplumda byk mevki sahibi idiler. gal ettikleri blgelerindeki kervansaraylar, medreseler, camiler, kprler, hamamlar, emeler halen hayranlkla izlenmektedir. (Bayat 2003) Tam bir devlet yaplanmas iinde 250 yla yakn Anadolunun ok nemli bir blmnde hkm sren Karamanoullar dneminde halkn sal ile ilgili kurulular ve tbbi yaynlar konusu beni yakndan ilgilendirdi. Karamanoullarnn balang ve sona eri yeri de benim memleketim olduu iin (Karamanolu Mehmet Bey trbesi de oradadr) O dnemde hekim mderris Bekir elebi tarafndan yazlm ilk Trke tp kitab Mecmuad-l Fevaid isimli eserin olduu konusunda kayna belirtilmiyen yayn tesbit etmitim. Bu aratrma gnlerinde 12 mays tarihinde Karaman ve Ermenekte kutlanan dil bayram nedeni ile 16 mays 2012 tarihli Yeil Ermenekgazetesinde tarihi yazar H. Bardak Karamanoullar tarihi zerindeki yazsnda ve Btn Ynleri ile Ermenek isimli kitabnda o dnemdeki mderris Bekir elebi tarafndan yazlm ilk Trke tp kitabnn aslnn Paris Milli Ktphanesinde olduunu, A. . Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Deontoloji Krss dnem bakan
40
deerli hocamz rahmetli Prof. Dr. Ferudun Nafiz Uzlukun Parise gittiini, kitab fororaflatp getirdiini ve krsde bulunduunu belirtiyordu. Bu haber zerine krs ile iliki kuruldu kitap bulunamad. Konunun nemi nedeni ile israrlarmz zerine krsde grevli her konuda yakn desteini grdmz Do. Dr. Ahmet Acdumann gayretleri ile bir paket iinde 281 yapraktan oluan fotoraf alnm kitap bulunmutur. Karamanolu Beylii dnemine ait tbb ilk Trke bu eser ierii, blmleri, konular Do. Dr. Ahmet Acduman tarfndan incelerek zet olarak hazrlanan metni ilk defa bu yaynda sizlere ve tarihilere sunmaktayz (Kitapta 41-44. sayfalar).
41
42
43
44
Resim 17. Mecmhuatul-Fevayidin balangc ve hristinin yer ald sayfalar [(Beir elebi, Mecmuatul Fevayid, Biblitheque Nationale de France, Departement des manuscrits, Supplement turc 134, v. 2v-3r ( Ad geen eserin Prof. Dr. Feridun Naz Uzluk tarafndan Ankara niversitesi Tp Fakltesi, Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Ktphanesine kazandrlan fotoraf basksndan)]
O S M AN LI DE VLE T N DE DA R FA LA R VE T I P
45
1.3. OSMANLI DEVLET DARFALAR VE TIP

Osmanl Devletinin 1299-1450 yllarndaki tababeti, beylikler dnemindeki Anadolu Trk Devletlerinde zetlediimiz tbb gelenein devam olarak gelimitir. Kurulduu yllarda hekimlere ve hekimlie ait ok fazla bilgi ve belge yoktur. Ancak 1400 ylnda Bursada bir darifa kurmulardr. Tarih sahnesinde yaklak 600 yllk Osmanl Devletindeki 1450 sonras tbbi gelimeleri balk altnda zetleyebiliriz: 1450-1730 tarihlerini kapsayan dnem slam tababetinin devamdr. Osmanllarn bu dneminde Arabistan ve Orta-Asyadan gelen bilim adamlar sayesinde tp gelimi olup Avrupadaki Rnesans dnemine kadar kendi iinde kapal kalmtr. Bu dnemde hekimlerin bir ksm lkenin eitli ehirlerindeki darifalarda usta-rak ilikisi iinde teorik ve pratik bilgiler verilerek yetitirilmekte ve tp medresesinde de eitim zel hocalardan alnan derslerle salanmaktayd. Osmanl devleti, Fatih Sultan Mehmet dneminde zellikle stanbulun fethinden sonra XV. yzyln son yarsnda sanat, bilim, kltr ve tp alannda Trk-slam dnyasnn merkezi olmutur. Var olan slam Trk kltrne, slam ve yeni yerletii topraklardaki kltrler de kararak ortaya yepyeni karma bir Osmanl Kltr kmtr. Seluklularn aksine, divanda Trke arlk kazanmtr. Kanuni Sultan Sleymann klliyesinin bir blmnde bamsz tp eitiminin verildii Sleymaniye Tp Medresesi ve uygulama hastanesinin bulunduu Sleymaniye Darifasdr. Osmanl ordusunun yapt seferlerde cerrahlara ihtiya vard. Bunlar krk ve kklar tespit ediyor, apseleri ayor, yaralar tedavi ediyorlard. Yara tedavisinde ounlukla key (dalama) ve merhemler kullanlyordu. 1730-1827 Bu dnem ise bat tbbn tanma ve tercme dnemidir. Rnesans sonras Avrupada gerekleen byk tbb gelimeleri, balangta uzaktan da olsa takip etmeye almlar, daha sonra tbbi eserlerin tercmeleri ile tanmlar, zamanla benimseyerek slam tp geleneinden bat tbbna ynelmilerdir. 1827 ve sonras. Batya al balangc ve modernleme dnemidir. ok geni topraklar zerinde kurulan ve ok uluslu bir imparatorluk olan Osmanl mparatorluunda hekime olan ihtiyacn giderilmesi eitli kaynaklardan hekim teminini gerek klyordu. Osmanlnn farkl kltr ve uygulamalar bulunan lkeleri zaptetmesi de buna frsat yaratyordu. Avrupada yetierek talya, Fransa,
46
Almanya gibi Avrupa lkelerinden gelen Hristiyan ve Yahudi hekimler, lke iinde yetien hekimler yannda, Osmanl topraklarnda almalarnda bir saknca grlmemitir. Osmanllar dneminde de, Anadolu Seluklu Devleti dnemindeki tbb gelenek ve adetler yaatlm, salk hizmeti veren kurumlara Darifa, ifahane, Bimaristan isimleri ile nem verilmi, XIX. Yzyldan balayarak bu kurulular hastane ismi ile devam etmilerdir. Osmanl dnemindeki darifalar, Seluklulardan farkl olarak cami, medrese, imaret, kervansaray, sbyan okulu gibi tesisler yaplarak klliye oluturmulardr. Bu dnemden gnmze kadar gelen klliyelerden balcalar unlardr. (Bayat 2003)
Darifalar
1- Bursa, Yldrm Bayezid Darifas 2- stanbul, Fatih Darifas 3- Edirne, II. Bayezid Darifas 4- Manisa, Hafsa Sultan Darifas 5- stanbul, Haseki Darifas 6- stanbul, Sleymaniye Darifas 7- stanbul, Atik Valide Bimarhanesi
1400 1470 1488 1539 1550 1557 1579
8- stanbul, Sultan I. Ahmet Darifas 1621

Bursa, Yldrm Bayezid Darifas (Tp Medresesi 1400)
Yldrm Beyazd Nibolu savandan (1396) sonra ele geen ganimetten hissesine denin bir ksm ile Bursann dousunda engebeli bir araziye cami, medrese, imaret, hamam, darifa gibi ok ynl bir klliye yatrmtr. Klliyenin bir nitesi olan darifa 53x30 m. boyutlarnda, caminin gney dousunda olup, ortasnda sekizgen havuz bulunan, taraf revaklarla evrili avlunun evresinde odalar bulunur. Darifada bir bahekim, iki hekim, iki eczac ve a, ekmeki, iki erbeti grevli bulunmaktadr 17. yzylda bu kadroya, ktip, vekilhar, kilerci, cerrah, kehhal (gz hekimi) eklenmitir. Bu ifahanede, Memluk Sultan Melik Zahir
47
Berkuk, Yldrm Beyazdn istei zerine, bir sre almak zere, tannm hekim emsettin Sagiri gndermitir. Hastane ve klliye, 1854 depreminde yklm ve kullanlmaz hale gelmi, baka amalara verilmitir. (Bayat 2003)
Resim 18. Bursa Yldrm Darifas. (Osmanllar Devrinde Trk Hekimlii, Osman evki Uluda, Sayfa 159
48
Resim 19. Bursa Yldrm Beyazt Darifas. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, Resim 173)
49
stanbul, Fatih Darifas Tp Medresesi (1470)
72.000 m2 lik bir alanda, merkezinde cami, sekizi yksek tahsil iin ve sekizi de orta tahsil iin olmak zere onalt medrese, sbyan mektebi, ktphane, trbe, tabhane, imaret, kervansaray ve darifadan oluan 1470 tarihli Fatih Klliyesinin gney dousunda etraf duvarla evrili 10.500 m alan iinde 45.5x45.5 m. boyutlarnda kare planl olarak ina edilen darifa, ortasnda adrvanl avlunun etraf kubbeli odalarla evrilidir. Odalarn bir ksm kiler, mutfak dnda kalanlar ise hastalara ayrlmtr. Ayrca darifann yannda hastalarn ykanmalar ve amarlarnn temizlenmesi iin 1577 yllnda ayrca hamam da yaptrlmtr.
Resim 20. Devrin resim usulnce hatra olarak izilmi Fatih Klliyesi. (Osmanllarda Salk Cilt 2, Editrler: Dr Cokun
Ylmaz, Dr Necdet Ylmaz, Sayfa 3
Klliyenin vakfiyesine gre darifa kadrosunda iki tabip, bir cerrah, bir kehhal, bir eczac, iki hastabakc, bir vekilhar, bir sarf emini, bir mahzen emini, iki a, bir kapc ve hademe bulunmaktadr. Seimlerinde, din, milliyet gzetilmeden deneyim ve yetenek aranan tabipler, gnde iki sefer hastalar muayene
50
edip, gerekli tedavi dzenliyorlard. Ayrca haftada bir gn darifaya dardan bavuran fakir hastalara da ila verilmekteydi. len hastalarn cenaze masraf da vakftan karlanmaktayd. Yzyllar boyunca depremlerle byk hasar gren darifa 1824 de ki depremde yklm, tamiri mmkn olmam, yklmtr. (Bayat 2003)
Edirne, II.Bayezid Darifas ve Tp Medresesi (1488)
II.Bayezd, bir sefer vesilesi ile Edirnede konaklad srada, halkn istei zerine, Tunca nehrinin kenarnda 22.000 m2lik bir alan zerinde, etraf duvarla evrili cami, medrese, tabhane, imaret, hamam, sbyan mektebi ve darifadan meydana gelen klliyesini yaptrmtr. Klliyenin orta blm dini, bat kanad eitim ve salk, dou kanad sosyal ilevli yaplara tahsis edilmitir. 1484 de temeli atlan tesis 1488 ylnda bir trenle hizmete almtr. Caminin batsnda, kuzey-gney ekseninde birbirini tamamlayan blmden meydana gelen darifann birinci blmnde, ortasnda byk bir avlu ve batsnda revaklarn ardnda yedi oda ile dousunda kehhalhane, cerrahhane, kiler, mutfak, amarhane, kayyumhane, kavashane ve tuvaletler bulunur. kinci blm enine dikdrtgen planl olup, birinci ve nc blme alan i avlunun dou ve batsnda birbirleri ile balantl, ikisinde ilalarn muhafaza edildii drt oda iki sofa vardr. nc blm altgen planl olup, st fenerli kubbe ile rtl alann ortasndaki adrvann evresinde eyvanlarla orta mekna alabilen alt oda be eyvan ihtiva eder. Darifa kuzey bat kesindeki meknla tuvaletler aracl ile medreseye balanr. Trakyada ok zengin gelir kaynaklarna sahip klliyenin 1487, 1490 ve 1493 tarihli vakfiyesinde, darifada 30-50 hastann tedavi gryordu; bir ba tabip, iki tabip, iki cerrah, iki kehhal, bir eczac, be hizmeti, bir katip, bir vekilhar, bir kilerdar, iki ac, bir gassal, bir bevvab, bir hadm olmak zere yirmibir grevli almaktayd. Bu klliyede zellikle bir blm cerrahhane ve ilalarn korunduu blm vardr. Evliya elebi dneminde akl hastalarnn da yatrld, haftann belirli gnlerinde hastalara mzik dinletilerinin yapld darifa, 1866 da Edirnede yeni bir hastanenin almas ile tamamen akl hastalarna tahsis edilmi, 1880-1896 yllar arasnda kapatlm, balkan harbinden sonra ise boaltlmtr. Gnmzde Trakya niversitesi tarafndan onarlarak Tp Tarihi Mzesi olarak kullanlmaktadr. (Bayat 2003)
51
Resim 21. Edirne Darifasnn umumi heyeti. (Osmanllar Devrinde Trk Hekimlii, Dr Osman evki Uluda, Sayfa 163)
Resim 22. Edirne II. Beyazt Tp Medresesi. (Osmanllarda Salk Cilt 2, Editrler Dr Cokun Ylmaz, Dr Necdet Ylmaz, Sayfa 5)
52
Manisa, Hafsa Sultan Darifas ve Tp Medresesi (1539)
Kanuni Sultan Sleyman, annesi Hafsa Sultann 1522 ylnda Manisada yaptrd, cami, medrese, hankah, imaret, sbyan okulundan meydana gelen klliyesine, onun adna 1538de hamam, 1539 ylnda da bir darifa eklenmitir. 28x20 m. boyutlarnda, kareye yakn dikdrtgen planda ina edilmi olup, gney cephesindeki kapsndan, ortasnda adrvan bulunan avluya girilir. Avlunun kuzeyi ile dousunda birer eyvan, gneyinde revaklar bulunur. Da alan pencereleri, ocaklar bulunan dokuz oda ile revaklarn st kubbe ile rtlmtr. Darifa 1539 da ina edildiinden Hafsa Sultan tarafndan dzenlenen 1522 tarihli vakfiyesinde onunla ilgili bilgi yoktur. 1575 tarihli vakf defterinden anlaldna gre burada bir batabip, bir tabip, bir kehhal, bir cerrah, bir vekilhar ve yirmibe hademe grev yapmaktayd. 19.yzylda akl hastalarna tahsis edildiinden halk arasnda tmarhane veya sert tabiatl gardiyanndan dolay Hac Hasan olarak tannmt. Cumhuriyetten sonra kmr deposu, salk mzesi olarak kullanlmtr. Yakn zamanda restorasyonu tamamlanan bina Celal Bayar niversitesinin hizmetine verilmitir. (Bayat 2003)
Resim 23. Manisa Darifasnn umumi grn (Osmanllar Devrinde Trk Hekimlii, Dr Osman evki Uluda, Sayfa 166
53
Resim 24. Manisa Hafza Sultan Darifas. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, Resim 179)
54
stanbul, Haseki Darifas ve Tp Medresesi (1550)
Kanuni Sultan Sleymann ei Hrrem Sultann, Hasekide, cami, medrese, sbyan mektebi, imaret ve darifadan oluan klliyesi 1538 de, darifasi ise 1550de tamamlanmtr. Gnmzde ina tarihine ait bir kitabe yoktur. Medrese ile imaret arasndaki 27x34 m. boyutlarndaki darifaya, kuzeydeki kubbeli d kapdan girilen holn dousundaki kap araclyla sekizgen avluya ulalr. Darifadaki ocakl ve pencereli 12 odann, gney cephesinde avluya bakan ikisi tek kubbeli kare, dierleri ikier kubbe ile rtl dikdrtgen eklindedir. Darifann batsnda, imaretin n cephe duvarna kadar uzanan, biri kare, dieri dikdrtgen iki oda vardr. 1551 tarihli Haseki klliyesine ait Arapa vakfiyede, her trl hastaln tedavi edildii darifada, iki tabip, iki cerrah, iki kehhal, iki eczac, iki eczac kalfas, iki hasta bakc, bir vekilhar, bir katip, iki a, bir kilerci, iki hizmetci, iki amarc, bir bevvab, bir ferra ile ayn zamanda klliyenin dier yaplarna da hizmet eden bir tellak, bir c, bir bahvan olmak zere yirmisekiz kii grev yapmaktayd. Darifa, depremler sonucu harap olduundan, 19. yzylda darlaceze, kadnlar hapishanesi, hasta kadn mahkmlara hastane, 1878 ylnda kimsesiz kadnlar yurdu olarak kullanlm, 1910 ylnda yaplan onarmdan sonra bir ara halk salna tahsis edilmitir. (Bayat 2003)
stanbul, Sleymaniye Darifas ve Tp Medresesi (1557)
stanbulda, Eski Sarayn arazisi zerindeki yaklak 63,500 m2 lik meyilli bir alanda, 1550-1557 yllar arasnda Kanuni Sultan Sleymann yaptrd ok amal klliye, merkezinde cami olmak zere, evresinde sbyan mektebi,drt medrese, darlhadis, darlkurra, onbir odal tp medresesi, darifa, darhane (eczahane), imaret, ktphane, sebil, tabhane, mlazm hcreleri, hamam ve otuzalt gz dkkandan meydana gelmitir. Onbir odal tp medresesinin avlusunda, gnmzde Sleymaniye doumevi yaplmtr. Darifaya bakan cephesinde tek katl uzun bir darhane (eczahane) vardr. Tp medresesinin karsnda, imaretin bitiiinde olan darifann, imaret sokana bakan alt katnda bir sra kemerli dkknlar bulunur. Ana kaps ifahane sokana alan st katnda, ortasndaki havuzu evreleyen revaklarn
55
ardnda odalar bulunan iki avlunun birinde idari odalar, dierinde ise hasta odalar ve hamam vardr. Akl hastalarna alttaki bodrum kat tahsis edilmitir. Sleymaniye tp medresesi ve darifasnn Trk Tp Tarihinde ayr bir yeri ve nemi vardr. O zamana kadar hastanelerde yaplan tp eitimi, Sleymaniye klliyesinde medrese de yaplmaya balanmtr. Bu durum bir deiimin simgesidir. Bu medresenin mderrisinin, saraya hekimba olacak kadar bilgi sahibi olmas art koulmutur. 1557 tarihli vakfiyesine gre, tp medresesinin kadrosu, bir mderrris, sekiz danmend, bir bevvab, bir ferra, bir noktacdan, darifann ise bir hekimba, iki hekim, iki kehhal, iki cerrah, iki eczac, bir ila deposu memuru, bir vekilhar, bir bevvab, bir a, bir kaseke, bir kayyum,bir ferra, bir hademe, bir amarc ve bir tellah olmak zere yirmiyedi kiiden ileri geliyordu. Bunlarn toplam gnlk cretleri 300 ake idi. Personel cretleriyle darifa masraflar, klliyeye vakfedilen 217 karye, 30 mezra, 2 mahalle, 7 deirmen, 2 dalyan, 2 iskele, 1 ayr, 2 iftlik, 2 adann gelirlerinden temin edilmekteydi. Kuruluunda her trl hastaln tedavi edildii bir salk kurumu olan Sleymaniye Darifas 1843 den sonra yalnz akl hastalarnn koruma altna alnd bir yer olmu, daha sonra yapl amac dnda kullanlmtr. (Bayat 2003)
Resim 25. Sleymaniye Darifas. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, AS Ulgen, Resim 151)
56
stanbul, Atik Valide Bimarhanesi (1579)
II. Selimin ei ve III.Muradn annesi, Nurbanu Sultann skdarda 15701579 yllar arasnda cami, medrese, sbyan mektebi, hankah, darlkurra, darlhadis, tabhane, imaret, hamam ve darifadan meydana gelen klliyesinin darlhadis, darlkurra ve darifas, caminin batsnda, birbirine bitiik byk yap kitlesi iinde toplanmtr. Bu binalar,18.yzyldan itibaren yapl amalar dnda kullanldndan deiiklie uratlmtr. zellikle 1834 deki tadilat srasndaki kervansaray, darlhadis ve darlifann baz ksmlar rlp, kubbeleri yklarak stne bir kat kldndan binalarn zgn mimarisi bozulmutur. Darifa hasta odalar, mescidi, mutfa, hamam, amarl ile hastanenin her trl ihtiyacn temin eden tek kaps ile sokaa alan, bamsz bir nitedir. Klliyenin 1582 tarihli Arapa vakfiyesine gre darifadan 2 tabip, 2 cerrah, 2 kehhal, 2 eczac, 2 a, 2 amarc, 2 eczac kalfas,1 ferra, 1 klhanc, 1 kaseke, 2 ise bakcs, 1 kilerci, 1 imam, 1 mezzin grevli bulunmaktayd. Darifa, III. Selim dneminden itibaren bir sre askeri kla,1873-1927 yllar arasnda akl hastanesi olarak kullanlm, mahallenin isminden dolay Topta Bimarhanesi olarak tannmtr. stanbul da yaptrd ok amal klliye zaman iinde deiik amalar iin kullanlm, alt dnemde tam bir tp ekibi grev yapmtr (Bayat 2003)
stanbul, Sultan I.Ahmet Darifas ve Tp Medresesi (1621)
Sultan I.Ahmedin, 1609 ylnda temeli atlan, merkezinde Sultan Ahmed Camii bulunan, darlhadis, darlkurra, sbyan mektebi, imaret, dkknlar, hamam, darifadan meydana gelen bu klliyesi 1616 da, darifas ise 1621 ylnda bitirilmitir. Hipodromun (At Meydan) bat ucunda yer alan darifa yapsndan gnmze, gney-dou cephesindeki kk hamam, kuzey- dou cephesi ortasndaki bask kemerli giri kapsyla, on bir stun ve havuzunun mermer fskiye ana ulamtr. Darifa kareye yakn dikdrtgen olup, kuzey-dou cephesinden girilen, ortasnda havuz bulunan ve etraf revaklarla evrili avlunun evresinde st kubbeli hasta odalar bulunmaktayd. Darifaya bitiik hamam ile balant, bu cephedeki hcre araclyla olmaktayd. Klliyenin, darifa yapmndan nce hazrlanan 1613/4 tarihli vakfiyesinde, burada alacak hekimin vasflar saylmtr. Darifann hangi yllara
57
kadar alt tespit edilememektedir. Kullanlmaz hale geldii bir tarihten sonra, 1866 ylnda arsasnda Marmara niversitesi Rektrlk binas olarak kullanlan sanayi mektebi (Erkek Sanat Okulu) ina edilmitir. (Bayat 2003)
Resim 26. Sultan I. Ahmet Darifas [Bayerin 0937 takviminden). (Osmanllar Devrinde Trk Hekimlii, Dr Osman evki
Uluda, Sayfa 170)
Osmanl Devletinde Hastaneler, Balca Hekimler ve Eserleri Yaklak be bin yllk Trk tarihi iinde, 600 yllk Osmanlda tp eitiminde hastaneler, cerrahi ve eserler ile balca hekimleri ele almakta yarar vardr. 19. yzyl balarna kadar Osmanl ordusunda hasta bakm ihtiyacn karlayacak hastane kurma ii fazla gelimemitir. Yenieri ocanda hastalananlar, ordudaki hekim ve cerrahlarndan salad bakmla klalarda tedavi edilmilerdir. II. Mahmutun 1826 ylnda yazd Hatt Hmayun ile Rumeli ve Anadolu yakalarnda yaplmakta olan klalarn yannda birer hastane yaplmas iin emir vermitir. Bu dnemde alan birok hastanelerden balcalar, Haydarpaa Glhane Seririyat (1845), Gmsuyu (1847), Glhane, Kuleli, Zeytinburnu hastaneleri balcalardr.
58
Bu yzylda alan Gureba hastaneleri garip kelimesinin ouludur ve kimsesizler anlamna gelmektedir. Osmanl da, 19.yzylda bu isim altnda kurulan hastaneler gnmz asndan devlet hastaneleri anlamn tamaktadr. O dnemde Gureba hastanelerinin kurulduu balca ehirler, Edirnekapdaki ilk olmak zere zmir, Erzincan, Malatya, Konya, Kastamonu, Trabzon, Edirne, Dedeaa, Hereke ile Selanik, am, Manastr, Yanya, skp, Trablusgarb, Beyrut, Badat, Sana, Mekke, Medine olup Osmanl topraklarnda 25e yakndr. Bu hastanelerde yoksul ve bekr erkek hastalar yatrlmakta ve tedavi edilmektedir. Bu hastanelerin byk bir ksm Padiah Abdlhamid dneminde kurulmutur. (Aydn 2006) Yaklak be bin yllk Trk tarihi iinde, 600 yllk Osmanlda tp eitimi, hastaneler, cerrahi ve eserler ile balca hekimleri ele almakta yarar vardr. Fatih Sultan Mehmet dnemi sonuna veya XVII. yzyla kadar olan dnem kendi iinde kapal duraan bir dnem olup, bilgi alverii kendi aralarnda ve yakn komu lkeler arasnda snrl kalmtr. Hekimler geleneksel olarak devam eden tp medreselerinde zel hocalar tarafndan eitilmekte, darifalarda usta-rak olarak pratik-teorik renimden geirilmektedirler. zellikle Sleymaniye tp medresesinde eitim ve darifada uygulama ok nemli bir yer tutar. Bu kurulularda Galenus ve bn i Sinann kitaplarndan yararlanlrd. Mezun olanlardan bazlar ilmiye kadrolarna atanrlard. Zaman zaman Msr, ran ve Avrupadan Hristiyan ve Yahudi hekimler gelerek ders vermektedirler. Sabucuolu erefeddin, bu dnemde Trk Tbbna eserler kazandran Fatih Sultan Mehmet dneminin en nl hekim ve cerrahlarndan olup, 1386 ylnda Amasyada domutur. Bimarhane de Burhanettin Ahmedden tp eitimi aldktan sonra 17 yanda hekimlik yapmaya balam, 14 yl bu kuruluta almtr. Bu dnemde Fatih Sultan Mehmet genliini Amasyada geirmekte iken onu yakndan tanmtr. Bu dnemin hekimleri genellikle cerrahiye ilgi duymamlardr. Onlar iin cerrahi mdahalenin hayati tehlikesi olmas ve teknik imknlar olmamas nedeniyle cerrahi tedavinin gerekli olduu durumlarda bile ilala tedaviyi tercih etmilerdir. lkemizde ilk cerrahi tp kitab Abdlmecit Tabie tarafndan Kitaba-l Mudavat ise de Cerrahiyetl Haniye isimli eserle, dier hekimler arasnda nemli bir yer alan ve dnya tp tarihine geen erefeddin Sabuncuolu olmutur. Serefeddin Sabuncuolu, dier hekimlerden farkl olarak zellikle cerrahi ile
59
ilgilenmitir. O dnemde ki hekimler, cerrahi tedavinin gerekli olduu durumlarda dahi, hayati tehlikenin fazla olmas nedeni ile cerrahi tedavi yerine ila tedavisini tercih etmilerdir. Trke yazlan Cerrahiyetl Haniye sayesinde, iin asln renen hekimlerin az hata yapmalarna katkda bulunmutur Uzun sren meslek hayatnda iki telif, biri tercme Trke eseri vardr. En nemlisi iki cilt Kitabl Cerrahiyetil Haniye-1465, el yazmas olup, en tannm ve hakknda en ok aratrma yaplm eseridir. Bu eser resimli olup konularn minyatrlerle anlatm ve Osmanl mparatorluu dneminde bilinen, kendi deneyimlerini ve uygulamalarn da ekleyerek cerrahi alannda en kapsaml ilk Trk ve Trke Cerrahi Kitabdr. Eseri 412 sayfa olup, 12si siyah ve 18i renkli resimler vardr. eriinde eitli hastalklarn dalama yolu ile tedavi edilebileceini belirtmekte, eitli ameliyatlarla ilgili bilgiler verilerek, krk-kklarla ilgili geni blmler iermektedir. Koterizasyon resimlerinin oklukta olduu kitapta hemoroid, anal atrezi, deri lezyonlar, adenitler, plrezi, idrar yollar talar, ftk, doum, gz hastalklar, tmrler, guvatr, daha pek ok hastalk ve tedavileri gsterilmitir. Ayrca cerrahi ensizyon ve diki hakknda bilgi verilmitir. O bu eserini 1465 tarihinde dnemin hkmdarnn katnda en beenilen eyin ilim olmas nedeni ile Fatih Sultan Mehmete ithaf etmitir.
Resim 27. Gz yaarmasna yaplan dalama, Sabuncuolu, Cerrahiyetl-Haniye. (Osmanllar Devrinde Trk Hekimlii, Dr
Osman evki Uluda)
60
Sabuncuolu erefeddinnin bu eserinin, Endlsl Arap hekimi X. yzyl sonu- XI. yzyln ilk yarsnda bn-i Sina ile ada yaam bir bilim adam olan Ebul-Kasm el- Zehravinin, tbbn her konusunu ieren 30 ciltlik Kitabl Tasrif isimli eserinin son 3 cildi olan Kitabl Cerrahiye ile ilgili ksmnn evirisi olduu iddia edilmitir. El Zehravinin Topkap sarayndaki Kitabl Cerrahiyesinde, cerrahi aletlere, kesilere ve dalama aletlerine ait 215 adet resim vardr. El Zehravi koter kullanmnn yarar ve zararlarn, kan damarlarn nabazan olanlar ve olmayanlar olarak ikiye ayrm, ilk kez kanama kontrol iin pens ve balama iin katgt kullanmtr. Serefeddin Sabuncuoluun sz konusu bu eserden byk oranda yararland fakat tam olarak tercme ettii sylenemez. Eserinde yer yer kendi gzlem ve almalarn mevcut bilgilerle kaynatrmtr. Zehravinin eserinde, yaplan ameliyatlar ve bu ameliyatlarda kullanlm aletlere de yer verilmitir. Sabuncuoluun kitabnda ise aletlerle birlikte aletlerin yannda ameliyatn nasl yapldn gsteren resimler mevcuttur. Bu resimlerde hasta ve doktorun durular ile aletlerin nasl kullanld da gsterilmektedir.
Resim 28. Kemik cerrahisi aletleri, Resmeden lter Uzel. (Dna ve Trk Tp Tarihi, Resim 167)
Resim 29. 16. yyda hastanakliye arabas. (Dna

ve Trk Tp Tarihi, Resim 166)
61
Resim 30. Hekim ve mauyenehanesi, Sheyl nver. (Dna ve Trk Tp Tarihi, Resim 169)
Resim 31. Omuz k tedavisi iin uygulanan yntem, Cerrahiyyetl Haniyye. (Dna ve Trk Tp Tarihi, Resim 183)
62
ki eser ierik olarak karlatrldnda, baz farkl noktalar belirlemek mmkndr. rnein dalama ksm, her iki eserde de karlatrldnda, benzer aklamalar bulunduu grlr, ancak erefeddin Sabuncuolunda farkl olarak kulun tedavisinde de dalama yapabilecei ve nasl uygulanmas gerektii konusunda aklamalar vardr. Gerek Zehravideki gerekse Sabuncuolundaki dalama noktalar gnmzde incelendiinde, akapunktur noktalar ile bir paralelizm gsterdii belirlenmektedir Giri blmnde, dnemin cerrahlarnn, bu yazdklarn grmediklerini ve iitmediklerini, eski kitaplarn hkmlerine gre ve yerlemi sabit fikirlerinden dolay hata yaptklarn belirtmekte, Trke yazd bu kitab okuduklarnda da ne kadar glkleri varsa zebileceklerini belirtmektedir. kisi yazarnn elinden km nsha eser XV. yzylda Anadolu da cerrahln seviyesini gstermesi yannda eski Anadolu Trkesinin gramer ve fonetii bakmndan da nemli bir kaynaktr. Eserinin ieriinde 136 cerrahi giriim ve 163 cerrahi aletin resimleri de vardr. Tp tarihi kadar sanat tarihi bakmndan da nemlidir. Kitabn orijinali halen Paris Milli Ktphanesinde bulunmakta ve Le Premier Manuscrep Chirrgical Turc ad ile Franszcaya evrilmitir. (Kahya 2008) erefeddin Sabuncuolu 1470 ylnda 85 yanda Amasyada vefat etmitir. Darifada ki stn almalar ve yazd eserlerle hayranlk uyandran bilim adam olarak hala gnmzde de yaamaktadr. brahim Bin Abdullah (1500): Saray cerrahlarndandr. XVI. yzyln ilk yarsnda Alaim-i Cerrahin isimli eserinin balca konular taze yaralar, ateli silah yaralanmalar krk-kklar, urlar, kanserler, dolama, ftk abse gibi konular ieren blmler vardr. Trk Tbbnda ateli silah yaralar ve frengiden ilk bahseden eser zelliini tar. Ahi elebi (1500): Babas Tebrizli bir hekim olduu iin iyi yetimi olup ksa srede stanbulda n yapmtr. Fatih Darifasnda almtr. Farsa ve Trke tp kitaplarnda daha ok bbrek ve mesane talar, oluumlar, belirtileri ve tedavi yollarndan bahseder. Nidai (1570): Kudsl bir aileden olup tasaffufla uram olup ileri yalarda hekimlik renerek, Konyada ehzade II.Selimin hekimliini yklenmitir. Menafi^n-Nas isimli eseri ok nl olup II Selime ithaf etmitir. Yazar kekimin bulunmad ortamlarda halka faydal olmak amac ile ok sade bir Trke ile
63
yazmtr. Tbb genel bilgilerle donatlmtr. Nidainin ayrca 1567 de yazlm 700 beyitlik manzum bir tp kitab daha vardr. Emin elebi: XVII. yzyln tannm hekimlerindendir. Kahireye giderek tp bilgisini ilerletmi, IV. Muratn yakn dostu olup, hekim balk yapmtr. Enmzect-Tp yazd en nemli tp kitabdr. eriinde genel salk bilgileri ile anatominin nemine deinir, hastalklar ve tedavileri ile ilalardan sonra hekimlerin zellikle anatomi renmelerini ve sk sk frsat bulduka otopsi yapmalarn nerir Zeynelabidin bin Halil: Fatih darifasnda bahekimlik ve sonra saray hekimlii yapm olup en nemli eseri ifalFu-addr. Salih bin Nasrullah: XVII. asr iinde yetimi hekimlerin en tannmdr. Bat tbbn, Osmanl tbbna tantan ilk hekimlerdendir. Rnesans hekimlerinden Paracelsus un baz kitaplarn evirmi ve nemine deinmitir. Hayatizade Mustafa Feyzi: XVII. yzyl tannm hekimlerinden olup, be kitaptan oluan eserlerinden biri olan Risalem llet-i Merakiye isimli eserinde hastalk, mezenteriel damar ve lenfatiklerinde meydana gelen hastalklardan, belirtilerden, yaylmasndan, nlemler ve tedavisinden bahseder ki o dnem iin bu konulardan sz etmek olduka nemlidir. aban ifai: XVII.yzyl ortalarnda yaam, Sleymaniye Tp Medresesinde alm zellikle doum ve ocuk hastalklar zerine kitaplar vardr. Osmanl dneminde 16. y.y dan sonra gelimeye balayan tp iinde cerrahi konularndan bahseden kitaplara verilen genel isim cerrahname olup bu konuda yazlan birok eser bulunmaktadr. Cerrah Mesudun Hlasa-i Tbb adl eseri bir cerrahi kitabdr ve ilkler arasndadr. Bu eserin eviri olduu biliniyor. Daha sonralar birok yazar tarafndan saysz cerrahnamaeler yazlmtr. En nemlisi yukarda bahsedildii gibi Amasya darifasnda hekimlik yapan, birok renci yetitiren Sabuncuolu erefeddinin Cerrahiyyetl Haniye adl Trke en kapsaml cerrahi kitabdr. Bazlarn verdiimiz bu yaynlarda o dnemler iin geerli olan cerrahinin baz konular hakknda bilgiler verilmektedir. Bunlarn balcalar cerrahi eserlerin hepsinde kansere nemli bir yer ayrlmtr. Apse ve apsenin almas, tm vcuttaki krk ve kklara nemli bir yer verilmektedir, koterizasyon teknii, kk urlar ve karlma teknikleri, mesane iltihaplar, talar ve tedavisi gibi
64
nemli konular yer almaktadr. Ayn zamanda bu blmlerde baz cerrahi aletler tantlmaktadr. XVII. yzyl yarsndan balayarak Osmanl devletinde her konuda gerileme balam bilimsel konularda da ayn durum ortaya kmt. Avrupada Rnesansn etkisi ile bilimde bu arada tp konusunda da ilerlemeler olmu, sratle gelimeler gstermitir. XVIII .yzyldan balayarak bu durum fark edilerek yeni geliimler zerinde tercme ve tbbi eserler yazlmaya balamtr. Salih bin Nasrullahn Paracelsusun eserinin tercmesinden sonra birok eser Osmanl tbbna kazandrlmtr. Bunlardan balcalar: mer ifahi rendii Latince sayesinde bat tbbn izlemi, Paracelsusun tbb kimya ve farmakolojiye ait kitabn tercme etmitir. Ali Mni: XVIII asrda deiik konularda dokuz tbbi eser yazmtr. Bunlar arasnda Cerrahname en nemlisidir. anizade Mehmed Ataullah XVIII asrn ortalarnda ok derin tp bilgileri nedeni ile 5 tp kitab yazmtr. Hamse-i anizade olarak adlandrlan bu eserinde Anatomi, fizyoloji, i hastalklar, cerrahi, farmakoloji isimlerini tar. Bu eserleri tp eitiminde uzun yllar tp kitaplar olarak kullanlmtr. Abbas Vesim: XVIII asrda dou ve bat kaynaklarn kullanarak yazd 2 ciltlik Dsturl Vesim isimli eserde tbb, eitimde fizik, mekanik ve deneysel kimya bilgisinin nemine deinmi, eski geleneklerin yklarak batl anlaya geisin ncs olmutur. (Kahya 2008) Osmanl Devleti Dneminde Cerrahi Cerrahi, terim olarak Arapa bir kelime olan yara yaralanma anlamna gelen Cerh szcnden trer. Btn dnyada olduu gibi, slam dnyasnda ve sonu olarak yurdumuzda da cerrahi ve onun dayana olan temel bilim dal anatomi tptan ok sonra gelimitir. nk btn dinlerde olduu gibi slam dininde de insan bedeni kutsal bilinir, lmden sonra bile ona dokunulmazd. Bu nedenle btn dnyada olduu gibi diseksiyonlar yani anatomik almalar ve otopsiler yaplamazd. Yurdumuzda cerrahlk 19. yy kadar hekimlikten ayr olarak gelimitir. Uzun yllar tp gibi, cerrahlar da, bir baka cerrahn yannda usta-rak ilikisi eklinde yetiirlerdi. Asker veya sivil olsun serbest olarak alan cerrahlar (berber cerrahlar), genelde bir hekimin kontrolnde alrd. Yalnz bana alanlar
65
da bulunmaktayd. Cerrahlk meslei ok zaman babadan oula geerdi. Fatih darifasnda cerrah says dnem dnem deierek saylar artmtr.16. yzyln sonunda cerrah ve kehhallerin (gz hekimi), saraydaki says 113e ulat. Bunlar daha ok cerrah ailelerinden, becerileri dikkate alnarak saraya kabul edilenler olurdu. Eskiden, birok yerde olduu gibi Osmanlda da cerrahi ilemler hekimler tarafndan deil cerrahlar tarafndan yerine getirilirdi. Bu kiiler ehl-i hiref tekilat ierisinde ou zaman berber esnaf ile birlikte bir snf oluturarak, eitimlerinde raklktan, kalfalk ve ustala ykselirlerdi. 18. yzyln sonlarna doru cerrahlk Avrupada tp eitiminin iine alnmtr.1805 de kurulan Tersane Tbbiyesinin 5 Ocak 1807 tarihli nizamnamesinde cerrahlk eitiminin, tp eitimi ile beraber olmasnn gereklilii ak biimde yer almtr.(Aydn 2006 -201 202) Osmanl mparatorluunda genellikle, slam dnyasnda grld gibi cerrahi konusunda eserlere az rastlanr. Az da olsa cerrahi ile ilgili baz monografik eserler vardr. Bunlardan en nemlisi 18inci yzylda yaam olan Bursal Ali Mngiye aittir. Ali Mngi, Cerrahname adl eserinde bir doktor felsefeye nem vermeli, hem cerrah, hem hekim olmaldr. Bu grlerini Paracelsusun etkisi altnda yazd gzlenmektedir. Bu etki altnda Cerrahname tipik bir cerrahi kitab deildir ama Cerrahnamenin ilk ksmnda vcuttaki ilikler ve bunlarn nedenleri zerinde de durmutur. zellikle damarlardan oluanlara geni bir ekilde yer vermitir. lk defa, 17. yzylda Aselli lenf terimini kullanm, lenf damarlarna renginden dolay st damarlar adn vermitir. Ali Mngi eserinde, sz konusu iliklerde lenflerinde ad gemekte olup konu hakknda bilgisi olduu grlmektedir. Cerrahinin geliebilmesi iin sadece yzeysel anatomi bilgisi yeterli olmayp, fizyoloji, kimya, teknik konular ar ve eczaclk bilgilerinin de katks gerekir. nsanln her evresinde cerrahi, tp dallar arasnda ok ama ok ge gelimitir. Fakat ok basit ilkel yntemlerle bile olsa cerrahi uygulamalar, en bata gereksinim duyulan bir daldr. Gnlk yaamda en ok karlalan yaralanmalar, krk kklar, basit kanamalar, di problemleri tabip, berberler, krk kklar veya bu konular iin ounlukla babadan oula geen eitilmemi kimseler tarafndan yaplmtr. (Kahya 2008)
66
1.4. BATIYA YNEL

1806da III.Selim zamannda (1789-1807) hekimba Mustafa Behet Efendi, tersanede bir hastane almasn ve burada hekim ve cerrahlarn yetitirilmesini tavsiye etmi fakat tutucu kuvvetler buna kar kmlar ve Kabak isyan ile III.Selim drlp ldrlmtr. Osmanl ordusunda barta, devaml hekim kadrosu yoksa da cerrah kadrolar devaml idi. Bunlar savata yaralananlara nemli katklarda bulunurlard. Bu durum 1826da yenieriliin kaldrlmasna kadar devam etmitir. Bu tarihten sonra II.Mahmut (1808-1839) 1826 da yenieri ocan kaldrp batllama ynnde deiime ynelmi, yeni bir ordu yannda en mhim eserlerinden birisi modern Trk Tp Mektebini kurmu olmasdr. Hekim ve cerrah gereksimi erevesinde, 14 Mart 1827 ylnda ehzadebanda tulumbac konanda Mustafa Behet Efendi tarafndan Cerrahhane-i Amire ve Tbhane-i Amire (Mektebi Tbbiyeyi Askeriye) kurulmutur. Eitime balayan tp okulunda da, tp ve cerrahlk eitiminin bir arada olmas planlanmtr. Yeni kurulan bu okulda ordunun acilen cerrah ihtiyac iin cerrahlk eitimi ayr ve ksa sreli bir eitim olarak uygulanmaya balamtr. Yeni alan bu cerrahlk okuluna stanbulda isim yapm cerrahlardan 20 tanesi seilip eitime alnmlardr. 1836 ylnda ise cerrahlk eitimi ile tp eitimi birletirilmitir. Bu tp okulunda kk cerrahlk eitimi de verilmektedir. Buradan yetien cerrahlarn, byk cerrahi ameliyatlarn yaplamayaca konusu 1861 ylnda yaynlanan Belediye Nizamnamesinde yer almtr. Cerrahi ihtisas iin ilk olarak 1872 de hekim yurt dna gnderilmitir. (Aydn 2006) lkemizde 14 Mart tp bayram ilk tp okulunun kuruluu olarak kabul edilen 14 Mart 1827 tarihi balang olarak kutlanmaktadr. lk kez stanbulun igal altnda olduu 1919 ylnn 14 Martnda igal kuvvetlerine reaksiyon olarak kutland yazlmaktadr. Bu kutlamaya Dr. Fevzi Paa, Dr. Besim Paa, Dr.Akil Muhtar ve dierleri ile birlikte igal ordusu bahekimi de katlmtr. 1929a kadar ayn tarihte kutlanm olup Dr. evki Uludan nerisi zerine tp bayram bir sre Bursa Beyazd darifasnn hizmete balama tarihi olan 12 Mays 1400 tarihi balang olarak alnmsa da 1937 tarihinden itibaren tekrar 14 Mart tarihine dnlmtr. (Aydn 2006)
B AT I YA Y N E L
67
Padiah II.Mahmutun, o gnlerin havasn, konuya yaklamn, inancn yanstmas bakmndan 14 Mart 1827 de Tbbiyenin alndaki fermannn bilinmesi nemlidir. ocuklar, bu yce binalar tp okulu olmak zere hazrlatarak adna Mekteb-i Tbbiye-i Aliyei ahane dedim. Burada, insan salna hizmet gibi aziz bir i grleceinden bu okulu btn teki okullardan stn tuttum. Burada tp ilmini Franszca olarak tahsil edeceksiniz. imdi iinizde hakl bir sual doduunu hissediyorum. Bizim dilimizde ve bizim kitaplarmzda tp ilmi yok mudur ki, yabanc bir dilde tp renelim? Ben de bunu tasdik etmekle beraber, cevap olarak derim ki: imdilik zorluklar ve mahzurlar vardr. Amma bunlarn yaknda giderilmesini mit ve temenni ederim. Geri tp ilmine dair bizde pek ok kitap vardr. Hatta Avrupallar bile tababeti bu kitaplar tercme ederek renmilerdir. Amma, bu kitaplar Arapa yazlmtr. Bir zamandan beri slam bilginleri bunlar okumaya ve okutmaya itina etmemiler ve fenni terimleri bilen adamlar azalm olduu iin bunlarn mtalaasyla urap tp ilmini asl lisanmz olan Trkeye nakletmek, birok tekellfler ihtiyarna hem de uzun zamanlara muhtatr. Avrupallar ise ok zengin Arap kitaplarndan kendilerine nakledip 100 seneden ziyadedir bu ilimlerinde ilerlemi olduklarndan tp tahsilini kolaylatrmlar ve kendileri de bir eyler bularak kitaplarna ilave eylemilerdir. imdi onlara nispetle Arapa tp kitaplar baz mertebe eksik grnr. Bu noktann ikmalini gze alsak bile ilk anda Trkeye evrilmesi kabul olmayp en az on sene Arapa renmeye ve sonra en be-alt sene tp tahsili ile uramaya baldr. Bizim ise gerek askerlerimiz, gerek yurdumuz iin hazik doktorlar yetitirmeye ihtiyacmz vardr. te yandan tp kitaplarn kmilen dilimize evirip Trke retmeye gayret etmeliyiz. Sizlere Franszca okutmaktan muradm, Fransz dili tahsil ettirmek deildir. Ancak tp ilmini retip, bu ilmi yava yava dilimize almaktr ve yurdumun her tarafnda Trke olarak yaymaktr. (Yannda duran Profesr Bernarda iaret ederek) bu adam sizin iin bilhassa getirttim. ok kabiliyetli bir adamdr. Avrupann birinci derece hekimlerindendir. te bu adamdan ve teki hocalardan tp ilmini tahsile aln ve tedricen tbbn dilimizde
68
yerlemesine gayret edin. nk yabanc memleketlerden ne neydii belirsiz adamlarn hekim diye gelip uraya buraya sokulmasndan honut deilim. nallah siz tahsilinizi tamamlayp diplomanz aldktan sonra byk rtbelere nail olacaksnz. Mektepte bulunduunuz mddete de btn ihtiyalarnz salanacaktr. (A.Cevdet Paa, 2008) Bu yeni yaplanma ile HekimlikCerrahlk snflandrlmasna geilmitir. Bylece ameliyat yapan diplomal hekimler snf balam oluyor. Ameliyat- cerrahiye derslerini Franszca olarak retmek iin Cerrahhanenin bana Costantin Karatodori, Sarandi ismindeki iki doktor, ilk defa olmak zere stanbulda cerrahlk yapmlardr. Her naslsa, bu mekteplerde diploma alanlardan Trk Cerrah yetimedi, daha dorusu yetitirilmedi. Yurdumuzda cerrahlk senelerce ecnebi, levanten ve sair anasrn elinde kald. Cerrahhanede eitim 4 yl ve Trke, tp hanede ise 6 yl ve Franszca idi. Bu arada Sleymaniye Tp Medresesi kaldrlm, bir sre sonra Sleymaniye Darifas staj iin tphaneye balanmtr. (Onat 1991) Zaman iinde XVIII. yzyldan sonra cerrahlk tp eitiminin bir dal olmutur. zellikle 1827 de alan tp okulu bu konuda bir devrim yapm, cerrahiyi bir dal olarak programna alm, pratik eitimlerini de hastanelerde yaptrarak en bata askeri gereksinim olan cerrahlarn yetimelerini salanmak istenmitir. Abdlmecid zamannda, 1838 de cerrahhane ve tphane birletirildi. Mektebi Tbbiyeyi-Adliyeyi- ahane adn ald. 1843 de Abdlmecidin (1839-1861) huzurunda yaplan imtihanlardan sonra baarl olanlara doktor unvan verilmeye baland. Deiik zamanlarda bu okula Charles Bernard ve Spitzer gibi yabanc hocalar getirildi. Bu gayretlere ramen Mektebi Tbbiyei Askeriyenin kuruluundan beri geen 40 yl zarfnda hibir Trk cerrah yetimedii hatta 1870lere kadar Osmanl lkesinde diplomal bir doktorun cerrahlk yaptn bilenler yoktur. Cerrah yetiememesi zerine, o zamanki hkmet, 1875 de askeri tbbiyeden kan gen doktorlar arasnda imtihan alarak Naim Efendi Viyanaya, Cemil Ziya Bey (Cemil Topuzlu), Hayrettin ve Osman Efendiler Parise gnderildi. Bunlar memlekete dndkleri 1877de Osmanl-Rus harbi balamt. Bu gen cerrahlar harp sahasna gnderildiler. Dnlerinde askeri tbbiyede cerrahi muallimliine tayin edildiler. Bu dnemde ilk defa memleketimizde cerrahlk yapan Trklerden Mekteb-i Tbbyey-i Askeriyede cerrahi derslerini vermi ok deerli bir hoca olmalarna
B AT I YA Y N E L
69
ramen ameliyathane olmad iin ameliyat yapamamlardr. Naim Paa daha sonra Op. Dr. Cemil Topuzlunun da hocas olmutur. (Topuzlu 2002)
Resim 32. Haydarpaada Askeri Tbbiye Mektebinin al. (Osmanllar Devrinde Trk Hekimlii, Dr Osman evki Uluda)
Resim 33. Haydarpaada Askeri Tbbiye Mektebi. (Osmanllar Devrinde Trk Hekimlii, Dr Osman evki Uluda)
70
Besim mer Paa (1863-1940) 19. yy sonuna doru doktor olarak Fransada ihtisasn yaparak Askeri Tp kulunda obstetrik alannda ders vermek zere hoca olarak alm ve Trkiyede 1892 ilk kadn doum kliniini aarak, kliniin direktrln yapmtr. 1909da Haydarpaa Tp Fakltesi kurulduunda ayn okulun jinekoloji ve obstetrik derslerini vermitir. Cemil Topuzlu (1866-1958) bu hekimlerden biridir. Tp eitimini 1886 ylnda tamamlamtr.
Resim 34. C. Topuzlu Tp Fakltesi diplomas (1886).
Resim 35. Paris dn stanbuldaki ilk yllarnda C. Topuzlu.
Bir yl Stlcede ki Askeri Hastanesi d hastalklar servisinde altktan sonra cerrahi ihtisasn yapmak zere Fransaya gnderilmi, yl altktan sonra 1890 ylnda yurda dnmtr. Bu dnemde cerrahi ile ilgili hastalklarla uraanlara cerrah ismi veriliyordu. Cerrahlk makbul bir meslek srasna henz girmemiti. Dr.Cemil Topuzlu Beyazttaki Harbiye Nezaretinde Askeri Shhye Reisinin makamnda, cerrah kelimesinden farkllk olmas iin ilk defa lkemizde kendisine Operatr unvan onay ile verilmi ve Haydarpaa Hastanesinde cerrah olarak greve balamtr. Bu hastanede muhtelif enstitlerin kuruculuunu ve idareciliini yapmtr. Ayn dnemde Zeynep Kamil hastanesini yeniden
B AT I YA Y N E L
71
organize etmi ve oray sadece ocuklara ait bir hastane haline getirmitir. Bu hastanede Osmanl mparatorluunda kurulan ilk zel hastanedir. Birok ocuk hastanelerinin kurulmasn da desteklemi ve sonuta ili Eftal hastanesi kurulmutur. Kendisi ayn zamanda, sarayda II. Abdlhamitin zel doktoru olarak da grevlendirilmitir. O dnemdeki sivil tp okulu ile askeri tp okulunun birletirilmesini salayarak tek tip tp eitimi olmas konusunda byk aba harcamtr. Bylece bu yeni eitim kurumuna tp fakltesi ad verilmitir ve Cemil Topuzlu orann ilk dekan olarak atanmtr. Cemil Topuzlu 1908de ayn zamanda eczaclk ve diilik okullarnn da kurulmasna da nderlik etmitir.
Resim 36. Haydarpaa Numune Hastanesindeki Cemil Paa amart ameliyathanesinde bir ameliyat ncesi.
Resim 37. Tp fakltesinde terih dersi. (Osmanllar Devrinde Trk Hekimlii, Dr Osman evki Uluda, Sayfa 181)
72
1990l yllarn cerrahi hastalklarda bilgi, alt yap ve uygulamalardaki ackl durumu bilmemiz nerelerden geldiimizi Prof. Dr. Cemil Topuzlunun 80 Yllk Hatralarm kitabndan ok somut birka rnek aktararak sunuyoruz. lk altm Stlcede ki Askeri Hastanesinde, d hastalklar servisindeki kouuma, sa kasnda pek ok cerahat toplam, arlar, ate iinde kvranp yanan bir nefer yatrdlar. Askeri hastaneler usulnce bu nefere ameliyat yapacam Sertabib beye syledim. Yerinden kalkt, kouuma geldi, hastay grnce, zinhar el vurmamaklm ve acilen bir konsltasyon yaplmak zere Serasker Kapsndaki Askeri Sihhiye Dairesine haber gndermek mecburiyetimde olduumu syledi. Hemen, orada hazr bulunan kapuhadarna (kk rtbeli asker postalar) bir tezkere vererek Shhiye Dairesine gnderdi. Bekledik, gelen olmad. Hastann tehlikede bulunmasndan dolay Hsameddin Beyi tekrar sktrdm, diye hastaya bak vurmama msaade etmedi. Arabasna binerek Serasker Kapsna gitti, Shhiye Dairesinden, o zamann en muktedir cerrah(!) olan Makridi Paay yanna alarak birka saat sonra hastaneye dnd. Bahekim de dhil olduu halde btn doktor arkadalarmzla konsltasyon yaptk. Ben derhal ameliyat yaplmasn teklif edince, Makridi Paa: Olum, sen ok gensin, bu gibi mhim ilerde acele etme. Grdnz apse yava yava kendiliinden delinir, alr, bu suretlede hasta da ameliyatsz kurtulur. Pek ala biliyorsun ki, imdiki ameliyat nahiyesi ok naziktir. Apseyi aarken, iryan fahziyi(Kasktaki byk krmz kan damar) kesersin, hastada o esnada hemen lebilir. Yaplacak tedbir byke bir keten tohumu lapasndan ibarettir. Dedi ve ertesi gn tekrar geleceini syleyerek gitti. ki gn sonra yeniden geldi, bu defa syledii gibi, apse kendiliinden alm ve cerahat de bol bol akm ise de septi semiden biare asker lp gitmiti. (C. Ttopuzlu) Haydarpaa Numune Hastanesinde Op. Dr. olarak alrken bandan geen, kendi deyimi ile iki heyecanl vakay anlatyor. O dnemde zel hastane yok. Baz hastalarda mevcut hastanelere yatmak istemiyor. 1. Vaka, Bakrkyde bir kkte acele apandisit ameliyat yapmak icap ediyordu. Hazrlandk, hastay masaya yatrdk, fakat imdiki
B AT I YA Y N E L
73
gibi, elektrik, hatta havagaz bile bulunmadndan, ameliyat masasnn iki banda iki kii petrol lambalar tutuyorlard. Hastann karnn atm srada birden bire bir grlt koptu. Hastann akrabasndan ve lambay tutanlardan bir baygnlk geirerek yere yuvarlanm ve yere den lamba parlam, alevleri etraf sarmt. mrmde bu kadar byk tehlike geirdiimi ve bu derece mklata maruz kaldm bilmiyorum. Bir anda kendimi topladm, yaray kompreslerle kapattm, ev halkna: abuk, yorgan, hal, ilte getirin, alevlerin zerine atnz diye bardm. Bereket versin, dediim derhal yapld, alevler sndrld. Aniden aldm bu tedbir sayesinde uyumakta olan hastay muhakkak bir lmden ve kk yanmaktan kurtardm. Bu vakay her hatrlaymda o gnk heyecan hissediyor ve bir trl unutamyorum. 2. Vaka, ehzadebanda, bir evde bir Arnavuta ameliyat yapyordum. (O devirde hususi hastaneler bulunmadndan, ameliyat hastalarn evlerinde veya otel, han kelerinde yapyordum). Besim mer Paa, hastaya kloroform veriyor. Sleyman Numan Paa da bana yardm ediyordu. Oda iinde yalnz hastann yakn akrabasndan ve padiahn silahorlarndan bir Arnavut duruyordu. Ameliyat bitmek zereyken bir anda hastann teneffs ve nabz durdu. Besim mer Paa, Franszca olarak, aman hastay kaybettik, deyince, meer Franszca anlayan silahor, Besim mer Paann syledii fena haberi bararak etrafa yayd ve kendini kapdan dar att. Bir anda hastann btn akraba ve taallukat kapnn nne topland: Hastamzn klna zarar gelirse, alimallah hi birinizi sa brakmayz diye bartlar. Biz bu srada hastaya suni teneffs yapmakla urayorduk. Skca kapy kapattk, masa ve iskemleleri kapnn arkasna ydk. Hastann lmediini ve zinhar ieri girip bizi artmamalarn, aksi takdirde ie devam edemeyeceimizi syledik. Bu vaziyette, kan ter iinde tam yirmi dakika uratk, hastay muhakkak bir lmden kurtardk. Biz de onunla beraber tekrar hayata kavumu olduk. Bu esnada iimizden en korka, en telals Sleyman Numan Paa idi. Hasta aldktan yarm saat sonra bile aya zangr zangr
74
titriyordu. Arkadalarm derhal yarann sadece kapatlmasn istiyorlard. Ameliyatn yarm braklmasnn muvafk olmayacan ileri srerek ameliyata devam ettim. Hasta alp ailesiyle konumaya balaynca, biraz evvel bizi lmle tehdit edenler elimizi, yzmz pmeye baladlar, bizde sevinle oradan ayrldk. te bu vakadan sonra ev, otel, hanlarda ameliyat yapmayarak hususi bir hastane amaya karar verdim. (C. Topzlu) Op. Dr. C Topuzlu Bu almalarnn yannda 1912de stanbul ehremini (belediye bakan) olarak grev almtr. Reform niteliinde byk hizmetler yaptktan sonra damat Ferit Paa ile aralarnda sorunlar kmas zerine grevi brakarak Fransaya gitmi ve ancak kurtulu sava sonras 1924te yurda dnerek sadece cerrahlk yapmtr. Op. Dr. Cemil Topuzlu zellikle anatomi bilgisinin nemi zerinde durarak meslektalarna rnek olmu ve bu konunun nemini devaml vurgulamtr. yi bir idareci olduu kadar, iyi bir bilim adam da olan Op. Dr. Cemil Topuzlu Paa, septisemi, asepsi ve antisepsi konusu zerinde de Trk tbbna nemli katklarda bulunmutur Siterilizasyon konusunda meslektalarna devaml uyarlarda bulunarak bilgilendirmi, baz prensiplerin yerlemesini ve yurtta yaygnlaarak uygulanmasn salamtr. Kendisinin 1896da yaynlanan Seririyat- Cerrahiye isimli bir eseri vardr. 80 Yllk Hatralarm (1951) eseri de gnmzde okunmaktadr. (Kahya ve Erdemir 2000) 1990l yllarda devlete bal olan hastaneler dnda, zellikle stanbulda yabanc lke hastanelerinin ve serbest alan Ermeni, Rum, Yahudi hekimlerinin de cerrahinin gelimesindeki katklar bilinmektedir.1890l yllarda cerrahinin gelimesinde, mekteb-i tbbiyede Dr. Cemil Paa, Glhanede Dr. Rieder Paa nderlik yapmlardr.
Resim 38. Prof. Dr. Robert Rieder (Dnya ve Trk Tp Tarihi, Sayfa 217,
Renklendiren A Ata)
B AT I YA Y N E L
75
Resim 39. Glhane Ameliyathanesi, 1901, R Osman. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, Sayfa 220)
Resim 40. 20. yy balarnda Glhane ve arkada Ayasofya (Dnya ve Trk Tp Tarihi, Sayfa 219)
76
Resim 41. Glhanenin ilk binalar, 1898, R. Osman. Renklendiren A Ata. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, Sayfa 216)
Resim 42. Glhanede hoca, asistan ve hemireler, 17.05.1907. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, Sayfa 197)
B AT I YA Y N E L
77
Cemil Topuzlu, son snf rencisi iken cerrahi koularnda tahta sapl aletler kullanlr, yaralar snger ile silinir, zerine iodoforme tozu veya merhemi srlerek tiftik ve zamkl pamuk konulduunu anlarnda belirtmektedir. Sklkla dikilen yaralar diki tutmaz, cerahatlanrd ve hatta karn amaya cesaret edilemezdi. Ameliyathane yoktu. Hocas olan Aristidi Efendi hamamda gbek ta zerinde ameliyat yapard. Ameliyat olanlarn %80i infeksion veya pnmoniden lyordu. (Topuzlu 2002) Cerrahinin gelimesine engel olan infeksion ve arnn yenilmesi 1990l yllardan sonra mmkn olabilmitir. Bu konuda Fransada Louis Pasteur (1865), Almanyada Robert Koch, ngilterede Lister (1867), infeksion ajanlar ile ilgili bulular ile cerrahide yeni bir a balatm oluyorlard. Kanama ve okla mcadele ise 20nci yzyln ilk yarlarnda mmkn olabilmitir. lkemizde ise Op. Dr. Cemil Topuzlu 1890 da Pariste Pean ve Guyon yannda alarak stanbula dnnde ilk defa hastanesinde yara tedavisinde Lister usulu antiseptik yntemle aletlere % 5lik asit fenik solsyonu kullanyor. Prof. Dr. Orhan Buminnin anlarndaki, Op. Dr. Cemil Topuzlunun Trk Cerrahi tarihinde ilkler olarak anlan iki konusunu burada belirtmek istiyorum. Meme kanseri iin ameliyat ettii bir kadnda koltuk altn temizlerken A.Axillaris yaralanyor. Kesilmi olan arter karlkl stre ediliyor. Ayn durum bir baka hastada da oluyor. Bu vakalar ve yapt teknik yntemi 1897 de Moskova cerrahi kongresinde tebli ediyor. Amerikada Alexis Carel ayn teknii 5 yl sonra 1902de yaynlyor. Hemoroid iin ameliyat ettii baka bir hastada anestezi iin kloroform verirken syncope oluyor, solunum ve kalp durmas zerine yapt yapay solunum yararl olmaynca gs aarak ak kalp masaj yaparak kalbi altryor. Bu vakalarn da Almanyada yaymlyor. (Bumin 2007) Osmanl Devletinin k yllar esnasnda Anadolu topraklar zerinde 12 milyon insanmz yayordu. I. Cihan Harbi, ankkale ve stiklal savalar gibi 10 yl sren savalardan sonra byk insan kaybnn yannda, 250.000 ortopedik zrl sakat, 250.000 frengili, 250.000 trahomlu, 1.000.000 civarnda veremli vard. Milli Mcadeleye katlan askerlerin % 40 stmal idi. Bu dnemde hastalklarda lm oranlar % 15 ok yksek olup, bu hastalklar baz kyleri bile tarihten silmitir.
78
1.5. CUMHURYET DNEM

stiklal Sava sonunda, Cumhuriyetin ilk yllarnda, salk kadrosu ve alt yap yetersizdi. Bu tarihlerde halk yoksul ile orta halli aras ailelerdi. Devletin kck bir btesi vard. Buna ramen cumhuriyetin ilk onbe yl inanlmas zor, ok nemli baarlarla doludur. Salk alannda sadece stma ile sava olaan st bir baardr. Frengi, trahom ve verem gibi yaygn hastalklar durdurulmutur. Ekonomi ise tam bir felti. Bu durumda salk hizmetleri alannda iler acs bir manzara ortaya kmaktadr. Memlekette 2.000 yatak kapasiteli hastaneler, 1.000 kadar hekim ve birka yz yardmc salk personeli vard. (ehsuvarolu) www.sosyal siyaset.Not/ tarihi geliim (Ali Seyyarn makalesi) Cumhuriyet Dneminde Baz Yllara Gre Hastane ve Yatak Says:
Yllar 1923 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 1997 Hastane 86 182 198 301 566 746 830 880 1.120 Yatak Says 6.400 11.400 14.400 18.800 45.800 71.900 99.100 138.000 160.900 Yatan Hasta (bin) 26.7 58.3 176.8 322.7 931 1552 1905 3186 4407 Poliklinik (bin) 54.8 249.4 1.161 1.892 6.688 15.177 25.648 55.550 88.603
Cumhuriyet Dneminde Salk Hizmetleri (www. medimagazin. com.tr)
Deiik kaynaklarn verilerine gre 2004 ylna ait 685 kamu, 490 zel olmak zere 1175 yatakl ve 6700 yataksz salk kuruluu vardr. Yatak dalm 95.000 adet Salk Bakanl, 32.500 adet S.S.K, 27.500 adet niversite, 17.500 zel ve dier olmak zere toplam 172.500dir
C U M H U R Y E T D N E M
79
Cumhuriyet Dneminde Hekim, Di Hekimi, Eczac, Hemire, Ebe ve Salk Memuru

Di Hekimi 900 1400 3200 7000 10000 13500 Salk Memuru 560 1300 1500 4000 3800 9000 11000 21500 30800
Yllar 1923 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 1997
Hekim 550 1200 1500 3000 9800 14000 27000 50600 78200
Eczac 60 1000 1400 3700 12000 14000 18000
Hemire 200 400 700 2400 9000 27000 44900 56200
Ebe 136 400 600 1300 3100 11500 15000 30400 35600
Cumhuriyet Dneminde Salk Dzeyi (edergi.sdu.edutr/index.php/sdutfd/article)
niversite Reformu Darulfn nemli reformdan geti. Byk bir medrese iken 1900 ylnda laik bir niversiteye dnt. 1915te ikinci bir reformda Osmanl hkmeti eitli akademik disiplinleri gelitirmek zere Alman akademisyenleri davet etti. Davet edilenler arasnda Fritz Arndt ve iki Alman kimyac vard. Bu l Trkiyede ilk kimya blmnn kurulmasna yardm ettiler. Mfredat, geerli olan Alman modeline dayanyor. Fakat gel gelelim Darulfnun Bir Osmanl niversitesi olduu iin, dier alanlardaki mfredatn birou slam ynelimli olarak kald. Darulfnun nc reformu ise, 33 yllk mr olan stanbul Darulfnunu baarl bir yaamdan sonra 1933 ylnda stanbul niversitesi Reformuyla tarihe karmtr. (Reisman 2011) Kemal Atatrk Trkiyesinin reformlarnn en nemlilerinden biri niversite Reformudur. Bunun balca nedeni stanbuldaki Darlfnun ismini tayan eskimi bir kurumu modern bir niversite haline getirmek ve bu arada reformlara kar ayaklanan medrese zihniyetli hocalardan niversiteyi temizlemek idi. O dnemde lkede byk politik ve toplumsal dalgalanmalar
80
olmaktayd. niversite (Darlfunun) bunun karsnda tarafsz, ilgisiz ve suskun kald. Kendi kabuuna ekildi. Atatrk stanbul niversitesinde tepeden trnaa bir reform yaplmas yolunda 1933te Byk Millet Meclisinin al konumasnda niversitenin donatmna verdiimiz nemi vurgulamak istiyorum, hi kuku yok ki yarm alnm nlemler verimsizdir. Btn tasarlarmzda olduu gibi retim ilerinde ve kurulacak niversitede de kktenci nlemlerle hareket etmekte kesin kararlyz demitir. Yeni kurulan Cumhuriyet her alanda olduu gibi niversite eitim alnnda da amacna uygun, batl anlamda bir niversite yaratmak ve bilim adamlarnn seviyesini ykseltmekti. Bunun iin hkmet 1931 ylnda Cenevrede Pedegoji Profesr Dr. Albert Malch bu konuda bir rapor hazrlamas iin Trkiyeye davet edilir. Dr. Reit Galip2, Cumhuriyetin kurulu yllarndaki deerli ve nemli Maarif Vekillerinden (Vasf nar, Mustafa Necati ve Dr. Reit Galip) biridir. Eitim alannda ok nemli reformlar ynetmitir. Atatrkn isteine uygun modern bir niversitenin almas, yeniden dzenlenmesi onun en nemli eseri olacaktr. Dr. Reit Galip bu amala, hakknda yeterince bilgi edinerek, Prof. Dr. A. Malchi bizzat armt. Prof. Malch uzun sren aratrma ve incelemeden sonra hazrlad Rapport Sur lUniversit DIstanbul geni kapsaml, ana balk altndaki raporunu 1932 yl banda hkmete sundu. Malchnin raporu uygun bulunarak kabul edilir ve byk vgyle karlanr. Kararllk asndan ve ok yararl bulunan bu rapordan sonra hkmet kesin kararn vermiti. O zamana kadar hi bir Avrupal uzmann (Deney, Knhe, Buysa Kemmerer, Kate Woffort) raporu Dr. Malchnin ki kadar uygulama sahasna konulamamt. Malchnin teklifine uyularak Darlfnun lavedilecek, ada bir program ve eitim kadrosu ile yeni bir niversite alacakt. Tp Fakltesi Haydarpaadan stanbula tanacak, ders programlar temelden deitirilerek, Onun ngrd anlamda, rnein
2
Dr. Reit Galip 1893 tarihinde Rodosta domutur.Orta reniminden sonra zmire gelerek liseyi bitirmi, 1917de stanbul Darlfunun Tp Fakltesinden mezun olmutur. Bir sre Anadolunun deiik yerlerinde alm ve ksa bir dnem istiklal mahkemesi yelii yapmitr. Mersinde Atatrkn de bulunduu bir toplantda inkilaplarn savunuculuu konusunda ve Atatrkn kiilii ile ilgili yapt ok kararl ve inanl bir konuma zerine 1925te Aydn milletvekili olmutur. Atatrkn sofrasnda eitim reformlaryla ilgili eletirileri zerine 1932 son baharnda Milli Eitim Bakan olmutur. 79 yldr her sabah ilk okul rencilerini gne balatan Trkm, Doruyum alkanmandn kendisi yazm 23 nisan 1933te uygulamaya koymu ve halen devam etmektedir. Atatrkn idealist Milli Eitim Bakan olan Dr. Reit Galip Cumhriyet dneminde yaanan en nemli reformlarn banda gelen niversite Reformu onun eseridir. Dr. Reit Galip yeri geldiinde Mustafa Kemala dahi ka karak Onun devrimlerini savunmu bir byk devrimci , bir halk adam, bir fikir adamdr. 1934te Moda da geirdii bir kaza sonucu 13 aylk Milli Eitim Bakanl sresi sona ermi ve 41 yanda vefat etmitir.
81
rencilerin yabanc dil eitimi iin zorunlu Yabanc Diller Okulu (YDO) kurulmas ile Trke bilimsel yaynlara nem verilmesi ngrlyordu. Trk Hkmeti adna stanbul niversitesi reformunu ynetecek ve yrtecek bir reform komisyonu kuruldu. Maarif Vekilinin bakanlnda 1niversite reformunda ismi geen Matematik Profesr Kerim Erim (sonradan Yeni niversitenin Fen Fakltesinin 1.Dekan) 2- Bakanlktan, eitimde nemli hizmetleri olan Avni Baman 3- Teknik okullarn kurucusu olarak tannan Rt Uzel ve Mstear Salih Zeki beyler vard. Atatrk Reformlarna gl bir ekilde inanm olan Dr. Reit Galip, niversite Reformunun ba mimardr ve bu konu onun eseridir. Ayn dnemde M.E.B.de grev yapan ve yakn gelecekte milli eitimde ok nemli reformlar gerekletirecek olan Hasan Ali Yceli3 burada anmak gerekir. Zira A..Tp Fakltesi 1945de Hasan Ali Ycel tarafndan almtr. Bu kesin kararllktan sonra Prof. Dr. Malch tekrar Trkiyeye arlarak niversitenin yeni kadrolarnn olumasnda grevlendirilir. Ancak Dr. Malch yeni kuruluun ne profesr, ne de kurucu rektr idi. Trk Hkmetinin danman olarak kalmakla yetindi fakat olduka geni yetkilere sahipti. 1934 ilkbaharnda Dr. Malch svireye geri dnd. Atatrkn Trkiyedeki byk eitim reformu uygulama almalarnn bir paras olan eitim sisteminin modernize edilmesine iin Dr. Malchnin raporunu sunmasndan yaklak bir yl sonra, yksek okullarn da iine alnmasn ngren yasa 31 Mays 1933te niversite Reformuyla ilgili 2252 sayl kanun kabul edildi. Bu kanunda, ok nemli iki madde vard 1- stanbul Darlfnun, kendisine bal btn kurulular, retim yeleri ana yapsyla birlikte 31 Temmuz 1933ten itibaren ortadan kaldrlmaktadr. 2- Maarif Vekleti, 1Austos 1933te yrrle girmek zere stanbulda stanbul niversitesi ad altnda yeni bir kuruluu gerekletirir. Bylece Darlfnun niversite olur. Arapa kkenli olan terimler kaldrlarak Avrupa
3
Hasan Ali Ycel (1897-1961) . . Edebiyat Fakltesi felsefe blmnden mezun olmutur. Devamnda yurt ii yurt d eitimini tamamlam birok grevler almtr. Maarif Vekili Dr. Reit Galip zamannda, 1933-1935 yllar arasnda Orta retim Genel Mdrl yapmtr. 1935 ylnda zmir milletvekili, 1938de Milli Eitim Bakan oldu. Bakanl dneminde zmir Yksek Ticaret ve ktisat Okulu, Edirne ve Balkesir retmen Okullarn at. Ky Enstitlerinin ve Devlet Konservatuvarlarnn kuruluu, dnya klasiklerinin Trkeye evrilmesi, Trkiyenin UNESCOya girmesi Onun abalar sonucu olmutur. Hasan Ali Ycel bakanl zamannda 1943te A.. Fen Fakltesini am, stanbul Yksek Mhendislik Okulunu 1944 ylnda stanbul Teknik niversitesi haline getirmitir. A..Tp Fakltesi ise 1945de Hasan Ali Ycel tarafndan almtr. 1946da byk bir mcadele sonucu kard niversite yasas ile ilk defa niversiteler, o gnn artlarnda, zerklie kavumutur. Ankara niversitesi de bu yasann sonucu olarak kurulmutur. Ayn yl iinde, 8 yldr srdrd, M.E.B. bakanlndan istifa etmitir.
82
kkenli olanlar ald. Reis Rektr, Mderris Profesr, Muallim Doent, Muallim Muavini Asistan oldu. Darlfnunun 240 hocasndan (88 Prof, 44 Doent, 108 Baasistan ve Asistan) 157si grevden alnm, bunlardan 71nin Ord. Prof ve Prof. olduu belirtilmektedir 1 Austos 1933te yeni niversitenin al yaplr. Maarif Vekili Dr. Reit Galip al konumasnda zetle Bugn almaya balayan stanbul niversitesi ile dnk Darlfnun arasnda hibir ilikisi yoktur. niversite yeni bir kurulutur. zellikle retim ve renim yntemi yenilenmesi, rencilere hazr bilgilerin verilmesini deil, ncelikli olarak bilimsel dnme tarz retilmelidir. diyerek reform amalarn vurgulamtr. Bylece stanbul niversitesi yeni retim ve eitim ylna kasm ay banda balayacaktr. stanbul niversitesinin alndan sonra, lkemizde birok okullarn modernize edilmesi veya yenilerinin almas takip etmitir, stanbul Yksek Teknik Okulunda Mimarlk Blm, Ankarada Tarm ve Veteriner Yksek Okulu, Devlet Konservatuar ve dier baz okullar. Yeni niversitenin retim yeleri Reit Galipe gre gruptan olumalyd: 1. Darlfnundan kadroya alnan hocalar 2. Avrupa niversitelerinde renimlerini veya ihtisaslarn baaryla tamamladktan sonra geriye dnen Trkler 3. Yabanc ve mlteci profesrler Mlteci ve Yabanc Profesrler 1932 sonbaharnda yaplan seimi Adolf Hitlerin Nasyonal Sosyalist Partisi kazanr. 30 Ocak 1933te hkmeti Nasyonal Sosyalistler devralr. Bu dnemde beenilmeyen zellikle Yahudi orijinli niversite retim yelerinin byk bir ksm emekliye sevk edilir, iten uzaklatrlyor, disiplin cezalar veriliyor veya tutuklanyordu. Umutlar krlm ne yapacan bilmeyen panik iindeki retim yeleri Almanyadan deiik yollarla ayrlarak yeni i sahalar bulabilmek amacyla rgtlenmeye karar verirler. Dnyada n kazanm fizik profesr Yahudi orijinli Prof. Dr. Albert Einstein Fransaya (Paris), patoloji profesr Prof. Dr. Philipp Schwart svireye (Zrich) 1933 ilkbaharnda iltica ederler. Bu dnemde svirenin Zrich kentinde kurulan ve Almanyada ksa zamanda n kazanan ve mit olan yurt dndaki Alman bilim adamlar birlii bakan, sonradan stanbula patolojik anatomi krssne gelen, patolog
83
Prof. Dr. Philipp Schwartz idi. Schwartz Trkiyede bilim adamlarna snma imkn verebilecek yerler ile iliki salyordu. Prof. Dr. Albert Malchnin ilikileri sonucunda Prof. Dr. Schwartz ile birlikte Ankarada Milli Eitim Bakan Dr. Reit Galip bakanlmda heyetler 6 Haziran 1933 gn nemli grmeler yapmlar, sonunda amata anlaarak, cretler ve baz temel koullar belirlenmitir. cretler konusunda Prof. Dr. Fritz Neumarkn Boaziine Snanlar isimli an kitabnda Alman mltecilerin alacaklar cretler konusunda O dnemde biz yabanc profesrlere verilen aylk vergiler hari 500-600 TL. idi. Alman mlteci profesrlerin maalarnn ise, o zamanlar, biz yabanclara verilenin yarsndan az olduunu hatta drtte bir tuttuunu gz nnde bulundurmak gerekir demektedir. htiya duyulan, ounluu tp profesrlerden olmak zere baz dallarda 30 bilim adamlar zerinde isim alveriinde bulunmular ve karlkl bir metin zerinde anlama salanarak imzalamlardr. Btn ayrntlarn grld uzun bir toplantnn sonucunda hazrlanan metinler okunarak imzaland. Taraflar ok memnundu. Dnemin Milli Eitim Bakan Dr. Reit Galip ksa ve z konumasnda bir konuma yaparak:
Resim 43. Dr. Philipp Schwartz.

(Nazizmden Kaanlar ve Atatrkn Vizyonu, Sayfa 19)
Resim 44. Dr. Fritz Neumark, 1945.

(Nazizmden Kaanlar ve Atatrkn Vizyonu, Sayfa 158)
Bu gn allmn dnda rnei gsterilmeyecek essiz bir ii baardmz mstesna bir gn yayoruz. Bundan 500 yl kadar nce biz stanbulu aldmz zaman Bizansl bilim adamlar stanbuldan ayrlmaya karar verdiler. Onlar tutmak mmkn deildi, ou talyaya gittiler ve Rnesans yarattlar. Biz bugn Avrupadan bunun karln almaya karar verdik. Milletimizin daha bilgili olmasn ve yenilikleri renmesini istiyoruz. Bilgilerinizi ve metotlarnz bize getirin, genlerimize ilerlemenin yolunu retin. Sizlere kranlarmz ve takdirlerimizi bildiriyoruz.
84
Maarif Vekili Dr. Reit Galip anlamalar Atatrke sunarak onay ald ve Dr. Schwartza bildirdi. Yeni niversitenin 1 Austos 1933te alnn yaplmas ngrldnden isimleri belirlenen profesrler Ankaraya yeniden gelen Dr. Schwartza iletildi. Bu arada dnemin Salk Bakan Dr. Refik Saydamn Dr. Schwartz, Dr. Nissen ile birlikteki grmesinde, yapm srdrlmekte olan Ankara Numune Hastanesi ve yapm tamamlanm olan Hfzsshha Enstits iin ak olan kadrolara Alman mlteci profesrlerin getirilmesi teklifinde bulundu ve kabul edildi.
Resim 45. Salk Bakanlnn Ankaradaki ilk binas. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, Sayfa 263)
Gelimeleri yakndan izleyen ve inanlaryla niversite reformuna byk katklarda bulunun Dr. Reit Galip Modada tatil yaparken lmle sonulanacak ar bir kaza geirdi 14/8/1933te grevinden ayrld. Salk Bakan Dr. Refik Saydam bu grevi vekleten stlendi. Bakanl ok ksa sren Dr. Reit Galip 1934 ylnda vefat etti. stanbul niversitesi Tp Fakltesi 1933te ksma blnmtr. 1- Blm: MatematikFen Fakltesinde zel bir blmde srdrlmtr. Fen bilimleri dalndaki 2 smestrelik bir n veya temel eitimi kapsamaktayd. Fizik, Kimya, Biyoloji (F.K.B.) Fransz rneine gre PCN eitimi.
85
2- Blm: Temel Eitim: Anatomi, Histoloji, Embriyoloji, Biyokimya ve Fizyoloji retiminden oluan 3 smestre sren tp eitiminin balangcdr. 3- Blm: Klinik Eitimi: 7 Smestreden olumaktadr. Bylece 12 smestrelik tp eitimi planlanmtr. (Widmann 1999) 20. Asrn byk fizikisi Yahudi asll Prof. Dr. Albert Einstein Almanyann iinde bulunan siyasi ortamndan ayrlarak mlteci olarak Fransaya iltica etmiti. Pariste oluturulan bir Yahudi yardmlama grubu olan OSE Yahudi Derneinin onursal bakan idi. OSE, Yahudilerin hayatlarn dzenlemek ve kurtarmakla grevli idi. 17 Eyll 1933 tarihinde T.C Hkmetinin Bavekili smet Paaya bir mektup gnderir (Belge 1). Bu mektupta grlecei gibi Einstein, nnden Nazilerin rk siyasetinden dolay Almanyadan ayrlmak zorunda olan 40 Yahudi ve profesr Trkiyede istihdam etmesini rica eder. nn bu mektubu 9 Ekim gn maarif vekletine havale eder. Bavekil nn el yazsyla mektubun altna unlar yazar: Teklif mevzuat- kanuniyemizle mutabk deildir. Bunlar bugnk artlara gre kabule imkn yoktur. nl fiziki Prof. Dr. Albert Einsteinin 17 Eyll 1933 tarihinde yazd mektuba Babakan smet nn, 2 ay sonra, 14 Kasm 1933te cevap verir (Belge 2).
86
Belge 1: Prof. Dr. Albert Einstein tarafndan Babakan smet nnye yazlan mektup
87
Babakan smet nnye yazlan mektubun evirisi
17 Eyll 1933 Ekselanslar, OSE Dnya Birliinin eref bakan olarak, Almanyadan 40 profesrle doktorun bilimsel ve tbbi almalarna Trkiyede devam etmelerine msaade vermeniz iin bavuruda bulunmay ekselanslarndan rica ediyorum. Sz edilen kiiler , Almanyada halen yrrlkte olan yasalar nedeni ile mesleklerini icra edememektedirler. ou geni tecrbe , bilgi ve ilmi liyakat sahibi bulunan bu kiiler , yeni bir lkede yaadklar takdirde son derece faydal olacaklarn ispat edebilirler. Ekselanslarndan lkenizde yerlemeleri ve almalarna devam etmeleri iin izin vermeniz konusunda bavuruda bulunduumuz tecrbe sahibi uzman ve sekin akademisyen olan bu 40 kii , birliimize yaplan ok sayda mracaat arasndan seilmilerdir. Bu ilim adamlar , hkmetinizin talimatlar dorultusunda kurumlarnzn herhangi birinde bir yl boyunca hibir karlk beklemeden almay arzu etmektedirler. Bu bavuruya destek vermek maksadyla , hkmetinizin talebi kabul etmesi halinde sadece yksek seviyede bir insani faaliyette bulunmu olmakla kalmayaca, bunun lkenize de ayrca kazan getirecei midimi ifade etmek cretini buluyorum. Ekselanslarnn sadk hizmetkar olmaktan eref duyan, Prof. Albert Einstein
88
Belge 2: Babakan smet nnnn Prof. A. Einsteine maktubu
89
Babakan smet nnnn Prof. A. Einsteine yant mektubunun evirisi
Ankara, 14 Kasm 1933
Babakanlk
Sayn Profesr A. Einstein OSE Cemiyeti Bakan 4. Rue Roussel, 4 Paris ( XVIIe) Sayn Profesr, 17 Eyll 1933 tarihli, Almanyada bilimsel ve tbbi almalarn, bu lkede yrrle giren son kanunlar nedeni ile srdremeyen krk profesr ve doktorun Trkiyeye kabuln talep eden mektubunuzu aldm. Ayn ekilde bu Beyefendilerin hkmetimiz emrindeki kurumlarda bir yl boyunca maddi bir karlk beklemeksizin almay kabul ettiklerini de dikkate alm bulunuyorum. Teklifinizin gayet ilgi ekici olduunu kabul etmekle birlikte, bu teklifi memleketimizin kural ve kanunlar dahilinde kabul etmemin mmkn olmadn size iletmek durumundaym. Sayn Profesr bildiiniz zere krktan fazla ayn nitelik ve zelliklere sahip ve birou mektubunuz konusunu tekil eden politik artlarda bulunan profesr ve doktoru szleme ile istihdam ettik. Bu profesr ve doktorlar memleketimizde almay bugn yrrlkte olan kanun ve ynetmeliklere uymak kayd ile kabul etmilerdir. u sralar, dilleri, kltrleri, tabiiyetleri asndan ok farkl yeleri bnyesinde barndran bir oluumu meydana getiren hassas yapy salamak ile megul olduumuzu belirtmek isterim. Bu sebepten ve iinde bulunduumuz artlar da dikkate alarak bu Beyefendilerin bir ounu istihdam edemeyeceimizi zlerek belirtmek isterim. Talebinizi yerine getirememenin znts ile, Sayn Profesr en iten dileklerimi kabul etmenizi rica ederim. smet nn
90
nn mektubunda aklad gibi daha nce Almanyadan 30 bilim adamnn Trkiyede almas konusunda anlama salanmt. niversitelerimizin kapasitesi iin bu miktarn yeterli olabilecei veya o gnlerde ki siyasi artlar byle bir karar almasnda etkili olabilir. Babakan smet Paann bu mektubu Alman bilim adamlarna kaplar kapatm gibi gzkyordu ama sonu hi yle olmam Einsteinn mektubunda teklif ettii 40 bilim insan yerine 190 bilim adam sonralar Trkiye tarafndan kabul edilmitir. Olaylarn geliimini yakndan izleyen ve OSE tekilat ve Ensteinle yakn ilikisi olan Atatrkn Yahudi di doktoru Sami Gnzberg 30 Eyll 1933 tarihli Atatrk mektup hakknda yazl veya szl olarak bilgilendirir. Hatta gelmesi dnlen 40 mlteci bilim adamlarnn isim listesini de ekler. (Sami Gnzbergin mektubu) Atatrk gelimelerden bu mektup vastas ile haberdar olmutur. Einsteinen teklifi iin, hatta isterlerse 190a kadar bilim adamnn niversiteler veya devletin gerek grlen kurumlarnda grevlendirilmesi bizzat Cumhurbakan Mustafa Kemalin devreye girmesiyle mmkn olabilmitir. Bu konunun seyrine ait deiik yorumlar olmasna ramen sonu gereklemitir (Belge 3, Belge 4). Teknik niversiteden Prof. Dr. Mnir lgrn 1949da Amerikada Ensteinle grmesinde Atatrkn kendisini de 1933 niversite reformu srasnda lkemize davet ettiini sylemitir. Bu ifadeler ve Babakann ve Bakanlar Kurulunun olumsuz tavrna ramen, 190 Alman bilim adamnn lkemize gelmesini salayan g, dorudan doruya Atatrkn devreye girerek, talimat ve kaplar sonuna kadar amasyla gereklemitir. Bir grup, 1933 son baharnda, gemi ile Cenovadan ilk kez grecekleri stanbula ekim aynn ortalarnda gelirler. Trkiye Cumhuriyeti daha henz 10 yan doldurmutur. 1-2 hafta sonra Cumhuriyetin kuruluunun 10. yl nedeniyle her yerde zellikle Ankara ve stanbulda yaplan grkemli kutlamalarn bazlarna katlma imkn bulurlar. Prof. Dr. Fritz Neumark Boaziine Snanlar isimli an kitabnda konu ile ilgili o gnleri ve ilk gelilerini, anlatr. Hatta o gnlerde tm yabanc profesrler, o zamann Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt Aras tarafndan hkmetin Rus Delegasyonu erefine Dolmabahe Saraynda verdii bir resmi kabule davet edilmilerdi. (Boaz ine Snanlar)
91
Belge 3
92
Belge 4
93
Nazi Almanyasndan kap Yahudi ya da Nazi kart profesrlerin lkemizdeki niversitelerde bilimsel ve akademik atlmlarda zellikle stanbul niversitesinin ve 1945ten sonra da Ankara niversitesinin bilimsel gelimesinde nderlik yapmlardr. Fen bilimleri, mzik, edebiyat ve sanatn deiik dallarnda, astronomi, hukuk, iktisat, iskn ve ehircilik konularnda lkemizdeki reformlarda byk katklar unutulamaz. O dnemlerde, siyasal irade ve kararllk dhil, bu gelimeler ve deiimler lkemiz ve dnya gndeminde ok ynl taraflaryla katklar yeterince deerlendirilememitir 1933-1960 yllar arasnda stanbul niversitesi Tp Fakltesinden mezun olanlarn anlarnda bu hocalar ve katklar yaamaktadr. Kimya dalnda Prof. Dr. Friedrich L. Brusch, Botanikte Ord. Prof. Dr. Alfred Heilbronn, Zoolojide Ord. Prof. Dr. Curt Kosswg, Histoloji ve Embroyolojide Prof. Dr. Max Clara, (Ord. Prof. Dr. veis Maskar, Prof. Dr. Halit Kayal) Biokimyada Ord. Prof. Dr. Z.Stary, (Prof. Dr. Mutahhar Yenson, Prof. Dr. Hatice Bodur) Patolojide Ord. Prof. Dr. Philipp Schwartz, Fizyolojide Ord. Prof. Dr. Hans Wntersten (Ord. Prof. Dr. Sadi Irmak, Prof. Dr. Meliha Terziolu, Prof. Dr. Halil Derman, Prof. Dr. Fikri zer) Kliniklerde ise 2. Dahiliyede Ord. Prof. Dr. Erich Frank, (Prof. Dr. Arif smet etingil, Prof. Dr. Nebil Bilhan, Prof. Dr. Ferhan Berker.), 1. Cerrahide Prof. Dr. Rudolph Nissen, (Ord. Prof. Dr. Kazm smail Grkan, Prof. Dr. Bedii Gorbon, Prof. Dr. Baha Sezer, 2. Cerrahi, Ord. Prof. Dr. Kemal Atay, Prof. Dr. Halit Ziya Konuralp, Prof. Dr. Blent Tarcan, Prof. Dr. Fikret Karaca Prof. Dr. inasi Ghan, 3.Cerrahi Ord. Prof. Dr. Fahri Arel, Prof. Dr. Drvi Manizade, Prof. Dr. Nihat Dorken), Dermatolojide Prof. Dr. Berta Ottenstein, Mzikolog Walter Wunsch bulunmaktadr. Dr. Cerrah Rudolph Nissen 1933te Almanyann yaanacak bir yer olmaktan ktn grerek ABDye gitmek zereyken . niversitesi cerrahi krssne gelmesi iin Trk hkmetinden ald bir teklif zerine kararn deitirerek stanbula geldi. Burada bilimsel almalar iin bir cerrahi kliniinin kuruluunu yapt. Gs cerrahisinde ve gastro-zofajeal hastalklarn cerrahi tedavisinde r aan ameliyatlar yapt. lk pnmonektomi ve fundoplikasyonu gibi ameliyatlar baaryla yapt. Trkiyede gelitirdii bu yntemleri daha sonra Amerikaya gtrd. Szlemesi 1938te sona erdiinde ailesiyle birlikte ABDye g etti. Dr. Nissen son derece dikkatli, eletirel bir klinisyen, baarl, etkili ve gzde bir hocayd. stanbulda Cerrahpaa Hastanesi gs cerrahisinde ilerde nemli isimler haline gelecek Dr. Burhanettin Toker, Dr. Fahri Arel, Dr. Dervi Manizade
94
ve birok Trk meslektalaryla disiplin ve ibirlii iinde alt. stanbulda ki 6 yllk ikameti ve almas srasnda genel ve gs cerrahisi uygulamasna ok byk etkileri oldu. 1973 ylnda Hacettepe niversitesinde onursal profesrlk nvan verilmi ve 1981 ylnda da vefat etmitir. stanbul niversitesine Gelen Yabanc Doktorlar ve Mlteciler
Yabanc Direktr Prof. Dr. Aim Mouchet Prof. Dr. Philips Schwartz Prof. Dr. S.Oberndorfer Prof. Dr. H.Winterstein Prof. Dr. Julius Hirsch Prof. Dr. Hugo Braun Prof. Dr. Werner Lipschtiz Prof. Dr. Havrowitiz Prof. Dr. Fr. Dessauer Prof. Dr. Max Sgalitzer Prof. Dr. S.Obendorfer Prof. Dr. K.Lventhal Prof. Dr. Tibor Peterfi Prof. Dr. Stary Enstitler Anatomi Patolojik Anatomi Enst. Genel ve Deneysel Patololi Enst. Fizyoloji Enstits Hijyen Enstits Mikrobioloji Enst Biokimya Enst. Fizik Tedavi Enst. Kanser Aratrma Enst. Histoloji-Embryoloji Histoloji-Embryoloji Enst A.. Fen-Matematik
1952 ye kadar 1956 ya kadar 1948 e kadar 1950 ye kadar 1939 a kadar 1939dan sonra 1937 ye kadar 1939dan sonra 1938 den sonra 1939 a kadar 1939dan sonra 1945 den sonra
1933-34 ders yl banda stanbul niversitesi Tp Fakltesi enstitlerinin yan sra, bir ok klinik direktrlnde bulunan Mlteci Profesrlerin, ortaya kan ciddi bunalmn atlatlmasnda byk katklar olmutur. Bu dnemde kliniklerde grev alanlar:
Yabanc Direktrler Prof. Dr. Erick Frank Prof.Dr. Rodolf Nissen Prof. Dr. Wilh-Liepmann Prof. Dr. gersheimer Prof. Dr. Rutin/Hellmann Prof.Dr. Dessauer,M.Sgalitzer Prof. Dr. Alfred Kantorowicz Prof. Dr. L. Rosenthaler Prof. Dr. Bodendorf Prof Dr. Frizt Neumark Prof. Dr. Ernst Hirsch Prof. Dr. A. Bertalan Schwarzd Klinik hastalklar Klinii (Gureba) I. Cerrahi Klinii (Cerrahpaa) Kadn Hastalklar Klinii (Haseki) Gz Hastalklar Klinii Cerrahpaa) Kulak-Burun-Boaz Klinii (apa) Radyoloji Klinii (apa) Di Hekimlii ve Eczaclk Okulu Di Hekimlii ve Eczaclk Okulu Di Hekimlii ve Eczaclk Okulu Hukuk- ktisat Fakltesi stanbul-Ankara Hukuk fakltesi stanbul Hukuk Fakltesi
1957 de st. vefat. 1939a kadar 1939 da st. vefat 1939a kadar 1943e kadar 1938. kadar 1950ye kadar 1955e kadar 1938e kadar 1952e kadar 1953e kadar
95
Glhane Askeri Tp Akademisi 19. yy da Osmanl mparatorluunun her konuda aa ayak uyduramamas sonucu bilim ve teknolojide geri kalmtr. Bu dnemde modernleme abalar erevesinde 30 Aralk 1898de Glhanede 150 yatakla, Prof. Dr. Robert Rieder ynetiminde; Sarayburnunda Topkap surlar ierisindeki askeri idadi binasnda oluturulan Glhane Seririyat Hastanesinin kuruluu ile genel cerrahi blm ayn tarihte faaliyete gemitir.
Resim 46. Glhanede tedavi edilen sava yarallar, er kouu, 1911. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, Sayfa 254)
Resim 47. Glhanede grev yapan Alman hemireler, 03.12.1901. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, Sayfa 254)
96
Rieder Paa sadece Glhane askeri tatbikat mektebi ve hastanesini kurmakla kalmam ayn zamanda yeni ina edilmekte olan Haydarpaa Askeri Tbbiye binasnn kontrol verilmi, 1902 de bu inaattan derek omurga kr sonucu 1904 tarihinde lkesine dnmtr. stanbulun igalinden sonra 1923 de cerrahi klinii ikiye ayrlarak Prof. Dr. M. Kemal ke I. cerrahi kliniinin direktrlne, Prof. Dr. Murat Cankat ise II. cerrahi klinii direktrlne atanmlardr. I. dnya ve kurtulu savalar srasnda byk bir zveri ile alan M. Kemal ke, cerrahiye katklar ile dneminde byk n yapmtr. M. Kemal kenin emeklilii sonrasnda 1941 de Glhane Ankaraya tanm olduundan I. hariciye klinii direktrlne Prof. Dr. Kamil Sokullu getirilmitir.1945 ylnda Prof. Dr. Kamil Sokollu Ankara niversitesi Tp Fakltesi Cerrahi Kliniini kurmak zere Glhaneden ayrlmtr. II.cerrahi klinii direktr Prof. Dr. Murat Cankatn emekliinden sonra Prof. Dr. Recai Ergder atanmtr. 1941 tarihinde Ankara Cebeci Merkez Hastanesine tanan Glhane, 1945 ylnda Ankara niversitesi Tp Fakltesi kuruluu ile Glhane Askeri Tp Akademisi adn alr. AnkaraTp Fakltesinde ok sayda retim yesi brakan Glhane Askeri Tp Akademisi, 1947 de Bahelievlerdeki binasna tanmtr. Cerrahinin her alannda birok yeniliklere stn bir baar ile uygulayan Prof. Dr. Recai Ergder kan tranfzyonu konusunda baarl almalar yapm, ilk defa kan bankasn kurmu ve bu konuda nder olmutur. Glhanenin devam eden yllarnda Prof. Dr: Nihat Artunkal, Prof. Dr. Yusuf Yazc, Prof. Dr. Necmi Ayanolu, Prof. Dr. Necati Klan hocalarn Trk cerrahisine byk katklar olmutur. 100 yl aan Glhane kuruluundan bu yana pek ok retim yesi yetitirmi bunlardan birou eski ve yeni alan niversitelerde grev almlar ve almlardr. Halen GATA Tp Fakltesi olarak greve devam etmektedir. (en 2005)
Di Hekimlii ve Eczaclk Okulu
Di Hekimlii Okulu, Tp Fakltesine bal olarak Beyazt meydannda bulunmaktayd.4 Burada Trk meslektalaryla birlikte alan mlteci Prof. Dr. Alfred Kantorowicz brannda nl ve deerli bilim adamyd. Protez blmnde 1935ten itibaren okulun derslerden sorumlu direktr oldu ve 1950de emekli olarak stanbuldan ayrld. (Widmann)
4
lk Di Hekimlii Okulu 1909 tarihinde stanbul da Osmanl Darulfununa bal olarak 2 yllk okul olarak alm, 1911 de 43 mezun vermitir.1915 de 1, 1920 de 28, 1925 de 116 mezun vermi olup Tp fakltesine bal olan di hekimlii 1964 ylnda faklte olmutur. Halen lkemizde 40 di hekimlii fakltesinden 29nda eitim verilmektedir.
97
Eczaclk Okulu 1933ten 1944e kadar Matematik-Fen Fakltesine bal idi. 1944ten sonra-daha nceleri olduu gibi Tp Fakltesinin bir blm oldu. Okuldaki 4 krsden biri olan Galenik Farmasi Krss 1940dan beri Bernden gelen Prof. Dr. L. Rosenthaler tarafndan ynetiliyordu. Aslnda mlteci olmayan Dr. Rosenthaler 1955e kadar stanbulda kald ve tekrar lkesi Berne dnd. Ondan nce Fransz Duqunois ile o dnemde mlteci olmayan birka Alman hocadan biri olan Bodendorf (1934-1938) bu okulda alt. (Widmann 1981)
5
Fen Fakltesi
Fen Fakltesi 1933ten sonra matematik, astronomi, fizik, kimya, biyoloji ve jeoloji olarak alt blme ayrld. Bu faklte ayn zamanda tp, di hekimlii ve eczaclk rencilerinin iki yar yllk (FKB) renimi sorumluluunu da yklenmiti. Tp Fakltesinin yan sra, 1933ten sonraki ilk yllar da sadece mlteci profesrlerin alt bir fakltedir. Alt blmde 30a yakn mlteci profesr grev yapmtr. zellikle bu yllardaki stanbul Tp Fakltesi rencilerinin FKB snfnda hocalar olan Trk Tp Hocalar yannda, kimya dalnda Prof. Dr. Friedric L. Brusch, botanikte Ord. Prof. Dr. Alfred Heilbronn, zoolojide Ord. Prof. Dr. Curt Kosswig, histoloji ve embriyolojide Prof. Dr. Max Clara, biyokimyada Ord. Prof. Dr. Z. Stary, patolojide Ord. Prof. Dr. Philipp Schwartz, fizyolojide Ord. Prof. Dr. Hans Wintersten mlteci hocalarmz hatrlayacaklardr. (Widmann 1999)
Edebiyat Fakltesi
1900 ylnda kurulan Edebiyat Fakltesi 1933ten sonra oluturulan 12 ana blmden zellikle felsefe, filoloji, arkeoloji, psikoloji, pedegoji, ktphanecilik, estetik ve sanat tarihi gibi dallarda 1933ten sonra bir ksm mlteci olmak zere 15 civarnda Alman bilim adamlar alm nemli bilimsel katklarda bulunmulardr. (Widmann 1999, s.160)
Hukuk ve ktisat Fakltesi
1933den sonra yeniden organize edilen stanbul niversitesinin 8 yaryllk eitiminde Trk bilim adamlar yannda Alman profesrleri sayca ok fazla
5
Eczaclk eitimi1839da II. Mahmut tarafndan Mekteb-i Tbbiye-i Adliye-i Sahane (Askeri Tp Akademisi) bnyesinde alan bir eczaclk snf ile balam, 1867de sivil tp mektebinde bir eczaclk snfnda devam etmitir. 1908 ylnda eczaclk snf stanbul Darulfnunda eczaclk snf eczac mekteb-i alisine dntrlerek, kurulan dii mekteb-i aliyesi ile birletirilerek eczac ve dii mekteb-i aliyesine dnr. 1927 ylnda Beyazta tanr ve bir ara eitim fen bilimlerinden olduu iin tptan ayrlarak fen fakltesine balanmtr. 1944 ylnda yeniden tp fakltesine balanr ve eitim drt yla karlarak eczaclk okulu olur. 1961 ylnda eczaclk okulu, faklte olarak eitimine devam etmektedir.
98
olmamakla birlikte faklde iinde ve hatta faklte dnda da byk n yapm mlteci bilim adamlar vardr. Prof. Dr. Andreas B. Schwartz Trk hkmetinin talebi zerine, 1934te Zrichten stanbula Medeni Hukuk ve Roma Hukuku iin gelmi, bu iki krsnn profesr olarak n yapm, ok nl hukuk bilim adamlar yetitirmi, konusunda nemli katklarda bulunmu, 1953te vefatna kadar stanbulda kalmtr. Prof. Dr. A. Schwartz yalnzca Hukuk Fakltesi iin deil, mlteciler kolonisi iin de nemli ve yardmsever bir ahsiyetti. Dr. Ernst Hirsch 1933te Frankfurttan stanbula gelmitir.1943 ylna kadar ..Hukuk Fakltesinde Ticaret Hukuku, Trk Hukuk lmi, Fikri Haklar, Hukuk Pratii ve Kanun Hkmleri konularnda ders vermitir. Trk bilimsel dn iinde de nemli bir yeri vardr 1943te Ankara niversitesi Hukuk Fakltesinde ki bu derslere ilaveten hukuk felsefesi, hukuk sosyolojisi ve hukuk yntemi retimi derslerine de katlm, konularnda nemli katklarda bulunmutur. 1952 ylnda lkesine dnm, Berlin niversitesinde profesr olmu ve iki dnemde rektrlk yapmtr. Prof. Dr. Richard Honig, 1933te Hukuk Felsefesi ve Hukuk Tarihi dersleri iin stanbula gelmitir ve 1939 ayrlmtr. Prof. Dr. Karl Strupp, 1933 ylnda Devletler Hukuku profesr olarak ders vermek zere iki sene iin stanbula gelmi 1935 ylnda lkesine dnmtr. ktisat Fakltesi ise Hukuk Fakltesinden ayrlarak 1936da .niversitesine bal ayr bir faklte olarak kurulmu olan ktisat Fakltesinde de Trk bilim adamlar yannda konularnda 10 yla yakn 8-10 mlteci Alman profesrleri almtr. (Widmann 1999)
stanbul Yksek Mhendislik Mektebi
1930lu yllarda Yksek Mhendislik Mektebinde inaat, mimarlk, makine, elektrik blmleri mevcuttu. Kendi dalnda uluslar arasnda nemli bir isim olarak bilinen Prof. Dr. Bruna Taut davet edilir ve 1936da lkemize gelerek stanbul Teknik Yksek Okulunun mimarlk blmn kurar. Bu blmn ilk bakanln yapm ve ilk derslerini vermitir. Hkmetin resmi mimar olarak da faaliyette bulunmutur. Grevi ksa srm 1938de vefat etmitir. Dr. Brunann nerisiyle 1936da iltica ederek gelen, mimar Prof. Dr. Franz Hillinger de, stanbula gelerek Gzel Sanatlar Akademisinde hoca olmutur.
99
Prof. Dr. Holmeister, 1940-1949 aras stanbul Teknik Yksek Okulunda (niversite) mimarlk blm bakanl yapmtr. almalaryla byk bir etki brakmtr. Prof. Dr. Gstav Oelsner, lkemize iltica ederek 1937-1940 yllar aras hkmet tarafndan bakanlk danman ve devamnda stanbul Yksek Mhendislik Mektebinde ehircilik uzman olarak almtr ve bu daln ilk krssn kurmutur. 1951 ylnda lkemizden ayrlmtr. Prof. Dr. Paul Bonatz 1943te lkemize arlarak nceleri Devlet Planlama rgtnde danman olarak, 1946 ylndan sonrada yeni kurulan stanbul Teknik niversitesinde profesr olarak grev almtr.1954 de Almanyaya geri dnmtr. Yksek Mhendislik Mektebi 1944 ylnda Milli Eitim Bakan. Hasan Ali Ycelin kard ilk niversite kanunu ile stanbul Teknik niversitesi olarak alm ve 7 ana faklteyle grevini gelierek srdrmtr. (Widmann 1999)
Gzel Sanatlar Akademisi
1937de heykeltra Rudolf Edwin Belling, mlteci olarak Gzel Sanatlar Akademisine profesr olarak gelmitir. Belling heykel blmn yeniden organize etmi ve ynetmitir. 14 sene akademide alm bu arada stanbul Teknik niversitesi mimarlk blmnde hocalk grevi de yapmtr. Ayn dnemlerde birok Alman hocalar ksa bir zaman iin gzel sanatlar akademisinde misafir profesr olarak grev almlardr. Bunlar arasnda mimar Egli, Vorhotzer ile Grafik Sanatlar blmnn kurucusu ve bakan Fransz ressam Leopold Levydir. (Widmann 1999)
Ankaradaki Alman Tp Mensuplar Ankara Numune Hastanesi Osmanl mparatorluu dneminde deindiimiz, II.Mahmutun 1826 ylnda yazd Hatt Hmayun ile Rumeli Anadolu yaknlarnda alan Gureba Hastanelerinin bir rnei Ankarada Numune Hastanesinin bulunduu blmde 1881 ylnda yaptrlan kk bir ta binada hizmet vermitir.
100
Resim 48. Ankara Gureba Hastanesi (Dnya ve Trk Tp Tarihi, Sayfa 253)
Ankara Numune Eitim ve Aratrma Hastanesi Ankarann en eski salk kuruluudur. 1800l yllarn ikinci yarsnda Gureba Hastanesi ismi ile hizmet veren hastane 1924 ylnda karlan bir yasa ile Ankara Numune Hastanesi ismini almtr. 1934-35te yenilenerek inaat tamamlanan Numune Hastanesinin baz blmlerine Alman tp mensuplar atanmtr. Bu gelime hastanenin bilimsel gelimesine byk katkda bulunmutur. Bunlar: Melchior (Cerrahi), Eckstein (Pediyatri), A. Laqueur (Fizik Tedavi), Marchionini (Deri Hastalklar), Meyer (Kulak Burun Boaz Hastalklar), E. Magnus ( Hastalklar). 1- Prof. Dr. Eduard Melchior Soyu nedeni ile Almanyada yaam durumu gleen Dr. Melchior 1935 de lkesinden ayrlarak, ald bir teklif zerine.1936 ylnda Ankara Numune Hastanesinde kendisine teklif edilen hastanenin cerrahisi ve blmnn ynetimini zerine ald. Bu hastanede 1946 ylna kadar grev yapt ve birok nl Trk meslektan yetitirdi ve biroklar ile birlikte alt. 1945te Ankara Tp Fakltesinin kuruluundan sonra 1946-1954 yllar arasnda bu fakltede
101
Resim 49. Prof. Melchior ve Trk Cerrahlar (Nazizimden Kaanlar ve Atatrkn Vizyonu, Sayfa 221)
II. cerrahi krssnde direktr ve retim yesi oldu. Ksa zamanda Trkeyi renerek Trkiyeyi ikinci vatan olarak grd. Cerrahi kliniinde teknik uygulamalar, bilimsel almalar, titizlii, gzlem yeteneiyle o gnn artlarnda byk katklarda bulunmutur. O yllar boyunca birka kuak Trk cerrahlar yetitirdi. 1954te emekliye ayrlarak Almanyaya dnd. (Wdmann 1999) 2- Prof. Dr. Albert Eckstein 1935te Irksal nedenlerle Almanyadaki grevinden uzaklatrld. Ayn yl Ankaraya arlarak Numune Hastanesinde ocuk kliniinde greve balad. 1945ten sonra Ankara Tp Fakltesinde grev alan Prof. Dr. Eckstein Trk pediatrisinde ok byk etkiler yapm, Anadoluda konusuyla ilgili geziler yaparak bulgularn ve sonularn bilimsel toplantlar yaparak anlatm gazetelerde ve dergilerde grlerini yaynlamtr. St ocuklar ve ocuk bakmyla ilgilenen sosyal yardm kurulularnda grev almtr. Onun faaliyet yllarnda ocuk lmlerinde byk d grlmtr. Birlikte alt rencilerinden ok nl bilim adamlar yetimitir Prof. Dr. hsan Doramac ve Prof. Dr. Bahtiyar Demira rencilerindendir. 1948te Hamburg Eyalet Senatosunda profesrl onaylanm Almanyadan gelen bir teklifi kabul ederek 1949 ylnda geri dnmtr. (Widmann 1999)
102
3- Prof. Dr. Alfred Marchionini 1938te Almanyadan ayrlarak Trkiyeye iltica eden Marchionini Ankaraya geldi. Dermatoloji konularnda nemli bilimsel katklarda bulunmu ok deerli bilim adamlar yetitirmitir. Bir sre Numune Hastanesinde altktan sonra 1949da lkemizden ayrld.(Widmann 1999) 4- August Laqueur Laqueur fizik tedavi uzman olarak 1935te Ankara Numune Hastanesinde greve balad. Ankara Tp Fakltesinin alndan ncesinde emekliye ayrlarak Ankaraya yerleti.(Wdmann 1999) 5- Max Meyer Kulak-Burun-Boaz hastalklar uzman olarak 1934 ylnda Numune Hastanesinde almaya balad. Operatr ve bilim adam olarak nemli katklarda bulundu ve 1939 ylnda lkemizden ayrld. (Widmann 1999) 6- Ernst Magnus-Alsleben 1935te Ankaraya gelerek Numune Hastanesinde i hastalklar kliniinde greve balad Almanyada rksal nedenlerle profesrln kaybetmiti. Ksa bir mddet altktan sonra ruhsal skntlar sonucu 1936da vefat etti. (Widmann 1999) 1945 ylnda alan Ankara Tp Fakltesinin kurulu yllarndaki almalarnda; konularnda uzman baz hekimler retim yesi olarak grevlendirilmi, hastanenin baz klinikleri Tp Fakltesine devredilmitir. Tek bir ta binadan bugnk bina kompleksi haline gelen hastanenin gelimesi 1990l yllarda ivme kazanarak Trkiye genelinde rnek olmutur. Bilimsel gelime, eitim ve hizmet lsnn nem kazand hastane 1998 ylnda Ankara Numune Eitim ve Aratrma Hastanesi ismini almtr. Bugn her trl tetkik ve tedavinin yapld, ada tp teknolojisi ile donanm hastane ayn zamanda Trk tbbnn hizmetine uzman hekim yetitirmeye ve hastalarna ifa datmaya devam etmektedir. Trk tbbna 1881 ylndan bu yana hizmet etmekte olan Ankara Numune Eitim ve Aratrma Hastanesi, Salk Bakanlnn en byk hizmet ve eitim hastanesidir. Eitim, aratrma ve hizmet sorumluluklarn birlikte yrten hastane ayn zamanda referans hastanesi olarak birok konuda hakemlik hizmetini de yerine getirmektedir.
103
Hfsshha Enstits Dier bir grup Alman ve Avusturyal bilim adam da 1935ten itibaren Hfzshha Enstitsnde almaktayd. Bu enstitnn her bir blmnde balangta hemen hemen sadece yabanclar grevliydi.
Gotschlich Gotschlich Ed. Scheller Pulewka St. Baecher Bakteriyoloji-Epidemiyoloji Blm Mikrobiyoloji Blm Kimya Blm Farmakoloji-Teksikoloji Blm Seroloji Blm
Bunlardan mlteci olanlar sadece Pulewka ve Avusturyal St. Baecherdi. (Widmann 1999) A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi dari uzmanlar yetitirmek zere 1858de stanbulda Mekteb-i Mlkiye kuruldu ve 1859da retime balad. 1877den sonra Yksek Okul halini ald. 1935te Ankaraya tanarak yeni binasnda Siyasal Bilgiler Okulu olarak faaliyetini srdrd. Siyasal Bilgiler Okulu 1950de Ankara niversitesinde bal Siyasal Bilgiler Fakltesi olarak grevine devam etti. Prof. Dr. Ernst Reuter 1935te Trkiyeye geldi ve 1938den 1946da, ayrlncaya kadar Siyasal Bilgiler Yksek Okulunda tek Alman profesr hoca olarak grev alm ve ehircilik krssn kurarak ehir imar ve planlama dersleri verdi. Bu konuda fevkalade baarl hizmetlerde bulunmutur.1948te lkemizden ayrlmtr. (Widmann 1999) A.. Hukuk Fakltesi Prof. Dr. E. Hrsch 1933-1943 yllar arasnda stanbul Hukuk Fakltesinde Ticari Hukuk dalnda retim yelii yapm olan Prof. Dr. Hirsch 1943den itibaren Ankara niversitesi Hukuk Fakltesine gelerek Hukuk Felsefesi, Hukuk Sosyolojisi ve Hukuk Yntemi retimine katlmtr. (Widmann 1999)
Resim 50. Ernest E. Hirsch. (Nazizmden
Kaanlar ve Atatrk Vizyonu, sayfa 159)
104
A.. Dil Tarih ve Corafya Fakltesi Resmi olarak 1935te kurulan ve geici binalarda eitim yapan DTCF 19391940 yllarnda yeni yaplan binasna tand. Bu Fakltede sadece be mlteci grev yapmtr.
1. Georg Rohde 2. Benno Landsberger 3. Hans Gustav Gterbock 4. Walter Ruben 5. Karl Menges 6. Wolfram Eberhard Eski Diller Filolou Asurolog Arkeoloji ndoloji Slav Dilleri Sinoloji
(Widmann 1999)
Yksek Ziraat Enstits 1934- 1951 arasnda grev yapan Yksek Ziraat Enstits 1951 ylnda Ziraat Fakltesi olarak grevine devam etmitir.
1. Wilhelm Salomon-Calvi 2. Otto Gerngross 3. Max Pfannenstiel 4. Hans Bremer Jeoloji Zirai Teknoloji Ktphane Bitki Patolou
(Widmann 1999)
Ankara Devlet Konservatuvar Ankara Konservatuar 1924te Cebecide kurulan Musiki Muallim Mektebidir. 1935te Alman mzisyen ve bestecisi Paul Hindemith 3 yl kadar grev yapm, katklarda bulunmutur. Onun aracl ile Carl Ebert, Dr.Ernst Praetorius, Eduard Zuckmayer, H. B Morkowitz, Licco gibi pek ok Alman sanat ve mzik eitimcisi, ilerinden birou mlteci olan, Ankara Devlet Konservatuarna geldi.(Widmann 1999)
TRKYEDE CERRAH DALLARININ BALANGI EVRELERNE GENEL BR BAKI
Genel Cerrahi lkemizde Op. Dr. Cemil Topuzlu Paa dneminde, 19.yy sonlarnda, genel cerrahide asepsi ve antisepsi konusunda ve uygulamada duyarllk, yine anestezi konusunda baz yenilikler ve bunlarn yannda cerrahinin fizyolojik prensipleri byk oranda yerlemi bulunmakta idi. Ancak bu durum Anadolu hastanelerine yaylmaktan uzakt. Bu yaylma 1925 sonras ve zellikle niversite reformundan sonra byk oranda olumutur. 1940l yllarda antibiyotik ve slfamitlerin kefi, asepsi ve antisepsi konusunda bilgi ve tekniin artmas 50li yllardan sonra anestezinin gelimesi btn dnyada olduu gibi lkemizde de cerrahinin gelimesinde byk etken olmutur. (Kahya ve Erdemir 2000) Kadn Hastalklar ve Doum Cumhuriyetin ilk yllarnda iki hekim jinekoloji daln seerek uzmanlk alanna balamlardr. Dr. Nait Erez svirede tbbiyeyi bitirerek, stanbul Kadrga doum kliniinde, Askeri Tbbiyeyi bitiren Dr. Ali Esad Birol da, Glhane Hastanesinde jinekoloji kliniinde 1923te almaya balamlardr. Bu iki hekim jinekoloji konusuna byk katklar salamlardr. niversite Reformundan sonra jinekolojinin gelimesinde ok etkin grevler yapan Prof. Dr. Tevfik Remzi Kazancgil ve Prof. Dr. W. Lipmann Haseki hastanesinde kadn doum kliniini kurmulardr. Bu kadroya Do. Dr. Nait Erezin (1936), Do. Dr. Kamil Akolun (1937) ve Do. Dr. brahim Sadik Berkann (1938) da katlmalaryla almalarn Lipmannn (1939) lmnden sonra 1960lara kadar srdrmlerdir. 1966da bu klinik Haseki Hastanesinden Cerrahpaa Hastanesine tanm ve
105
106
orada halen almaktadr. apa Hastanesinde ayn dnem iinde ikinci bir klinik kurulmu ve bu kliniin ynetimine de Prof. Dr. Nait Erez getirilmitir. Bylece stanbul niversitesi iki klinik, Glhanede de bir klinikle faaliyetlerini srdrmlerdir. Glhane Hastanesinin 1941de Ankaraya tanmas ile kadn doum kliniine Prof. Dr. Ali Esat Birol bu kliniin gelimesinde etkili olmu ve geni bir kadro kurmutur. Bu kadrodan Prof. Dr. erif anga, Prof. Dr. Ahmet Esendal, Ankara Tp Fakltesi kadn doum klinii kurucularndandr. Daha sonralar Ankarada alan Hacettepe niversitesinde de kadn doum klinii kurularak faaliyete balamtr. Bu yllarda halk sal bakmndan Salk Bakanl tarafndan Ankara Doumevinin kurulduunu gryoruz. Ankara doumevi (Zekai Tahir Burak), Ankara Numune, Konya, Aydn, stanbul Zeynep Kamil, vd. doumevleri ve bunlarn yannda asker ve sivil hastanelerde de doum blmleri almaya balamtr. Yatak artmasnn bu bilimsel alana da, nemli katklar olmutur. zellikle 1960lardan sonra ada bilgiler (genetik, sitoloji, sitostatik ve ua vd.) uygulama alanna sokulmutur. (Kahya ve Erdemir 2000) Ortopedi ve Travmatoloji
stanbulda Ortopedi ve Travmatoloji
lkemizde ortopedi ve travmatoloji klinii ilk defa 1940l yllarn banda stanbul Tp Fakltesinde kurulmutur. Bu kurulu tarihi Trk Ortopedisinin kurulu tarihidir. Daha nceleri tm ortopedik ve travmatolojiyi ilgilendiren konular genel cerrahlar tarafndan, genel cerrahi kliniklerinde yaplmaktayd. Dnyann birok lkesinde 100-150 yldr mstakil bir ihtisas dal olan ortopedi balangta lkemizde genel cerrahinin bir bran olarak kabul edilmi ve harp cerrahisiyle birlikte okutulmutur. lk olarak stanbul niversitesi Tp Fakltesi Haydarpaa Hastanesinde cerrahiye bal olarak almt. Ayn dnemde Prof. Dr. Mouche ile Trkiye ortopesinin kurucusu Ord. Prof. Dr. Akif akir akar ynetiminde stanbul ili Etfal Hastanesinde de yine cerrahiye bal olarak 10 yatakl bir pavyonda almalarna balam ve ihtiyacn artmas zerine yatak says ksa srede 20ye ykseltilmitir. Uzun yllar genel cerrahinin bir kolu olarak alan bu klinikler 1947de ocuk cerrahisi ve ortopedi klinii ad
107
altnda Ord. Prof. Dr. Akif akir akar idaresinde almalarna ayr olarak devam etmitir. Ord. Prof. Dr. Akif akir akarn byk gayret ve abalar sonunda stanbul niversitesi apa yerlekesinde be katl modern bir bina ina edilmi olup 1955 ylnda hizmete almtr. Bu klinikte fizik tedavi ve rehabilitasyon blm, ortez-protez atlyesi, rntgen ve merkez laboratuar, ameliyathaneleri ile 100 yatak bulunmaktadr. 1958de Dr. Akif akir akarn kayb ile klinik drektrlne Prof. Dr. Ahmet Sarpyener getirilmitir. 1970 ylnda ocuk cerrahisi ve ortopedi ihtisas tznde ayrlm olduundan bu klinik Ortopedi ve travmatoloji klinii olarak greve devam etmektedir. (Kahya ve Erdemir 2000,403-404)
Ankarada Ortopedi ve Travmatoloji
1945deAnkara Tp Fakltesinin kurulmas ile ortopedi ve ocuk irrjisi dal alr. Henz uzmanlk dal deildir. Cebeci hastanesinde, cerrahi yerlekesinde kampusn U yerlekesine bakan ksmnda 30 yatak verilir. lk olarak genel cerrah Prof. Dr. zzet Birand krs direktrlne atanr. 1947de de genel cerrahide doent olan Dr. Avni Duraman retim kadrosuna atanr. Ortopedi ve ocuk irrjisi klinii 1947de uzmanlk tznde mstakil bir dal olmutur. Bu tarihten sonra branla ilgili tm ameliyatlar daha youn bir ekilde yaplmaya balanmtr. 1953te Glhanenin, cebeci hastanesini terk etmesinden sonra klinik yatak says 30dan 50ye karlmtr. Prof. Dr. zzet Birand 1955te klinikten ayrlyor ve 3 yllk geici bir ynetimden sonra 1958de profesr olan Dr. Avni Duraman klinik direktr oluyor. O tarihlerde Amerikada New Yorkda ok nl hastanelerde (asistanlk ve baasistanlk) 4 yla yakn sre ortopedi ve travmatolojide iyi bir eitim alan Dr. Rdvan Ege dnnde ikinci uzmanlk snavn vererek Glhane Askeri Tp Akademisinde ilk kez 30 yatakl ortopedi ve travmatoloji kliniini kuruyor. Bu arada ocuk cerrahisi ve ortopedi bilim dalnn ocuk cerrahisini ayrarak bu bilim daln ortopedi ve taravmatoloji olarak tescil ettiriyor. Yine o dnemlerde lkemizde ortopedi klinii stanbul ili ve zmir hastanelerinde de vard. Bakanln bu hastaneleri ocuk hastalklar hastaneleri olduundan buralarda alan genel cerrahlar yalnz ocuk cerrahisi ile ilgileniyorlard.
108
1960 ylnda klinik direktr Prof. Dr. Avni Duraman, hastal nedeniyle grevden ayr kalm, bu tarihte Glhane Askeri Tp Akademisi ortopedi ve travmatoloji kliniinde grev yapan Do Dr. Rdvan Ege Glhane deki grevi stnde kalmak zere, 1960 yl sonunda retim yesi olarak Tp Fakltesi Ortopedi Kliniine atanyor. Bu dnemde kliniin adn ortopedi ve trvmatolojik olarak deitiriyor. Artk hasta ve hastalklar ortopedik vakalar oluyor. Ayn ylda klinie Dr. erif Kmrcolu ve Dr. Gngr Sami akrgil katlarak ok gl bir alma grubu oluuyor. Dr. Rdvan Ege 1961 ylnda Doent oluyor ve 5 yl Glhane ortopedi ve travmatolojik klinii zerinde kalmak zere Tp Fakltesi retim yelii kadrosuna atanyor. (Ege 1996) Do. Dr. Rdvan Ege 1966 ylnda Profesr olarak A. . Tp Fakltesi Ortopedi ve Travmatoloji Kliniinin tm konularnda, bugnk ada cerrahi bilim ve teknik seviyesine gelmesinde nderlik etmitir. Grevi srasnda faklte dekanl dahil birok almalar ve katklar ile byk saygnlk ve taktir kazanmtr. 1990 ylnda emekli olduktan sonra Ankara Trafik Hastanesinde ok ynl almalarna hzla devam eden Prof. Dr. Rdvan Ege ayn yerde Ufuk niversitesini kurarak mtevelli heyet bakanlna devam etmektedir. ocuk Cerrahisi ocuk Cerrahisi uzmanlk dal II. Cihan harbi ncesinde ortaya kmtr. Bu uzmanlk dalnn ortaya k ve gelimesindeki en nemli etken ocuk hastanelerinin kurulmasdr. lk ocuk Hastanesi Hopital Des Enfants Malades adyla 1802de Pariste Napolyon Bonapart tarafndan kurulmutur. Bu hastane sonrasnda dnyada saylar sratle artmtr. 20. yzyl banda kendisini ocuklarn cerrahi hastalklarnn tedavisine adam olan ngiliz, ilk cerrah Dr. Devis Browne ocuk cerrahisinin babasdr. lkemizde ilk ocuk cerrahisi klinii, ortopedi ile birlikte olsa da, eitimini Almanyada alan Dr. Akif akir akardr. stanbul Tp Fakltesine bal Haydarpaa Hastanesinde 1933te almtr. ok kstl ameliyatlar yaplabiliyordu. Fakat bu klinik ocuklarn cerrahi hastalklaryla uramak zere zel bir cerrahi dala ihtiya olduu fikrinin gelimesi ve yerlemesi bakmndan byk katks olmutur.
109
Modern anlamda ocuk cerrahisi uygulamalar 1950li yllarn sonunda zmirde Ege Tp Fakltesi Behet Uz ocuk Hastanesinde ocuk ortopedisi ve irrirjisi ismiyle ve onu takip eden dnemde Hacettepe ocuk Hastanesinde balamtr. 1961 ylnda Ege Tp Fakltesinde Dr. hsan Numanolu, Dr. Merih Erolu birlikte nceleri ortopedi ve ocuk cerrahisi ve hemen arkasndan mstakil ocuk cerrahisini kurmulardr. Ayn yl bu daln ihtisas sresi 2 yl genel cerrahi, 2 yl ocuk cerrahisi olmak zere ayrlmtr. Ayn yllarda lkemizde II. ocuk Cerrahisi A. . Tp Fakltesine bal Hacettepe ocuk Hastanesinde 1950li yllarn sonunda faaliyete gemitir. Bu hastanenin ilk cerrah Prof. Dr. Yksel Bozerdir. 1964te Amerikada ocuk cerrah olarak ihtisas alan Prof. Dr. Akgn Hisnmez ocuk cerrah olarak bu hastanede grev almtr. lkemizde ocuk cerrahisi 1982 ylnda Anabilim dal olmutur. A. . Tp Fakltesi ocuk cerrahisi genel cerrahi iinde 8 yatakl bir servis olarak Do. Dr. Blent Timliolu tarafndan balatlmtr. 1982de de Anabilim dal olarak alm ve genileyerek almalarna devam etmitir. med.gazi. edu. tr/opluading/ocukcerrahisitarihesi roloji riner sistemin insan organizmasnda ok nemli fonksiyonlar vardr. Bu sistemle ilgili bilgiler tarihin ilk uygarlklarna kadar gider. rolojiyle ilgili olarak Yunanda, slam Dnyasnda, Osmanl mparatorluunda almalar yaplm ve devaml gndemde kalmtr. Bu konuda elimizdeki bilgiler nda daha ayrntl verilecektir. Eski uygarlklardan beri, riner sistem ve dier baz sistem hastalklarnn tehisinde hatta tedavisinde idrarn rengi, kokusu, tad, miktar vb. belirtiler nem tar ve bilim adamlar tarafndan bavurulan bir yntemdir. Sistemin hastalklar genelde ok arl ve idrar tutukluluunun sk olmas nedeniyle ar kesiciler (analjezikler) ve idrar sktrcler (diretikler) nem tam ve bu nedenle tarihte tedavide bu iki konu iin bitkilerden elde edilen tedavi yntemleri uzun yllar gncelliini korumutur. Osmanllarda riner sistem hastalklar 19. yya kadar genelde ilala tedavi edilmeye allm, zaman zaman baz doktorlar cerrahi tedaviyi nermilerse
110
de, bu tedavi eklinin tehlikeleri zerinde de durulmutur. Bu doktorlar arasnda erefeddin Sabuncuolu Cerrahiye-i Haniye adl eserinde cerrahi iin aletleri ile cerrahi mdahaleye ait bilgileri resimleriyle vermekte ve aklamalar yapmaktadr. 1927de ilk Tp Fakltesinin almas, 1941de cerrahide disseksiyona izin kmasyla yurt dndan getirilen yabanc ve yurt dna (ounlukla Fransa ve Almanya, Avusturya) gnderilip dnen doktorlar ile eitim, retim ve tedavide nemli deiimler olur. 19. yy ikinci yarsna kadar roloji konusunda zellikle cerrahi ynde gelimeler kaydedildii sylenemez. Henz bbrek ve reterlerin cerrahi tedavisi mevcut deildir. Yegne mevcut operasyonlar harici muayeneyle belirlenebilen baz apse tedavilerinden ibarettir. Mesanede ise litotomi ve ara sra tmrlere yaplan mdahalelerinden ileri gitmez. Bu dnemde Fransz cerrahlarndan ok ey reniliyor. Dr. Nelatonun lastik kateterleri gibi. 19. yy sonlarnda litotomi gelimitir. Yeni aletlerle ameliyatlar rnein nefrotomi (ta karma) ameliyatlar bu dnemde roloji cerrahisi iinde yer alyor ve yaymlar yaplyordu. Osmanl mparatorluunda rolojinin mstakil bir disiplin haline gelmesi 20.yy balarna rastlamaktadr. Dr. Cemil Paa (Topuzlu) Fransada ihtisasn yapmtr. Tahsilini yapt lkede olduu gibi, rolojinin mstakil bir disiplin olarak ele alnmas gerektiini dnmtr. O, devrinin nemli cerrahlarndand ve stanbul Tp Fakltesinin genel cerrahi krs bakan idi. Cemil Topuzlu 1908 Tp Fakltesinde roloji derslerini ve klinik tatbikatlarn balatt. Bylece roloji genel cerrahiden ayrlarak mstakil bir disiplin halinde retilmeye balanm oldu. niversiteye bal olan Haydarpaadaki hastanede 4 yatakl bir roloji klinii kuruldu. Tp Fakltesinde roloji krssnn kuruluunu takip eden yllar iinde asistan olarak Behet Sabitin (Erduran) atand grlr. Sava srasnda Kzlay da aktif olarak grev alm, 1917 savatan dndkten sonra, Behet Sabit, roloji ihtisasn yapmak zere Almanyaya gitmitir. 1918de yurda dndnde ise Gureba Hastanesi roloji klinii efi olarak atanmtr. Cumhuriyetin ilanndan sonra tekrar niversiteye dnmtr. 1940l yllar ve sonras Ankara stanbul zmir gibi illerde alm olan roloji kliniklerinin balarnda uzman doktorlarn bulunduu grlmektedir. rnein Ankarada Cebecideki hastanede Dr. hsan
111
Arif bu grevi yrtmekteydi. Bu uzmanlarn pek ounun yurt dnda roloji ihtisas yapm olduu bilinmektedir. (Kahya 1980) Kulak Burun Boaz stanbulda, niversite reformundan sonra 1935 ylnda stanbul niversitesi Tp Fakltesi apa KBB kliniine Ord. Prof. Dr. E. Rutin ve Do. Dr. Ekrem Behet Tezel atanmtr. Bir yl sonra klinikten her ikisi de ayrlnca, 1936 yl banda yerine Ord. Prof. Dr. K. Helman getirilmitir. Onun da ayrlmasyla 1944 ylnda Prof. Dr. Ekrem Behet Tezel krs ynetimine getirilmi ve 1950de Do. Dr. Safa Karatay ve 1954te Do. Dr. Hikmet Altu almalara katlmtr. 1961de Ord. Prof. Dr. Ekrem Behet Tezelin ayrlmas ile yerine bakanla Prof olan Dr. Safa Karatay getirilmitir. 1962 ylnda Prof olan Hikmet Altu Cerrahpaa Hastanesinde KBB kliniini kurmu 1967de Cerrahpaa Tp Fakltesi kurulunca krs bakan olmutur. Bu tarihte klinik kadrosuna Do. Dr. Fikri enocakta katlmtr. 1945te kurulan Ankara Tp Fakltesinde KBB klinii Ankara Numune Hastanesinde alm ve bu hastanenin efi Dr. Nzhet Atav bu birimin bana getirilmitir.1946 ylnda Do. Dr. Emin Burad bu klinikte grev alm ksa bir sre sonra klinik Tp Fakltesi Cebeci kampusne tanm ve 1955te Dr. Emin Burad profesrle ykseltilmitir. 1959da Prof. Dr. Nzhet Atavn Ege Tp Fakltesine gemesinden sonra Emin Burad krs bakanlna gelmi ayn kilinikte Prof. Dr.Sadi Berkmenle birlikte almalarna devam etmilerdir 1962 ylnda kurulan Hacette Tp Fakltesi KBB Klinii Prof. Dr. Nazmi Hoaln Krs bakanlnda kurulmu ve Prof. Dr. Can zahinolu ve Prof. Dr. Sefa Kaya nn katlm ile almalarna devam etmi, bir sre sonra Prof. Dr Can zahinolu ukurova niversitesine nakletmitir. Takip eden yllarda yeni katlmlarla gl bir ekip olarak K B B konularnda bilimsel ve teknik olarak nemli katklarda bulunmulardr. Bugn tp fakltelerinde ve btn hastanelerde KBB klinikleri bilimsel olarak almaktadr. (Kahya ve Erdemir 2000)
112
Nroirrji Yurdumuzda nroirrjinin geliimini baz dnemlere ayrabiliriz. lkemizde nroirrjinin genel cerrahlarla yapld, nroirrjinin olmad dnem
1. Nroirrjenlerin yetimeye balad dnem
Dr. Mahzar Osmann giriimi ile nrolojide yetien bir hekimi nroirrji dalnda uzman olarak yetiip yurda kazandrmak iin 1929 ylnda Dr. Aldlkadir Cahit Almanyaya Dr. Fsterin yanna gndermitir. Trk nroirrjisinin ilk mmessili olmas gereken Dr. A. Cahit yurda dndkten sonra Zeynep Kamil Hastanesinde ksa bir sre alm ve bir ka beyin ve omurilik ameliyat yapabilmitir. 1932ylnda Bakrky Akl ve Sinir Hastanesine genel cerrah olarak atanan Dr. Hami Dilek, yine Mahzar Osmann giriimiyle Pariste tannm beyin cerrah Prof. Dr. C. Vincentin yanna gnderildi. Bir sre altktan sonra yurda dnerek snrl imknlarna ramen beyin cerrah olarak baarl ameliyatlar yapmtr ve bunlar yaymlamtr. Trk nroirrjisinin ilk uzman Op. Dr. Hami Dilektir. Bakrky Akl ve Sinir Hastanesinde nroirrji servisinin devamn salamtr. 1933 niversite Reformundan sonra Cerrahpaa I. cerrahi krssnn bana dnyaca nl Ord. Prof. Dr. R. Nissen gelmitir. Genel cerrahinin ameliyatlar yannda, baz nroirrji ameliyatlar da yapmtr. Bu dnemde Glhane Askeri Tp Akademisinde az da olsa Op. Dr. evketin ve Haydarpaa Numune Hastanesinde Op. Dr. Nimet Takrann da vakalar vardr.
2. Nroirrjinin mstakil bir cerrahi dal oluunun dnemi:
1947 ylnda yaymlanan uzmanlk tznde nroirrji resmen bir ihtisas dal olarak kabul edildi. Bu dnemde 1945 ylnda Cerrahpaa I. Cerrahi Kliniinde ihtisasn tamamlayarak 1945 ylnda doent olan Dr. Feyyaz Berkay niversite tarafndan ABDye gnderilmi ve 1951 ylnda dnerek I. Cerrahi Klinii iinde modern bir nroirrji klinii kurmutur. Balangta nroirrji kliniinde, daha sonra psikiyatri-nroirrji seksiyonlarndan oluan bir krs iinde almalarn srdrd. 1964te profesr oldu. 1971 ylnda bamsz bir krsye sahip oldu.
113
ok youn almalar ile birok nroirrjenler yetitirdi. Tp Fakltesinde modern bir nroirrji ana bilim dal brakarak emekli oldu. apadaki Nroirrji Kliniini ise Prof. Dr. Blent Tarcan kurmutur. (Kahya ve Erdemir 2000)
A.. Tp Fakltesi Nroirrji
Kuruluunun (1945) 20 yl sonrasnda 1965 ylnda noroirrji klniine sahip olmutur. Prof. Dr. Nurhan Avmann, Hacettepe niversitesinden ayrlarak ekibiyle birlikte A..Tp fakltesinde yeni bir klinik bilimsel anlamda hayata geirilmitir. Bu mtavaz klinik daha sonra o gnn artlarnda, ileri saylabilecek modernize bir yapya kavumutur. Trk nroirrji yaplanmasnda ok nemli temel talar saylabilecek bu almalar Prof. Dr. Nurhan Avman liderliinde, Hacettepe niversitesinde balayp A. . Tp Fakltesi nroirrji kliniinde bir cerrahi misyon haline gelmitir. Bu almalar iinde epilepsi cerrahisi, Dr. Nurhan Avmann dizayn olan sterolaktik hareket bozukluklar cerrahisi, ar cerrahisi uygulamalar balcalardr. Tp Fakltesi Nrirrji Kilinii, lkemizdeki nemli cerrahi atlmlarn hepsinde nc olmutur. Mikro cerrahi teknii ile gelimeleri izlemek iin 1968de ilk mikroskop alnm bu konu iin bir uzmanda yurtdna gnderilerek (Prof. Dr. Ertekin Arasl) klinikte, hayvan deneyi almalarndan sonra, 1970de mikro cerrahi balatlmtr. Bu yllarda birok deneysel almalar yaplm ve yaymlanmtr. Bundan sonraki yllarda Prof. Dr. Hamit Ziya Gkalpin ve dier retim kadrosunun katlm ile bu klinik kurumsallamtr. 1985 ylnda bni Sina hastanesine tanarak ada bir klinie kavuarak almalarna devam etmektedir. (www.ankara.edu.tr/Ankara Tp Fak. Ana bilim dal.)
H. . Tp Fakltesi Nroirrji
Hacettepe Tp Fakltesi nroirrji ana bilim dal ilk olarak 1959da ocuk sal enstitsne bal olarak kurulmu, pediatrik hasta grubuna hizmet vermeye balamtr. 1963 de Prof. Dr. Nurhan Avman bakanlnda ayr bir ana bilim dal olarak Prof. Dr. Aykut Erbengi, Prof: Dr. Vural Bertann katlmyla almalarna devam etmitir. 1965 ylnda Prof. Dr. Nurhan Avmann A. . Tp Fakltesi Nroirirli kliniini kurmak zere ayrlm olup yeni katlmlarla nroirrjiye bilimsel ve teknik olrak nemli katklarda bulunmulardr. Nroirrji kliniinde mikro cerrahi ameliyatlar 1968de balamtr. www.hastane.hacettepe.edu.tr/bilim 110
114
Gs- Kalp ve Damar Cerrahisi 1933deki niversite Reformuyla ilgili Almanyadan Trkiyeye gelerek stanbul Tp Fakltesinde grev alan nl gs cerrah Prof. Dr. R. Nissen, Cerrahpaa hastanesi genel cerrahi kliniinde Dr. Burhanettin Toker ve Dr. Fahri Arel ile birlikte 1934-1939 yllarnda gs cerrahisi konusunda beraber almlar ve modern toraks cerrahisinin kurulmasna byk katklar salamlardr. Ayn hastanede gs cerrahisi ile birlikte 1950 yllarnda konstriktif perikardiektomi, mitral stenozunda komissurotomi, lobektomi, pnmonektomi ameliyatlar ile modern toraks ve kalp ameliyatlarnn balamasna ve gelimesine yol amtr. Trkiyede toraks ameliyatlarnn ncleri olarak Prof. Dr. Fahri Arel, Prof. Dr. Nihad Dorken, Prof. Dr. Orhan Bumin, Prof. Dr. Hilmi Akn, Prof. Dr. Galip Urak, Prof. Dr. Recai Ergder ve Op. Dr. Siyami Hersek saylabilir. Kalp cerrahisinde ise stanbul niversitesinde Prof. Dr. Nihat Dorken, Ankara niversitesinde ise prof. Dr. Hilmi Akn, Prof. Dr. Yksel Bozer, Op. Dr. Kemal Beyazt ncler arasndadrlar. Kalp ve Damar Cerrahisinin gelimesi stanbul, Ankara, Hacettepe, Yksek htisas Hastanesi, stanbul Gs Cerrahisi gibi salk kurulularnda yaplan bilimsel almalar ve uygulamalarla 1960l yllardan sonra ok gelimi birok hastane bu konuya katlarak hzla gelimi ve kalp damar ameliyatlarnn hepsi yaplmaya balamtr. (Kahya ve Erdemir 2000) Oftalmoloji 1898de Glhanede 150 yatakla alan Glhane eririyat Hastanesinin Gz Klinii iin Askeri Tbbiyeden mezun olan Dr. Ziya Bey 1896 da Almanyaya gnderilir. 5 yl sonra 1903 ylnda dnerek bu hastanede gz servisini kurar. Kliniin 3 kadn 2 erkek, 5 yata vardr. nemli vakalar yatrlyor dierleri ayaktan tedavi edilip gnderiliyordu. 1909da Askeri ve Sivil Tp Okullar birletirilerek Haydapaa da stanbul Tp Fakltesi kuruluyor. Bu dnemde Dr. Ziya Bey Glhaneden ayrlarak Tp Fakltesine hoca olarak atanyor. Dr. Ziya Gnn ayrlmas zerine yerine Dr. Niyazi smet Gzc getirilmitir. Bu dnemde yatak says 16ya kmtr. Dr. N. smet Gzc 26 yanda
115
gz klinii direktr olup bu konuda almalar ve yaynlar ile nemli katklarda bulunulur. 1920lerde Avrupada uygulanmaya balanan intraokuler lens straksiyonu tekniini getiren ve uygulayan Dr. Niyazi smet Gzc olmutur. Dr. N. smet Gzc, ayn zamanda retina dekolman cerrahisini 1935te lkemizde ilk uygulayan kiidir. 1941 ylnda Glhane Tp Akademisi Ankaraya cebeci kampusne tanr. Burada Gz 47 yatakl nemli bir klinik olur. Dr. smet Gzc 1944de tmgenerallie kadar ykselir ve Glhane Hastanesi mdr olur. Bu dnemde hoca muavini olan Dr. Sreyya Grdren 1946 ylnda profesr olur ve klinik direktrlne getirilir. 1951 ylnda da Glhaneden ayrlarak Ankara Tp Fakltesi Gz Kliniine gemitir. niversite Reformundan sonra stanbul Tp Fakltesi Gz Klinii Direktrlne Prof. Dr. gersheimer getirilir. Bu dnemde en nemli yenikliklerden biri de lkemizde olduka gecikmi olan, Avrupada 1972denberi uygulanan, keratoplasti cerrahisidir. Dr. gersheimerin Trkiyede kald sre iinde almalarndan biride Frengiye bal uvea iltihaplar konusu olup bu almalar dnya litaratrne gemitir. Dr. gersheimer, Dr. Naci Bengisu, Dr. rfan Baar dneminde . . Tp Fakltesi Gz Klinii, Avrupada yaplan tm muayene yntemleri ve cerrahi tekniklerin yaplabildii bir merkez haline getirilmitir. O dnemde douda ok yaygn olan trahoma kar yaplan sava ve bu savata aktif olarak grev alan Dr. Nuri Fehmi Ayberki zikretmek gerekir. 1950li yllara gelindii zaman dikkati eken olaylar olarak Prof. Dr. Necdet Sezerin Behet hastalna bal yeni bulgular dnyaya tantmas ile 1958 ylnda lkemizde ilk defa stanbul niversitesi gz kliniine bal olarak kurulan alk, tehis ve tedavi merkezinin faaliyete gemesini sayabiliriz. 1960l yllarda Avrupada modern oftalmoloji devresi balamtr. Bu yntemlerden biri kabul edilen koaglasyon (fotokoaglasyon) yntemi Avrupada ilk tantlmasndan ancak on sene sonra lkemizde de ilk olarak Dr. mit Emler tarafndan Ankara niversitesi Tp fakltesinde uygulamaya balanmtr. Yine modern bir muayene yntemi olan gz dibi anjiyografisi yurtdna gre dokuz senelik bir gecikme ile Ankara niversitesi Tp Fakltesinde Dr. Cahit rgen ve Dr. Leyla Atmaca tarafndan uygulanmtr. Bu mukabil intra kapsller lens
116
cerrahisinde yeni bir adm olan krioekstraksiyon yntemi, Avrupadan hemen bir sene sonra Ankara Tp Fakltesi Gz Kliniinde uygulanmaya balanmtr. Modern gz cerrahisinin bugn en ok zerinde durduu vitrektomi teknii ise, 1978de stanbul niversitesi Tp Fakltesinde Dr. Demir Baar, Ankara Tp Fakltesinde Dr. Cahit rgen terafndan lkemizde de uygulanmtr. Nihayet bugn vitrektomi ile birlikte kullanlma sahas genileyen ekooftalmografik yntemin (ultrasonografi) memleketimizdeki ncln de Ege niversitesi Tp Fakltesinden Dr.Selahattin Erbakan yapmtr. (Kahya ve Erdemir 2000) Plastik ve Rekonsriktif Cerrahi Plastik ve Rekonstriktif cerrahi olduka eskilere dayanr. erefeddin Sabuncuolu (1385-1468) Cerrahiyetl Haniye adl eserinde cerrahi uygulamalarn eitli izimleriyle birlikte anlatld grlmektedir. Bunlar arasnda jinekomasti gibi cerrahi teknikler detayl verilmektedir. 1930l yllarda ok sayda plastik cerrahi uygulamalar bilinmekle birlikte Trk Plastik Cerrahi camiasnn duayeni Prof. Dr. Halit Ziya Konuralp 1950de stanbul niversitesi Tp Fakltesi plastik cerrahi blmn kurmutur. 1941 ylnda Glhane Askeri Tp Akademisinin, stanbuldan Ankaraya tanmasndan sonra, cebeci askeri hastanesinde almakta olan ene cerrah Dr. Nejdet Albay bu konunun klinik efi olmutur.1957 ylnda ABDde bu konuda almalarndan dnen Prof. Dr. Cihat Bobakan Gatada ene ve plastik cerrahi direktr olmu, 1965 ylna kadar almalarn oarada srdrmtr. Glhane Askeri Tp Akademisi, ..Tp Fakltesi ve Ankara Numune hastanesinden sonra 1964de Dr. Hilmi Grsel tarafndan SSK Ankara hastanesinde, 1965de Gler Grsu tarafndan Hacettepe niversitesi Tp Fakltesinde, 1972de Dr. Adil Kayolu tarafndan Haydarpaa Numune hastanesinde, Dr. Arman ada tarafndan Ege niversitesi Tp Fakltesinde ve Dr. Erturul zmen tarafndan ukurova Tp Fakltesinde, 1978de Dr. Mesut zcan tarafndan Uluda niversitesinTp Fakltesinde plastik rekonstriktif dallar kurulmutur. Ankara Numune Hastanesinde 1953 ylnda da Dr. Sekr ktem efliinde plastik cerrahi klinii kurulmutur.
117
1980ylnda da Hacettepe niversitesi Tp Fakltesinde 1980 ylnda Dr. Onur Erol tarafndan deneysel mikro cerrahi laboratuar kurulmutur. Cumhuriyetin ilk Tp Fakltesi olan Ankara niversitesi Tp Fakltesi 1945 de kurulmasna ramen uzun yllar Plastik ve Rekonstrktif Cerrahi Anabilim Dalndan yoksun kalmtr. Yksek renim Kurulu, yasa gerei Tp Fakltelerinde her anabilim dallarnn kurulmasn zorunlu kldndan 1984 ylnda, bu dalda kurucu olarak retim yesi olmadndan, Glhanede retim yesi Do. Dr. Erdem Yormuk bu ana bilim daln kurmak zere bir yl sre ile fakltemizde grevlendiriliyor. Kurulma aamasnda byk zorluklarla karlalm, gerekli malzemeler temin edilmi, nceleri genel cerrahinin asistanlar ile ameliyatlar devam etmi, ayn yl plastik cerrahi kliniine 4 asistan alnm, ksa srede 34 yatakl bir klinik halini almtr. Kurulu aamasnda grev alan Do. Dr. Erdem Yormuk Fakltemizde kalarak profesr olmu, ana bilim bakan olarak greve devam etmitir. lkemizde salk sorunlar iinde sadece sava zamannda deil, gnlk yaantda yanklar tedavisi ok g olup sakatlklara veya lmlere ve birok insann kaybedilmesine sebep olmaktadr. ok nemli olan ilk modern yank merkezi, 1971 ylnda Glhane Askeri Tp Akademisinde Prof. Dr. Sadun Aren tarafndan almtr. lkemizde konuyu ok yakndan bilen Prof. Dr.Erdem Yormuk cebecide klinik bnyesinde son derece gelimi teknolojisi ile donatlm bir blm kurmutur. (Ege 1996) (Daha geni bilgi iin; plastik cerrah sayn Prof. Dr. brahin Yldrmn plastik cerrahinin balang ve geliimi ile katkda bulunanlar ieren Trk Plastik Cerrahi Tarihesi adl kitabna bavurabilirler.) Cerrahi Onkoloji 1989 tarihinde A. . Tp Fakltesi Genel Cerrahi Anabilim Dalna bal olarak Cerrahi Onkoloji Bilim Dal drt retim yesi ve yirmiyedi yatak ile kurulmu olup halen cebeci hastanesi genel cerrahi ana bilim dal binasnda geniletilmi kadro ile almalarna devam etmektedirler. Bu bilim dal, genel cerrahide, bilimsel gelime sreci ierisinde ayr bir kavram olarak gelimektedir. Amac cerrahi tedaviye ihtiya gsteren kanser hastalarnn medikal onkoloji ve radyasyon onkolojisi ile birlikte multidisipliner tarzda tedavilerinin an gereklerine uygun ekilde planlanmasdr. A. . Tp
118
Fakltesi cebeci kampus yerlekesindeki bu bilim dal bir st ihtisas dal olup, genel cerrahi ihtisasndan sonra iki yllk ek eitim sre iermektedir. (Cerrahi Onkoloji-nternet) Anesteziyoloji ve Reanimasyon lk gelitirilmi olan narkoz aleti Prof. Dr. Nissen tarafndan . . Tp Fakltesi Cerrahpaa I. cerrahi kliniine getirilmitir. Prof. Dr. Burhanettin Tokerin cerrahi kliniinde Dr. Sadi Sun, apa da Prof. Dr. Akif akir akarn ortopedi kliniinde Dr. Simon Batmaz, 1949 ylnda Haseki hastanesinde Op. Dr. Avni Akselin cerrahi servisinde Op. Dr. Hsn ztrk ilk anestezi uygulamalarn yapmlardr. stanbul Tp Fakltesi apa da Prof. Dr. Kemal Atayn, cerrahi kliniinde Prof. Dr. H. Ziya Konuralpin tevikleri ile (1953-1954) anestezide Dr. Simon Batmaz, Dr. Melih Erhan, Dr. Ruhan Kutlay, Dr. Cemalettin ner, Dr. Kadriye Bilge almlardr. ili ocuk hastanesinde Do. Dr. Hazm Buminin, cerrahi servisinde Op. Dr. Cahit Bergil, Vakf Guraba Hastanesinde Op. Dr. Ata Topalolu, cerrahi servisinde Dr. Cemalettin ner, Heybeliada sanatoryumunda Dr. Ercment Kopman ayn yllarda anestezide almlardr. Haydarpaa Numune Hastanesinde ilk uygulamalar Op. Dr. Hsn ztrk tarafndan yaplmtr.1953 ylnda Op. Dr. Selahattin Akelin giriimi ve Nuri Fehmi Ayberkin destei ile Avusturyal uzman Dr. Kucher birka ay sre iin gelmi baarl anestezi teknikleri uygulam ve yaynlar yapmtr. Dr. Kucherin Viyanaya dnmesiyle, yine onun uyarsyla, k.b.b. hastalklar uzman olup ayrca anestezi almalar yapan Dr. Wirtinger 1954 ylnda Haydarpaa Numune hastanesine gelmi ve 1958 ylna kadar kalmtr. Dr. Wirtinger Salk Bakanlna bal bir hastanede ilk anesteziyoloji servisini kurmu ve Dr. Cemalettin ner ilk asistan olmutur. Dr. Wirtingerin memleketine dnmesiyle Dr. Cemalettin ner servis efi olmutur. (Kahya ve Erdemir 2000)
A. Tp Fakltesi Anestezioloji Krss ve Geliimi
Anesteziye byk emek veren Prof. Dr. Sadi Sun ve Prof. Dr. Cemal nerin abalar ile 1956 ylnda Salk Bakanl ihtisas tzne bir madde eklenerek anestezneoloji ayr bir ihtisas dal olarak kabul edilmitir.
119
A. . Tp Fakltesi, Faklte Profesrler Kurulu, 1958de ald bir kararla Anestiyoloji Enstits adyla bamsz bir anestiyoloji blm kurdu. Enstit mdrlne henz retim yesi bulunmad iin I. Cerrahi Klinii Krs Bakan Prof. Dr. Hilmi Akn atanm, uzman ve asistan kadrolar verilmitir. 1959 ylnda uzman kadrosuna Amerikadan dnen Dr. Refik Payko, asistan kadrolarnada Dr. Birsen Saygn, Dr. Mjgan Bakrc, Dr. Metin nder, Dr. Bezmi Grsoy, Dr. Kemal Evcan atanmlardr. 1995 yl itibar ile 11 retim yesi, 33 aratrma grevlisi 5 uzman ve 42 hemire grev yapmaktadr. Bakanln ald bu karardan sonra tm fakltelerde bamsz anestezi blmlerine kavumulardr. (Refik Payko, Birsen Saygn, 1995)
CUMHURYET DNEMNDE TIP DALLARINDAK LERLEMELER
Cumhuriyet dneminde tp dallarnda ok hzl ilerlemeler oldu. 1928 ylnda bunlarn stats 1214 nolu kanunla belirlenmitir. Buna gre tababet ve ihtisas vesikalar hakknda nizamname karlmtr. Buna gre o tarihte klinik ihtisaslar olarak i hastalklar, hariciye hastalklar, akl ve sinir hastalklar, burun kulak ve haneri hastalklar, gz hastalklar, deri hastalklar ve zhrevi hastalklar, ocuk hastalklar, doum fenni ve kadn hastalklar, idrar yollar hastalklar olmak zere dokuz adet; bakteriyoloji, patolojik anatomi, tbbi kimya, ruh ve sinir ve adli tp, radyoloji ve fizik olarak da alt adet laboratuar dal kabul edilmitir. Bylece toplam onbe ihtisas dal vardr. 1947de tze nroirrji, az ve ene cerrahisi, ocuk cerrahisi ve ortopedi, deri ve frengi hastalklar, hijyen, bakteriyoloji ve intani hastalklar, parazitoloji, fizikoterapi ve hidroloji, farmakodinami ve genel salk uzmanlar eklenerek uzmanlk says 22ye karlmtr. 1955deki uzmanlk tznde ise 37 uzmanlk dal yer almtr. Balcalar: hastalklar, gs hastalklar, ocuk sal ve hastalklar, akl ve sinir hastalklar, hematoloji, besi hastalklar, deri hastalklar ve zhrevi hastalklar, genel irrji, gs irrjisi, nroirrji, az ve ene irrjisi, anesteziyoloji, ocuk irrjisi ve ortopedi, kadn hastalklar ve doum, kulak-boaz-burun hastalklar, roloji, gz hastalklar, bakteriyoloji, parazitoloji, hayat ve tbbi kimya, patolojik anatomi, farmakodinami, fizikoterapi ve hidroterapi, radyoterapi, adli tababet, i hastalklar grubu salk uzmanl, irrji grubu salk uzmanl, okul ve spor hekimlii, di hekimlii, ortodonsidir.
121
122
1961 tarihinde ise yukardaki dallara allerji, geriatri, romatoloji, klinik laboratuar ve mikrobiyoloji eklenmi, mikrobiyoloji alannda bakteriyoloji, immnoloji, viroloji, entomoloji, mikoloji ve parazitoloji eklenmitir. 1955 tzndeki ortopedi ve ocuk cerrahisi kaldrlm, yerine ocuk irrjisi ve ayrca ortopedi ve travmatoloji ihtisas, farmakodinami yerine farmakoloji, az ve ene irrjisi yerine ene irrjisi ve plastik irrji konmutur. 1- hastalklar (10 yan dal: Alerjik hastalklar, endokrinolojik ve metabolizma hastalklar, gastroenteroloji, nefroloji, romatoloji, tbbi onkoloji, immnoloji, hematoloji, i ve meslek hastalklar) 2- Gs hastalklar ve tberkiloz 3- ocuk sal ve hastalklar (10 yan dal: ocuk kardiyolojisi, ocuk endokrinoloji ve metabolizma hastalklar, ocuk hematolojisi, ocuk immnolojisi, ocuk nefrolojisi, ocuk nrolojisi, ocuk alerjisi, ocuk onkolojisi, ocuk ruh ve sal ve hastalklar, ocuk gastroentrolojisi) 4- nfeksiyon hastalklar ve klinik mikrobiyolojisi (3 yan dal: alerjik hastalklar, immnoloji ve hematoloji) 5- Ruh sal ve hastalklar 6- Nroloji, 7- Deri ve zhrevi hastalklar, 8- Genel cerrahi, 9- ocuk cerrahisi 10- Gs cerrahisi 11- Kalp ve damar cerrahisi 12- Beyin ve sinir cerrahisi 13-Plastik ve rekonstruktif cerrahi 14- Ortopedi ve travmatoloji 15- Anestezyoloji ve reanimasyon 16- Kadn hastalklar 17- Gz hastalklar, 18- roloji 19- Fizik tedavi ve rehabilitasyon (romatoloji ve spor hekimlii yan dallar), 20- Tbbi ekoloji ve rehabilitasyon 21- Radyodiyagnostik 22- Radyasyon onkolojisi 23- Halk sal (i ve meslek hastalklar, epidemiyoloji, okul hekimlii, askeri sahra salk hizmetleri hekimlii) 24- Deniz ve sualt hekimlii 25Mikrobiyoloji ve klinik mikrobiyoloji (viroloji, immnoloji, mikoloji, tbbi parazitoloji, alerjik hastalklar olarak 5 yan dal) 26- Tbbi parazitoloji 27- Biyokimya ve klinik biyokimya 28- Patoloji (sitopatoloji, jinekopatoloji, dermopatoloji, nropatoloji olarak 4 yan dal) 29- Tbbi farmakoloji 30- Adli tp 31- Anatomi 32- Fizyoloji 33- Fizyopatoloji 34- Tbbi histoloji ve embriyoloji 35- Tp tarihi ve deontoloji 36- Tbbi genetik 37- Nkleer tp 38- Ortodonti 39- Di protezi 40- Aile hekimlii. Bu aklamalardan anlalaca zere i hastalklar, cerrahi hastalklar ve dier baz bilimler zamanla birok dallara ayrlm, hatta dallarda daha ufak dallara blnmtr. 1929daki tzkte emraz-i hariciye (operatrlk) dal 1955 tznde genel irrji adn alm, az ve ene cerrahisi ve ocuk cerrahisi ortopediden
C UM H UR YE T D N E M N D E T I P DA LLA R I N DA K LE R LE M E LE R
123
ayrlmtr. Bu tarihten itibaren yllarn ak iinde ana dallar birok yan dallara ayrlmtr. (Kahya ve Erdemir 2000) 2002 Mays ay iinde geerli olan ana dallar, yan dallar ve srelerini okuyucularmzn bilgisine sunmakta yarar grdmz iin aada belirtilmitir. 1- Hastalklar: (5 yl) Yan dallar: 1- Alerji hastalklar (3 yl) 2- Endokrinoloji ve metabolizma hastalklar (3 yl) 3- Gastroenteroloji (3 yl) 4- Nekroloji (3 yl), 5- Romatoloji (3 yl) 6- ve meslek hastalklar (3 yl), 7- mmnoloji (3yl) 8- Hematoloji (3 yl) 9- Geriatri (3 yl) 10- Tbbi onkoloji (3 yl) 11Youn Bakm (3 yl) 2- Kardiyoloji: (5 yl), ( hastalklar uzmanlar iin 2 yl) 3- Gs Hastalklar: (5 yl) Yan dallar: (1- Alerjik gs hastalklar (3 yl) 2- Youn bakm (3 yl), hastalklar uzmanlar iin (2 yl) 4- Enfeksiyon Hastalklar: (5 yl) ( hastalklar uzmanlar iin 3 yl) 5- Nroloji: (5 yl) 6- Psikiyatri: (5 yl) (ocuk psikiyatrisi uzmanlar iin 3 yl) 7- ocuk Sal ve Hastalklar: (5 yl) Yan Dallar: 1- ocuk kardiyolojisi (3 yl) 2- ocuk metabolizma hastalklar (3 yl) 3- ocuk endokrinolojisi (3yl) 4- ocuk hematolojisi (3 yl) 5- ocuk nefrolojisi (3 yl) 6- ocuk nrolojisi (3 yl) 7- ocuk alerjisi (3 yl) 8- ocuk onkolojisi (3 yl) 9ocuk Gastro, hepatoloji ve beslenme (3 yl) 10- ocuk enfeksiyon hastalklar (3 yl) 11- Neonatoloji (3 yl) 12- Genetik (3 yl) 13- ocuk gs hastalklar (3 yl) 14- ocuk immnolojisi (3 yl) 15- youn bakm (3 yl) 8- ocuk Psikiyatrisi: (5 yl) Psikiyatri uzmanlar iin (3 yl) 9- Dermatoloji: (5 yl) 10- Fiziksel Tp ve Rehabilitasyon: (5 yl) Yan dallar: 1- Romatoloji (3 yl) 11- Genel Cerrahi: (5 yl) Yan dallar: 1- Gastroentroloji cerrahisi (3 yl) 12- ocuk Cerrahisi (5 yl, Genel cerrahi uzmanlar iin (3 yl), Yan dallar:1ocuk rolojisi (3 yl) 13- Gs Cerrahisi (5 yl, genel Cerrahi Uzmanlar in (3 yl), Kalp Damar Cerrahlar in (2 yl) 14- Kalp ve Damar Cerrahisi (6 yl, genel cerrahi uzmanlar iin 3 yl, Gs cerrahisi uzmanlar iin 3 yl), Yan dallar: 1- ocuk kalp ve damar cerrahisi (3 yl) 15- Beyin ve Sinir Cerrahisi (6 yl)
124
16- Plastik, Rekonstrktif ve Estetik Cerrahisi (6 yl, Genel cerrahi uzmanlar iin 3 yl), Yan dallar: 1- El cerrahisi (2 yl) 17- Ortopedi ve Travmatoloji: (5 yl), Yan dallar: 1- El cerrahisi 18- roloji: (5 yl), Yan dallar: 1- ocuk rolojisi (3 yl) 2- Androloji (3 yl) 19- Kulak- Burun- Boaz Hastalklar (5 yl) 20- Gz hastalklar (5 yl) 21- Kadn Hastalklar ve Doum (5 yl), Yan dallar: 1- reme endokrinolojisi ve nfertilite (3 yl) 2- Perinatoloji (3 yl) 22- Anesteziyoloji ve Reanimasyon (4 yl), Yan dallar: 1- Algoloji (2 yl) 23- Radyasyon Onkolojisi: (5 yl) 24- Radyoloji:(5 yl), Yan dallar: 1- Nroradyoloji (2 yl), 2- Giriimsel Radyoloji (2 yl), 2- Pediyatrik Radyoloji (2 yl) 25- Nkleer Tp: (4 yl) 26- Tbbi Patoloji: (4 yl), Yan dallar: 1- Sitopatoloji (2 yl), 2- Dermatopatoloji (2 yl), 3- Nropatoloji (2 yl) 27- Tibbi Genetik: (4 yl, hastalklar uzmanlar iin 3 yl, ocuk sal ve hastalklar uzmanl iin 3 yl), Yan dallar: 1- Klinik sitogenetik (2 yl) 2Klinik molekler genetik (2 yl) 3- Klinik genetik (2 yl) 28- Tbbi Biyokimya: (4 yl) 29- Tbbi Mikrobiyoloji: (4 yl, Enfeksiyon hastalklar uzmanl iin 2 yl), Yan dallar: 1- Tbbi parazitoloji (2 yl) 2- Viroloji (2 yl) 3- mmnoloji (2 yl) 4- Mikoloji (2 yl) 30- Tbbi Farmakoloji: (4 yl), Yan dalla: 1- Toksikoloji (3 yl) 31- Spor Hekimlii: (4 yl, Fiziksel tp ve rehabilitasyon uzmanlar iin 2 yl, Ortopedi ve travma uzmanlar iin 2 yl, Fizyoloji uzmanlar iin 2 yl) 32- Askeri Sahra Hekimlii: (3 yl, Halk sal uzmanlar iin1 yl) 33- Hava Hekimlii ve Uzay Hekimlii: (4 yl) 34- Sualt Hekimlii ve Hiperbarik Tp (4 yl) 35- Acil Tp: (5 yl, hastalklar uzmanlar iin 2 yl, Genel cerrahi uzmanlar iin 2 yl, Ortopedi ve travma uzmanlar iin 2 yl) 36- Adli Tp: (4 yl), Yan dallar: 1- Toksikoloji (2 yl) 37- Halk Sal: (4 yl), yan dallar: 1- Epidemiyoloji (2 yl) 2- evre sal (2 yl) 3- yeri hekimlii (2 yl), Okul hekimlii (2 yl) 38- Fizyoloji: (4 yl) 39- Aile Hekimlii (3 yl) 40- Anatomi: (4 yl) 41- Embriyoloji ve Histoloji: (4 yl)
DNYADA MODERN CERRAHYE GE EVRELER
1845-1945 yllar aras dnyada ve bizde, 1945 sonras modern cerrahinin balangcn balatan ok nemli bulular olmutur. Bunlar arasnda cerrahide baar ve ilerlemenin en nemli dal olan anestezideki bulular ve modern anesteziye gei evreleri ve uygulamalar balatlmtr. Bu konu ile birlikte asrlar boyu yaralanmalar, yaralar ve kesiler zerinde oluan rme, kokuma ve iltihaplanma nedenleri zerine deiik lkelerde ok arpc aratrma ve deneyler yaplm, yllar sonras canl mikroorganizma varl ortaya karlm ve onlarla sava yntemi gelitirilmitir. Bylece cerrahide gelimeyi nleyen ikinci en nemli ekince antibiyotiklerin ve slfamitlerin bulunmasyla ortadan kalmtr. Thorwarld 2005 Cerrahlar Yzyl kitabndaki konu ile ilgili zetlediim bilgiyi sizlere sunmakta yarar grdm. Modern cerrahinin yzyl, 1846da Bostonda General Hospitalin ameliyat salonunda hastaya kimyasal bir gaz (ether) solutarak ar duygusunun kaldrlmas ile (narkoz) yaplan bir ameliyatla balamtr. O tarihe kadar binlerce yl rnein bugn hayal edilmesi bile mmkn olmayan bir metotla canl insanlarn kafatasn kaba matkaplarla amak sureti ile kaza ve yaralanmalar sonucu olumu kemik krklarnn paralarn karmak veya dayanlmaz ba arlarn biraz hafifletmek amal yaplyordu. 1847de ngilterede Simpson, kloroformun ar giderici etkisini buldu. Bu iki kimyasal maddelerin cerrahiye girii bir reformdur. Bu yllarn devamnda bir baka yerde Fransann Strasbourg niversitesinde Prof. Dr. Louis Pasteur (1822-1895) mayalanma mekanizmas zerine deneyler le urarken ve mayalanma maddesi iinde mikroskobik tetkikler sonucu kk
125
126
kk canllar saptamt. Nerede mayalanma ve rme varsa orada bu canllarn eitli biimlerini tespit ediyordu. Pasteur mayalanmakta olan maddeyi kaynatp veya sttnda bu canllarn gelimesi ve remesinin sona ermekte olduunu deneylerle tespit ediyordu. Bir baka yerde ngilterede 1866da Glasgow niversitesinde bir cerrah olan Prof. Dr. Joseph Lister, Pasteurun almalarn yakndan izlemekte ve ortaya kard gerekler zerinde ok ciddi durarak ayn konu zerinde almalar balatyor. Bu gerekler zerine, narkozun bulunmas ile bayram etmenin erken olduunu, esas dmann yara cerahatlenmesi, iltihaplanma ve ldrc yara hastalklar olduunu belirtiyordu. Joseph Lister, phenol veya karbon asidinin bu mikroplar yok ettiini deneysel olarak gstererek r amtr. Fakat ne yazk ki bu konuya sadece yannda alan rencileri ve yabanc birka konuk hekimler inanm ve taktir etmilerdir. ngilteredeki dier meslektalar her yerde olduu gibi kskanlk, rekabet ve insan harcamaya duyulan itah hrslar ile balangta gerekli ilgiyi gstermemilerdir. Bu yalnzlk zerine isyan ederek Listeri 1875te kendisi ile yakndan ilgilenen Almanyaya gitmeye zorlad. Bu yolculuk, lkesinde kabul grmeyen birisinin, Alman niversitesindeki zafer geidi oldu. Ameliyat yaralar zerinde oluan rme ve iltihaplanma ile ilgili bu almalar ayn anda Almanya ve Amerikada ki meslektalar tarafndan ok ilgi grm oralara geziler yaparak bu nemli gelimeyi onlarla paylam ve taktirle kabul grmtr. Bu olay yapan canlnn varl kabul grmesine ramen henz bulunamamt. Bu yllarda kk bir Alman kasabasnda bir ky hekimi olan Robert Koch, yaralanmalarda ve ameliyat kesilerinde cerahat, yank ve ate yapan, Pasteurun tahmin ettii ve Listerin varlklarn uygulama ile ortaya koyduu fakat grmedikleri, yaayan kk canllar mikroplar kantlad. Dr. Robert Koch mikroskobik olarak Koch ismini verdii yuvarlak bakterileri ortaya karmtr. Bunlar ameliyatlarda ve sonrasnda hastalarda cerahat atei, lenfanjit, tetanos, flegmon gibi hastane hastalklarnn mikroplarn bularak o asrn cerrahisinde r amtr. Bu iki harika buluun gelimesi cerrahide atlm yllarn balatacaktr. Ameliyatlarda kullanlan enstrmanlarn saplar odundan yaplrken scak ve buhara dayanksz olmalar nedeni ile metalden yaplmaya balanlmtr. Eller
D N YADA MO DE R N C E R R A H Y E G E E VR E LE R
127
kaynar su ve buhara tahamml edemiyordu. 80li yllarn ikinci yarsnda eller, ykanmaya ve fralanmaya baland. Steril bezle, alkol ve sblimata emdirilmi tamponlarla ovuldu. Ayn yllarda Avusturyal Mikulicz buharla sterilize edilmi keten eldiven giymeye balad. 1890da Amerikada Josh-Hopkins niversitesinde, W.Steward Halsted kendi zerindeki deneyimi ile kokain kullanarak lokal anesteziyi bulmutur. zellikle troid ve meme hastalklar zerine almalar olan Halsted o yllarda lastik eldiveni bularak r amtr. 1880li yllarda Fransada Pean, Viyanada Billroth ve Mikulicz mide cerrahisinde dnyada n yapyorlard. 1889 yllarnn banda gen bir cerrah olan Chicagolu John Benjamin Murphy akut apandisitiste erken ameliyat nerisi ortaya atarak byk bir atlm ve gr getirmitir. Bylece akut apandisit vakalarnda ilk belirtilerden sonra, bu gnde kabul edilen, hemen ameliyat yaplmas kanununu Murphy gerekletirmitir. (Thorwald 2005)
NVERSTE REFORMUNDAN SONRA STANBUL, ANKARA VE ZMRDE CERRAH (BAZI ANILAR VE YAADIKLARIMLA)
stanbul Tp Fakltesinde Cerrahi yi bir cerrah olabilmek iin ok ama ok almann yannda, iyi insan olmak, stn insani ilikileri ve dier tp dallarndan farkl olarak doutan yetenekleri olmas gerektiini, daha 50li yllarda stanbul niversitesi Tp Fakltesinde renci iken cerrahi dallarnda eitim ve staj yaparken dnyordum. O kararllkla cerrah hocalarm gzlemler ve hayranlk duyardm. 1933 niversite Reformu ile Almanyadan gelenlerden Prof. Dr. Rudolf Nissen Cerrahpaa Hastanesi I. Cerrahi Kliniinin krs bakanlnda 1939 ylna kadar lkemizde kalm son derece deer verilen bir cerraht. Genel cerrahinin tm dallarnda, gs, kalp gibi kalc teknik ve bilimsel atlmlar yapmt. Onun brakt cerrahi atlmlar devam ettirenlerden I.cerrahi kliniinde Ord. Prof. Dr. Kazm smail Grkan, Do. Dr Bedii Gorbon, Do. Dr. Baha Sezer, 2 cerrahi kliniinde de Ord. Prof. Dr. Kemal Atay (Kara Kemal), Prof. Dr. Halit Ziya Konuralp, Do. Dr. Blent Tarcan, Do. Dr. Fikret Karaca, Do. Dr. inasi Ghan, 3 cerrahi kliniinde de Ord. Prof. Dr. Fahri Arel, Prof. Dr. Dervi Manizade, Do. Dr. Nihat Dorken, eksperimantal cerrahi kliniinde Prof. Dr. inasi Hakk Erel, Do. Dr. Sleyman Drvana, Kadn Hastalklar ve Doum Kliniinde Ord. Prof. Dr. Tevfik Remzi Kazancgil hocalarmn cerrah olmalar, yaptklar ameliyatlarla insanlara yeniden yaam vermeleri bana ilahi bir g gibi gelirdi. Hocam olarak kendilerinden gurur duyardm. Onlar, 1933 de cumhuriyetin en nemli reformlarndan olan niversite Reformu ile Darlfnnndan sonra kurulan stanbul niversitesinin hocalar idi. Prof. Dr. Rudolf Nissenin rencilerinden M.Kemal ke ile Op. Dr. H. Buminin
129
130
ismini ve cerrahiye katklarn ok duyuyorduk. O dnemde tm bu isimler lkemizde olduu gibi, uluslar arasnda da n yapmlard. 1955 ylnda cerrahi staj yapmak zere Cerrahpaa Hastanesi cerrahi kliniine ok erken gidiyorduk. Binann giri kaps stnde bir an vard. Her sabah sat 08 civarnda alyordu. Sesi iiten cerrahi alanlar dier hocalarndan hemiresine kadar bir koturma ile kapya kouyor, krs bakan Ord. Prof. Dr. Kazm smail Grkan karlyorlard. Hoca geliyor demek hastalarn ve kliniin btn ilerinin en iyi ekilde yaplm, gre hazr olmas demekti. Eksiklikler ve aksaklklar affedilmez ve duruma gre kim hangi sfatta olursa olsun cezalandrmak demekti.
Resim 51. Nissenin ders kitab, 1938. (Nazizmden Kaanlar ve Atatrkn

Vizyonu, s 220)
Resim 52. Prof. Rudolf Nissen ve baz stajyerleri. (Nazizmden Kaanlar ve Atatrkn Vizyonu, s 220)
NVERSTE REFORMUNDAN SONRA STANBUL , ANKARA VE ZMRDE CERRAH
131
Kadn doum staj iin Haseki Hastanesine gidiyorduk. Buna benzer bir uygulamay da orada grdk. Krs bakan, ayakl ktphane olarak tannm Ord. Prof. Dr. Tevfik Remzi Kazancgil sabah klinie geldiinde kapda bazlar kendi yana yakn 9 doent retim yesi ve asistanlar sraya girip karlarlard. Bu klinikte doentlik son akademik unvand. Profesr olmak mmkn deildi. Ancak doentler kendi aralarnda hiyerariye dikkat ederlerdi. Bir gn hocamz Ord. Prof. Dr. Tevfik Remzi Kazancgil bir hastay ameliyat yapaca, acele ameliyathaneye gitmemiz istendi. Anfi gibi olan ameliyathanenin st tarafnda 30-40 renci yerimizi aldk. Bir tela, bir tela insanlar kouturuyor. Sedye ile gelen hasta hzla masaya yatrld. Karn temizlii ve rts dakikalar srd. O srada kapdan boynundan askl muamba bir nlk giydirilmi olan hocamz ieriye girdi. Belden balamal bir ameliyat gmlei ve eldiven giydirdiler. Hasta acele uyutulmutu. Ameliyat balad fakat ok ksa bir sre sonra masa stne ve altna su kvamnda ve renginde bir sv boald ameliyat sona ermiti. Hocamz eldivenlerini karak ayrld. Ekip, kalan ksm tamamlayarak karn kapatld. ok merak etmitik. Sonradan rendik ki hastada sa yumurtalkta olduka byk bir over kisti varm. Bu olay hayranlkla ve merakla izlemitik. Bu hocamzn krsde ki derslerini de hi karmaz en n sralarda olmak isterdik. Genelde doentlerden biri krsye gelir konuya balard. Bir sre sonra krsnn arkasnda sadece Tevfik Remzi Kazancgil hocamzn girebilecei kapdan aniden girer ve derse balayan hoca krsden ayrlrd. Genelde paramedikal gncel bir konuya balard. Bir seferinde Trk musikisinde makamlar anlatmaya balad. O dnemde bu konuda tannm olan asistan Dr. Alaaddin Yavaa asistand. Anfiye arld ve rencilerin karsnda makamlardan sorguland. Cevap vermekte sknt eken, son derece kibar ve centilmen olan Dr. Yavaca mahcup bir ekilde oradan ayrlrd. Cerrahpaada Ord. Prof. Dr. Fahri Arel lkemizde gs cerrahisi konusunda bir ilki balatmt. Prof. Dr. Dervi Manizade de travmatoloji, Do. Dr. Nihat Dorken kalp, Prof. Dr. Halit Ziya Konuralp plastik cerrahi konularnda, Do Dr. Blent Tarcan da beyin cerrahisi dnda keman virtiz ve ef olarak n yapmlard. niversite dndan da Op. Dr. Hazm Bumin de o dnemde n yapmt. Ankarada 1945 senesinde alm olan Tp Fakltesine kadar lkemizde tek Tp Fakltesi olan stanbuldaki ve Glhane Askeri Tp Akademisindeki cerrahi
132
hocalarmz Cumhuriyet dneminde Trk cerrahinin ncleri ve evrimcilerinden olup kiilikleri ve mesleki yaamlarndaki baarlar btn lkede biliniyordu. Ankara Tp Fakltesinde Cerrahi Ankara Tp Fakltesi 1945 ylnda kabul edilen bir kanunla kurulmutur. II. dnya savann getirdii ekonomik ve siyasal sorunlar bu fakltenin almasna uzun sre engel olmutur. Nihayet 20 Haziran 1945 tarihinde Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycelin TBMM de yapt tarihi konuma ve nerisinin kabul ile Ankara Tp Fakltesi 4761 sayl kanunla resmen kurulmutur. Ankara Tp Fakltesi 19 Ekim 1945 tarihinde Cebecide, Glhane Hastanesi Konferans Salonunda Cumhurbakan smet nnnn katlm ile grkemli bir trenle almtr. Al sylevini kuruluunda ok deerli katklar bulunan byk devlet adam ve eitimci Hasan Ali Ycel yapmtr. Faklte 1945-46 eitim retim ylnda 317 renci ile eitime balamtr. 15 ubat 1946 tarihinde Milli Eitim Bakanlnca iki cerrahi kliniinin kurulmas kararlatrlm, Glhane Hastanesinde 60 yatakl I. cerrahi klinii ve direktrlne Glhaneden Prof. Dr. Kamil Sokulu getirildi. 1948de Do. olan Hilmi Akn ve 1952de doent olan Galip Urak birlikte alyorlard. Numune Hastanesinde ise 60 yatakl II. cerrahi klinii ve direktrlne Numune Hastanesinden Ord. Prof. Dr. Eduard Melchior getirildi. Bir sre sonra II.cerrahi kliniine, Dr. Melchiorun yanna, Do. olan Dr. Orhan Toygar ve Do. Dr. Muhittin lker katldlar. 1953 tarihinde Glhane Hastanesi, Cebeciden ayrlarak Bahelievlerdeki yeni tesislerine tandlar ve Cebecideki hastane binalarn Faklteye braktlar. 1954 tarihinde Prof. Dr. E. Melchiorin kontrat yenilenmeyince istifa ederek lkesi Almanyaya dnd. Bu dnemde II. cerrahi kliniinde Prof. olmad iin I. cerrahiye balanmsa da baz sorunlar nedeni ile bir sre Keiren Atatrk Sanatoryumuna tand. Do. Dr Orhan Toygar 1954, Do. Dr. Muhittin lker 1955 de profesr oldular. Profesr olan Orhan Toygar kura ile krs direktr oldu.1957 ylnda da Prof. Dr. Kamil Sokullunun ani vefat ile 75 yatakl I.cerrahi klinii direktrlne de Prof. Dr. Hilmi Akn atand. Bu dnemde cerrahi kliniklerinde Prof. Dr. Kamil Sokollu, Prof. Dr. Orhan Toygar, Prof. Dr. Muhittin lker, Prof. Dr. Orhan Bumin, Do. Dr. Galip Urak, Do. Dr. Hsn Gksel, Do Dr. Naci Ayral, Do. Dr. Sermet Akgn Ankarada cerrahinin geliiminde byk katklar yapmlar, genel cerrahi konularnda byk
133
atlmlar ve ilkler gerekletirilmitir. 1960 ylndan nce cerrahi kliniklerinin retim yesi kadrosu:
I. Cerrahi Klinii Prof. Dr. Hilmi Akn Prof. Dr. Galip Urak Do. Dr. Orhan Bumin Do .Dr. Hsn Gksel Do. Dr. Sermet Akgn II. Cerrahi Klinii Prof. Dr. Orhan Toygar Prof. Dr. Muhittin lker Do. Dr. Naci Ayral
1958 ylnda Faklte kurul karar ile III. cerrahi kuruldu. Bylece II.cerrahi kliniine Prof. Dr. Muhittin lker ve III. cerrahi kliniine Prof. Dr. Orhan Toygar krs bakanllarna atandlar Her iki cerrahi klinii de 1959 ylnda sanatoryumdan cebeciye tandlar. I. cerrahi klinii st kat, I. kat ise II ve III cerrahi kliniklerine aitti. 1967de genel cerrahi binasnn stne bir kat klarak II. cerrahi klinii tanm, her kata bir cerrahi klinii yerlemitir. Yeniden dzenlenen yatak ve ameliyathane saylar artmtr. 1950li yllarn balangcnda anestezi konusunda lkemizin iinde bulunduu durumu, rahmetli hocamz Prof. Dr. Galip Urak bir yazsnda yle zetlemiti. 1950de ne Trkiyede, ne Ankarada anesteziyolojist olmad gibi, byle bir brana ihtiya olduuna inananlarda hemen hemen yok denecek kadar azd. Anestezi cihazna gelince Ankara I.Cerrahi Kliniinde basit bir Aga marka cihaz vard. Buda ancak yar kapal sistem alabilecek nitelikte idi. Basitte olsa bir cihazn bulunmas byk bir talih eseri olmasna ramen bunu altracak kimse yoktu. Anestezinin ayr bir ube olduu ve cerrahla sorumluluu paylat hakknda bir fikir o sralarda Trkiyede henz olumamt. Cerrah btn sorumluluu ykleniyordu. Verilen narkozda ether idi. Klinikte bulunan anestezi cihaz ile kapal ve kontroll sistem almak kabil deildi. Yaptmz ilavelerle to and fre sisteme evirebildik. (Ege,1996) Anestezi, slfamd ve antibiyotiklerin henz gndemde olduu yllar cerrahinin geliiminde byk katklar salyordu. O dneme kadar hastalara eitilmi teknisyenler tarafndan Omredan cihaz ile ether anestezisi verilirken Amerikadan ihtisas alarak gelerek. retim yesi olan Prof. Dr. Sadi Sun
134
Cerrahpaada, Prof. Dr. Cemal ner Gureba Hastanesinde greve balayarak lkemizde ilk anestezi uzmanlar olmulardr. stanbulda 1950li yln sonlarnda anestezi uzmanlar olan Dr. Sadi Sun, Dr. Cemal ner Ankarada ise 1959 de Tp Fakltesinde anestezi krssnde uzman olarak greve balayan Dr. Refik Payko dnemleri zamannda anestezide kapal sistem anestezi devrimi balam, cerrahinin geliimini salamlardr. Bu dneme kadar ve o yllarda dier hastaneler ve Anadolu hastanelerinde hastalar ak ether veya Ombredan maskesi ether anestezisi eitilmi teknisyenler veya varsa geici srelerle grevlendirilen asistanlar tarafndan verilmekte idi. Prof. Dr. Orhan Bumin hocamz genel cerrahide byk birikimleri ve ilkleri vard. Anlarn yazd makalesinden konumuzla ilgili blmlerini burada anmak istiyoruz. Kendisi 1943-46 yllarnda asistan iken: Kan vermek gerektii zaman vericinin ve alcnn kan guruplarna baklr, karlatrmalar yaplmazd. Ayn guruptan ise steril bir kabn iine, citrate solusyonu konur, vericinin kol venasna konan kaln bir ineden akan kan bu kapta toplanr ve bir yandan siteril bir baget ile kartrlrd. Sonra bu kaptan rnga ile alnan kan, alcya verilirdi. Bir sre sonra Tchzank cihaz kullanld. Lastik tpn bir ucundaki ine vericiye dier ucundaki ine alcya taklarak kolu evirmek sureti ile vericinin kan ekilerek alcya verilirdi. lk kan bankas 1948 de Askeri Glhane Tp Akademisinde kurulmutur. Anlarnda devamla; asistanlmzda mide barsak kanalndaki anastomozlarnda sra devaml diki ile dikilirdi.1951 de Amerikadan dndkten sonra iki sra dikilmeye baland. 1959 Paris dnmde orada grdm gibi bir sra ve tek tek konan dikileri 182 vakada uyguladm. Mide barsak cerrahisinde anastomozlar yan yana yaplrd. Kesinin yara d dudann beslenmesini bozabileceini grerek duodenomdaki kesiyi bu organn arterlerine parelel kesmeye baladm. Bu ekilde yaplan anastomoza isoaxial adn verdim. Ayn teknii sa hemikolektomiden sonra da uygulayarak beslenme bozukluklarn nlemi olduk. Amerikadan dndkten sonra 1951 de zofagus alt 1/3 nde oturmu kanseri bulunan bir hastaya, endotrakeal anestezi altnda, tmr rezeke edildikten sonra mideyi gs iine ekerek zofago-gastrostomi yaptk. Bu lkemizde yaayan ilk zofagus rezeksionu vakas oluyordu. Bundan sonra daha yksekte oturmu vakalarda da ayn teknii uyguladk. Yine 1951 de sol akcier st lob bronunda kanser bulunan hastaya sol pnomonektomi yaptk. Bu vakada Trkiyede anatomik disseksion ile yaplan ilk pnomonektomi vakas oluyordu.
135
Romatizma ve tberkloza bal pericarditis constrictiva 1950li yllarda memleketimizde sk grlen bir hastalkt. Hidatik kiste bal pericarditis constrictiva tarafmdan ameliyat edildi. Bu dnyada 9 uncu vaka oluyordu. imdiye kadar yaplan kalp ii ameliyatlar el yordam ile yaplyordu. Amerikadan dndkten sonra 1951 de mitral darl olan bir hastaya komissrotomi ameliyatn yaptm. Bu tarihte kta Avrupasnda Fransa ve Almanyada bu tr mdahaleler yaplmyordu. Daha sonraki yllarda Prof. Dr. Hilmi Akn, Prof. Dr. Galip Urak ve stanbulda Prof. Dr. Nihat Dorken tarafndan yaplmaya devam etmilerdir. Akcier-kalp pompas ile lkemizde ilk ak kalp ameliyatlar, 1962 de Prof. Dr. Aydn Ayta ve sonralar Dr. Siyami Ersek ve Op. Dr Kemal Bayazt tarafndan uygulamaya girdi. Kliniimizde mideduodenum lser cerrahisinde cerrahi teknik ok deiik yntemlerle yaplyordu. lkemizde ilk mide rezeksionlar 1932 de stanbulda M. Kemal ke ve R.Nissen tarafndan yaplmaya balanmtr. 1941 de Glhanede Prof. Dr. Murat Cankat, lserlerde gastro-duodenostomi uygulamtr.1950 ylnda II.cerrahiden Prof. Dr. Naci Ayral ilk defa gastro-enterostomiye ilaveten turunkal bilateral vagetomiyi ilave etmitir. Bilimsel toplantlarmzn ana gndem maddelerinden birini mide cerrahisi oluturuyordu. Mide rezeksionu+gastro-enterostomi, gastro-duodenostomi, diki teknikleri (tek sra, sra), duodenum gdk kapatlma teknikleri, yan yana, u-uca, yan yana anastomozlar, vagetomi trunkal ve 1965 den balayarak Prof. Dr Hilmi Akn tarafndan lkemizde ilk defa uygulamaya balanan yksek selektif vagetomi uygulanyor, sonular ve stnlkleri tartlyordu. Organ naklinde kornea transplantasyonu dnyada ve memleketimizde yaplmt. 1962 de bbrek transplantasyonu Amerikada baar ile uygulanr hale gelmitir. lkemizde 1975 de Prof. Dr. Mehmet Haberal tarafndan akrabalar arasnda, 1978 de kadavra bbrei nakli gerekletirildi. Kliniimizde de Do. Dr. Tuncer Karpuzolu ve Prof. Dr. Ahmet Yaycolu tarafndan uygulanmtr. 1968-69 da ilk kalp nakli ameliyatlar stanbulda Dr. Siyami Ersek , Ankarada Dr. Kemal Bayazt tarafndan gerekletirilmitir. (Bumin 2007) 1956 da I. cerrahi kliniinde greve balayan Prof. Dr. Yksel Bozer 20/05/09 tarihli yazsndaki anlarnda bu dnemle ilgili nemli baz aklamalar yapmtr. Direktr Prof. Dr. A. Kamil Sokullu yannda, Do. Dr. Hilmi Akn, Do. Dr. Galip Urak, Do. Dr. Orhan Bumin hocalar vard. O zamanlar Tp Fakltesinin
136
baz klinikleri Ankara Numune Hastanesinde grev yapard. Bir sre sonra, (belki bir yl sonra) Numune hastanesinde grev yapan Ankara niversitesi II. Cerrahi Klinii direktr Ord. Prof. Dr. E. Melchior oradan ayrld ve Almanyaya dnd. Orhan Toygar, O ayrlmadan nce, Kamil Sokullunun yannda almaya balamt. Do. Dr. Muhittin lker, btn baasistanlar ve asistanlar hep beraber cebeciye geldiler ve bizim alt katmzdaki koridorda yerletiler. Onlarda Kamil Sokullunun direktrl altnda alyordu. Dr. Muhittin lker, Dr. Osman Akata, Dr. Demir Uur, Dr. Zeki Candar hocalar o gurupta idi. Fakat guruplar bizden ayr idi. Dr. Hsn Gksel aabey takriben bir yl sonra geldi, baasistan olarak greve balad. Ben greve baladm zaman i..venz. yolla hastaya serum verirdik. Ancak, o zamanlar hazr serum iesi yoktu. Emaye lavman kaplarna krmz lastik boru taklr, ucuna bir enjektr inesi monte edilip, bir boha iinde sterilize edilirdi. Gereinde emaye kaba serum konur, bu hastaya balanr, I.V. yolla serum verilirdi. Duyduuma gre bir nceki yaz Dr. Kamil Sokulu talyaya gitmi ve orada I.V. yolla serum vermeyi grm, bizde de uygulamasn istemi. Laboratuarmz yoktu. Dahiliye kliniklerinin kendi laboratuarlar vard. Biz mkl durumlarda kaldmz zaman dahiliyedeki arkadalarmza rica eder, onlarn sayesinde CBC yaptrrdk. Hastalarn CBC sini tespitte aka yollu hastann st gz kapan kaldrr iine bakarz, hemoglobini 11-12-13 diye bir eyler uydururduk. 1952 de bebeklere de ocuk kliniklerinde kafa derisi yolu ile cilt alt veya karndan serum verirlerdi. O tarihlerde damar ii yolu ile serum vermek pek uygulanan ve bilinen bir yol deildi. Hacettepeye 1957 de getiimde bizler bu gnk gibi serum ieleri ve damlalkl plastik tp yolu ile serum veriyorduk. 1957 de Hacettepeye getim ve Londrada ocuk cerrahisi zerinde alarak Trkiyede ilk ocuk cerrahisini kurdum. O zamana kadar Tp Fakltelerinde ayr bir ocuk cerrahisi yoktu, ortopedi ve ocuk cerrahisi birlikte ayn klinikte toplanrd. Genel cerrahlarda ocuk cerrahisini yaparlard. Bir gn stanbulda Amerikan Hastanesinde Gs Cerrahisi efi Prof. Dr. Fahri Arel hocayla karlatmda Hacettepede ocuk cerrahisini ayr bir dal olarak kurulmakta olduunu sylediimde Nasl olur? Mesela ocuk cerrahisi diyorsun onun beyni var, ortopedisi var, rolojisi var. Bir insann, bir ocuk cerrahnn btn bunlarn hepsini ayn anda bilmesi mmkn deildir dedi. Bu dnce doru idi. Zaman iinde Hacettepede de ocuk cerrahisi, roloji, ortopedi, beyin cerrahisi, kalp cerrahisi v.s. hepsi ayr birer alt dala ayrld.
137
Birinci cerrahide iken bizim dnemimizde asistanlar bir ay nbet tutarlard. Bu bir ayn sonunda drt ay rahat ederdik. Bunun dnda acil serviste 2.5-3 ay arayla bir hafta sre ile nbetimiz vard. O zaman anestezi uzman yoktu. Asistanln ilk alt ay anestezide geerdi. nceleri ombredan ile ak ether anestezisi, daha sonrada endotrakeal tple anestezi verirdik. Di doktoru Sait Akouz darda anestezi eitimi ald iin ondan rendik. Lokal anestezide ok kullanlrd. Anestezi eitiminden sonra asistanlar vesterde -drt ay kadar alrd. Yani hocaya alet vermek iin hastann ayakucundaki yerde dururdu. Sonra, kdem kazandka nc, ikinci, birinci asistanla kadar kard. Genelde Dr. Kamil Sokulluyla uzmanlar baasistan olarak yardm ederdi. Kamil Hocaya giren hocalar daima ar heyecanl olurdu. nk Kamil Hoca ameliyatta olduka sinirli idi ve kzd zamanlar aletle vururdu. Ameliyathanelerin bir duvar hemen hemen tamamen buzlu camla kaplyd. Oraya rntgen filmleri flasterlerle aslr ve arkadan gelen gn ndan istifadeyle rntgen filmlerine baklrd. Bizim zamanmzda genelde lkemizde, hele mektepli hemire bulmak fevkalade zordu. Geceleri de bir hasta bakc klinie bakard. Bir gn Hsn aabey (Hsn Gksel) geldi ve bana bir laboratuar kuralm dedi. nk hep bakalarna muhta oluyorduk. Bende lazm olabilecek btn ilalar firmalardan aldm. Bir eleman grevlendirdik. CBC leri klinikte yapyorduk. Kamil Hocann ameliyatlar hi unutulacak gibi deildi. Onun her ameliyatta ayr bir hatras vardr. O yllarda yaplan ameliyatlar mide rezeksionu, kolesistektomi, barsak ameliyatlar, troid ameliyatlar, hemoroid ameliyatlar (o zaman Whitehead usul yaplrd), splenektomi oklukla yaplan ameliyatlard. Kamil bey o sralarda rektum kanseri zerinde ok alyordu ve rektum rezeksionlarn yapyordu. Asistanlmn ilk yllar iinde iki hastay unutamyorum. Bunlara omuz sarkomu nedeni ile dezartiklasyon yaplmt. Zavall o genler ameliyattan sonra yataktan ktklarnda bir sre yrrken dengelerini bulmakta zorluk ekerlerdi. Bazen karndan sempatektomi ameliyatlar da yaplrd. Hilmi Hoca zaman zaman vaka geldike kapal mitral komissrotomi yapard ve kapal mitral kommisrotomiyi soldan yapyordu. Lahey kliniinde renmiti. Sonra Amerikaya gidip geldiinde bu metodu deitirdi, sadan yapmaya balad, fakat oradan pek muvaffak olduunu sanmyorum. Bu arada stanbula gittiimde bir hocann Hilmi Beyin mitral ameliyatlarndaki baars zerinde ne kadar sitayikr konutuunu hatrlyorum. Ayrca Hilmi Bey perikardiektomi
138
ameliyatlar da yapyordu. Perikard fevkalade kaln, kemiklemi, kirelemi ve myokarda ok yapk olurdu. Mdahale iin ok ge kalnm vakalard. Hastalarn hazrlanmas ayr bir problemdi. Karnlarnda ok fazla asit bulunurdu. Biz asistanlar ameliyat olacak hastann bir gn nce trokarla karnndaki asiti boaltrdk. Asgari be-alt litre, mayi kard. Kalbin nndeki yk kalkt iin ritmi bozulmasn diye hastann karnna bir yastk koyarak skca sarardk. Klinikte Prof. Dr. Galip Urak hoca genel cerrahinin yannda akcier ameliyatlar da yapyordu. O yllar hastanelerin teknolojik geliimleri batya gre geri idi. lkemizin mali sorunlar byk olduundan satn almalar ok durgundu. Bir keresinde diki iin kullandmz ipekleri alamaz olduk, eldiven sknts ba gsterdi. Koton iplikleri Yeniehir pazarndan aldmz hatrlarm. Boya zararl olmasn diye beyaz renkli iplik alyordum. neler de ariyerli, ariyersiz oluyordu. Atravmatik ine yoktu. Bir sre eldivensiz olarak ameliyatlara girdik. Ne kadar farkl bir duygu. Biriki ay sonra Ruslardan yardm olarak eldivenler geldi de kurtulduk. Eldivensiz olarak ameliyata girildiinden ellerin ykanmas ok nem kazanrd. Zaten bildiimiz beyaz sabunla fralanyor, sonra teinture diodeu elimize boca ediyorduk. Birinci cerrahi klinii o yllar iinde Ankarada tannm ve halk tarafndan ok iyi not alan bir klinikti ve nemli hastalar hep birinci cerrahi kliniine, Kamil Sokulluya veya Hilmi Akna gelirlerdi. Orada geen 3,5-4 ylm hi unutmadm. Gzel gnlerdi, ok gzel gnlerdi. (Bozerin A..Tp Fak. I.Cerrahi Klinii Anlar) 1960l yllardan balayarak ncelikle A..Tp Fakltesinde, arlkl olarak I. cerrahide ve .. apa cerrahi kliniinde periferik damar cerrahisi uygulamalar balamtr. Genel cerrahi iinde bu konulara byk nem verilmi olup gelecekte kalp cerrahisinde ve organ nakillerinde nclk yapmlardr. 2000li yllara gelinceye kadar lkenin pek ok kliniklerinde damar cerrahisi, modern cerrahinin gurur verici bir blm olmutur.. Bu konuyla ilgili olarak vaskler cerrahinin dnyada ve lkemizde geliimini zet ksa bir bilgi vermeyi uygun buluyoruz. Modern vaskler cerrahi 19.yzyl sonlar ve 20.yy bandan itibaren yaplan almalarla kurulmu ve zellikle II. dnya sava sonras bu alanda gelimeler byk ivme kazanmtr.
139
zellikle arter cerrahisinde Fransada, berber-cerrah olan Ambroise Par (1510-1590) kanayan bir artere ilk str yntemini uygulam, Nikolai Eck 1887de iki damar arasnda (v.porta v. cava) ilk anastomozu gerekletirmitir. Damar cerrahisinin geliiminde Fransada Dr. Alexis Carrel, Dr. Ren Leriche ve Dr. Ren Fontaine nin nemli katklar olmutur. 1950de R. Lericheden 27 yl sonra ilk aort bifurkasyon ameliyat Jacques Outdot tarafndan gerekleti. 1951 de ilk aort anevrizmas rezeksiyonu Dr. Charles Dubost tarafndan Pariste gerekletirildi. lkemizde vaskler cerrahi tarihinde Op. Dr. Cemil Topuzlunun 19.yy sonunda bir acil vaka da a. aksillarise diki koyduunu ve 1897de Moskovada ki bilimsel toplantda arter dikileri hakknda bildiri sunduunu gryoruz. Btn dnyada ve lkemizde anestezinin geliimi, sentetik greftlerin ortaya k, anjiografnin gelimesi gibi etkenlerle vaskler cerrahi edeer lkemizde de byk gelimeler kaydetmitir. Damar hastalklarna, zellikle arter sistemi hastalklarna A. Tp Fak. I.cerrahi klinii, krs bakan Prof. Dr. Hilmi Akn birikimleri ve uygulamalar ile zel bir nem veriyordu. Bu nedenle 1960-1962 tarihleri arasnda, uzmanlk dneminde iken Dr. Ahmet Yaycolu, Almanyada damar cerrahisinde n yapm Wrzburg niversitesi genel cerrahi kliniine gnderilmi, orada Prof. Dr. G. Carstensen ile periferik damar cerrahisi zerinde alarak, byk birikimle klinie dnmesinden sonra hasta aknda ve bilimsel ve teknikte byk deiim olmutur. Buna ramen Beurger tans ile listelerde genellikle bilateral lomber sempatektomi veya alt ekstremitede amputasyon hi eksik olmuyordu. Sklkla acil olarak arter ambolileri byk sorundu. Arterioskleroz ve tromboanjitis obliterans iin ayrmda lkede byk yanlglar vard. Tan, klinik bilgilerimiz ve muayene yntemleri ile konuluyordu. leri tetkik aralar yoktu. lkemizde ilk aort anevrizmasi rezeksionu ve gref ameliyat A.. Tp Fak. II. cerrahi kliniinde 1960 ylnda Dr. Osman Akata tarafndan uygulanmt. 1962 de de I. cerrahi kliniimizde de ilk Aorto-iliak tkanklk nedeni ile Prof. Dr. Hilmi Akn bakanlnda Do. Dr. Osman Akata, Uz. Dr. adan Eraslan ve As. Dr. brahim Ceylandan oluan ekip ile lkemizde ilk defa Aorto-iliak tkanklkta tahminen 5 saat kadar sren bir ameliyatta dacron aorta-bifemoral
140
bifrkasyon greft konmutu. Hastann her iki alt ekstremitesine kan akm verilmi ve iyilemiti. Bu gibi vakalardan sonra ve ara sra acile gelen arter embolilerinde de ok kstl imknlar ve bilgiler iersinde yaptmz baarl embolektomilerden sonra damar hastalklarna kar ilgimiz gittike artmt. Bu ameliyatlar ok kstl vaskler cerrahi seti ile yaplyordu. lkede vaskler grefler yoktu. Fogarty katateri henz dnyada yoktu. Atravmatik ipek bulunmas mucize idi. Buna ramen, bu baarlar yannda, zellikle amputasyonlar ve organ kayplarnda da ok zlyorduk. 1964-65 yllarnda kliniimize 300 mili-amper gcnde seyyar bir rntgen cihaz alnmt. Femoro-distal, brakial, bir sre sonra da translomber aortografileri gnll olarak ben yapmaya baladm. Bu dnemde fakltemiz radyoloji nitesinde angiografi yaplmyordu. Bir yl sonra (1965-66 olabilir) Prof. Dr. Uluhan Berk Amerikadan gelerek radyolojide greve balamt. Cerrahide yaptmz bu uygulamalar salkl deildi. Teklif zerine bir sre angiografileri radyoloji servisinde yapmaya devam ettik. Bu giriim fakltemizde angiografinin balangc olmutur. Dr. A. Yaycolundan sonra da Uz. Dr. brahim Ceylan, Faklte Kurulu karar ile 1967 yl banda, btn dnyada n yapm ve damar cerrahisinin kurucularndan olan Prof. Dr. Ren Leriche, Prof. Dr. Ren Fontainein alt Strasbourgtaki Leriche kliniinde 2 yl alarak 1968 yl sonunda klinie dnmtr. Uz. Dr. Altan Tznerde 1970 ylnda Almanyada Mlheim niversitesi genel cerrahi kliniinde Prof. Dr. Carstensen yannda iki yl sre ile periferik damar cerrahisinde alarak 1972 ylnda klinie dnmlerdir. Bu yllardan sonra da klinikte damar cerrahisine gnl veren uzman ve hocalarmzla, dnyada olduu gibi cerrahi kliniimizde de damar hastalklarnda tan, tedavi ve teknik konularnda byk geliim olmutur. Arter hastalklarndaki geliim yannda, ven hastalklarnda da tehis ve tedavide byk deiimler olmutur. Alt ekstremitede derin ve yzeyel sistem anjiografik olarak incelenebiliyor, tedavide ona gre yn veriliyordu. Bu yllarda kliniimize bavuran, ayaklarnda ileri derecede sert dem olan hastalarda geliyordu. Klasik ders kitaplarnda fil aya hastal ismi verilen veya elefantiasis bu hastalarda lenf sistemini ilgilendiren lenfdema konusunu da incelemeye aldk. Tedavi yntemlerini medikal ve cerrahi olarak snflayarak yllar iinde bu konu ile yaynlardaki baar oranna ulatk. O dnemde ve 2000
141
yllarna kadar lkemizde sadece Ankara Tp Fakltesi genel cerrahi kliniinde Prof. Dr. brahim Ceylan tarafndan bu gurup hastalarla ilgilenen, primer lenfdemada, mikro irurji teknii ile lenfadeno- venz ant uygulayan kliniktir. Angiografi tekniinin geliimi ile lenfanjiografi yaplarak yaptmz antlarda baar oranmz her yl artmtr. (Ceylan, Cerrahi 1996) lkemizde damar cerrahisi konusu, Prof. Dr. brahim CEYLAN tarafndan lkemizde Vaskler Cerrahinin Balangc, Vaskler Cerrahi Dernei Tarihesi isimli eseri Ulusal Vaskler Cerrahi Dernei tarafndan 2011 tarihinde geni kapsaml yaymlanmtr. 1960 -1970 Yllar Arasnda A..Tp Fak. Cerrahi Kliniindeki retim yeleri Dalm
I. Cerrahi Prof. Dr.Hilmi Akn Prof. Prof. Dr. Orhan Bumin Prof. Dr. Hsn Gksel Prof. Dr. Serrmet Akgn Do. Dr. Ahmet Yaycolu Do. Dr. Ferruh Uzer Do. Dr. adan Eraslan Do. Dr. Kazm Ergin Do. Dr. Abdlmuttalip nal Do. Dr. brahim Ceylan II. Cerrahi Prof. Dr. Muhittin lker Prof. Dr. Naci Ayral Prof. Dr. Osman Akata Prof. Dr. Dr. Demir Uur Do. Dr. Kamil mamolu Do. Dr. Hseyin Grsoy III. Cerrahi Prof. Dr. Orhan Toygar Prof. Dr smail Kayabal Do. Dr. Mecit Doru Do. Dr. Zeki Candar Do. Dr. A.Rza Arat Do. Dr. Kenan Kayr
A.. Tp Fakltesi I. cerrahi kliniimizin ameliyat ve toplantlarmzn nemli gndem maddelerimizden biriside meme hastalklar ve meme cerrahisindeki gr ve teknik farkllklard. Prof. Dr. Hsn Gksel hocamz Amerika da, nl meme cerrah Prof. Dr. Hagensn yannda eitim alm dnnden balayarak meme malign tmrlerinde radikal mastektomi ameliyatlarn hocasnn ismi ile anlan bir yntemle yapyordu. Meme ve koltuk alt lenf disseksionlar byk bir zenle yaplyor ak kalm deri ksm, bacaktan alnan deri grefti ile kapatlyordu. Ameliyatn baarl olabilmesi ve istenen amaca ulaabilmesi iin, 5-6 saat gerekiyordu ve bu bir prensipti.. Dier hocalarmz bu ama iin birok
142
teknik uyguluyor, sre ok daha ksa oluyordu. Uzun yllar bu konuda tartmalar devam etmitir. Meme cerrahisini Trkiyede ekol yapp, ameliyathaneye prensipler getiren rnek insan Prof. Dr. Hsn Gksel hocamz, 1966 ylnda klinikten ayrlarak Hacettepe Tp Fakltesine gitmi, bu teknii orada da devam ettirmitir. A..Tp. Fak cerrahi klinii 1969 da birletirildi. Ksa sre sonra 1970 de yeniden ayrldlar. Fakat 1974 de 1750 sayl yeni niversite yasas gereince tek genel irrji klinii olarak yeniden birletirilmitir. Bu yllarda yaplan deiim ve zet balca ameliyatlar: Post operatif erken kaldrma kavram yerletirilmesi ve memleketimizde yerletirilmesi lk mitral stenozu ameliyat yaplarak kalp cerrahisine ilk admn balamas Konsriktif perikarditlerde perikardiektomi uygulamas Translomber aortografi ve dier arteriografilerde balang Aorto-abdominalis anevrizmas nedeni ile sentetik greft kullanlmas Portal hipertansiyonda mezo-kaval dacron greft kullanlmas Mide rezeksinlarnda duodenal stumphun zel bir teknikle gmlmesi Safra kasesi cerrahisinde anatomik disseksiyonla uygulamasnn yerletirilmesi Vagotomi eitlerinin uygulama ve yaylmas Rektal prolapsuslarda suspansion ve fiksasyon yntemi uygulamas Tkayc arter hastalklarnda venz basn deiikliinin tandaki nemi nguinal hernilerde fascia transversalisin neminin belirtilmesi st extremite arterlerini tutan tkanmalarda supra torasik sympatektomi konularn cerrahide uygulanmas ve yaylmasnda nclk yaplmtr. (Ege 1981) Sub-klavian Steal Sendromda ksa segment tkanklarnda supra-klavikuler kesi ile gs amadan Prof. Dr. brahim Ceylan tarafndan desobriksion veya karotid-subklvial by pass uygulanmas.
143
Prof. Dr. brahim Ceylan tarafndan A.Femoralis Profonda ynnde debi artrc yntemler. Profondaplasti teknikleri Prof. Dr. brahim Ceylan tarfndan Lenfdemal hastalarsa cerrahi tedavi-mikro irrji- lenfatiko-venz chant ameliyatlar 1960-1970li yllarda, zet bilgi olarak verdiimiz bu hastalklarn, kstl tetkik aralarna ramen, deerlendirilmesinde ve yurt dna zellikle Amerika Birleik Devletleri, ngiltereye giderek modern cerrahinin ba dndrc bir sratle gelitii dnyamzda ameliyat tekniklerinin uygulanmasnda Prof. Dr. Hilmi Akn nclerindendir. Bu yllarda btn dnyada cerrahide byk geliimler ve deiimler balamt. zellikle 2 aralk 1968 de Gney Afrika da Cat Town ehrinde Groote Schuur hastanesinden gelen ok etkisi yapan bir haber tm tp mensuplar ve halkta ok etkisi yapmt. Prof. Dr. Chrisaan Barnard, 30 kiilik bir ekiple, 6 saat sren bir ameliyatla tarihte ilk kalp nakli ameliyatn yapm ve baarl olmutu. Bu haber verildii gn ben yurt dnda Fransada idim. Hayat ve aktiviteler btn dnyada olduu gibi durmutu. Hasta yeni kalbi ile 18 gn yaad ve akcier infeksionundan ld. Bu olay organ nakilleri iin bir balang ve bir byk reform oldu. Var olan mitler ve hazrlklar hzland. Aradan geen ksa bir dnem sonrada bir ok lkeden kalp nakli haberleri gelmeye balad. Bu olaydan bir yl sonra Ankara Yksek htisas hastanesinde Dr. Kemal Beyazt ve bundan iki gn sonrada stanbulda Siyami Ersek Hastanesinde iki baarl kalp nakli ameliyat btn dnyaya duyuruldu. 1989da Kouyolu Hastanesinde Dr. Cevat Yakut ve Dr. mer Beyazt tarafndan bir kalp nakli daha yaplm bu hasta uzun yaamtr. Cerrahi klinikleri ve Prof. Dr. Hilmi Akn bata olmak zere tm retim yeleri lkede n yapmt. Bu klinikte mesleki hiyerari, kdem, otorite, stanbuldaki Cerrahpaa Hastanesi cerrahi kliniine benziyordu. Ameliyatlar, hasta bakm, seminerler, bilimsel toplantlar ok dzenli bir proram iinde yaplyordu. I.cerrahi kliniinde 1950 ylnn ikinci yarsndan 1975 ylna kadar haftada iki gn Prof. Dr. Hilmi Akn tarafndan mitral stenozu ve perikarditiste perikardiektomi ameliyatlar yaplyordu. 1975 ylnda kalp-damar cerrahisi klinii resmen aldktan sonra bu ameliyatlara son verildi. A.. Tp Fakltesinde her cerrahiden de btn yurt sathna yaylan nl cerrahlar yetimi, ayrca Hacettepe ve Ege niversitelerinin kurulularnda
144
retim yesi ve yardmclar ile desteklemitir. Daha ileri dnemlerde srasyla 1967de Diyarbakr ve 1972de Antalyada yeni niversitelerin nveleri olan, Ankara niversitesine bal Tp Fakltelerinin cerrahilerini kurmu, retim yeleri vermi ve ynetimlerinde grev almlardr. 1974 tarihinde Tp Tarihi ve Deontoloji krss, retim yesi bulunmadndan genel cerrahi ile birletirilerek, bakanlna Tp tarihi ile ilgili olduu iin Prof. Dr. Hilmi Akn getirilmi, bylece cerrahinin yasal ismi, 1981 ylna kadar Genel irrji, Tp Tarihi ve Deontoloji Krss ismini almtr. 1981 ylnda Tp Tarihi ve Deontoloji Krss ayrlm, bu tarihten sonra tekrar Genel irrji Krss olarak grevini srdrmtr. 1975 sonras ve 80li yllarda lkemizde, birok cerrahi klinikleri, an bilgi ve teknik geliimine parelel gelimeleri yakndan izlemi, uygulam ve bu birikime sahip cerrahlar yetitirerek lke cerrahisine nderlik etmitir. Bu gnk cerrahinin gurur duyulan geliimine temel olabilecek o yllarn atlmlarndan balcalarnn gen cerrahlar tarafndan bilinmeli ve hatrlanmaldr. 1985 yl genel cerrahide byk deiim ve yenilenme dnemidir. bni Sina hastanesin de katta 225 toplam yatak says, son teknoloji ile donatlm modern bir ameliyathane, 12 yatakl yine modern youn bakm nitesi yenilenmi, toplant salonlar ile youn bir alma dnemi balamt. Cumhuriyet dneminin kurduu ilk ve gelimi niversitenin cebeci kampusndeki 70 yatak dhil 300 yatakl cerrahi kliniinin btn imkanlara ramen gnn artlarna uygun deiime ihtiyac vard. letiim, haberleme, hasta odalarnn yenilenmesi, rutin acele tetkiklerin yaplabilecei bir laboratuar, ynetim blmnn yenilenmesi, renciler iin ktphane, pot-operatif erken uyandrma ve youn bakm blmleri bu dnmede yapld. Tm retim yeleri, uzmanlar ve asistanlar, niversiteler dhil dier hastanelerde allagelmi ayn dzeni ve ayn alma koullarn uygulamaktaydlar. Gelimi lkelerin biroklarnda, baz kliniklerde anatomik ve fizyolojik sistemlere uygun departmanlar ve alma guruplar oluturulmutu. Bylece ayn sistemdeki hastalar bir blmde toplanacak, alma disiplini oluturulacak, personel bu ynde eitilecek, retim yeleri ve yardmclar bilimsel almalarda ve aratrmalarda bu ynde daha ok yayn yapacak, ulusal ve uluslararas alanda fakltemiz ve retim yelerimiz tannacakt. Bu gn bu deiimin 20. ylnda olumlu bilimsel sonular yaayanlar tarafndan takdirle anlmaktadr.
145
Bu konuda anabilim dal bakan olarak bu deiimin gerekliliine inanmakta kesin kararl idim. retim yesi arkadalarmla rneini vereceim gerekeli karar grmek, grlerini almak zere son toplant iin sevgili arkadam Prof. Dr. Semih Baskandaki deerli arivlerinden kendine yaplan toplant daveti ve alma dzeni taslan 1992 ylnn artlarnda bilgi edinmeniz iin sizlere sunuyorum.
146
147
148
Toplant sonras tam bir gr birlii olmamasna ramen ounluun desteiyle 1992 yl ubat ay ierisinde klinik alma niteleri ve blmleri 225 yatakl cerrahi kliniimizde belirlendi. retim yeleri yazl istekleri zerine kararlatrlan blmlerde grevlendirildi. lkemizde tm cerrahi kliniklerinde bu deiim ilkti ve nclk etmitir Klinikte uygulamay dndmz alma guruplar: Vaskler Cerrahi Hepato- Biliyer Cerrahi Endokrin-Meme Cerrahi Kolo- Rektal Cerrahi Gastro- ntestinal Cerrahi Transplantasyon Cerrahisi eklinde kararlatrlm olup, uygulamaya gei sresince zorluklarla karlalmsa da bu dnemlerde sorunlar amada anabilim dal bakan Prof. Dr. brahim Ceylann kararll ve faklte dekan Prof. Dr. Semih Baskann destei etkili olmutur. bni Sina hastanesi genel cerrahi kliniinde alma disiplinleri, blmler ve grevlendirilmeler yaplarak bu durum dekanla bildirilmiti. Bu deiime kar baz arkadalarmzdan eletirilerde almakta idik. Konu faklte kurulu gndemine getirerek kabul grm ve karar tebli edilerek kesinletirildi. Fakltemizde baz kliniklede de buna benzer almalar vard. Dekanlk birde ynerge hazrlayarak yaynlamt. Cerrahi kliniinde yaplan tm bu deiim ve bilimsel almalar lkede birok niversite hastanelerinde rnek olmutur. Son derece olumlu sonular alnan bu deiimin 20. ylnda halen uygulama sknts eken cerrahi klinikleri mevcuttur.
149
150
151
152
153
154
1978 ylnda balayan ve her aramba kliniimizde yaplmakta olan bbrek nakillerinin yan sra, dier organ nakillerine, zellikle de karacier nakline balamak gerekiyordu. Dnyada ilk karacier nakli 1963 de yaplmt. Ankarada Bakent niversitesinde ve stanbulda karacier nakli yaplmakta idi. Ankara niversitesi tp fakltesi ge kalnmt. Uzun dnemde 1990l yllara kadar bu konu iin Amerikada eitilmi uzmanlarmzla, her trl bilgi, teknik donanmlarla karacier nakline hazrdk. Ankarada karcier nakline hazr ikinci cerrahi klinii idik. Konu ile ilgili gastroenteroloji klinii anabilim dal bakan Prof. Dr. zden Uzunalimolu, nefroloji bilim dal bakan Prof. Dr. Blent Erbay ve anesteziyoloji ve reanimasyon anabilim dal bakan Prof. Dr. Birsen Saygn ile genel cerrahi anabilim dal bakan Prof. Dr. brahim Ceylan bakanlnda toplantlar yapld. Alc ve vericiler her trl tetkik ve incelemeler yaplarak izlendi. Nihayet 6 Ocak 1994 de hepatit C sebebi ile terminal dnemde bulunan sirozlu hastamz ahmettin zdemire, trafik kazas sonucu hayatn kaybeden gen bir hastann karacieri nakledilerek fakltemizin cerrahi kliniinde ilk karacier nakli geekletirildi. Yaklak 9 saat sren ameliyattan sonra youn bakmda iki gn kalan hasta nc gn servise alnd. 4. gnden itibaren gnlk yaamna balad. Bu konuda kararllkla hazrlanan cerrahi klinii ve byk bir zveri ile alan Prof. Dr. Erdal Anadol, Prof. Dr. Haluk Gkora, Uz. Dr. Sadk Ersz, Uz. Dr. skender Alaayr. Uz. Dr. Ahmet Trkapar, Dr. Uur Kubaolu ameliyat ekibi idi. Dnemin Faklte Dekan Prof. Dr. Semih Baskan tarafndan 28 Ocak 1994 tarihinde anabilim dal bakan Prof. Dr. brahim Ceylana gnderdii bir yaz ile dekanln takdirlerini ve kranlarn sunmutur.
155
156
157
158
159
160
Karacier nakline devam ederken ksa bir sre sonra ilk canldan- canlya da nakil baarl bir ekilde gerekletirildi. 40 yalarnda bir anne ile doutan karacier sirozu olan kz arasnda 1996 ylnda olduka heyecanl ve riskli geen bu ameliyat alc ve verici sreler olarak 8-10 saatlik bir uratan sonra baar ile tamamlanmt. Anne ve kz salkl yaamaktadrlar. 2003 ylnda karacier nakli miktar 70i gemiti. lkemizde bu rakam, zmirden sonra ikinci sray almt. Mortalitemiz %15-20 civarndadr. Cerrahi klinii organ naklinde lkemizde sayl ve saygn kliniklerdendir. Dnyada ilk karacier nakli Thomas Stary tarafndan 1963 ylnda gerekletirilir. 1980li yllarda bu konuda byk bir gelime ve ilerleme gsterir 1995 ylna kadar A.B.D. de 3.500 KC nakli gerekletirilmitir. 1980 ncesi yaplan ameliyatlarda yaama sresi %30 altnda iken, gnmzde bu rakam %80in stndedir. lkemizde ilk karacier nakli ameliyat Bakent niversitesinde, 8 aralk 1988de kadavradan canlya Prof. Dr. Mehmet Haberal tarafndan gerekletirildi. Bakent nivrsitesi Tp Fakltesinde 2010 ekim ayna kadar Prof. Dr. Mehmet Haberal ve ekibi tarfndan 168i ocuk, 212si erikinde olmak zere toplam 380 karacier ve 1647 bbrek nakli ameliyat yaplmtr. 1996 ylnda genel cerrahi anabilim dalnda hepato- bilier nitesinde laparaskopik kolesistektomi ameliyatlar Prof. Dr. Nusret Aras ve ekibi tarafndan klinikte uygulamaya konuldu ve ksa srede yaptklar baarl almalarla bu ameliyatlar rutin hale gelmitir. Gastro-ntestinal cerrahide zellikle mide kanserinde, karn duvar ftklarnda, Gastro-zofagial refl hastalnda laparaskopik diafragma hernisi onarm ve fundoplikasyon yntemi uygulanmaya balanm, yaplan almalar ok ksa bir sre sonra bu niteyi de bir referans merkezi haline getirmitir. Hacette niversitesi Tp Fakltesi H.. Tp Fakltesi balangc 1954 ylnda A.. Tp fakltesine bal ocuk sal enstitsyle balar. Bu enstit 1957 ylnda ocuk sal enstits ve hastanesi olarak greve devam eder. Hacettepe kampusnde o dnemde birok yksek okullar almtr. Salk Bilimleri Yksek Okulu, 1963 ylnda Ankara Tp Fakltesi ocuk Kliniinden ayrlan Prof. Dr. hsan Doramac tarafndan, Ankara niversitesine bal Hacettepe Tp Fakltesi olumutur.
161
1967 ylnda kan bir kanunla kurulan Hacettepe niversitesinin ilk rektr de Prof. Dr. hsan Doramacdr. Bu niversite lkemizin 5. niversitesidir. Devlet Planlama Tekilatnn teviki ile Anadolunun deiik yrelerinde Hacettepe niversitesine bal Tp Faklteleri almtr. Halen Shhiye, Beytepe, Beevler, Polatl, ve Bala olmak zere deiik eitim kurulular ile 6 kamps vardr. Ege niversitesi Tp Fakltesi Genel Cerrahi Klinii zmir Ege niversitesi 1956 ylnda lkenin 4. niversitesi olarak eitim, retime balamtr. 12 faklte, 8 enstit, 6 yksek okul, 7 meslek yksek okulu, aratrma ve uygulama merkezleri birok blmlerle faaliyet gstermektedir. Tp Fakltesi genel cerrahi klinii 1957 ylnda Do. Dr. Hayrullah Kocaolunun cerrahi kliniine atanmasyla devlet hastanesi bnyesinde faaliyete balad. Burada genel cerrahi ile ilgili ameliyatlar yannda, mitral darl ameliyatlar da yaplmaktayd. Tp Fakltesinin bnyesinde kanun gerei iki cerrahi klinii olduundan, ikincisine de 1970 ylnda Prof. Dr. Sermet Akgn atanmtr. 1973 ylnda kanun gerei iki cerrahi klinii birletirilmi anabilim dal bakanlna Prof. Dr. Sermet Akgn getirilmitir. Genel Cerrahi Anabilim Dalnda deneysel cerrahi ve aratrma bilim dal, patoloji bilim dal, organ nakli aratrma ve uygulama merkezi kurulmu ve ok etkili almalar yapmtr. A.. Tp Fakltesi genel cerrahide olduu gibi orada da endokrinoloji ve meme cerrahisi, hepato-bilier cerrahi, cerrahi enfeksiyon ve beslenme gibi alma gruplar oluturulmutur. Bylece geni uygulama ve aratrma olanaklar salanmtr. Ege niversitesi Tp Fakltesi genel cerrahi organ nakli merkezinde bbrek nakli uygulamalarnn yannda zellikle karacier nakli konusu, lkemizde olduu kadar dnyada da baarlar taktir grmektedir. ege hastanesi,ege.edu.tr Bu blmde genel bilgi iinde deerlendirme yaparken sizlere yararl olabileceini dndm baz nemli bilgi ve istatistik verileri vermeyi yararl buluyorum. lkemizde elde edebildiim baz yllara ait tp fakltesi, doktor miktar ve dalm, yatakl tesis ve yatak kapasitesi ile di hekimi ve eczac miktar ve dalm belirtilmitir.
162
Baz Yllara Gre Salkta Eitim, Kurulular ve alanlar

Yl 1970 1980 1983 1986 1990 2000 2002 2008 2009 2010 2011 74 21 25 47 50 56 31 31 12 19 Tp Fak. 9 19 8 7 Di Hekimlii Fak Eczaclk Fak.
www. diyarbakrsz.com.makale 4709 1990 ylnda 25 tp fakltesi 20 yl sonra lkede 74 rakamna ulam, bu durum 20 ylda % 200 art gstermitir. ngilterede 32, Almanyada 36, Yunanistanda 7 tp fakltesi varken lkemizde 38 ilde 74 adet tp fakltesi bulunmas bakmndan dnya sralamasnda beinci lkeyiz. Toplam uzman saysnn % 8i genel cerrah olarak kabul edilmekte olup, 2009-2010 yllarnda lkemizde 3.369 genel cerrah vardr. Bunlardan 2.737 kii kamuda, 632 kii zel salk kurumlarnda almaktadr. Dnyada 25.000 kiiye bir genel cerrah uzman dmesi eklinde bir standart vardr. Bu durumda nfus oranna gre bu rakam yeterli fakat dalmn normal olmad bilinmektedir. lkemizde 2010 ylnda 111.200 tp doktoru vardr, bunlardan 32.500i pratisyen, 58.200i uzmandr ve 20.500i tpta uzmanlk eitimi yapmaktadr. Toplam hekim saysnn 63.000i Salk Bakanlnda, 25.000i niversitelerde ve 22.500 zelde almaktadr. 2010da, lkemizde di hekimi says 19.300dr, bunlardan 5.700 Salk Bakanlnda, 900 niversitelerde ve 12.600 zelde almaktadr. Yine 2010da lkemizde 25.100 eczac vardr, bunlardan 1.400 Salk Bakanl, 218i niversitelerde ve 23.500 serbest almaktadr. (Dr. M. Cem Terzi. Trk Cerrahi Dernei ve Gelecek. (Ulusal Cerrahi Dergisi 2009 25(1) 3-6)
BTRRKEN
Trk cerrahisinin tarihi ak iinde, bugnlere gelii konusunu titiz bir alma iinde sizlere sunmaya zen gsterdim. Tp tarihi genel konularnda ok fazla yaym bulmak mmkndr. Pek ok yaymda zellikle tp eitimi, halk sal ve tedaviler iin yeri geldike, olduka ksa, yer yer, para para bilgiler verilmektedir. ok uzak deil, 1900l yllarn balangcnda Pariste 3 yl cerrahi eitimini alarak stanbula dnen, cerrah unvanndan farkl olmas iin tarihte ilk Operatr unvan da verilen Dr. Cemil Topuzlunun an kitabndan arpc rnekleri yaz ieriinde vermitim. O olaylar 100 sene nce cerrahide nerede olduumuzun en somut rnekleridir. O dnemlere zel bir yer verdim. Bu yllarn devamnda harpler, Osmanlnn sonu, Cumhuriyetin kurulu yllar, Osmanldan devralnan iler acs salk sorunlar belgeleriyle sizlere sunulmutur. Sona doru bu konular anmsatan rencilik yllarma ait 1950li yllardan yaadm arpc rnekler vard. niversite Reformu lkemizin zellikle tp bilimin tm dallar, sanat, kltr, ziraat vb. alanlarda bugn geldiimiz gurur verici dzeyini bu reforma borluyuz. Byk Atatrkn ve ncelikle dnemin Milli Eitim Bakan Dr. Reit Galip ve sonrasnda Hasan Ali Ycelin kararllklar sonucu ok etkileyici ve olaanst bir devrim olmutur. Dnya ve yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti iin son derece talihsizlik olan Almanyada Nasyonel Sosyalistlerin (Hitler) iktidara gelmesi ile gelien mlteci bilim adamlarnn akn akn lkemize gelmesi de o derece anst. Bilinmesini son derece yararl grdm bu konuya geni yer verdim. Burada zellikle belirtmek
163
164
isterim ki byk reformlar yaplmasn salayan bu bilim insanlarnn ka tanesiyle hayatlarnn sonuna kadar ayn amalar iin beraber olabildik ve onlarn gerekletirdii katklar ne kadar sre canl olarak kalabildi, yorumunu sizlere brakyorum Bu yldan itibaren 1950li yllara kadar ki sre Darlfunun eitiminden niversiter eitime geiin oluturulmas ile geti. Cerrahlarn yz ylnda (1845-1945) zetlediim gibi dnyada, bilim, teknik deiiyor ve geliiyor. Asepsi, antisepsi bilgi ve uygulama yntemleri, ak genel ve lokal anestezi eitleri, slfamitler ve antibiyotikler, kstl tetkik aralar ve laboratuvar yntemleri cerrahlar ksmen rahatlatyor. Byk deiimler ve atlmlar balyor. Yaam kalitesi, gven duygusu artmaya balyor. Bu deiimlerden sonra tbbi bilgi, eitim, bulular, cerrahi branlardaki baarl uygulamalar 1950-1960 dneminde, stanbul ve Ankara niversitesi Tp Faklteleri ve Glhane Askeri Tp Akademisi Cerrahi Kliniklerinde eski yllara oranla deiim ve geliim balyor. lkemizde bu yllar ilkleri yapan ve bugn modern cerrahinin geldii yeri salayan birinci 10 yl oluyur. Bu dneme ait anlar ve yaananlar, batdaki rneklerini getirerek lkemizde ameliyatlardaki ilkleri getiren nc hocalarmz, her eye ramen imkanszlklar iinde ala birlikte var olmann, mesleki mutluluklarn yayorlar. Bu dneme ait anlar ve yaananlar ok deerli tarihi belgeler olarak sizlere sunmaya zen gsterdim. Bu kliniklerde grev yapan tm retim yeleri ayr ayr bu dneme nemli katklarda bulunmulardr. Kendilerini daima anacaz. 1960-1970 aras ikinci 10 ylda, birikimler, bilgiler yurt d ilikiler nedeni ile biraz artmt.. 1960l yllarda da yokluklar devam etmitir. Ankara kan merkezi 1957 ylnda alm olmasna ramen gelimemi, halk bu konuda yeterli bilinlendirilmedii iin verici sknts yaanmtr.Yeterli kan gerektiren baz hastalar gnlerce klinikte bekletilmekte idi. Str malzemesi yoktu, yurt dndan elden getirtilir veya piyasadan bulunabilirse, uygun olanlar satn alnrd. Hazrlanm steril serum olmad iin klinikte eme suyundan damtma yntemi ile eau distile saf su hazrlanrd. Sklkla hastalarda reaksiyon yapar, ok skntlar ekilirdi. 1960n son yllarnda lkemizde bir firma Baxter patentli deiik serumlar imal edildi. Cerrahide byk bir deiimdi. Arter cerrahisi iin piyasada greftler, atravmatik ipekler ve Fogarty kateteri yoktu. Elden yurt dndan gelenlerle temin edilmekte idi. lke ekonomisinde de skntlar yaanmakta idi. Kan kimyas ve idrar tetkikleri ok kstl ve gvenli deildi.Troid fonksion tetkikleri yok. Bazal metabolizma ile yetinilirdi. Ultrason, nkleer tp yok,
BTRRKEN
165
radyolojik tetkik kstl idi. Fakat bu skntlar iersinde A..Tp Fakltesi I. cerrahi kliniinde 1965 ylnda lkemizde ilk defa gereklilii ortaya kan ameliyat sonras uyandma blm (Ricavery Room) almt. Bu blm ayn zamanda ok nemli olan gerektii zaman youn bakm grevide yapmakta idi. A..Tp Fakltesi de 1962 ylnda alm olan Merkez Laborotuvar ve Radyobiyoloji Enstits, 1970li yllarda Nkleer Tp Anabilim dalna dnerek tetkikler iin ok byk bir imkana kavuulmutur. Kan Bankas imkanlar artmt. Fakat 60 cente muhta olduumuz dnemler malzeme ve teknoloji eksiklii yaanmaktadr. Bu yllara Ege ve 1965 den sonra da Hacettepe Tp Fak. Tp Fak cerrahi kliniklerindeki hocalarmzda katlmlar, yokluklar iersinde harika ameliyatlar baarmlardr. 1960l yllarn ilk yarsnda lkemizde . Tp Fakltesi apa cerrahi klinii ile A.. Tp Fakltesi I. cerrahi kliniinde genel cerrahinin gncel ameliyatlar yannda vaskler cerrahide zellikle arter cerrahinde lkemizde byk bir ilerleme balamtr. Konular iinde nemli baz ilkleri zetledim. 1970-1980 aras nc 10 ylda Ankara (Diyarbakr, Antalya) ve Hacettepe niversitelerinin (Samsun, Kayseri, Erzurum, Eskiehir) Anadolu da at yeni Tp Faklteleri cerrahi klinikleri de devreye girmitir. Bu yllarda bat ile ilikiler artm, yenilikler ve deiimler yakndan izlenerek yetimi elemanlar birikimleri ile kadrolara dahil edilmitir. 1980 yl balangcn cerrahi branlar iin gelecein sratle gelien cerrahi branlar iin milat kabul etmek hite yanl olmaz. CERRH ve tm TIP DALLARI iin MLATTAN NCE (1980den nce) ve MLATTAN SONRA (1980den sonra) CERRAH olarak deerlendirmek uygun olabilir. 1980den sonra tm gelimi lkelerde ve lkemizde tp, zellikle cerrahi ve dallar, alan yeni niversiteler tp faklteleri, yeni ve gelimi hastaneler, gelimi teknoloji, tetkik aralar, malzemeler, her konuda olduu gibi, cerrahide ba dndrc bir sratle bu gnk gurur verici halini almtr. 1960-1980 yllar iin lkemizin ikinci,Cumhuriyetin ilk tp fakltesi olan Ankara Tp Fakltesi Cerrahi Kliniini 1960-2000 yllar iin modern cerrahinin gelimesinde rnek olmak zere, hocalarm ve ilklerine geni yer verdim. Ayn durumda olan stanbul Tp Fakltesi, Glhane Askeri Tp Akademisi ve devamnda Hacettepe ve zmir Ege niversitesi Tp Fakltesi Genel Cerrahilerdeki gelimeleri uzaktan izliyorduk. Bu ok deerli kurulular hakknda baz anlar
166
dnda geni bilgilendirme veremezdim. Kurulu ve gelimeleri zerinde zet bilgilerle yetindim. Bu alma bir rnek olsun, bylece, gelecekte, o dnemlerdeki dier cerrahi kliniklerdeki gelimeler, ilkler, almalar da etrafl yazlarak Trk Cerrahisinin gelime an tamamlarlar. Tarih boyu insanlar hastalklarda hekimi hep ilahi bir gce sahip olarak grmlerdir. Bu nedenle hekimin, zellikle cerrahn donanmlar, gl ve dengeli olmaldr. son yllarda hepimizin bildii veya yaad gibi, hasta hekim ilikilerinde, zellikle etik kurallarda bir erezyon yaanmaktadr. Halen bu meslei uygulayanlar ve tm sorumlular, hep birlikte, acil olarak, nedenleri ve zmleri konularnda acele nlem almaldrlar. Bu konuda Trk Cerrahi Derneinin byk grev ve sorumluluklar vardr. Bu eserin basmn ve datmn stlenen, zellikle cerrahinin tm branlarndaki meslektalarma ve hatta dier tp mensuplarna ulamasn salayacaklarndan emin olduum Trk Cerrahi Derneine, bu dnemin ve gelecein ynetim kurulu bakan ve yelerine sevgi dolu olarak itenlikle teekkr ederim. Hepinize sayglar, scak sevgilerle cerrahide byk deiim ve ilerleme yllar diliyorum.
KAYNAKA
167
KAYNAKA
1- 2- 3- 4- 5- 6- 7- 8- 9- AHMET, Cevdet Paa, (2008), Osmanl mparatorluu Tarihi, II. Cilt s. 446-447 AKPINAR, Turgut., (2004), stanbul niversitesinde 50 yl ncesi Baz Byk Hocalarmz ve Kltrmze Katks Olmu Yabanc Bilginler, TURGUT AKPINAR KTAPEV, stanbul.. AYDIN, Erdem, (2006), Dnya ve Trk Tp Tarihi, Gne Tp Kitabevi, Istanbul BASKAN, Semih,(2004), Bir Ulu narn Gvdesinde Yetienler, Trkiye Klinikleri ofset Tesisleri, Ankara. BAYAT, Haydar Ali, (2003), Tp Tarihi, Tp Tarihi Dizisi, zmir. BOZER, Yksel (2009) Ankara Tp Fakltesi Cerrahi Klinii I. Anlar BUMN, Orhan, (2007), Trkiyede Cerrahinin Bat ile Karlatrmal Gelimesi, Ulusal Cerrahi Dergisi, Say:2. s.73-84 CEYLAN, brahim, (1996), Cerrahi Ankara niversitesi Tp Fakltesi Genel Cerrahi ABD, Ankara s. 633 EGE, Rdvan, (1981), Atatrkn Doumunun 100.ylnda Ankara niversitesi Tp Fakltemiz; A.. Tp Fakltesi Yayn, s.428.
10- EGE, Rdvan,(1996), Ankara niversitesi Tp Fakltesi 50. Yl, Ankara. 11- KAHYA, Esin, (2008)., Osmanl mparatorluundaki Cerrahi almalardan Baz rnekler, htlp://turkoloji.cu.edu.tr/GENEL/26php, (Eriim Mart 2012) 12- KAHYA, Esin ve Ayegl ERDEMR D., (2000), Bilimin Inda Osmanldan Cumhuriyete Tp ve Salk Kurumlar, T. Diyanet Vakf, Ankara. 13- KAHYA, Esin, (1980), roloji Tarihi, Ankara. 14- NEUMARK, Fritz, (2008), Boaziine Snanlar ,Trkiyeye ltica eden Alman Bilim, Siyaset ve Sanat Adamlar 1933-1953, , I. Bask/ Ocak, stanbul. 15- ONAT, Demirali, (1991), Cerrahinin Tarihesi, Temel Cerrahi, I. Cilt, s.3-23., Ed. Prof. Dr. skender Sayek, Gne Yaynclk Matbaas, Ankara. 16- NLER, Zafer, (1990), CELALDDN HIZIR (HACI PAA) MNTEHAB-I FA TRK DL KURUMU YAYINLARI:559 s.1-8 17- PAYKO, Refik ve Birsen SAYGIN, (1995),Trk Anesteziyoloji ve Reanimasyon Mecmuas, Say 23,s. 220-221. 18- RESMAN, Arnold (2011), Nazizmden Kaanlar ve Atatrkn Vizyonu, ev. Gl aal Gven, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul. 19- EN Dervi, (2005),Glhane Askeri Tp Fakltesi Genel Cerrahi Tarihesi, Ulusal Cerrahi Dergisi, Say 3, s. 163-167 20- TERZ, Cem (2009) Trk Cerrahi Dernei ve Gelecek. (Ulusal Cerrahi Dergisi 2009 25(1) 3-6)
168
21- TOPUZLU, Cemil, Prof. Dr., (2002), 80 Yllk Hatralarm, Topuzlu Yaynlar, Istanbul. 22- WIDMANN, Horts, Prof. Dr., (1999), Atatrk ve niversite Reformu, ev.:Prof. Dr. Aykut Kazancgil - Dr. Serpil Bozkurt, Kabalc Yaynevi, stanbul. 23- Bardak Halit (1976) Butun Ynleri ile Ermenek s 47-48 24- Acduman Ahmet Do. Dr. Hekim Mderris Beir elebi Mecmuad l Fevaid s.24 25- THORWALD, Jrgen, (2005), Cerrahlarn Yzyl Dnyas, ev. Prof.Dr. Kazm Ergin, A. . Tp. Fak. Yayn 26- Yldrm, Nuran: XV. Yzyla ait Ananim Bir Cerrahname Cerrahi, Yeni Tp Tarihi Aratrmalar2004-2005, s.325-433 27- Yldrm; Nuran: brahim b. Abdullah.Alaim-i Cerrahin adl Trke eseri slam Ansiklopedisi,21 (stanbul 2000)s.284-285 28- Acduman, Ahmet-Berna Arda: Alaim-i Cerrahin ve Kitab- Hulasa-i Tbb zerine Baz almalar ve Bulgular: I. Uluslar aras Trk Tp Tarihi Kongresi Bildiri Kitab. II. 29- Acduman, Ahmet-Uygur Er: Cerrah Mes d ve Eseri Hulasa-i Tbbda Nroirurji ile ilgili Blmler Trk Nroirrji Dergisi 30- Tarihte Trk Devletleri (1998) Ankara niversitesi Yaynlar
Yararlanlan web adresleri: http://www.numunehastanesi.com/numunehastaneihakknda.htmller ahi+onkoloji&gbu=2& oq =atboB1+fak. cerrahi+onkoloji www.sosyal siyaset.Not/ tarihi gelii egehastanesi,ege.edu.tr. med.gazi. edu.tr/opluading/ocukcerrahisitarihesi www.hastane.hacettepe.edu.tr/bilim 110 www. medimagazin. com.tr edergi.sdu.edutr/index.php/sdutfd/article www. diyarbakrsz. com .makale 4709 www.diyadinet.com

A. . Tp Fakltesi E. retim yesi
Ermenek doumlu. Orta renimini Konya Lisesinde, lise renimini Antalya Lisesinde yapm, 1950 ylnda stanbul Tp Fakltesine girerek 1956 ylnda mezun olmutur. Askerlik ve ksa dnem hizmet sonras 1960 ylnn ikinci yarsnda A. . Tp Fakltesi I. Cerrahi Kliniinde asistanla balad, ayn klinikte 1964te uzman, 1969da doent, 1974te profesr oldu. Prof. Dr. brahim Ceylan evli iki ocuk babasdr. lkemizde damar cerrahisindeki boluu grm 1967-1968 (iki yl) yllarnda niversitesi tarafndan grevlendirilerek damar cerrahisinde st ihtisas yapmak zere, o dnemde dnyada n yapm Strasbourg niversitesi Prof. Dr. Ren Leriche damar cerrahi kliniinde, damar cerrahisinin kurucularndan Prof. Dr. Ren Fontaine yannda alt. Bu sre iinde uygulanan tm cerrahi ameliyatlarn yannda aratrma laboratuarnda tavanlar zerinde arterioskleroz konusunda ok ynl bir aratrma yaparak elde ettii sonular R.Fontaine ile birlikte uluslararas yaymlad ve tez olarak da hazrlayarak 1969 ylnda doentlik snavn baararak ayn klinikte retim yesi oldu. 1974 ylnda da genel cerrahi, tp tarihi ve deontoloji krssnde profesrle ykseltildi. Genel cerrahinin tm dallarnda ve damar cerrahisinde youn almalarna aralksz olarak emeklilik sresi olan 2000 yllarna kadar grev yapt. Trkiye Cerrahi Dernei, Ulusal Vaskler Cerrahi Dernei Kurucusu, Fleboloji Dernei, Avrupa Vaskler Cerrahi Dernei, Fransz Cerrahi Dernei yesidir. DAR GREVLER 1972 ylnda Antalya Tp Fakltesinin aktif kuruculuunu yrtt ve ynetim kurulu yeliinde bulundu. lkemizde beden eitimi ve sporun dnya standartlarnda ok dk olduu gr zerinden hareketle, eitici eleman yetitirmek zere Genlik ve Spor Akademileri kuruculuunda, almasnda nclk etmi Ankarada alan 19 Mays Genlk ve Spor Akademisinin retim yelii ve ayn akademide ynetm kurulu yelii ve 5 yl sreyle akademi bakanl yapmtr. 1982 ylnda Ulusal Vaskler Cerrahi Derneini kurucusu ve 15 yl bakanln yapt A.. Tp Fakltesi bnyesinde Spor Hekimlii Blmnn almasnda nclk ve hazrlk komisyonunda yelik yapmtr. Sporcu genlerin salk sorunlar ile ilili, Genlik ve Spor Genel Mdrl bnyesinde oluturulan Salk Yksek Kurulunun uzun yllar yeliini ve bakanln yapm, 1976 ylnda da 2 yl sreyle Futbol Federasyonu Ynetiminde bulundu.
1982de yrrle giren 2547 sayl niversite Kanunu ile getirilen zorunlu Beden Eitimi ve Spor Blmlerinin kurucusu ve A. . Rektrlne bal alan blm bakanln 5 yl sre ile yrtt. Prof. Dr. brahim Ceylan meslek yaam yannda birok alanda etkinlii ve grevleri olmutur. Genliin lkemizdeki sorunlar zerinde uzun yllarn vermi 1985 de Dnya Genlik Ylnda, bu sorunlar zerinde komisyonlarda alm, raporlar hazrlam ve Ankara niversitesinde konu ile ilgili komisyonda grev alm ve etkinliklere katlmtr. 1992-1998 yllar arasnda 300 yatakl Genel Cerrahi Klinii ana bilim dal bakanl yapt. Bu dnemde lkemizde ilk defa olmak zere genel cerrahide 5 konuda alt gurup almalar balatt. Bu rnek zaman iinde yaygnlamtr. Ayn yllalrda spor eiticisi yetitirmek zere baz niversitelerde Beden Eitimi ve Spor Yksek Okullar almas iin kanun karlmasnda nclk etmi ve A. . Rektrlne bal Beden Eitimi Spor Yksek Okullarnn almasnda nderlik yapmtr.. 2009-2012 yllarnda Genlerbirlii Spor Kulb ynetim kurulu yesi ve salk kurulu bakanl yapt. YAYINLARI Ulusal ve Uluslararas 100e yakn bilimsel yayn yannda mesleki kitaplar da vardr. zellikle Milliyet Gazetesindeki Dnrlerin Dnceleri kesinde lke sorunlar ile ilgili ok sayda makalesi yaymland. Ayrca, TRTnin televizyon ve radyosunda programlara karak deiik konular zerine konumalar yapt. Cerrahi alannda nemli bir boluu dolduran cerrahi kitab iin arter sistemi ve zellikle Lenf sistemi hastalklar ile cerrahi tedavileri konusunu yazd ve krs derslerini verdi. lkemizde lenf sistemi ve cerrahi teknikleri zerine 40 yl akn sredir yapt almalarla nclk etti. 1993 ylnda ayda bir yayna balayan Damar Cerrahi Dergisinin kurucusu ve ilk editr. lkemizde Vaskler Cerrahinin Balangc, Vaskler Cerrahi Dernei Tarihesi, UVCD Yayn 2011. Dr. S. Bakan, Dr. Osman Akata, Dr. . Ceylan, Dr. Y. Kadolu, Dr. A. Ata: Trk Cerrahi Drenei Tarihesi. Trk Cerrahi Dernei Yaynlar 2010. Dr. S. Baskan, Dr. O. Akata, Dr. . Ceylan, Dr. Y. Kadolu, Dr. A. Ate: Trk Cerrahi Dernei ve Kongreleri (1981-2009) Trk Cerrahi Dernei yaynlar 2009. Dr. . Ceylan: Hayat Savamda Nereden Nereye: maj Yaynevi 2005.

Turkiyede Cerrahi

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Turkiyede Cerrahi

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

Prof. Dr.

TRKLERDE CERRAHNN GELM

Prof. Dr. brahim CEYLAN

TRKLERDE CERRAHNN GELM

Kapak Ameliyat Ekibi: Kapak Tasarm ve Fotoraf Dzeltme :

Bask Tarihi: Aralk 2012

TRKLERDE CERRAHNN GELM

Ord. Prof. Dr. Sheyl nver

Prof. Dr. Hilmi Akn

yiki yaadnz, bizleri de yaatyorsunuz...

6. BTRRKEN ....................................................................................163 7. KAYNAKA ....................................................................................167

TRKLERDE CERRAHNN GELM

TRKLERDE CERRAHNN GELM

TRKLERDE CERRAHNN GELM

TRKLERDE CERRAHNN GELM

1.1. ORTA ASYA TRK DEVLETLER

TRKLERDE CERRAHNN GELM

TRKLERDE CERRAHNN GELM

TRKLERDE CERRAHNN GELM

Resim 2. Byc-sihirbaz hekim. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, sayfa 13)

Resim 3. aman. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, sayfa 14)

Resim 4. Gnmzde bir aman. (Dnya ve Trk

TRKLERDE CERRAHNN GELM

Resim 5. aman tedavi ediyor. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, sayfa 19)

TRKLERDE CERRAHNN GELM

Resim 7. Uygurca tbbi metinden. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, resim 142)

Resim 8. Uygur rahip hekimleri. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, resim 144)

TRKLERDE CERRAHNN GELM

Resim 9. bni Sina. (Dnya ve Trk Tp Tarihi, sayfa 152)

TRKLERDE CERRAHNN GELM

TRKLERDE CERRAHNN GELM

TRKLERDE CERRAHNN GELM

1.2. BYK SELUKLU DEVLET DNEM (1040 - 1157)

TRKLERDE CERRAHNN GELM

Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz. www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/kutalmisoglu_sah

TRKLERDE CERRAHNN GELM

Resim 14. Sivas Divrii Darifasnn girii.

TRKLERDE CERRAHNN GELM

Konya ve Aksaray Darifalar (Tp Medresesi)

Resim 16. Tokat Darifasnn girii. (Dnya

TRKLERDE CERRAHNN GELM

TRKLERDE CERRAHNN GELM

TRKLERDE CERRAHNN GELM

TRKLERDE CERRAHNN GELM

TRKLERDE CERRAHNN GELM

1.3. OSMANLI DEVLET DARFALAR VE TIP

TRKLERDE CERRAHNN GELM

1400 1470 1488 1539 1550 1557 1579

8- stanbul, Sultan I. Ahmet Darifas 1621

TRKLERDE CERRAHNN GELM

stanbul, Fatih Darifas Tp Medresesi (1470)

TRKLERDE CERRAHNN GELM

TRKLERDE CERRAHNN GELM

Manisa, Hafsa Sultan Darifas ve Tp Medresesi (1539)

TRKLERDE CERRAHNN GELM

stanbul, Haseki Darifas ve Tp Medresesi (1550)

TRKLERDE CERRAHNN GELM

stanbul, Atik Valide Bimarhanesi (1579)

TRKLERDE CERRAHNN GELM

TRKLERDE CERRAHNN GELM

Resim 29. 16. yyda hastanakliye arabas. (Dna

TRKLERDE CERRAHNN GELM

TRKLERDE CERRAHNN GELM