Arquitectura Popular Ourensa 02

T O M S
V E G A
P AT O
rquitectura Popular Ourens

Pechos de clausura simple e complementos Encintados, encalados e engadidos decorativos
Debuxos da portada e icono da contraportada do autor
D E P U T A C I N
P R O V I N C I A L
D E
O U R E N S E
TOM S V EG A PATO
A RQUITECTUR A POPUL A R OUR ENS
PECHOS DE CL AUSUR A SI M PLE E COM PLEM ENTOS ENCINTA DOS, ENC A L A DOS E ENG A DIDOS DECOR ATI VOS
O U R E N S E
2 0 0 7
A RQUITEC T UR A POPUL A R OUR ENS

PEC HOS DE C L AUS U R A SI M PL E E COM PL E M E N TOS E NCI N T A D OS , E NC A L A D OS E E NG A DID OS DECOR AT I VOS
T o m s Ve g a P a t o
1 edicin Xuo de 2007
Edita
Direccin Secretara Coordina
Maril e Xulio Fernndez Senra Fco. Xavier lvarez Campos Centro Cultura Popular Xaquin Lorenzo Fernndez, Xocas
dos textos, fotografas e debuxos: da presente edicin:
Toms Vega Pato Deputacin Provincial de Ourense
Deseo e maqueta
disigna EDENIA | www.edenia.org
RAIGAME Aptdo. 484 Tlf. e Fax 988 249493 32080 - Ourense e-mail: escdanza@depourense.es www.depourense.es
Tdolos dereitos de reproduccin, adaptacin, traduccin ou representacin dos textos, ilustracins e fotografas estn reservados, e s podern ser exercidos por terceiros previa solicitude e correspondente permiso dos editores ou dos autores.
Impresin Dep. Legal I.S.B.N.
RODI Artes Grcas, S.L., Ourense OU 106-2007 978-84-96503-56-4
A Deputacin Provincial de Ourense, que teo o honor de presidir, ten coma unha das sas principais lias de traballo a difusin e o coecemento do patrimonio cultural da nosa provincia. A arquitectura popular forma parte dese patrimonio e esta institucin qurese implicar na salvagarda de moitos dos tesouros que temos na nosa terra. Neste caso, presentamos un traballo de recollida e sistematizacin descritiva de determinados elementos como son os pechos de clausura simple e complementos e tamn os encintados, encalados e elementos decorativos relacionados, que forman parte da arquitectura popular ourens e que, baixo a forma de manual - inventario, son profundamente estudados por Toms Vega Pato, a quen felicito polo traballo feito, e o animo a que siga traballando pola cultura de Galiza. A obra ten o rigor, a metodoloxa e a amplitude de datos precisos para que os nosos obxectivos se vexan cumpridos. Moita arquitectura popular foi desaparecendo pouco a pouco dende os anos centrais do sculo XX, por iso o estudo que agora temos nas nosas mans adquire unha maior relevancia, xa que permite pr en valor o que anda se conserva. Espero que publicacins coma esta sirvan de estmulo para que o que anda temos non esmoreza. Agardo que esta publicacin, ademais de facer un labor de difusin da nosa cultura, serva de base a traballos de investigacin posteriores e atope a maior receptividade posible nos lectores, quedando as totalmente compensado o esforzo editorial desenvolvido por esta institucin.
Jos Luis Baltar Pumar
Presidente da Deputacin provincial de Ourense
A RQUITECTUR A POPUL A R OUR ENS

Pechos de clausura simple e complementos Encintados , encalados e engadidos decorativos
O urense 2 0 0 7
A Carlos, meu neto, quen, porn os seus poucos anos mailo seu nacemento e crianza no estranxeiro, mostra un inusitado interese polo coecemento dos costumes e as vellas tradicins da terra dos seus devanceiros.
NDICE
15
Px.
19 Prlogo, Manuel Caamao Surez 25 Prembulo 29 INTRODUCIN 30 Mapa orogrco da provincia 31 O territorio 32 Motivos 34 Unha cuestin a resolver: a linguaxe tecnolxica na arquitectura popular 35 Obxectivos. 36 Estado da cuestin 36 37 Elementos de peche de clausura simple. Encintados, encalados e elementos decorativos
39 Criterios metodolxicos 42 Conclusin 45 I.-PECHOS DE CLAUSURA SIMPLE E COMPLEMENTOS 47 Concepto de clausura simple 49 Criterio de seleccin 50 Terminoloxa 51 55 58 58 60 61 67 69 Terminoloxa segundo outros autores Terminoloxa popular segundo o interrogatorio Proposta terminolxica Nomenclatura tipolxica Tipoloxa en fotografas 54
Tipoloxa
CADRO TIPOLXICO EN FOTOS DEFINICIN XEOMTRICA DOS ELEMENTOS DE TORSIN POR ARGOLA Concepto de denicin xeomtrica e obxecto da mesma
16
Px.
71 73 75 77 79 81 85 87 89
LMINAS DE DEFINICIN XEOMTRICA Lmina I. Envolvente, ou permetro, de camp (CAM) Lmina II. Oval ou elptico (OVEL) Lmina III. Doble argola (DAR) Lmina IV. Circular (CIR) Lmina V. Envolvente mixta (EMIX) Lmina VI. Envolvente poligonal (EPOL) Lmina VII. Formas complexas (OUT) Apuntamentos para unha cronoloxa Breve resea sobre a decoracin
Cronoloxa e decoracin dos elementos de torsin por argola
89 90
93 II.-ENCINTADOS, ENCALADOS E ENGADIDOS DECORATIVOS 95 95 96 Concepto de encintado e de encalado Encintado Encalado
97 Criterio de seleccin 98 Terminoloxa 98 Os paramentos Cinta e reserva Terminoloxa segundo outros autores Terminoloxa popular Proposta terminolxica Nomenclatura tipolxica Tipoloxa en fotografas 100 102 104 104 105 106
105 Tipoloxa
107 CADRO TIPOLXICO EN FOTOS 111 Cronoloxa e rarezas no encintado
17
Px.
111 111
Apuntamentos para unha cronoloxa Rarezas no encintado
113 III.-INVENTARIO FOTOGRFICO 115 Intencionalidade e estruturacin do inventario 117 Cadro fotogrco n 1. Pechos de clausura simple e complementos 119 Interpretacin do cadro n 1 289 Cadro fotogrco n 2. Encintados, encalados e engadidos decorativos 291 Interpretacin do cadro n 2 385 BIBLIOGRAFA
PRLOGO
A arquitectura popular est considerada, e as , como a arquitectura da necesidade e da escaseza, ademais de annima. Por esa razn a maiora dos seus estudosos insisten en que todo canto elemento construtivo conforma as sas realizacins est encamiado a resolver problemas prcticos. Sen deixar de ser certa esa percepcin, nas construcins populares galegas, como tamn nas doutros pases, danse unha serie de aspectos dentro da elementalidade das sas arcaicas, e mesmo primitivas e inxenuas, formas, que ademais de resolver aquelas funcins de fasqua prctica, levan canda si ingredientes decorativos ou ornamentais. Non hai mis que reparar nos corredores e solainas cos balastres torneados de diferentes xeitos sexan en madeira ou en granito, nas chemineas, nos remates das cubertas tanto das casas-vivenda como dos hrreos, nos cataventos que enriquecen grandemente algunhas desas contrucins, nos valados que delimitan as parcelas, ou no cromatismo das portas e estras nos muros da casa-vivenda. Todos eses elementos de arte popular son feitos polo construtor annimo, quen deixa sempre a sa pegada artesana orixinal e creativa. En Galicia, os membros do inesquecible Seminario de Estudos Galegos, moi atentos e impostos nos movementos innovadores e nas correntes culturais do mundo, xa nas sas esculcas etnogrcas iniciticas, feitas con rigor e amor pas, tian reparado nalgn daqueles aspectos. Os nomes de Vicente Risco, Florentino Lpez Cuevillas, Xos Ramn e Fernndez-Oxea ou Xoaqun Lorenzo, todos eles, por certo, llos da patria ourens, xeron a sa descuberta e plasmronos nos seus traballos tanto monogrcos como de conxunto, como o cimeiro tratado Etnografa. Cultura material do recordado Xoaqun Lorenzo, Xocas. Dende entn fronse facendo achegas, moi paseniamente, que os desenvolveron e completaron. Frescas anda as tintas, temos que rexistrar nestes ltimos anos a aparicin de publicacins relacionadas co eido da arquitectura popular, unhas delas que a contemplan en conxunto e outras que atinxen a temas sectoriais como acontece cos libros recn postos dispor do pblico interesado por estas cuestins como son As lareiras en Galicia,
22
A R QU I T E C T U R A
P O PU L A R
OU R E N S
da autora dos arquitectos tcnicos J. Astray, M. Beiroa e J. Villares, O conxunto etnogrfico dos batns e muos do Mosquetn na Terra de Soneira, do etngrafo X. M. Lema Surez e Roberto Mouzo Bermdez e Itinerarios de arquitectura popular pola Terra Ch de Carme Pernas Bermdez. De a que saudemos con ledicia a aparicin do libro que temos nas mans, Arquitectura popular ourens. Pechos de clausura simple e complementos. Encintados, encalados e engadidos decorativos realizado por Toms Vega Pato, estudoso de vello de temas etnogrcos, algn deles suxerido, como o caso do presente, polo seu mestre e amigo Xaqun Lorenzo, a quen lle dedica o texto co gallo de se conmemorar os cen anos do nacemento do gran arquelogo e etngrafo de Lobeira. Froito de demorados traballos de campo, nesta magnca investigacin, o seu autor nos ofrece un cumprido e rigoroso estudo relacionado coas humildes obras artesanais dos pechos de clausura e dos seus complementos, tanto dos realizados en madeira como en ferro nos obradoiros artesns, e cos encintados, encalados e engadidos decorativos, todos eles con funcins ben denidas dentro dunha ornamentacin primitiva. Se ben os pechos de clausura podemos velos en todas as construcins da arquitectura popular do noso pas, e foron merecedores dunha certa atencin dende hai tempo, non ocorre o mesmo cos comunmente coecidos como encintados, de longa tradicin en moitos paises europeos, xa presentes nas obras italianas do medievo coa tcnica dos grotescos e moi evidentes, anda hoxe, nos esgrafiados da arquitectura catal. As como os primeiros estn presentes por todo o pas, a existencia dos segundos adquiren relevancia e acadan personalidade propia nas terras luguesas do sur como testemua o estudo Debuxo e ornamentacin na arquitectura do sur da provincia de Lugo, realizado no 1991 polo arquitecto P. Lizancos coa colaboracin dunha serie de especialistas, nos concellos de Sober, Monforte de Lemos e Pobra de Brolln, ou por toda a xeografa da demarcacin provincial de Ourense, con mis presencia nas zonas de val que de montaa.
prlogo
23
O libro que concita a nosa atencin afonda, logo de pescudas laboriosas, no estudo de ambos elementos construtivos. Nel contense un intenso traballo de campo e de gabinete no que se recollen uns aspectos existentes nas creacins construtivas levadas a cabo longo do tempo polo pobo galego, hoxe moi degradadas, desvirtuadas e en perigo certo de desaparicin. Este profuso traballo, que constite unha achega do maior interese, iniciouno o seu autor no ano 1980 e, logo de percorrer detidamente numerosas entidades poboacionais das mis de 4.000 que se integran na provincia ourens, ofrcenos un estudo que abrangue numerosas fotografas, bocetos e deseos, guras e cadros tipolxicos, que dan orixe a un nutrido banco de datos, acompaado dunha clasicacin dos tipos estudados e co desexo de lograr una normalizacin do lxico empregado nas das materias. Dese xeito, o seu autor denomina o traballo como manual-inventario e de certo que ese empeo lgrao de vez. Sado, xa que logo, con ledicia, este galano co que, para conmemorar o centenario do nacemento do mestre Xoaqun Lorenzo, nos ven de agasallar Toms Vega Pato e, asemade, agradecer a conanza que depositou en min para inicialo con estas breves lias na publicacin que promove a Deputacin de Ourense. S desexo que este exemplar e exhaustivo traballo sirva de estmulo para que se prosiga a afondar no mellor coecemento do amplo universo que conforma a arquitectura popular, as como na preservacin, ata onde sexa posible, dun dos mis senlleiros sinais que nos identican s galegos dende tempos seculares como un pobo con personalidade propia.
Manuel Caamao Surez A Corua, 20 de maio de 2007
PREMBULO
Recllese neste libro o labor de mis de vinte anos de investigacin sobre os aspectos dos que trata, aspectos que ata agora permanecan espera dun estudo pormenorizado. Estrutrase o libro en tres apartados precedidos dunha extensa e imprescindible introducin; os dous primeiros conforman a parte descritiva, mentres que o terceiro de contido exclusivamente fotogrco. A obra constite o que poderiamos considerar un manual-inventario, tanto pola terminoloxa especca que se propn no mesmo, como pola profusin de debuxos - denicin xeomtrica - e fotografas que contn. As razns que impulsaron autor a realizacin do presente traballo expense tamn na introducin. Houbo, sen embargo, outros estmulos e apoios mis prximos que, en principio, poden parecer de menor importancia, pero que na realidad resultaron decisivos para levar a cabo a obra que nos propuxemos. O principal apoio e colaboracin recibiuno o autor da sa dona, Mara Luisa Avelaira Villares, quen, coa sa capacidade de observacin e ecacia durante a prospeccin, mailo seu tacto e afabilidade no trato coas persoas entrevistadas no desenvolvemento do interrogatorio que se levou a cabo paralelamente, posibilitou que o libro fora unha realidade. Sen a sa axuda e nimo nos momentos cruciais do traballo este non se houbera logrado, cuestin da que estamos absolutamente seguros. Houbo outras persoas, cales informacins ou aportacins de material fotogrco antigo consideramos de gran valor; de entre elas debemos destacar as de Jos Rodrguez Cruz, de A Gudia. Deixamos, intencionalmente, para o nal a manifestacin do noso profundo agradecemento Centro de cultura popular Xaqun Lorenzo, pola favorable acollida que os seus responsables prestaron proxecto, sen mis razns que avaliasen autor que a conanza no seu labor. Para rematatar deberemos estende-lo agradecento Deputacin provincial de Ourense na persoa do seu Presidente, pola sensibilidade demostrada a prol da conservacin do legado cultural tradicional, cal decisin de apoio a publicacin do noso traballo non mis ca unha mostra.
28
P O PU L A R
OU R E N S
A data elixida para a edicin do libro non casual, xa que foi decidida por darse a circunstancia de cumprirse neste ano o centenario do nacemento de D. Xoaqun Lorenzo Fernndez, personaxe vencellado Deputacin de Ourense e a quen o autor lle ten moito que agradecer, non s polo que del aprendeu, senn por telo distinguido coa sa amizade.
INTRODUCIN
Mapa orogrco da provincia de Ourense
O territorio Galicia, tanto por razns de ndole histrica como pola sa situacin xeogrca e o seu particular relevo, presenta caractersticas especiais no que a manifestacins da cultura popular e conservacin e trasmisin xeracional das mesmas se rere se a comparamos con outras latitudes de Espaa. Dentro de Galicia, a provincia de Ourense, nica interior da comunidade autnoma, presenta tamn trazos que podemos adxetivar como diferenciais respecto do resto do territorio galego, no que mencionado aspecto cultural atinxe, cuestin que dimana do feito de se-la nica provincia sen litoral e tamn da sa particular orografa, constitundo un prodixioso enclave xeogrco. Rodeada dun anel montaoso que apenas se abre para dar entrada ou facilita-la sada s seus grandes cursos uviais, que discorren as veces por profundos canns e gargantas, presenta grandes barreiras naturais as cales propiciaron un secular illamento en extensas reas, circunstancia que s ben puido ter consecuencias negativas sobre determinados aspectos do progreso derivadas da ausencia dunha necesaria relacin de intercambios culturais, tamn certo que tales circunstancias posibilitaron o mantemento dunha rica endocultura, propiciando tempo unha maior e mis xenuina conservacin dos elementos culturais, materiais ou non, convertendo a provincia nun nutrido museo das artes e das tradicins populares que perviviu de maneira intensa ata o comezo do ltimo tercio do sculo XX, aprecindose posteriormente unha progresiva decadencia, proporcional abandono do habitat rural. A amplitude altitudinal acada diferenzas que resultan de por s esclarecedoras de tan movido relevo e diversidade xeogrca da provincia, xa que se extende dende unha altitude mnima de 36 m.s.n.m., no curso do ro Mio entrar na provincia de Pontevedra, ata os 2.124 m.s.n.m. no cume de Pena Trevinca. As diversas altitudes reprtense en tres grandes macizos: Manzaneda, con mxima de 1.788 m; Trevinca coa maior elevacin mencionada dos 2.124 m, e Xurs, con teito de 1.556 m. A isto hai que engadi-las profundas depresins que en casos coma o do Cann do Sil chegan a acadar os cincocentos metros
32
P O PU L A R
OU R E N S
de profundidade respecto das chairas adxacentes -; as grandes reas chairentas, que en ocasins, como sucede en A Limia, abranguen extensas supercies; os territorios ribeiraos, penichairas, mailos innumerables ros e regatos, conforman tan complicado e variado relevo. A complexidade de tal relevo deu lugar a manifestacins etnogrcas singulares, nas que fcil detectar diferenzas nun mesmo costume s se comparan entre s as distintas comarcas que conforman a provincia, anda tratndose daquelas mis prximas. Do mesmo xeito detctanse tamn entre as distintas reas xeogrcas, marcadas peculiaridades dialectais, particularmente naquelas separadas por grandes ros. A supercie da provincial comprende 7.092,30 quilmetros cadrados. Divdese o territorio, administrativamente, en noventa e dous concellos que se agrupan en sete partidos xudiciais. As diferenzas de extensin supercial entre ditos concellos son moi marcadas, sendo o de maior supercie o municipio de A Veiga con 291,0 Km 2, e o de menor extensin o de Beade ( 8,0 Km 2 ). Modernamente o territorio provincial estruturase tamn en doce comarcas de nova implantacin. Polo que se rere divisin eclesistica, a provincia pertence s diceses de Ourense e Astorga; nesta ltima sitanse quince concellos da zona nordeste, dous dos cales teen unha parte mnima enclavada tamn na dicese de Ourense; son os de Chandrexa de Queixa e A Pobra de Trives, reminiscencia dos lmites entre os antigos conventos xurdicos romanos bracarense y asturicense; neste caso o lmite esta formado polo ro Navea. Motivos A orixe do presente traballo obedece forte atractivo que sobre o autor exerceu dende sempre a variedade e riqueza artstica dos elementos que conforman a faceta da arquitectura popular representada polos sistemas de suxeicin e seguridade, particularmente a daqueles que denominamos como elementos de clausura simple: pechos, picaportes, pasadores ou ferrollos, caravillas e outros complementos de peche utilizados na casa tradicional e nalgunhas construcin adxetivas, os cales combinan sabiamente a funcionalidade coa aplicacin dos coecementos xeomtricos e a creatividade dos artesns que os realizan. Estos aspectos vense enriquecidos, tamn, por unha marcada tendencia busca da singularidade nas formas, e inxeniosidade nos mecanismos de accionamento.
I N T RO DU C I N
33
A observacin continuada destes complementos da arquitectura popular propiciada polos frecuentes desplazamentos, relacionados con outros campos da etnografa, por toda a xeografa provincial permitiranos a obtencin dunha importante documentacin grca, debuxos e fotografas, que s comezos non tia un obxectivo que non fose a compilacin das imaxes en s mesmas e algns apuntamentos, a modo de cha (Fig. 1), sobre materiais, funcionamento e caractersticas. Esta afeccin pronto devira nun gran interese polo seu estudo, clasicacin e catalogacin. Iniciado o estudo dos devanditos elementos a nosa actividade investigadora comeza cara principios dos anos oitenta ampliariamos dita actividade a outros detalles da arquitectura popular: os encintados e os debuxos xeomtricos ou gurativos, de carcter ornamental, smblico ou alegrico, realizados mediante encalados, ademais doutros engadidos decorativos complementarios dos anteriores. Neste caso o noso interese foi espertado pola suxestin que respecto nos xo o insigne etngrafo Xoaqun Lorenzo Fernndez anos despois de ter comezado cos elementos de peche, anda que trascorreran algns anos mis antes de adicarnos a este nova faceta da investigacin, toda vez que tiamos feito unha parntese no estudo dos pechos tamn. Mais, pronto advertiriamos a necesidade de retomar con urxencia os labores de prospeccin e recollida de datos de campo, tanto do aspecto iniciado como do novo proxecto. Das foron as circunstancias que motivaron tal urxencia, como veremos. A primeira circunstancia constituuna a observacin da progresiva desaparicin dos elementos a estudo, mis evidente nos encintados e encalados, que comezaron a ser picados para despois ser substitudos por atpicos recheos mediante argamasa de cemento e area con aditivos colorantes, agregndolle barro en certos casos (Figs. 2a e 2b). As accins conducentes eliminacin dos encintados prodcense principio de maneira lenta e espordica polo que, anda sendo conscientes do problema, non percibimos de inmediato a sa magnitude, realizando os traballos de prospeccin durante ese perodo con moderada intensidade, ata que o problema se propagou con tal virulencia que nos vimos na necesidade de traballar a reo, con prioridade sobre outras actividades.
Fig.1. Pxina do caderno de campo
34
P O PU L A R
OU R E N S
A segunda motivacin da urxencia nas pescudas radicaba no proceso de despoboacin no mbito rural, sobre todo na ausencia de persoas ancis, que, ou ben emigraron s cidades a vivir cos llos, ou an sendo paulatinamente trasladadas s residencias xeritricas, que comezaban a proliferar nas capitalidades municipais. Esta circunstancia dicultou en gran medida o interrogatorio, ou enquisa, que sobre as denominacins dos distintos elementos, materiais e procedementos viamos realizando, maiormente no que atinxe denominacin e procedencia dos pechos. Deberemos deixar constancia, as mesmo, dun feito diferencial respecto dos dous aspectos da investigacin abranguidos: a recollida de datos comprende mis profusin para os pechos que para os encintados e encalados. As razns desta diferenza
Fig.2a. Antes da intervencin nun paramento
son obvias, xa que cos primeiros comezamos dez anos antes, e non se trata s dunha cuestin de tempo, senn das condicins mis favorables para a investigacin naqueles intres, pola menor desaparicin dos elementos a analizar. Unha cuestin a resolver: a linguaxe tecnolxica na arquitectura popular A carencia dunha linguaxe tecnolxica, axeitada para a redaccin de estudos coma o presente, evidencia a necesidade imperativa dun dicionario galego da arquitectura e, en xeral, da construcin de edicios e obras. A terminoloxa actual que se ven recorrendo polos estudosos para as denicins na arquitectura popular en concreto, ven
Fig.2b. Despois da intervencin
sendo establecida, por unha banda, mediante prstamos da linguaxe especca da historia do arte; por outra, aproveita as denicins comns extradas do pobo e que se veen aplicando dende sempre e son de emprego habitual por aqueles que investigamos a cultura popular en xeral. Mais, unha gran porcentaxe deste lxico que se ven utilizando est ausente do actual Dicionario da Real Academia Galega (DRAG), por cal motivo queda dalgunha maneira invalidado. Outros termos que o dicionario incle non son apropiados para o tcnico, que os rexeita e recurre a denominacins que non son habituais, pero que o sacan
I N T RO DU C I N
35
do paso, resultando tempo admisibles seren xenricas. Afortunadamente, grazas as achegas de etngrafos con formacin tecnolxica adecuada, comezan a detectarse denicins acordes coa realidade e que o sentido comn obriga a aceptar. Pero desafortunadamente non sempre as xa que outros investigadores, polo contrario, ancranse no inmobilismo e manteen termos empregados por autores que nos precederon e que hoxe se consideran errneos. Dado o estado da cuestin e na convicin de que non existe outra solucin, recorreremos a aquela terminoloxa que, coma outros autores, vimos utilizando habitualmente. Tamn a aquelas outras denominacins de emprego tradicional na linguaxe popular que obtivemos por medio da enquisa realizada paralelamente consecucin da restante informacin necesaria para levar a cabo este traballo. Ampliarmola ademais, sen prescindir para a xeralidade do DRAG, coa consulta doutros vocabularios e dicionarios anteriores de distintas pocas e autores. Esta nosa reflexin deber ser, polo tanto, entendida coma unha contribucin superacin da discusin terminolxica no campo que tratamos. Obxectivos Os obxectivos que nos propuxemos dende o comezo deste traballo son basicamente dous. O primeiro, e tamn o primordial, en base a circunstancias que xa se expuxeron, radica na compilacin fotogrca do maior nmero posible de elementos caractersticos en cada un dos dous aspectos abranguidos na investigacin pechos e elementos de clausura simple e encintados mis debuxos sobre encalados que puideran constituir unha informacin vlida para a elaboracin do traballo e tamn logro das conclusin s que chegamos e que, a sa vez, conformaran un indispensable e nutrido banco de datos apto tanto para novos traballos como para ser legado e posto disposicin de futuras investigacins. O segundo obxectivo consiste, por unha banda, na proposta dunha clasicacin tipolxica e, por outra, no intento dunha desexable normalizacin do lxico, na achega das denominacins que consideramos axeitadas e lxicas para os dous aspectos estudados mailo establecemento da nomenclatura do conxunto de elementos que conforman, respectivamente, cada un deles. Trtase dunha proposta aberta baseada nunha investigacin ampla, que ademais
36
P O PU L A R
OU R E N S
procuramos fose rigorosa, sen que por elo pretendamos dogmatizar sobre a cuestin, a pesar do persoal convencemento de ter obrado na direccin correcta para que dita proposta, reforzada co material grco recollido e os resultados da enquisa que a complementan, resultase indispensable de cara a unha solucin denitiva. Estado da cuestin A pesar de existir diversas publicacins relacionadas parcialmente cos aspectos concretos da arquitectura popular que tratamos, o feito de non seren especcos nin estar sucientemente tratados fai que botemos en falta traballos monogrcos dunha maior amplitude. Os traballos s que imos referirnos constiten breves artigos, cando non simples pargrafos, dentro de estudos etnogrcos xerais nos que se abranguen mltiples aspectos tanto da cultura popular en xeral como da arquitectura tradicional en concreto. Por outra parte, presentan outros problemas xa que comparar os traballos entre s detectnse neles notorias contradicins no que atinxe as denominacins, tanto de conxunto como especcas. Relacionamos de seguido os autores e obras mis coecidos separando as sas aportacins en dous apartados, o primeiro versa sobre os elementos de peche de clausura simple e o segundo sobre encintados, encalados e elementos decorativos Elementos de peche de clausura simple Fermn Bouza Brey1 nun artigo sobre aspectos da arte popular galega adica s pechos un moi breve espazo escrito e mesmo tempo pouco esclarecedor, radicando o interese do seu traballo nas ilustracins de dito traballo, debuxos propios, que nos permiten establecer comparacins e constatar deste xeito que o feito daqueles o mesmo que o dos que ns comezamos a recoller sesenta e cinco anos despois. Establece o autor no seu artigo a denominacin dos diversos elementos compilados considerando a algn deles
Do arte popular galego e de unha das sas manifestazns, Ns 21 (1925), pp. 6-13. 2 Parroquia de Velle. Santiago : Seminario de Estudos Galegos, 1936, p. 92.
1
como exclusivo de Galicia. Florentino Lpez Cuevillas, Vicente Fernndez Hermida e Xoaqun Lorenzo Fernndez2 nun apartado do seu libro sobre a arquitectura da parroquia de Velle insiren unha lmina especicando p da mesma as denominacins de
I N T RO DU C I N
37
cada elemento representado. Pasado o tempo Xoaqun Lorenzo asignaralles nomes ben distintos. Florentino Lpez Cuevillas e Xoaqun Lorenzo Fernndez3 na monografa sobre a vila de Calvos de Randn, nas notas de etnografa moderna, engaden debuxos dos elementos de peche con denicins dos mesmos a p de lmina, semellantes s da referencia anterior. Vicente Risco4 dentro do contexto das obras de forxa incle un curto texto sobre pechos, petadores e outros ferros que complementa con tres lminas nas que amosa setenta e nove debuxos de tales elementos de peche. As denominacins empregadas para os mesmos presentan problemas que convn analizar. Xoaqun Lorenzo Fernndez5 nun apartado sobre as pezas de ferro ocpase dos elementos de peche, tanto de clausura simple como absoluta, nun ben estructurado e esclarecedor texto completado cunha lmina da sa autora. Respecto das denominacins de certos elementos, entra en franca contradicin coas recollidas nas obras dos autores anteriormente citados. Xos Ramn Fernndez-Oxea6, no traballo sobre Santa Marta de Moreiras, incle varios debuxos de pechos mantendo as denominacins para os mesmos de autores que o precederon e sobre as que xa nos pronunciamos. Manuel Caamao Surez7, nunha extensa e ben concibida obra sobre a arquitectura popular, no apartado de elementos de xacin e seguridade referndose concretamente s ferraxes, insire debuxos con especicacin, p de cada un deles, dos nomes dos elementos que representan, ademais dun texto explicativo do emprego de cada elemento de xacin ou seguridade. Encintados, encalados e elementos decorativos tema dos encintados e encalados ornamentais tnselle prestado menor atencin que dos sistemas de peche, cuestin que se traduce nunha tamn menor existencia de estudos sobre os mesmos. A autora da literatura que respecto nos coecida tamn dos mesmos investigadores mencionados no apartado anterior, salvo excepcin. As achegas e carencias son tamn do mesmo teor. Procedemos a relacionalos. Florentino Lpez Cuevillas, Vicente Fernndez Hermida e Xoaqun Lorenzo Fernndez 8 fan unha descricin precisa dos encintados sobre muros de cachoVila de Calvos de Randn. Santiago: Seminario de Estudos Galegos, 1930, p. 38. 4 Etnografa: Cultura Espiritual, en R. OTERO PEDRAYO (dir.): Historia de Galiza. Madrid: Akal Editor, 1979, Tomo I, pp. 756-758 (obras de forxa). 5 Etnografa: Cultura Material, en R. OTERO PEDRAYO (dir.): Historia de Galiza. Madrid: Akal Editor, 1979, Tomo II, pp. 48-51 (pezas de ferro). 6 Santa Marta de Moreiras. Monografa dunha parroquia ourensn (1925-1935), Cuadernos do Seminario de Sargadelos, 41. Sada (A Corua): Edicis do Castro, 1992, p. 152. 7 As construcccins de Arquitectura Popular. Patrimonio Etnogrfico de Galicia. Santiago: Consello Galego de Colexios de Aparelladores e Arquitectos Tcnicos, 2003, pp. 112-113 (elementos de fixacin e seguridade. As ferraxes). 8 Op. cit. (nota 2), pp .77-78, 194 y 197.
3
38
P O PU L A R
OU R E N S
tera e tamn dos encalados, rerndose aproveitamento de ambos procedementos como labor axeitado para o deseo de guras e smbolos nos paramentos das construcins populares. As ilustracins permtennos concretar algunhas datas na difcil cronoloxa desta manifestacin da arquitectura popular. Xoaqun Lorenzo Fernndez9 adcalle s encintados e debuxos decorativos mediante encalado, un texto que, non sendo moi extenso, resulta de gran utilidade xa que facilita denicins moi concretas, tanto sobre ditos procedementos en s como sobre os paramentos de soporte. Completa a informacin cunha descritiva serie de debuxos. Xos Ramn Fernndez-Oxea10 na monografa sobre a parroquia de Santa Marta de Moreiras refrese s encintados nunhas concisas lias e incle unha lmina con dous tipos de dito aspecto constructivo. Begoa Bas11 nun estudo sobre as construcins populares fai unha interesante descricin dos encintados e da creacin de guras humanas con nalidade decorativa mediante este procedemento. O texto acompase de das
Op. cit. (nota 5), pp. 12-14 (Elementos da casa. A parede). 10 Op. cit. (nota 6), pp. 134 y 137. 11 As construccins populares: un tema de etnografa en Galicia, Cuadernos do Seminario de Sargadelos, 44. Sada (A Corua): Edicis do Castro, 1983, pp. 41-44. 12 Op. cit. (nota 7), pp. 107-108. 13 Vid. ALONSO GONZLEZ, J.M.: La casa popular sanabresa: formas y elementos decorativos, Coleccin de Etnografa Luis Corts Vzquez, 2. Zamora: Instituto de Estudios Z amoranos Florin Ocampo, Diputacin, Caja Espaa, 1991; La arquitectura tradicional en tierras de Len. Len: Fundacin Hullera Vasco-Leonesa., 2005; PONGA MAYO, J.C. & RODRGUEZ RODRGUEZ, M A.: Arquitectura popular en las comarcas de Castilla y Len. Valladolid: Junta de Castilla y Len, 2000; GONZLEZ RODRGUEZ, A.: Extremadura popular. Casas y pueblos. Mrida: Consejo Ciudadano de la Biblioteca Pblica Municipal Juan Pablo Forner, 1990; FLORES DEL MANZANO, F.: La vida tradicional en el Valle del Jerte. Mrida: Asamblea de Extremadura, 1992, en especial pp. 265 ss. y GARCA GRINDA, J.L.: Arquitectura popular de la Alcarria Conquense. Cuenca: CEDER Alcarria Conquense; Colegio Oficial de Arquitectos de Castilla-La Mancha Delegacin de Cuenca, 2005.
9
signicativas fotografas. Manuel Caamao Surez12 na sa extraordinaria obra sobre as construcins na arquitectura popular galega flanos do acabado dos muros e da ornamentacin mural distinguindo varios tipos. Existen tamn interesantes traballos doutros autores, tanto sobre elementos de peche de clausura simple como sobre encintados e encaladaos decorativos, que se ocupan de comarcas doutras comunidades autnomas limtrofes coa provincia de Ourense , concretamente das de Zamora e Len, moi tiles noso propsito, xa que as fronteiras culturais entre si son difusas toda vez que van moito ms al dos lmites establecidos nos mapas. A consulta destas obras tamn nos permitiu detectar paralelismos moi afastados dos citados lmites, cara interior de ditas provincias. Consideramos tamn de utilidade a informacin contida na bibliografa doutras latitudes da pennsula que obra no noso poder13. As as cousas, os nosos obxectivos amplanse intento de contribuir a encher o baleiro que ata o de agora, sen dbida, existe sobre os aspectos que eliximos para ser tratados con certa amplitude, se ben somos conscientes que, anda as, quedan cousas sen facer, xa que os elementos de clausura absoluta, tales como pechaduras, trancas empotrables e outros artiluxios de seguridade e accionamento dende o interior, non nos foron, salvo excepcins, accesibles nin
I N T RO DU C I N
39
resultan doados de estudar xa que a sa anlise implicara coecer en detalle os seus mecanismos, moi diferentes entre si, accedendo o seu interior para tipicalos polo sistema de funcionamento, cousa a todas luces inviable. respecto tase en conta, ademais, o gran nmero de casas pechadas deshabitadas ou de ocupacin ocasional que existen nas vilas e lugares, maila privacidade que preciso vencer nas habitadas permanentemente, para o logro dun acceso ptimo de cara toma de datos minuciosos e sucientes. Criterios metodolxicos Unha vez xados os obxectivos, e analizado o estado da cuestin, era preciso establecer os criterios de actuacin na prospeccin e recollida de datos. Para elo contabamos coa anterior experiencia na obtencin ocasional de datos especcos, aproveitando, como xa se dixo, os frecuentes desplazamentos que, para outros traballos, faciamos pola provincia. Revisamos, por conseguinte, o contido e alcance do arquivo que as tiamos xerado cuanticando os lugares prospectados, a informacin conseguida, as fotografas vlidas, etc., e procedemos de seguido, apoindonos na cartografa adecuada, establecemento dos distintos itinerarios precisos a efectos de completar a informacin e documentacin necesarias nunha accin continua e intensiva por toda a supercie provincial. Tendo en conta que as entidades de poboacin pasan das catro mil tivemos que xar un mnimo necesario e realizable dentro das nosas posibilidades. Decidimos este mnimo en base s nosos coecementos da provincia, a informacin previa, e facilidade de acceso os distintos lugares segundo tanteos previos. O proceso de informacin previa establecmolo mediante contactos con persoas vlidas, case sempre investigadores, que nos puxeran en condicins de localizar peculiaridades e outras manifestacins que, por recnditas, puideran non ser localizadas por ns. Tamn nos proporcionaran estos informantes coecemento do estado actual nos seus mbitos de inf luencia respecto da dispersin xeogrfica e a concentracin en determinadas entidades de poboacin dos elementos do noso interese, maiormente no que atinxe a encintados e decoracin sobre encalados. As mesmo a sa axuda resultou de gran valor para o coecemento das distintas denominacins locais.
40
P O PU L A R
OU R E N S
A pesar desta planicacin verimonos na necesidade de recorrer a itinerarios alternativos derivados da informacin que iamos obtendo dos oriundos interrogados. Outras veces a prospeccin resultou maior prevista realizar certos percorridos nun tempo inferior estimado, fose por previsin excesiva ou por resultar pouco fructfera a prospeccin, a teor dos baleiros producidos pola masiva desaparicin dos elementos buscados14. Actuando deste xeito, calculamos que o nmero de entidades de carcter rural nas que intervimos equivale a un trinta por cento da totalidade das mesmas, pero con mis incidencia nas de maior poboacin e extensin supercial, o cal non implica que en todas obtivesemos resultados positivos, pois en moitos casos non se conservaban nin siquera restos de utilidade. A intensidade de prospeccin foi diferente nos respectivos concellos, toda vez que a conservacin en cada un dos mesmos tamen distinta, pero non s ine na maior ou menor existencia dos elementos buscados o conservado en cada municipio,
A este respecto consideramos de interese citar algunha das nosas reflexins feitas durante a prospeccin, tanto positivas como negativas, que anotamos no caderno de campo: a) Algunhas casas provocan a hilaridade dende o mis profundo ridculo, resultante do afn de protagonimo e a busca da singularidade, cuestin que noutras edificacins se consegue mediante creativos e artsticos encintados de feito tradicional da man de artesns que saben continuar con mestra a arquitectura popular, que algns estudosos veen definindo como arquitectura sen arquitectos (15-06-06). b) (...) aqu [en referencia a lugares do concello de Meln ] o rexuntado que substite desaparecido encintado non est tinguido con ocre, senn con cal, solucin que pala considerablemente o efecto negativo(10-06-06). c)Foi esta incursin a varios concellos [Entrimo, Lobios, Muios, Rairiz de Veiga, Vilar de Santos e Sandis] decepcionante. Neles puidemos observar a devastadora accin sobre fachadas que tiveron encintados. Eliminados estos, e despois de lava-los muros, reenchronse as xuntas con morteiro imitando a cor da pedra; agora semellan casas fantasmagricas e despersonalizadas que homoxeneizan a paisaxe urb facndoa montona e carente de interese(23-04-06).
14
as diferenzas veen tamn marcadas por outras circunstancias coma o medio fsico, toda vez que existen reas nas que proliferan e outras onde apenas se recorre a tales solucins construtivas, caso, por exemplo, da maior proliferacin dos encintados no val que montaa. Da mesma maneira, son tamn mis abundantes nas zonas granticas que nas de xisto ou gneis, estando practicamente ausentes naquelas latitudes onde os muros se constren a base de pedra moi fragmentada (Fig. 3) beiras do ro Tmega, ou mediante cuarcita rodada, procedente das beiras uviais, rezas e coiais; terreos de aluvin, etc., s veces mesturada con xisto (Fig. 4) curso medio do ro Sil e o baixo Xares. A maior ou menor presenza dos encintados depende tamn dos costumes locais, xa que existen zonas onde este sistema de estanqueidade e decoracin mis intenso e se realiza en calquera tipo de soporte ou paramento: cantera de labra, perpiao, cachotera con fragmentos de diversas proporcins, e mesmo se simula sobre paredes de ladrillo enlucido, caso do curso medio do ro Arnoia. En algns concellos de A Limia son moi frecuentes, singulares e artsticos, abundando os debuxos sobre pedra, realizados mediante encalado; esto parece obedecer a unha cuestin non s decorativa senn de prestixio; exemplo singular o do lugar de Trandeiras (Xinzo de Limia). Algo semellante acontece en Barrio (A Pobra de Trives). No que respecta grao de conservacin e mantemento do encintado tradicional deberemos mencionar dous casos exemplarizantes: a capitalidade de
I N T RO DU C I N
41
Vilardevs e o lugar de Leboreiro (Montederramo). Existen outros exemplos sobre o costume de encintar que debemos destacar, coma no caso dos lugares de Vide, Froufe e Francos (Baos de Molgas), onde as novas construcins de perpiao encntanse de maneira habitual. Respecto da destrucin sistemtica os exemplos son, desafortunadamente, numerosos na maiora dos concellos. A distribucin xeogrfica do outro aspecto que tratamos, os sistemas de peche de clausura simple, mis homoxnea no que atinxe dispersin global, - anda recoecendo reas, mnimas, con mis presenza que outras -. As diferenzas entre reas consisten mis nos matices formais e dimensins que no nmero, e veen propiciadas polo maior grao de ruralidade dos diferentes ncleos, en base s puntos de abastecemento; os mis rurais, ou afastados, mercan no comercio das pequenas vilas e nas feiras locais. Os lugares da periferia das grandes vilas e da capitalidade provincial aprovisinanse nestes ncleos, nos que a oferta mis variada e selecta. Tamn incide a este respecto a riqueza comarcal: nas comarcas menos deprimidas detctase unha elaboracin mis cuidada, mis suntuosidade e singularidade na decoracin, e mesmo maior tamao. Os elementos de peche son practicamente incuanticables, a pesar das faltas que se detectan, case sempre en base inuencia dun incontrolado afn de coleccionismo, nunha sociedade na que xa nin o consumismo frea os desexos insatisfeitos de posesin e exhibicin de obxectos singulares; anda as son moitos os que se conservan, tanto nas portas exteriores como nas das dependencias interiores. Preparamos tamn un cuestionario tipo para o interrogatorio, ou enquisa, que sobre os nomes populares locais dos elementos obxecto de anlise e o lxico relacionado tiamos planeado realizar simultaneamente coa recollida do resto da informacin. Estableceuse tamn en dito cuestionario o perl idneo das persoas que an a ser interrogadas. A realizacin do interrogatorio produciu resultados de gran utilidade, pero tamn presentou certas dicultades e unha notoria ausencia
Fig. 3. Parede de xisto no val do Tmega
Fig. 4. Parede mixta de coios e xisto, no val do Sil
42
P O PU L A R
OU R E N S
de persoas ancis. Houbo que desbotar as respostas dos interlocutores que xulgamos non vlidos, nos que se detectaba descoecemento, protagonismo ou improvisacin. Durante as interrogacins tamn advertimos que o uxo migratorio das aldeas s vilas, ou a auencia a lugares de mellores condicins, orixina certa promiscuidade nos nomes das cousas, dndose o caso de obter nun mesmo lugar sete denominacins diferentes para un mesmo elemento, o que nos conducira a constatar a presencia de persoas procedentes de lugares moi afastados daquel no que residen, pertencentes a outros concellos ou provincias e mesmo cidadns da vecia nacin portuguesa. De calquera maneira consideramos este feito como moi positivo de cara s resultados, ampliarse a informacin co acceso a un maior nmero de denominacins locais doutros lugares introducidas polos oriundos. Estas circunstancias, tanto se son negativas como positivas, adoitan darse na periferia das vilas ou en lugares moi prximos s mesmas. Considerando que na investigacin de campo xogara un papel fundamental a calidade da documentacin grca, necesaria para unha tan imprescindible como minuciosa anlise de gabinete de cara a un correcto establecemento da tipoloxa, e mis tendo en conta que certos detalles non son detectables a primeira vista in situ, procedemos eleccin do equipo fotogrco adecuado para a recollida de imaxes precisas. Durante o proceso de informacin tamn conseguimos localizar fotografas antigas, anda que en nmero moi reducido, de elementos que hoxe estn en mal estado ou xa desaparecidos. O debuxo tamn tivo o seu protagonismo para a obtencin daqueles detalles formais que, polas circunstancias reinantes en certos momentos ou situacins, non resultasen sucientemente esclarecedores mediante o fotografado. Cos resultados obtidos despois da aplicacin desta planicacin, realizmolo denitivo estudo, establecmo-las tipoloxas dos dous aspectos abranguidos e procedemos inventariado dun nmero sucientemante representativo de fotografas dos elementos compilados. Conclusin Esperamos que este noso traballo serva de base para a continuacin de futuros estudos sobre os pechos e encintados, lembrando respecto que xa, hai mis de tres lustros, os membros do Grupo Arqueolxico Larouco no nmero 1
I N T RO DU C I N
43
da sa revista (publicada en 1991), e nun artigo baixo o signicativo ttulo de A fermosura da cal, alertaban sobre a necesidade de estender s encintados o labor de catalogacin que en diversas reas estaba realizando naquel intre a Direccin Xeral do Patrimonio da Xunta de Galicia.
PECHOS DE CLAUSURA SIMPLE E COMPLEMENTOS
CONCEPTO DE CLAUSURA SIMPLE Dada a especicidade da parcela da arquitectura popular que motiva esta primeira parte do traballo, deberemos xusticar o concepto do que denominamos xenericamente como pechos de clausura simple, concepto que engloba elementos de funcin moi semellante, pero de carctersticas formales e de accionamento ben diferentes, dando lugar a unha variada tipoloxa morfolxica. A terminoloxa habitual para dito concepto, tanto popular como erudita, tamn variada, resultando concreta nalgns tipos, e inespecca, cando non contradictoria, noutros. O nome comn de pecho que lle asignamos, como mis adiante veremos, responde denicin que para este vocabulo inferimos dos resultados do interrogatorio realizado15. No concepto de pecho de clausura simple englobamos aqueles elementos de peche situados polo regular nas portas exteriores16, accesibles s veces s dende fora, que xeito dos mis antigos, de madeira, teen como n impedila sada non desexada do gando, ou evita-la entrada de animais oportunistas domsticos ou bravos, cal presencia poida entraar perxuzo, tanto para os animais que alberga a corte, como para preserva-la bodega maila despensa da casa. Tamn ten como obxectivo este tipo de pecho evitar que as portas se batan como consecuencia da accin do vento17, as como o de impedir os efectos perxudiciais doutros axentes atmosfricos: choiva, sarabia, neve, xeada, calor, etc. A nalidade que se destinan estos mecanismos de peche non precisa necesariamente duna clausura absoluta, cal se recorre nos casos de ausencia prolongada por realizacin de labores en eidos moi afastados da casa, que obriguen s moradores a permanecer fora da ma noite. Non obstante, presumimos que na poca na que se establece o emprego dos sistemas que tratamos, existe conanza entre a vecianza e as ausencias con permanencia nocturna lonxe do domicilio apenas se producen e, anda as, s en casos excepcionais adoita permanecer a casa sen ningun, por mor da necesidade de atende-la facenda.
En CARBALLEIRA ANLLO, X. M (coord.): Diccionario Xerais da Lingua. Vigo: Edicins Xerais de Galicia, 2004 (2 edicin, actualizada e adaptada norma ortogrfica e morfolxica da Real Academia Galega do ano 2003), s.v. pecho, p. 914, as acepcins 1 e 2 para o vocbulo, non describen, en xeral, os distintos tipos de pecho de clausura simple que tratamos, xa que se refiren a mecanismos accionados mediante chave. A acepcin 3 resulta aplicable s pecho de pasador e de madeira. 16 En certos casos tamn se empregan nas portas das dependencias interiores das vivendas, maiormente nas habitacins. 17 O brazo de atrancamento dos pechos de torsin ou de presin, maila peza de aprisionamentodo mesmo, posibilita o peche automtico ser impulsada a porta, sexa de maneira intencional ou fortuita.
15
48
P O PU L A R
OU R E N S
A pesar do que vimos dicindo, o pechode clusura simple pode ser transformado, se as convn, complementndoo con dispositivos especcos para o logro da clausura absoluta, tanto se son de feito en madeira como en ferro. Nos de madeira este dispositivo de clausura total, manipulable interior e exteriormente, radica na propia chavella que dentada ou de gramalleira, o pecho sitase neste caso na cara interior da porta e implica certo grao de seguridade, sempre e cando quen pretenda acceder furtivamente interior non coeza
Fig.5. Pecho de madeira con clausura por gramalleira
a existencia do artiluxio, xa que coecido de doada violacin, pois bloquase cun sinxelo gancho de pao traveso dun furado disposto a tal n, a semellanza dun ollo de pechadura (Fig. 5). En certos casos moi limitados, os pechos de madeira comns,ou de chavella lisa, dispoen dun rudimentario seguro para evita-lo deslizamento fortuito e a conseguinte apertura, pero elo non implica funcin concreta de seguridade, xa que accesible a calquera que queira desbloquealo (Fig. 6). Polo que respecta s elementos de clausura simple de ferro, a condena, nos de torsin ou de presin, consiste nun gancho ou caravilla, situado no interior, manipulable s dende dentro; est xado receptculo do brazo mediante un perno que lle permite o xiro (Fig. 7). O gancho ser xirado pasa sobre o brazo, tempo que o aprisiona, introducndose nunha argola disposta efecto, na que queda xado ata ser novamente liberado para a apertura. Tamn se pode realiza-la condena do brazo de peche por medio dunha tarabela que, ser xirada sobre o seu eixe, encase actuando a modo de freo (Fig. 8). Existe outro pecho de ferro, polo xeral de clausura simple que, anda que hoxe non se detecta con frecuencia, nalgn tempo debeu estar moi estendido; trtase do pasador ou ferrollo, que
Fig.6. Pecho de madeira con seguro de deslizamento
Fig.7. Pecho de ferro, condena mediante gancho
pode ser tamn de clusura absoluta; esta prodcese mediante
incorporacin dunha bisagra, que sa vez serve de pomo do pasador, provista dun encaixe sainte no extremo distal, a xeito de anga, o cal se introduce na fenda dunha sinxela pechadura incorporada, na que se produce a clausura ser atravesado por un pecho (Fig. 9). S opererativa dende o exterior, polo
I .
PE C H O S
DE
C L AU S U R A
S I M PL E
C O M PL E M E N T O S
49
que o seu emprego redcese habitualmente s portas das construcins adxetivas. Establecido o concepto de clausura simple mailas excepcins de clausura absoluta que ocasionalmente poden darse nalgns casos, cuestin que nos obrigou a estendernos anticipadamente sobre as caractersticas dos mesmos, procederemos a expoer os criterios de eleccin dos tipos a estudo. Despois xaremos unha pre-denicin xenrica de cada variante obxecto da sa descricin formal previa concrecin dunha posterior proposta de asignacin de nomes concretos que facilite a nomenclatura tipolxica.
Fig.8. Pecho de ferro, condena mediante tarabela
CRITERIO DE SELECCIN Procurouse que os elementos de peche recollidos responderan, basicamente, concepto de manufactura artesanal de forxa, pero sen por elo restrinxir concepto elaboracin exclusiva por ferreiros locais. Incluronse algn tipo e subtipo nos que certos compoentes proceden de fundicin en molde, pero respondendo concepto de feito artesanal en obradoiros de forxa. As mesmo recollemos outros que, obedecendo criterio global de artesn, alternan nos mecanismos internos procedeFig.9. Ferrollo con pechadura
mentos de forxa con outros, tales como: pomos, angas, argolas, etc., que ten orixe noutros mtodos de elaboracin ferro coado en molde, torneado, estampacin, etc. A lia que separa o puramente artesanal do industrial non , en xeral, ntida, polo que o criterio de eleccin resulta tamn complicado, sendo case imposible poder establecer en certos casos un lmite preciso entre ambos procesos de elaboracin. Excluronse do estudo salvo rarsimas excepcins de evidente antigidade os elementos de fundicin en bronce, latn e outras aliaxes de procedencia claramente industrial e fabricacin en serie, datables nos derradeiros anos do sculo XIX e primeiro terzo do sculo XX, merecedores sen dbida dun estudo monogrco, pero que consideramos non teen cabida no presente. Achegamos, sen embargo, polo seu interese, no apartado Anexos da catalogacin, unha escolma fotogrca de ditos elementos na que se recollen os mis
50
P O PU L A R
OU R E N S
habituais: petadores e tiradores. Case todos os que se mostran proceden das grandes vilas da provincia e uns poucos da capitalidade. A inclusin dos pechos de madeira, case non precisa de explicacin, pois constiten o sistema de peche mis simple e antigo dos coecidos. tamn o pecho por antonomasia, sendo a sa denominacin popular pecho comn a toda a provincia sen excepcin. Polo que atinxe s petadores, ademais da sa funcin caracterstica de aviso ou chamada que o tipica como complemento de seguridade, moitos deles teen a dobre funcin de pecho e petador, polo que resultan de obrigada inclusin. Por outra banda a morfoloxa de moitos destes pechos-petadores practicamente igual de certos pechos de torsin; refermonos concretamente s de argola. Consideramos importante tamn ocuparnos dos tiradores, e non s por por constituir un complemento de peche, senn pola achega de datos sobre variantes morfolxicas dos pechos de presin dactilar que conteen, constitur moitos deles a peza principal, aproveitada, de ditos pechos, s que, para adaptalos nova funcin, se lle eliminaron os mecanismos de liberacin e atrancamento. Mis do 50% dos tiradores que guran no inventario, concretamente os de anga, teen esa procedencia. Outro subtipo de tirador consiste nunha argola de idntica morfoloxa que outro tipo de pecho, s se diferencian pola ausencia de mecanismos de peche. Finalmente, os tiradores de pndulo poden, en ocasins, alternar a sa funcin como tal coa de petador.
TERMINOLOXA Dentro do concepto global de elementos de clausura simple e outros complementos de peche, distinguimos nove grupos distintos, que sa vez dividimos en subgrupos con funcin idntica do grupo, pero con distinta morfoloxa entre s. Dos nove grupos, sete son de peche; os outros dous son complementos relacionados. Necesitados dunha referencia provisional para cada tipo, co n de extrapolar s mesmos os resultados do interrogatorio e poder chegar as proposta de denominacins denitivas, faremos alusin a ditos grupos de forma xenrica, baseada nos diferentes modos de funcionamento, antepondolles unha letra correlativa en cada caso para unha mis uda e fcil identicacin. Relacionmos os grupos a continuacin:
I .
PE C H O S
DE
C L AU S U R A
S I M PL E
51
Elementos de torsin por argola Elementos de torsin por argola con funcin de petador Elementos de torsin por pomo Elementos de presin dactilar Elementos de pasador Elementos de madeira Elementos de gancho e gonzo Complementos de chamada Complementos de peche A precedente clasicacin realizouse partindo da funcin e da morfoloxa da peza de accionamento, pero podera terse feito basendonos noutros factores diferenciais; sen embargo, se a clasicacin obedecese a certas caractersticas, diversicarase excesivamente o nmero de grupos e subgrupos, resultando ademais pouco prctica. A continuacin ocuparmonos das diferentes denominacins existentes para os elementos de peche de clausura simple, analizando dous aspectos esenciais: a terminoloxa doutros autores que se ocuparon do estudo de ditos elementos e a terminoloxa popular obtida mediante interrogatorio. Coas conclusins s que cheguemos elaboraremos unha proposta de normalizacin terminolxica que, sen tratar de erradicar nomes tradicionais, posibilite unha maior coherencia nas futuras investigacins que sobre o aspecto poidan facerse polos distintos autores, no intento de evitar as a confusin existente, orixinada nas denominacin contradictorias. Terminoloxa segundo outros autores Antes de proceder a anlise dos resultados do interrogatorio, consideramos conveniente tratar da terminoloxa utilizada polos distintos autores que nos precederon nesta parcela da investigacin e cal informacin tivemos acceso. Comezaremos pola elaboracin dun cadro que posibilite dispoer dunha visin de conxunto, rpida e cmoda, dos particulares nomes que cada un dos autores consultados lle asignou s diferentes elementos, comparada cos nomes xenricos que ns provisionalmente establecemos.
52
P O PU L A R
OU R E N S
CADRO I. TERMINOLOXA SEGUNDO OUTROS AUTORES
AUTOR ELEMENTO
ELEMENTOS DE TORSIN POR ARGOLA ELEMENTOS DE TORSIN POR ARGOLA CON FUNCIN PETADOR ELEMENTOS DE TORSIN POR POMO
BOUZA BREY
CUEVILLAS HERMIDA, E LORENZO
CUEVILLAS, LORENZO
VICENTE RISCO
XOAQUN LORENZO
MANUEL CAAMAO
Caravilla de torsin
Caravilla de torsin
Aldaba Picaporte
Picaporte de torsin
Pecho petador
Petador de argola
ELEMENTOS DE PRESIN DACTILAR
Caravilla de presin
Caravilla de presin
Aldaba
Picaporte de presin Ferraxe de seguridade con caravilla Cerradura de madeira con tranca
ELEMENTOS DE PASADOR
Fiador
ELEMENTOS DE MADEIRA
Pecho
Pecho
ELEMENTOS DE GANCHO CON GONZO
Caravilla
Caravilla
COMPLEMENTOS DE CHAMADA
Petador
Petador
COMPLEMENTOS DE PECHE
Tiradoiro
Mediante o exame da literatura que serveu para extrae-los datos do cadro precedente, chegamos s conclusins, que a continuacin expoeremos, sobre a distinta terminoloxa que os respectivos autores empregaron na sa obra, referndonos a cada un deles por separado. Fermn Bouza Brey18 deduce o nome de caravilla de torsin das denicins que para este vocablo dan nos seus respectivos dicionarios os seguintes autores: Rodrguez, Cuveiro e Valladares. Non podemos subscribir a interpretacin de Bouza Brey en base a ditas denicins, que el mesmo trascribe na sa obra; son as seguintes: clavija, pedazo pequeo de hierro para cerrar
18
Vid. supra nota 1.
una puerta (Rodrguez), clavija sea de madera o de hierro y hastra (sic) en
I .
PE C H O S
DE
C L AU S U R A
S I M PL E
53
forma de pasador (Cuveiro), e clavija, pedazo de hierro con gancho de saca y pon (Valladares). Entendemos que a primeira e a terceira denicin se rern con claridade s elementos do noso grupo g (elementos de gancho e gonzo); a segunda, pola sa ambigidade, pode ser aplicable a calquera dos grupos de peche que tipicamos. Florentino Lpez Cuevillas, Vicente Fernndez Hermida e Xoaqun Lorenzo Fernndez19 no estudo da parroquia de Velle, apenas se ocupan do asunto, a nica e indiscutible achega que fan respecto o nome de pecho, para o de madeira, que se corresponde co grupo f (elementos de madeira). Florentino Lpez Cuevillas e Xoaqun Lorenzo Fernndez20 recollen, en Calvos de Randn, os nomes petador e tiradoiro, coincidentes, respectivamente, co grupo h (complementos de chamada) e co grupo i (complementos de peche). Vicente Risco21 utiliza tamn os nomes de caravilla de torsin, ou caravilla de presin, basendose posiblemente na opinin de Fermn Bouza Brey, sin que poidamos aseveralo rotundamente. Coincide con ns no que dene como petadores de torsin, que se corresponde co noso grupo b (elemento de torsin por argola con funcin de petador). Xoaqun Lorenzo Fernndez22 da denicins para case tdolos elementos tipicados na clasicacin xenrica previamente establecida por ns. Procedemos a comparar mbalas das terminoloxas entre s. Elementos de torsin por argola: aldaba-picaporte Elementos de torsin por argola, con funcin de petador: Elementos de presin dactilar: Elementos de pasador: Elementos de madeira: Complementos de chamada: Complementos de peche: petador aldaba ador pecho petador Vid. supra nota 2. Vid. supra nota 3. 21 Vid. supra nota 4. 22 Vid. supra nota 5. 23 Vid. supra nota 6.
19 20
Elementos de torsin por pomo: -
Elementos de gancho e gozno: caravilla
Xos Ramn Fernndez-Oxea23 en Santa Marta de Moreiras menciona en tres notas p doutras tantas lminas, diversos tipos de pecho. A primeira das lminas, ou guras, amosa un debuxo nico, consistente nunha argola inespe-
54
P O PU L A R
OU R E N S
cca que tanto pode representar un elemento de torsin coma un suplemento para tirar da porta, asgnalle o nome de caravilla. Na segunda lmina, na que aparecen elementos: de torsin, de madeira, de gancho e gonzo, de presin dactilar e outro de ferro, cal uso descoecemos, reza a seguinte nota p: Pechos, caravillas, taravelos e ferros de portas. A teor do orde en que os cita e a disposicin secuencial dos debuxos, deducimos o seguinte: pechos son os elementos de torsin; caravilla o nico de gancho e gonzo; taravelos, os de madeira; os demais constiten ferros de portas. A nota da terceira lmina di: Petadores. Polo seu orde corresponden a casas de: Penedo (). En dita lmina observamos que ademais dos petadores guran: das angas de tirar, un pecho de madeira, unha argola de tirar, unha anga de moble e un espello.Estas achegas, se ben debemos dalas a coecer, non son, por contradictorias, tiles noso propsito de establecer unha terminoloxa coherente. Manuel Caamao Surez24 aglutina baixo a denominacin de picaportes os elementos de torsin e de presin dos grupos seguintes da nosa clasicacin: grupo a (elementos de torsin por argola), grupo b (elementos de torsin por argola con funcin de petador, grupo c (elementos de torsin por pomo), e grupo d (elementos de presin dactilar). s do grupo e (elementos de pasador), denomnaos como ferraxes de seguridade con caravilla; s do grupo f (elementos de madeira), califcaos como cerradura de madeira con tranca, e nalmente, grupo g (elementos de gancho e gonzo), asgnalles o nome de caravilla. Terminoloxa popular segundo o interrogatorio Realizado o interrogatorio cos criterios xa expostos en anteriores apartados, procedemos anlise dos resultados do mesmo. Dita anlise permitiunos chegar a conclusins moi satisfactorias, quedando de manifesto unha cuestin: o pobo elabora o seu propio lxico en funcin dos novos utensilios e procedementos que van xurdindo, e que el incorpora para o seu uso longo da historia con obxecto de solucionar as sas necesidades cotis, adoutando as nomes importados cando o elemento que incorpora non ten unha designacin enraizada nin paralelismo formal por serlle descoecido, tanto polo adianto tecnolxico que entraa como pola particular morfoloxa e novedosa funcin, non habitual no seu entorno. Diante de tales denomi24
Vid. supra nota 7.
nacins, por estridentes ou forneas que poidan resultarnos, haber que
I .
PE C H O S
DE
C L AU S U R A
S I M PL E
55
CADRO II. TERMINOLOXA SEGUNDO O INTERROGATORIO
ELEMENTO
NOMES RECOLLIDOS PARA CADA ELEMENTO E % DENTRO DO GRUPO
ELEMENTOS DE TORSIN POR ARGOLA ELEMENTOS DE TORSIN POR ARGOLA CON FUNCIN DE PETADOR ELEMENTOS DE TORSIN POR POMO ELEMENTOS DE PRESIN DACTILAR
Postillo1 (9,61)
Pestillo (36,53)
Pecho (11,54)
Manilla (13,46)
Arandela2
(7,69)
Aldraba (5,77)
Aldaba (3,85)
Anilla2 (3,85)
Picaporte
(3,84)
Argola (3,86)
Resultados practicamente iguais que para o grupo a Manilla (60)

Picaporte
Pestillo (40) Pestillo (50) Cerroxo (58,40) Pasador (25)
(50)
ELEMENTOS DE PASADOR
Ferrollo (16,60) Pecho (100) Clavilla (12,25) Petador (55,57) Tirador (100)
LEMENTOS DE MADEIRA
ELEMENTOS DE GANCHO CON GONZO COMPLEMENTO DE CHAMADA
Caravilla (12,75)
Petadoiro
Clavixa (50) Aldaba (16,66)
Caravixa (6,25) Aldraba (16,66)
Fiador 12,50
Pestilo (6,25)
(11,11)
COMPLEMENTO DE PECHE
1 Restrinxido s vales do Bibei e Navea. 2 Restrinxido val do Tmega
valorar a sa aceptacin, pois non podemos ignorar que as denominacins populares adecuadas ou non de certos elementos cal existencia non vai mis al de cento cincoenta anos, sexan as mesmas ao longo de toda a provincia, empregndose por mis da mitade da poboacin interrogada, convivindo con outras acepcins extrapoladas de elementos mis tradicionais, de funcin ou emprego semellante. Os resultados da enquisa vrtense no cadro que achegamos, no que se incle a totalidade das variantes dos nomes recollidos, maila porcentaxe de cada unha dentro do grupo que pertencen. Proposta terminolxica Realizdo-los dous apartados anteriores sobre terminoloxa procedemos a expoe-los fundamentos nos que se apoia a nosa proposta teminolxica e clasificatoria.
56
P O PU L A R
OU R E N S
Comezamos polas denominacins populares recollidas para o grupo a (elementos de torsin por argola): pestillo e postillo, que interpretamos como a mesma palabra con diferentes pronunciacins dialectais dependendo da rea de recollida que empregada polo 46,14% dos entrevistados. Semella ser a de proposta mis lxica atendendo a profusin do seu uso, pero entendemos que sera interpretada coma un castelanismo, cuestin que desaconsella a sa aceptacin25. Pola mesma razn deberemos desbotar anilla e manilla. Tampouco nos parece aceptable o termo arandela, localismo que s se detectou nos concellos de Castrelo do Val e Vern. Os termos aldaba e aldraba, anda que poderan ser vlidos, levaran a confusin co petador. O nome de argola inespecco e s resultara aplicable a un subgrupo. Qudannos para o grupo que comentamos, dous vocbulos: pecho (11,54%) e picaporte (3,84%); este ltimo mis empregado para designar os elementos do grupo d (elementos de presin dactilar). Para o grupo b (elementos de torsin por argola con petador), as conclusins son as mesmas, xa que os resultados do interrogatorio son idnticos s do grupo a. Polo que atinxe grupo c (elementos de torsin por pomo), as denominacins recollidas: manilla (60%) e pestillo (40%) semellan ser inaceptables polas razn que xa se expuxeron para outros grupos26. Sobre os componentes do grupo d (elementos de presin dactilar), vlvense a detectar denominacins xa empregadas en grupos precedentes: picaporte (50%) e pestillo (50%), polo que non precisan comentario27. Referente grupo e (elementos de pasador), as denominacins populares que recollemos son: pasador (25%); ferrollo (16,60%), e cerroxo (58,40%). As das primeiras resultan aceptables, polo que estimamos que poden utilizarse indistintamente, pero a terceira, a mis comn, considermola inadecuada, xa que semella ser galeguizacin do nome casteln cerrojo . Non obstante, tamn puidera tratarse dunha corrupcin do vocbulo cerrollo , recollido por outros autores, anda que hoxe non se detecte o seu uso.
respecto queremos suliar que no vecio pas de Portugal emprgase o vocablo pestilo para definir elementos similares. 26 Vid. supra nota 25. 27 Vid. supra nota 25.
25
A resposta para o grupo f (elementos de madeira), non precisa maior comentario, toda vez que a denomonacin de pecho, non deixa lugar a dbidas, e non s por ser xeral na terminoloxa popular (100%) senn na de case tdolos autores.
I .
PE C H O S
DE
C L AU S U R A
S I M PL E
57
Os nomes recollidos para o grupo g (elementos de gancho e gonzo), resultan aceptables sen lugar a dbidas; clavilla, caravilla, caravixa e clavixa, non son mis que variantes locais, ou corrupcins dun mesmo vocablo. Aparece tamn como ador, pero esta acepcin refrese a unha caravilla de maior lonxitude, que se emprega para suxeita-las vents cando estn abertas, evitando as que se batan coa accin do vento, mentres que a caravilla ten funcin de peche. Adoptaremos, por lxica, as mis consolidadas: caravilla e ador segundo a funcin respectiva. Tampouco presenta problemas o grupo h (complementos de chamada), pois os termos: petador, petadoiro e aldraba son correctos, sen embargo a primeira e a mis comn. Finalmente, sobre o grupo i (complementos de peche), as persoas interrogadas case non se pronuncian, a pesar de tratarse de elementos de emprego profuso, anda as as que responderon asignronlle o nome de tirador. Expsta-las precedentes consideracins sobre terminoloxa popular, procedemos a facer a nosa proposta de terminoloxa alternativa, ordenada por grupos tipolxicos, que despois completaremos dividndoa en subgrupos dentro do apartado relativo nomenclatura tipolxica. a seguinte: Pechos de ferro de torsin por argola (PAR) Pechos-petadores de ferro de torsin por argola (PPTA) Pechos de ferro de torsin por pomo (POM) Pechos de ferro de presin dactilar ou picaportes (PPR) Pechos de ferro de pasador ou ferrollos (PPF) Pechos de madeira (PMD) Caravillas e adores de ferro (CAR) Petadores de ferro ou aldrabas (PT) Tiradores de ferro en portas (TIR) As siglas maisculas entre parnteses que guran a carn das denominacins, constiten abreviaturas de cada grupo que mis adiante nos resultarn de gran utilidade, sern as que identiquen cada elemento representado mediante fotografa, tanto no cadro tipolxico que complementa a nomenclatura como na catalogacin.
58
P O PU L A R
OU R E N S
TIPOLOXA Nomenclatura tipolxica A nomenclatura tipolxica realizouse a partir das denominacins que para cada grupo se propuxeron no anterior apartado; partindo de cada grupo establcense subgrupos que, de igual maneira, irn precedidos da letra que os diferenza seguida dun nmero correlativo (a.1, a.2, etc.). A continuacin gura a abreviatura que xa deixamos establecida (PAR, etc.) mis outra nova abreviatura, similar a anterior que tipica o subgrupo (PAR-CAM, etc.); o signicado da mesma gurar a continuacin, entre parnteses (Envolvente ou permetro de camp, etc.). Esta solucin proporciona unha esquemtica, pero ampla informacin dos respectivos grupos e subgrupos, xa que nos indica: nome, tipo e morfoloxa do elemento; funcionamento; material do que est elaborado, e caractersticas xeomtricas ou peculiares que o diferencian dos demais. a- PAR: Pechos de ferro de torsin por argola a.1-PAR-CAM a.2-PAR-OVEL a.3-PAR-DAR a.4-PAR-CIR a.5-PAR-EMIX a.6-PAR-EPOL a.7-PAR-OUTR a.8-PAR-ZOO (Envolvente, ou permetro, de camp) (Oval ou elptico) (Dobre argola) (Circular) (Envolvente xeomtrica mixta) (Envolvente poligonal) (Formas complexas) (Zoomorfo)
b- PPTA: Pechos-petadores de ferro de torsin por argola b.1-PPTA-CAM (Envolvente, ou permetro, de camp) b.2-PPTA-OVEL (Oval ou elptico) b.3-PPTA-DAR b.4-PPTA-CIR (Dobre argola) (Circular)
b.5-PPTA-EMIX (Envolvente xeomtrica mixta) b.6-PPTA-EPOL (Envolvente poligonal) b.7-PPTA-OUTR (Formas complexas)
I .
PE C H O S
DE
C L AU S U R A
S I M PL E
59
c- POM: Pechos de ferro de torsin por pomo c.1-POM-ANT c.2-POM-CIR c.3-POM-OVF c.4-POM-ENS c.5-POM-ENT c. 6-POM-PEN c.7-POM-ENC (Antropomorfo) (Circular) (Ovoide ou fusiforme) (en S) (en T) (Pndulo) (en cbado)
d- PPR: Pechos de ferro de presin dactilar, ou picaporte d.1-PPR-AS d.2-PPR-DES (Ascendente) (Descendente)
e- PPF: Pechos de ferro de pasador, ou ferrollos f- PMD: Pechos de madeira f.1-PMD-CHAL (Chavella- externa- lisa) f.2-PMD-CHAG (Chavella interna- dentada, ou de gramalleira)
g- CAR: Caravillas e adores de ferro h- PT: Petadores de ferro h.1-PT-ANT h.2-PT-ZOO h.3-PT-ARG h.4-PT-VOL h.5- PT-OUT (Antropomorfo) (Zoomorfo) (Argola) (Voluta: laminado e masivo) (Masivos pendulares, de martelo e outros)
i- TIR: Tiradores de ferro en portas i.1-TIR-ANG i.2-TIR-AR i.3-TIR-PEN (Anga) (Argola) (Pendular)
A continuacin inclumos dous anexos. O primeiro deles incle a xeito de mostra, algns mecanismos internos-brazos de atrancamento e condenas-dos
60
P O PU L A R
OU R E N S
pechos de torsin e presin dactilar. No segundo anexo guran outros elementos que consideramos poderan ser de utilidade como complemento documental do aspecto que vimos tratando. Algns proceden do reaproveitamento de pechos semellantes s que guran nesta nomenclatura. Outros son versins evolucionadas, notoriamente mis modernas, de elementos da devandita nomenclatura, procedentes de producin industrial moi cuidada. Tamn inclumos outros complementos de feito antigo vencellados a outros sistemas de seguridade. Anexo n 1. Mecanismos internos dalgns pechos de torsin e presin dactilar Brazos de atrancamento e condenas
Anexo n 2. Argolas, petadores industriais e espellos ARPU: Argolas de pecho reutilizadas noutros mesteres PTIN: Petadores e tiradores industriais modernos (bronce e latn) PTMA: Petadores industriais en forma de man (fundicin de ferro ou latn) ESP: Espellos de pechaduras, ou bocas de chave
Tipoloxa en fotografas Realizada a nomenclatura tipolxica elixiuse, para ilustracin da mesma, unha escolma fotogrca na que gura un elemento signicativo, como mnimo, de cada un dos subgrupos que conforman os diferentes grupos. As que corresponden s grupos a-PAR e b-PPTA recllense conxuntamente, mesturando compoentes dos dous grupos, xa que a nica diferenza entre ambos non morfolxica nin de funcionamento no aspecto de peche reside unicamente na condicin engadida de petador que ten o segundo. Son as que se representan no cadro tipolxico en fotos que gura a continuacin.
CADRO TIPOLXICO EN FOTOS
I. PECHOS DE CLAUSUR A SIMPLE
E COMPLEMENTOS CADRO TIPOLXICO
63
a- PAR: PECHOS DE FERRO DE TORSIN POR ARGOLA / b- PPTA: PECHOS-PETADORES DE FERRO DE TORSIN POR ARGOLA
a-PAR / b-PPTA-1-CAM
a-PAR / b-PPTA-2-OVEL
a-PAR / b-PPTA-3-DAR
a-PAR / b-PPTA-4-CIR
a-PAR / b-PPTA-5-EMIX
64 A R QU I T E C T U R A P O PU L A R OU R E N S
a-PAR / b-PPTA-6-EPOL
a-PAR / b-PPTA-7-OUTR
c- POM: PECHOS DE FERRO DE TORSIN POR POMO

a-PAR / b-PPTA-8-ZOO c.1-POM-ANT c.2-POM-CIR
c.3-POM-OVF
c.4-POM-ENS
c.5-POM-ENT
c.6-POM-PEN
d- PPR: PECHOS DE FERRO DE PRESIN DACTILAR, OU PICAPORTE

c.7-POM-ENC d.1-PPR-AS d.2-PPR-DES
e- PPF: PECHOS DE FERRO DE PASADOR OU FERROLLOS
I. PECHOS DE CLAUSUR A SIMPLE
E COMPLEMENTOS CADRO TIPOLXICO
65
f- PMD: PECHOS DE MADEIRA

f.1-PMD-CHAL f.2-PMD-CHAG
g- CAR: CARAVILLAS E FIADORES DE FERRO
h- PT: PETADORES DE FERRO

h.1-PT-ANT h.2-PT-ZOO h.3-PT-ARG h.4-PT-VOL
i- TIR: TIRADORES DE FERRO EN PORTAS

h.5- PT-OUT i.1-TIR-ANG i.2-TIR-AR
i.3-TIR-PEN
DEFINICIN XEOMTRICA DOS ELEMENTOS DE TORSIN POR ARGOLA
CONCEPTO DE DEFINICIN XEOMTRICA E OBXECTO DA MESMA Sorprendidos polo descubremento da correcta aplicacin das formas xeomtricas regulares no deseo dos elementos de peche que denominamos de torsin por argola grupos a-PAR e b-PPTA, mailos distintos subgrupos que os conforman consideramos conveniente materializar a denicin xeomtrica dos mesmos. Por denicin xeomtrica deberemos enterde aquel concepto referido o estudo grco-xemetrico que reicte as guras regulares elementais mailas envolventes, superpostas en lia discontinua, que conforman o contorno global de cada deseo en particular. Exceptanse os elementos de carcter antropomorfo (PAR/PPTA-ANTRO) e zoomorfos (PAR/PPTA-ZOO), ags un exemplar simtrico do subgrupo de doble argola zoomorfa; tamn aqueloutros de particular conformacin que non respondan criterio rigoroso de xeometra regular non admitindo polo tanto unha denicin xeomtrica precisa e que, en todo caso, son de moi mnima presenza no inventario. s veces reitranse debuxos dun mesmo tipo de envolvente co n de mostra-las distintas seccins transversais que poden darse en cada un deles. A cada debuxo de dita denicin asgnaselle unha nova terminoloxa complementaria derivada das guras xeomtricas envolventes que xeran a morfoloxa global do elemento que se representa, sexa simple ou composta; por exemplo: circular, oval, elptica, poligonal, bitrapecial, bicuadrilongo, circular-triangular, cuadrilongo triangular, curvas tanxentes, etc. Nalgns casos en particular, para unha mis lograda descricin, utilizamos outros termos, que tamn dimanan da singular morfoloxa xeomtrica que ostentan: dobre argola superposta ou contigua, argola trilobulada, argola en T invertida, argola en estribo, argola en media la, argola en ncora, etc. Non nos estendemos sobre o particular, toda vez que as guras que se achegan son sucientemente explcitas por s mesmas, sen necesidade de maiores comentarios. Outra cuestin que valoramos hora de establece-la tipoloxa dos devanditos elementos, constitea a seccin transversal, ou tanxencial, dos mesmos, solucin que a tal respecto houbemos de desbotar polo simple feito de
70
P O PU L A R
OU R E N S
termos decantado pola mis lxica tipificacin que realizamos en base s formas xeomtricas. Considerando, non obstante, dita caracterstica un dato relevante, decidimos representala graficamente, a carn de cada tipo de pecho materializado na definicin xeomtrica. As variables da seccin son realmente poucas, pois redcense s seguintes: circular, oval, cuadrada, rectangular, de transicin rectagular a circular, circular en aumento e diminucin progresivos do dimetro, mixta, rebaixada, estriada, e, finalmente , helicoidal ou parafusada.
L M I NA S DE DEF I N ICIN X EOM T R IC A

( a . PA R e b. PP TA . E le mento s de tor sin p or a rgol a)
I. PECHOS DE CL AUSU R A SI M PL E
E C O M P L E M E N T O S lminas de definicin xeomtrica
73
I-1. Bitrapecial / cuadrilongo-circular
I-2. Trapecial-oval
I-3. Trilobulado
I-4. Trapecial / cuadrilongo-circular
E nvolvente , ou permetro , de camp ( C A M )
L M I NA
74
P O PU L A R
OU R E N S
I-5. Bicuadrilongo-circular
I-6. Bielptico
75
II-1. Sen engadidos
II-2. Sen engadidos
II-3. Con prolongacins
O val ou elptico ( O V E L )
L M I NA
I I
76
P O PU L A R
OU R E N S
II-6. Mamiliforme
II-7. Mamiliforme
77
III-1. Superpostas / elptico-triangular
III-2. Superpostas / circular
III-3. Superpostas / circular-rectilneo
III-4. Superpostas-contiguas / circular (excepcin)
D oble argola ( D A R )
L M I NA
I I I
78
P O PU L A R
OU R E N S
III-5. Contiguas / circular-zoomorfo
III-6. Contiguas / cuadrilongo-circular
79
IV-1. Sen engadidos
IV-2. Sen engadidos
IV-3. Sen engadidos
IV-4. Sen engadidos
L M I NA
C ircular ( C I R )
I V
80
P O PU L A R
OU R E N S
IV-5. Engrosamento basal
IV-6. Prolongacins rectas
81
V-1. Cuadrilongo-circular
V-2. Cuadrilongo-triangular
V-3. Cuadrilongo-circular (base fendida)
V-4. Rectilneo-circular / curvas tanxentes
E nvolvente mixta ( E M I X )
L M I NA
82
P O PU L A R
OU R E N S
V-5. Rectilneo-circular / curvas tanxentes
V-6. Rectilneo-circular
V-7. Cuadrilongo-circular (ancho cambiante)
V-8. Bicuadrilongo-circular
83
V-9. Bicuadrilongo
V-10. Cuadrilongo-triangular (estribo)
V-11. Cuadrilongo-curvilneo (estribo invertido)
V-12. Rectilneo-curvilneo (estribo)
85
VI-1. Triangular
VI-2. Cuadrado
VI-3. Rectangular
VI-4. Trapecial
E nvolvente poligonal ( E P O L )
L M I NA
V I
86
P O PU L A R
OU R E N S
VI-5. Hexagonal
87
VII-1. Argola en media la
VII-2. Argola en ncora
F ormas complexas ( O U T R )
L M I NA
V I I
CRONOLOXA E DECORACIN DOS ELEMENTOS DE TORSIN POR ARGOLA
Apuntamentos para unha cronoloxa Non resulta doado establecer unha cronoloxa dos elementos de clausura simple que estudamos; necesitara, ademais, unha dedicacin que excedera noso propsito. Mediante un labor de campo como o que realizamos, os datos sobre cronoloxa que se poderan obter seran, presumiblemente, moi escasos. Non obstante atopamos algns que consideramos tiles e, por suposto, ables. Durante o interrogatorio comprobamos que a xente considera s pechos de presin dactilar (d-PPR) mis antigos cs de torsin (a-PAR). respecto podemos dicir que comprobamos a existencia dalgn dos primeiros que corresponde segunda mitade do sculo XVIII; localizmolo na Casa Grande de Viloira (O Barco de Valdeorras), lugar onde tamn atopamos un fermoso petador de argola (h-PT) e un non menos elaborado tirador de anga (i-TIR), ambos coetneos do primeiro. No santuario da Nosa Seora de As Ermidas (O Bolo) existen diversos elementos de peche: tiradores, pechos de torsin e pasadores que estimamos corresponde a poca da construcin da fachada do templo no sculo XVIII. O pecho de pasador ou ferrollo (e-PPF) sen dbida un sistema de peche antigo, xa que o temos detectado en edicios civs e relixiosos castelos, milladoiros, catedrais, mosteiros, igrexas, etc de notoria antigidade (Fig. 10). Os pechos de torsin por argola (a-PAR e b-PPTA), son, salvo excepcin, mis modernos, e non sera aventurado fixa-la sa existencia nos comezos do sculo XIX; esta consideracin extendmola a algns de torsin por pomo (c-PEM).
Fig.10. Pasador renacentista
90
P O PU L A R
OU R E N S
Os dous nicos elementos de clausura simple que atopamos datados son de argola, levan gravado, respectivamente, os anos: 1890, o detectado en O Seixo (O Bolo) e 19.., o existente en Vilamarn (as das cifras nais son ilexibles). No pazo de Barbeirn (A Pobra de Trives) existen elementos de singular feito, que corresponden poca na que se construu o edicio, a nais do sculo XIX. Elementos de maior antigidade son, conforme s nosas deducins, os petadores (h-PT). No lugar de Mourisca (Viana do Bolo) detectamos un exemplar que, segundo tdolos indicios e informacins, coetneo do edicio que o acolle, datable a nais do s. XVI, comezos do XVII; trtase dun petador realmente orixinal. Convn resear que neste lugar existen varios edicios, con datacin expresa, do perodo no cal situamos dito petador. No que se rere s pechos de madeira (f-PMD) resultara ousado aventurar ningunha data, anda considerndoos como de uso moi antigo, cuestin que pode deducirse da circunstancia de que algn destes elementos tea ensambladas as sas pezas mediante espigos de madeira e estea xado porta co mesmo procedemento; elo non implica que dito exemplar sexa necesariamente antigo, pero s o sistema de ensamble e suxeicin, que consideramos predecesor dos cravos de ferro, sistema hoxe comn. un dato a ter en conta. Breve resea sobre a decoracin Non quixeramos cerrar este captulo sen facer referencia a unha caracterstica sobresante dos elementos tratados: a sa decoracin, que podera constituir tamn outro matiz complementario para a tipoloxa, pero considerado que a solucin xa adoutada, baseada na morfoloxa e na funcin, era xa de por si moi variada e suciente, prescindimos da idea, do mesmo xeito que o xemos coa seccin transversal. Nos elementos de ferro argolas, ferrollos, tiradores, espellos, etc.- detectamos diversos tipos de decoracin, tanto no que respecta s motivos representados como s tcnicas empregadas para o seu logro. As tcnicas detectadas son: estampacin positiva e estampacin negativa; esgraado en quente, mediante cicel; esgraado en fro, mediante lima ou cortafro; punzonamento; torneado previo curvado denitivo; rebaixado intermitente da seccin, mediante lima ou fresa; engadido de relevo por adicin mediante soldadura ou remachado, e parafusado por torsin en quente (Fig. 11 a 20).
I .
PE C H O S
DE
C L AU S U R A
S I M PL E
91
Os debuxos, ou motivos, poden ser: combinacins de pequenos punzonamentos, aspas, sogueados, crculos, debuxos abstractos, ores estilizadas, esgraados en zig-zag, dentados nas aristas, motivos de inspiracin vexetal, vieiras, estrelas, e tdalas combinacins que con ditos motivos poidan facerse. No distinto material fotogrco aportado aprcianse con claridade os detalles decorativos que mencionamos. Un bo nmero de pechos e pechos-petadores de torsin por argola, do subtipo de camp, presentan unha M gravada que consideramos como marca dun determindo ferreiro; detctase practicamente en toda a provincia. Dentro da tipoloxa establecida para os pechos de ferro recllense aspectos formais que, pola especial creatividade que amosan, poderan inducir a considerar que o seu feito responde tanto intencionalidade decorativa como funcional; refermonos concretamente s pechos e petadores antropomorfos, zoomorformos, de voluta, etc. Os pechos de madeira con decoracin non son infrecuentes, s atopamos dous. O primeiro deles localizamolo en Trandeiras
Fig.11.Estampacin positiva
Fig.12.Estampacin negativa
Fig.13. Esgraado en quente
Fig.14. Esgraado en fro
Fig.15. Torneado previo
Fig.16. Punzonamento
Fig.17. Rebaixado alterno
92
P O PU L A R
OU R E N S
Fig.18. Engadido por soldadura
Fig.19. Engadido por remachado
Fig.20. Parafusado por torsin
(Xinzo de Limia) decorado co que semella unha rama sintetizada xeito dunha espia, acompaada dunha estilizada or sexaptala. No lugar de Castrelo (A Pobra de Trives) detectamos outro pecho decorado con catro aspas, radiantes doutras tantas cabezas de cravos de suxeicin. A morfoloxa global dalgn destes pechos de madeira constite en si mesma unha maneira de decoracin, como o caso doutro exemplar de aspecto ornitomorfo que atopamos en Trandeiras; os vecios defneno como un patio. Como decoracin deberemos considerar, ademais, as artsticas iniciais, datas e lendas que presentan algn elementos, maiormente os de ferro de seccin cuadrilonga. Tamn os signos relixiosos, prolcticos ou simblicos que se detectan en certos espellos complementarios dos pechos.
ENCINTADOS, ENCALADOS E ENGADIDOS DECORATIVOS
CONCEPTO DE ENCINTADO E DE ENCALADO No tratamento das fachadas e doutros paramentos da edicacin tradicional ourens, destacan aqueles procesos que comunmente, e de forma xeralizada, se veen denominando como encintados, cando na realidade o que se fai englo bar outros acabados baixo aquela denominacin nica. O nome de encintado fai relacin a un labor concreto, existindo outros relacionados con dito nome por realizarse con produtos de composicin semellante como a argamasa a cal e arxila ou area. destes dous conceptos do que imos tratar neste apartado. Encintado Entendemos por encintado, ou cintado, aquela solucin construtiva que ten como n primordial logra-la estanqueidade dos paramentos exteriores dun edicio, mediante o recheo das xuntas resultantes da fbrica de cantera na que aqueles foron construdos, calquera que sexa o aparello28 empregado. Tamn existen encintados interiores, anda que son infrecuentes; teen como obxecto evita-lo desprendemento de area procedente da fragmentacin das arestas vivas da cantera. Tamn se recorre encintado interior para erradica-la xacin de colonias de insectos, que teen tendencia a aniar nas fendas dos muros. O material de recheo das xuntas, ou fendas, adoita ser tradicionalmente morteiro elaborado con area, cal e barro, que posteriormente se branquea con cal diluda en auga. O recheo para cumprir coa condicin de encintado debe sobresair do paramento no que se realiza. Tanto o aspecto funcional coma o esttico dos encintados non dependen s dos coecementos tcnicos ou da capacidade creativa dos mestres de obra que os dispoen ou dos albaneis que os realizan, senn que estn condicionados calidade e regularidade da pedra coa que se ergue o muro e, sobre todo, da sa maior ou menor fragmentacin, aplanamento, protuberancia e mesmo da sa dureza e compacidade. Diciamos que o n primordial do encintado consiste en conseguir unha perfecta estanqueidade dos muros, pero ten ademais outras funcins importanE ntendemos por aparello a maneira de dispoe-los elementos empregados na construcin, neste caso, cachotara ou cantera recta. O concepto de aparello estndese a outros materiais, tales como ladrillo, adobe, bloque, etc.
28
96
P O PU L A R
OU R E N S
tes. Unha, do mesmo xeito c primeira, de ndole tcnica e ten como obxecto conferir muro mis compacidade e, por conseguinte, tamn maior resistencia. A outra ten como obxectivo o embelecemento do edicio, mediante creativas e singulares solucins estticas que van xurdindo como consecuencia das mencionadas caractersticas do aparello e a calidade da pedra, como xa se dixo. Pero os resultados no aspecto decorativo son froito moitas veces da necesidade que o propietario sente en orde a
Fig.21. Encalado, debuxo directo
que a sa morada, a mis de estanca, funcional e resistente, sexa tamn fermosa e diferente, con capacidade para destacar favorablemente entre as demis da comunidade que pertence.29 Os distintos tipos de encintado son utilizados outras veces como elemento diferenciador da propiedade naquelas casas que, como consecuencia de partillas ou de compravenda parcial, estn divididas, pertencendo a dous ou mis propietarios, gozando cada un deles dun treito amplo da fachada. As mesmo, temos observado que tamn se empregan nun mesmo edicio distintos tipos de encintado, diferenciando os muros da planta baixa dos da superior, ou distinguindo a fachada dos paramentos laterais. Encalado
Fig.22. Encalado, debuxo inverso
Denominamos encalado a aquela tcnica coa que, empregando pasta pura30 ou morteiro de cal e area - mesturas que, pola sa excelente adherencia e boa manipulacin, permiten unha fcil aplicacin - albanel representa, en relevo,
LORENZO FERNNDEZ, X.: Op. cit. (nota 5), p. 13, d respecto: o cintado non tn somentes por obxeto tapal-as xuntas das pedras, senn tamn dar unha maior beleza edificio. 30 Pasta pura constite un termo habitual na construcin, basecamente referido cal ou cemento por tland. Para a obtencin da pasta pura mesturase o material cunha proporcin pequena de auga, obtendo as unha pasta coa compacidade precisa para que non se desprenda aplicala, pero con suficiente fluidez para que resulte manexable e non endureza durante o proceso.
29
sobre os paramentos dunha edicacin, debuxos xeomtricos, simblicos e naturais, previamente esbozados mediante riscado con punteiro, ou con trazo a lapis, pizara, tella, etc. Cando o motivo sexa representado en branco sobre a pedra limpa (Fig. 21) resultado chamarmoslle procedemento directo. Con menor frecuencia, o procedemento pode ser inverso, dicir, ten esta consideracin cando o debuxo se representa, a modo de contratipo, aproveitando a textura da pedra, mentres que o fondo, ou supercie que rodea o motivo, est constitudo por encalado (Fig. 22). Tamn pode ser un un procedemento mixto, en cal caso se realiza previamente o encalado total dunha supercie determinada para, sen pausa e en fresco, traza-lo debuxo que se pretende; unha vez
I I.
E ncintados ,
encalados
engadidos
decorativos
97
realizado, e de inmediato, baliranse de cal as zonas nas que interesa que a pedra quede visible para lograr as o fondo do debuxo (Fig. 23). Convn deixar claro que non se debe confundir a tcnica de encalado coa de enlucido gornecido de morteiro aplicado sobre unha capa previa de recebo ou revocado co que se cubre a totalidade dun paramento. Tampouco se corresponde coa accin de branquear, ou calear, o paramento xa enlucido, mediante a suspensin uda resultante da mestura de auga e cal. Cando nos ocupemos da terminoloxa volveremos sobre as denominacins que ata o momento vimos adoptando para os conceptos dos que tratamos no presente apartado, basendonos no estudo dos diferentes procesos, os resultados da enquisa, mailas denominacins doutros autores.
Fig.23. Encalado, debuxo mixto (baleirado parcial)
CRITERIO DE SELECCIN O criterio de seleccin para os encintado consistu na recollida de todos aqueles que responderan criterio de feito tradicional, pondo nfase na localizacin dos mis antigos, considerando como tales aqueles que foron realizados ata nais do sculo XIX, pero sen desbotar otros de aparencia recente e que en realidade adoitan ser restauracins doutros de poca anterior (Figs. 24a e 24b), e conste que non nos referimos a aqueloutros que clasicaremos como sometidos a mantemento, pois con esta denominacin aludimos a determinados encintados que na prctica s foron branqueados e, raramente, reparados por perdas de argamasa de exiguas proporcins. Non obstante este criterio, consideramos que non deberiamos obviar certos encintados mis recentes, realizados de maneira rigorosa conforme tradicin, coa nica excepcin, ocasionalmente, do emprego de morteiro de cemento, arxila e area no canto do de arxila cal e area, polo que nos decantamos pola inclusin dunha escolma dos mesmos, considerarmos
Fig.24b.Encintado despois da restauracin, A Pobra de Trives Fig.24a. Encintado antes da restauracin, A Pobra de Trives
98
P O PU L A R
OU R E N S
estas accins com moi positivas de cara conservacin e trasmisin xeracional desta faceta da arquitectura popular que nas vellas construcins est chamada a desaparecer de modo eminente e imparable, salvo excepcins. As variantes recollidas, canto s tipos de encintado, son tan numerosas como o son os tamaos e as formas da pedra empregada maila mestra e capacidade creativa dos albaneis que os realizaron. Evitamos aqueles tratamentos das xuntas nos muros, consistentes no recheo das mesmas e fendido da argamasa mediante o emprego dunha pequena barra de aceiro, curvada e de seccin circular, denominada ferro o que lle proporciona un acabado cncavo que, dependendo do ancho que tea, lle pode dar aspecto de encintado, cuestin que na actualidade propicia unha certa tendencia a consideralos como tales.31 Polo que atinxe s encalados, e mesmo s encintados decorativos, recollronse todas aquelas manifestacin s que tivemos acceso, xa que non abundan, e s nalgunhas zonas concretas son relativamente frecuentes. Por outra banda, son poucas as que se conservan e case sempre en mal estado de conservacin, cremos que motivado dicultade do seu mantemento, labor que entraa un certo grao de pericia ou habilidade. As mostras observadas son moi diferentes entre s, indo dende as creacins puramente xeomtricas mailas de carcter abstracto, ata as de estilo gurativo, ou natural.
TERMINOLOXA Os paramentos O termo, encintado, de carcter xenrico, nico para o procedemento de encintar e por conseguinte aplicable a cada un dos tipos xerados por este. Para establecer unha terminoloxa que nos permita referirnos s distintos tipos e modalidades detectadas, e que mesmo tempo faciliten o estudo de dito proEste tipo de rexuntado semella ter orixe, segundo as opinins recollidas, na afluencia de canteiros e albaneis procedentes do litoral galego nosa provincia, atraidos pola construcin dos grandes complexos hidroelctricos que se levaron a cabo na mesma a partir dos anos coarenta do pasado sculo.
31
cedemento, teremos que partir dos aspectos formais que amosen e das tcnicas de execucin empregadas. Porn, antes deberemos tratar dos condicionantes que orixinan cada un dos tipos que diferenciamos, cuestin esta que nos obriga a analizar detalladamente o procedemento construtivo aparello dos diferentes muros que soportan a operacin de encintado.
I I.
E ncintados ,
encalados
engadidos
decorativos
99
Atopmonos de entrada cun inconveniente que deberemos solucionar, a falta de lxico para tipicar as diferentes clases de paramentos de pedra, xa que s contamos con acepcins, vlidas, para dous tipos especcos de fbrica: perpiao e cachotera. Para denominar de maneira xeral a construcin de muros e outras estruturas ou elementos de pedra na edicacin contamos con outro termo indiscutible, refermonos cantera. Labra, ser tamn outro termo que facilite o labor que nos proemos. Coas anteriores premisas, apoindonos nos datos e informacin obtidos na prospeccin de campo e demais investigacins realizadas, procederemos a xa-los distintos tipos de cantera que ns diferenciamos. Comezaremos por establecer dous grupos primarios de cantera nos que englobaremos as distintas variantes tipolxicas de cada un. Ditas variantes son as seguintes: Grupo 1. Cantera recta, ou prismtica Grupo 2. Cachotera Establecidos ditos grupos, procederemos a xa-los diferentes tipos que contn cada un deles respectivamente. Para o Grupo 1 (cantera recta) diferenciaremos: labra e perpiao. sa vez distinguimos tres clases de labra: labra na; labra media, e labra basta32. O perpiao consiste nun tipo nico de aparello que non presenta variantes signicativas, se exceptumo-las dimensins, que poden variar por razns subxectivas. A pedra empregada na nosa provincia para elabora-la cantera recta mailo perpiao , xeralmente, grantica. Pasemos agora a ocuparnos do Grupo 2 (cachotera). Este grupo pode variar en funcin de tres factores bsicos: a clase de pedra, o tamao da mesma e a sa forma. Se atendemos primeiro dos factores, o tamao, teremos os seguintes tipos de cachotera: cachotera ciclpea, cachoteria media, cachotera mida e cachotera mixta. A do primeiro tipo, ciclpea, est formada por grandes cachotes e adoita empregarse en muros de contencin ou sostemento; a do segundo, media, constite a que poderiamos chamar normal, ou regular; a do terceiro constrese a base de pedra moi fragmentada e, nalmente, a do tipo mixto mestura cachotes de diversos tamaos.
Os termos labra fina, labra media e labra basta, recollmolos de boca de canteiros. Para o primeiro deles emplean tamn labra lima.
32
100
P O PU L A R
OU R E N S
En canto s forma, poden ser tamn diversas, en base fragmentacin, mediante a cal se lle pode dar morfoloxa explcita: poligonal, laxeada, redondeada, etc., ou aleatoria como resultado dun proceso de rotura discrecional. Tamn se poden aproveitar, de cara a logros estticos, certas caractersticas do material en estado natural, como son: o volumen dos coios redondeados, a protuberancia do cuarzo e doutros cachotes, ou a fractura paralela do xisto. As mesmo a mestura de distintas clases de pedra d lugar a outro tipo de cachotera, que tamn consideraremos mixta, cal se recorre por razns de carcter prctico ou expedito, como a carencia de material homoxneo, ou a pouca importancia da obra que se contre. As razns poden ser outras veces de tipo econmico. Deberemos referirnos tamn mtodo de asentado ou colocacin dos cachotes, que pode realizarse alternando a pedra con capas delgadas de argamasa, que serven para nivelar as adas e rexuntar os laterais do cachote, proporcionndolle mesmo tempo a necesaria consistencia muro; denomnase neste caso cachoteria hidrulica, As mesmo, pdese substitui-lo morteiro por rachas pequenas laxes a xeito de cua; a denominacin para esta solucin a de cachotera en seco33. A cachotera, como se desprende do antedito, polo xeral unha fbrica de material hetereoxneo, que aproveita case todo tipo de pedra, variando en cada zona segundo a xeoloxa e mesmo o maior ou menor grao de riqueza local. Cinta e reserva Realizadas as precedentes consideracins sobre as caractersticas dos distintos muros que como soporte dos encintados van a condicionar a tipoloxa destes, e analizadas ditas caracterstica, chegamos a conclusin previa de que existen dous grupos bsicos de encintado que denominaremos como cinta e como reserva, respectivamente. O primeiro dos termos unha denominacin popular xeneralizada; o segundo e un vocbulo que tivemos que recorrer para poder referirnos a certas peculiaridades que se dan en gran parte dos encintados tradicionais. A continuacin procederemos a sa descricin. A cinta consiste no remate do recheo das fendas dun paramento de canNo N.E. da provincia as rachas para este tipo de asentamento denomnanse ripios.
33
tera. Trtase dun acabado de anchura sensiblemente constante e grosor regular que sobresae do paramento. Pode adoptar formas diversas manifes-
I I.
E ncintados ,
encalados
engadidos
decorativos
101
tadas na sa seccion transversal, a cal pode ser: rectangular, trapecial, dobre, ou partida, e basta (Fig. 25). Dependendo da fbrica que a soporte, a cinta pode formar diversas retculas: rectas perpendiculares, paralelas ou oblicuas; poligonais; curvas, e mixtas, alternando rectas e curvas, e outras de maior complexidade. A documentacin fotogrfica, tanto a que reflicte a tipoloxa, como a do inventario, moi explcita respecto das caractersticas da cinta. Coa denominacin de reserva facemos alusin a aquel tipo de encintado que mostra caracrersticas diferenciais non ser realizado mediante cinta no concepto rigoroso do termo. Trtase dun procedemento inverso no cal o que se reserva a parte que non vai enlucida nin branqueada, sendo o que poderiamos considerar como pseudo-cinta unha consecuencia do deseo e perfilado da rea que se reserva. Este procedemento ten lugar sempre sobre os distintos tipos de cachotera.
Fig. 25. Diversas seccins de encintado
A reserva pode obedecer a outras razns que non sexan as de rexuntado para impermeabilizacin do paramento. Un exemplo concreto e ilustrativo respecto, o daqueles paramentos realizados utilizando material moi variado, tanto no que atinxe clase de pedra como s formas da mesma, no que se mesturan cachotes, fragmentos de perpiao e de labra, coios, xisto, etc. A intencionalidade neste suposto a de disimular a promiscuidade do material, reservando aquelas pedras que, por calidade, son as que mis conveen para ser deixadas vista, recercndose con formas xeomtricas ou creativas diversas: ovais, redondeadas, flamxeras, combinacin de rectas e curvas, e nalgns casos poligonais. A reserva abre un amplo abano de posibilidades no aspecto decorativo, e tanto as que s veces recrrese a esta solucin anda sendo a fbrica homoxnea e mesmo de cachotes de bordes definidos. A caracterstica que mellor identica reserva consiste en que o seu acabado sempre mostra unha parte de morteiro puro entre o material ptreo e a retcula branqueda. Nalgns casos, mesmo se alternan reas reservadas totalmente de morteiro con outras reservas de pedra aire34 (Figs. 26a, 26b, 27 e 28 da pxina 102).
LO R E N ZO F E R N N D E Z, X . : Op. cit. (nota 5), p. 13, di respecto O cintado () d unha aparencia de mis regularidade as pedras da parede (...) sinalando algunhas inexistentes e suprimindo outras(...)..
34
102
P O PU L A R
OU R E N S
Terminoloxa segundo outros autores A terminoloxa empregada por outros autores, o mesmo para os encintados que para os encalados decorativos, tamn moi limitada, pois nign dos consultados se ocupa da clasicain dos mesmos.
Fig.26a. Debuxo do paramento antes do encintado
Florentino Lpez Cuevillas, Vicente Fernndez Hermida e Xoaqun Lorenzo Fernndez na sa obra sobre a parroquia de Velle refrense en das ocasins s encintados do seguinte xeito:
Con pedras de feitura irregular, cachotes, rguense paredes de cachotera (g. 24) equivalente ao opus incertum dos romanos. Os cachotes entllanse con pedras mais pequenas, rachas, ou asntanse directamente uns por riba doutros, cando a sua forma e a regularidade dalgunha cara o permite. Poden colocarse sen intermeio de ningunha argamasa, cachote seco, ou facndoos descansar sobre unha capa de barro. (...) O recebo bran-
Fig.26b. Debuxo das reas que se van a reservar
quase despois con cal, dndose s paredes costrudas diste xeito o nome de cachotera encintada. Istes encintados aprovitanse s veces para desear guras de forte sabor popular (...).
Tamn fan referencia, na mesma obra, procedemento decorativo de tipo simblico ou natural, mediante o encintado, que ilustran con varios debuxos:
(...) e algns raros encintados que reproducen smbolos relixiosos ou
Fig.27. Debuxo do paramento superposto s areas que se van a reservar
teis de albail.35
Xoaqun Lorenzo Fernndez facilita as denominacins encintado ou cintado36. Xos Ramn Fernndez-Oxea no estudo sobre Santa Marta de Moreiras fai referencia encintado no seguinte texto:
No esterior tpanse as xuntas das paredes con encintados, que nas construccins de perpiao son sinxelos por seguiren decote as lias paraleFig.28. Resultado nal, obsrvese como certas reservas son na totalidade de argamasa; outras alternan pedra e morteiro
las das adas, mais nas casas feitas de cachotera o encintado toma guras caprichosas, efecto da irregularidade dos cachotes. As luces van sempre
I I.
E ncintados ,
encalados
engadidos
decorativos
103
recadradas por unha faixa de encintado mis ancho que o resto da parede, e mesmo faise coas esquinas (...).
Presenta tamn, na mesma publicacin, unha gura consistente nun debuxo que representa dous tipos de encintado e leva o seguinte texto p:
Encintado da fachada de unha casa sobre cachotera e sobre perpiao.
37
Begoa Bas, no seu estudo sobre as construcins populares, adica s encintados e s guras e formas creadas con cal o seguinte pargrafo:
Moitas veces a estrutura da parede (...) vai recuberta con cal, ou tamn con encintados, ou cintados, e con sistemas varios para ailla-la humidade. No caso dos encintados, trtase de tapa-las xuntas dos cachotes ou dos perpiaos cunha capa de cal, pro en moitos casos se chega a crear guras e formas que non teenque ver coa nalidade do encintado: pdense observar clices, rosceas, guras xeomtricas, representacin de paxaros, (...)38 .
Manuel Caamao Surez, ocuparse do acabado dos muros e da ornamentacin mural, d as seguintes denicins:
Encintado. A solucin do encintado das xuntas que se forman entre bloques e cachotes (que neste caso son moi numerosas), consiste en resaltar aquelas a base de bandas de recebo de barro caleado, co obxecto de evita-la penetracin da humidade dada a vulnerabilidade desas zonas.
Revestimento ornamental. Hai casos en que os muros de certas zonas (...), e de Ourense, no norte pola ribeira do Sil e no sul na zona fronteiriza (raiana) con Portugal, levan unha serie de elementos puramente decorativos. Esta ornamentacin (decoracins murais), que resulta ser unha notable manifestacin de arte popular, denomnanse polos que a estudiaron como decoracins de feitura popular a base de debuxos ou pinturas realizadas en cal sobre os elementos da cultura popular (...)
39
LPEZ CUEVILLAS, F.; FERNNDEZ HERMIDA, V. & LORENZO FERNNDEZ, X.: Op. cit. (nota 2), pp. 77-78 e 194-197. 36 LORENZO FERNNDEZ, X.: Op. cit. (nota 5), pp. 12-14 37 R A MN F E R N N DE Z-OX E A , X.R.: Op. cit. (nota 6), pp. 134 e 137 38 BAS, B.: Op. cit. (nota 11), 4143 pp. 39 CAAMAO SUREZ, M.: Op. cit. (nota 7), pp. 107-108
35
104
P O PU L A R
OU R E N S
Terminoloxa popular A enquisa non proporcionou resultados signicativos sobre os encintados e encalados decorativos, a nica denominacin detectada foi a de encintado, comn para ambolos dous procesos. As referencias s encalados decorativos redcense consideracin dos mesmos como guras ou debuxos; na maior parte dos casos refrense s mesmos empregando nome do motivo representado: un galo, un peixe, unha estrela, uns paxaros, animais raros, etc. Proposta terminolxica Expsta-las conclusins precedentes e tendo en conta a carencia actual de denominacins especcas para denir os distintos e numerosos tipos de encintados e encalados ornamentais, procedemos a concreta-la proposta terminolxica seguinte: 1.-Encintados Reserva: oval, elptica, circular e asimiladas; mixta; amxera ou fusiforme, e poligonal. Cinta reticulada: rectilnea paralela perpendicular ou oblicua; curva; mixta, e rectilnea dobre ou partida. Reserva ou cinta simuladas sobre enlucido: adoptan as formas de calquera das variantes precedentes. 2.-Encalados Decoracin xeomtrica: en paramentos verticais; debaixo de impostas e abeiros; en contornos de vents, portas, sobre lumieiras e en ngulos de paramentos. 3.-Engadidos decorativos en encintados ou encalados: Engadido gurativo: antropomorfo, tomorfo e zoomorfo. Engadido simblico ou alegrico. Respecto clasicacin tipolxica das imaxes de encintado e reserva que se inclen no inventario fotogrco, debemos precisar que procuramos que
I I.
E ncintados ,
encalados
engadidos
decorativos
105
cada unha delas gurase no cadro que comprende o tipo cal pertence; porn, algunhas destas fotografas, motivado s pequenos matices diferenciais que reicten, respecto do comn para os tipos do encintado ou encalado correspondente, poderan encaixar en mis dunha variante tipolxica.
TIPOLOXA Nomenclatura tipolxica Establecda-las denominacins que configuran a nosa proposta, procederemos a formular a nomenclatura terminolxica que, como no caso dos elementos de clausura simple, nos proporcione unha completa informacin esquemtica e inmediata sobre as caractersticas do tipo que alude, que ademais nos ser de utilidade para interpretar de inmediato cada fotograma do inventario. Cada grupo vai precedido dun nmero (1, 2 e 3). Os distintos tipos dun mesmo grupo levan ademais do nmero dese grupo, outro correlativo (1.1, 1.2, 1.3... etc.); a continuacin da numeracin gura unha abreviatura correspondente denicin concreta (1.1-ROVEL) seguida do signicado das siglas (Reserva oval, elptica, circular e asimiladas.). Esta numeracin mailas siglas especcas, sern as que guren p de cada fotograma do inventario, substitundo a denominacin completa, o que nos permite, seren tan breves, a inclusin doutros datos de interese coma a localizacin xeogrca concreta. 1.0 - Encintados 1.1- ROVEL: 1.2- REMIX: 1.4- RPOLI: 1.5- CRER: 1.6- CREP: 1.7- CREC: 1.8- CREM: 1.9- CRED: Reserva oval, elptica, circular e asimiladas Reserva mixta Reserva poligonal Cinta reticulada rectilnea, non perpedicular Cinta reticulada recta perpendicular Cinta reticulada curvilnea Cinta reticulada mixta Cinta reticulada dobre ou partida
1.3- RFLAM: Reserva amxera ou fusiforme
106
P O PU L A R
OU R E N S
1.10- SING: 1.11- ENMO: 1.12- ENDP:
Cinta ou reserva singular, non comn Encintados simulados sobre paramentos enlucidos con morteiro Encintados diferentes en paramentos dunha mesma casa
1.13- ENMAN: Encintados sometidos a mantemento con actuacin recente 2.0 - Encalados 2.1- DXPA: 2.2- DXIA: 2.3- DXVP: Decoracin xeomtrica en paramentos verticais Decoracin xeomtrica debaixo de impostas e de abeiros Decoracin xeomtrica en contorno vents, portas, lumieiras e ngulos de paramentos
3.0 - Engadidos decorativos en encintados e encalados 3.1- ANTRO: 3.2- FITO: 3.3- ZOO: 3.4- SIMB: Engadidos decorativos de carcter antropomorfo Engadidos decorativos de carcter tomorfo Engadidos decorativos de carcter zoomorfo Engadidos decorativos de carcter simblico ou alegrico
Tipoloxa en fotografas Realizada a precedente nomenclatura tipolxica, procedemos ilustracin da mesma, mediante fotografa especca, menos, de cada un dos tipos referenciados, que insirimos no seguinte cadro tipolxico en fotos para unha mellor apreciacin das particulares caractersticas de cada un dos mesmos.
CADRO TIPOLXICO EN FOTOS
II. ENCINTA DOS, ENCA L A DOS E ENGA DIDOS DECOR ATIVOS CA DRO TIPOLX ICO
109
1.0 ENCINTADOS
1.1- ROVEL 1.2- REMIX
1.3- RFLAM
1.4- RPOLI
1.5- CRER
1.6- CREP
1.7- CREC
1.8- CREM
1.9- CRED
1.10- SING
1.11- ENMO
1.12- ENDP
2.0 ENCALADOS
1.13- ENMAN 2.1- DXPA 2.2- DXIA
110
P O PU L A R
OU R E N S
3.0 ENGADIDOS DECORATIVOS EN ENCINTADOS E ENCALADOS

2.3- DXVP 3.1- ANTRO 3.2- FITO
3.3- ZOO
3.4- SIMB
CRONOLOXA E RAREZAS NO ENCINTADO
Apuntamentos para unha cronoloxa Os argumentos que puideramos aducir para xustica-las dicultades que se presentan hora de establecer unha cronoloxa dos encintados e encalados decorativos, non diren daqueles que alegamos para os elementos de peche por clausura simple, polo que obviamos reiteralos. O interrogatorio non alumou datos referentes cronoloxa que puideran sernos de utilidade, e aqueles explcitos que persoalmente obtivemos durante a prospeccin son mnimos. Atopamos datas, da poca na que se construu, gravadas na fbrica dalgn edicio con encintados e encalados supostamente orixinais (sculos XVII e XVIII). Noutros casos as datas rotulronse mediante a tcnica de encalado, sendo relativamente recentes; atopmolas nos concellos de A Pobra de Trives, 1885; Vilar de Barrio, 1932; Sarreaus, 1942, e Avin, 1959. Se procedemos a sacar conclusins, partindo da anlise da tipoloxa do edicio encintado, podemos remontarnos sen grandes riscos ata o sculo XVIII, opinin estendible a toda a provincia. En certas edicacins relixiosas aquelas poucas nas que os enlucidos e encalados foron respetados poderiamos remontarnos ata o sculo XVII. Retroceder mis, mentres non contemos con outros datos, sera aventurado. Rarezas no encintado Nos encintados, ademais das caractersticas propias dos grupos e subgrupos establecidos, detectamos outras peculiaridades s que nos referiremos como rarezas. A mis signicativa destas
Fig.30. Rareza en Vilar de Barrio Fig.29. Rareza en Vilardevs
constitea aquela que presenta encintado recto perpendicular, propio de labra ou de perpiao, simulado sobre cachotera irregular que se lle ocultaron as xuntas mediante recheo de argamasa (Figs. 29 e 30). Noutros casos o encintado sim-
112
P O PU L A R
OU R E N S
lase sobre paramentos de cachotera de boa calidade sobre a que se aplicaron capas de recebo e enlucido. Os encintados que se realizan deste xeito, sobre enlucido, adoitan ser moi elaborados (Fig. 31). En ocasins recrrese a esta solucin, para diferenzar dous paramentos, ou as das alturas dun mesmo edicio; un caso , por exemplo, o dun muro de cachotera, no que se simula encintado recto perpendicular nunha das plantas, mentras que na outra aplcaselle o tratamento correcto (Fig. 32). Outras veces as razns son simplemente de carcter esttico ou caprrichoso (Fig. 33). Son moitas mis as rarezas que atopamos, pero obviamos
Fig.31. Rareza en Trasmiras
referirnos a aquelas que non se repiten, e s facemos referencia a aqueloutras que detectamos en mis dun concello ou en mis de unha ocasin.
Fig.32. Rareza en Nogueira de Ramun
Fig.33. Rareza en Xinzo de Limia
INVENTARIO FOTOGRFICO
INTENCIONALIDADE E ESTRUTURACIN DO INVENTARIO
As imaxes fotogrficas includas neste captulo constiten o imprescindible inventario que xustifique as nosas conclusins e as nosas propostas, conformando sa vez un banco de datos que, completado con outras imaxes que sobre aspectos da arquitectura popular diferentes s aqu tratados que xa posuamos ou que poidamos adquirir nun futuro inmediato, permita realizar outros traballos que amplen e completen esta facetada cultura tradicional que vimos tratando 40 . As fotos que se achegan son s unha mostra significativa das que se tomaron para este traballo que presentamos arredor dunha cuarta parte das mesmas xa que a inclusin da totalidade das realizadas excedera non s o propsito do autor, senn o propio proxecto editorial da coleccin na que se publica. Anda as, deberemos aclarar que non se fotografaron tdolos elementos a estudo observados na extensa prospeccin levada a cabo, pois consideramos que a inclusin dos mesmos dara como resultado un arquivo innecesariamente extenso por reiterativo, xa que case tdalas variantes que a maiores poideran engadirse apenas se diferenciaran das elixidas, motivado s irrelevantes diferenzas formais que aportaran, salvo, loxicamente, aquelas singularidades que por gnotas nos son presente descoecidas. Estrutrase este terceiro captulo nos dous seguintes cadros fotogrficos: CADRO FOTOGRFICO N 1 Pechos de clausura simple e complementos CADRO FOTOGRFICO N 2 Encintados, encalados e engadidos decorativos
propsito do autor que, unha vez acadadas as metas que ten fixadas na sa investigacin, pasen ditas imaxes - mediante a indispensable doazn entidade pblica apropiada - a disposicin doutros investigadores da arquitectura popular s que poidan serlle de utilidade.
40
Ambos cadros fotogrcos van precedidos, respectivamente, dun breve texto introdutorio (Consideracins previas) no que guran as necesarias indicacins para unha fcil interpretacin do criterio de ordenacin en xeral e o coecemento puntual doutros pormenores diferenciais de certos tipos concretos, e mnimos, respecto do comn. Esta ltima circunstancia s se d no primeiro dos citados cadros.
CADRO FOTOGRFICO N 1
Pechos de clausura simple e complementos
INTERPRETACIN DO CADRO N 1 As fotografas que conforman este primeiro cadro fotogrco do inventario, relativo clausura simple e os seus complementos, clasifcanse aqu por morfoloxa global, funcin e accionamento; peculiaridades formais, etc., do mesmo xeito que se xo nos respectivos apartado de Nomenclatura tipolxica e Tipoloxa en fotos, pero, engadindo ademais a ubicacin xeogrca concello e lugar- de cada elemento representado. Exceptanse, parcialmente, desta consideracin os tipos a-PAR e b-PPTA, os cales se organizan s por concellos e lugares, anda que dentro deste criterio se ordenen conforme morfoloxa que se tivo en conta para a sa clasicacin tipolxica. A denicin tipolxica pormenorizada dos PAR e PPTA xa se realizou no citado apartado de Nomenclatura tipolxica e nas lminas da Denicin xeomtrica, polo que non se xulgou necesario encabezar e ordenar os devanditos elementos coa misma exhaustividade ca os demais tipos que forman o inventario, dicir, non se fai referencia s subapartados creados en funcin das peculiaridades de funcionamento e forma.
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
121
a-PECHOS DE FERRO DE TORSIN POR ARGOLA

a.1-PAR - a.8-PAR (Camp, oval-elptico, dobre argola, circular, xeomtrica mixta, poligonal, formas complexas, zoo)
Amoeiro 1, Albeiros
Amoeiro 2, Cornoces
Amoeiro 3, Fontefra
Baos de Molgas 1, Francos
122
P O PU L A R
OU R E N S
Baos de Molgas 2, Bouzas
Baos de Molgas 3, Santa Eufemia
Baos de Molgas 5
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
123
Baos de Molgas 6
124
P O PU L A R
OU R E N S
Baos de Molgas 11, Almoite
Baos de Molgas 12
Baos de Molgas 13, Piuca
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
125
Baos de Molgas 17
126
P O PU L A R
OU R E N S
Baos de Molgas 18, Francos
Bande 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
127
Bande 2
Bande 3
Os Blancos 1
Bobors 1, Pazos de Arenteiro
128
P O PU L A R
OU R E N S
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
129
A Bola 1
A Bola 2
A Bola 3
A Bola 4
130
P O PU L A R
OU R E N S
A Bola 5, Podentes
A Bola 6
A Bola 7
A Bola 8, Podentes
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
131
A Bola 9, Alvarn
O Bolo 1, As Ermidas
Castro Caldelas 1, Folgoso
132
P O PU L A R
OU R E N S
Castro Caldelas 3
Calvos de Randn 1, A Sanza
Cartelle 1
Cartelle 2
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
133
Castrelo do Val 1, Vilamaior
Chandrexa de Queixa 1, Pedrazs
Chandrexa de Queixa 3, Vilar
134
P O PU L A R
OU R E N S
Chandrexa de Queixa 4, Forcadas
Chandrexa de Queixa 5, Rabal
Coles 1, Albn
Cualedro 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
135
Cualedro 2
Cualedro 3
Cualedro 4
Esgos 1, Arcos
136
P O PU L A R
OU R E N S
Gomesende 1, Cerdal
Gomesende 2, Matam
A Gudia 1
A Gudia 2
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
137
A Gudia 3
Larouco 1, Seadur
Larouco 2
Larouco 3
138
P O PU L A R
OU R E N S
Larouco 4, Seadur
Larouco 5, Seadur
Larouco 6, Seadur
Larouco 7, Seadur
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
139
Larouco 8
Laza 1
Laza 2
Laza 3
140
P O PU L A R
OU R E N S
Laza 4
Laza 5
Laza 6
Laza 7
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
141
Laza 8
Laza 9, Retorta
Laza 10
Lobeira 1, Facs
142
P O PU L A R
OU R E N S
Lobeira 2, Facs
Lobios 1, Mann
Maceda 1
Maceda 2
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
143
Manzaneda 1, Requeixo
Manzaneda 2
Manzaneda 3
Manzaneda 4
144
P O PU L A R
OU R E N S
Manzaneda 5, Bidueira
Manzaneda 6, Requeixo
Manzaneda 7
Manzaneda 8
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
145
Manzaneda 9, Borruga
Manzaneda 10, Cubeiros
Maside 1, Dacn
Maside 2, Listanco
146
P O PU L A R
OU R E N S
Maside 3, Listanco
Maside 4, Dacn
Maside 5, Listanco
Maside 6
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
147
Meln 1
A Merca 1, Ponte Fechas
A Mezquita 1, Pereiro
148
P O PU L A R
OU R E N S
Monterrei 1, Flariz
Monterrei 2, Flariz
Monterrei 3, Flariz
Monterrei 4, Flariz
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
149
Monterrei 5, Albarellos
Monterrei 8, Vilaza
150
P O PU L A R
OU R E N S
Monterrei 9, Vilaza
Monterrei 10, Vences
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
151
Nogueira de Ramun 1, Mundn
Ombra 1
152
P O PU L A R
OU R E N S
Ombra 2
Ourense 1, Seixalbo
Ourense 2, Seixalbo
Ourense 3, Seixalbo
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
153
Ourense 4, Seixalbo
Ourense 5, Seixalbo
Ourense 6, Seixalbo
Ourense 7, Seixalbo
154
P O PU L A R
OU R E N S
Ourense 8, Seixalbo
Parada de Sil 1
Parada de Sil 2
Parada de Sil 3
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
155
Parada de Sil 4
Parada de Sil 5
Parada de Sil 6
A Pobra de Trives 1, Barrio
156
P O PU L A R
OU R E N S
A Pobra de Trives 2
A Pobra de Trives 3, San Lourenzo
A Pobra de Trives 5, Mosteiro
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
157
A Pobra de Trives 6, Mendoia
A Pobra de Trives 7, Sobrado
A Pobra de Trives 9
158
P O PU L A R
OU R E N S
A Pobra de Trives 10, San Mamede
A Pobra de Trives 11
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
159
A Pobra de Trives 17, Barbeirn
160
P O PU L A R
OU R E N S
Paderne de Allariz 1, Figueiro
Paderne de Allariz 2, Saa
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
161
Petn 1, A Portela
162
P O PU L A R
OU R E N S
Punxn 1
Ramirs 1, Mosteiro
Ramirs 2, Picouto
Ramirs 3, Picouto
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
163
Ramirs 4, Picouto
Ramirs 5, Picouto
Rubi 1
Rubi 2
164
P O PU L A R
OU R E N S
Rubi 3
Rubi 4
Rubi 5
Rubi 6
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
165
Rubi 7
Rubi 8
San Cristovo de Cea 1, Ardesende
San Cristovo de Cea 2, Ardesende
166
P O PU L A R
OU R E N S
San Cristovo de Cea 3, Oseira
Sandis 1
Sarreaus 1
Sarreaus 2, Codosedo
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
167
Sarreaus 3, Cortegada
168
P O PU L A R
OU R E N S
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
169
Taboadela 1
A Teixeira 1, Sistn
Trasmiras 1, Viladerrei
Vern 1, Mourazos
170
P O PU L A R
OU R E N S
Vern 2, Tamaguelos
Vern 3, Tamaguelos
Vern 4, Tamaguelos
Vern 5, Tamaguelos
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
171
Vern 6, Tamaguelos
Vern 7, Tamaguelos
Vern 8, Mourazos
Vern 9, Tintores
172
P O PU L A R
OU R E N S
Vern 10, Tintores
Viana do Bolo 1, Mourisca
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
173
Vilamarn 1, Tamallancos
Vilamarn 2, Tamallancos
Vilamarn 3, Fondodevila
174
P O PU L A R
OU R E N S
Vilamarn 4
Vilamarn 5, Sobreira
Vilamarn 6, Santa Eulalia
Vilar de Barrio 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
175
Vilar de Barrio 2, Maus
Vilardevs
Vilario de Conso 1, Chaguazoso
176
P O PU L A R
OU R E N S
Xinzo de Limia 1, Trandeiras
Xinzo de Limia 3, Pidre
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
177
Xunqueira de Amba 1
Xunqueira de Espadanedo 1
178
P O PU L A R
OU R E N S
Xunqueira de Espadanedo 2, Niodaguia
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
179
180
P O PU L A R
OU R E N S
b-PECHOS PETADORES DE FERRO DE TORSIN POR ARGOLA

b.1-PPTA -b.7-PPTA (Camp, oval-elptico, dobre, circular, mixto, poligonal, outros)
Amoeiro 1, Albeiros
Amoeiro 2, Cornoces
Amoeiro 3, Fontefra
Baos de Molgas 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
181
A Bola 1, Alvarn
A Bola 2, Podentes
O Bolo 1, Seixo
O Bolo 2
182
P O PU L A R
OU R E N S
O Bolo 3
Cartelle 1, Oleiros
Cartelle 2, Oleiros
Cartelle 3
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
183
Castrelo 1
Castrelo 2
Castrelo 3
Castrelo 4
184
P O PU L A R
OU R E N S
Esgos 1, Arcos
Esgos 2, Quinta do Monte
Gomesende 1, Matam
Gomesende 2, Matam
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
185
Larouco 1, Seadur
Larouco 2
Maceda 1
Manzaneda 1, Paradela
186
P O PU L A R
OU R E N S
Manzaneda 2, Placn
Manzaneda 3, Placn
Manzaneda 4, Prada
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
187
Manzaneda 7
Maside 1
Meln 1
188
P O PU L A R
OU R E N S
Meln 2
Meln 3, Quins
Meln 4
Montederramo 1, Leboreiro
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
189
Nogueira de Ramun 1, Loo
Ourense 1, Seixalbo
A Pobra de Trives 1
190
P O PU L A R
OU R E N S
Paderne de Allariz 1, Mouriscos
Ramirs 1, Mosteiro
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
191
Ramirs 2, Mosteiro
Ramirs 3, Picouto
Ramirs 4, Picouto
Ramirs 5, Picouto
192
P O PU L A R
OU R E N S
Ramirs 6, Picouto
Ramirs 7, Picouto
Ramirs 8, Picouto
Ramirs 9, Picouto
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
193
Ribadavia 1
A Ra 1
San Cristovo de Cea 1, Biduedo
San Xon de Ro 1, San Xurxo
194
P O PU L A R
OU R E N S
Sandis 1
Vern 1, Tamaguelos
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
195
Vilamarn 1
Vilamarn 2, Fondodevila
Vilamarn 3
Vilamarn 4
196
P O PU L A R
OU R E N S
Vilamarn 5
Vilamarn 6, Oxn
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
197
c-PECHOS DE FERRO DE TORSIN POR POMO

c.1-POM-ANT (Antropomorfo) c.2-POM-CIR (Circular)
Xunqueira de Amba 1
Paderne de Allariz 1, Figuero
198
P O PU L A R
OU R E N S
c.3-POM-OVF (Ovoide ou fusiforme)
Manzaneda 1
Manzaneda 2
Manzaneda 3
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
199
San Cristovo de Cea 1, Oseira
Sarreaus 1, Lodosedo
Xinzo de Limia 1, Cortegada
Xunqueira de Amba 1
200
P O PU L A R
OU R E N S
c.4-POM-ENS (En S)
A Bola 1
Celanova 1
Lobeira 1, Facs
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
201
Vilardevs 1
c.5-POM-ENT (En T)
Xunqueira de Amba 1
Castro Caldelas 1
202
P O PU L A R
OU R E N S
Entrimo 1
A Pobra de Trives 1
c.6-POM-PEN (Pndulo)
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
203
c.7-POM-ENC (en cbado)
Lobeira 1, Facs
204
P O PU L A R
OU R E N S
Maceda 1
Maceda 2
Monterrei 1, Vilaza
A Pobra de Trives 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
205
d-PECHOS DE FERRO DE PRESIN DACTILAR, OU PICAPORTES

d.1-PPR-AS (Ascendente)
Os Blancos 1, Loureses
d.2-PPR-DES (Descendente)
O Barco de Valdeorras 1, Viloira
206
P O PU L A R
OU R E N S
Larouco 1
Laza 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
207
Lobeira 1, Facs
Lobeira 2, Facs
Lobeira 3, Facs
Lobeira 4, Facs
208
P O PU L A R
OU R E N S
Manzaneda 1, Prada
Manzaneda 2, Prada
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
209
Monterrei 1, Flariz
Monterrei 2, Flariz
Monterrei 3, Flariz
Monterrei 4, Vilaza
210
P O PU L A R
OU R E N S
A Peroxa 1, Vilarrubn
A Pobra de Trives 1, Cal
A Pobra de Trives 3, San Fiz
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
211
A Pobra de Trives 4, Castrelo
A Pobra de Trives 5
Ramirs 1, Mosteiro
A Ra 1
212
P O PU L A R
OU R E N S
A Veiga 1, Castromarigo
Viana do Bolo 2, Mouriscas
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
213
e-PECHOS DE FERRO DE PASADOR, OU FERROLLOS

e-PPF
Vilardevs
Amoeiro 1, San Damin
Castrelo do Val 1
214
P O PU L A R
OU R E N S
Laza 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
215
Manzaneda 3, Soutipedre
Ourense 1, Seixalbo
A Ra 1
216
P O PU L A R
OU R E N S
f-PECHOS DE MADEIRA
f.1-PMD-CHAL (Chavellaexterna- lisa)
San Xon de Ro 1, Cerdeira
Baos de Molgas 1
Baos de Molgas 2
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
217
Baos de Molgas 3
Baos de Molgas 4
Baos de Molgas 5
Baos de Molgas 6
218
P O PU L A R
OU R E N S
Bobors 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
219
220
P O PU L A R
OU R E N S
Celanova 1, Vilanova dos Infantes
Chandrexa de Queixa 1, Fonteita
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
221
Cualedro 1
Cualedro 2
A Gudia 1
Laza 1
222
P O PU L A R
OU R E N S
Laza 2
Laza 3
Laza 4
Lobeira 1, Facs
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
223
Manzaneda 2
224
P O PU L A R
OU R E N S
A Merca 1
Montederramo 1, Xestosa
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
225
Parada de Sil 1
A Pobra de Trives 1, A Cal
A Pobra de Trives 2, Mendoia
Ramirs 1, Mosteiro
226
P O PU L A R
OU R E N S
Sandis 1
Taboadela 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
227
Taboadela 2
Vern 1, Mourazos
Vern 2, Tamaguelos
Vern 3, Tintores
228
P O PU L A R
OU R E N S
Vilamarn 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
229
230
P O PU L A R
OU R E N S
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
231
f.2-PMD-CHAG (Chavella-interna-dentada, ou de gramalleira)
A Pobra de Trives 1, O Cobo
232
P O PU L A R
OU R E N S
g-CARAVILLAS E FIADORES DE FERRO

g.-CAR
A Veiga 1, A Ponte
Manzaneda 1
Ourense 1, Seixalbo
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
233
234
P O PU L A R
OU R E N S
A Pobra de Trives 5, Pieiro
A Pobra de Trives 7
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
235
236
P O PU L A R
OU R E N S
Rubi 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
237
238
P O PU L A R
OU R E N S
h-PETADORES DE FERRO
h.1-PT-ANT (Antropomorfo)
Larouco 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
239
h.2-PT-ZOO (Zoomorfo)
Castro Caldelas 1
Laza 1
Laza 2
A Merca 1, Ols de Vilario
240
P O PU L A R
OU R E N S
Ourense 1
A Pobra de Trives 1
A Pobra de Trives 2, Currs
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
241
A Veiga 1, A Ponte
Vilardevs 1
242
P O PU L A R
OU R E N S
h.3-PT-ARG (Argola)
Oimbra 1, O Rosal
San Cristovo de Cea 1
Xunqueira de Amba 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
243
h.4-PT-VOL (Voluta: laminado e masivo)
O Bolo 1
O Bolo 2
Castro Caldelas 1
Castro Caldelas 2
244
P O PU L A R
OU R E N S
Larouco 1
Maceda 1
Maceda 2
Manzaneda 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
245
Manzaneda 2, A Pena
Maside 1, Dacn
Maside 2
Ourense 1
246
P O PU L A R
OU R E N S
Xunqueira de Amba 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
247
h.5-PT-OUT (Masivos pendulares, de martelo, e outros)
Larouco 1, Seadur
Laza 1, Retorta
Monterrei 1, Vilaza
248
P O PU L A R
OU R E N S
Vern 1, Tamaguelos
Vilamarn 1
Vilamarn 2
Xunqueira de Amba 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
249
i-TIRADORES DE FERRO EN PORTAS

i.1-TIR-ANG (Anga)
Castrelo do Val 1, Gondulfes
Larouco 1
250
P O PU L A R
OU R E N S
Larouco 2
Maceda 1
Ourense 1, Seixalbo
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
251
A Pobra de Trives 2
Vern 1, Tamaguelos
252
P O PU L A R
OU R E N S
Xinzo de Limia 1
Xinzo de Limia 2
A Pobra de Trives 2
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
253
i.2-TIR-AR (Argola)
Xunqueira de Amba 1
Castro Caldelas 1
254
P O PU L A R
OU R E N S
i.3-TIR-PEN (Pendular)
Bobors 1, Prado
O Bolo, As Ermidas
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
255
A Gudia 1
A Pobra de Trives 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
257
ANEXO N 1.
MECANISMOS INTERNOS DALGNS PECHOS DE TORSIN E PRESIN DACTILAR

Brazos de atrancamento e condenas
Bobors 1, mecanismo con condena de caravilla
O Bolo 1, mecanismo percorrido curto
Chandrexa de Queixa 1, Pedrazs mecanismo percorrido amplo
Manzaneda 1, pecho desmontado
258
P O PU L A R
OU R E N S
Manzaneda 2 mecanismo de presin dactilar
A Pobra de Trives 1, mecanismo
A Pobra de Trives 2, mecanismo
A Pobra de Trives 3, mecanismo percorrido curto
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
259
A Pobra de Trives 4, mecanismo pendular
A Pobra de Trives 5, mecanismo con condena de tarabela
San Cristovo de Cea 1, Oseira mecanismo percorrido amplo
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
261
ANEXO N 2.
ARPU. Argolas de pecho reutilizadas noutros mesteres
Baos de Molgas 1, Bouzas anga en cadea de camp
Celanova 1, Vilanova dos Infantes anga para prende-las bestas
A Merca 1, A Mezquita anga en cadea de camp
San Xon de Ro 1, Cerdeira anga en cadea de camp
262
P O PU L A R
OU R E N S
Vilamarn 1, Tamallancos anga en cadea de camp
Xinzo de Limia 1, Solveira anga para prende-las bestas
PTIN. Petadores e tiradores industriais modernos (bronce e latn)
Bande 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
263
Bande 2
Baos de Molgas 1
Baos de Molgas 2
Baos de Molgas 3
264
P O PU L A R
OU R E N S
Castro Caldelas 1
Castro Caldelas 2
Castro Caldelas 3
Larouco 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
265
Maceda 1
Maceda 2
Maside 1, Dacn
Ourense 1
266
P O PU L A R
OU R E N S
Ourense 2
Ourense 3
Ourense 4
Ourense 5, Oira
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
267
Ourense 6
A Pobra de Trives 1
A Pobra de Trives 2
A Pobra de Trives 3
268
P O PU L A R
OU R E N S
A Pobra de Trives 4
A Pobra de Trives 5
A Pobra de Trives 6
A Pobra de Trives 7
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
269
A Pobra de Trives 8
A Pobra de Trives 9
270
P O PU L A R
OU R E N S
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
271
272
P O PU L A R
OU R E N S
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
273
Ribadavia 1
274
P O PU L A R
OU R E N S
Rubi 1
Vilardevs 1
Xinzo de Limia 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
275
PTMA. Petadores industriais en forma de man (fundicin de ferro ou latn)
Bande 1
Castrelo do Val 1
Laza 1
276
P O PU L A R
OU R E N S
Monterrei 1, Vilaza
Ourense 1
Ourense 2
A Pobra de Trives 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
277
A Pobra de Trives 2
A Pobra de Trives 3
A Pobra de Trives 5
278
P O PU L A R
OU R E N S
A Pobra de Trives 6
A Pobra de Trives 7
Taboadela 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
279
Vilamarn 1
ESP. Espellos de pechaduras, ou bocas de chave
Xinzo de Limia 1
Baos de Molgas 1
280
P O PU L A R
OU R E N S
O Bolo 1
Castrelo do Val 1, Gondulfes
Gomesende 1, Matam
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
281
A Gudia 1
Laza 1
Laza 2
Laza 3
282
P O PU L A R
OU R E N S
Maside 1
Maside 2
Meln 1
Meln 2
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
283
Meln 3
Meln 4
284
P O PU L A R
OU R E N S
A Pobra de Trives 1
A Pobra de Trives 2
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
285
286
P O PU L A R
OU R E N S
A Pobra de Trives 9
Vilardevs 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O G R F I C o
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 1
287
CADRO FOTOGRFICO N 2
Encintados, encalados e engadidos decorativos
INTERPRETACIN DO CADRO N 2 As imaxes fotogrficas que figuran neste segundo cadro fotogrfico do inventario, relativo s encintados e encalados decorativos, clasifcanse co mesmo criterio que se empregou para a nomenclatura tipolxica e a tipoloxa en fotos, pero, engadndolle, ademais, como no primeiro apartado, a ubicacin xeogrfica indicando o concello e lugar de cada elemento representado. Contrariamente especificado na nota introductoria do cadro fotogrfico precedente, non se fai excepcin clasificatoria en ningn dos grupos inventariados, non ter realizado definicin xeomtrica dos mesmos.
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
293
1-ENCINTADOS
1.1- ROVEL. Reserva oval, elptica, circular e asimiladas
Amoeiro 1, Albeiros
Amoeiro 2, Albeiros
Amoeiro 3, Albeiros
Baltar 1
Baltar 2
Baltar 3
294
P O PU L A R
OU R E N S
Baos de Molgas 1
Bobors 1
A Bola 1
Cartelle 1, As Teixugueiras
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
295
Celanova 4, Ansemil
Chandrexa de Queixa 1, O Chao
Cortegada 1
Cualedro 1
Entrimo 1
296
P O PU L A R
OU R E N S
Gomesende 1, Cerdal
Gomesende 2, Matam
Gomesende 3, Matam
A Gudia 1
Lobeira 1, Facs
Lobeira 2, Facs
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
297
Lobios 1, Reguengo
Maceda 1
Maceda 2
Maside 1, Listanco
Maside 2
Maside 3
298
P O PU L A R
OU R E N S
Maside 4
Maside 5, Dacn
A Merca 1
A Merca 2, A Mezquita
Montederramo 1, Arnoufe
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
299
Montederramo 3, Casardansola
300
P O PU L A R
OU R E N S
Ombra 1
Ombra 2
Ombra 3
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
301
Ourense 1, Lonia
Ourense 2, Lonia
Paderne 1
Padrenda 1, Seoane
Padrenda 2, Seoane
Parada de Sil 1
302
P O PU L A R
OU R E N S
Parada de Sil 2
Parada de Sil 3, Chandrexa
Punxn 1
Punxn 2
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
303
Quintela de Leirado 1, Reguengo
Quintela de Leirado 2, Mocios
San Xon de Ro 1, Castrelo
San Xon de Ro 3, Cabanas
San Xon de Ro 4, Cabanas
304
P O PU L A R
OU R E N S
San Xon de Ro 5
A Teixeira 1, Sistn
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
305
Xinzo de Limia 1, Solveira
Xinzo de Limia 2
Xinzo de Limia 3, Damil
306
P O PU L A R
OU R E N S
1.2- REMIX. Reserva mixta
A Arnoia 1
Baos de Molgas 1
Baos de Molgas 2
Os Blancos 1
Os Blancos 2
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
307
Os Blancos 3
Carballeda de Avia 1, Costeira
Castro Caldelas 1, Sas de Penelas
Entrimo 1
A Gudia 1, O Canizo
308
P O PU L A R
OU R E N S
A Gudia 2, O Canizo
A Gudia 3, O Canizo
A Gudia 4, O Canizo
Larouco 1
Lobeira 1
Meln 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
309
Meln 2
Meln 3
Meln 4
A Merca 1, A Mezquita
Padrenda 1, Seoane
310
P O PU L A R
OU R E N S
Ramirs 1, Picouto
Ribadavia 1
Taboadela 1
A Teixeira 1, Sistn
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
311
Vilardevs 1
1.3- RFLAM. Reserva flamxera ou fusiforme
Vilardevs 2
Cartelle 1, As Teixugueiras
312
P O PU L A R
OU R E N S
Maside 1
Maside 2
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
313
A Pobra de Trives 2
A Pobra de Trives 3, Pena Petada
Porqueira 1
San Xon de Ro 1
San Xon de Ro 2
Sarreaus 1, Lodoselo
314
P O PU L A R
OU R E N S
A Teixeira 1, Valilongo
Viana do Bolo 1, Pixeiros
1.4- RPOLI. Reserva poligonal
Amoeiro 1, Fontefra
Avin 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
315
Bobors 1, Brus
Castro Caldelas 1
Entrimo 1
Gomesende 1, Cerdal
Maside 1
Maside 2
316
P O PU L A R
OU R E N S
Meln 1
Meln 2
Ombra 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
317
Porqueira 1
1.5- CRER. Cinta reticulada rectilnea, non perpendicular
Avin 1
Bobors 1, Brus
Bobors 2
Calvos de Randn 1
318
P O PU L A R
OU R E N S
Castro Caldelas 1
Castro Caldelas 2
Chandrexa de Queixa 1, Drados
Cortegada 1
Cualedro 1
Cualedro 2
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
319
Cualedro 3
Gomesende 1, Matam
A Gudia 1
Maside 1, Dacn
Maside 2
Meln 1
320
P O PU L A R
OU R E N S
A Mezquita 1, O Pereiro
Muios 1, Mugueimes
Ombra 1
Ombra 2
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
321
Ombra 3
Ombra 4
Ombra 5
Ombra 6
Ombra 7
Ourense 1, Reza
322
P O PU L A R
OU R E N S
Ourense 2, Lonia
Petn 1, Freixido
Petn 2, Freixido
Punxn 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
323
Vern 1, Tamaguelos
Xinzo de Limia 1, Lamas
Xinzo de Limia 2, San Pedro de Laro
324
P O PU L A R
OU R E N S
Xunqueira de Amba 1
Xunqueira de Amba 2
1.6- CREP. Cinta reticulada recta perpendicular
Avin 1, Amiudal
Baos de Molgas 1
Baos de Molgas 2
Baos de Molgas 3
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
325
Beariz 1
Beariz 2
A Bola 1, Alvarn
326
P O PU L A R
OU R E N S
A Bola 2, Podentes
Calvos de Randn 1
Calvos de Randn 2
Calvos de Randn 3
Calvos de Randn 4
Castro Caldelas 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
327
Cenlle 1, Razamonde
Cualedro 1
Larouco 1
Maceda 1
Maceda 2
Maceda 3
328
P O PU L A R
OU R E N S
Maside 1, Listanco
Maside 2, Dacn
Monterrei 2, Flariz
Monterrei 3, Flariz
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
329
Ombra 1
Ombra 2
Ourense 1, Reza
Ourense 2, Reza
Taboadela 1
330
P O PU L A R
OU R E N S
Vilardevs 1
Vilardevs 2
Xinzo de Limia 1, Ganade
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
331
Xunqueira de Amba 1
1.7- CREC. Cinta reticulada curvilnea
Amoeiro 1, Fontefra
Baos de Molgas 1
332
P O PU L A R
OU R E N S
Castro Caldelas 1
Chandreixa de Queixa 1, Vilar
Coles 1, Albn
Entrimo 1
Maceda 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
333
Maceda 2, Foncuberta
Nogueira de Ramun 1, Rubiacs
A Peroxa 1
334
P O PU L A R
OU R E N S
Quintela de Leirado 1
Vilamarn 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
335
1.8- CREM. Cinta reticulada mixta
Allariz 1
Amoeiro 1, Fontefra
Amoeiro 2, Fontefra
Amoeiro 3, Outeiro
Avin 1
336
P O PU L A R
OU R E N S
Bande 1
Baos de Molgas 1, Almoite
Beade 1
A Bola 1, Alvarn
Calvos de Randn 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
337
Carballeda de Avia 1, Costeira
Castro Caldelas 2
Cenlle 1, Razamonde
Cualedro 1
Entrimo 1
338
P O PU L A R
OU R E N S
Entrimo 2, A Illa
Lobios 1, Reguengo
Lobios 2, Lamela
Manzaneda 1, Cernado
Meln 1, Quins
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
339
Monterrei 2, Vilaza
Muios 1, Mugueimes
340
P O PU L A R
OU R E N S
Muios 2, Mugueimes
Nogueira de Ramun 1, Santo Estebo
Ombra 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
341
Ombra 2, Rosal
Ourense 1, Lonia
Ourense 2, Lonia
Ourense 3, Lonia
Ourense 4, Lonia
Paderne de Allariz 1
342
P O PU L A R
OU R E N S
Pereiro de Aguiar 1, Melias
A Pobra de Trives 1
Porqueira 1
Punxn 1
Rairiz de Veiga 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
343
Ramirs 1, Picouto
Ribadavia 1
San Cristovo de Cea 1, Biduedo
San Xon de Ro 2, Taberna
Sarreaus 1
344
P O PU L A R
OU R E N S
Taboadela 1
Vilar de Barrio 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
345
Vilar de Barrio 2
Vilardevs 1
Vilardevs 2
Vilardevs 3
Vilardevs 4
Vilardevs 5
346
P O PU L A R
OU R E N S
Vilardevs 6
Vilardevs 7
Xunqueira de Amba 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
347
Xunqueira de Amba 2
Xunqueira de Amba 3
1.9- CRED. Cinta reticulada dobre ou partida
Xunqueira de Amba 4
Baos de Molgas 1, Vide
A Bola 1, Alvarn
Castro Caldelas 1
348
P O PU L A R
OU R E N S
Castro Caldelas 2
Castro Caldelas 3
Cualedro 1
Cualedro 2
1.10- SING. Cinta ou reserva singular, non comn
Ourense 1, Reza
Amoeiro 1, Fontefra
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
349
Baos de Molgas 1
Chandrexa de Queixa 1, Fiz
A Gudia 1
350
P O PU L A R
OU R E N S
A Gudia 2, Pentes
A Gudia 3, Pentes
A Gudia 4
Lobeira 1
Manzaneda 1
Manzaneda 2
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
351
Monterrei 3, Vilaza
Monterrei 4, Vilaza
352
P O PU L A R
OU R E N S
Ombra 1
Parada de Sil 1
A Peroxa 1, Pena
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
353
Ramirs 1, Picouto
Ramnirs 2, Picouto
San Cristovo de Cea 1, Casasnovas
A Teixeira 1, Sistn
354
P O PU L A R
OU R E N S
Vern 1, Tamaguelos
Vilardevs 1
Xunqueira de Amba 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
355
1.11- ENMO. Encintados simulados sobre paramentos enlucidos con morteiro
Baos de Molgas 1
Maceda 1
Meln 1
Meln 2
356
P O PU L A R
OU R E N S
Xinzo de Limia 1, San Pedro de Laro
1.12- ENDP. Encintados diferente en paramentos dunha mesma casa
Amoeiro 1, Albeiros
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
357
Baos de Molgas 2
Baos de Molgas 4
Os Blancos 1
Cartelle 1, Teixugueiras
358
P O PU L A R
OU R E N S
Celanova 1
Celanova 2
A Gudia 1
Maceda 1, Foncuberta
Maside 1, Dacn
Maside 2, Dacn
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
359
Maside 3
A Merca 1
Montederramo 2, Castieira
360
P O PU L A R
OU R E N S
Ourense 1, Reza
A Peroxa 1, Outeiro
Punxn 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
361
Ramirs 1
Taboadela 1
Vilar de Barrio 1
Xinzo de Limia 1
362
P O PU L A R
OU R E N S
Xinzo de Limia 2
1.13- ENMAN. Encintados sometidos a mantemento con actuacin recente
Baltar 1
Celanova 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
363
A Gudia 1
A Gudia 2
Lobeira 1, Facs
Manzaneda 1
364
P O PU L A R
OU R E N S
Ourense 1, Lonia
Ourense 2, Reza
Ourense 3, Lonia
Parada de Sil 1
Porqueira 1
San Xon de Ro 1, Taberna
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
365
2-ENCALADOS
2.1- DXPA. Decoracin xeomtrica en paramentos verticais
A Bola 1, Alvarn
366
P O PU L A R
OU R E N S
Sarreaus 3, Lodoselo
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
367
Sarreaus 4
2.2- DXIA. Decoracin xeomtrica debaixo de impostas e de abeiros
Allariz 1
Baltar 1
368
P O PU L A R
OU R E N S
Castro Caldelas 1, Sas de Penelas
Entrimo 1
Larouco 1
Lobeira 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
369
Ramirs 1, Picouto
Vilar de Barrio 1, Amea
370
P O PU L A R
OU R E N S
Vern 1, Tamaguelos
Xinzo de Limia 3, Lamas
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
371
2.3- DXVP. Decoracin xeomtrica en contorno vents, portas, lumieiras e ngulos de paramentos
Amoeiro 1, Fontefra
Avin 1
Baos de Molgas 1
372
P O PU L A R
OU R E N S
OS Blancos 1, Loureses
Bobors 1
Gomesende 1, Matam
Ombra 1
Parada de Sil 1
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
373
A Peroxa 1, Pena
A Peroxa 2, Pena
A Peroxa 3, Vilarrubn
374
P O PU L A R
OU R E N S
A Ra 1
Sarreaus 1, Lodosedo
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
375
Vilardevs 1
376
P O PU L A R
OU R E N S
Xunqueira de Amba 1
Xunqueira de Amba 2
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
377
3-ENGADIDOS DECORATIVOS EN ENCINTADOS E ENCALADOS

3.1- ANTRO. Engadidos decorativos de carcter antropomorfo 3.2- FITO. Engadidos decorativos de carcter fitomorfo
Ourense 1, Lonia
Ourense 1, Lonia
3.3- ZOO. Engadidos decorativos de carcter zoomorfo
Baos de Molgas 1
A Gudia 1, Pentes
378
P O PU L A R
OU R E N S
A Gudia 2, Pentes
A Gudia 3, Pentes
A Gudia 4
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
379
3.4- SIMB. Engadidos decorativos de carcter simblico ou alegrico
Cenlle 1, Razamonde
380
P O PU L A R
OU R E N S
Gomesende 1, Matam
Gomesende 2, Matam
A Gudia 1, Pentes
Lobeira 1, Facs
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
381
Montederramo 2, Vilario Fro
Nogueiras de Ramun 1, Rubiacs
Ombra 1
Ombra 2
Ourense 1, Lonia
382
P O PU L A R
OU R E N S
Ramirs 1, Picouto
I I I .
I N V E N TA R IO
F O T O GR F IC O
C A DRO
F O T O GR F IC O
N 2
383
Vilardevs 1
BIBLIOGRAFA
ALONSO GONZLEZ, J.M.: La casa popular sanabresa: formas y elementos decorativos, Coleccin de Etnografa Luis Corts Vzquez, 2. Zamora: Instituto de Estudios Zamoranos Florin Ocampo, Diputacin, Caja Espaa, 1991.
ALONSO PONGA, J.L.: La arquitectura del barro en las comarcas leonesas: un enfoque desde la antropologa cultural, en La arquitectura tradicional en tierras de Len. Len: Fundacin Hullera Vasco-Leonesa., 2005, pp. 69-96.
BAS, B.: As construccins populares: un tema de etnografa en Galicia, Cuadernos do Seminario de Sargadelos, 44. Sada (A Corua): Edicis do Castro, 1983.
BENITO MARTN, F.: La arquitectura tradicional de la provincia de Len, en La arquitectura tradicional en tierras de Len. Len: Fundacin Hullera Vasco-Leonesa., 2005, pp. 97-132.
BOUZA BREY, F.: Do arte popular galego e unha das sas manifestazns, Ns 21 (1925), pp. 6-13.
CAAMAO SUREZ, M.: As construccins de Arquitectura Popular. Patrimonio Etnogrfico de Galicia. Santiago: Consello Galego de Colexios de Aparelladores e Arquitectos Tcnicos, 2003.
CARBALLEIRA ANLLO, X. M (coord.): Diccionario Xerais da Lingua. Vigo: Edicins Xerais de Galicia, 2004 (2 edicin, actualizada e adaptada norma ortogrfica e morfolxica da Real Academia Galega do ano 2003).
CARR ALVARELLOS, L.: Diccionario Galego-Casteln e Vocabulario Casteln-Galego. s.l., 1984 (8 ed.).
388
P O PU L A R
OU R E N S
FLORES DEL MANZANO, F.: La vida tradicional en el Valle del Jerte. Mrida: Asamblea de Extremadura, 1992.
FRANCO GRANDE, X.L.: Diccionario Galego-Casteln. Vigo: Editorial Galaxia, 1972.
GARCA, C. y GONZLEZ GONZLEZ, M. (dirs.): Diccionario da Real Academia Galega. A Corua: Real Academia Galega; Vigo: Editorial Galaxia, Edicins Xerais de Galicia, 1997.
GARCA GRINDA, J.L.: Funcin y forma: la arquitectura auxiliar agropecuaria leonesa, en La arquitectura tradicional en tierras de Len . Len: Fundacin Hullera VascoLeonesa., 2005, pp. 9-68.
GARCA GRINDA, J.L.: Arquitectura popular de la Alcarria Conquense. Cuenca: CEDER Alcarria Conquense; Colegio Oficial de Arquitectos de Castilla-La Mancha Delegacin de Cuenca, 2005.
GONZLEZ REBOREDO, X.M. & GONZLEZ PREZ, C.: Sociedade e tecnoloxa tradicionais de Val de Ancares. Santiago: Consello da Cultura Galega, 1996.
GONZLEZ RODRGUEZ, A.: Extremadura popular. Casas y pueblos. Mrida: Consejo Ciudadano de la Biblioteca Pblica Municipal Juan Pablo Forner, 1990.
GRUPO ARQUEOLXICO LAROUCO: A fermosura da cal, Larouco. Revista de historia primitiva, tradicins orais e patrimonio cultural de Galicia 1 (1991), p. 231.
LPEZ CUEVILLAS, F. & LORENZO FERNNDEZ, X.: Vila de Calvos de Randn. Santiago: Seminario de Estudos Galegos, 1930.
LPEZ CUEVILLAS, F.; FERNNDEZ HERMIDA, V. & LORENZO FERNNDEZ, X.: Parroquia de Velle. Santiago: Seminario de Estudos Galegos, 1936.
LORENZO FERNNDEZ, X.: Etnografa, Cultura Material, en R. OTERO PEDRAYO (dir.): Historia de Galiza. Madrid: Akal Editor, 1979, Tomo II, pp.7-739.
B I B L IO GR A F A
389
NAVAZA BLANCO, G. (coord.): Diccionario Xerais Casteln-Galego de usos, frases e sinnimos. Vigo: Edicins Xerais de Galicia, 1990.
PONGA MAYO, J.C. & RODRGUEZ RODRGUEZ, M A.: Arquitectura popular en las comarcas de Castilla y Len. Valladolid: Junta de Castilla y Len, 2000.
PUERTO, J.L.: Un cosmos de cultura: los elementos decorativos e iconogrficos, en La arquitectura tradicional en tierras de Len . Len: Fundacin Hullera Vasco-Leonesa, 2005, pp. 157-188.
RAMN FERNNDEZ-OXEA, X.: Santa Marta de Moreiras. Monografa dunha parroquia ourensn (1925-1935), Cuadernos do Seminario de Sargadelos, 41. Sada (A Corua): Edicis do Castro, 1992.
RISCO, V.: Etnografa: Cultura Espiritual, en R. OTERO PEDRAYO (dir.): Historia de Galiza. Madrid: Akal Editor, 1979, Tomo I, pp. 255-777.
RIVAS QUINTAS, E.: Frampas. Contribucin al diccionario gallego. Salamanca: Editorial CEME, 1978.
RIVAS QUINTAS, E.: Frampas II. Contribucin al diccionario gallego. Lugo: Editorial Alvarellos, 1988.
SOBRINO GONZLEZ, M.: La conservacin de la arquitectura popular, en La arquitectura tradicional en tierras de Len. Len: Fundacin Hullera Vasco-Leonesa., 2005, pp. 133-156.
TORRES BALBS, L.: La vivienda popular en Espaa, en F. CARRERAS Y CANDI (dir.): Folklore y Costumbres de Espaa. Barcelona, 1934.
o da 23 de xuo de 2007 centenario do nacemento do insigne etngrafo XOAQUN LORENZO FERNNDEZ
ste libro acabouse de imprimir

Arquitectura Popular Ourensa 02

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Arquitectura Popular Ourensa 02

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

T O M S

rquitectura Popular Ourens

Debuxos da portada e icono da contraportada do autor

A RQUITECTUR A POPUL A R OUR ENS

A RQUITEC T UR A POPUL A R OUR ENS

1 edicin Xuo de 2007

Direccin Secretara Coordina

dos textos, fotografas e debuxos: da presente edicin:

Toms Vega Pato Deputacin Provincial de Ourense

disigna EDENIA | www.edenia.org

Impresin Dep. Legal I.S.B.N.

RODI Artes Grcas, S.L., Ourense OU 106-2007 978-84-96503-56-4

Jos Luis Baltar Pumar

Presidente da Deputacin provincial de Ourense

A RQUITECTUR A POPUL A R OUR ENS

Cronoloxa e decoracin dos elementos de torsin por argola

93 II.-ENCINTADOS, ENCALADOS E ENGADIDOS DECORATIVOS 95 95 96 Concepto de encintado e de encalado Encintado Encalado

107 CADRO TIPOLXICO EN FOTOS 111 Cronoloxa e rarezas no encintado

Apuntamentos para unha cronoloxa Rarezas no encintado

Manuel Caamao Surez A Corua, 20 de maio de 2007

Mapa orogrco da provincia de Ourense

Fig.2b. Despois da intervencin

Fig. 4. Parede mixta de coios e xisto, no val do Sil

PECHOS DE CLAUSURA SIMPLE E COMPLEMENTOS

Fig.6. Pecho de madeira con seguro de deslizamento

Fig.7. Pecho de ferro, condena mediante gancho

pode ser tamn de clusura absoluta; esta prodcese mediante

CADRO I. TERMINOLOXA SEGUNDO OUTROS AUTORES

CUEVILLAS HERMIDA, E LORENZO

ELEMENTOS DE PRESIN DACTILAR

ELEMENTOS DE GANCHO CON GONZO

Vid. supra nota 1.

una puerta (Rodrguez), clavija sea de madera o de hierro y hastra (sic) en

Elementos de torsin por pomo: -

Elementos de gancho e gozno: caravilla

Vid. supra nota 7.

nacins, por estridentes ou forneas que poidan resultarnos, haber que

CADRO II. TERMINOLOXA SEGUNDO O INTERROGATORIO

NOMES RECOLLIDOS PARA CADA ELEMENTO E % DENTRO DO GRUPO

Resultados practicamente iguais que para o grupo a Manilla (60)

Pestillo (40) Pestillo (50) Cerroxo (58,40) Pasador (25)

ELEMENTOS DE GANCHO CON GONZO COMPLEMENTO DE CHAMADA

Clavixa (50) Aldaba (16,66)

Caravixa (6,25) Aldraba (16,66)

1 Restrinxido s vales do Bibei e Navea. 2 Restrinxido val do Tmega

CADRO TIPOLXICO EN FOTOS

I. PECHOS DE CLAUSUR A SIMPLE

E COMPLEMENTOS CADRO TIPOLXICO

c- POM: PECHOS DE FERRO DE TORSIN POR POMO

d- PPR: PECHOS DE FERRO DE PRESIN DACTILAR, OU PICAPORTE

e- PPF: PECHOS DE FERRO DE PASADOR OU FERROLLOS

I. PECHOS DE CLAUSUR A SIMPLE

E COMPLEMENTOS CADRO TIPOLXICO

f- PMD: PECHOS DE MADEIRA

g- CAR: CARAVILLAS E FIADORES DE FERRO

h- PT: PETADORES DE FERRO

i- TIR: TIRADORES DE FERRO EN PORTAS

DEFINICIN XEOMTRICA DOS ELEMENTOS DE TORSIN POR ARGOLA

L M I NA S DE DEF I N ICIN X EOM T R IC A

E C O M P L E M E N T O S lminas de definicin xeomtrica

I-1. Bitrapecial / cuadrilongo-circular

I-4. Trapecial / cuadrilongo-circular

E nvolvente , ou permetro , de camp ( C A M )

E C O M P L E M E N T O S lminas de definicin xeomtrica