PROPOSTA PEDAGXICA ARQUITECTURA POPULAR -I-

Patrimonio e rehabilitacin

S e r i e

Direccin Maril e Xulio Fernndez Senra Secretara Fco. Xavier lvarez Campos Coordina Centro de Cultura Popular Xaqun Lorenzo Fernndez Texto Fernando Rodrguez Nespereira Ilustracins Gilberto Rodrguez Nvoa Deseo e Maquetacin Centro de Cultura Popular Xaqun Lorenzo Fernndez Edita Impresin Imprenta da Deputacin de Ourense Dep. Legal

e-mail: escdanza@depourense.es www.depourense.es

Todos os dereitos de reproducin, adaptacin, traducin ou vados e s podern ser exercidos por terceiros previa solicitude e correspondente permiso dos editores ou dos autores. representacin dos textos, ilustracins e fotografas estn reser-

A p d o. 4 8 4 Te l f / f a x : 9 8 8 2 4 9 4 9 3 32080 - Ourense

RAIGAME

PATRIMONIO E REHABILITACIN

LIMIAR
sincrasia. Mais compre as mesmo, facer un traballo de informacin e concienciacin, a todos os niveis, para acadar a imprescindible colaboracin de toda a sociedade galega. Entendemos que este traballo debe comezar pola base. Debemos concienciar e informar aos nosos nenos e nenas da importancia da arquitectura popular. Debemos formalos para que coezan, repecten e amen o noso patrimonio motivndoos para que traballen arreo e loiten pola sa conservacin. Poemos a disposicin de todos os colexios e profesores interesados estas propostas pedagxicas cunha informacin bsica e sinxela encamiadas a mentalizar aos nosos alumnos da situacin de declive en que se atopa esta parte moi importante do noso patrimonio cultural e da necesidade de que toda a sociedade colabore neste arduo pero apaixoante traballo de conservacin e proteccion da nosa RAIGAME. Centro de Cultura Popular Xaqun Lorenzo Fernndez

A arquitectura popular forma parte esencial da cultura e tradicin do noso pobo. Nestes momentos en que a evolucin da sociedade propicia cambios globalizadores vertixinosos consideramos imprescindible asentar uns pricipios bsicos, inamomibles que preserven e defendan o noso patrimonio contra esta marea que nos asoballa. Dende fai algns anos estase a loitar, por parte de moitos estamentos pblicos e mesmo privados, contra a ola de feismoconstrutivo que chegou at o mis apartado rincn da nosa xeografa, mutilando e en moitos casos destrundo unha parte importantsima do noso patrimonio como a nosa arquitectura popular. Debemos xuntar todos os esforzos que poidamos para paliar este cancro que estamos a padecer desde hai moitos anos. Fanse necesarias polticas axeitadas por parte da administracin que impidan esta debacle patrimonial, unha poltica integradora na que poida convivir o tradicional coas novas tecnoloxas de xeito que se preserve a paisaxe galega e a sa propia idio-

PROPOSTA PEDAGXICA: ARQUITECTURA POPULAR

PATRIMONIO E REHABILITACIN
Entendemos por Arquitectura Popular a forma de ordenacin e construcin que se fixo -fundamentalmente no medio rural- froito da experiencia e tradicin dos oficios artesns, transmitida a travs do tempo e empregando materiais autctonos. En contraposicin con este tipo de saber arquitectnico temos a arquitectura culta, (relixiosa ou monumental) na que un experto, mestre de obras ou arquitecto, proxectaba e dirixa a obra con grandes pretensins, ao longo de moitos anos coa colaboracin doutros artistas e artesns especializados como escultores, pintores, orfebres, etc. A arquitectura popular consguese como resultado de conxugar dunha forma prctica e sinxela a necesidade do individuo de buscar un asentamento estable para poder vivir e relacionarse cos demais, de dispor de locais para almacenar os produtos do campo, as como alpendres e cortes para gardar a ferramenta e o gando. Todas estas edificacins son feitas polo propio campesio e a sa familia coa axuda e a colaboracin dos artesns da zona, resolvendo os

Arquitectura Popular a

Entendemos por

construcin que se fixo fundamentalmente no medio rural- froito da dos oficios artesns,

forma de ordenacin e

experiencia e tradicin transmitida a travs do

materiais autctonos.

tempo e empregando

PATRIMONIO E REHABILITACIN

A arquitectura popular

est moi ligada aos factores

humano, agrcola e gandeiro

de tal xeito que as variacins de ordenacin, asentamento, tipoloxa e forma de construcin definitivo polo tipo de vida agrcola do campesio e o medio no que se desenvolve. estn condicionadas dun xeito

factores humano, agrcola e gandeiro de tal xeito que as variacins de ordenacin, asentamento, tipoloxa e forma de construcin estn condicionadas dun xeito definitivo polo tipo de vida agrcola do campesio e o medio no que se desenvolve. O tipo de agricultura vara duns lugares a outros, en funcin da composicin da terra,

problemas tcnicos ao igual que noutras edificacins do mesmo entorno, cuxos resultados a nivel prctico e funcional estn sancionados pola experiencia de moitos anos, creando as unha tipoloxa determinada en cada rea en funcin dos cultivos e do clima. A arquitectura popular est moi ligada aos

o clima e o emprazamento entre outros factores. Do mesmo xeito normal que a arquitectura popular, -anda que a ns nos pareza semellante- vare duns lugares a outros, influndo tamn os materiais utilizados, os costumes e as tradicins. Por esta razn, resulta normal atopar grandes diferenzas na funcin e tipoloxa da

PROPOSTA PEDAGXICA: ARQUITECTURA POPULAR

vivenda rural da casa galega, desde a casa marieira de alegre colorido, aberta e soleada, pasando pola casa de montaa de construcin austera, pequenos ocos na fachada, pequenas galeras orientadas ao sur, abrigadas unhas casas contra as outras ao resguardo dos ventos, ou a casa da ribeira con balcns, corredores, solainas, terrazas e patios -nos que se fai a maior parte da vida domstica-, diferenciada ademais polas construcins auxiliares adosadas ou ailladas nas que se ubican as cortes, adegas, canastos, airas ou parrais, segundo o cultivo dominante. A cultura do vio trae como consecuencia construcins rurais como adegas, lagares e parrais. A cultura do pan a construcin de airas, canastos, muios, fornos, etc. Mais

non son soamente arquitectura popular as construcins domsticas individuais senn que tamn debemos destacar as construcins comunais como petos de nimas, cruceiros, capelas, pasais, pontns ou fontes. Todo este tipo de construcins constite o patrimonio inmobiliario popular herdado por tradicin secular dos nosos antepasados, froito da elaboracin construtiva de oficios artesns e que nos deixa mostra da sabidura popular, a tradicin e as formas de vida das xentes do campo. Este amplo patrimonio podemos dividilo para o seu estudo en varios apartados: Patrimonio Privado Monumental, formado por algns pazos e castelos de importancia.

cins constite o patrimonio inmoherdado por trados nosos antebiliario popular dicin secular

tipo de constru-

Todo este

pasados, froito da elaboracin construtiva de

oficios artesns e que nos deixa mostra da sabidura popular, a tradicin e as formas de vida das xentes do campo.

PATRIMONIO E REHABILITACIN

nio rural arquitectnico, que ven a ser a expresin feita edificacin diferenciado.

en defender o patrimo-

mente concienciados

estamos suficienten-

Anda non

do noso feito cultural

Patrimonio Pblico Monumental, como son fortalezas, murallas, castelos e algns edificios relevantes. Patrimonio de Orixe Relixioso, formado por mosteiros, santuarios, igrexas, ermidas e casas rectorais. Patrimonio Comunitario Rural, composto por muios, fornos, pontes, airas, petos de nimas, cruceiros, fontes, etc. Patrimonio Privado Rural, formado pola maioria dos pazos, vivendas rurais e demais construcins comprementarias da vida do campesio.

O estado actual de conservacin dos nosos ncleos rurais, grandes ou pequenos, onde se enclavan a maiora das construcins que compoen o patrimonio privado rural e que son obxecto desta proposta pedagxica, vara notablemente duns sitios a outros. Desgraciadamente, predomina unha paisaxe rural alterada, que se foi modificando nestos trinta ltimos anos, perdendo a sa identidade natural con novas formas construtivas, emplazadas no corazn dos tradi-

PROPOSTA PEDAGXICA: ARQUITECTURA POPULAR

cionais ncleos rurais. Introdcense materiais novos, que non gardan relacin co medio, e volumes desproporcionados e afastados da tipoloxa existente. Este tipo de actuacins propiciar un deterioro irreparable da arquitectura popular tradicional, incrementado polo desprezo que amosamos cara a sa conservacin derrubando, en moitos casos, numerosas edificacins singulares. Este problema ven xerado fundamentalmente pola falla de normativas que regulen a tipoloxa e materiais deste tipo de construcins e tamn pola escasa sensibilidade que amosamos cara o noso patrimonio. Consideramos importante defender a nosa cultura, a nosa literatura, a nosa personalidade como pobo, a nosa lingua, nunha palabra, o noso elemento diferenciador. Mais desgraciadamente anda non estamos suficientenmente concienciados en defender o froito de todo o anteriormente dito como o patrimonio rural arquitectnico, a

expresin feita edificacin do noso feito cultural diferenciado. A arquitectura rural forma parte da nosa cultura e do noso ser como pobo. Por iso a pesar das evolucins e melloras que sen dbida se producen no campo da edificacin, non podemos derrubar e borrar as pegadas do noso pasado. Estamos obrigados a correxir no posible estas deficiencias, e tentar aportar desde aqu toda a nosa forza para difundir o patrimonio que anda temos, axudando a sensibilizar a todos os estamentos e persoas implicadas na sa conservacin e mantemento. Cando escollemos ou dispomos dunha edificacin antiga, que pretendemos rehabilitar, debemos ter en conta, e de forma clara, o concepto e o fin a conquerir con esta edificacin. Debemos estudar a forma da edificacin, antigidade e historia, que nos dir,

En canto estudamos

o hbitat que nos rodea

e a pouco que nos fixemos, poderemos comprobar os signos de pertenza a unha rsticos do pobo, e lle dan personalidade propia.

cultura, os que son caracte-

PATRIMONIO E REHABILITACIN

As condicins

climticas, a oro-

grafa e os costu-

mes populares crearon varias tipoloxas e formas propias de constru-

cin. Estn delimitadas en reas homoxneas xeogrficas, con similares caractersticas arquitectnicas.
a nada que nos fixemos, o por que da sa forma construtiva, a sa disposicin e orientacin, comprendendo o seu funcionamento e a sa distribucin. Debemos contemplar o progama de necesidades en concordancia co uso e funcin que primitivamente tia o que nos obrigar a encaixar o novo deseo nos rxidos muros de carga e pechamento existentes as como a buscar alternativas con reformas e modificacins dalgns elementos construtivos co fin de adaptar o edificio s novas esixencias. Unha vez estudada a casa a rehabilitar, debemos diferenciar nela o importante do accesorio ou decorativo. Por iso, os elementos construtivos que compoen a edificacin pdense catalogar en tres grupos diferenciados en funcin da sa importancia Elementos fundamentais: aqueles que non se poden tocar baixo pena de desnaturalizar as caractersticas fundamentais. A forma do volume xeral. O tipo de cuberta e a sa pendente. A disposicin e tamao dos ocos de fachadas, corredores e galeras. A composicin construtiva e revestimento dos muros. Algunhas chimeneas relevantes. Elementos interesantes: son aqueles nos que a sa modificacin debe realizarse con precaucin, a fin de non alterar ou perder parte do valor histrico da casa. A forma das xanelas e verxas. A distribucin interior dalgunhas estancias singulares como galeras, cocias ou salas. As chimeneas. As varandas e balconadas. Por ltimo atoparemos os elementos accesorios que non definen a edificacin, e por tanto poden modificarse con total liberdade.

PROPOSTA PEDAGXICA: ARQUITECTURA POPULAR

Os materiais que pose a primitiva edificacin, a sa calidade e a sa composicin, condicionaranos a mantelos na medida do posible ou a substituilos por outros mis modernos pero que non interfiran de modo destacado no aspecto xeral da edificacin a rehabilitar. Non debemos esquencer os arredores e construcins auxiliares existentes, cuxa modificacin ser mis destacada trocando o uso das cortes e espazos que agora non teen razn de ser, por outro tipo de estancias, tentando deixar no posible, as pegadas do seu primitivo uso. Todas estas consideracins son premisas obrigadas hora de nos enfrentar rehabilitacin dun edific i o , b e n s e x a pa z o o u c a s a d e labranza, independentemente de que tea maior ou menor relevancia. Rehabilitar supn volver a habitar, volver a dar o uso a un edificio que co paso do tempo perdera. Supn sempre unha conservacin mis ou menos acentuada na que debemos deixar constancia dos elementos fundamentais que compoen a edificacin, da sa funcin e dos seus sinais de identidade . Por iso fundamental e necesario ter e n c o n ta a h i s t o r i a , o s m a t e r i a i s empregados, o sistema de construcin, etc. En canto estudamos o hbitat que nos rodea e a pouco que nos fixemos, poderemos comprobar os signos de pertenza a unha cultura, os que son caractersticos do pobo, e lle dan personalidade propia. Pequenos detalles fan que a arquitectura popular vare dunhas zonas a

o u t r a s e i s t o d b e s e c u i d a r. E n Galicia, como en tantos outros lugares, as condicins climticas, a orografa e os costumes populares crearon varias tipoloxas e formas propias de construcin. Estn delimitadas en reas homoxneas xeogrficas, con similares caractersticas arquitectnicas. As, dbese estudar a tipoloxa na zona, a forma e construcin dos vs, corredores, galerias, balcns, escaleiras ou cubertas. Igualmente se pode establecer unha normativa mis ou menos rxida que condicione o tipo de materiais a introducir na rehabilitacin co fin de harmonizar cos existentes. Debemos ter moi claro que a identidade propia do feito construtivo non se pode alterar nen perder con ningn tipo de intervencin ou r e h a b i l i ta c i n . Porque a identidade construtiva forma parte da cultura, da tradicin e da forma de ser das xentes e calquera alteracin desta identidade tipolxica ou formal supn unha perda irreparable e un olvido da nosa historia. Alabamos a forma na que os pobos estranxeiros, sobre todo do centro de Europa, souberon conservar as construcins rurais, incluso en lugares afectados polas guerras mundiais, reconstrundo, rehabilitando, dando nova vida e destacando as peculiaridades da sa arquitectura, de tal xeito que hoxe son un exemplo a seguir e en moitos casos conforman ncleos de gran atractivo turstico. Os nosos pazos, inmortalizados literariamente por Va l l e - I n c l n e Torrente Ballester, forman parte inseparable da paisaxe galega. As nosas casas grandes ou pequenas casas de aldea, tean ou non nas sas fachadas escudos de armas e linaxe, son

10

PATRIMONIO E REHABILITACIN

tradicin e da forma de ser das xentes e calquera alteracin

parte da cultura, da

construtiva forma

A identidade

desta identidade tipo-

supn unha perda irreparable e un olvido da nosa historia.

lxica ou formal

un anaco do noso acervo cultural. obrigacin nosa conservalos e contribuir deste xeito a non se perdan irremediablemente. P o d e r n r e a l i z a r s e r e h a b i l i ta c i n s con formas construtivas diferentes a todo o dito, con materiais e tcnicas novas por profesionais especializados que sexan capaces de harmonizar e conxugar a beleza do vello coa lixeireza do novo, pero de ningn xeito a rehabilitacin pode quedar a

expensas de criterios vanais ou sen consistencia, coa teora de que por ser feito con materiais actuaias mellor, xa que iso nos levara a destrozar e alterar o noso patrimonio rural e perder para sempre os nosos sinais de identidade.

11

Raigame