Anda di halaman 1dari 64

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

INTRODUCCIN QHICHWA MISKI RUNASIMIKUNA

El qhichwa , quechua , quichua o cualquiera de las decenas de formas de escribir y pronunciar segn muchos autores es el idioma del tawantinsuyu. Entre los innumerables idiomas y dialectos que encontraron los europeos al llegar al nuevo mundo, haba tres que se distinguan de los dems, el Nahuaw o azteca, el guaran y el quechua. Este ltimo est vigente hasta nuestros das en pases como Argentina, Per Chile, Ecuador y Bolivia. La tradicin nos presenta al imperio quechua al principio como muy modesto, pero su lengua se propag con mucha rapidez por gran parte del sur del continente Americano. La poltica de los incas era de expandirse conquistando tierras, donde debido a su superioridad obligaban a las tribus sometidas a aceptar su idioma. Los Espaoles que introdujeron el castellano en los pueblos conquistados, no pudieron destruir el quechua de la cultura de los pueblos de Amrica. Fueron los misioneros, con el nico fin de evangelizar que encontraron ms cmodo aprender la lengua de los pueblos para ensear la doctrina cristiana. El quechua como idioma se hablaba en diferentes dialectos que al final pertenecan a la misma familia y prevaleci el que conocemos hasta hoy y los espaoles le llamaron keshua. Algunos autores traducen como runasimi es decir lengua del pueblo, otros autores mantienen la teora de que keshua es el idioma de los hombres. El nombre quechua deriva de keshua que se llamaba as a una regin templada que es la que componen los valles elevados del imperio quechua. El cultivo de la lengua y sus enseanzas era una de las obligaciones de los amautas o sabios. El quechua no tuvo escritura y los incas inventaron ingeniosamente el kipu que era el mtodo que usaban los amautas para guardar sus registro y relatos. Si en principio los nudos sirvieron solo para la enumeracin , con el transcurso del tiempo este arte se perfeccion a tal punto que lleg a expresar las relaciones histricas, las leyes, decretos y otros acontecimientos histricos del imperio.
1

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Los encargados de atar y descifrar los nudos se llamaban kipukamayuq. El quechua, despus de 500 aos de vida dura, tiene hoy dia plena vigencia lingstica, social, jurdica y cultural. Gracias a la poltica Educativa donde se incluye la Educacin Intercultural, bilinge. Debemos considerar que el quechua es un medio de comunicacin de una gran mayora de la poblacin Boliviana. todos los pueblos tiene derecho a usar sus lenguas, el derecho lingstico es insoslayable en los derechos humanos. Las lenguas son depositarias del conocimiento y la cultura los pueblos, su historia, su cosmovisin y constituyen en elemento fundamental en la expresin de su pensamiento. Las lenguas son parte de su identidad Un pueblo que pierde su lengua pierde su conocimiento, pierde su voz Declaracin de Santa C ruz II Congreso Latinoamericano de Educacin Intercultural 15 de noviembre 1996

Juk (uno) CARACTERISTICAS DEL IDIOMA QUECHUA

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Como todos los idiomas el quechua tiene unas caractersticas que la hacen diferente y son: 1.- Caractersticas fonolgicas 2.- Caractersticas Morfolgicas 3.- Caractersticas Sintcticas 1.- CARACTERISTICAS FONOLOGICAS.Desde el punto de vista fonolgico en el quechua podemos sealar las siguientes caractersticas fonolgicas: a) Como ya vimos el quechua no posee las consonantes b, c, d,, f, g, h, x, z sino solamente ch, p, t, k .l, ll, m, n. , s, r, w,y q, b) La mayora de las palabras son graves (con acento en la penltima silaba), Ej. Away , chakra, qhari, wayra. Mientras que las agudas son muy pocas como: ari(si) , Taty(padre mio), alaly (quefrio), etc. c) En quechua hay 25 fonemas consonnticos ------- y solo tres fonemas vocalicos.(a. i, u) d) No presenta secuencia vocalica es decir nunca se presenta en una palabra la secuencia de dos o tres vocales.EJ: - No se debe escribir tiana sino tiyana (asiento) - No se escribe luis sino luwis (luis) e) Hay secuencia hasta de 2 consonantes, pero nunca de la misma silaba, en seguida para que se note bien, escribimos separando en silabas las palabras : Kim - sa (tres) ur pi(paloma) f) Las vocales (i) , (u) en contacto directo o indirecto con el fonema /q/ se pronuncian produciendo los sonidos e , o respectivamente. Ej: irqi erqe (nio) Pirqa perqa (pared) Qillqay qellqay (escribir) Urqu Muqu Miqhurqa Atuq orqu (cerro) Moqo (Rodilla) Miqhorqa(comi) atoq (zorro)

2.- CARACTERISTICAS MORFOLOGICAS.


3

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Se refieren a los componentes internos de las palabras, en este punto podemos mencionar que: a) ES AGLUTINATE, porque a una raz se pueden agregar uno o ms sufijos. Wawa nio Waway mi nio Wawayki tu nio Wawaykiwan con tu hijo Wawaykiwanchu con tu hijo? Toma nota: cuando un sufijo se escribe separdo de la raz se representa con un guion a la izquierda, para dar a entender que antes de ellos hay algo(eue puede ser otro sufijo o raz). b) ES SUFIJANTE, porque las palabras se forman solo con sufijos, crecen por tanto hacia la derecha, en quechua no existen prefijos Ej: Raz sufijo palabra traduccin Warmi kunata warmikunata a las mujeres Wasi y ki man wasiykiman a tu casa

c) Los sufijos comienzan con consonante nunca con vocal, su estructura es casi siempre consonante vocal Ej: -kuna -manta -pi -wan,etc. d) los sufijos dependen del contexto y desempean distintas funciones asi:

el sufijo man
- Marca el objeto indirecto su traduccin en castellano equivale a a Ej: Susana mamanman tantata jaywan Susana alcanza el pan a su mam - Indica la meta, finalidad o el tiempo en una oracin su traduccin en castellano equivale a a , hacia Ej: Wasiyman rini Voy a mi casa 3.- CARACTERISTICAS SINTACTICAS En la formacin de frases y oraciones en quechua tiene las siguientes caractersticas: a) Es del tipo sintctico
4

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Sujeto-objeto-verbo Es decir las palabras guardan siempre este orden. Mamay yakuta upyan Sujeto objeto verbo b) El adjetivo se ubica antes del sustantivo Ej: yuraq tika (blanca flor) Adjetivo sustantivo c) El adverbio se ubica antes del verbo Ej: kunan tusunki (ahora bailars) Adverbio verbo

ISKAY(DOS) EL ALFABETO QUECHUA (SANANPAKUNA) 1.- EL ALFABETO CASTELLANO

2.-LETRAS QUE NO SE USAN EN QUECHUA B, C , D , E , F , G, H, O, V, X, Z 3.- ALFABETO QUECHUA Luego del seminario hacia la Educacin intercultural y bilinge que se realiz en la ciudad de Cochabamba el 2 de agosto de 1982, el gobierno Boliviano oficializ el alfabeto nico del quechua mediante Decreto Supremo Nro 20227 del 9 de marzo de 1984 que consta de 28 letras de las cuales 25 son consonantes y 3 son vocales. A (a) I (i) K (ka) N (na) CH (ch) J (ja) L (la) ( a) CHH (chha) K (ka) LL (lla) P (pa)
5

CH (cha) KH (kha) M (ma) PH (pha)

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

P (pa) R (ra) T (ta)

Q (qa) S (sa) U (u)

QH (qha) T (ta) W (wa)

Q (qa) TH (tha) Y (ya)

4.- CONSONANTES PROPIAS DEL QUECHUA Las grafas del alfabeto quechua se dividen en: Tres grafa voclicas o vocales a i u

Quince grafas simples Ch w j y k l ll m n p q r s t

Cinco grafas aspiradas Chh kh ph qh th

Cinco grafas glotalizadas Ch k p q t

5.-VOCALES PROPIAS DEL QUECHUA A I I U U

A 6.- PARES MINIMOS

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Un par mnimo es un par de palabras o frases de un idioma en particular que difieren nicamente en un fono. Por ejemplo, cana y gana son un par mnimo diferenciado por las consonantes [c] y [g]. De la misma manera, peso y piso son un par mnimo diferenciado por las vocales [e] e [i]. En quechua conoceremos algunos pares mnimos SIMPLE ChakI Pie Chawa Crudo Chichi Carne picada Chiri Frio Chumpi Faja GLOTALIZADA Chaki Seco Chawa ordeo Chichi Sucio Chhiri erizado Chumpi Castao oscuro

Escucha la grabacin e identifica si las palabras que escuchas son glotalizadas, aspiradas o simples SIMPLES 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 GLOTALIZADA ASPIRADA

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

KIMSA (TRES) SALUDOS DESPEDIDAS Y FRASES COMUNES

Sumaq punchay Tatay Sumaq punchay waway Sumaq sukhayay mamay Sumaq sukhayay churiy Sumaq chisi Tata Luwis Sumaq chisi Mama Mariya Imaynalla Walliqlla
8

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Imaynataq Kikillampuni Imayna kachkanki Waliqlla kachkani Waliqllachu? Waliqlla

Waliqllachu kachkanki? Ari waliqlla kachkani, qamri? Nuqapis waliqlla kachkani.

Imaynalla Mana allinchu MUSUQ SIMIKUNA (VOCABULARIO) 1. SUMAQ PUNCHAY = BUENOS DIAS

2. SUMAQ SUKHAYAY =BUENAS TARDES 3. SUMAQ CHISI= BUENAS NOCHES 4. TINKUNAKAMA = HASTA LUEGO 5. WAQ PUNCHAYKAMA = HASTA OTRO DIA 6. WAQ CHISIKAMA = HASTA OTRA NOCHE 7. CHISIKAMA = HASTA LA NOCHE 8. QAYA MINCHHA KAMA = HASTA PASADO MAANA 9. WAK KUTIKAMA =HASTA VERNOS OTRA VEZ
9

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

QHIPAN WATAKAMA = HASTA EL PROXIMO AO

4 TAWA IMATAQ SUTIYKI? CUAL ES TU NOMBRE?


Imataq Sutiyki? Luwis Sutiy

Dialogo : Luwis: L

Mariya:M

L: Sumaq punchay Imayna Kachkanki? M: walliqlla kachkani, qamri? L: uqapis walliqlla M: walliq L: Imataq sutiyki? M: Mariya Sutiyqa, qampatar? L: Luwis Sutiy M: qayakama Luwis L: qayakama Mariya

Iskay: dos Ima sutiyki: cul es tu nombre Imataq Sutiyki: cul es tu nombre Qaya kama:hata maana
10

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Sutiy: nombre Ima : que Encuentra estas palabras en esta sopa de letras a y t th T u kh i m a m q a i a l a q a a l p s i t a m m l a a k Q n a Ch i s l a a i j i n

s u t i y y u s q

i j ll s a m k i a

y k u i r u t n m

I.- Pregunta a dos de tus compaeros su nombre y escribe lo que respondan. Modelo Ima sutiyki o imataq sutiyki?

Respuesta1 : carlossutiyqa Respuesta2: Mariya ..sutiy


11

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

1.-_______________________________________________ R.-_______________________________________________

2.-_______________________________________________ R.-_______________________________________________ II.- Acercate a un profesor , saludal ,preguntale su nombre y luego despidet .Escribe como lo harias

5PHICHQA MAYMANTA KANKI?


DE DONDE ERES? Maymanta Kanki?

Oruromanta Kani

DIALOGO LUWIS: L L: imayna kachkanki M: Walliqlla

MARIYA: M

12

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

L: Maymanta kanki? M: uqa Potosimanta Kani, Qamri? L: uqaqa Quillacollomanta Kani M: Maypi tiyakunki? L: Recoletapi tiyakuni

A lo lejos ven acercarse a Juan. Luis y mara hablan acerca de El. L: Pitaq Pay M: Payqa Juan L: Maymanta pay M: Payqa Lapazmanta L: Maypi tiyakun M: Tikipayapi tiyakun

Kanki: eres Maypi: donde Tiyakunki: vives -manta: procedencia de alguien

SUFIJO MANTA El sufijo manta se usa para indicar o mencionar la procedencia de algo o alguien se traduce como de o desde

13

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Completa como si tu hubieses nacido en cada uno de los departamentos de Bolivia.

Responde: Maymanta qam Kanki? __________________________________________________________. Luego de leer estas afirmaciones debes decir quien dice la verdad y quien no.

Modelo uqa Santa Cruzmanta kani Ari , qam Santa Cruzmanta kanki

Qam La Pazmanta Mana La

kanki Pazmantachu kani, Sucremanta kani

14

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Pay Oruromanta _________________________________________

uqa Potosimanta Kani _________________________________________________________

Practica 2 Une con lneas de colores diferentes cada afirmacin con la persona y el lugar de procedencia

uqa La Pazmanta kani

uqa

Oruromanta kani

uqa Cochabambamanta kani

uqa kani

Santa Cruzmanta

15

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

uqa Chuquisamanta Kani DONDE VIVO Y DE DONDE SOY

Naty Vive en Recoleta Ella es de Cochabamba

Too Vive en socabon El es de oruro

Jos Karla Vive en Obrajes El es de La Paz Vive en el Mirador Ella es de Sucre

I.- DIALOGO 1.- Naty Imaynalla!


16

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

uqa Naty kani. uqa recoletapi tiyani. uqa Qhuchapampamanta kani.

Qu dicen las siguientes palabras? imaynalla uqa recoletapi Qhuchapampamanta tiyani Too Imaynalla! uqa Too kani. uqa Socabompi tiyani. uqa Oruromanta kani. Qu dicen las siguientes palabras y sufijos? Imaynalla kani -pi -ni -manta Qu dice Jos? _______________________ _____________________________
17

_______________ _______________ ______________ _______________ _______________

_______________ _______________ ______________ ________________ _______________

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

______________________________________ ______________________________________ Qu dice Karla? ________________________ _______________________________ ______________________________________ ______________________________________

Qu puedes decir de ti? _________________________ ___________________________________ Responde a las siguientes Preguntas 1.- Imaynalla kachkanki? ______________________________________________________________ 2.- Ima Sutiyki? ______________________________________________________________ 3.- Maymanta Kanki? ______________________________________________________________

Maymanta Pay ___________________________________________________

Maymanta Paykuna
18

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

________________________________________________

SUFIJO -Q
Para indicar profesiones y oficios se usa en quechua el sufijo acusativo q que al ser aadido a la raz del verbo indica quien realiza la accin Sabemos que los verbos se presentan en modo infinitivo terminado en y, entonces se toma un verbo se elimina la y y se agrega el sufijo q. Ej: Yachachiy quitndole la y + -q = yachachiq (profesor)

Jampiy- quitndole la y + -q = jampiq (doctor) Ranqhay quitndole la y + -q = ranqhaq (vendedor) Completa con este mismo concepto Tarpuy awiriy Qillqay Takiy Pukllay Llimpiy Tusuy _____________________________ _____________________________ _____________________________ _____________________________ _____________________________ _____________________________ _____________________________

Coloca el nmero que corresponda


19

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

______ pukllaq ______ qillqaq _______Kullu llaqllaq _______ jampiq _______ llimpiq ______ Waykuq _______ takiq

1 3

2
Responde a las siguientes preguntas. Imaynalla kachkanki? _____________________________________________ Imataq sutiyki? _____________________________________________ Yachakuqchu kanki?
20

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

_____________________________________________ Tinkunakama _____________________________________________

Consuelo Es Secretaria Ella no habla Quechua

Angel Trabaja en la Cafeteria El si habla quechua

Justin El es Cantante no Habla Quechua

Consuelo Pay Consuelo. Pay secretaria,Jatun yachay wasipi llamkan. Pay mana qhichwata rimanchu.

Qu dicen las siguientes palabras? pay secretaria llamkan rimanchu mana _______________ _______________ _______________ ______________ _______________
21

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Qhichwata

_______________

Angel Pay Angel. Pay cafeteriyapi llamkan. Pay Qhichwata riman.

Qu dicen los siguientes sufijos? -ta -n -chu _______________ _______________ _______________

Completa con los datos de (JUSTIN) __________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ Pon tu foto o dibjate completa respondiendo las siguientes preguntas:

22

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Responde: Tu foto Como te llamas? _____________________________________ De donde eres? _____________________________________ Dnde vives? ______________________________________

SUFIJO PI
El sufijo pi se utiliza para designar lugar o ubicacin, un lugar donde se realiza la accin o donde se encuentra un determinado objeto, adems se aade a los nombres de medios de transporte. En todos lod casos significa en Ej: Wasi(casa) wasipi (casas) wasipi(En cala cala)

Cala cala (lugar al norte de la cbba) Maypitaq tiyakunki Recoletapi tiyakuni

Responde a las siguientes preguntas Imaynalla kachkanki?


23

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

_____________________________________ Maymanta Kanki? ______________________________________ Maypitaq tiyakunki? ______________________________________ Qayakama ______________________________________

Completa Tatayqa Potosi________ tiyakun Jatun Tatay Tupuraya______ Tiyakun Mamayqa _________________ tiyakun

Jatun Mamayqa __________________________ Une estas preguntas con sus respectivas respuestas

Imataq sutiyki Yachachiqchu Kanki Maypitaq tiyakunki Tinkunakama

tinkunakama Sutiyqa tumasa ari, yachachiq kani Tupurayapi Tiyakuni

24

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

5 SUQTA PIWAN KAWSANKI? CON QUIEN VIVES?

M: Mariya

L: Luwis

M: Imaynalla L: Walliqlla M: Piwan Kawsanki L: uqa elenawan Kawsani , qamri? M: uqa Tataywan Kawsani L: Minchhakama M: Minchhakama

25

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Naty Vive en Recolela Ella es de Cochabamba

Carlos Vive en Montero El es de Santa Cruz

1.-Carlos Y Nati se encuentran en la calle y conversan para saber uno algo del otro Carlos: Naty: Carlos: Naty: Carlos: Naty: Carlos: Nati: Imaynalla! Ima sutiyki? Allillan kani. Sutiyqa Naty. Maymanta kankiri? uqaqa Qhuchapampamanta kani. Maypi tiyakunki? uqaqa Recoletapi tiyakuni. Piwan kawsakunki Mamaywan Kawsakuni

Qu dicen las siguientes palabras? sutiyki sutiyqa maymanta maypi kankiri ima _______________ _______________ _______________ ______________ ________________ ________________
26

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Completa el texto Carlos: imaynalla! Ima sutiyki? Naty: __________________________. Carlos: Maymanta kankiri?

Naty: ___________________________. Carlos: Maypi tiyakunki?

Naty: _____________________________. Carlos: Piwan kawsakunki? Naty: _____________________________.

Piwan: con quien Kawsay: Vivir Tatay: Mi Pap Minchhakama: Hasta pasado maana Misi: gato Tanta: Pan

SUFIJO -WAN El sufijo wan se utiliza en 2 casos especficos: Aadido a nombres de personas, pronombres y palabras que se refieren a personas o tambin a instrumentos con los cuales se realiza la accin, en este caso significa con uqa tataywan parlani Yo hablo con mi pap uqa jakuwan tantata ruwani
27

Ej:

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

_________________________________ Tambin el sufijo wan enumera dos o ms elementos- personas-objetosanimales, etc. dentro de una oracin. En este caso significa y , por lo cual se aade a cada cosa que se desea enumerar. Ej: tataywan ,mamaywan tusunku Mi pap y mi mam bailan uqawan , aaywan chusanku ________________________________

COMPLETA USANDO EL SUFIJO WAN Y TRADUCE.1.- pi____taq tiyakunki? _________________________________ 2.- uqaqa luwis_______ wasipi tiyakuni __________________________________ 3.- Mamayqa Tatay______ purn __________________________________ 4.- Ima______taq pukllanki? ___________________________________ 5.- uqaqa Mamay_______ tiyakuni ___________________________________ 6.- Qam Tatayki______ llamkanki ___________________________________ 7.- Payqa Mariya______ pukllan ____________________________________ RESPONDE A LAS SIGUIENTES PREGUNTAS
28

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Imaynalla ________________________________ Imataq sutiyki? ________________________________ Maymanta kanki? __________________________________________ Maypitaq tiyakunki? __________________________________________ Piwantaq kawsanki? __________________________________________

7 QANCHIS TANTATA COMPRA PAN RANTIMUY

29

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

M: Mariya

P: Pedru el tendero

M: sumaq punchay tata Pedru P: Sumaq punchay Mariya M: Tanta kanchu P: Ari kan M: runtu kanchu P: mana kanchu M: Chunka tantata rankhaway P: Allin M: Machkhataq P: phichqa waranqa M: Qayakama P: Tinkunakama

Tanta: pan Ari: si Kay: tener, ser, haber Runtu: huevo Mana: no Rankhaway: vendeme Rantiy: comprar Jamuy: venir Apay : llevar Sapa punchay: cada maana Chakipi: a pie

1.- Trabaja con un compaero: MODELO: Tantata/ sapa punchay/ rantiy o Tantata sapa punchay rantini o Tantata sapa punchay rantinki o Tantata sapa punchay rantin
30

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

a).-Chakipi/sapa punchay/ jamuy b.- chakipi/ sapa punchay /riy c.- chakipi / sapa punchay/ apay -

En quechua para interrogar se utiliza el sufijo-chu Wasichu: es casa?

1.- El sufijo chu seala una pregunta que exige una respuesta de un si o un no. Tambin se emplea para indicar una negacin siempre en combinacin con mana no. Ejemplo: Rinkichu? vas? Mana rinichu no voy Tanta kanchu? hay pan? Cuando chu se presenta junto con mana el sentido es una pregunta negativa Ejemplo: Manachu rinki no Vas? NUMEROS (YUPAYKUNA) YUPAYKUNA (LOS NMEROS)

31

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Juk Iskay kimsa tawa phichqa suqta qanchis pusaq Jisqun chunka Pachaq waranqa

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 100 1000

chunka jukniyuq 11

El sistema de contar del quechua es sencillo, de fcil manejo y se presta a expresar las mas grandes sumas, los nmeros sencillos son del 1 al 10, y los dems nmeros se forma de manera an ms sencilla desde once , 11 hasta diecinueve,19 se forma aadiendo inmediatamente al numero diez (10) Chunka los nmeros del 1 al 9 junto a la terminacin yuq, si el nmero acaba en vocal y niyuq si termina en consonante. TOMA TU CARRITO DE SUPERMERCADO VE Y COMPRA LO SIGUIENTE,SUMA LO GASTADO Y CALCULA CUANTO DEBES PAGAR.: Lista: 2 kilos de carne, 20 huevos, 30 panes, 5 kilos de pollo, 2 litros de leche, 3 kilos de queso
32

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Aych a: carne Kilo 37 Bs. wallpa: pollo Kilo 14 Bs. tanta:pan Unidad 0,50 Bs.

Runtu: huevo Unidad 0,50 Bs.

willali: leche Unidad 5 Bs.

masara: queso Kilo 25 Bs.

Cuanto pagaste? (Escribelo en quechua) ___________________________ Si tu mama te dio 300 Bs cuanto debes devolver de cambio?(escrbelo en quechua)______________________________________________

Contesta estas preguntas: a) En que fecha es tu cumpleaos? ___________________________________________ b) Que ao naciste?


33

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

___________________________________________ C) Cuantos aos tienes? ______________________________________________ D)cuantos das trae el mes de marzo ______________________________________________ e)Cuntos das tiene un ao? _____________________________________________ f)Cuantos das tiene una semana?

8 PUSAQ PRETERITO
El pretrito es el tiempo del verbo que sirve para indicar una accin realizada en el pasado. En quechua estudiaremos el PRETERITO PERFECTO O PASADO SIMPLE . PASADO SIMPLE PRONOMBRE PERSONAL uqa Qam TERMINACION GRAMATICAL RQANI RQANKI

34

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Pay Nuqanchik Nuqayku Qamkuna Paykuna Ejemplo: verbo takiy cantar NUQA QAM PAY NUQANCHIK NUQAYKU QAMKUNA PAYKUNA TAKI TAKI TAKI TAKI TAKI TAKI TAKI RQANI RQANKI RQA RQANCHIK RQAYKU NUQA TAKIRQANI QAM TAKIRQANKI PAY TAKIRQA NUQANCHIK TAKIRQANCHIK NUQAYKU TAKIRQAYKU

RQA RQANCHIK RQAYKU RQANKICHIK RQANKU

YO BAIL TU BAILASTE EL/ELLA BAILO NOSOTROS BAILAMOS NOSOTROS BAILAMOS USTEDES BAILARON ELLOS/ELLAS BAILARON

RQANKICHIK QAMKUNA TAKIRQANKICHIK RQANKU PAYKUNA TAKIRQANKU

LLANKANA(TRABAJEMOS) CONJUGA EN TIEMPO PASADO SIMPLE LOS SIGUIENTES VERBOS: PURIY (CAMINAR) AYQIY (HUIR) VERBO PURIY UQA _______________________________ PUUY (DORMIR) UQYAY (BEBER) ALLAY (CAVAR) SAYKUY (CANSARSE)

QAM _________________________________ PAY __________________________________


35

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

._______________________________________ ._______________________________________ ._______________________________________ ._______________________________________

VERBO PUUY UQA _______________________________

QAM _________________________________ PAY __________________________________ ._______________________________________ .______________________________________ ________________________________________ ______________________________________ VERBO ALLAY (CAVAR) _____________________________________________ ____________________________________________ _____________________________________________ _____________________________________________ ___________________________________________ _____________________________________________ ____________________________________________

36

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

9 JISQUN FUTURO SIMPLE


PRONOMBRE PERSONAL uqa Qam Pay uqanchik uqayku Qamkuna Paykuna Ejemplo: verbo takiy cantar NUQA QAM PAY UQANCHIK UQAYKU QAMKUNA PAYKUNA TAKI TAKI TAKI TAKI TAKI TAKI TAKI SAQ NKI NQA SUNCHIK NQANKU NKICHIK NQANKU NUQA TAKISAQ QAM TAKINKI PAY TAKINQA UQANCHIK TAKISUNCHIK UQAYKU TAKISAYKU QAMKUNA TAKINKICHIK PAYKUNA TAKINQANKU YO BAILAR TU BAILARS EL/ELLA BAILAR NOSOTROS BAILAREMOS NOSOTROS BAILAREMOS USTEDES BAILARAN ELLOS/ELLAS BAILARAN TERMINACION GRAMATICAL SAQ NKI NQA SUNCHIK SAYKU NKICHIK NQANKU

ADJETIVOS POSESIVOS

37

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Son sufijos posesivos que se utilizan para determinar un sustantivo posedo y se usan al final de un sustantivo ya sea para singular o plural en cada oracin. uqap/uqaypata: de mi Qampa/qampata: de ti Paypa/paypata: de el o ella uqanchikpa/uqanchikpata: de nosotros(as) uqaykup/uqaykuqpata: de nosotros(as) Qamkunap/qamkunaqpata: de ustedes Paykunap/paykunaqpata: de ellos,ellas Y(mi) Yki(tu) N(su) Nchik(nuestro(a)) Yku(nuestro(a)) Ykichik(su) Nku(su) mamay mamayki maman mamanchik mamayku mamaykichik mamanku mi mam tu mam su mam muestra mam nuestra mam su mam su mam

Cuando termina en consonante un objeto que va a ser posedo, se agrega el sufijo ni luego el sufijo posedo. Ej: misiy Misiykuna Alqunchik Alqunchikkuna Yachachikniy sumaqta yachachin Wawanku yachaywasiman rin mi gato mis gatos nuestro perro nuestros perros mi profesor ensea bien su hijo va a la escuela
38

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Completa con los adjetivos posesivos que correspondan MODELO Mama y wan tata___wan yachaywasipi llamkanku 1.- masikuna____ tantata rantinku 2.- wawqa___ sapa punchay nawirin 3.- jatun ____ santa cruzpi tiyakun 4.- tata__kuna Punatamanta kanku 5.- alqu___kuna jawapi puun Solo tienes que aadir diferentes sufijos para indicar que posees algo. Ahora puedes poner en prctica tus conocimientos escribiendo oraciones simples junto a cada dibujo

UMAY(mi cabeza)

UQA__________________________

PAY____________________________

39

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

UQANCHIK____________________

PAY_________________________

UQAYKU____________________

QAM_____________________

PAY_____________________________

QAMKUNA_______________________

PAYKUNA______________________

SUFIJO QA
40

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

En quechua el sufijo qa es enfatizador, es decir que enfatiza (realza) a la palabra sujeto Ej: uqa yachachik kani uqaqa yachachik kani Sutiyki Luwis Sutiykiqa Luwis

Completa y traduce estas frases Sutiy____ Tumasa Sutiy____ Marina Sutiy____ Juwan Sutiy___ Katalina Mariya____ sapa punchay llamkay maria trabaja cada dia Pawlu____ miskita rantin Pablo compra dulces

41

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

10 CHUNKA PRESENTE PROGRESIVO Cuando la accin esta en curso o en proceso en el momento en que se esta hablando. En quechua se usa el presente progresivo -CHKA uqa Yupani= yo cuento(de contar dinero) uqa yupachkani= yo eestoy contando

El presente progresivo se compone de la raz verbal o radical + Chka+las terminaciones verbales del presente simple (ni, nki, n,nchik, yku,nkichik,nku. CONJUGACION DEL VERBO PARLAY=hablar VERBO = parlay/hablar AFIRMATIVO uqa parlachkani = yo estoy hablando Qam parlachkanki = tu ests hablando Pay parlachkan = El/ella est hablando Nuqanchik parlachkanchik = Nosotros estamos hablando (inclusivo) Nuqayku parlachkayku = nosotros estamos hablando (exclusivo) Qamkuna parlachkankichik = Ustedes estn hablando Paykuna parlachkanku = Ellos / Ellas estn hablando

VERBO = parlay/hablar INTERROGATIVO uqa parlachkanichu = yo estoy hablando?


42

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Qam parlachkankichu = tu ests hablando? Pay parlachkanchu = El/ella est hablando? Nuqanchik parlachkanchikchu = Nosotros estamos hablando? (inclusivo) Nuqayku parlachkaykuchu = nosotros estamos hablando? (exclusivo) Qamkuna parlachkankichikchu = Ustedes estn hablando? Paykuna parlachkankuchu = Ellos / Ellas estn hablando? VERBO = parlay/hablar NEGATIVO uqa mana parlachkanichu = yo no estoy hablando Qam mana parlachkankichu = tu no ests hablando Pay mana parlachkanchu = El/ella no est hablando Nuqanchik mana parlachkanchikchu = Nosotros no estamos hablando (inclusivo) Nuqayku mana parlachkaykuchu = nosotros no estamos hablando (exclusivo) Qamkuna mana parlachkankichikchu = Ustedes no estn hablando Paykuna parlachkankuchu = Ellos / Ellas no estn hablando

Mama/wasi/waykuy Mama wasipi


43

waykuchakan

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Paykuna/tanta/mikhuy ____________________________________

Tata/peridico nisqa/awiriy

44

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

______________________________________

Wawakuna/futbol/pukllay _______________________________________ Completa con el verbo en presente progresivo uqanchik tantata ______________________ (mikhuy) uqayku qui yakuta _____________________(upyay) Qmkuna anchata_____________________(asiy) Paykuna qillqayta _____________________(yachaqay)

Imatataq ruwachkanku

Afirmati va 1.- Paykunaqa_____________________________ 2.- Paykunaqa _____________________________ 3.- Paykunaqa _____________________________


45

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Negativa 1.- Paykunaqa mana ___________________________ 2.- Paykunaqa mana ___________________________ 3.- Paykunaqa mana ___________________________

CONJUGA LOS SIFUIENTES VERBOS ASIY(REIR)- afirmativa _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________

TUKUY(PENSAR) interrogativa _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________


46

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

RANKHAY(VENDER)Negativa _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ Describe todas las actividades que observas en el cuadro

1.- enumera las imgenes


47

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

2.- ponle nombre a los personajes 3.- que es lo que estn haciendo estas personas? 4.- realiza 10 oraciones sencillas en presente progresivo 1.-______________________________________ 2.- _______________________________________ 3.-_________________________________________ 4.-_________________________________________ 5.-_________________________________________ 6.- _________________________________________ 7.- _________________________________________ 8.-_________________________________________ 9.- _________________________________________ 10.-________________________________________ RESPONDE A LAS SIGUIENTES PREGUNTAS MODELO Imatataq mikhuchkanki (tanta) Tantata mikhuckhani 1.- Imatataq mamayki waykuchkan (mikhuna) ________________________________________ 2.- Imatataq khuchuchkanki? (aycha) ____________________________________________ 3.- imatatq pukllachkanki ? (futbol) ____________________________________________ 4.- imatataq mikhuchanki? (lawa)
48

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

____________________________________________

Sufijo Ta: Se usa para expresar el objeto directo de cualquier RIMAYKUNA = VERBOS BASICOS oracin. Es decir marca la palabra donde recae la Los verbos del idioma quechua se escriben siempre en infinitivo por lo que terminan en y. Conoceremos los ms utilizados. accin directa del verbo

Mirar Vivir Viajar Venderranqhay waqay Querer munay Ir


49

kawsay chusay

qhawa y Llorar

riy

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Trabajar Salir Venir Lavar Leer Jugar Ser o estar Beber Cocinar

llankay lluqsiy jamuy taqsay awiriy pukllay kay Upyay waykuy

Cantar Ensear Escribir Escuchar Comprar Conocer Hablar parlay Hacer

takiy yachachiy qillqay uyariy rantiy riqsiy

ruway

11 CHUNKA JUQNIYUQ PRETERITO/pasado simple


Expresa una accin que ya ocurri en el pasado.

50

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Muestra el principio y el final de un evento en el pasado, es decir expresa una accin que fue realizado efectivamente en el pasado PASADO SIMPLE PRONOMBRE PERSONAL uqa Qam Pay Nuqanchik Nuqayku Qamkuna Paykuna Ejemplo: verbo takiy cantar afirmativo NUQA QAM PAY NUQANCHIK NUQAYKU QAMKUNA PAYKUNA TAKI TAKI TAKI TAKI TAKI TAKI TAKI RQANI RQANKI RQA RQANCHIK RQAYKU NUQA TAKIRQANI QAM TAKIRQANKI PAY TAKIRQA NUQANCHIK TAKIRQANCHIK NUQAYKU TAKIRQAYKU YO BAIL TU BAILASTE EL/ELLA BAILO NOSOTROS BAILAMOS NOSOTROS BAILAMOS USTEDES BAILARON ELLOS/ELLAS BAILARON TERMINACION GRAMATICAL RQANI RQANKI RQA RQANCHIK RQAYKU RQANKICHIK RQANKU

RQANKICHIK QAMKUNA TAKIRQANKICHIK RQANKU PAYKUNA TAKIRQANKU

interrogativo
51

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

NUQA QAM PAY NUQANCHIK NUQAYKU QAMKUNA PAYKUNA Negativo NUQA QAM PAY
NUQANCHIK

TAKI TAKI TAKI TAKI TAKI TAKI TAKI

RQANICHU RQANKICHU RQACHU RQANCHIKCHU RQAYKUCHU

NUQA TAKIRQANICHU QAM TAKIRQANKICHU PAY TAKIRQACHU NUQANCHIK TAKIRQANCHIKCHU NUQAYKU TAKIRQAYKUCHU

YO BAIL? TU BAILASTE? EL/ELLA BAILO? NOSOTROS BAILAMOS? NOSOTROS BAILAMOS? USTEDES BAILARON? ELLOS/ELLAS BAILARON?

RQANKICHIKCHU QAMKUNACHU TAKIRQANKICHIK RQANKUCHU PAYKUNA TAKIRQANKUCHU

MANA TAKI MANA TAKI MANA TAKI MANA TAKI MANA TAKI MANA TAKI

RQANICHU RQANKICHU RQACHU


RQANCHIKCHU

NUQA MANA TAKIRQANICHU QAM MANA TAKIRQANKICHU PAY MANA TAKIRQACHU NUQANCHIK MANA TAKIRQANCHIKCHU NUQAYKU TAKIRQAYKUCHU QAMKUNA TAKIRQANKICHIKC HU PAYKUNA TAKIRQANKU

YO BAIL TU BAILASTE EL/ELLA BAILO NOSOTROS BAILAMOS NOSOTROS BAILAMOS USTEDES BAILARON
ELLOS/ELLAS

NUQAYKU QAMKUNA

RQAYKUCHU
RQANKICHIKCHU

PAYKUNA

TAKI

RQANKU

BAILARON

LLANKANA(TRABAJEMOS) CONJUGA EN TIEMPO PASADO SIMPLE LOS SIGUIENTES VERBOS: PURIY (CAMINAR) AYQIY (HUIR) UQA PUUY (DORMIR) UQYAY (BEBER) ALLAY (CAVAR) SAYKUY (CANSARSE)

_______________________________
52

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

QAM _________________________________ Pay __________________________________ ._______________________________________ ._______________________________________ ._______________________________________ ._______________________________________

UQA

_______________________________

QAM _________________________________ Pay __________________________________ ._______________________________________ ._______________________________________ ._______________________________________ ._______________________________________

12 CHUNKA ISKAYNIYUQ FUTURO SIMPLE


53

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

PRONOMBRE PERSONAL uqa Qam Pay Nuqanchik Nuqayku Qamkuna Paykuna Ejemplo: verbo takiy cantar NUQA QAM PAY NUQANCHIK NUQAYKU QAMKUNA PAYKUNA TAKI TAKI TAKI TAKI TAKI TAKI TAKI SAQ NKI NQA SUNCHIK NQANKU NKICHIK NQANKU

TERMINACION GRAMATICAL SAQ NKI NQA SUNCHIK SAYKU NKICHIK NQANKU

NUQA TAKISAQ QAM TAKINKI PAY TAKINQA NUQANCHIK TAKISUNCHIK NUQAYKU TAKISAYKU QAMKUNA TAKINKICHIK PAYKUNA TAKINQANKU

YO BAILAR TU BAILARS EL/ELLA BAILAR NOSOTROS BAILAREMOS NOSOTROS BAILAREMOS USTEDES BAILARAN ELLOS/ELLAS BAILARAN

13 CHUNKA KIMSAYUQ SUFIJOS QUECHUAS -cha, diminutivo; sufijo de derivacin denominativa. Wasicha. Casita. Warmicha. Mujercita. -cha, factivo; sufijo de derivacin denominativa. Wasichay. Construir casa. Iskaychay. Duplicar, hacer doble.
54

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

-cha [cha], conjetural; sufijo perifrico. Imacha chay unquyqa! Qu ser esa enfermedad! Ruwirtu P'utuqsiman rinqacha. Roberto tal vez ir a Potos. -chi, causativo; sufijo de derivacin deverbativa. Paykuna qhichwata yachachinku. Ellos ensean el quechua. P'uuchiy. Haga dormir, haz dormir. -chik, plural; sufijo verbal flexivo. Qankuna llank'ankichik. Ustedes trabajan. Nuqanchik qhichwata parlanchik. Nosotros hablamos el quechua. -chik, plural posesor, sufijo nominal flexivo. Llaqtaykichik. El pueblo de ustedes. Wasiykichik. La casa de ustedes. Jallp'anchik. Nuestra tierra. -chka, progresivo; sufijo de derivacin deverbativa. Papata tarpuchkanku. Estn sembrando papa. Yachaqachka llankupuni. Sigue estn aprendiendo. -chun, imperativo a tercera persona; sufijo verbal flexivo. Tusuchun. Que baile. Takichunku. Que canten. -chu, interrogativo de confirmacin; sufijo perifrico. Pawluchu sutiyki? Pablo es tu nombre? Jinachu manachu? As es o no? -chu (mana | ama + -chu), negativo; sufijo perifrico. Mana yachanichu. No s. Ama parlawaychu. No me hables. -chus, dubitativo; sufijo perifrico. Imachus. Qu ser. Pichus kay yuruta p'akirqa. Quin habr roto este cntaro. -chus, condicional; sufijo perifrico. Qanchus riyta munawaq samita tariwaq. Si t quisieras ir, hallaras la ventura. -kama, limitativo; sufijo nominal flexivo. Qhucha Pampakama chayan. Llega hasta Cochabamba. K'uychichawkama suyasun. Esperaremos hasta el sbado. -kipa, bordeador; sufijo de derivacin deverbativa. Awakipay. Sobretejer por los bordes. Yachakipay. Abordar una investigacin. -ku, plural; sufijo verbal flexivo. Nuqayku qhichwata parlayku. Nosotros hablamos el quechua. Paykuna llank'anku. ellos trabajan. -ku, plural posesor; sufijo nominal flexivo. Llaqtayku. Nuestro pueblo. Wasinku. La casa de ellos. Jallp'anku. La tierra de ellos. -ku, reflexivo; sufijo de derivacin deverbativa. Chukchata t'aqsakun. Se lava el cabello. Makinta mayllakun. Se lava las manos.
55

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

-kuna, plural posedo; sufijo nominal flexivo. Wasikuna. Casas. Sach'akuna. Arbles. Runakuna. Personas. -lla, limitativo; sufijo perifrico. Chaylla rikhuni. Eso noms he visto. Rillasaq. Ir noms. -lli, vigorizador; sufijo de derivacin denominativa. P'achallikuy. Vestirse. Umulliy. Predecir, vaticinar. -man, ilativo; sufijo nominal flexivo. Llaqtaman rin. Ha ido al pueblo. Wataman kutimusaq. Volver al ao. -man, potencial; sufijo verbal flexivo. Yachaqayman. Aprendera. Rikhuniman. Veras. -manta, ablativo; sufijo nominal flexivo. Ururumanta jamuni. Vengo de Oruro. Kunanmanta riqsinakusunchik. Desde hoy nos conoceremos. -min, constativo; sufijo perifrico. Jaqay qharimin yachachiqniyqa. Aquel hombre es mi maestro. Wawqiyqa llank'achkanmin. Mi hermano est trabajando. -mu, traslocativo; sufijo de derivacin derverbativa. Tarpumunku. Ha ido a sembrar. Apamunkichu? Has trado? -n, tercera persona posesiva; sufijo nominal flexivo. Wasin. Su casa. Warak'an. Su honda. P'unchaynin. Su da. -n, tercera persona sujeto; sufijo verbal flexivo. Pay tarpun. l siembra. Pay yanapan. l ayuda. -na, nominalizador; sufijo de derivacin deverbativa. Pichana. Escoba. Puuna. Cama. -na, privativo; sufijo de derivacin denominativa. Ninrinna. sin orejas; sordo. awinna. sin ojos; ciego. -na, recproco; sufijo de derivacin deverbativa. Maqanakuy. Pelearse. Allqutawan misitawan maqanachin. Hace pelear al perro y gato. -na, obligativo; sufijo verbal flexivo. Llank'anan. Debe trabajar. Ruwanayki tiyan. Tienes que hacer. -naya, desiderativo; sufijo de derivacin deverbativa. Waqanayani. Tengo ganas de llorar. Kutinayan. Est con ganas de volver. -ni, primera persona sujeto; sufijo verbal flexivo. Nuqa tarpuni. Yo siembro. Nuqa llank'ani. Yo trabajo.

56

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

-niq, aproximativo; sufijo de derivacin denominativa. Chayniqpi tiyakuni. Por ah vivo. Chayniqman risun. Iremos ah. -nki, segunda persona sujeto; sufijo verbal flexivo. Qan llank'anki. T trabajas. Qan purinki. T caminas. -nki, segunda persona futura; sufijo verbal flexivo. Qan llank'anki. T trabajars. Qan yanapanki. T ayudars. -nqa, tercera persona futura; sufijo verbal flexivo. Pay ripunqa. l (o ella) se ir. Pay yachanqa. l (o ella) sabr. -ntin, inclusivo; sufijo de derivacin denominativa. Tawantinsuyu. Los cuatro territorios. Tutantin llank'arqanku. Trabajaron toda la noche. -a, discontinuativo; sufijo perifrico. Manaa. Ya no. Riqsinia. Ya conozco. -p ~ -q, genetivo; sufijo nominal flexivo. Nuqap llaqtay. Mi pueblo. Paypa sutin. Su nombre (de l, ella). -pa, repetitivo; sufijo de derivacin deverbativa. Pichapanku. Barren repetidas veces. Wanupay. Abonar reiteradamente. -paq, beneficiativo; sufijo nominal flexivo. Wawaypaq rantini. Compro para mi hijo. Wawqiypaq apapuway. Lleva para mi hermano. -pas ~ -pis, aditivo; sufijo perifrico. Aychatapis papatapis mikhun. Come sea carne o papa. Qanpis nuqapis risun. T y yo iremos. -paya, frecuentativo; sufijo de derivacin deverbativa. Anchata asipayawan. Se re mucho de m. Parapayan. Llueve permanentemente. -pi, locativo; sufijo nominal flexivo. Yachay wasipi llank'ani. Trabajo en la escuela. Pampapi pukllarqani. Jugaba en la pampa. -pti ~ qti, condiconal; sufijo verbal flexivo. Tusuqtin tususaq. Bailar si l (o ella) baila. Riqtiykichik risaqku. Iremos si ustedes van. -pu, benefactivo; sufijo de derivacin deverbativa. Niripuway. Dmelo. Niripusqayki. Te lo dir. -puni, definitivo; sufijo perifrico. Qanpuni ruwanki. T siempre vas a hacer. Manapuni jamunqachu. No siempre vendr. -pura, interactivo; sufijo nominal flexivo. Qharipura maqanakunku. Se pelean entre hombres. Warmipuralla tusunku. Bailan slo entre mujeres.
57

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

-q, agentivo; sufijo de derivacin deverbativa. Tarpuq. Sembrador. Yachachiq. Profesor. -qa, descensor; sufijo de derivacin deverbativa. Uraqay. Bajar. -qa, tpico; sufijo perifrico. Kayqa awtu an. Esto es autopista. Mamayqa Qhucha Pampapi tiyakun. Mi mam vive en Cochabamba. -ra, distributivo; sufijo de derivacin deverbativa. Willarania. Ya he avisado a todos. Wataray. Amarrar en serie. Desamarrar. -raq, continuativo; sufijo perifrico. Manaraq. Todava no. Aqha kanraqchu? Todava hay chicha? -raya, estativo; sufijo de derivacin deverbativa. Ch'uwarayay. Cristalizarse un lquido. Kcharayay. Permanecer abierto. -rayku, causal; sufijo nominal flexivo. Wawayrayku llank'ani. Trabajo por mi hijo. Llaqtanchikrayku llank'ananchik tiyan. Tenemos que trabajar por nuestro pueblo. -ri, incoativo; sufijo de derivacin deverbativa. Puririy. Empezar a caminar. Sayariy. Empezar a levantarse. -ri, marcador de cortesa; sufijo de derivacin deverbativa. Tusuriy. Baila. Takirisun. Cantaremos con todo cario. -ri, reanudaremos; sufijo perifrico. Qanri? Y t? Kunanri? Y ahora? -rpari, desistivo; sufijo de derivacin deverbativa. P'anqay saqirparini. He dejado mi libro. Minchha tukurparinqa. Terminar pasado maana. -rqa, pasado testimonial; sufijo verbal flexivo. Jamurqani. Vine. Tusurqa. Bail. -rqu, eductivo; sufijo de derivacin deverbativa. Wikch'urqurqa. Arroj afuera. Upyarquy. Bbelo todo. -sapa, ponderativo; sufijo de derivacin denominativa. Wiksasapa. Panzn. Kunkasapa. Cuellilargo. -saq, primera persona futura; sufijo verbal flexivo. Nuqa risaq. Yo ir. Nuqa yachaqasaq. Yo aprender. -sina, dubitativo; sufijo perifrico. Pay richkansina. Creo que l (o ella) est yendo. Mamay jamunachusina. Parece que mi mam ya ha venido.

58

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

-spa, durativo simultneo; sufijo verbal flexivo. Waqaspa ripurqa. Se fue llorando. Mikhuspa parlan. Habla comiendo. -sqa, pasado no testimonial; sufijo verbal flexivo. Nuqa jamusqani. Yo haba venido. Pay tususqa. l (o ella) haba bailado. -sqa, participio; sufijo de derivacin deverbativa. Sayk'usqa. Cansado. Tarpusqa. Sembrado. -su-, segunda persona objeto; sufijo verbal flexivo. Sumaqta yanapasunki. Te ayuda bien. Rikhusunki. te ha visto. -sun, primera persona inclusiva futura; sufijo verbal flexivo. Pukllasun. Jugaremos. Tususun. Bailaremos. -sun, imperativo a primera persona inclusiva; sufijo verbal flexivo. Takisun. Cantemos. Llamk'asun. Trabajemos. -ta, acusativo; sufijo nominal flexivo. T'antata mikhuchkani. Estoy comiendo pan. Punkuta wisq'ay. Cierra la puerta. -taq, interrogativo de informacin; sufijo perifrico. Imataq sutiyki? Cul es tu nombre? Pitaq? Quin es? -taq, contrastivo; sufijo perifrico. Ururupi llank'anitaq yachaqanitaq. En Oruro trabajo y estudio. Qam asinkitaq waqankitaq. T res y lloras. -wa-, primera persona objeto; sufijo verbal flexivo. Sumaqta yanapawan. Me ayuda bien. Rikhuwanki. Me has visto. -wan, instrumental | comitativo; sufijo nominal flexivo. Qullqiwan rantikuwan. Me ha comprado con dinero. Juwanqa Mariyawan tusun. Juan baila con Mara. -waq, potencial de segunda persona; sufijo verbal flexivo. Tusuwaq. Bailaras. Tusuwaqchik. Bailaran ustedes. -y, Imperativo a segunda persona; sufijo verbal flexivo. Yanapay. Ayuda, ayude usted. Ripuy. Vete, ndate. -y, infinitivo; sufijo de derivacin deverbativa. Rikhuy. Ver. Puuy. Dormir. -y, primera persona posesiva; sufijo nominal flexivo. Wasiy. Mi casa. Llaqtay. Mi pueblo. Yawarniy. Mi sangre. -ya, transformativo; sufijo de derivacin denominativa. Yuraqyay. Emblanquecer, volverse blanco. Tutayay. Anochecer.
59

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

-ykacha, oscilativo; sufijo de derivacin deverbativa. Apaykachay. Manejar de aqu para all. Phawaykachay. Corretear, revolotear. -yki, segunda persona objeto de primera singular; sufijo verbal flexivo. Nuqa qanta rikhuyki. Yo a ti te veo. Nuqa qanta niyki. Yo a ti te digo. -yki, segunda persona posesiva; sufijo nominal flexivo. Tatayki. Tu pap, tu padre. Jallp'ayki. Tu tierra. anniyki. Tu camino. -yku, inductivo; sufijo de derivacin deverbativa. Pusaykuy. Conduzca hacia adentro. Pay patachata wasiman apaykun. Ella mete la mesa a la casa. -ysi, asistivo; sufijo de derivacin deverbativa. Papata aqllysiway. Aydame a escoger papa. Tarpuysiy. ayuda a sembrar. -ytawan, aproximativo anticipativo; ...Mikhuytawan ripunki. Te vas despus de comer. Tarpuytawan jamusqa. Haba venido despus de sembrar. -yuq, posesivo; sufijo de derivacin denominativa. Wasiyuq. Dueo de casa. Qusayuq. La que tiene marido.

14 CHUNKA TAWAYUQ LECTURAS PROPUESTAS TAKIQ PISQUWAN JUKUCHAWAN

Juk pacha karqa juk takiq pisqu , jukuchawan jukuchaqa achka mikhunata tantakusqa aymuraypi paray pachaqa. Takiq pisquri mana tantakusqachu ni imata qhilla kasqanrayku sapa punchay takirispalla kakuq chanta nisqa: -Imapaq tantasaqri uqallapaq kanqa mikhunaqa mana llakikunichu chaymanta kusirikuspanisqa.
60

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Takiq pisqutaq paray pachapi mana ima mikhunayuq rikhurisqa . Chanta risqa mikhunata maarikuq , jukmanta jukmantataq nispa: -Quriwaychik chanta kutichipullasqaykichik,- nispa . Jukuchajpaman chayasqa pisqutaq nisqa: -Mikhunata manuriway ,- nispa. Jukuchataq tapusqa: -Aymuraypi kachkaspa imata chanta ruwarqankiri mikhunata tantakunayki karqa qantaq takispalla sapa punchay kakurqanki . Chayrayku mana ima kapusunkichu takinkia kunantaq tusunallaykia kachkan- nispa. Ajinata kutichisqa jukuchasa mana imatapis qusqachu , wasi punkunta wiskaykapurqa , takikuq pisqutaq ripusqa sinchi llakisqa mana ima mikhunayuq kasqanrayku.

UWIJA QARAYUQ ATUQ

Juk atuqmanta willanku imaynatachus munasqa uwijata mikhuyta sapa . Punchay watiqaq kasqa michiqri allintapuni uwijasninta qhawaq kasqa . Chanta atuq tapurikusqa : -imaynata juk uwijata suwaymanri anchatapuni llarkhaysawan mikhunaypuniy tiyan jukta- nispa . Atuqqa ni jukllatapis suwayta atisqachu , tula wasamanta , ichhu wasamantataq watiqaq kasqa , nitaq imaynamanta japiyta atisqachu . Chanta atuqqa yuyasqa: -Mayqin wasimantapis urkhumusaq uwija qarata . Chanta churakuspa uwija kuralman yaykusaq uwijaman rijchakuspaJinataq juk tuta yaykusqa atuqqa uwija kuralman uwijaman rijchakuspa . Chay kikin tutallataq michiqqa nisqa: -Juk uwijata akasaq mikhunaypaq- , nispa . Kuralman rispataq juknin uwijata japispa akasqa , chaytaq uwija qarawan maytusqa atuqlla kasqa .
61

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Ajinapi atuqqa wauchichikusqa , uwija michiqwan.

KUNTURWAN ATUQWAN Unay pachapi juk atuq kasqa : paytaq kunturman parlasqa : -Janaq pachaman qipiway ari misata uyarikamunaypaq- nispa: Kunturtaq kutichisqa : -Imayna manari- , nispa : Lijran patapi atuqqa qipisqa , misata uyarikamunanpaq janaq pachaman chayaspa . Kunturqa misaman yaykusqa . Atuqtaq chaskawan tusuyta qallarisqa , misaman mana yaykuspalla . Misa tukukuptin kunturqa atuqta maskamusqa , atuqri tukuy imata qunqapusqa tusullasqapuni . Tariytawan kunturqa nisqa: -Jaku utqhayta uqa saqirparisayki- nispa : Atuqri nisqa : -Suyarillaway a tumpitatawan nispa : Chanta kunturqa mana astawan suyayta munaspa uraykampusqa atuqta patapi qhipakapusqa . Tusullasqapuni chisiyanankama , chantaraq yuyarikusqa chanta nisqa : -Imanasataq kunanri , uraykapusaqri , tukurisqa qiswata ruwasaq ichhumanta jallpaman chayanankama chaynipta uraykapusaq pampaman nispa : Chay qiswapi uraykamusaptin juk uritu phawaspa karqa chaynipta . Atuqqa turiyasqa uritutaqa nisqa : -Yuuh mathi simi uritu- nispa : Chanta urituqa phiakuspa kutirimusqa nisqa : -Kunan riqsiwanki qhanqa simi atuq . Qiswaykita kutusaq- , nispa: Chanta atuqqa manchharisqa nisqa : -Ama ari kutupuwaychu kacha uritu kanki ; manaa juktawan ajinata nisqaykichu , nispa :
62

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

Jinata maakuptin urituqa ripusqa . Karutaa phawasaqtintaq atuqqa juktawan turiyallasqataq : -Qicha siki uritu ayaykipi asikuni- nispa : Chanta urituqa astawan phiasqa kutirimuytawan qiswanta kuturparisqa . Atuqtaq urmaykamusqa , sacha laqhijina muyurispa , muyurispa , qhaparisqataq : -Runakuna! Qhawaychik juchuy tataykichik uraykamuchkan apichusita mastaychik- , nispa : Tukuy runakuna atuq urmamusqanta rikhusqanku , astawanqa kachi rumimanraqtaq , urmasqapis . Jinapi atuq wisanta tukuyniqman challparakusqa ajinapi atuq waarpan .

MISIWAN JUKUCHASWAN Juk machu misi kasqa , manaa atisqachu jukuchasta japikuyta jukuchasqa , atipallaqpuni kasqanku , kallpanpis pisia kasqa , manaa awpaqta jina atiqchu , ni utqhayta puriyllatapis atiqchu chanta nisqa : -Manaa atinichu jukuchata japiytaqa ; imaynapitaq jukllatapis japiymanri nispa- : Chanta yuyakusqa nisqataq : -Wausqaman tukusaq jukuchastaq qayllamullawanqanku- nispa: Jinataq juk kaspimanta warkuhuykusqa uray umayuqmanta wausqa jina . Chanta jukuchasqa qayllayukusqanku misiman . nispa : -Waurparisqa kay misiqa nisqanku . Juknin jukuchataq aswan yachayniyuq kasqa . Chaytaq jukuchasta kamachisqa .
63

TEXTO DE QUECHUA 2

PROF. Jaime Marcelo Torrico

-Ama kayllaychiqchu- , nispa Ichapis mana wausqachu kachkan , amapuni qayllankichikchu , nispa : Watiq kamirillasqataq . Juk jukuchaqa qhalincha kasqa misiq chakinta tuqpirisqa . -Wausqapuni- nispa . Machu misitaq jukllata japirparisqa jukuchataqa jukkuna jukuchastaq chayta rikhuytawan manchharikuspa ayqirikusqanku , jukuchataq machu misiwan mikhuykuchikusqa .

64

Anda mungkin juga menyukai