Anda di halaman 1dari 38

Revista Filosfica de Coimbra Publicao semestral

Vol. 11 N. 22 Outubro de 2002

Artigos Miguel Baptista Pereira - Preciso Cientfico-Tcnica e Filosofia Mrio Santiago de Carvalho - Filosofar na poca de Palestrina. Uma introduo psicologia filosfica dos 'Comentrios a Aristteles' do Colgio das Artes de Coimbra .......................... Fernanda Bernardo - A tica da Hospitalidade, segundo J. Derrida, ou o porvir do cosmopolitismo por vir a propsito das cidades-refgio, re-inventar a cidadania (II) ............................................. Cristvo da Silva Marinheiro - A Retrica do Visual na Fsica Cartesiana ..................................................................................... Crnica ................................................................................................ Recenses ............................................................................................ Ficheiro de Revistas ........................................................................... ndice 2002 .......................................................................................... 343

389

421

447 467 473 483 499

CRNICA
1. ENCONTRO NACIONAL DE FILOSOFIA ANALTICA (Universidade de Coimbra, 17 e 18 de Maio de 2002)

Organizado pela Unidade I&D "Linguagem, Interpretao e Filosofia", da Fundao para a Cincia e a Tecnologia (FCT), tendo como Comisso Cientfica Henrique Jales Ribeiro (Universidade de Coimbra), Joo Branquinho (Universidade de Lisboa) e Joo Sgua (Universidade Nova de Lisboa), com o apoio do Instituto de Estudos Filosficos da Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra e sob os auspcios da European Society for Analytical Philosophy, o 1. Encontro Nacional de Filosofia Analtica (ENFA- 1) realizou - se nessa Faculdade nos dias 17 e 18 de Maio de 2002 , congregando pela primeira vez a nvel nacional uma parte numerosa e significativa de todos aqueles que em Portugal trabalham na tradio analtica em filosofia ou se interessam pelo seu estudo e divulgao. Entre os participantes que apresentaram comunicaes incluiam - se docentes das diferentes Universidades portuguesas ( pblicas e privadas ) quer na rea filosfica quer na da matemtica e da informtica, jovens investigadores bolseiros da FCT que preparam teses de doutoramento no nosso pas e/ou no estrangeiro , e docentes do Ensino Secundrio envolvidos em projectos de investigao similares . O Encontro contou com a presena de trs convidados estrangeiros de reconhecido mrito e reputao: Pieter Seuren, do Max Planck Institut for Psycholinguistics, Manuel Garcia-Carpinteiro, da Universidade de Barcelona, e Charles Travis, da Nortwestern University (Illinois-Chicago, U. S. A.). No total foram apresentadas trinta e duas comunicaes das trinta e trs programadas e inicialmente previstas, cobrindo os mais variados domnios, desde a filosofia da arte, a filosofia poltica, a filosofia da cincia, ou a tica, lgica propriamente dita e filosofia da mente ou da conscincia, passando pela histria da filosofia analtica no seu conjunto. O objectivo fundamental do Encontro foi promover e institucionalizar o intercmbio cientfico e intelectual entre os participantes de maneira geral. Para alm disso, um outro vector consistia em dar expresso no s discusso entre os diferentes modos de encarar, hoje em dia, a tradio analtica no prprio seio da mesma, mas tambm, tanto quanto possvel, ao dilogo entre ela e a chamada "tradio continental". Deste ponto de vista, importa assinalar a apresentao no evento de alguRevista Filosfica de Coimbra - n. 22 (2002) pp. 467-471

468

Revista Filosfica de Coimbra

mas comunicaes cujos autores no se identificam totalmente com a filosofia analtica strictu sensu, o que, nos casos em apreo , suscitou debates interessantes e clarificadores para ambas as partes. O esprito de abertura , colegialidade e tolerncia que caracteriza o desenvolvimento da tradio analtica em filosofia desde os seus primrdios foi tambm, pois, uma marca indelvel do prprio Encontro.
O elevado nmero de participantes ( com e sem comunicaes ) obrigou ao desdobramento do evento em sesses plenrias e paralelas durante os dois dias em que ocorreu , facto que no muito habitual entre ns, no que filosofia diz respeito, e que deve ser, pois, realado. Antes do mais, os participantes sem comunicaes ( para mais de duas centenas e provenientes de diferentes partes do pas) tiveram a oportunidade de conhecer informalmente o riqussimo panorama de temas que ocupam hoje em dia os filsofos analticos entre ns, de assistir, in loco, s comunicaes do seu interesse e escolha intervindo na discusso das mesmas, e de se confrontar com variadas ( e nem sempre complementares ) perspectivas sobre cada um deles. ( Neste sentido , a comisso promotora do Encontro facultou a maior informao possvel sobre cada comunicao a apresentar, pondo disposio de todos os participantes , quando existia, o respectivo texto. ) O conhecido apego metodolgico pela investigao tentativa e cooperativa dos problemas, que caracteriza secularmente o laboratrio analtico at aos nossos dias, teve, assim, a expresso organizativa adequada no prprio evento e ( estima- se) o impacto cientfico-pedaggico devido e adequado. A publicao das Actas do 1. Encontro Nacional de Filosofia Analtica , que se aguarda com natural expectativa, s vir comprovar e reforar, a seu modo , o que acabmos de dizer. Nas sesses plenrias , como convidados portugueses , intervieram Manuel Loureno ("Estruturalismo"), Carmo d'Orey ("Sistemas simblicos, arte e interpretao" ) e Antnio Marques ("De que falamos quando falamos da `autoridade da 1.' pessoa' ?" ), que abordaram , respectivamente , alguns aspectos fundamentais do estruturalismo quando aplicado nossa interpretao dos sistemas formais na lgica e na matemtica de maneira geral , o interesse e originalidade de uma teoria da simbolizao esttica do ponto de vista analtico , sobretudo quando esta apela para os mesmos recursos da lgica extensional que so utilizados para compreender a cincia , e a questo de saber que autoridade tem a 1 .' pessoa como condio de possibilidade da interpretao e, em particular, relativamente aos contedos das suas crenas . Por sua vez , do lado dos convidados estrangeiros , Pieter Seuren ("The Logic of Thinking ") intentou uma reformulao dos pressupostos essenciais da nossa concepo hodierna da lgica , que suposto preservar todas as vantagens da lgica aristotlica ao mesmo tempo que dispensa a pragmtica , Charles Travis ("Harmony" ) visou uma reformulao similar no que diz respeito teoria da verdade aplicada s linguagens naturais e quando devidamente reelaborada a partir da sua verso original em J. Austin, e Garcia-Carpinteiro ("A non-modal conception of secondary properties and dispositions") ocupou - se das implicaes lgicas do problema da distino entre propriedades primrias e secundrias.
pp. 467 - 471 Revista Filosfica de Coimbra - n. 22 (2002)

Crnica

469

No sesses paralelas, como se disse mais acima, foram diversos os assuntos abordados pelas comunicaes , de que aqui se d conta pela natureza dos respectivos temas. Comeamos pelos menos escolhidos mas nem por isso menos relevantes , e, justamente , por uma comunicao a que acima aludimos, a qual denuncia uma postura crtica e controversa sobre a filosofia analtica , que no possvel discutir nesta Crnica . ADLIO MELO ("Um filsofo desconhecido da filosofia analtica") criticou o que chamou o "reducionismo empirista " da filosofia analtica, salientando como para M. Foucault os enunciados com significado no se reduzem apenas aos que expressam proposies ( no sentido lgico do conceito). No mbito da filosofia da arte, AIRES ALMEIDA ("As teorias essencialistas acerca do problema da definio da arte" ) retomou, a seu modo, aquela mesma problemtica da interpretao analtica da obra de arte que tinha ocupado Carmo d'Orey numa sesso plenria para pr em contraste uma tal interpretao com o que designou por "teorias essencialistas" sobre a matria. No da filosofia social e poltica, ANTNIO MANUEL MARTINS (" O dilema do prisioneiro") fez o balano do discusso do dilema que nos anos cinquenta foi proposto por M. Dresher e M. Flood, e problematizou as suas implicaes para uma possvel teoria da aco e da racionalidade prtica. No quadro da filosofia da cincia, JOO FONSECA (" Reducionismo e evoluo cientfica : uma nova perspectiva") examinou a questo do reducionismo das teorias cientficas desde uma das suas primeiras formulaes histricas ( com E. Nagel ) at a abordagens mais recentes e alternativas , oferecendo o esboo terico genrico de uma superao conciliatria tanto de umas como de outras. No que filosofia da matemtica diz respeito e, em especial , sua histria, o matemtico FERNANDO FERREIRA (" Emendando o Grundgesetze der Arithmetik de Frege" ) questionou o problema da conhecida contradio que B . Russell , faz agora cem anos , assinalou no sistema formal exposto pela referida obra de Frege, reclamando a consistncia desse sistema na sequncia da investigao recente de R. Heck e discutindo as implicaes filosficas deste resultado das suas investigaes . O especialista na aplicao da lgica informtica , ANTNIO BRANCO (" Condies de possibilidade para a computao da representao semntica: o caso da negao ") debruou - se sobre o problema levantado computao , a partir da forma de superfcie dos enunciados, pela representao semntica da negao , elencando as teorias e problemastipo a tal respeito na literatura corrente. No mbito da histria da filosofia analtica, HENRIQUE JALES RIBEIRO ("O mito da reduo da matemtica lgica: cem anos depois de Os Princpios da Matemtica (1903-2003)"), retomando alguma historiografia que na ltima dcada tem vindo a mostrar a existncia de certos compromissos entre o logicismo de Russell a partir de 1900 e a sua filosofia anterior a esta data, sugeriu a importncia essencial dos mesmos quanto ao problema da reduo da matemtica lgica. Tendo em vista um contexto histrico mais restrito mas no menos filosoficamente importante , MARIA LUISA COUTO SOARES ("Linguagem e pensamento em Frege" ) procedeu a uma anlise atenta do ensaio
Revista Filosfica de Coimbra - n.o 22 (2002) pp. 467-471

470

Revista Filosfica de Coimbra

de Frege "Der Gedanke", equacionando alguns problemas prementes a levantados, para ns hoje em dia , do ponto de vista da filosofia da mente . Quanto tica e filosofia moral em geral , ALFREDO DINIZ (" tica naturalizada : um sculo depois de G. E. Moore" ) discutiu as implicaes histricas e filosficas do debate sobre a tica evolucionista e o naturalismo em tica de maneira geral que, no final dos anos trinta, foi aberto pela crtica de W, K. Frankena aos Principia Etlica de Moore . MARINA RAMOS THEMUDO (" Linguagem e realidade : de Plato a Wittgenstein "), por outro lado , procurou desvelar o texto tico profundo que estar subjacente quer a certos dilogos platnicos ( como o Teeteto ) quer s Investigaes Filos< ficas de L . Wittgenstein . PEDRO GALVO ("A justificao absolutista do duplo eleito" ) apresentou as linhas gerais da doutrina aludida no ttulo da sua comunicao , a qual inspira uma deontologia mais ou menos recorrente em diversos domnios ( sociais, profissionais e polticos ), questionando - a em particular na sua verso " absolutista ". Do ponto de vista da filosofia da mente ou da conscincia, ANDR ABATH (" O que h de errado com a teoria do pensamento de Davidson ?"), apresentou e criticou a teoria de D. Davidson segundo a qual linguagem e pensamento so interdependentes e s podemos considerar pensantes seres que possuem uma linguagem , rejeitando as suas conexes beavioristas e, finalmente , a prpria teoria . ISABEL GIS ("E se alguma coisa corre mal? Teorias da conscincia de ordem elevada e a possibilidade de erro" ) mostrou em que medida as teorias da conscincia referidas no representam adequadamente os nossos estados conscientes e, em particular, a possiblidade de erro, sugerindo que elas falham precisamente estes objectivos fundamentais . JOO BRANQUINHO ("Kripke contra o materialismo ") examinou os argumentos de Kripke , em Naming and Necessity , contra trs verses da teoria materialista da mente, discutindo as respectivas implicaes filosficas . JOS MANUEL CURADO (" Funes para os qualia: os argumentos modais de Reid"), por sua vez , examinou os argumentos de Reid sobre a razo da existncia dos qualia ou propriedades secundrias, mostrando como o estatuto problemtico destas (ilustrado por situaes contrafactuais ) atinge o amgo daquilo a que chamou " o problema duro da conscincia". MAFALDA EIR (" Inteno e comunicao") explorou a questo do papel da inteno na comunicao e na teoria do significado de modo geral tomando como base os trabalhos de J. Searle e P. Grice . SOFIA MIGUENS (" Teorias representacionais da conscincia : F. Dretske versus D . Dennett" ), por ltimo , estabeleceu um contraste entre as teorias dos autores aludidos insistindo na maior pertinncia da primeira particulamente no que concerne necessidade de incluir na teoria da conscincia uma abordagem do que Dretske chamou a " percepo epistmica". No quadro da lgica propriamente dita e, em especial , da teoria do significado, ADRIANA SILVA GRAA (" Nveis de compreenso de termos para espcies naturais ") discutiu os argumentos avanados por J . Stanley contra o argumento anti-descritivista de termos para espcies naturais proposto por H . Putnam em "The Meaning of Meaning". CLIA TEIXEIRA (" O conhecimento da lgica e a teoria
pp. 467-471 Revista Filosfica de Coimbra -n. 22 (2002)

Crnica

471

da definio implcita") procurou fazer ver em que medida a teoria mencionada falha em apresentar um bom modelo explicativo do conhecimento da lgica, apesar de constituir uma resposta satisfatria questo de saber como que os conectores lgicos adquirem significado. DESIDRIO MURCHO ("O que a necessidade metafsica"), em ordem a que se compreenda o que a necessidade metafsica e a obviar aos obstculos sua compreenso, distinguiu trs grupos de verdades necessrias (lgicas, fsicas e metafsicas) e, em contraste com alguma literatura na matria, procurou definir cada uma delas com a consistncia requerida. JOO SGUA ("Notas sobre forma lgica e arregimentao"), retomando e discutindo Quine, abordou as implicaes do problema de saber o que fazemos quando parafraseamos uma frase atravs da introduo de smbolos para as funes de verdade e os quantificadores. PEDRO SANTOS (" Intensionalidade e teorias do significado"), analisou e desenvolveu as potencialidades da teoria intensionalista de T. Parsons sobre o significado. PEDRO SANTOS ("Duas espcies de condicionais"), da Universidade do Algarve, debruou-se sobre o modo como a contrafactualidade determina o significado das (frases) condicionais, examinando, em especial, a teoria de acordo com a qual as condies de verdade das condicionais contrafactuais diferem das das outras condicionais. RICARDO SANTOS ("Leis do argumento da funda") ocupou-se da projeco histrica e filosfica do argumento originalmente concebido por A. Church para dissuadir Carnap de considerar que as frases referem proposies e reconduzi-lo posio fregeana ortodoxa sobre o assunto. TERESA MARQUES ("Liar Sentences and Soame's Rejection of Bivalence") discutiu e criticou os argumentos de S. Soames segundo os quais a anlise de enunciados do tipo do mentiroso deve levar-nos a rejeitar a bivalncia, concluindo pela sua improcedncia. E VTOR MOURA ("Compositionality, function-duality and the asymmetries between subjects and predicares") tomou como assunto da sua comunicao a anlise dos diferentes modos de explicar a unidade da proposio e, nesse mbito, trs espcies de assimetrias entre sujeito e predicado. luz da sntese das comunicaes que acabmos de fazer, o saldo cientfico do 1.' Encontro Nacional de Filosofia Analtica parece ser, sem qualquer dvida, brilhante. Mas tambm no que diz respeito divulgao da tradio analtica em filosofia o balano do Encontro muito positivo, sendo de destacar, a este propsito, a criao da Sociedade Portuguesa de Filosofia Analtica, que visa justamente promover uma tal tradio junto da comunidade filosfica e da sociedade portuguesas de maneira geral. A filosofia em Portugal, quantas vezes no suficientemente respeitada e acarinhada, esteve e est de parabns, pelo menos at a um 2. Encontro (previsto para o ano de 2004 na Universidade do Porto). Henrique Jales Ribeiro

Revista Filosfica de Coimbra - n.' 22 (2002)

pp. 467-471

RECENSES
NICOLAU DE CUSA, A Paz da F, seguida de Carta a Joo de Segvia. Traduo e Introduo de Joo Maria ANDR, Coimbra: Minerva Coimbra (Coleco Hermes 2), 2002, 93p.
Depois de ter traduzido A Viso de Deus de Nicolau de Cusa (Lisboa: Fundao Calouste Gulbenkian , 1988), que antecedeu uma monumental dissertao de doutoramento, Sentido, Simbolismo e Interpretao no Discurso Filosfico de Nicolau de Cusa (Coimbra: Fundao C.Gulbenkian/JNICT, 1997), o Prof. Joo Maria Andr apresenta-nos, de novo, uma primeira verso portuguesa de um outro ttulo do filsofo cardeal Nicolau de Cusa (1401-1464 ). Trata-se agora de um pequeno mas substancial dilogo, A Paz da F, "hino paz e concrdia de povos, culturas e religies", cujos quase seiscentos anos de distncia em pouco beliscam a leitura e a reflexo . Saudamos realmente este corajoso esforo, tanto mais que em Portugal, e em escandaloso contraste com a maioria das restantes lnguas europeias , s tnhamos acesso verso de De Deo abscondito (por J. Fragata e A. A. de Sousa ), curiosamente um dilogo afim ao ora resenhado , publicado em Braga, por ocasio dos quinhentos anos da morte do pensador. Anunciamos , por isso, com prazer, que JMA continua este labor e tem no prelo o clebre e fundamental A Douta Ignorncia, obra recebida em Portugal, no sculo XVI, conjuntamente com o De Idiota, no Colgio das Artes de Coimbra (In Phys. 1, 1,5,2). Felizmente, entre os dois centenrios h que assinalar um incremento de qualidade, qual a de agregar presente traduo e que se anuncia, a publicao de Coincidncias dos Opostos e Concrdia: Caminhos do Pensamento em Nicolau de Cusa, o primeiro tomo das Actas do Congresso Internacional realizado em Coimbra e Salamanca (5-9 de Novembro 2001), coordenado por J.M.Andr e por Mariano lvarez Gmez (243 p . e 10 comunicaes ); o leitor interessado em obter uma boa informao bibliogrfica sobre a mais recente produo especializada poder consultar o ltimo volume das Recherches de Thologie et de Philosophie Mdivales (vol. 69,1). O presente ttulo, da coleco " Hermes", o segundo de uma nova srie de tradues, da responsabilidade do Instituto de Estudos Filosficos , inaugurada com uma obra de Jacques Derrida, Cosmopolitas de todos os Pases, mais um esforo! A alteridade de um texto como o do cardeal alemo, figura mpar da filosofia e da teologia de Quatrocentos , homem da Igreja e do seu tempo, empenhado na reflexo mais especulativa e mais prtica, merecia uma Introduo explicativa a que, naturalmente , o tradutor se entregou com a costumada competncia e rigor (p. 7-20, com Bibliografia Seleccionada). Depois de uma breve referncia biogrfica, JMA situa a composio de algumas das principais obras, desde 1433 (com o De concordantia catholica) at 1463/64 (com o trptico De Venatione sapientiae, o Compendium e De apite lheoriae), passando pelo mais conhecido, A douta ignorncia (1440), e por Possest, Non aliud, De visione Dei, De coniecturis e De beryllo. Contem-

Revista Filo sfica de Coimbra - n. 22 (2002 )

pp. 473-481

474

Revista Filosfica de Coimbra

porneo do fascinante A Viso de Deus, o dilogo A Paz da F data de 1453 e a sua motivao imediata prende-se com as perseguies e guerras resultantes da queda de Constantinopla, nesse mesmo ano, s mos dos turcos. O episdio, h muito esperado, em virtude de um exangue Imprio cristo do Oriente, teve primeiro um carcter simblico: a Cruz tombava frente ao Crescente numa luta oito vezes centenria (recorde-se que Granada s ser reconquistada em 1492). certo que a queda de Constantinopla teve um efeito poltico poderosssimo: a redescoberta do Ocidente por si mesmo e a sua inveno atlntica, mas a expanso turca, sobretudo, assinalava longinquamente o declnio de Roma como cabea simultaneamente religiosa e temporal. As pretenses do Conclio de Basileia (1431-1449) goravam-se ao mesmo tempo que o avano turco promovia o fecundo xodo de intelectuais pele nfonos e suas diversificadas bibliotecas clssicas. A reflexo irenista de Nicolau de Cusa feita moda de dilogo com o Verbo, com Pedro e com Paulo, de representantes de algumas religies e tradies culturais da poca, seguramente numa actualizao das "filosofias que mais se aproximaram da verdade da f crist", segundo o dizer matricial de Agostinho (De Civ. Dei VIII, 9): o Grego, o Italiano, o rabe, o ndio, o Caldeu, o Judeu, o Cita, o Francs, o Persa, o Srio, o Espanhol, o Turco, o Alemo, o Trtaro, o Armnio, o Bomio, o Ingls so os "sbios das naes" que vo sucessivamente intervindo nos dezanove pequenos captulos em que a obra de divide. Todo este horizonte justifica a incluso de oportuno apndice (p. 83-93), a publicao da traduo da carta que Nicolau de Cusa escreveu em 1454 a Joo de Segvia, professor salmanticense e companheiro do Cusano no Conclio de Basileia, aps solicitao deste, sobre a ameaa turca, a via aconselhada para a converso dos fiis e pedindo-lhe parecer sobre o horizonte da obra que entretanto redigia e na qual a metfora bblica do gldio era posta ao servio da paz e do dilogo inter-religioso. Sobretudo, o apndice justifica-se pela aluso que a feita prpria A Paz da F sintetizando lapidarmente a partilha de um horizonte comum aos dois espritos (p. 87). A Introduo realiza assim o seu propsito mediante uma breve apresentao do contedo, dos temas e dos argumentos desenvolvidos em cada uma das "cenas", assentando os registos do dilogo, o alcance das propostas e os seus condicionalismos epocais. Do trabalho feito ressalta, a nosso ver, a seguinte concluso interpretativa que partilhamos inteiramente (p. 14-15) e acerca da qual ainda diremos algo mais adiante, de acordo alis com o que sugere Agostinho em A Cidade de Deus (XIX, 11) acerca da "paz eterna": "o genitivo de 'pax fidei' , semelhana do de 'vicio Dei', simultaneamente um genitivo subjectivo e um genitivo objectivo", i.e., o ttulo refere a paz que a f promove entre os homens e "o reconhecimento da dinmica inscrio e promoo da paz dentro da prpria f e das diversificadas crenas que so as suas mltiplas manifestaes". Esta interpretao, decerto mais sensvel nos nossos dias ("Uma mensagem que mantm ainda hoje a sua actualidade" - p. 15), assegura no ser avisado ler o dilogo como se de uma perspectiva "meramente inclusivista, assimilacionista ou integracionista" se tratasse (p. 10). Da que "a paz da f" seja um ttulo "medieval" para uma outra consequncia, no menos "medieval", que tem em Cusa um real paladino: "a paz da razo". Destarte, a expresso cusana "paz perptua" (p. 82), perpetua pax, tanto palavra inaugural de uma vasta tradio moderna sobre o tema da paz (do Abb de Saint-Pierre ou Leibniz a Vattel, passando por Voltaire, Rousseau, Helvetius, Richard Price, Kant) quanto momento capital de uma longa tradio, de factura augustinista, como sugerimos (nos anos 50 Gilson integrava A Paz da F entre as metamorfoses da cidade de Deus). Enfim, urna evocao do estudo que Agostinho dedica "paz eterna" (ibid. XIX, 13), uma reflexo em torno da paz (JMA cita Llull e, antes dele, Abelardo, sobretudo no que concerne ao ecumenismo, e outros nomes se poderiam evocar como o de Aquino, e, no crculo cusano, Heimerico de Campo ou Dionsio o Cartuxo; sobre o tema do ecumenismo remetemos para o informado estudo que o tradutor publicou em Ars Interpretandi. Dilogo e Tempo. Homenagem

pp. 473-481

Revista Filosfica de Coimbra - n." 22 (2002)

Recenses

475

a Miguel Baptista Pereira, Porto 2000, p. 451-500). "Pacem finalem" o acusativo que Agostinho emprega ligado ao "nome misterioso de Jerusalm" (ibid. XIX, 11), mas a poca de Cusa v a inverso absoluta do horizonte de As Leis de Plato em que qualquer contacto com ideias alheias considerado prejudicial, i.e., a de que a paz se alimenta da exterioridade mas tambm da heteronomia vigilante. O Cristianismo pode pensar a paz universal porque abole a diferena entre os Homens e Deus e os Homens entre si (veja-se a palavra de Hegel sobre um Deus que encarna). Agora, todos os Homens pela sua natureza so chamados Verdade. Todavia, esta nova comunidade realiza-se historicamente numa Igreja cuja verso gregoriana adapta uma pax romana desprovida de fronteiras atravs da promoo de um poder nico que com Dante e Marslio de Pdua se laicizar e esboroar. As guerras da religio e as sucessivas pazes a que obrigaram os Homens deslocaram o sentido da universalizao: pode haver vrias ordens e a paz resulta da sua coexistncia. por isso que, talvez estranhamente para quem v a coisa de forma mais superficial, tambm a promoo da paz est ligada "ideia das cruzadas e das ordens de cavalaria", na medida em que elas constituem "um sistema de regras de honra e de preceitos de virtude" (J. Huizinga) como o atesta o 'best-seller' L'Arbre des Batailles de Honor Bonet ou a teorizao do temrio da "guerra justa". Nicolau de Cusa habita aquela fronteira, embora a sua verso seja a da pluralidade dos ritos sob a figura da unidade e da concrdia, o que significa que a sua verso apesar de infra-poltica anuncia o respeito, a coexistncia e a tolerncia . Afigura-se-nos, por isso, que o interesse (a actualidade) de A Paz da F reside, como dissemos, na proposta filosfica de uma paz da razo. Depara-se- nos assim o seu autntico horizonte de compreenso, a grande intuio cusana da coincidentia oppositorum, devidamente tratada no encontro internacional de Coimbra/ Salamanca . Se na sua letra o leitor do dilogo convidado coincidentia fidci crist (designadamente pelas dimenses de unitrinitarismo, encarnao , nascimento virginal, morte e ressurreio de Cristo, juzo final e vida eterna), num plano mais fundamental, o que pareceria mera apologtica , aplicao de doutrina teolgico-metafsica que s pode ser cabalmente interpretada tendo presente os grandes conceitos motores do pensar cusano. Que este nosso sublinhado sirva ento para promover tambm a leitura e a meditao da magnfica dissertao de doutoramento do tradutor de A Paz da F. Conhece-se o tom jocoso de Kant sobre a tabuleta de unia estalagem holandesa onde, sobre um fundo representando um cemitrio, estaria inscrita a legenda "para a paz perptua". Tal spot publicitrio revelador de que o projecto do 'bon abb' Charles-Irne Castel de Saint-Pierre no se confinava aos escrnios da filosofia, tambm decerto graas pardia que dele faziam os enciclopedistas, mas importa no esquecer, antes das Luzes, o momento humanista mais prximo de Cusa, designadamente promovido pelo campeo da ideia de concrdia no sculo XVI, "o primeiro terico literrio do pacifismo", Erasmo de Roterdo (a expresso de S. Zweig). Ora, para se chegar a esta ideia da "paz da razo" na qual Nicolau de Cusa figura relevante, preciso contar uma outra histria que, se no passa tanto entre Agostinho e Llull, requer decerto a convocao dos nomes de Dante e de Eckhart ou de Alberto Magno ou da falasafa ('filosofia', em rabe) antes daqueles e em alternativa parcelar aos mesmos. Refiro-me equacionao da ideia de concrdia aqum da f (i.e.no espao prprio da razo) por isso que harmoniza filosofia e religio, tarefa s possvel pelo cultivo do trabalho do intelecto, pela realizao universitria e extra-universitria, quer no programa enunciado no primeiro captulo da Filosofia Primeira de Alkindi (aposta no progresso do pensamento e da sabedoria que implica todos os Homens, independentemente das naes, dos idiomas ou dos tempos), quer do motivo tico-poltico do Homem que se harmoniza com todos os outros pelo trabalho da razo com vista a uma conjuno ou unio (ittial) entre Homem e Mundo.
Mrio Santiago de Carvalho

Revista Filosfica de Coimbra - ti." 22 (2002)

pp. 473-481

476

Revista Filosfica de Coimbra

KANT, L'Unique Argument Possible pour une Dmonstration de I'Existence de Dieu. Introduit, traduit et annot par Robert THEIS, Paris: J. Vrin (Textes et Commentaires), 2001, 226p.
A publicao, em lngua francesa, da obra de Kant, Einzig moeglicher Beweisgrund zu einer Demonstration des Daseins Gottes, publicada em 1762 (mas com data de rosto de 1763), no mereceria, por si s, especial notcia nas pginas desta Revista portuguesa, no se desse o caso de o seu introdutor , tradutor e anotador ser nada mais nada menos do que Robert Theis, um dos nomes que se tem justificadamente imposto no mais jovem escol dos eruditos kantianos. De facto, o ttulo ora em apreo, a nica obra de Kant exclusivamente dedicada teologia filosfica (p. 87-191), surge-nos notavelmente apresentada por uma "Introduo" de uma refinadssima coerncia (p. 9-86) e de uma consistncia informativa merecedoras de todo o louvor, alm, claro, das notas eruditas (p. 193-212 ) que antecedem uma informao bibliogrfica relativamente exaustiva e actualizada (p. 213-18, com as habituais omisses ibricas ) e dos ndices to teis, apesar de incompletos (notmos uma falha pelo menos: Anselmo de Canturia), em particular o onomstico e o temtico (p. 219-23). Enfim , um exemplo a seguir por todos aqueles de entre ns que praticamos a sensvel, difcil, meritria e exigentssima tarefa filosfica de traduo e comentrio . Como se trata aqui de uma verso francesa , s nos resta desejar e ficar a aguardar trabalho afim para o nosso idioma (o leitor dever saber, julgamos, que a verso portuguesa das trs Crticas est disponvel no mercado, alm de outros ttulos mais, mas a que o presente falta). De entre a obra do Prof. R.Theis (que tambm co-director da prestigiada coleco "Studien und Texte zur Geschichte der europischen Ideen" de Hildesheim), gostaramos de sublinhar ao menos duas monografias - Approches de Ia Critique de Ia Raison Pure (Hildesheim 1991) e Gott. Untersuchungen zur Entwicklung des theologischen Diskurses in Kants Schriften zur theoretischen Philosophie bis hin zum Erscheinen der Kritik der reinen Vernunft (Stuttgart 1994 ) - assaz sintomticos dos seus interesses , a filosofia da religio e a evoluo filosfica at primeira Crtica inclusive . Digamos desde j que no h incongruncia nesta associao , porquanto uma das concluses mais relevantes de RT vai no sentido de, sem escamotear o facto incontestvel de o "nico argumento" vir a ser desvalorizado no perodo crtico, evidenciar como o que est em causa nessa argumentao ( a exigncia natural e necessria da razo em busca de um fundamento absoluto ), se apresentar como um Leitmotiv permanente , detectvel, v. g., no captulo dedicado ao ideal transcendental na Crtica da Razo Pura. Julgamos ento poder dizer que RT aduz finalmente as provas que faltavam sugesto auspiciosa de M. Heidegger (omitido por RT): "A questo de saber se e como e em que limites a afirmao 'Deus ' como posio absoluta possvel o motivo secreto da C.R.P" (Questions II, 84). A diferena encontra-se por isso no motivo ontolgico que torna possvel a teologia em Kant, aspecto que, se Heidegger suspeitava, no saberia provar. Consabido que O Unico Argumento possvel... se divide em trs partes assimtricas: exposio do argumento , considerao sobre a sua vantagem, apresentao das razes que explicam o seu carcter nico. Cumpre-nos ento evidenciar o precioso estudo introdutrio. Organizado em torno de duas grandes seces, "a emergncia da afirmao teolgica no primeiro pensamento de Kant" e "a teologia do 'nico argumento"', RT procura contribuir quer para o enquadramento histrico-gentico do tema quer para a determinao da sua coerncia filosfico-especulativa. O primeiro intento segue a questo de mtodo e da reforma da metafsica (o jovem Kant comea por arbitrar voluntaristicamente entre o mecanismo cartesiano e o dinamismo leibniziano, em 1749, trabalha numa nova explicao dos princpios do conhecimento filosfico, em 1755, o que o faz aproximar-se de um esquema argumentativo que constituir a substncia do escrito de 1762), isto dizer, os primeiros esboos do problema ontoteolgico no contexto da filosofia natural e da

pp. 473-481

Revista Filosfica de Coimbra - n. 22 (2002)

Recenses

477

cosmologia kantianas . Dali, designadamente volta da discusso sobre o princpio de razo suficiente ( para o efeito RT detm-se esmeradamente nas verses de Leibniz, de Wolff e de Crusius ), retira Kant a enunciao do prprio problema teolgico . Ele ser desenvolvido em verses identificveis : a fsico-teolgica na Histria Geral e a cosmo-teolgica na Nova Dilucidao (ambos os ttulos de 1755). Baseando-se embora nos princpios da fsica newtoniana, Kant ultrapassa - os mediante a universalizao de uma leitura mecanicista do Universo, j cosmolgica j cosmogonicamente perspectivado , da qual se desprende a nova teologia que superar a tese de um Deus -ordenador por um Deus verdadeiramente Criador (ou seja, fundamento absoluto ). Se esta tese historicamente evidenciada, nela sobressai a coerncia lgico-ontolgica do trabalho kantiano em torno do possvel e, acima de tudo, a comprovao de que a passagem teologia, longe de ser acessria, , como se disse, um elemento constitutivo do prprio discurso cientfico . O projecto conseguido em quatro momentos concatenados : o ontoteolgico , o fsico-teolgico , o carcter 'nico' do argumento ( Kant vs . Wolff) e a dimenso ' argumentativa ' do mesmo ( Kant vs . Leibniz). Partindo de um dilogo com a Ontologia de Wolff, lemos na Nova Dilucidatio (ProposioVll) a " proto-verso " da conhecida tese de que a existncia no um acidente , mas a posio absoluta de uma coisa, afirmao que se tomar "ponto de partida " para O nico Argumento Possvel ... e o "ponto crucial " da nova ontoteologia . Com efeito, pensar , sem excepo, a existncia como posio comprometia a ordem das razes da ontoteologia tradicional que conferia ao Ser Necessrio o privilgio de poder contar com a existncia entre as suas realidades . Ora, a concluso kantiana 'Es ist em Gott ' articula uma anlise do possvel com o conceito de existncia absolutamente necessria (Wolff e Baumgarten ) que promover a passagem afirmao da identidade entre ens realissimum e Deus . Ora, a mais alta realidade, ao integrar o entendimento e a vontade , no s equivale a uma conquista da noo de um Deus pessoal , como independentiza a soberania desse Deus em relao ordem do possvel. Enquanto para Leibniz e Wolff Deus dependia dos possveis coeternamente presentes no seu entendimento , ferindo assim a omni - suficincia divina, para Kant, Deus ser independente do possvel . O que legitima o lance a anterioridade ontolgica em Deus relativamente ao seu entendimento e a sua vontade , o que equivale a mostrar ( e criticar) a artificialidade de uma fsica ou cosmologia que no plano da teleologia s tem acesso noo de um Deus-arquitecto ( e por isso no Criador). A construo de um nico ' argumento' exige a crtica das provas tradicionais (o 'a priori ' cartesiano e o 'a priori' wolffiano ) e desde 1983 que J.Schmucker havia chamado a ateno para o facto de essa crtica n'O nico Argumento Possvel... conter o essencial do que se vir a encontrar na Crtica da Razo Pura . Por sua vez , RT retira o corolrio bvio : o de que a crtica s provas da existncia de Deus na primeira Crtica independente dos princpios da Esttica e da Analtica Transcendentais . Finalmente, a construo de uma prova 'nica ' coincide com a emenda de Leibniz (Monadologia 43-45), na prtica a desvalorizao da antiga noo de necessidade absoluta, tornada mera definio nominal, substituindo- a pela necessidade que Wolff denominava como 'hypotetica' e que em Kant a nica necessidade ' real'. Enfim, esta breve recenso suficiente para pr em destaque o trabalho exemplarmente minucioso de RT e que evidencimos no s pela sua importncia para os estudiosos da filosofia moderna, da metafsica e da filosofia da religio, mas tambm enquanto modelo para o que deveria ser entre ns o trabalho viril e sensvel de traduo, de comentrio e de anotao filosfica dos principais textos da nossa disciplina. O interesse sobre o teolgico em Kant no s justificvel aps Heidegger , mas tambm aps Levinas . O filsofo italiano Giovanni Ferretti ( Ontologie et thologie chez Kant , trad., Paris 2001) sublinha esse duplo desafio apontando a possibilidade de pensar um Deus no contaminado pelo ser mas nos limites do outro da objectividade (noumeno ), ou seja, na regio para alm da qual h o sentido ltimo do campo fenomenal, abrido-se o espao de uma transcendncia que

Revista Filosfica de Coimbra - n. 22 (2002 )

pp. 473-481

478

Revista Filosfica de Coimbra

possibilita a teologia . Seja como for, em ambas as direces de investigao , de Theis e de Ferretti, -nos dado um Kant que experimenta a razo nos seus limites, nos confins, conceito problemtico , certo, mas nem por isso menos necessrio.
Mrio Santiago de Carvalho

CHRISTOPH ASMUTH, Das Begreifen cies Unbegreiflichen. Philosophie und Religion bei Johann Gottlieb Fichte 1800-1806, Spekulation und Erfahrung. Texte und Untersuchungen zuni Deutschen Idealismus, Frommann -Holzboog, Stuttgart - Bad Cannstatt, 1999, 411 pp.
A obra A Concepo do Inconceptualizvel - Filosofia e Religio em Johann Gottlieb Fichte, 1800-1806, de Ch. Asmuth, insere-se na linha de estudos desenvolvida sobretudo a partir da edio crtica da obra de Fichte, iniciada em 1962 sob a direco de Reinhard Lauth, que parece encontrar- se definitivamente firmada no panorama filosfico contemporneo . O interesse pelo pensamento de Fichte, manifesto em diversos pases e em diferentes tendncias de interpretao , resulta da presena , nos seus textos, de uma investigao incessante , que jamais recua perante os obstculos conceptuais , de princpios ltimos para o conhecimento do mundo, para a auto-tematizao do pensamento e para a aco. Diversas caractersticas do pensamento fichteano motivam o interesse daqueles pensadores dispostos, nos termos de Fichte , a "reflectir at ao fim ", ou seja, a nunca renunciar a exercer a compreenso e a inteligncia prprias do sujeito pensante perante os factos. Entre essas caractersticas esto, em primeiro lugar, a radicalidade de um pensar que interroga sempre pelas condies primeiras de qualquer pensamento ou intuio . Em segundo lugar, o facto de que a investigao realizada envolve uma unificao entre princpios teorticos e prticos . A especulao filosfica deve vir a par de conceitos para a aco. Em terceiro lugar, porque a sua busca conceptual no feita dentro de um quadro rgido, mas em verses sucessivas de uma Doutrina da Cincia [=WL] e outros textos, num permanente desenvolvimento . E poderia referir-se ainda, como motivo de interesse , a novidade de muitos dos textos e verses completas da WL que, embora escritos no perodo da filosofia clssica alem , permaneceram inditos at muito recentemente. A obra em apreo abrange o perodo de 1800 a 1806, e consiste em cinco estudos relativamente autnomos . Asmuth estuda ( 1) a relao entre a denominada "filosofia popular" e a exposio cientfica da filosofia; ( 2) expe alguns aspectos da filosofia da religio de Fichte segundo a Iniciao Vida Feliz [=IVF], de 1805; (3) investiga a relao entre a linguagem e a Doutrina da Cincia; ( 4) empreende um estudo e comentrio da segunda verso da Doutrina da Cincia de 1804 [=WL 180421; por fim, (5) aborda a relao entre Fichte e Schelling , desde a sua ruptura em 1801 at IVF. Uma breve concluso crtica encerra o livro. A unidade da obra assenta sobretudo no retorno de algumas questes como , por exemplo , a das relaes entre idealismo e realismo, unidade e diversidade, fenomenologia e doutrina da verdade, ou exposio popular e exposio cientfica. (1) Asmuth parte de um estudo histrico das concepes acerca da filosofia popular desde as ltimas dcadas do sculo XVIII, at s propostas fichteanas de 1805. O modo como Fichte se apropria do tema da popularizao da filosofia exibe uma tenso interna do seu pensamento , entre a impossibilidade confessada de a filosofia transcendental se tornar popular, uma vez que a sua atitude no coincide com a da conscincia natural, por um lado e, por outro, o pachos do autor, ainda de cariz iluminista, de intervir sobre o pblico

pp. 473-481

Revista Filosfica de Coimbra - n. 22 (2002)

Recenses

479

atravs duma exposio popular das suas concepes filosficas (26). Asmuth detecta esta tenso, que interpreta como uma mudana da posio de Fichte relativamente ao papel e importncia da filosofia popular, em diferentes tomadas de posio no Relatrio Claro corro o Sol sobre o Carcter da Nova Filosofia, de 1801, e na IVF, de 1805 (39, 42, 64). Ao passo que na primeira obra o pblico no especializado ter de se contentar apenas com uma imagem e conceito sempre insuficientes duma cincia que no se podia popularizar, j na obra de 1805, o contedo verdadeiro est acessvel ao pblico em geral. Segundo esta ltima posio, a religio crist j teria fornecido conscincia natural, de modo no cientfico, o mesmo contedo que a filosofia ir reencontrar e fundamentar com o seu procedimento metodicamente controlado (46). A filosofia popular, representada pela exposio da IVF, entendida ento somente como um retorno dos contedos filosficos sua origem exotrica (64, 65). Asmuth defende a tese de que a exposio popular no inteiramente exterior exposio cientfica, mas encontra a sua fundamentao cientfica na perspectiva realista do saber, conforme desenvolvida na WL 18042 (47, 281). (2) Dois factores parecem apontar para uma aproximao de Fichte ao cristianismo a partir de 1804. So eles a sua admirao expressa pelo Evangelho de So Joo (129), e a adopo do conceito de Deus como parte integrante das exposies da WL (149). Asmuth procura mostrar, porm, na sua anlise da IVF, que essa aproximao apenas superficial, posto que as diferenas de Fichte relativamente dogmtica crist so considerveis, em especial no que diz respeito noo de criao, de revelao, e cristologia (138, 149, 150). O autor documenta de modo convincente a perspectiva intelectualstica da filosofia da religio fichteana, para a qual o pensar deve substituir integralmente a crena. Todavia, a anlise da perspectiva complementar, i.e., da concepo de que o saber cientfico tambm engloba em si mais do que uma forma de crena, e.g., na WL de 1805, poderia revelar uma relao mais profunda entre a crena e o saber filosfico-cientfico do absoluto do que aqui aventado. (3) Um dos pontos mais interessantes da obra a anlise das relaes entre a Doutrina da Cincia e a linguagem. A concepo fichteana da linguagem est intimamente ligada sua noo da intuio, assim como possibilidade e necessidade das mltiplas verses da WL desenvolvidas pelo filsofo, i.c., infinidade da expresso que o pensamento pode assumir dentro da unidade e unicidade duma intuio (163). A arbitrariedade dos signos (158), uma concepo generalizada da linguagem como metfora (165), e a concepo do pensar fundamental como autnomo em relao linguagem (215n.), so noes que permitem a Fichte entender a WL como "um pensamento sempre novo e a repetir, que se exprime de modo diferente em diferentes condies temporais e comunicativas" (cit. in 153). O pensar possui sempre um excesso relativamente linguagem (167), e a ductilidade desta, resultante desse excesso, que justifica o tratamento que Fichte lhe d, onde metfora e expresso cientfica esto sempre em interaco (165). Sinal disto , e.g., o emprego tcnico de vocbulos como "luz" ou "ns", a criao de termos como "Tathandlung", ou a ousada substantivao de partculas como "Durch", "Von", "Zwischen" e "Als" ("atravs", "de", "entre", "como"), entre outros. (4) Poder considerar-se como o ncleo da obra a anlise empreendida da WL 18042 (170-315), texto duma crescente importncia dentro da bibliografia fichteana (193-194). Asmuth comea por discutir o conceito da WL como determinao reflexiva da cincia, ou "cincia da cincia" (171). Um ponto central para esta determinao a no admisso de qualquer princpio dogmaticamente definido, segundo a concepo de Fichte do "dogmatismo" (173-174). Como perspectiva oposta do dogmatismo, Fichte prope um "idealismo" transcendental e crtico que, no seu desenvolvimento, ir progressivamente recebendo traos de "realismo" (cf. 175ss.). Entre 1794 e 1804 Fichte descobre, atravs de diferentes estdios (179711798 e 1801/1802), que a tarefa da filosofia crtica a reconstruo da

Revista Filosfica de Coimbra - n. 22 (2002)

pp. 473-481

480

Revista Filosfica de Coimbra

unidade absoluta e reflexiva, na qual e pela qual o saber se pode esclarecer inteiramente a si mesmo e aos seus procedimentos. O tema da WL 18042 ento ode "reconduzir todo o diverso unidade absoluta" (cit. in 182; cf. tb. 191). Um problema significativo , entretanto, que todo o saber, inclusivamente o da WL, se d como um facto, e ser exigvel ento que esse facto seja tambm ele reconduzido sua condio de possibilidade e gnese primeira (183, 203). Fichte comea, por isso, a WL 18042 com ( I) uma "propedutica", onde aquilo que denomina "luz", a condio de todo o saber na sua forma imediata e una, conduzido at sua correlao essencial com o "conceito", que exprime a mediao e figurao da luz numa forma relacional e reflexiva (ef. 205-208, 218, 220, 222). (1I) Segue-se, ainda com carcter propedutico, uma discusso acerca do idealismo e do realismo, onde exibida a insustentabi1idade destas duas posies. O resultado a anulao do hiato entre o pensar e o absoluto "em-si", ou da perspectiva que projectada pelo pensar sobre o seu objecto. Assim, por uni lado, o absoluto "em-si" proposto pelo realismo finalmente destrudo na inteleco de que ele no pode ser pensado seno atravs da "negao de um oposto a ele" (242), ou seja, do prprio pensar. O "etnsi" inteligido, ento, como relao ao "no-em-si" (ib.). Por outro lado, o "exterior" ao em-si entendido como inessencial, "a escada, que se deixa para trs" - nos termos de Fichte (cf. 243) - quando se acede ao em- si. (III ) Segundo Asmuth o em-si assim definido no ainda a unidade absoluta proposta pela WL (246), mas apenas a condio para aceder terceira parte da obra, a "Doutrina da Verdade", que a "primeira parte da WL" (247). Aps a eliminao de todas as perspectivas realistas e idealistas sobre o saber, o absoluto dcfinvel, nas palavras de Fichte, como "inteiramente a partir de si, em si, por si; este si, porm, de modo nenhum tomado como oposio, mas de modo puramente interior" (ib.). O absoluto designvel ento como ser, vida, ns, ou ainda, eu (cf. 248). Sendo este ltimo, segundo Asmuth, o absoluto na WL 18042, no h uma alterao na concepo do absoluto presente nas diferentes fases da WL, que se mantm fiel ao primado do eu (cf. 305, 308). (IV) A WL 18042 prossegue com a exposio duma "Fenomenologia", cuja funo elucidar a existncia do diverso fenomnico diferente do ser absoluto encerrado em si mesmo (cf. 255). Trata-se, segundo Fichte, de um "emanar imanente" (256n.), cujo sentido s pode ser entendido como uma "auto-construo do ser", a sua "existncia", ou o seu "fenmeno" (258). O procedimento da WL ser de tipo hipottico, do gnero: "se deve haver uma construo do ser, ento..." so exigidas determinadas condies. A primeira destas condies que a construo "deve ser fundada no prprio ser" (260). Este carcter hipottico transformar-se- em categrico pela compreenso de que o absoluto, por si mesmo, coincide com a denominada "luz" (275). O saber afinal o facto e o fenmeno primeiros, pura "gnese" ou o sujeito da WL, i.e., "ns" mesmos (283, 294, 295). Fichte procede ento a anlises da "certeza" e do "ver". A certeza exprime o encerramento em si do saber nas suas prprias condies (292), pela qual ela tambm um "ver", cuja caracterstica teortica central a ligao entre o seu conceito e a sua existncia. O ver no se deixa pr sem o seu existir (294-295). Esta ligao entre o conceito e a existncia a razo, que Fichte entende tambm como livre expresso do absoluto na existncia (296), concluindo-se assim, nesta ligao entre saber e existncia, o estudo da WL 18042. (5) A obra aborda, em seguida, as relaes entre Fichte e Schelling desde a sua correspondncia de 1801, focando principalmente a Exposio do Meu Sistema de Schelling e a sua crtica por Fichte nas verses no publicadas de 1804 e 1805 da WL (329ss.); o escrito de Schelling Filosofia e Religio (1804) e a rplica de Fichte (342ss.); a Exposio da Verdadeira Relao da Filosofia da Natureza com a Doutrina Fichteana Melhorada (1806), de Schelling, com a respectiva rplica no Relatrio sobre o Conceito da WL (1806), de Fichte. O ponto capital da divergncia entre os dois autores o papel conferido reflexo (366) que, ao contrrio de Schelling, mantm-se para Fichte como o lugar inalienvel onde

pp. 473-481

Revista Filosfica de Coimbra - n. 22 (2002)

Recenses

481

todo e qualquer saber pode ser construdo - ainda que se entenda o saber como o fenmeno, a auto-construo e a exposio do ser absoluto. (6) O livro encerra com a apresentao de algumas anotaes crticas, que incidem principalmente sobre aquilo que Asmuth interpreta como a reconduo realizada por Fichte, na WL 18042, do "ns" a um "eu" encerrado em si prprio (375), o que, a par do primado da unidade, exclui da teoria fichteana do eu absoluto todo a interpersonalidade e qualquer verdadeiro outro. Na medida em que falta um conceito de "abertura", mesmo o conceito da "relao absoluta" defendido por Fichte permanece, segundo o autor, preso ao conceito da absoluta unidade (376). Poderia aqui observar-se, contudo, que a funo do "inconceptualizvel" fichteano, que trazido ao conceito justamente como inconceptualizvel, a par da efectiva teorizao do conceito de "abertura" por Fichte, que se pode traar desde os Fundamentos da WL de 1794/95 at ao perodo tardio, poderiam conduzir a discusso sobre a funo da alteridade e da interpersonalidade na teoria fichteana do absoluto at um patamar mais vasto. A Concepo do Inconceptualizvel constitui sem dvida uma obra de primeira linha na investigao fichteana no que diz respeito s relaes entre a filosofia e a religio, e de um contributo importante sobre a influncia de Schelling no desenvolvimento da WL a partir de 1801/1802 . Pela sua preciso e adequada fundamentao , a anlise ora presente da estrutura da WL 18042 , por sua vez , um auxiliar imprescindvel para a leitura e interpretao desse texto, e um passo significativo em direco a uma compreenso efectiva das verses tardias da WL.
Diogo Ferrer

Revista Filosfica de Coimbra - a. 22 (2002)

pp. 473-481

FICHEIRO DE REVISTAS

REVISTA DE FILOSOFA - N 38, 2001-2: I. Estudios : NGEL MUNOZ GARCIA: La filosofa en Caracas , despus de Baltasar Marrero, 7 ; DORA ELVIRA GARCIA GONZLEZ: La analoga: entre universalismo y particularismo . Rawls y Beuchot: el caso poltico, 31 ; ANTONIO TUDELA SANCHO: El psicoanlisis en fuga. Aproximaciones a una primera concepcin dei deseo en Deleuze y Guattari , 51; H. Ensayos : JULIAN SERNAARANGO: El rigor de Ia Escritura , 79; III. Seccin Especial : CARMEN L. BOHORQUEZ: Bases para una historia de Ias ideas filosficas en el Zulia, 95; IV. Reservas Bibliogrficas: DE CAZOTTE, Jacques. Miranda. 1750 - 1816. Histoire d'un sducteur. Paris, 2000. (Carmen Bohrquez ), 105; DANESI, Marcel . Lingua , metafora, concetto . Vico e Ia linguistica cognitiva . Bari, 2001 . (Franco Ratto ), 112; SEVILLA, Jos M., BARRIOS, Manuel (eds.). Metfora y discurso filosfico. Madrid, 2000. (Franco Ratto), 114; BEUCHOT, Mauricio, Los Derechos Humanos y su fundamentacin filosfica. Mxico, 1997. (Sofia Tayka Morales Vera), 117; ARRIARAN, Samuel y BEUCHOT, Mauricio . Filosofa, neobarroco , y multiculturalismo . Mxico, 1999. (Alejandro Salcedo Aquino ), 120; FERNANDEZ NADAL, Estela, (Comp.) Itinerarios socialistas en Amrica Latina, Crdoba, 2001. (Pilar Pirveyra), 124. CONVIVIUM - REVISTA DE FILOSOFIA - Segona Srie, Nm. 14, 2001: SUMARI: 1. - ARTICLES: JOSE, M' PETIT SULLA: Sobre el sentido del
trmino en los analticos de Aristteles y el carcter hipottico de Ia ciencia, 5; JOS SOLANA DUESO: Lenguaje y filosofa en el poema de Parmnides, 3 1; ALFONSO GMEZ-LOBO: La recta razn en Aristteles Principio o proposicin particular ?, 48; MIGUEL CANDEL: El regreso filosfico , 66; JOAQUN LOMBA: La presencia dei pensamiento judio hispano en Ia tico de Spinoza, 86; RAFAEL RAMN GUERRERO: El lenguaje dei ser: de lbn Sina a Mulla Sadra, 113; OCTAVI PIULATS RIU: Dialctica y escepticismo en Hegel , 128; JOS LUIS ARCE CARRASCOSO: M. Merleau - Ponty: El hombre como unidad ontolgica proyectiva , 144; ANTONIO AGUILERA: Menke y Brger ante Adorno, 168; 2. - NOTAS: LEX VERDES I RIBAS : Heidegger y Ia "apercepcin trascendental ", 189; CRTICA DE LLIBRES, 197.
Revista Filosfica de Coimbra - ti. 22 (2002 ) pp. 483-498

484

Revista Filosfica de Coimbra

ESTUDIOS FILOSOFICOS DICIEMBRE 2001:

- 145 VOLUMEN L. - SEPTIEMBRE-

SUMARIO: ESTUDIOS: RODRGUEZ ARIAS, Jess M.: La abstraccin cientfica en el pensamiento larvado de Santo Toms de Aquino , 419; CASTRO RODRGUEZ, Sixto J .: Una constitucin dcl concepto de ticmpo, 461 ; ROZALEN MEDINA, Jos L.: Francisco Giner de los Ros y Ia Universidad Espanola, 499; NOTAS Y COMENTARIOS: BOGNEZ HERRERAS, Fernando : Wittgenstein: Ia inefabilidad de Dios, 527; BIBLIOGRAFA, 551; LIBROS RECIBIDOS, 597; NDICES VOLUMEN L, 603. REVISTA DE FILOSOFIA DE LA UNIVESIDAD DE COSTA RICA - ndice del Volumen XXXIX - Encro - Junio 2001 - Nmero 97: Portada, 9; ARTCULOS: Marfa Noel Lapoujade: Una mirada esttica a lo invisible , 11; Susana Trejos Marn : La libertad en Bergson y en Janklvitch, 21; Cristina Bloj: De cuando Ia "ficcin" superaba Ia "realidad" (I Parte), 31; Vctor Alba de Ia Vega: Tecnologa y escatologa en El nombre de la rosa, 43; H.C.F Mansilla: Las insuficiencias del marxismo crtico y los problemas del mundo contemporneo (I Parte), 55; Jimmy Washburn Calvo: Discurso mdico: Fijacin de realidades (I Parte), 67; Jos Romero Cuevas: Hybris y Sujeto. tica y esttica de Ia existencia en el joven Nietzsche, 75; Roberto Canas Quirs: La metafsica de Ia Carta Sptima de Platn, 85; Hernn Neira: El idiota, el extranjero y Ia lengua, 97; Amn Rosales Rodrguez: Racionalidad y progreso cientfico: En torno a Ia relacin Popper-Kuhn , 109; SEMBLANZA: Roco Barahona : Senblanza del Dr. Luis Barahona, 125; ENSAYO RESEIVA: Amn Rosales Rodrguez: Cristoph Hubig, Alois Huning y Gnter Ropohl - Nachdenken ber Technik: Die Klassiker der Technikphilosophie, 131; Guillermo Hierrezuelo Conde: Francisco Puy Munoz y Salvador Rus Rufino - Alfredo Bravas filsofo do dereito, 135; RESEIVA: Patricia Zambrana Moral: Adalbert Polacek y Arnold Szelwis. Human rights. More than a commitment offormal law, 143; DOCUMENTO: Ivn Molina Jimnez: El primer estudio crtico de la novela El problema, de Mximo Solo Ha11. Una contribucin documental, 147; CRNICAS: Visitas y Tertulias, 157; Descripcin de Cursos, 1 Ciclo 2001, 161.

DIOTIME - L'AGORA - N 11 - Septembre 2001:


SOMMAIRE: DITORIAL, 3; APPEL NATIONAL ( signer et faire signer), Pour un droit de philosopher dans l'ducation , 4; DANS LA CIT: L'animation d'un caf-philo , spcificit? - Daniel MERCIER , 6; EN CLASSE: La philosophee des travaux personneis encadrs - Michel DARNAUD , 14; La discussion comme outil pdagogique - Oscar BRENIFIER, 17; DOSSIER - L'CRITURE PHILOSOPHIQUE: Faut- il sauver Ia dissertation ? - Jean - Jacques GUINCHARD, 24; La dissertation : consignes et transactions - Patrick RAYOU , Hlne DEGOY, 28; Prparer Ia dissertation - Marie-Hlne MARCHAL, 36; Un atelier - Heidi
pp. 483-498 Revista Filosfica de Coimbra - n. 22 (2002)

Ficheiro de revistas

485

GILMAN, 41; ACTUALIT: Colloque de I'ACIREPH les 27 et 28 octobre 2001, 49; RECHERCHE: La transposition didactique - Michel TOZZI, 50; L'veil ]a pense rflexive: philosopher avec des enfants du cycle III - Johanna TREIBER-LEROY, 56; DOSSIER INTERNATIONAL: - ESPAGNE: Philosophie et jeunes problmes - Juan Carlos LAGO, 57; QUBEC: Les champs d'investigation en didactique - Robert TREMBLAY, 63; MAROC: Les apories occultes de Ia formation philosophique - Aziz LAZRAK, 66; BIBLIOGRAPHIE, 71. DIOTIME - L'AGORA - N 12 - Dcembre 2001: SOMMAIRE: DITORIAL: 3; DANS LA CIT: Caf-philo et prof de philo Michel TOZZI, 4; Bibliographie, 11; Une exprience d'aide en ZEP - Jean-Marie FERRET, 12; CLASSE: La construction collective du savoir - Oscar BRENIFIER, 17; Le tableau notionnel - Emmanuel JARDIN, 23; Philosopher au primaire en ZEP - Gilles GENEVIVE, 29; DOSSIER: PHILOSOPHER AU COLLGE: Pour quoi faire? - Rmy DAVID, 34; Un atelier en 6e - Laure ANDRO-TOUATI, 37; En 6e et en 3e - Christine VALLIN et Christophe MONTFORT, 41; L'lve, une personne? - Franois HOUSSET, 46; L'atelier du petit penseur en 4e - Catherine DUPUY, 50; RECHERCHES, 52; SITES INTERNET: Philosophie pour enfants Jean-Franois CHAZERANS, 53; DOSSIER INTERNATIONAL: ALLEMAGNE: Philosopher avec des enfants - Johanna TREIBER-LEROY, 56; BELGIQUE: Un cours de philo dans le second degr? Dbat au parlement, 61; QUBEC: Des cours de philosophie pour enfants - Michel SASSEVILLE, 64; PUBLICATIONS: Une nouvelle coilection centre sur le dialogue - Oscar BRENIFIER, 66. DIOTIME - L'AGORA - Revue internationale de didactique de Ia philosophie - N 13 - Mars 2002 - trimestriel:
DITORIAL, 3; EN CLASSE: Plaidoyer pour I'ECJS - Jean-Jacques GUINCHARD, 4; Analyser une discussion philosophique - Michel TOZZI, 9; DOSSIER: LES CAFS PHILOSOPHIQUES: Le point de vue de DELEUZE et GUATTARI, 12; Raction Ia pense de Deleuze - Daniel MERCIER, 13; Aider I'opinion philosopher - Michel TOZZI, 16; Y philosophe-t-on vraiment? Jean-Franois CHAZERANS et Jean-Pierre SEULIN, 19; Cafs-philo et philosophie - Eugne CALSCHI, 22; L'exprience phnomnologique de Ia socialit - Fabrice DEWOLF, 26; $n de des cafs-philo - Oscar BRENIFIER, 30; RFLEXION: Nouveau programme: ni rpublicain, ni pdagogue - Jean-Franois CHAZERANS, 36; Penser partir du corps - ric SCHILLING, 40; PUBLICATIONS: Anti-manuel de philosophie (M. ONFRAY), 43; Pratiques de Ia Philosophie, n 8 (GFEN), 44; Si Ia philosophie m'tait conte: de Platon Deleuze (G. PIGEARD de GURBERT), 44; L'veil de Ia pense rflexive !'cole primaire (Michel TOZZI), 45; RECHERCHE: 2 colloque national sur les nouvelles pratiques philosophiques: 22 et 23 mai 2002 au CRDP de Rennes, 46; DOSSIER

Revista Filosfica de Coimbra - a. 22 (2002)

pp. 483-498

486

Revista Filosfica de Coimbra

INTERNATIONAL: QUBEC: Des expriences en maternelle - Marie-France DANIEL, 48; ARGENTINE: Philosophie pour enfants : analyse critique d'une innovation - alter Ornar KOHAN, 55; BELGIQUE: Enseignement philosophique et transversal it - Bernard REY, 61. REVUE PHILOSOPHIQUE DE LOUVAIN - TOME 99 - Numro 4 NOVEMBRE 2001:
SOMMAIRE: ARTICLES: Bertrand Bouckaert. Le charmc magique des Rechcrches logiques. Introduction de I'ditcur, 559-563; Bruce Bgout. La rverbration logiquc. La phnomnologic des Prolgomnes 1 Ia logique pure de Husserl, 564-592; Jocelyn Benoist. Intuition catgoriale et voir comme, 593-612; Rudolf Bernet. Dsirer connaitre par intuition, 613-629; Bertrand Bouckaert. Le problmc de l'altrit dans les Recherches logiques de Edmund Husserl, 630-651; Dieter Lohmar. Le concept husserlien d'intuition catgoriale, 652-682; Ullrich Melle. La thorie husserlienne du jugement, 683-714; Dan Zahavi. A propor de Ia neutralit mtaphysique des Recherches logiques, 715-736; COMPTES RENDUS: Ouvrages divers, 737-752; NOTES BIBLIOGRAPHIQUES, 753-770; CHRONIQUES: Jean-Pierre Deschepper. Chronique, 771-810; Ouvrages analyss dans le prsent numro, 811-812; Table des matires du tome 99, 813-819.

HUMANISTICA E TEOLOGIA - Tomo XXII - Fasc. 3 - 2001 SUMRIO: SANTOS, Gil - Ontologia e Predicao na teoria lgico- semiolgica dos `modos de acepo dos termos ' em Pedro Hispano, 309 -352; GOMES, Victor Franco - A Eucaristia faz a Igreja segundo a Meditao sobre a Igreja de Henri de Lubac, 353-365; CARDOSO, A. Pinto - A Revoluo Francesa na informao de D. Alexandre de Sousa e Holstein , embaixador de Portugal junto da Santa S , 367-395; ABSTRACTS, 397-398; NOTAS E COMENTRIOS: MENESES, Ramiro Dlio B . de - O princpio de incerteza de W. Heisenberg: fsica e filosofia, 399-407; DOMINGUES. Bernardo , O. P. - A moral crist para o nosso mundo , tarefa urgente, 408 -412; BIBLIOGRAFIA, 413-437; LIVROS RECEBIDOS, 439-441, NDICE DO TOMO 22 (2001), 443-447.
REVISTA PORTUGUESA DE FILOSOFIA - Outubro-Dezembro 2001 Vol. 57 - Fase. 4 - O Mal e a(s) Teodiceia(s): Novos Aspectos Sapienciais:

ARTIGOS: VILA-CH, Joo J. - O In-evitvel Mal, 659-665; TILLIETTE, Xavier: Du Mal, 667-681; ESTRADA DAZ Juan A. - Teodicea y Sistemas Filosficos, 683-709; SPLETT Jrg - Zum Theodizeeproblem heute, 711-732; BECKERT, Cristina - Teologia depois da Shoah, 733-744; STUMP Eleonore Second-person Accounts and lhe Problem of Evil, 745-771; ALBERG, Jeremiah 1. - Rousseau and lhe Original Siri, 773-790; SCHMIDT Josef - Das Bse im Deutschen Idealismus, 791-817; FRICK, Eckhard - Carl Gustav Jung y Ia

pp. 483-498

Revista Filosfica de Coimbra - n." 22 (2002)

Ficheiro de revistas

487

Realidad dei Mal, 819-833; SCHWAGER , Raymund - O Pecado Original como Mal no Ser Humano , 835-845; MBITI , John - O Mal no Pensamento Africano, 847-858; PRE-TEXTO(S): VALADIER, Paul - Le Mal Politique , 859-870; ADAMS, Marilyn M . - Horrors in Theological Context , 871-880; PLACHER, William C. - Horrendous Evils and lhe Goodness of God , 881-886; BIBLIOGRAFIA: VILA-CH, Joo J. (Org.) - Mal, Sofrimento , & Teodiceia , 887-975; FICHEIRO DE REVISTAS, 977-993; APRESENTAO DOS AUTORES, 995-997; NDICES DO VOLUME LVII, 999-1016. SOLIDARIET - Anno XIV - Set/Dez. 2000 - N 36:
Sommario, 5; Studi e ricerche: M. Camilli, La famiglia dei grave traumatizzato cranio-encefalico: Effetti sulla relazione coniugale, 11; D. Lopiano, Metacognizione: modelli teorici, studi e sviluppi, 91; C. Gulino - M. P. Matraxia, Prime fali di sviluppo psicomotorio dei neonato, 129; Note e rassegne: G. Lombardo, Aspetti psicogeni delle disfunzioni sessuali nell 'adolescente, 139; Documenti: Pontifica Accademia per Ia Vita, Dichiarazione sulla produzione e sull'uso scientifico e terapeutico delle cellule staminali embrionali umane, 149; Osservatorio: Mons. Elio Sgreccia, Cellule, staminali autologhe e trasferimento di nucleo. Aspetti scientifici ed etici, 159; Segnalazioni bibliografiche, 167.

METALOGICON - Anno XIV - 2001 - Fasc. I:


PoIyadic Inclusive Disjunctive Syllogisms in Galen' s Institutio Logica by MICHELE MALATESTA, The Fideism of the Wittgensteinians by ANGELO BOTTONE, 9; An Essay on the Genesis of Economic Development: An Introduction by ROCCO PEZZIMENTI, 23; The Language of Evidente in English Law by EMANUELE RIVERSO, 49; On the Importance of Philophy in Interpreting History. Hypothesis of Interpretation of the History of the 200' Century by PIETRO VITIELLO, 61; Denuntiation to the Italian Head of State Concerning the Illegitimate Nature of the Procedure of the Commission Appointed to Assign Contributions to Journals of High Cultural Value, 73; Reply of the Secretary-General of the Presidency of the Italian Republic, 139, 139.

CLASSICAL ANTIQUITY - Volume 19 / No. 1 / April 2000: Abstracts, 1; DANIELLE S. ALLEN, Changing the Authoritative Voice: Lycurgus' Against Leocrates, 5; HARRIET FLOWER, The Tradition of the Spolia Opima: M. Claudius Marcellus and Augustus, 34; MICHAEL A. FLOWER, From Simonides to Isocrates: The Fifth-Century Origins of Fourth-Century Panhellenism, 65;KATHRYN GUTZWILLER, The Tragic Mask of Comedy: Metatheatricality in Menander, 102; DONKA D. MARKUS, Performing the Book: The Recital of Epic in First-Century C. E. Rome, 138; ANN N. MICHELINI. The Search for the King: Reflexive Irony in Plato's Politicus, 180.

Revista Filo sfica de Coimbra - a. 22 (2002)

pp. 483-498

488

Revista Filosfica de Coimbra

MANUSCRITO - Revista Internacional de Filosofia - Vol. XXIV, N 2 October 2001:


SUMMARY - Articles: LUIS ANTONIO ALVES EVA, Montaigne: o Ensaio como Ceticismo, 7; FRANCISCO CALVO GARZON, Reference, Predication, and Individuation , 43; AMN ROSALES RODRGUEZ, Tecnologas y Progreso en el Contexto de los Sistemas Secundrios, 59; DANIEL LAURIER, Norntes el Contenus, 97; MARCOS JOS MLLER, Reflexo Esttica e Intencionalidade Operante, 125; SILVIO PINTO, Michael Beaney, Frege and the Paradox of Anal ysis, 155; Book Revicw: SUZANNE FOISY, Kant Actuei. Hommage Piem Laberge,sous Ia direction de Franois Duchesneau, Guy Lafrance et Claude Pich, Analytiques, 191; Notes on Authors, 199.

CAHIERS PDAGOGIQUES - N 405 - Juin 2002 - L'ducation au dveloppement durable:


Editorial: Pierre Madiot: L'cole et le monde, 10; Sandrine Chastang: Un dfi pour le temps prsent, 11; 1 - De quelques concepts: Adelie Miguel Sierra: Quelle ducation pour quel dveloppement?, 11; Annie Simon: ducation: environnement contre dveloppement?, 14; Antipodes: L'humanitaire et l'ducatif, 16; Emmanuel Charles: Sept propositions concrtes, 17; 2 - duquer pour un autre monde: Michel Gervais: Quatre problmes pdagogiques, 19; Pascal Blanchard: De l'histoire l'enseignement de l'histoire, 21; Alain le Sann: Apprendre du Sud, 23; Martine Ledoit: Qu'en pensent les coliers?, 25; Willy Lavastre, Sandrine Chastang: Cesser de vhiculer des clichs!, 26; Maurice Piferrer: Duodkri: l'criture partage, 27; Sverine Lout: Les copains de Boussou, 29; Sandrine Chastang: Percussion migratrice, 30; Batrice Chemin: L'Afrique Ia crche, 31; Sandrine Chastang: Pari os, 32; Kuntala Lahiri-Dutt: Petit conte indien, 33; 3 - tat des lieux et enjeux: Martine Ledoit: Peut mieux faire! 34; Claire Tauty: Notre systme de formation en question, 37; Entretien avec Michelle Favrega: Lcole ne peut pas tout faire, 39; Entretien avec Roland Biache: Comment mieux vivre ensemble?, 41; Artisans du monde: ducation ou promotion?, 43; Genevive Larguier: Deux exemples d'activits au collge, 44; Pascale Argod: Un enjeu pour le CDI, 45; En conclusion: Guillaume Duval: Une gageure pdagogique, 46; Les lieux de ressource et des documenta pour 1'ducation au dveloppement, 48; BILLET DU MOIS: Marie-Christine Chycki: Manifestations citoyennes? PAROLES DU CRAP, 1; Nous en aurons raison! L'cole de Charb; ACTUALIT DUCATIVE, 3; Franoise Colsat: Les maths et Ia formation des lves? Grard Hernandez: Nos lves descendent dans Ia rue; Raoul Pantanella: Les TPE prenniss? L'cole de Charb; APPELS ET ANNONCES, 6; INFOS & PUBLICATIONS, 7; DOSSIER, 9; SUPPLMENT, 50; ET CHEZ TOI A VA?, 59; Marie Fernand: criture crative, Jeanne Claude Mori, institutrice: Prendre un mi-temps pour prendre le temes!; Claudine Pags: La parole de pierre; FAITS ET IDES, 63; lise Lemai: Deux conceptions de I'erreur scolaire; MorTalla Diallo: Aux racines de Ia violence
pp. 483 -498 Revista Filosfica de Coimbra - a." 22 (2002)

Ficheiro de revistas

489

l'cole; Michal Nacieron , Nathalie Mahut , Bruno Mahut: La dimension cache du dbat en EPS ; DES LIVRES POUR NOUS, 67; SUPPLMENT - Ecrire, c'est rcrire , Alain Decron : une course tapes, 50 ; ET CHEZ TOI A VA?, 59; Marie Fernand : criture crative ; Jeanne Claude Mori, institutrice : Prendre un mi-temps pour prendre le temps!; Claudine Pags: La parole de pierre; FAITS ET IDES , 63; lise Lemai : Deux conceptions de l'erreur scolaire; Mor Talla Diallo: Aux racines de Ia violence l'cole; Michal Nachon , Nathalie Mahut, Bruno Mahut : La dimension cache du dbat en EPS . DES LIVRES POUR NOUS, 67; Supplment : crire, c'est rcrire : Alain Decron : Une course tapes, 50; Estelle Martin et Anne Divry: Devenir auteur ?, 51; Sandrine Landric, Virginie Ravachol, Emilie Nicolas et Fabien Mettay : Avec des peintures , avec des musiques, 53; Sophie Barils, Brigitte Delmas et Myriam Poinsot : Transformer un texte narratif en un crit dramatique , 54; Olivier Rigaud et Nathalie Crayssa: lves auteurs et enseignants lecteurs, 56; Dominique Bucheton : Pour remettre le texte en travail, 57.

CAHIERS PDAGOGIQUES - N 404, Mai 2002:


Quoi de neuf Ia doc? ditorial: Mario-France Blanquet, Raoul Pantanella: Quoi de neuf Ia doc?, 6; Colecte Charrier-Ligonat: Partenariat, 7; 1 - Les facteurs du changement au CDI: Marie France Blanquet: Problmatique du nouveau, 8; MaryvonneTastet et Renaud Htier: Compte tenu des variations saisonnires, 9; Muriel Kawa-Frisch: Utiliser Internet au CDI, 11; Raoul Pantanella: II ne suffit pas de surfer, 14; Pascale Gossin: Les cartables numriques, 17, Brigitte Cahen: Une formation vraiment interdisciplinaire, 19; Annick Dallier: La meuf du CDI n'est pas un distributeur , 21; 2. De nouvelles faons d'apprendre... et d'enseigner; Anne-Marie Gioux: Prof-doc: un mtier inventer, 23; Bernard Heizmann: Travail en quipe, travail d'quipe, 27; Vincent Liqute: Les TPE sont-ils solubles dans les CDI?, 30; Annik Dallier: Le CDI au coeur de Ia rnovation, 32; Carole Soulagnes: Organiser Ia pdagogie documentaire, 35; 3. Nouveaux espaces, nouvelles fonctions; Marie-Dominique Montagnon et Anne Ricart: Si loin, si proches, 38; lonore Petit, Caroline Dubois et Alice Petit: Une gageure pour l'cole de demain, 40; Rolande Hatem: Prsenter un mtier ses camarades, 42; Pascale Argod: De nouvelles fonctions? 43; Lise Golomb: C'est Difficile d'innover, 45; Michel Le Bourhis: J'arrte, 47; BILLET DU MOIS: Philippe Lecarme: Retour de l'essentiel. Paroles de lycens; APPELS ET ANNONCES, 1; L'cole de Charb; DOSSIER 1: Quoi de neuf Ia doc?, 5; DOSSIER 2, Des pintes pour changer le collge, 50; COURRIER, 77; Des pintes pour changer le collge. ditorial: Jean-Michel Zakhartchouk, 51; 1. L'accueil en sixime , Jean-Marie Koubi: Un dispositif pour accueillir, 52; Michle Lequarr : On commence par les fondations, 53; Patricia Leroy et Fabrice Ravy: II faut les prendre au mot, 54; Florence Lenoble: Un dispositif pour se prsenter, 57; 2. lves en difficult: Sandrine Reynaud: L'atelier lecture, 57; Robert Guichenuy: Rfrences communes, 58;
Revista Filosfica de Coimbra - n. 22 (2002) pp. 483-498

490

Revista Filosfica de Coimbra

Gilles Valias: Quand le collge passe le relais, 60; Yannick Marvin, Sophie Auvray, Valrie Mamdouh, Pascal Heutte, Michel Boudet et Jean-LouisThomas: Un dispositif qui a fait ses preuves, 63; Florence Castincaud: l'aide, 64; 3. Des parcours aux itinraires : Hlne Chelzen: Comment croiser deux disciplines, 65; Claire Michaux-Boitiaux: Une ide toujours neuve : Ia correspondance scolaire, 67; Jean-Paul Teyssier: Leons des parcours diversifis, 68; Gilbert Serrus: Itinraires : malgr les zoncs d'ombre, 70; 4. Des collges qui se mobilisent : Collgc Les Aigucrclles, Montpcllier: Une histoire en devenir , 72; Collge Jean Vilar, Grigny: Donner des perspectives tous les lves, 74; Collge Jcan Jaurs, Pantin: Pour une renaissance Jaurs, 75.

CAHIERS PDAGOGIQUES - N 403 - Avril 2002:


BILLET DU MOIS: Jacques George: L'lection et Ia raison ; ACTUALIT DUCATIVE, 1; Les candidata aux lections prsidentielles rpondent nos questiona; L'cole de Charb; APPELS ET ANNONCES, 7; INFOS ET PUBLICATIONS, 8; DOSSIER: 9; ET CHEZ TOI A VA'?, 53; Te souviens-tu d'avoir rencontr une oeuvre qui a compt dans ta vie?; Khadidja Licir: Footbal: France-Algrie. Les 1001 contradictions; Franoise Nivinou: Qu'est-ce que j'ai fait aujourd'hui; Bernard Jost: Trois propos sur l'enseignement au chad; Myriam: Suivre le mouvement? FAITS ET IDES, 57; Jacques Boissy: L'valuation nationale en ZEP; Franois Simon: Coanimer en formation continue; Thomas Veyrenc: Sciences et citoyens; Marie-Nobile Roubaud: Mieux analyser les erreurs des lves; TIRE-LIVRES, 62; Propos par Mireille Carton : Romans historiques au XVII sicle; DES LIVRES POUR NOUS, 64; Philippe Perrenoud Pierre Benedetto Revue franaise de pdagogie CNDP-CRDP de BasseNormandie Didier Gaulbert Pascal Bouchard.

COURRIER, 68 - Dossier coordonn par lizabeth Thuriet:


Editorial: ElizabethThuriet, 10; 1 - Enjeux et tat des lieux : Denis Barroero: Un lourd hritage, 11; Martine Pascal: Les deux voles, 13; Patrice Pelpel: Une identit plurielle, 16; Franoise Rop: LP ou CFA: une discrimination ethnique?, 18; Le droit de russir: Extraits du projet d'tablissement du LP 1'Estaque (Marseille Nord), 19; Annette Gonnin-Bolo: Les relations avec les entreprises, 20; Madeleine Figeat: Les baccalaurats professionnels: quels enjeux?, 22; Entretien avec Jean-Luc Mlenchon: Quel monde voulons-nous?, 25; Alain Suran: Pour un lyce polyvalent, 27; Aziz Jellab: Comment devient-on lve de lyce professionnel?, 29; 2 - vivre en LP: Alain Bourdel: J'apprends toujours, 32; Alain Frutoso; Le chef de travaux, pdagogue polyvalent, 34 ; Christophe Hespel: Les lves ne sont pas motivs, 35; Entretien: Un patron parraine, 37; Sylvie Paoli: Documentaliste en LP, 38; Michle Sanchez et Anne Guez: Du franais pour les secrtaires, 39; Jean-Paul Boyer, Michel Basquet, Jean-Franois Lagarde et Jacqueline Viel: La pdagogie de l'action,41; Franoise-Anne Mnager: Un
pp. 483-498 Revista Filosfica de Coimbra - a. 22 (2002)

Ficheiro de revistas

491

projet qui dorme Ia pche, 42; Marielle Loccidal: S'exposer aux PPCP, 44 ; Jean Menand : ducation civique, juridique et sociale en LP, 47; 3 - Conclusion et bibliographie, Table ronde: Le Iyce professionnel en qute de reconnaissance, 49, Elizabeth Thuriet: Pour esprer, 51; Bibliographie. REVISTA DE FILOSOFIA DA FACULDADE DE LETRAS DO PORTO - II Srie, Volume XVIII - Porto 2001:
Apontamentos sobre a Lngua e as Linguagens por Eduardo Abrancbes de Soveral, 7; A crena na Razo por Antnio Jos de Brito, 11; O Mal: sua banalidade e radicalidade em H. Arendt por Mana Jos Contista, 19; O Esprito da Tarde no 1.' dia do "Dilogo sobre os dois grandes sistemas do mundo por Levi Antnio Malho, 35; O pensamento filosfico de Augusto Saraiva por Lus de Arajo, 123; A companhia das guas - uma histria da histria das origens da Filosofia por Jos Augusto R. Graa, 129; Problemas de Identidade Pessoal por Sofia Miguens, 139; La volante de croire et ls imperatifs de Ia Raison. Sur l'thique de Ia croyance por Pascal Engel, 165; A ltima Frmula de Deleuze por Sousa Dias, 177; Ce qui manque dans le deuil et pour le dsir: de 1'object de l'amour de Freud 1'object (petit) de Lacan por David Pavon, 189; E. Cioran: para uma des-antropologizao do sofrimento e da morte por Elsa Cerqueira, 209; Lgica: uma Bibliografia Geral (FLUP, 1999) por Joo Alberto Pinto, 225; Espao e sofrimento - Corpo e representao, 247; Crnica, 279; Revistas Recebidas, 281.

REVUE PHILOSOPHIQUE de Ia France et de I'tranger - N 2 - Avri l - Juin 2002 - LE TEMPS DANS L'ANTIQUIT:
Monique DIXSAUT - Le temps dans l'Antiquit, p. 139; Cristina VIANO "nsidme selon Hraclite": Ia substance corporelle du temps, p. 141; Walter MESCH - tre et temps dans le Parinnide de Platon, p. 159; Cario NATALI Temps et action dans Ia philosophie d'Aristote, p. 177; Pierre-Marie MOREL Les ambiguts de Ia conception picurienne du temps, p. 195; Jean-Baptiste GOURINAT - ternel retour et temps priodique dans Ia philosophie stocienne, p. 213; Analyses et Comptes Rendus (Antiquit) par D. BABUT, A. BALANSARD, G. CHAPOUTHIER, M. CONCHE, J.-M. GABAUDE, J.-L. GARDIES, I. KOCH, M. LASSGUE, C. MORANA, E. MOUTSOPOULOS, H.-O. NEY, J.-F. PRADEAU, G. SAMAMA, p. 229; O Ouvrages Dposs au Bureau de la Revue (dcembre 2001 - fvrier 2002) p. 249; Rsums -Abstracts, p. 253; Infornlations p. 255.

ESTUDIOS FILOSFICOS - Ano 2002, Vol. LI, N 146: Sumario: ESTUDIOS: tica y economa: La perspectiva de Amartya Sen, 5; Jorge Arturo Chaves: La contribucin de J. G. Droysen a Ia historia y a Ia hermenutica, 39; Jorge Navarro Prez: Corrientes dei socialismo francs y sus repercusiones en Emmanuel Mounier y Jean Lacroix, 69; Vicente Martnez Sierra;
Revista Filosfica de Coimbra - a." 22 (2002) pp. 483-498

492

Revista Filosfica de Coimbra

NOTAS Y COMENTARIOS: Filosofia de Ia naturaleza y medicina natural. A propsito de Ia homeopatia , 109; Luciano Espinosa; RECTIFICACION, 125; BIBLIOGRAFA, 127; LIBROS RECIBIDOS, 183. DILOGO FILOSFICO - Ano 18, Enero/Abril I/02:
Presentacion, 3; El estado de Ia cuestin: BERCIANO, M.: postmodernidad: estado de Ia cuestin, 4; Reflexin y critica: MICHELINI, R. J.: La modernidad ilustrada. Crticas y contracrticas, 43; VILAR, G.: Una segunda modernidad, 61: gora: ROMERO CUEVAS, J. M.: Hybris y sujeto. tica .v esttica de Ia existencia eu el joven Nietzsche, 77; D'ORs FHRER, P.: La angelologa de Eugenio d'Ors. Hacia una teoria de lo biogrfico, 95; Didctica: PREZ-ESTVEZ, A.: El dilogo conto lectura eu Gadanter, 117.

GORA - PAPELES DE FILOSOFA - Vol. 19, n 2 (2000):


1. ESTUDIOS: MARIANO LVAREZ GMEZ: Antgona o el sentido de Ia phrnesis , 5-22; MONTSE BARTOLOM LUISES: El animismo en Giordano Bruno, 23-49; MANUEL TORRES VIZCAYA: Nietzsche en Ser y Tiempo: Ia interpretacin nietzscheana como antecedente de Ia comprensin heideggeriana, 51-72; ENRIQUE MARCANO BUNAGA: Acerca de Ia naturalidad de Ia sociedad poltica, 73-97; SUSANA DE LA GALA GONZLEZ: "Identidad, otredady etnografia": experiencias de campo de una etngrafa " nativa ", 99-103; 2. NOTAS: DIANA COHEN: EL suicidio? condena o defensor? Argumentos filosficos en torno de Ia muerte uoluntaria , 107-126; MARA LUISA PFEIFFER: El mal radical . Su lugar en Ia tica kantiana 127-138; GIORGIO BARUCHELLO: Richard Rorty: A sophist without a soap-box . An essa ), on ethnocentrism , liberalism and cruelty, 139-152; LUIS GARCA SOTO: Galicia, Espana y Europa segn Castelao, 153-160; 3. RECENSIONES, 163-211; 4. NOVEDADES, 215-218; LIBROS RECIBIDOS; REVISTAS.

REVISTA DE FILOSOFIA - N 39, 2001-3 (Venezuela):


I. Estudios : SAIBRE KNABENSCHUH: Del espado lgico a los espacios de incertidumbre . Wittgenstein, 1929-1933, 7; ALBERTO SANTAMARA FERNNDEZ: El tratado Fuentes de lo sublime de Longino y Ia superacin de Ias Tchnai rhetoriki, 25; JUAN MANUEL CAMPOS BENTEZ: Literatura, imaginacin y mundos posibles. Una perspectiva medieval, 43; II. Ensayos : H.C.F. MANSILLA: El desencanto de Ia modernidad y Ia revalorizacin de Ia tradicin, 61; III. Seccin Especial : ANGEL MUNOZ: La medicina en Caracas a fines del s. XVIII: filosofia, arte o ciencia?, 85; IV. Reservas Bibliogrficas: MUNOZ GARCA, A.: Seis preguntas a Ia lgica medieval, Mxico, 2001. (Juan Manuel Campos Bentez )-111; BALLON, J. C., Un cambio en nuestro paradigma de Ciencia, Lima, 1999. (Angel Munoz Garca), 116; HIDALGO-SERNA, E., MARASSI, M., SEVILLA, J. M., VILLALOBOS J. (Eds.): Pensar para el nuevo siglo. Giampp. 483 -498

Revista Filosfica de Coimbra - a." 22 (2002)

Ficheiro de revistas

493

battista Vico y Ia cultura europea . Actas dei Congreso Internacional . Sevilia, 4-9 ottobre 1999. Npoles , 2001. (Franco Ratto ), 117; RATTO, F. : Materiali per un confronto : Hobbes-Vico . Studi sul linguaggio , sulla comunicazione e sull'apprendimento. Perugia , 2000 . RATTO, F.: Hobbes Tra scienza delia politica e teoria delle passioni . Ottawa, 2000 . ( Giuseppe Mazzotta ), 126; RIVARA DE TUESTA, M. L., Pensamiento Prehispnico y Filosofia Colonial en el Per , Lima, 2000. (Angel Munoz), 130.

REVISTA DE FILOSOFIA DE LA UNIVERSIDAD DE COSTA RICA Volumen XXXIX - Julio / Diciembre 2001 - Nmero 98:
Portada, 7; V JORNADA DE INVESTIGACIN EN FILOSOFA - Presentacin, 11; Amalia Bernardini: Dimensiones ticas en el pensamiento de Giordano Bruno, 13; scar Hernndez: Giordano Bruno y Ia ciencia renacentista, 23; Guillermo Coronado: Astronomia vs Cosmologia en Giordano Bruno, 31; Sergio E. Rojas Peralta: Biologia y lenguaje en Nietzsche, 41; Arnoldo Mora Rodrguez: Nietzsche en Ia obra de Moiss Vincenzi, 47; Peter D. Asquith: The identification and evaluation of arguntents - A task too important to leave to lhe logicians, 53; Luis A. Camacho: Cambio en patrones de consumo: Anlisis y evaluacin , 65; Edgar Roy Ramrez: tica y responsabilidad en Jean Ladrire, 73; Amn Rosales Rodrguez: David Hume: cuatro ideales de vida y una idea de Ia filosofia, 79; Ivn Villalobos Alpzar: Perspectivas psicoanaliticas sobre el sujeto, 87; Jacqueline Garca Falias: Construccin de un sujeto epistemolgico en cl campo de Ia educacin, 97; Eliam Campos Barrantes: La concepcin kelseniana de Ia justicia, 103; OTROS ARTCULOS: Jimmy Washburn: Discurso mdico: fijacin de realidades (11 Parte), 13 1; Ana Lucia Fonseca R.: Cosmologia y antinomia (Consideraciones sobre la primera antinomia kantiana), 141; CRNICA: Luis A. Camacho: Crnica general de Ia Asociacin Costarricense de Filosofia (1958-2000), 155.

ACTA PHILOSOPHICA - Semestrale, vol. 11 (2002), fasc. 1 - Gennaio/ Giugno:


Editoriale : 11 significato di un centenario, 5; Studi: Enimanuele Morandi L'ambiente metafisico della sociologia: verit e scienza sociale, 7; Francesco Russo, La prassi delta libert. Riflessioni antropologiche alia Ince degli insegnamenti dei Beato Josemara Escriv, 49; Juan Jos Sanguineti, Science, Metaphysics, Philosophy: In search of a distinction, 69; Note e commenti : Pierre-Antoine Belley, L'analogie de Ia connaissance par connaturalit chez Jacques Maritain, 93; Mariano Fazio, Chesterton: Ia filosofia dei asombro agradecido, 121; Graham J. McAleer, Airwar and Justice: Has Albert Camus a Contribution to Make to Catholic Teaching on War?, 143; Cronache di filosofia : Una nuova collana sulla filosofia dei Medioevo e dei Rinascimento (M. PREZ DE LABORDA), 153; Etica e poltica (M. D'AVENIA), 154; Vita accademica, 154; Bibliografia tematica : Opere recenti sulla filosofia morale di Alasdair Maclntyre (M.
Revista Filosfica de Coimbra - n. 22 (2002) pp. 483-498

494

Revista Filosfica de Coimbra

D'AVENIA), 159; Recensioni : Julia ANNAS, Platonic Ethics, Old and New (V Saucedo Torres), 169; Henri BERGSON, Il pensiero e il movente. Saggi e conferente (M.T. Russo), 172; Lourdes FLAMARIQUE, Schleiermacher: La filosofia frente al enigma del hornbre (F. Fernndez Labastida) 174; Juan A. GARCA GONZLEZ, Teoria del conocimiento humano (A. Ducay), 177; Michele MARSONET (a cura di), Dorme e filosofia (M.T. Russo) 180; Sabino PALUMBIERI, L'uomo, questa meraviglia. Antropologia filosofica h Trattato sullu costituzione antropologia (F. Russo), 182; John F. WIPPEL, The Metaphysical Thought of Thonlas Aquinas. froco Finile Being to Uncreated Being (S.L. Brock), 185; Schede bibliografiche : Henri BERGSON, Educazione, cultura, scuolu (F. Russo),189; Mariano FAZIO, Un sentiero nel bosco. Guida al pensiero di Kierkegaard (F. Fernndez Labastida), 190; Maria Carla GIAMMARCO RAZZANO, La vecchiaia di Solone. Et e poltica nella citt greta (1. Yarza), 191; Michacl OBERHAUSEN (Hrsg.), Vernunftkritik und Aujkldrung. Studien zur Philosophie Kants und seroes Jahrhunderts (F. Fernndez Labastida), 192.

LES TUDES PHILOSOPHIQUES - Avril/Juin 2002:


Duns Scot au XVII sicle, 2. La cohrence des subtils; Sven K. Knebel, Entre logique mentaliste et metaphysique conceptualiste: Ia distinctio rationis ratiocinantis, 145; Jacob Schmutz: Du pch de l'ange Ia libert d'indiffrence. Les sources anglologiques de I'antropologie moderne, 169; Olivier Boulnois: Le reforcement de Ia libert d'indiffrence et les polmiques anti-scotistes de Ia mtaphysique moderne, 199; Rsums, 239; Analyses et comptes rendus, 241; Ouvrages reus, 253. ISEGORA/25 (2001) - Revista de Filosofia Moral y Poltica - N. 25 Diciembre 2001: SUMARIO: ARTCULOS: Las emociones y Ia explicacin de Ia accin, por Olbeth Hansberg, 5; Sentimientos y teora de Ia accin, por Carlos J. Moya, 19; La educacin sentimental. O de Ia difcil cohabitacin de razones y emociones por Fernando Broncano, 41; Emociones responsables, por Antonio Valdecantos, 63; Filantropa democrtica y sentimientos morales, por Helena Bjar, 91; La existencia de lit irona como ironia de Ia existencia. Una investigacion sobre el sentido, por Jos Luis Ramrez, 115; tica y Esttica (IX Conferencias Aranguren), por Eugenio Tras, 147; NOTAS Y DISCUSIONES: Antropologa compleja de Ias emociones humanas, por Eugenia Ramrez Goicoechea,177; Los sentimientos morales de Ia tristeza china, por Zhengdao Ye, 201; Compasin, poltica y memoria. El sentimiento moral en Max I Horkheimer, por Juan J. Snchez, 223; Ciencia privada, conocimiento pblico. Algunas determinantes de Ias controversias polticas en Ia era de Ia tecnociencia , por Jess Veja Encabo, 247; Una sentencia justa para Josef K., por Sultana Wahnn, 263; Il retorno a Ia tierra natal, por Rhoda Henelde Abecassis, 281; TEXTOS Y DOCUMENTOS: Immanuel Kant contespp. 483- 498 Revista Filosfica de Cointhra - n ." 22 (2002)

Ficheiro de revistas

495

tacin a Ia pregunta Qu es Ia ilustracin? (versin castellana de Roberto R. Aramayo), 287; Kant y Ia Ilustracin, por Roberto R. Aramayo, 293, CRTICA DE LIBROS: C. Castilla dei Pino, Teoria de los sentimientos (por Carlos Gmez), 311; J. Elster: Sobre Ias pasiones. Emocin, adiccin y conducta humana, (Por David Teira), 314; Antonio R. Damasio, Thefeeling of what happens: body and emotion in the making of conscousness (por Eduardo de Bustos), 315; Pascal Bruckner, La euforia perpetua. Sobre el deber de ser- feliz (por F. Rodrguez Genovs), 319; Avner Ben-Ner y Louis Putterman (comps.), Economics, Values and Organization (por Francisco lvarez), 321; Roberto R. Aramayo , Immanuel Kant. La utopia moral como emancipacin dei ajar (Por Javier Echeverra), 325; Juan Antonio Rivera, El gobierno de Ia fortuna (por Carlos Gmez Munoz), 328; Patricio Penalver, Argumento de Alteridad (La hiprbole metafsica de Emmanuel Lvinas) (por Alberto Sucasas), 332; A. Ibarra y T. Mormann (eds.), variedades de Ia representacin en Ia ciencia y Ia filosofa (por Armando Menndez Viso), 335; G. W. Leibniz, Sdmtliche Schriften und briefe (por Concha Roldn), 337; INFORMACIONES: En memoria de Pedro Lan Entralgo, 341; Pedro Lan: humanismo v reconciliacin cultural, por Pedro Cerezo, 341; El Patriotismo de Pedro Lan, por Ignacio Sotelo, 346; El humanismo de Pedro Lan Entralgo, por Diego Grada, 351; Normas sobre originales, 358.

DILOGO FILOSFICO -Afio 17, Septiembre/Diciembre - 111/0 1: Presentacin, 385; El estado de Ia cuestin : VALLESCAR PALANCA, D.
DE: Coordenadas de Ia interculturalidad, 386; Reflexin y crtica : FORNET BETANCOURT R.: Supuestos, limites y alcances de la filosofa intercultural, 411; Rudo-CARRACEDO, J.: Problemas eu Ia universalizacin de los derechos humanos, 427; gora: BERTORELLO, A.: Atesmo y narratividad en Heideggei; 455; LPEZ QUINTS, A.: La intimidad personal. Qu significa y cmo es posible, 473; Didctica : LAGO BORNSTEIN, J.C.: Lafilosofa ante el reto de Ia multiculturalidad, 491; Informaciones : Acontecimientos, 512; Recuerdo de J.D. Garca Bacca (1901-1992) En el Centenario de su Nacimiento, (Roberto Aretxaga), Congreso Internacional; Centenario dei Nacimiento de J.D. Garca Bacca (Roberto Aretxaga); Prximas Reuniones y Congresos; Crtica de libros : 518; AA-VV.: Filosofa a y mstica. (M. Dez Presa); GARCA MORENTE, M.: Lecciones preliminares de filosofa, (M. Dez Presa); D'AGOSTINO, Simone: Dell'atto ali 'azione. Blondel e Aristotele nel progetto de L'ACTION. (1893) (Dei acto a Ia accin. Blondel y Aristteles en el proyecto de LA ACCIN). (M. Dez Presa); Anthony KENNY, La metafsica de Ia mente. (Juan Jos Garcia Norro); AYALA MARTNEZ, Jorge M.: Pensadores aragoneses. Historia de Ias ideal filosficas en Aragn. (Antonio Jimnez Garca); JIMNEZ MORENO, Luis: Gracin (1601-1658), (Jorge M. Ayala); SCHELER, Max: tica. - Nuevo ensayo de fundamentacin de un personalismo tico. (Jos M. Vegas); Noticias de libros, 539.
Revi sta Filosfica de Coimbra - n. 22 (2002) pp. 483-498

496

Revista Filosfica de Coimbra

REVISTA PORTUGUESA DE PEDAGOGIA - 2000, Ano XXXIV - 1, 2 e 3: Nota introdutria, 7; Comportamentos anti-sociais: Unta introduo - Antnio Castro Fonseca, 9; Substratos biolgicos dos distrbios do comportamento (DC) e do comportamento anti-social em crianas e adolescentes - McBurnett, K., Naguib, S. e Brown, K, 37; Comportamento anti -social persistente ao longo da vida e comportamento anti-social limitado adolescncia: seus preditores e suas etiologias - Terrie E. Moffitt e Avshalom Caspi, 65; Diferenas de gnero no coniportunlentu anti -social e nos problemas emocionais: Dados transversais e longitudinais - Simes. A., Fonseca, A. C. Formosinho, M. D., Rebelo, J. A., Ferreira, A. A. e Gregrio, M. H. , 107; O desenvolvimento da crueldade para cone animais e humanos nas crianas - Mark R. Dadds e Cynthia M. Turner, 13 1; Por que so to diferentes as crianas da mesma famlia? O ambiente no partilhado, unia dcada depois - Plomin, R., Asbury, K. e Dunn, J., 165; Bullies e delinquentes: Caractersticas pessoais e estilos parentais - Anna C. Baldry e David P. Farrington, 195; Violncia nas escolas: Unia abordagem centrada na preveno - Nicole Vettenburg, 223; Indisciplina, violncia e delinquncia na escola: Uma perspectiva pedaggica - Maria Teresa Estrela e Joo da Silva Amado, 249; Actitudes a figuras de autoridad y socializacion en adolescentes - Arrelia Daz Martnez, 273; Distrbios de aprendizagem em delinquentes juvenis: Investigao cientfica, projectos de tratamento e de preveno na Holanda - Th. A. N. Doreleijers e C. Prins-Aardenia, 303; Reteno escolar precoce e comportamentos anti-sociais - Fonseca, A. C.; Taborda Simes, M. C. e Formosinho, M.D.), 323; Abandono escolar na adolescncia: Factores comuns e trajectrias mltiplas Michel Janosz e Marc Le Blanc, 341; Efeitos do contexto escolar em crianas e adolescentes: Insucesso e comportamentos anti-sociais - Taborda Simes, M. C.; Formosinho, M. D. e Fonseca. A., 405; Comportamento anti-social e problemas emocionais : Dados de unia comparao entre alunos do ensino pblico e do ensino privado - Taborda Simes, M. C.; Fonseca. A. C.; Formosinho, M. D ; Rebelo, J. A. e Ferreira, A. G., 437; Preveno do consumo de drogas e de comportamentos anti-sociais nos jovens: Uma proposta de interveno em meio escolar - Jorge Negreiros, 455; Segregao e violncia em uma escola brasileira - Luiz Alberto O. G. e Shirlei Rezende Sales do E. S., 469; A preveno do comportamento anti-social - Tremblay, R. E.: LeMarquand, D. e Vitaro, F., 491; Educao para a Cidadania: Uni olhar Kohlberguiano - Orlando Loureno, 555; Treino de capacidades de reciprocidade no tratamento dos distrbios de comportamento de expresso exteriorizada na infncia: Um estudo preliminar - Paula Barrett, 585; Disposies legais relativas ao comportamento inadaptado em escolas portuguesas: Apresentao com comentrios - Jos Augusto da Silva Rebelo, 615; Equipa de interajuda entre professores: Anlise do seu impacto nas competncias sociais dos alunos - Royer, .; Clave!, A.; Bitaudeua, I.; Maltais, N. e Gagnon, M., 627; Os problemas de comportamento na escola secndaria: Avaliao de uni modelo de formao pragmtica por acompanhamento de
pp. 483- 498 Revista Filosfica de Coimbra -n. 22 (2002)

Ficheiro de revistas

497

professores - Manon Veillet e gide Royer, 651 ; Norma e liberdade : Para uma compreenso dos seus pressupostos educativos - Joo Boavida, 673. ISEGORA - Revista de Filosofia Moral y Poltica - N. 24, Junio 2001: ARTCULOS: El sentido olvidado dei patriotismo republicano, por Maurizio Viroli, 5; LQu derechos para Ias minorias culturales ?, por Michael Walzer, 15; Manifiesto nacionalista ( o hasta separatista , si me apuran ), por C. Ulises Moulines, 25; Tres espacios de Ia ciudadana , por ngel Rivero, 51; Sobre Ia democracia en el mbito internacional , por Elena Garca Guitin , 77; Rousseau y Ia superacin dei dilema iusnaturalismo - convencionalismo , por Jos Rubio Carracedo , 97; Los lmites de Ia influencia de Carl Schmitt en Ia Repblica de Weimar, por Jos Luis Villacanas , 115; NOTAS Y DISCUSIONES; Etnomana vs. ciudadana, por Fernando Savater, 131 ; Plurinacionalismo y estatalidad : el caso de Irlanda dei Norte, por Margaret Canovan , 137; Recursos cvicos en una sociedad liberal: versiones densas y tenues dei liberalismo , por Ronald Beiner, 155; Ciudadana ecolgica : una influencia desestabilizadora ?, por Andrew Dobson , 167; Liberalismo, participacin poltica y pertenencia cultural , por Mariano C. Melero, 189; En torno a Ia identidad . La comunidad como trabajo, por Jos Barata-Moura, 199; LQu nos pueden ensefiar los estoicos sobre el valor de los valores?, por Osvaldo Guariglia , 205; Lo pblico y lo privado en Ia obra de Jean -Jacyucs Rousseau, por Fernando Caldern Quinds, 213; La antropologia moral de Ia igualdad, por ngel Puyol, 223; CRTICA DE LIBROS: Albcrt Calsamiglia, Cuestiones de lealtad. Limites del liberalismo : corrupcin , nacionalismo y multiculturalismo (por Julin Sauquillo ), 215; Fernando Savater, Perdonen Ias molestias (por Juan Antonio Rivera), 254; Ernest Gellner, Estado y nacin (por Valeriano Esteban), 260; Bernard Lewis, Las identidades mltiples de Oriente Medio ( por ngel Rivero), 267; Helena Bjar , El corazn de Ia repblica (por Fernando Rodrguez Genovs), 268; Jos Maria Rosales, Poltica cvica : La experiencia de Ia ciudadana en Ia democracia liberal ( por Jos Calvo Gonzlez ), 271; Quentin Skinner, Liberty before Liberalisin (por Elias J. Palti), 272; Eugenio Tras, tica y condicin humana (por Carlos Gmez), 278; Gerard Vilar, La razn insatisfecha (por M. Teresa Lpez de Ia Vieja), 281; Arsenio Ginzo, Protestantismo y Filosofia. La recepcin de Ia Reforma en lafilosofa alemana (por Antonio Rivera Garca), 284; Vicente Ramos Centeno , Razn, historia y verdad ( por Arsenio Ginzo ), 288; Paul Patton, Deleuze & The Political ( por Moiss Barroso ), 292; F. Brcena y J.-C. Mlich, La educacin como acontecimiento tico ( Por Marta Tafalla ), 294; Germn Cano, Como un ngelfro. Nietzsche y el cuidado de Ia libertad (por Salvador Mas), 296; INFORMACIONES: En memoria de Albert Calsamiglia, 299; Discurso de investidura de Adolfo Snchez Vzquez como Doctor Honoris Causa por Ia Universidad Complutense, 301; Primer Congreso Iberoamericano de Filosofia de Ia Ciencia y Ia Tecnologia (Morelia, 25-29 de septiembre de 2000), 304; Congreso Internacional sobre Ciencia , tecnologa y bien comn: Ia actualidad de Leibniz
Revista Filosfica de Coimbra - a. 22 (2002 )

pp. 483-498

498

Revista Filosfica de Coimbra

(Valencia, 21-23 de marzo de 2001), 307; Sociedad Espafiola Leibniz, 310; II Jornadas de Filosofia Moral y Poltica (diciembre de 2001), 310; Primer Congreso Iberoamericano de tica y Filosofa Poltica (septiembre de 2002), 311; Normas sobre originales, 311. DINOIA - Volumen XLVI - Nmero 47 - Noviembre 2001: ARTCULOS: Carlos Pereda - Historias y argumentos, 3-20; Susan 1 Haack - Viejo y nuevo pragmatismo, 21-59; Oscar Nudler, El Gran juego: de Scrates a Jos K, 61-79; NOTAS Y DISCUSIONES: Luis Villoro, Jos Gaos y cl giro de la filosofia iberoamericana, 81-85; Gustavo Leyva, Comentarios a Categoras y autoconciencia en Kant de Pedro Stepanenko, 87-92; Efran Lazos, Subjetividad y rcpresentacin. Nota crtica de Categoras y autoconciencia en Kant de Pedro Stepanenko, 93-98; Isabel Cabrera, Categoras y autoconciencia en Kant de Pedro Stepanenko, 99-102; Pedro Stepanenko, Respuesta a los comentarios sobre Categorias y autoconciencia en Kant, 103-112; RESENAS BIBLIOGRFICAS: Esther Cohen, EI silencio del nonibre: interpretacin y pensainiento judio, [Mauricio Pilatoswky], 113-116; Joseph Femia, The Machiavellian Legac's Essa+s in Italian Political Thought [Humberto Schettinol, 116-119; Juliana Gonzlez, E] poder de eros. Fundamentos y valores de tica )' biotica [Paulette Dieterlen], 120-124; Friedrich Nietzsche. Escritos sobre retrica [Lizbeth Sagols], 124-128; Ana Rosa Prez Ransanz, Kuhn ' el cambio cientfico [Ruy Prez Tamayo], 128-133; RESMENES EN INGLS, 135-137.

LES TUDES PHILOSOPHIQUES - Octobre/Dcembre 2001-4: Bergson et 1'idalisme allemand: Jean-Louis Vieillard-Baron, Prsentation,
417; Jean-Michel Le Lannou, L'anti-idalisme de Bergson, 419; Monique Castillo L'obligation niorale: le dbat de Bergson avec Kant, 439; Frdric Worms, L'intelligence gagne par l'intuition? La relation entre Bergson et Kant, 453; Jean-Christophe Goddard, Bergson: une lecture no-platonicienne de Fichte, 465; Mal Lemoine; Remarques sur Ia mtaphore de l'organisme en politique: les Principes de Ia philosophie du droit et Les deux Sources de Ia ntorale et de Ia religion, 479; Bernard Mabille, Eloges de lafluidit: Hegel, Bergson et Ia parole, 499; Jean-Louis Vieillard-Baron, Les paradoxes de l'ternit chez Hegel et Bergson, 517; Xavier Tilliette, Valcrio Verra (1928-2001), 531; Sbastien Charles, Du Parmnide Parmnide, 535; Rsums, 553; Analyses et comptes rendus, 557; Ouvrages reus, 563.

pp. 483-498

Revista Filosfica de Coimbra - a. 22 (2002)

NDICE 2002
Artigos Alexandre Costa - Como e por que sobrevivem os pr-socrticos - Os exemplos de Empdocles e Heraclito ................................ Cristvo da Silva Marinheiro -A retrica do Visual na Fsica Cartesiana ..................................................................................... Edmundo Balsemo Pires - Um perfume de insolao protege o que vai eclodir . De Hegel at ao futuro .................................. Fernanda Bernardo -A tica da Hospitalidade, segundo J. Derrida, ou o porvir do cosmopolitismo por vir a propsito das cidades-refgio, reinventar a cidadania (II) ........................................... Helder Gomes - Arte, experimentao e vanguarda no pensamento de Jean-Franois Lyotard ............................................................ Mrio Santiago de Carvalho - Filosofar na poca de Palestrina. Uma introduo psicologia filosfica dos 'Comentrios a Aristteles ' do Colgio das Artes de Coimbra .......................... Miguel Baptista Pereira - Meditao filosfica e medicina ......... - Preciso Cientfico-Tcnica e Filosofia ................................

163

447

81

421

129

421 3 343

Estudos Jos Reis - O tempo em Bergson .................................................... Crnica ........................................ ........................................................ Nota de Leitura ............................................................................. ..... 179 467 319

Notcia ......... ........................................................................................ Ficheiro de Revistas ........................................................................... Recenses .....................................................................................

327 483

329, 473

Revista Filosfica de Coimbra

ISSN 0872-0851

Publicao semestral do Instituto de Estudos Filosficos da Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra Director: Edmundo Balsemo Pires Coordenao Redactorial: Antnio Manuel Martins e Lusa Portocarrero F. Silva Conselho de Redaco: Alexandre F. O. Morujo, Alexandre F. de S, Alfredo Reis, Amndio A. Coxito, Anselmo Borges, Antnio Manuel Martins, Antnio Pedro Pita, Diogo Falco Ferrer, Edmundo Balsemo Pires, Fernanda Bernardo, Francisco Vieira Jordo t, Henrique Jales Ribeiro, Joo Ascenso Andr, Joaquim das Neves Vicente, Jos Encarnao Reis, Jos M. Cruz Pontes, Lus A. F. C. Umbelino, Lusa Portocarrero F. Silva, Marina Ramos Themudo, Mrio Santiago de Carvalho, Miguel Baptista Pereira Capa: Ana Rosa Assuno As opinies expressas so da exclusiva responsabilidade dos Autores

Toda a colaborao solicitada


Distribuio e assinaturas: Fundao Eng. Antnio de Almeida Rua Tenente Valadim, 331

P-4100 Porto Tel. 226067418; Fax 226004314


Redaco: Revista Filosfica de Coimbra Instituto de Estudos Filosficos Faculdade de Letras

P-3000-447 Coimbra Tel. 239859900; Fax 239836733 E-Mail: rfc@cygnus.ci.uc.pt


Preo ( IVA includo):

Assinatura anual : Nmero avulso:

19,95 (Portugal) 10,97 (Portugal)

27,43 (Estrangeiro) 14,96 (Estrangeiro)

REVISTA PATROCINADA PELA FUNDAO ENG. ANTNIO DE ALMEIDA

Execuo grfica da TIPOGRAFIA LOUSANENSE, LDA. Depsito legal n. 51135/92

Anda mungkin juga menyukai