Herplaatsing van De Weduwe Ypma naar

kerkgebouw De Voorhof te Franeker

Productplan van Stichting Orgelfonds De Weduwe Ypma

Franeker, 2006
 Voorwoord

Een lange reeks kerksluitingen heeft in de afgelopen jaren geleid tot een groeiend bestand
van orgels die wachten op herplaatsing op een andere locatie. Een historisch interessant en
muzikaal waardevol exemplaar uit deze collectie instrumenten is het Ypma/Vermeulen-orgel
(1909) in de verlaten Sint Franciscus van Saleskerk in Lijnden, op de kop van de ‘Bulderbaan’
van Schiphol. Al enige jaren staat het daar te wachten op een nieuwe, passende bestemming.
Die is gevonden in De Voorhof, het nieuwe kerkgebouw van de Gereformeerde Kerk
(vrijgemaakt) aan de Voorstraat in Franeker. Een prominente locatie: tussen de voorname
‘professorenwoningen’, midden in het historisch en cultureel hart van de vroegere
academiestad. De kerkelijke gemeente heeft het instrument aangekocht en nu wordt gezocht
naar financiële middelen om de beoogde herplaatsing en revisie van het orgel te bekostigen.
De orgelcommissie van de genoemde kerkgemeenschap werd op haar omzwervingen
gewezen op het bestaan van dit instrument door Adema’s Orgelbouw te Hillegom. Bespeling
van het orgel leidde tot enthousiaste reacties, zowel van de orgelcommissie als haar vaste
begeleiders: Gerrit de Vries, organist te Sexbierum en Jaco Veldsema, organist te Leeuwarden.
We zijn blij dat dit enthousiasme nadien door anderen gedeeld werd, getuige de uitdrukkelijke
aanbevelingen die we mochten ontvangen van verschillende deskundigen van naam. In
Franeker heet de aankoop inmiddels liefkozend De Weduwe Ypma: omdat ze gebouwd is na het
overlijden van de orgelbouwer Lodewijk Sjoerds Ypma, maar vanuit zijn werkplaats in
Alkmaar en met de vakbekwaamheid die hij aan zijn weduwe en werknemers naliet.

Een link tussen het Lijndense orgel en de provincie Fryslân is gauw gelegd door de Friese
afkomst van de orgelbouwers Ypma. Dirk Sjoerds Ypma begon zijn orgelmakerij in 1835 in
Bolsward maar verhuisde al snel naar Alkmaar. Na zijn overlijden werd de zaak voortgezet
door zijn uiterst getalenteerde broer Lodewijk Sjoerds. Die bracht het familiebedrijf tot grote
bloei. Na het overlijden van Lodewijk Sjoerds in 1887 hield diens weduwe, samen met het
personeel, de onderneming gaande. Jos. Vermeulen uit Weert, opgeleid door onder anderen
de beroemde Maarschalkerweerd, was aanvankelijk bedrijfsleider. Aan het begin van de
twintigste eeuw nam hij de zaak over en zette het bedrijf aanvankelijk voort onder de
familienaam: de firma L. Ypma en Co.
De Weduwe Ypma stamt uit deze laatste periode van het Friese orgelgeslacht. Door
herplaatsing van het instrument in Franeker wordt het beeld van de verschilllende stadia van
de firma Ypma gecompleteerd. Een aanwinst voor Fryslân derhalve, en een welkome
uitbreiding van het kleine Ypma-bestand dat de provincie telt. Ook in het licht van de
hernieuwde belangstelling voor romantische orgelbouw is de komst van dit Frans-romantisch
georiënteerde orgel van belang. De provincie Fryslân kent weinig overtuigende voorbeelden
van deze traditie.

Het Ypma/Vermeulen-orgel is een inspirerend en krachtig klinkend instrument dat na een

kleine eeuw een tweede kans verdient aan de Friese zijde van de Afsluitdijk. Voor revisie en
herplaatsing is een bedrag van 60.000 euro begroot, een investering waarvoor wij ook een
beroep willen doen op financiële instellingen en subsidieverstrekkers, in de hoop dat dit fraaie
stuk Friese orgelhistorie spoedig weer een zinvolle bestemming hervindt.

Het bestuur van Stichting Orgelfonds De Weduwe Ypma

1
 Stichting Orgelfonds De Weduwe Ypma

Albert Kok (voorzitter)

Cammingastraat 21
8802ZH Franeker
0517-398015

Sjirk Kuijper (secretaris)

Eise Eisingastraat 17
8801KG Franeker
0517-395604

Bauke van der Meer (penningmeester)

Cort van der Lindenstr 10
8802RX Franeker
0517-397956

De Stichting Orgelfonds De Weduwe Ypma is opgericht vanuit de Gereformeerde Kerk

(vrijgemaakt) te Franeker-Sexbierum. De financiële boekhouding wordt echter strikt
gescheiden gehouden van de kerkelijke (exploitatie)rekeningen. Voor het beheer van het
fonds is een zelfstandige stichtingsvorm gekozen. Alle binnenkomende gelden zullen
uitsluitend worden aangewend voor de realisatie van de revisie en herplaatsing van het orgel
zoals omschreven in de bijgevoegde projectbegroting (pag. 11).
Een accountantsverklaring betreffende de inkomsten en uitgaven zal u desgewenst worden
toegezonden.

Stichting Orgelfonds De Weduwe Ypma

Friesland Bank rek.nr. 29.39.94.331
Cort van der Lindenstr 10
8802 RX Franeker

2
 Comité van aanbeveling

Jhr. Mr. T.A.J. van Eijsinga; Rentmeester te Langweer en IJsbrechtum

Mr. G.S. van der Hem; Notaris te Jorwert

Dr. Jan Piet Knijff; Universiteitsorganist en hoofddocent orgel aan het

Queens College te New York, Cantor-organist van de
Evangelisch Lutherse Emanuelkerk te New York

Drs. Lútsen Kooistra; Hoofdredacteur/directeur van het Friesch Dagblad te

Leeuwarden

Jos van der Kooy; Stadsorganist van het Müller orgel in de Grote- of Sint
Bavokerk te Haarlem, cantor-organist van de
Westerkerk te Amsterdam

Hans Kriek; Orgelbouwadviseur te Didam

Drs. E.H.T.M. Nijpels; Commissaris van de Koningin in de provincie Fryslân

L.M. van Ulden OFM; Pastoor te Sneek en vicaris van de bisschop van
Groningen voor o.m. kerkelijk kunstbezit en liturgie

Peter Sneep; Muziekredacteur van het Nederlands Dagblad en organist

te Amersfoort

Ulbe Zwaga; Docent Levensbeschouwelijke Vorming en

projectmanager bij restauraties te Mantgum

3
 Aanbevelingen

Jos van der Kooy

stadsorganist van het Müller orgel in de Grote- of Sint Bavokerk Haarlem,
cantor-organist van de Westerkerk Amsterdam:

,,Een instrument uit de vroege twintigste eeuw met een klank die romantisch is maar niet
sentimenteel. Het orgel is zeer geschikt voor het begeleiden van de gemeentezang in de kerk
te Franeker.
Deze kerkelijke gemeente heeft zich niet in verzoeking laten leiden door handelaren in
digitaal surrogaat. Daarom verdient zij alle steun om de aankoop van dit historische orgel
mogelijk te maken.’’

Jos van der Kooy in overleg met Gerrit de Vries

4
L.M. van Ulden OFM
pastoor te Sneek en vicaris van de bisschop van Groningen voor onder meer kerkelijk kunstbezit en liturgie:

,,We kunnen alleen maar blij zijn dat een bijzonder orgel als dat van Ypma niet wegkwijnt
in een gesloten kerk of verdwijnt in de opslag, maar naar Fryslân verhuist en daar zijn taak in
’s Heren lofzang voortzet. Waar onlangs in Harlingen het verlies te betreuren viel van een
fraai Van Dam-orgel door brand, is de komst van dit instrument naar dezelfde regio in ieder
geval een extra reden tot vreugde. Het verrijkt niet alleen een kerk maar ook het gehele
orgelbestand in ons gewest.’’

Peter Sneep,
muziekredacteur van het Nederlands Dagblad en reizend organist/artiest:

,,Een orgel dat gewend is een wierook en gregroriaanse zang, krijgt de kans op een tweede
leven in Franeker. Protestanten zingen meestal Gods lof bij hoge registers. Dit instrument
van Ypma brengt de grondtonigheid binnen bij de gereformeerden. Hun Geneefse psalmen
en hun solide gezangen krijgen daarmee een nieuwe jas, diepbruin van kleur en met bont
gevoerd. Het orgel bezit subtiele solostemmen, maar ook de kracht om een grote ruimte te
vullen.’’

Kerkgebouw De Voorhof temidden van de ‘professorenwoningen’

aan de Voorstraat in Franeker

5
6
7
 Genealogie en Curriculum Vitae van De Weduwe Ypma
Fraai maar verstrooid, vroom maar in den vreemde was het levenswerk van de Bolswarder
orgelbouwer Lodewijk Sjoerds (Lolke) Ypma (1823-1887). Halfweg de negentiende eeuw trok
hij naar Alkmaar om daar de orgelmakerij van zijn jong gestorven broer Dirk Sjoerds voort te
zetten en tot grote bloei te brengen. Het was een kerkzakelijk gedreven emigratie: in 1853 was
de bisschoppelijke hiërarchie hersteld en het heropgerichte bisdom Haarlem beloofde de
katholieke Ypma’s een beter gevulde orderportefeuille dan het overwegend protestantse
Fryslân.
Volgens de Friese organoloog Jan Jongepier was Lodewijk Sjoerds ‘getuige de vele orgels
die nog bestaan, een zeer goede orgelmaker, zowel in technisch opzicht als wat de artisticiteit
van zijn klankbeeld betreft’ (Vijf eeuwen Friese orgelbouw, Leeuwarden 2004). Des te treuriger is
het dat Lolke Ypma van de 45 instrumenten die zijn werkplaats verlieten, er welgeteld één
mocht verschepen naar het heitelân. In de Sint Martinuskerk in zijn vaderstad Bolsward
plaatste Ypma in 1876 een orgel, waarvan het binnenwerk in 1932 naar de gereformeerde
kerk van Lioessens verhuisde. Daarnaast staat er sinds 1975 een L. Ypma in Sint Nicolaasga;
dit orgel bouwde Lolke in 1871 voor de rooms-katholieke parochiekerk te Akersloot.

Als Lodewijk Ypma in 1887 overlijdt, zet zijn weduwe samen met het vakbekwame
personeel de orgelmakerij voort. Pas in 1902 doet zij de zaak over aan bedrijfsleider (sinds
1897) Josephus Vermeulen: zevende generatie van een vermaard Limburgs orgelbouwers-
geslacht, geschoold door de befaamde Maarschalkerweerd. De naam van de orgelmakerij
blijft aanvankelijk L. Ypma & Co, firmant J. Vermeulen. Eerst vanaf 1914 gaat de
orgelmakerij verder onder de naam Gebrs. Vermeulen, Alkmaar en Weert. Er wordt dan nog
steeds vanuit dezelfde werkplaats gewerkt. Een van de laatste Ypma-orgels wordt in 1909
gebouwd voor de rooms-katholieke parochie H. Franciscus van Sales te Lijnden, een dorp
dat destijds nog niet vermoeden kon dat het een eeuw later exact aan het uiteinde van de
bulderende Zwanenburgbaan van Schiphol zou liggen.

Het vakmanschap waarmee De Weduwe Ypma gebouwd is komt tot uiting in een zorgvuldig
samengesteld, romantisch klankbeeld met een fraaie intonatie. Weliswaar een andere klank
dan Lodewijk Sjoerds met eerdere orgels voor ogen had, maar zijn artisticiteit én
ambachtelijkheid zijn onmiskenbaar aanwezig. In het bouwbestek was dan ook afgesproken:
‘Al het pijpwerk (…) zal naar deszelfs aard en karakter, tot een vollen, ronden en kleurrijken
toon geintoneerd worden, volgens de Fransche methode’.
De prestanten haken qua karakter nog aan bij de late negentiende eeuw en de fluiten
hebben een duidelijk omlijnde klank. De Flûte Harmonique heeft de overrompelende
klankintensiteit die van een dergelijk register verwacht mag worden. De stijlvolle, sobere
orgelkas (neo-romaans) is in eiken uitgevoerd, iets wat in de bouwtijd van dit instrument
zeker niet meer vanzelfsprekend was.
Adema’s Kerkorgelbouw rapporteert over het orgel: ‘Een zeer karakteristiek orgel, een
kwalitatief goed instrument met zeer grote gebruikswaarde. Het instrument verdient een
tweede mogelijkheid de lofzang Gods te mogen ondersteunen. Het is voor ons onbegrijpelijk
dat het instrument reeds zo’n lange tijd ongebruikt wacht op een nieuwe eigenaar.’
In 1967 onderging De Weduwe Ypma een opvallend stijlconforme ombouw en (kleine)
uitbreiding. De buizenpneumatiek werd vervangen door een voortreffelijk funtionerende en
vertragingsloze elektropneumatiek. Met name de toegevoegde mixtuur, vaak een heikel punt

8
bij dit type orgel, is bijzonder goed in het klankbeeld opgenomen. Hiervoor tekende de firma
Adema-Schreurs uit Amsterdam: ook al een katholieke Fries om útens (van 1855 tot 1877
bouwden de gebroeders Adema hun zaak op in Leeuwarden). Ook vervingen zij de
bestaande, Duitse Trompet door een typisch Frans georiënteerd exemplaar. Op zijn
kenmerkend terughoudende wijze, heeft Hubert Schreurs aan de intonatie gewerkt. Uit de
ontstane, fraaie eenheid van klank is de kwaliteit van zijn werk als intonateur af te lezen.

Het orgel verkeert in tamelijk goede conditie maar zal bij zijn verhuizing naar Fryslân een
grondige schoonmaak en revisie moeten ondergaan. Het demonteren van de gespijkerde (!)
orgelkas is veel werk en bij de montage zal met klossen en schroeven gewerkt gaan worden.
Zeer wenselijk is daarnaast de uitbreiding met een Basson-hobo 8’ op het zwelwerk: een
karakteristiek register op dit type orgel en ook een welkome tegenhanger van de forse
Trompet. Daarnaast is het wenselijk het Hoofdwerk in een zwelkast onder te brengen.
Eventueel benodigde aanpassingen in de intonatie (met name de klankintensiteit) in verband
met de opstelling in een andere kerkruimte kunnen geminimaliseerd worden. Tegelijkertijd
wordt hiermee het klankpalet van het orgel, naar goed romantisch gebruik, aanzienlijk
uitgebreid. De opdracht voor een en ander zal worden gegund aan Adema Kerkorgelbouw,
tegenwoordig gevestigd te Hillegom, een bouwer die als geen ander bekend is met de in’s en
out’s van dit orgeltype.

Dispositie van De Weduwe Ypma

Hoofdwerk Zwelwerk Pedaal

Bourdon 16 ‘ Viola di gamba 8’ Subbas 16’ (tr.)
Prestant 8’ Voix céleste 8’ Gedekt 8’ (tr.)
Flûte harmonique 8’ Bourdon 8’ Fluit 4’ (tr.)
Holpijp 8’ * Roerfluit 4’
Octaaf 4’ Flageolet 2’
Octaaf 2’ Sexquialter 1-2 *
Mixtuur 2-3 st. * Basson-hobo 8’ (res)
Trompet 8’
* Adema-Schreurs, 1967

Hoofdwerk Zwelwerk

9
 Interieur van kerkgebouw De Voorhof te Franeker

De kerkzaal waarin De Weduwe Ypma geplaatst wordt, is in 2004 in gebruik genomen door de
Gereformeerde Kerk (vrijgemaakt) van Franeker-Sexbierum. Leden van deze groeiende gemeente
verbouwden, grotendeels met eigen handen en eigen middelen, het voormalige gebouw voor
psychomotorische therapie van GGZ Fryslân tot een functioneel-fraaie kerk. Daarbij is financieel en
planmatig prioriteit gegeven aan een goede akoestiek bóven de spoedige aanschaf van een nieuw orgel.
Daarom is allereerst het verlaagde systeemplafond verwijderd waarna een stijlvol, verhoogd houten
gewelf getimmerd werd boven de bestaande zaalruimte. Volume en galm van de nieuwe kerkzaal
komen nu in grote lijnen overeen met die van het kerkgebouw te Lijnden.
Wekelijks houden ruim 250 kerkleden en gasten hun erediensten in De Voorhof: nu nog begeleid
door een zeer bescheiden B.A.G.-positief dat de gemeente heeft meegenomen uit haar vorige, veel
kleinere kerkgebouw aan de Schilcampen.

Doorsnede (vooraanzicht) van De Voorhof met De Weduwe Ypma ingetekend

10
 Projectbegroting overplaatsing De Weduwe Ypma
naar de kerkgebouw De Voorhof in Franeker

Aankoop Ypma orgel 1.000,00

Onderzoek haalbaarheid 6.162,00
en voorbereidingen

Demontage en herbouw te
59.440,50
Franeker
Stelposten orgelbouw 5.000,00

TOTAAL kosten
72.252,50
orgelbouw

Financiering:
Orgelfonds 6.985,81
Bijdrage Kerk 7.045,00

TOTAAL
14.030,81 14.030,81
eigen middelen

SUBTOTAAL 58.221,69

Onvoorzien 5.000,00
Akte oprichting Stichting 550,00
Kosten fondswerving 2.927,56

TOTAAL
8.477,56 8.477,56
overige kosten

Tekort € 66.698,25

Door werkzaamheden van vrijwilligers, onder leiding van de orgelbouwer,

zal getracht worden de kosten voor dit project te drukken.

Stichting Orgelfonds De Weduwe Ypma

Friesland Bank rek.nr. 29.39.94.331
Cort van der Lindenstr 10
8802 RX Franeker

Voor meer informatie: Sjirk Kuijper, telefoon 0517-395604, email sjirk.kuijper@solcon.nl

11