METODE PEMISAHAN BAHAN ALAM ISOLASI DAN IDENTIFIKASI EUGENOL DARI BUNGA CENGKEH (Syzygium aromaticum L.

KELOMPOK 2 DISUSUN OLEH Luh Rasmita Dewi Ni Made Gitarini Ni Putu Mita Juniari Ida Bagus Natha usuma M# I$an Iswandi Ni Made Dwi Dianth% Mar%adhi &nge'ia Putri M(e'i(n( Dewa &%u &de'ia *i+iandari Ni ade, -anti,a Dewi &de Budihendrawan 1008505024 1008505028 1008505029 10085050!" 1008505042 1008505044 100850504) 100850504" 1008505049 100850505!

Jurusan Farmas Fa!u"#as Ma#$ma# !a %an I"mu P$n&$#a'uan A"am Un ($rs #as U%a)ana 2*+,

BAB I PENDAHULUAN +.+. La#ar B$"a!an& In$'amasi ada'ah suatu res.(n /aringan terhada. rangsangan $isi, atau ,imiawi %ang merusa,# Rangsangan ini ditandai dengan adan%a .anas0 n%eri0 merah0 1eng,a,0 dan disertai gangguan $ungsi# Peng(1atan in$'amasi di'a,u,an dengan mengguna,an (1at antiin$'amasi %aitu (1at %ang memi'i,i a,ti+itas mene,an atau mengurangi .eradangan# 21at3(1at antiin$'amasi dig('(ng,an men/adi ster(id dan n(n3ster(id 4 at5ung0 20026# Namun mas%ara,at ,ini 'e1ih 7enderung untu, 1era'ih ,e .eng(1atan %ang 1erasa' dari a'am 4back to nature6 %ang umumn%a di.andang 'e1ih aman ,arena mem.un%ai e$e, sam.ing %ang 'e1ih sedi,it di1anding,an (1at 8 (1atan m(dern 4-ari0 200)6# Penggunaan 1ahan a'am se1agai (1at tradisi(na' di Ind(nesia te'ah di'a,u,an ('eh nene, m(%ang ,ita se/a, 1era1ad3a1ad %ang 'a'u ter1u,ti dari adan%a nas,ah 'ama .ada daun '(ntar 9us(d( 4Jawa60 :sada 4Ba'i60 L(ntara, .a11ura 4-u'awesi -e'atan60 d(,umen -erat Prim1(n Jam.i0 -erat Ra7i,an B(reh ;u'ang Da'em dan re'ie$ 7andi B(r(1udur %ang menggam1ar,an (rang sedang mera7i, (1at 4/amu6 dengan tum1uhan se1agai 1ahan 1a,un%a 4-u,andar0 200)6# -a'ah satu 1ahan %ang sering diguna,an da'am .eng(1atan tradisi(na' :sada Ba'i ada'ah /eru, manis da'am .eng(1atan .en%a,it tuju 4Putra0 19916# Jeru, manis 4Citrus sinensis6 mengandung sen%awa3sen%awa se.erti mengandung <3Pinene0 -a1inene0 =3M%r7ene0 Lim(nene0 >is327imene0 ?3@er.inene0 27tan('0 <3 @er.in('ene0 N(nana'0 Lina'(('0 Lim(nene (Aide0 >itr(ne''a'0 @er.ine('0 <3@er.ine('0 De7ana'0 Ner('0 Nera' 4B37itra'60 B3Grani('0 C3>itra' 4Gerania'60 :nde7ana'0 Ner%' a7etat0 Geran%' a7etate0 >(.aene0 L(ngi.inene0 C'emene0 D(de7ana'0 >arr%a%(.h%''ene 4&man5adeh et al#0 200)6# Lim(nen meru.a,an sen%awa ter.en(id %ang te'ah ter1u,ti memi'i,i 1an%a, a,ti+itas $arma,('(gis# -a'ah satu diantaran%a se7ara i'miah memi'i,i a,ti+itas se1agai antiin$'amasi# Me,anisme &,ti+itas antiin$'amasi 'im(nene ini mung,in dise1a1,an .ada intera,si 'im(nen dengan sin%a' ,as,ade %ang me'i1at,an sit(,in dan .engaturan $a,t(r trans,ri.si0 dan .ada e,s.resi gen .r(3in$'amasi 4Migue'0 20106# 2'eh ,arena itu0 'im(nen memi'i,i .(tensi untu, di,em1ang,an se1agai (1at antiin$'amasi %ang 1erasa' dari a'am#

Berdasar,an .ema.aran di atas0 ma,a di.er'u,an suatu met(de is('asi %ang te.at untu, da.at memisah,an sen%awa 'im(nen dari ,andungan 'ainn%a %ang ada .ada ,u'it /eru, manis 4Citrus sinensis6# +.2 Rumusan Masa"a' Bagaimana ran7angan is('asi sen%awa g('(ngan ter.en(id dari ,u'it 1uah /eru, manis 4Citrus sinensis6 D +., Tu-uan :ntu, mengetahui ran7angan is('asi sen%awa g('(ngan ter.en(id dari ,u'it 1uah /eru, manis 4Citrus sinensis6# +.. T n-auan Pus#a!a @anaman /eru, ada'ah tanaman 1uah tahunan %ang 1erasa' dari &sia# >ina di.er7a%a se1agai tem.at .ertama ,a'i /eru, tum1uh# -e/a, ratusan tahun %ang 'a'u0 /eru, sudah tum1uh di Ind(nesia 1ai, se7ara a'ami atau di1udida%a,an# @anaman /eru, %ang ada di Ind(nesia ada'ah .eningga'an (rang Be'anda %ang mendatang,an /eru, manis dan ,e.r(, dari &meri,a dan Ita'i 4Prihatman0 20006# a. K"as 3 !as Tanaman /Citrus sinensis (L.) Os0$1!2 Di+isi -u1 di+isi e'as 2rd( e'uarga Genus -.esies E -.ermat(.h%ta E &ngi(s.ermae E Di7(t%'ed(nae E Ruta'es E Ruta7eae E >itrus E Citrus sinensis 4L #6 2s1e7, 42rwa et al#0 20096

+...+ Tanaman J$ru! Man s /Citrus sinensis (L.) Os0$1!2

0. D$s!r 4s Tanaman Citrus sinensis 1eru.a tanaman ,e7i'0 1era,ar dang,a'0 sema, atau .(h(n# @inggin%a se,itar ) 31! m dengan .un7a, ,eru7ut tertutu. dan se1agian 1esar 7a1angn%a 1erduri# Ranting miring ,eti,a muda0 sering dengan duri te1a'# Daun ha'us0 !

1er1entu, (+a'0 1eru,uran 5315 A 238 7m0 1erwarna hi/au ge'a. .ada 1agian atas0 meng,i'a.0 sering,a'i miri. dengan 1au ,has 1uah0 tang,ai daun 1ersa%a.# Bunga ,e7i'0 1er1entu, 'i'in ,ehi/auan3.utih0 1er1au harum0 ,e'(.a, 1er1entu, .iring0 terdiri 5 ,e'(.a,0 1erwarna .utih0 1er1entu, 1u'at .an/ang0 dengan u,uran 10!3202 7m# Buah /eru, 1erwarna ,emerahan3hi/au ,e,uningan3hi/au0 1entu, 1u'at0 u,uran 4312 7m0 terdiri dari ,u'it ,asar dengan te1a' ) mm0 me'indungi 1agian da'am 1erair .u'. 42rwa et al#0 20096# Gam1ar 1uah /eru, da.at di'ihat .ada gam1ar 1#1

Gam1ar 1#1 Citrus sinensis 4L#6 2s1e7, 42rwa et al#0 20096 1. Kan%un&an K m a Tanaman Berdasar,an .eni'tian %ang te'ah di'a,u,an0 Citrus sinensis mengandung <3.inene0 sa1inene0 =3m%r7ene0 'im(nen0 cis3(7imene0 ?3ter.inene0 (7tan('0 <3ter.in('ene0 n(nana'0 'ina'(('0 'im(nen (Aide0 7itr(ne''a'0 ter.ine('0 <3ter.ine('0 de7ana'0 ner('0 nera' 4537itra'60 53grani('0 e37itra' 4gerania'60 unde7ana'0 ner%' a7etat0 geran%' a7etate0 7(.aene0 '(ngi.inene0 e'emene0 d(de7ana'0 7arr%a%(.h%''ene 4&man5adeh et al.0 200)6# %. K'as a# Tanaman Berdasar,an taru .ramana /eru, diguna,an se1agai (1at tu/u 4Putra0 19916# Berdasar,an .ene'itian %ang di'a,u,an ('eh Migue' 4201060 ,andungan 'im(nen dari >itrus sinensi memi'i,i a,ti+itas se1agai anti (,sidan dan antiin$'amasi# +...2 T$r4$n5 % ata ter.en(id men7a,u. se/um'ah 1esar sen%awa tum1uhan0 dan isti'ah ini diguna,an untu, menun/u,,an 1ahwa se7ara 1i(sintesis semua sen%awa tum1uhan itu 1erasa' 4

dari sen%awa %ang sama# Jadi 0 semua ter.en(id 1erasa' dari m('e,u' is(.rena >9 2F>4>9!63 >9F>92 dan ,erang,a ,ar1(nn%a di1angun ('eh .en%am1ungan dua atau 'e1ih satuan >5 ini# emudian sen%awa itu di.i'ah3.i'ah men/adi 1e1era.a g('(ngan 1erdasar,an /um'ah satuan %ang terda.at .ada sen%awa terse1ut G dua 4> 1060 tiga 4>1560 em.at 4>2060 enam 4>!060 atau de'a.an 4>406 satuan# @er.en(id terdiri atas 1e1era.a ma7am sen%awa0 mu'ai dari ,(m.(nen min%a, atsiri0 %aitu m(n(ter.ena dan ses,uiter.ena %ang mudah menggua. 4> 10 dan >1560 diter.ena %ang 'e1ih su,ar mengua. 4>2060 sam.ai ,e sen%awa %ang tida, mengua.0 %aitu triter.en(id dan ster(' 4>!060 serta .igmen ,ar(ten(id 4>406# Masing3smasing g('(ngan ter.en(id itu 4ta1e' 1#16 .enting0 1ai, .ada .ertum1uhan dan meta1('isme mau.un .ada e,('(gi tum1uhan 49ar1(rne0 198"6# ;a'au.un se7ara 1i(sintesis ter.en(id di.er('eh dari m('e,u' is(.rene0 %aitu sen%awa %ang memang terda.at se1agai 1ahan a'am0 sen%awa terse1ut 1u,an'ah .ra5at in vivo. -en%awa %ang se1enarn%a ter'i1at ia'ah is(.enteni' .ir($(s$at0 >9 2F>4>9!6>92>922PP0 %ang ter1entu, dari asetat me'a'ui asam me+a'(nat0 >9229>92>429>9!6 >92>229# Is(.enteni' .ir($(s$at terda.at di da'am se' hidu. dan 1er,eseim1angan dengan is(mern%a0 %aitu dimeti'a'i' .ir($(s$at 4>9!62 >F>9>922PP# Pada 1i(sintesis0 satu m('e,u' is(.enteni' .ir($(s$at disam1ung dengan satu m('e,u' dimeti'a'i' .ir($(s$at mem1entu, gerani' .ir($(s$at 4>1060 %aitu sen%awa antara %ang meru.a,an ,un7i .ada .em1entu,an m(n(ter.enaG ,emudian gerani' .ir($(s$at disam1ung 'agi dengan is(.enteni' .ir($(s$at sehingga ter1entu, $arnesi' .ir($(s$at 4>1560 %aitu sen%awa antara .ada sintesis ses,uiter.ena 49ar1(rne0 198"6# G('(ngan ter.en(id tum1uhan da.at di'ihat .ada ta1e' 1#1# @a1e' 1#1 G('(ngan :tama @er.en(in @um1uhan
Jum'ah satuan is(.rena 1 2 ! 4 ) 8 N
H

Jum'ah ,ar1(n >5 >10 >15 >20 >!0 >40 >n

G('(ngan Is(.rena M(n(ter.en(id -es,uiter.en(id Diter.en(id @riter.en(id @etrater.en(id P('iiss(.rena

Jenis utama sum1ern%a Didete,si da'am daun Hamamelis japonica m(n(ter.ana da'am min%a, atsiri tum1uhan 4misa'n%a ment(' dari Mentha6 M(n(ter.ena 'a,t(n 4misa'n%a ne.eta'a,t(n6 @r(.('(n 4da'am ,a%u G%mn(s.ermae6 -es,uiter.ena da'am min%a, atsiri -es,uiter.ena 'a,t(n 4terutama da'am >(m.(sitae6 &sam diter.ena da'am dammar tum1uhan gi1eri'in 4misa'n%a asam gi1ere'at6 -ter(' 4misa'n%a sit(ster('6 @riter.ena 4misa'n%a =3amirin6 ar(ten(idH 4misa'n%a =3,ar(tena6 aret0 misa'n%a da'am Hevea brasiliensis

,ar(ten(id >50 di,ena' da'am 1e1era.a 1a,teria 5

Ber1agai ,(m1inasi satuan >50 >100 dan >15 se'an/utn%a da.at ter/adi .ada sintesis ter.en(id tinggi0 misa'n%a0 triter.en(id ter1entu, dari dua satuan $arnesi' dan ,araten(id ter1entu, ,arena .en%am1ungan dua satuan gerani'3gerani'# e1an%a,an ter.en(id a'am mem.un%ai stru,tur si,'i, dan mem.un%ai satu gugus $ungsi atau 'e1ih 4hidr(,si'0 ,ar1(ni'6 sehingga .ada 'ang,ah a,hir sintesis ter/adi si,'isasi dan (,sidasi atau .engu1ahan stru,tur 'ain%a 49ar1(rne0 198"6# -e7ara ,imia0 ter.en(id umumn%a 'arut da'am 'ema, dan terda.at di da'am sit(.'asma se' tum1uhan# adang3,adang min%a, atsiri terda.at di da'am se' ,e'en/ar ,husus .ada .ermu,aan daun0 sedang,an ,araten(id terutama 1erhu1ungan dengan ,'(r(.'ast di da'am daun dan dengan ,r(m(.'ast di da'am daun 1unga 4.eta'6# Biasan%a ter.en(id die,stra,si dari /aringan tum1uhan dengan mema,ai eter min%a, 1umi0 eter atau ,'(r($'(m0 dan da.at di.isah,an se7ara ,r(mat(gra$i .ada si'i,a ge' atau a'umina mema,ai .e'arut di atas# @eta.i0 sering ,a'i ada ,esu,aran sewa,tu mendete,si da'am s,a'a mi,r( ,arena semuan%a 4,e7ua'i ,ar(ten(id6 tida, 1erwarna dan tida, ada .erea,si ,r(m(geni, semesta %ang .e,a# -ering ,a'i ,ita harus menganda',an 7ara dete,si %ang nis1i tida, ,has .ada .e'at L@0 %aitu .en%em.r(tan dengan asam su'$at .e,at0 diterus,an dengan .emanasan 49ar1(rne0 198"6# eis(meran meru.a,an ha' %ang umum .ada ter.en(id0 dan .asangan is(mer da.at teris('asi dari tum1uhanG 7(nt(hn%a gerani(' dan ner('0 ,eduan%a m(n(ter.ena# Di sam.ing itu ,e1an%a,an ter.en(id meru.a,an sen%awa a'isi,'i,0 dan ,arena 7in7in si,'(he,sana 1iasan%a ter.i'in mem1entu, ,ursi0 ma,a mungin terda.at ,(n$(rmasi ge(metri, %ang 1er1eda0 1ergantung .ada .en%u'ihan .ada 7in7in# arena itu0 stere(,imia ter.en(id si,'i, tida, da.at di'e.as,an dan sering ,a'i su,ar ditentu,an# Dari segi .ra,tis harus diingat 1ahwa .engis(meran dan tata susun3u'ang stru,tur di da'am m('e,u' da.at ter/adi dengan mudah .ada ,(ndisi %ang nis1i 'una, dan sen%awa /adian da.at ter1entu, sewa,tu is('asi 49ar1(rne0 198"6# -udah 1an%a, dan 1erma7am3ma7am .eran ter.en(id tum1uhan %ang di,etahui# -i$atn%a %ang da.at mengatur .ertum1uhan sudah ter1u,ti0 dua dari g('(ngan utama .engatur tum1uhan ia'ah ses,uiter.en(id a1sisin dan gi1eri'in %ang mem.un%ai ,erang,a dasar diter.en(id# ita sudah mengetahui .entingn%a ,ar(ten(id untu, warna tum1uhan dan sudah .asti ter.en(id >40 ini ter'ihat .u'a se1agai .igmen .em1antu .ada $(t(sintesis# Bagaimana .entingn%a m(n( dan ses,uiter.en 1agi tum1uhan untu, mem1er 1aud an )

wangi %ang ,has sudah di,etahui# :mumn%a masih 1e'um 1an%a, %ang di,etahui mengenai .eranan ter.en(id .ada antara,si tum1uhan dengan hewan0 misa'n%a se1agai a'at ,(muni,asi dan .ertahanan .ada serangga0 namun 1idang ini se,arang mudah men/adi 'a.angan .ene'itian %ang a,ti$# &,hirn%a0 .atut dise1ut,an ter.en(id tertentu %ang tida, mengua. te'ah diim.'i,asi,an se1agai h(rm(ne ,e'amin .ada $ungus 49ar1(rne0 198"6# a. M n)a! a#s r Pada min%a, atsiri %ang 1agian utaman%a ter.en(id0 1iasan%a ter.en(id itu terda.at .ada $ra,si atsiri %ang tersu'ing ua.# Bat ini'ah .en%e1a1 wangi0 harum0 atau 1au %ang ,has .ada 1an%a, tum1uhan# -e7ara e,(n(mi sen%awa terse1ut .enting se1agai dasar wewangian a'am dan /uga untu, rem.ah3rem.ah serta se1agai sen%awa 7ita3rasa a'am dan /uga untu, rem.ah3rem.ah serta se1agai sen%awa 7ita3rasa di da'am industr% ma,anan# -u,u tum1uhan %ang ,a%a a,an min%a, atsiri ia'ah su,u Compositae, Matricaria, LabiataeG misa'n%a Mentha s..#0 Myrtaceae0 Eucalyptus, Pinaceae0 Pinus0 Rosaceae, 1unga mawar0 Rutaceae, Citrus, Cuminum cyminum, Anethum # G('(ngan sen%awa 'ainn%a mung,in terda.at 1ersama3sama dengan ter.ena dida'am min%a, atsiri 49ar1(rne0 198"6# -e7ara ,imia0 ter.ena min%a, atsiri da.at di.i'ah men/adi dua g('(ngan0 %aitu m(n(ter.ena dan ses,uiter.ena0 1eru.a is(.ren(id >100 dan >15 %ang /ang,a titi, didihn%a 1er1eda 4titi, didih m(n(ter.ena 14031800>0 titi, didih sesIuiter.ena J 2000>6# M(n(ter.ena da.at di.i'ah 'e1ih 'an/ut men/adi tiga g('(ngan0 1ergantung .ada a.a,ah stru,tur ,imian%a asi,'i, 4misa'n%a gerani('60 m(n(si,'i, 4misa'n%a 'im(nen60 atau 1isi,'i, 4misa'n%a <3 dan = 8 .inena6# Da'am setia. g('(ngan0 m(n(ter.ena da.at 1eru.a hidr(,ar1(n ta, /enuh 4misa'n%a 'im(nen6 atau da.at mem.un%ai gugus $ungsi dan 1eru.a a'7(h(' 4misa'n%a ment('60 a'dehida0 atau ,et(n 4misa'n%a ment(n0 ,ar+(n6 49ar1(rne0 198"6# M(n(ter.en 'a,t(n 4'e1ih di,ena' se1agai irid(id6 dan tr(.('(n dimasu,,an /uga ,e da'am m(n(ter.ena ,arena a'as an 1i(sintesis# >(nt(h suatu m(n(ter.ena 'a,t(n ia'ah ne.eta'a,t(n %ang meru.a,an ,andungan 1au utama Nepeta cataria0 La1iatae0 suatu tum1uhan %ang mem.un%ai da%a tari, istimewa 1agi ,u7ing .e'iharaan ,arena 1aun%a itu# Irid(id 'ain0 se.erti '(ganin0 menari, .erhatian ,arena meru.a,an sen%awa3antara .ada 1i(sintesis a',a'(id ind('# >(nt(h suatu tr(.('(n ia'ah 3tu/u.'isinG .en%e1aran sen%awa ini ter1atas.ada /amur tertentu dan /uga di/um.ai se1agai ,andungan ,a%u .ada >u.ressa7eae 49ar1(rne0 198"6# "

M(n(ter.ena sederhana terse1ar 'uas dan 7enderung meru.a,an 1agian dari ,e1an%a,an min%a, atsiri# Be1era.a sen%awa0 1iasa di/um.ai 1ersama3sama da'am min%a, daun0 terutama <3 dan = 8 .inena0 'im(nen0 K ! 8,arena0 <3$e'andrena0 dan mirsena# Min%a, 1unga dan 1i/i 7enderung mem.un%ai m(n(ter.ena %ang 'e1ih ,has# @eta.i0 a.a.un /enis /aringann%a0 ru.an%a 7am.uran rumit sudah meru.a,an ha' se.u'uh sam.ai 'ima 1e'as ,(m.(nen %ang mudah terdete,si0 sementara di.iha, 'ain mung,in sa/a masih 1an%a, ter.en(id 'ain %ang /um'ahn%a sese.(ra 49ar1(rne0 198"6# -e7ara ,imia0 se.erti m(n(ter.ana0 sesIuiter.ana di.i'ah3.i'ah 1erdasar,an ,erang,a ,ar1(n dasarn%a# Lang umum ia'ah asi,'i, 4misa'n%a $ernes('60 m(n(si,'i, 4misa'n%a 1isa1('ena60 atau 1isi,'i, 4misa'n%a =3se'inena0 ,ar(t('6# :ntu, mengis('asin%a dari /aringan tum1uhan0 se,arang0 m(n( dan ses,uiter.en di.isah,an dengan e,stra,si mema,ai eter0 eter min%a, 1umi0 atau aset(n# >ara ,'asi, untu, mengis('asi min%a, atsiri ia'ah memisah,ann%a dari /aringan segar dengan .en%u'ingan ua.# -e,arang 'ang,ah ini /arang di'a,u,an ,arena da 1aha%a ter1entu,n%a sen%awa /adian .ada suhu %ang dinai,,an# @er.ena da.at menga'ami tata susun3u'ang 4misa'n%a dehidrasi .ada a',(h(' tersier6 atau .('imerisasi# eatsirian ter.ena sederhana mem.un%ai arti 1ahwa ter.ena itu meru.a,an 1ahan %ang idea' untu, .emisahan dengan ,r(mat(gra$i gas 49ar1(rne0 198"6# Ban%a, ter.ena %ang 1er1au harum dan dengan demi,ian sering ,a'i da.at di,ena'i 'angsung da'am su'ingan tum1uhan 1i'a terda.at se1agai ,andungan utama# 0. L m5n$n Lim(nen ada'ah sa'ah satu sen%awa ter.en %ang .a'ing sering ditemu,an# -en%awa ini meru.a,an ,(m.(nen utama da'am min%a, %ang terda.at .ada /eru, 4/eru, ni.is0 /eru, .urut0 man arin, dan !rape"ruit6# Lim(nen tida, 1ersi$at ,arsin(gen0 mutageni,0 dan ne$r(t(,si, .ada manusia serta te'ah dite'iti da.at diguna,an se1agai agen anti,an,er 4-un0 200"6# -tru,tur 'im(nen da.at di'ihat .ada gam1ar 1#2

Gam1ar 1#2# -tru,tur 'im(nen 8

-i$at $isi,(3,imia 'im(nen ada'ah se1agai 1eri,utE Rumus ,imia Nama ,imia Berat m('e,u' @iti, 'e'eh @iti, didih E >1091) E 13meti'343413 meti'eteni'6 si,'(he,san E 1!)02! E 9509(> E 1"505 8 1")05 (>

e'arutan da'am air E 3

(w

L(g

E 408! 4Mi'i.ss(n et al.0 19986

+.... M$#5%$ E!s#ra!s Pen%arian ada'ah ,egiatan .enari,an 5at %ang da.at 'arut dari 1ahan %ang tida, da.at 'arut dengan .e'arut 7air# Ma,t(r %ang mem.engaruhi ,e7e.atan .en%arian ada'ah ada'ah ,e7e.atan di$usi 5at %ang 'arut me'a'ui 'a.isan3'a.isan 1atas antara 7airan .an%ari dengan 1ahan %ang mengandung 5at terse1ut# Met(de e,stra,si %ang diguna,an %aitu met(de desti'asi# Desti'asi ada'ah suatu .r(ses %ang terdiri atas 1e1era.a taha. %aitu mengu1ah suatu sen%awa men/adi 1entu, ua.n%a0 meng,(ndensasi,an ua. %ang ter1entu, men/adi 7air ,em1a'i dan menam.ung ,(ndensat ,e da'am suatu .enam.ung# Dengan 7ara ini0 ma,a suatu 7am.uran dengan titi, didih %ang 1er1eda da.at di.isah,an 4 ristanti et al#0 20086# Dengan 7ara ini .u'a ma,a sen%awa %ang 'e1ih mudah mengua. dengan mudah da.at di.isah,an dari sen%awa %ang su,ar mengua.# Jadi .ada desti'asi ini ter/adi .r(ses .emisahan %ang 1erdasar,an .er1edaan titi, didih# Ma7am3ma7am desti'asi di'ihat dari a'at dan te,ni, %ang diguna,an %aitu E 1# Desti'asi -ederhana -uatu desti'asi di,ata,an sederhana /i,a rang,aian a'at %ang disusun tida, mengguna,an ,('(m desti'asi# Desti'asi a,an mem1eri,an hasi' .emisahan %ang 1ai, /i,a .er1edaan titi, didih sen%awa3sen%awa da'am 7am.uran diatas 1000># 9a' %ang .er'u di.erhati,an da'am desti'asi sederhana %aitu E a# susunan a'at 'e1ih 1ai,0 artin%a desti'asi 1er/a'an dari ,iri ,e ,anan 1# se'a'u ditam1ah,an 1atu didih ,eda'am 'a1u desti'asi untu, menghindari 1um.ing 9

7# 'a1u desti'asi %ang diguna,an harus sesuai dengan /um'ah 7am.uran %ang a,an didesti'asi d# .emanasan harus diatur untu, men/aga ,e7e.atan desti'asi 1 tetes .erdeti, e# .enam.ung desti'at se1ai,n%a terendam da'am .enangas es untu, men7egah ter1entu,n%a ua. terutama 1agi sen%awa %ang t(,si, mau.un %ang mudah ter1a,ar $# /angan .ernah mengguna,an ge'as 1e,er untu, menam.ung desti'at 2# Desti'asi Mra,si Ber1eda dengan desti'asi sederhana0 .ada desti'asi $ra,si diguna,an ,('(m $ra,si# e7e.atan desti'asi /uga harus diatur sedemi,ian sehingga ,ese'uruhan a'at 1asah ('eh 7airan teta.i dida'am sistem tida, sam.ai ter'a'u .enuh dengan ,(ndensat# :ntu, men7a.ai e$isiensi $ra,sinasi %ang tinggi0 se1ai,n%a diguna,an ,('(m %ang 1er'a.is ham.a udara atau /i,a tida, tersedia0 ,('(m se1ai,n%a di1ung,us dengan a'uminium $(i' untu, mengurangi .anas %ang hi'ang# !# Desti'asi 9am.a :dara Ban%a, 7airan (rgani, %ang tida, da.at didesti'asi .ada te,anan atm(s$ir ,arena tem.eratur %ang di.er'u,an untu, 1er'angsungn%a desti'asi da.at men%e1a1,an sen%awa terde,(m.(sisi# 9a' ini 1iasan%a ter/adi .ada sen%awa3sen%awa %ang memi'i,i titi, didih diatas 2000># dengan a'at desti'asi +a,um ini0 ma,a sen%awa terse1ut da.at didesti'asi .ada suhu %ang 'e1ih rendah sehingga da.at mengurangi ,emung,inan sen%awa terde,(m.(sisi ,arena suhu tinggi# 4 ristanti d,,#0 20086 +...6 S!r n n& F #5! m a -,rining $it(,imia meru.a,an taha. .endahu'uan da'am .ene'itian $it(,imia0 7ara ini diguna,an se1agai 'ang,ah awa' untu, mem1antu da'am mem1eri,an gam1aran tentang g('(ngan sen%awa %ang tergantung da'am tanaman %ang sedang dite'iti# Met(de %ang diguna,an .ada s,rining $it(,imia harus memenuhi 1e1era.a ,riteria %aitu sederhana0 7e.at0 han%a mem1utuh,an .era'atan %ang sederhana0 ,has untu, satu g('(ngan sen%awa0 memi'i,i 1atas 'imit dete,si %ang 7u,u. 1esar 4da.at mendete,si ,e1eradaan sen%awa mes,i da'am ,(nsentrasi %ang 7u,u. ,e7i'6 4 ristanti0 20086# a. I%$n# 3 !as T$r4$n5 % :/i s,rining sen%awa g('(ngan ter.en(id di'a,u,an dengan mengguna,an .erea,si Lie1ermann3Bur7hard# Bahan sam.e' tanaman se1an%a, 5gram die,stra,si 10

dengan .e'arut n3he,san atau .etr('eum eter 4N10m'60 ,emudian disaring# C,stra, %ang di.er('eh diam1i' sedi,it dan di,ering,an diatas .a.an s.(t test0 ditam1ah,an tiga tetes anhidrida asetat 4&7226 dan ,emudian satu tetes asam su'$at .e,at 49 2-246# &dan%a sen%awa g('(ngan ter.en(id a,an ditandai dengan tim1u'n%a warna merah 4 ristanti0 20086# +...7 M$#5%$ P$m sa'an Pada .rinsi.n%a .r(ses .emisahan se7ara ,r(mat(gra$i me'i1at,an 1e1era.a si$at $isi,a utama dari m('e,u'0 %aitu E 1# ,e7enderungan m('e,u' untu, me'arut da'am 7airan 4,e'arutan6# 2# ,e7enderungan m('e,u' untu, me'e,at .ada .ermu,aan ser1u, ha'us 4ads(r.si6# !# ,e7enderungan m('e,u' untu, mengua. 4,eatsirian6# 4 usmardi%ani dan &sOari0 19926 euntungan ,r(mat(gra$i se1agai met(de ,ua'itati$ %aitu 7u.'i,an sen%awa %ang di.er'u,an sangat sedi,it dan wa,tu ana'isis .ende,# euntungan da'am met(de ,uantitati$ ada'ah da.at mengana'isis 'angsung suatu ,(m.(nen 7am.uran atau hasi' suatu rea,si tan.a harus me'a,u,an $ra,sinasi 'e1ih dahu'u sehingga da.at 'e1ih men/amin ,ete'itian hasi' ana'isis 4 usmardi%ani dan &sOari0 19926# Jenis ,r(mat(gra$i %ang diguna,an da'am ana'isis ,ua'itati$ dan ,uantitati$ %aitu ,r(mat(gra$i ,('(m0 ,r(mat(gra$i gas0 ,r(mat(gra$i ,ertas0 ,r(mat(gra$i 'a.is ti.is 4 L@60 ,r(mat(gra$i 7air ,iner/a tinggi 4 > @60 dan ,r(mat(gra$i 7air +a,um# Pemi'ihan met(de ini tergantung .ada si$at ,e'arutan dan +('ati'itas sen%awa %ang di.isah,an# r(mat(gra$i ,ertas diguna,an untu, sen%awa tum1uhan %ang 'arut air 4,ar1(hidrat0 asam amin(0 $en('0 d''6# L@ diguna,an untu, .emisahan sen%awa 'i.id %ang 'arut 4'i.ida0 ster(id0 d''6# r(mat(gra$i gas 7air untu, sen%awa %ang mudah mengua.0 asam 'ema,0 m(n(3 dan sesIuiter.en0 hidr(,ar1(n dan sen%awa su'$ur 4 usmardi%ani dan &sOari0 19926# a. Kr5ma#5&ra3 La4 s T 4 s r(mat(gra$i 'a.is ti.is ada'ah met(de .emisahan $isi,(,imia# La.isan %ang memisah,an0 %ang terdiri atas 1ahan 1er1utir31utir 4$ase diam60 ditem.at,an .ada .en%angga 1eru.a .e'at ge'as0 '(gam0 atau 'a.isan %ang 7(7(,# >am.uran %ang a,an di.isah0 1eru.a 'arutan0 dit(t(',an 1eru.a 1er7a, atau .ita 4awa'6# -ete'ah .e'at atau 11

'a.isan ditaruh di da'am 1e/ana tertutu. ra.at %ang 1erisi 'arutan .engem1ang %ang 7(7(, 4$ase gera,60 .emisahan ter/adi se'ama .eram1atan ,a.i'er 4.engem1angan6# Mase diam %ang diguna,an da'am L@ meru.a,an .en/era. 1eru,uran ,e7i' dengan diameter .arti,e' antara 103!0 Pm# -ema,in ,e7i' u,uran rata3rata .arti,e' $ase diam dan sema,in sem.it ,isaran u,uran $ase diam0 ma,a sema,in 1ai, ,iner/a L@ da'am ha' e$isiensin%a dan res('usin%a 4Gand/ar dan R(hman0 20096# Pen/era. %ang .a'ing sering diguna,an ada'ah si'i,a dan ser1u, se'u'(sa0 sementara me,anisme .emisahan %ang utama .ada dim(di$i,asi# Be1era.a .en/era. > @# e1an%a,an .en/era. L@ ada'ah .artisi dan ads(r1si# La.isan ti.is %ang diguna,an se1agai .en/era. /uga da.at di1uat dari si'i,a %ang te'ah L@ seru.a dengan .en/era. %ang diguna,an .ada di,(ntr(' ,ea/egan u,uran .arti,e' dan 'uas

.ermu,aann%a 4Gand/ar dan R(hman0 20096# Mase gera, .ada L@ da.at di.i'ih dari .usta,a0 teta.i 'e1ih sering dengan men7(1a37(1a ,arena wa,tu %ang di.er'u,an han%a se1entar# -istem %ang .a'ing sederhana ia'ah 7am.uran 2 .e'arut (rgani, ,arena da%a e'usi 7am.uran ,edua .e'arut ini da.at mudah diatur sedemi,ian ru.a sehingga .emisahan da.at ter/adi se7ara (.tima'# Pada .rinsi.n%a0 .enger/aan L@ me'i.uti taha.3taha. se1agai 1eri,ut E a# Pem1uatan .e'at Disam.ing .e'at dengan u,uran 1esar 20 7m A 20 7m atau 10 7m A 20 7m0 ada 1er1agai /enis .e'at %ang umum diguna,an da'am 1# Pen(t('an 7u.'i,an .ada .e'at Pemisahan .ada ,r(mat(gra$i 'a.is ti.is %ang (.tima' a,an di.er('eh han%a /i,a men(t(',an sam.e' dengan u,uran 1er7a, se,e7i' dan sesem.it mung,in# -e1agaimana da'am .r(sedur ,r(mat(gra$i 'ain0 /i,a sam.e' %ang diguna,an ter'a'u 1an%a, ma,a a,an menurun,an res('usi# Pen(t('an sam.e' %ang tida, te.at a,an men%e1a1,an 1er7a, %ang men%e1ar dan .un7a, ganda# :ntu, mem.er('eh re.r(dusi1i'itas0 +('ume sam.e' %ang dit(t(',an .a'ing sedi,it 005 PL# Ji,a +('ume sam.e' %ang a,an dit(t(',an 'e1ih 1esar dari 2310 PL ma,a .en(t('an harus di'a,u,an se7ara 1ertaha. dengan di'a,u,an .engeringan antar t(t('an 4Gand/ar dan R(hman0 20096# L@ antara 'ain ada'ah .e'at L@ se1agai 'a.isan ,e7i' %ang di1uat .ada ,a7a (1/e, 4 usmardi%ani dan &sOari0 19926#

12

7# Pemi'ihan ads(r1en Ber1agai /enis ads(r1en %ang tersedia di .erdagangan dan .a'ing umum diguna,an antara 'ain ada'ah si'i,a ge'0 a'umina0 ,ise'gur0 dan se'u'(sa# -i'i,a ge' meru.a,an ads(r1en %ang .a'ing 1an%a, diguna,an0 disedia,an da'am 1er1agai /enis dengan s.esi$itas %ang 1er1eda# Biasan%a di7am.ur dengan ,a'sium su'$at se1agai .engi,at untu, menem.e',an ads(r1en .ada .e'at .en%angga 4 usmardi%ani dan &sOari0 19926# &'umina 1ersi$at 1asa dan da.at di.er('eh dengan atau tan.a .engi,at# ise'gur 1ersi$at netra' dan da%a ads(r1sin%a 'e1ih 'emah dari.ada si'i,a ge' atau a'umina0 /uga tersedia da'am 1entu, 7am.uran dengan atau tan.a .engi,at# -e'u'(sa 1ersi$at se1agai serat %ang da.at diguna,an tan.a .engi,at# -er1u, se'u'(sa dengan 1er1agai si$at .enu,ar i(n da.at di.er('eh dengan atau tan.a .engi,at# >(nt(h dari ads(r1en ini antara 'ain ada'ah dieti'amin( eti' se'u'(sa dan ,ar1(,si meta' se'u'(sa 4 usmardi%ani dan &sOari0 19926# d# Pemi'ihan sistem .engem1ang Pemi'ihan ini tergantung .ada si$at 7am.uran sen%awa %ang a,an di.isah,an dan media .emisahan %ang diguna,an# Pada umumn%a .('aritas .e'arut dan .('aritas sen%awa disesuai,an untu, menda.at,an sistem .engem1ang %ang a,an diguna,an# Pe'arut %ang 1ersi$at 'e1ih .('ar umumn%a mem1eri,an da%a migrasi %ang 'e1ih 1esar0 disam.ing itu .enggunaan ,(m1inasi dua .e'arut atau 'e1ih a,an mem1eri,an hasi' .emisahan %ang 'e1ih 1ai, dari .ada .e'arut tungga'# -e7ara umum .e'arut %ang diguna,an untu, L@ 'e1ih 1er+ariasi di1anding,an dengan .e'arut .ada L@ ,urang0 sehingga ,r(mat(gra$i ,ertas# @eta.i ,eteru'angan harga R$ .ada &sOari0 19926# e# Pengem1angan ,r(mat(gram Pe'at L@ %ang sia. untu, di,em1ang,an umumn%a dimasu,,an se7ara +erti,a' ,e da'am 1e/ana ,r(mat(gra$i dan .engem1angan di,er/a,an se7ara menai,# 9arga R$ antara 'ain di.engaruhi ('eh dera/at ,e/enuhan ruangan di da'am 1e/ana ,r(mat(gra$i# :ntu, itu dinding se1e'ah da'am 1e/ana di'a.isi dengan ,ertas saring %ang te'ah di1asahi dengan sistem .e'arut sehingga udara di da'am 1e/ana terse1ut teta. /enuh .e'arut# Pada L@0 .e'arut 1ergera, dengan 7e.at .ada .e'at dan 1iasan%a di.er'u,an 1!

di.er'u,an satu atau 'e1ih sen%awa .em1anding se1agai a7uan 4 usmardi%ani dan

/ara, ram1at 10312 7m dari titi, .en(t('an# -ete'ah .e'at terse1ut diang,at ,e 'uar dari 1e/ana0 .e'arut a,an mengua. dengan sangat 7e.at sehingga se1ai,n%a garis de.an .e'arut segera ditandai 4 usmardi%ani dan &sOari0 19926#

Gam1ar 1#!# r(mat(gra$i 'a.is ti.is menai, 4 usmardi%ani dan &sOari0 19926# -e'ain 7ara menai, terse1ut0 ada 1e1era.a 7ara .engem1angan ,r(mat(gram %ang umum diguna,an se.erti .engem1angan h(ri5(nta'0 .engem1angan ganda0 .engem1angan ,(ntin%u0 .engem1angan menurun0 dan .engem1angan 'andaian 4 usmardi%ani dan &sOari0 19926# $# Dete,si 1er7a, Ber7a, .emisahan .ada L@ umumn%a meru.a,an 1er7a, %ang tida, 1erwarna# :ntu, .enentuann%a da.at di'a,u,an se7ara ,imia0 $isi,a0 mau.un 1i('(gi# >ara ,imia %ang 1iasa diguna,an ada'ah dengan merea,si,an 1er7a, dengan suatu .erea,si me'a'ui 7ara .en%em.r(tan sehingga 1er7a, men/adi /e'as# >ara $isi,a %ang da.at diguna,an untu, menam.a,,an 1er7a, ada'ah dengan .en7a7ahan radi(a,ti$ dan $'u(resensi sinar u'tra+i('et# M'(uresensi sinar u'tra+i('et terutama untu, sen%awa %ang da.at 1er$'u(resensi0 mem1uat 1er7a, a,an ter'ihat /e'as# Ji,a sen%awa tida, da.at 1er$'u(resensi ma,a 1ahan .en%era.n%a a,an di1eri indi,at(r %ang 1er$'u(resensi0 dengan demi,ian 1er7a, a,an ,e'ihatan hitam sedang 'atar 1e'a,angn%a a,an ,e'ihatan 1er$'u(resensi 4Gand/ar dan R(hman0 20096# Beri,ut ada'ah 7ara37ara ,imiawi untu, mendete,si 1er7a, E Men%em.r(t 'em.eng L@ dengan reagen ,r(m(geni, %ang a,an 1erea,si se7ara adang3,adang 'em.eng di.anas,an ter'e1ih dahu'u

,imia dengan se'uruh s('ut %ang mengandung gugus $ungsi(na' tertentu sehingga 1er7a, men/adi 1erwarna# untu, mem.er7e.at rea,si .em1entu,an warna dan intensitas warna 1er7a,#

14

Mengamati 'em.eng di 1awah sinar 'am.u u'tra +i('et %ang di.asang .an/ang ge'(m1ang emisi 254 atau !)) untu, menam.a,,an s('ut se1agai 1er7a, %ang ge'a. atau 1er7a, %ang 1er$'u(resensi terang .ada dasar %ang 1er$'u(resensi seragam#

Men%em.r(t 'em.eng dengan asam su'$at .e,at atau asam nitrat .e,at 'a'u di.anas,an untu, meng(,sidasi s('ut3s('ut (rgani, %ang a,an nam.a, se1agai 1er7a, hitam sam.ai ,e7(,'at37(,'atan#

Mema.ar,an 'em.eng dengan ua. i(dium da'am 7ham1er tertutu.# Me'a,u,an scannin! .ada .ermu,aan 'em.eng dengan densit(meter0 suatu instrument %ang da.at mengu,ur intensitas radiasi %ang dire$'e,si,an dari .ermu,aan 'em.eng ,eti,a disinari dengan 'am.u :* atau 'am.u sinar tam.a,# -('ut3s('ut %ang mam.u men%era. sinar a,an di7atat se1agai .un7a, 4peak6 da'am .en7atat 4recor er6 4Gand/ar dan R(hman0 20096 Penggunaan L@ da.at diga1ung,an dengan G> se7ara menguntung,an ,arena

,eduan%a da.at diga1ung,an dengan me'eng,a.i# Bah,an0 1i'a radas atsiri dengan mema,ai G>0 .i'ihan#

G> se7ara menguntung,an ,arena ,eduan%a sa'ing

G> tida, tersedia0 ,ita masih da.at mengana'usa min%a,

L@ se1agai satu3satun%a 7ara .emisahan# ;a'au.un ada radas L@ meru.a,an 7ara

L@ teta. 1erguna .ada setia. taha. .emisahan dan ana'isis ter.ena itu# Bi'a ,ita

menghada.i ses,uiter.en(id %ang ,eatsiriann%a rendah0 mung,in

-i'i,a ge' meru.a,an .en/era. %ang .a'ing 1an%a, diguna,an dengan .engem1ang se.erti 1en5ene0 ,'(r($(rm0 1en5ene3,'(r($(rm 41E160 dan 1en5ene3eti' asetat 419E16# :ntu, ana'isis ter.ena %ang mengandung (,sigen 4misa'n%a ,ar+(n6 'a.isan si'i,a /angan dia,ti$,an du'u se1e'um di.a,au ,arena air %ang ada mem1antu .emisahan# @er.ena a'7(h(' .a'ing 1ai, di.isah,an mema,ai .e'at %ang di1a7em dengan .ara$$in0 dengan .engem1ang metan(' "0Q# Pe'at si'i,a ge' %ang te'ah dia,ti$,an harus di7e'u.,an du'u ,e da'am 'arutan .ara$$in 5Q da'am eter min%a, 1umi se'ama satu menit0 ,emudian di1iar,an m(ngering se1e'um di.a,ai# Pengem1angann%a# Metan(' "050 harus di/enuh,an /uga dengan min%a, .ara$$in# 15

M(di$i,asi 'ain0 untu, memisah,an ter.ena 1erdasar,an /um'ah i,atan rang,a. ia'ah mengguna,an .e'at L@ si'i,a ge' %ang di1uat dengan .en%a.utann%a mengguna,an 1u1ur 'arutan 205Q &gN2! da'am air0 se1agai .engganti air# si'i,a ge' %ang di1uat dengan

Pengem1ang %ang diguna,an untu, .e'at si'i,a ge' &gN2! ia'ah meti'ena ,'(rida3,'(r($(m3 eti' asetat3n#.r(.an(' 445E45E405E4056 >ara umum dete,si ia'ah men%em.r(t dengan 'arutan Mn2 4 002Q da'am air0 antim(n% ,'(rida da'am ,'(r($(rm0 92-24 .e,at0 atau +ani''in3 92-24# Perea,si tera,hir di1uat segar dengan menam1ah,an 8 m' etan('0 sam1i' didingin,an0 ,e da'am 005 g +ani'in da'am 2 m' 92-24 .e,at# -ete'ah disem.r(t0 .e'at di.anas,an .ada 1003105 0> sam.ai .em1entu,an warna sem.urna# &da .erea,si %ang 'e1ih se'e,ti$ untu, mendete,si ter.ena %ang mem.un%ai i,atan rang,a. 4ua. 1r(m6 dan ter.ena %ang mem.un%ai gugus ,et(n 42043dinitr( $eni'hidra5in6# @angga.an 1e1era.a ter.ena umum terhada. .erea,si dete,si ter'ihat .ada ta1'e 1#!# @a1e' 1#2 Dete,si M(n(ter.ana .ada Pe'at r(mat(gra$i La.is @i.is
@er.ena Lim(nena <3Pinena Pu'eg(n Gerani(' ar+(n S3-imena <3@er.ine(' 1083-ine('
H

@angga.an terhada. u/iH :* Br(m 2043DNP 3 R 3 3 R 3 R R R 3 R 3 R R R R 3 3 3 R 3 3 3 3

92-24 .e,at >(,'at >(,'at uning Lem1a%ung Merah /am1u 3 9i/au 9i/au

eteranganE :*E .eri,sa dengan inar :* .ende,G 1r(mE sem.r(t dengan 'arutan $'u(resein 0005Q da'am air0 .e'at diua.ai 1r(m0 1er7a, ,uning .ada 'atar 1e'a,ang merahG 203DNPE sem.r(t dengan 'arutan 2043DNP 004 g da'am 100 m' 9>L 2M0 1er7a, ,uning .ada 'atar 1e'a,ang .utihG 92-24 .e,atE sem.r(t dengan 92-24 .e,at dan .anas,an .e'at .ada 1000> se'ama 10 menit 49ar1(rne0 198"6#

0. Kr5ma#5&ra3 K5"5m Pada .r(ses .emisahan ini0 7am.uran %ang a,an di.isah,an di'eta,,an .ada 1agian atas ,('(m ads(r1en %ang 1erada da'am suatu ta1ung# Pe'arut se1agai $ase gera, ,arena ga%a 1erat atau did(r(ng ('eh te,anan di1iar,an menga'ir me'a'ui ,('(m mem1awa serta .ita 'inarut %ang 1ergera, dengan ,e7e.atan 1er1eda# Linarut %ang te'ah memisah di,um.u',an 1eru.a $ra,si %ang ,e'uar dari 1agian 1awah ,('(m sehingga met(de ini meru.a,an ,r(mat(gra$i e'usi 4 usmardi%ani dan &sOari0 19926# 1# r(mat(gra$i ,('(m ads(r.si 1)

Pada .rinsi.n%a met(de .emisahan ini didasar,an .ada .eristiwa ads(r.si sen%awa ana'it# Bat .en%era. 4misa'n%a a'uminium (,sida %ang te'ah dia,ti$,an0 si'i,a ge'0 tanah diat(me ter,a'sinasi0 atau tanah si'i,a %ang dimurni,an untu, ,r(mat(gra$i6 da'am ,eadaan ,ering atau da'am 7am.uran dengan air0 dimam.at,an ,e da'am ta1ung ,a7a %ang di'eng,a.i ,eran /enis tertentu .ada 1agian 1awahn%a se1agai ,('(m ,r(mat(gra$i# -e1e'umn%a .ada 1agian 1awah ta1ung di'eta,,an segum.a' ,e7i' g'ass w((' atau ,a.as untu, menahan ads(r1en# Bat u/i di'arut,an da'am se/um'ah ,e7i' .e'arut0 dituang,an ,e da'am ,('(m dan di1iar,an menga'ir ,e da'am 5at .en%era.# Bat 1er,hasiat diads(r1si dari 'arutan se7ara ,uantitati$ ('eh 1ahan .en%era. 1eru.a .ita sem.it .ada .ermu,aan atas ,('(m# Dengan .enam1ahan .e'arut me'a'ui ,('(m0 ('eh ga%a gra+itasi atau dengan mem1eri,an te,anan0 masing3masi ng 5at 1ergera, turun da'am ,('(m dengan ,e7e.atan tertentu0 sehingga ter/adi .emisahan dan di.er('eh ,r(mat(gram# La/u gera,an 5at di.engaruhi ('eh se/um'ah +aria1e'0 misa'n%a da%a ads(r.si 5at .en/erat0 u,uran .arti,e' dan 'uas .ermu,aan0 si$at dan .('aritas .e'arut0 te,anan %ang diguna,an dan suhu sistem ,r(mat(gra$i 4De.,es RI0 19956# Ji,a 5at %ang ter.isah 1erwarna0 atau 1er$'u(resensi dengan sinar :*0 ,('(m .en%era. da.at di,e'uar,an dan dengan 7ara mem(t(ng me'intang0 'a.isan %ang di.er'u,an da.at di.isah,an0 5at disari dengan .e'arut %ang 7(7(,# Ji,a 5at %ang ter.isah ta, 1erwarna0 'eta, 'a.isan 5at da.at diteta.,an dengan 7ara mem1eri warna atau men%em.r(t ,('(m %ang te'ah di,e'uar,an dengan .erea,si %ang da.at mem1entu, warna# Bat radi(a,ti$ da.at di,etahui tem.atn%a dengan mengguna,an .en7a7ah Geiger Mu''er atau a'at %ang se/enis# Pemisahan %ang 'e1ih 1an%a, di'a,u,an ada'ah .emisahan dengan menga'ir,an .e'arut me'a'ui ,('(m sehingga 5at 1er,hasiat %ang di,ehenda,i ,e'uar da'am e'uat# >ara ini dise1ut ,r(mat(gra$i menga'ir# adar 5at da'am e'uat da.at diteta.,an dengan 7ara titrasi0 s.e,tr($(t(metri atau ,('(rimetri atau .e'arut da.at diua.,an hingga di.er('eh 5at da'am ,eadaan ham.ir murni# Ji,a di,ehenda,i0 .emisahan 1e1era.a 5at 1er,hasiat da.at di'a,u,an dengan menga'ir,an se'an/utn%a .e'arut %ang sama atau .e'arut 'ain %ang memi'i,i da%a e'uasi %ang ,uat 4De.,es RI0 19956# 2# r(mat(gra$i ,('(m .artisi Pada ,r(mat(gra$i ini0 5at %ang harus di.isah,an ter1agi antara 2 7airan %ang tida, da.at ter7am.ur# -a'ah satu 7airan0 %aitu $ase %ang diam0 atau $ase %ang 'e1ih .('ar 1"

1iasan%a disera. ('eh 5at .en%era. .adat0 ,arena itu mem1eri,an daerah .ermu,aan %ang sangat 'uas ,e.ada .e'arut %ang menga'ir atau $ase gera, atau $ase %ang ,urang .('ar0 dan menghasi',an .emisahan %ang 1ai,0 %ang tida, da.at di7a.ai .ada .en%arian dengan 7ara .eng(7(,an# r(mat(gra$i ,('(m .artisi di'a,u,an dengan 7ara miri. dengan ,r(mat(gra$i ,('(m ads(r.si0 %aitu 7am.uran %ang te'ah di'arut,an da'am sedi,it .e'arut0 ditam1ah,an .ada .un7a, ,('(m dan e'uasi di'a,u,an dengan .e'arut %ang menga'ir# :mumn%a se1e'um diguna,an0 $ase 1ergera, di/enuh,an dahu'u dengan $ase tida, 1ergera,# Da'am ha' tertentu0 'e1ih 1ai, 5at %ang di.eri,sa %ang te'ah di'arut,an da'am $ase tida, 1ergera, ditam1ah,an .ada sedi,it 5at .en%era.0 ,emudian 7am.uran ini di.indah,an .ada .un7a, ,('(m 4De.,es RI0 19956# 1. Kr5ma#5&ra3 Gas r(mat(gra$i gas meru.a,an met(de %ang dinamis untu, .emisahan dan dete,si sen%awa3sen%awa %ang mudah mengua. da'am suatu 7am.uran# egunaan umum ,r(mat(gra$i gas ada'ah untu, memisah,an sen%awa %ang mudah mengua. 1ai, se7ara ,ua'itati$ atau.un ,uantitati$ sen%awa da'am suatu 7am.uran# Prinsi. ,er/a ,r(mat(gra$i gas ada'ah .emisahan dimana s('ut3s('ut %ang mudah mengua. 4dan sta1i' terhada. .anas6 1ermigrasi me'a'ui ,('(m %ang mengandung $ase diam dengan suatu ,e7e.atan %ang tergantung .ada rasi( distri1usin%a# Pemisahan ter/adi ,arena .er1edaan titi, didih masing3masing sen%awa# Mase gera, 1eru.a gas a,an menghantar,an s('ut ,e dete,t(r 4Gan/ar dan R(hman0 200"6

Gam1ar 1#4 &'at ,r(mat(gra$i gas

18

Dete,t(r %ang diguna,an .ada gas ,r(mat(gra$i ada'ah dete,t(r hantar .anas0 dete,t(r i(nisasi n%a'a0 s.e,tr(s,(.i massa0 dan res(nansi magnet inti 4Gand/ar dan R(hman0 200"6# G> meru.a,an 7ara ter.enting untu, mene'aah min%a, atsiri ,arena dengan se,a'i ,er/a G> memung,in,an ana'isis ,ua'itati$ dan ,uantitati$# 9a' ini terutama .enting 1i'a se/um'ah sen%awa %ang seru.a terda.at da'am semua angg(ta ,e'(m.(, tertentuG dengan demi,ian0 .er1edaan ,uantitati$'ah %ang .a'ing 1erarti# -udah'ah .asti0 G> meru.a,an a'at %ang ta, terganti,anuntu, te'aah ,em(ta,s(n(mi min%a, atsiri da'am daun dan ,u'it0 se.erti da'am gimn(s.ermae# :ntu, mengidenti$i,asi ter.ena atsiri da'am suatu 1ahan tum1uhan0 .enggunaan G> harus diga1ung dengan 7ara 'ain0 terutama dengan untu, memantau $ra,si %ang di.isah,an dengan ,emudian $ra,si L@ di.antau dengan L@# Misa'n%a0 L@ 1erguna L@0 G> .re.arati+eG se1a'i,n%a0 1i'a radas

G> .re.arati$ tida, tersedia0 .emisahan s,a'a 1esar da.at di'a,u,an .ada

G># :ntu, memasti,an identitas0 .ada wa,tu

'am.au0 s.e7trum in$ramerah min%a, atsiri %ang te'ah di.isah,an di1uat se7ara rutin0 teta.i se,arang 'e1ih 'a5im mem1uat s.e7trum massan%a ,arena ,e1an%a,an ter.ena mem1eri,an .('a .e7ahan %ang ,has# Da'am ha' ,ritis0 1ai, s.e7trum in$ramerah mau.un s.e7trum massa harus ditentu,an# Mra,sinasi .endahu'uan e,stra, eter ,asar atau e,stra, eter min%a, 1umi ,asar tum1uhan dengan ,r(mat(gra$i ,('(m asam si'i,at ,adang3,adang menguntung,an ,arena 7ara ini men7egah .en7emaran ,(',(m G> ('eh .en7emar %ang 1ertiti, didih tinggi0 %ang mung,in terda.at da'am e,stra, ,asar terse1ut# @eta.i0 hasi' %ang memuas,an te'ah di.er('eh di'a1(rat(rium ini dengan meng,r(mat(gra$i 'angsung e,stra, eter ,ering daun atau ser1u, 1i/i# Ber1agai /enis $ase diam untu, ,('(m te'ah diguna,an untu, meng,r(mat(gra$i min%a, atsiri# Barang,a'i $ase n(n.('ar %ang .a'ing .(.u'ar ia'ah a.ie5(n L dan si'i7(n -C !0# Mase .('ar %ang .a'ing 1an%a, diguna,an ia'ah .('%ester dieti'ena g'i,(' adi.at dan >ar1(waA 400# 9arus di.erhati,an agar 1ahan .en%angga 4misa'n%a >hr(m(s(r1 ;6 harus 1e1as dari sese.(ra 1esi0 atau asam0 ,arena ter.ena .e,a terhada. .en7emar %ang demi,ian# Pada G> min%a, atsiri ,asar di.er'u,an .emr(graman suhu agar da.at memisah,an m(n(ter.ena0 sesIuiter.ena0 dan turunanter(,sigenasi 'ainn%a dengan 1ai,# 19

Pada ,('(m n(n.('ar hidr(,ar1(n tere'usi menurut titi, didihn%a0 teta.i .ada ,('(m /enis 'ai tida, se'a'u da.at di.er,ira,an wa,tu retensi nis1in%a# Be1era.a 7(nt(h wa,tu retensi nis1i ter'ihat .ada ta1e' 1#2# Ini di1eri,an untu, mem1er gam1aran 1ahwa .er'u mengguna,an 'e1ih dari satu ,('(m untu, memisah,an dan mengidenti$i,asi ter.ena# Jadi0 .asangan sen%awa %ang 1er,aitan 4misa'n%a K ! 8,arena0 <3$e'andrena6 @ida, da.at di.isah,an .ada suatu ,('(m 4&.ie5(n N60 teta.i da.at di.isah,an .ada ,('(m 'ain 4.('ieti'en g'i,('6# Pada ana'isis terinn7i sudah men/adi ,e1iasaan untu, mengguna,an 1e1era.a ,('(m 1er/ang,a ,e.('aran tertentu untu, mengidenti$i,asi ,(m.(nen min%a, atsiri suatu 1ahan tum1uhan# eti,a mene'aah ,eragaman susunan min%a, atsiri da'am suatu .(.u'asi tum1uhan %ang terdiri atas satu /enis0 ,ita harus mem1atasi ana'isis dengan han%a mema,ai satu ,('(m sa/a0 sehingga ,ita harus men7ari dahu'u $ase 7air %ang menghasi',an .emisahan ter1ai,# Pada .ene'itia ta,s(n(mi ,imia0 .er'u di.erhati,an 1ahwa ,ita da.at 'angsung mengana'isis .(t(ngan ,e7i' 1ahan tum1uhan %ang ditem.at,an 'angsung da'am 'u1ang masu, radas G># >ara ini te'ah diguna,an dengan 1erhasi' 1ai, .ada .(t(ngan 1ahan her1arium#0 %ang wa'au.un te'ah disim.an .ada 'em1aran ,ertas se'ama 1ertahun3tahun masih menghasi',an 7u,u. min%a, atsiri untu, da.at ditentu,an .('a susunan%a 49ar1(rne0 198"6# ;a,tu retensi nis1i ter.ena .ada ,r(mat(gra$i gas da.at di'ihat .ada ta1e' 1#2# @a1e' 1#! ;a,tu Retensi Nis1i @er.ena .ada r(mat(gra$i Gas >air
@er.ena <3Pinena am$ena =3Pinena 3 arena Mirsena <3Me'andrena Lim(nena =3Me'andrena S3-imena
H

RRt da'am ,('(mH &.ie5(n P('ieti'ena g'i,(' N 10Q 15Q 42 29 50 41 )! 55 82 "! )0 82 82 82 100 100 9" 10) 100 1"5

P('ieti'ena g'i,(' 1is.r(.i(nitri' 15Q !0 44 54 )" 88 8) 100 11) 2!2

RRt nis1i terhada. 'im(nen0 .e'a,snaan .ada suhu teta. )50>0 se.an/ang ,('(m !00 7m#

20

+...7 S4$!#r5m$#r Massa >ara ini da.at di'a,u,an dengan /um'ah 5at %ang sangat sedi,it# :ntu, .em1uatan s.e,trum massa han%a di1utuh,an se,itar 1 mi,r(gam sam.ai .a'ing tinggi 005mg 5at# Pada s.e,tr(metri massa0 .r(ses %ang ter/adi ada'ah se1agai 1eri,ut E 3 3 3 3 I(nisasi m('e,u'0 .ada mana a,an ter1entu, hasi' i(nisasi 1ermuatan .(sii$ Me.er7e.at i(n .(siti$ me'a'ui medan 'istri, Pemisahan i(n 1erdasar,an .er1andingan massan%a terhada. muatan 4mTe6 Identi$i,asi dan registrasi i(n :ntu, i(nisasi0 sen%awa %ang mengua. da'am +a,um tinggi ditem1a, dengan e'e,tr(n# Da'am ha' ini e'e,tr(n a,an ter'em.ar ,e'uar dari ('e,u'# &,an dida.at ,ati(n3 m('e,u' 1ermuatan .(siti$ tungga' atau ganda# Bagian dari ,ati(n3m('e,u' 1ermuatan .(siti$ tungga' atau ganda# Bagian dari ,ati(n3m('e,u' ini .ada wa,tu 1ertemu dengan e'e7tr(n a,an menerima /um'ah energi %ang tinggi a,an men%e1a,an .enguraian 'e1ih 'an/ut# ati(n m('e,u' ini man/adi $ragmen %ang 'e1ih ,e7i' 4$ragmentasi6# ati(n3 ,ati(n dan $ragmen %ang 1ermuatan .(siti$ a,an di.er7e.at ('eh tegangan tari,an dan di1e'(,,an da'am 1agian ana'is s.e7tr(meter massa# Bagian ini terdiri dari ta1ung '(gam0 %ang terda.at diantara dua ,utu1 magnet# Medan magnet a,an mem1e'(,,an 1agian %ang 1ermuatan dari arah garis 'urus a'iran men/adi .ita %ang e'eng,ung0 %ang dengan .eru1ahan ,(ntin%u medan magnet atau tegangan tari,an ,ati(n sesuai dengan massan%a a,an diregistrasi 1erurutan se1agai s.e7trum massa 4R(t and Ba's7h,e0 19886#

21

BAB II RANCANGAN PEMISAHAN LIMONEN 2.+ A"a# %an Ba'an ,.+.+ A"a# P$n$" # an &'at %ang diguna,an da'am .ene'itian ini ada'ah a'at3a'at ge'as0 m(rtir0 a'at .enggi'ing 4blen er60 tim1angan ana'iti,0 desi,at(r0 7awan .(rse'en0 (+en0 vaccum rotary evaporator0 dan chamber DB 5# 2.+.2 Ba'an P$n$" # an Bahan %ang diguna,an untu, .ene'itian ada'ah0 sim.'isia u'it 1uah /eru, %ang di.er('eh0 metan('0 aIuades0 eter0 .r(te'eum eter0 si'i,a mesh 203!50 .'at si'i,a ge' G)00 1en5en0 ,'(r($(rm0 204 DNP0 asam su'$at .e,at0 gas he'ium0 9>'0 'i1erman 1(ur7hard0 Na2-240 Na>'0 .erea,si serium su'$at 1Q# 2.2 P$"a!sanaan P$n$" # an 2.2.+ P$n) a4an Ba'an u'it 1uah /eru, di,u.as0 .aren,im .utih 1er1entu, s.(ns dihi'ang,an# u'it 1uah /eru, ,emudian di,ering,an dengan .emanasan tida, 'angsung atau dengan di angin angin,an# -ete'ah .engeringan se'esai0 2.2.2.P$n$#a4an Ka%ar A r Pr(sedur .eneta.an ,adar air di'a,u,an dengan 7ara desti'asi se.erti 1eri,utE 1# &'at -e1uah 'a1u 500 mL dihu1ung,an dengan .endingin a'ir 1a'i, dengan .ert('(ngan a'at .enam.ung# @a1ung .enerima 5 m'0 1ers,a'a 001 m'# Pemanas %ang diguna,an se1ai,n%a .emanas 'istri, %ang suhun%a da.at diatur atau tangas min%a,# Bagian atas 'a1u ta1ung .en%am1ung se1ai,n%a di1ung,us dengan as1es 4De.,es RI0 19956# u'it 1uah /eru, di,e7i',an u,uran .arti,e'n%a dengan mengguna,an 1'ender sehingga dihasi',an ser1u, ,u'it 1uah /eru, L@0 dan ,('(m ,r(mat(gra$i0 Pi.et mi,r(0 'am.u :*0 ('(m

22

2#

Perea,si -e/um'ah t('uen P0 di,(7(, dengan sedi,it air0 di1iar,an memisah0 di1uang 'a.isan air su'ing 4De.,es RI0 19956#

!#

>ara Peneta.an @a1ung .enerima dan .endingin di1ersih,an dengan asam .en7u7i0 di1i'as dengan air0 di,ering,an da'am 'emari .engering# e da'am 'a1u ,ering dimasu,,an se/um'ah 5at %ang ditim1ang sa,sama %ang di.er,ira,an mengandung 2 m' sam.ai 4 m' air# Ji,a 5at 1eru.a .asta0 ditim1ang da'am sehe'ai 'em1aran '(gam dengan u,uran %ang sesuai dengan 'eher 'a1u# :ntu, 5at %ang da.at men%e1a1,an ge/('a, mendada,0 ditam1ah,an .asir ,ering %ang te'ah di7u7i se7u,u.n%a hingga men7u,u.i dasar 'a1u atau se/um'ah ta1ung ,a.i'er0 .an/ang 'e1ih ,urang 100 mm %ang sa'ah satu u/ungn%a tertutu.# Dimasu,,an 'e1ih ,urang 200 m' t('uen ,e da'am 'a1u0 dihu1ung,an dengan a'at# Dituang t('uen ,e da'am ta1ung .enerima me'a'ui a'at .endingin# Di.anas,an 'a1u hati3hati se'ama 15 menit 4De.,es RI0 19956# -ete'ah t('uen mu'ai mendidih0 disu'ing dengan ,e7e.atan 'e1ih ,urang 2 tetes tia. deti,0 hingga se1agian 1esar air tersu'ing0 ,emudian dinai,,an ,e7e.atan hingga 4 tetes tia. deti,# -ete'ah semua air tersu'ing0 1agian da'am .endingin di7u7i dengan t('uen sam1i' di1ersih,an dengan si,at ta1ung %ang disam1ung,an .ada se1uah ,awat tem1aga dan 'e1ih di1asahi dengan t('uen# Pen%u'ingan di'an/ut,an se'ama 5 menit# @a1ung .enerima .endingin di1iar,an hingga suhu ,amar# Ji,a ada tetes air %ang me'e,at .ada .endingin ta1ung .enerima0 dig(s(, dengan ,aret %ang dii,at,an .ada se1uah ,awat tem1aga dan 1asahi dengan t('uen hingga tetesan air turun# -ete'ah air dan t('uen memisah sem.urna0 +('ume air di1a7a# 9itung ,adar air da'am Q# 4De.,es RI0 19956#

2.2., E!s#ra!s %$n&an D$s# "as Ditim1ang se1an%a, 150 gram u'it 1uah /eru, dimasu,,an ,e da'am 'a1u 'eher tiga dan ditam1ah,an 200 mL aIuades# Pera'atan disti'asi dirang,ai0 dan .r(ses disti'asi di/a'an,an sam.ai min%a, 20086# 2! u'it 1uah /eru, tere,stra, se'uruhn%a# -e'ama .r(ses disti'asi +('ume di/aga ,(nstan# Disti'at ditam.ung untu, .emisahan se'an/utn%a 4 urniawan0

2.2.. E!s#ra!s %$n&an D$s# "as B$r# n&!a# Pr(ses is('asi dan .uri$i,asi 'im(nen diawa'i dengan .r(ses desti'asi $ra,si(na' dengan .emisahan 'im(nen .ada te,anan %ang 1er1eda# (ndisi suhu dan te,anan dim(di$i,asi untu, menda.at,an 'im(nen %ang murni# Desti'asi di'a,u,an .ada te,anan !000 1150 atau 100 mm 9g0 sedang,an untu, suhu di'a,u,an .ening,atan suhu se7ara 1ertaha.# emudian $ra,si ditam.ung# -uhu %ang (.tima' untu, memisah,an 'im(nen ada'ah 25#032)#! U># Disti'at ditam.ung dan ditam1ah,an Na>'# Mase air dan min%a, di.isah,an dengan megguna,an 7(r(ng .isah# -e'an/utn%a ditam1ah,an Na 2-24 anhidrat0 ,emudian disaring untu, memisah,an Na2-24 4&man5adeh0 et al.,200)6# 2.2.6 S!r n n& F #5! m a #$r4$n5 % -e1an%a, 1 gram ser1u, sim.'isia disari dengan 20 m' eter se'ama 2 /am0 disaring ,emudian di'a,u,an .emeri,saan .ada masing3masing .erea,si dengan .r(sedur se1agai 1eri,utE 1# 2# Mi'trat se1an%a, ! tetes ditam1ah dengan 2 tetes .erea,si -a',(ws,% 492-24 .e,at6# &.a1i'a ter1entu, warna merah menun/u,,an adan%a ter.en(idaTster(ida# Mi'trat se1an%a, ! tetes ditam1ah,an dengan 2 tetes .erea,si Lie1ermann 8 B(u7hard# &.a1i'a ter1entu, warna ungu atau merah %ang 1eru1ah men/adi 1iru ungu atau 1iru hi/au menun/u,,an adan%a ter.en(idaTster(ida# !# Mi'trat se1an%a, ! tetes ditam1ah,an dengan 2 tetes .erea,si 7erium su'$at 1Q# &.a1i'a ter1entu, warna 7(,'at menun/u,,an adan%a ter.en(idaTster(ida# Pr(sedur %ang sama /uga di'a,u,an untu, sam.e' da'am 1entu, 1asah# 2.2.7 Pur 3 !as %$n&an Kr5ma#5&ra3 !5"5m :ntu, .emurnian 'e1ih 'an/ut dari 'im(nen di'a,u,an dengan met(de ,r(mat(gra$i ,('(m# Disia.,an ,('(m si'i,a ge' G)0 4mesh 203!56 dan arang a,ti$# Min%a, dimasu,,an ,e da'am ,('(m dan die'usi dengan .etr('eum eter0 ,emudian $ra,si ditam.ung se'ama 5 menit# 2.2.8 I%$n# 3 !as L m5n$n %$n&an KLT Identi$i,asi terhada. min%a, atsiri0 1ai, hasi' desti'asi air0 desti'asi $ra,si(na'0 dan ,r(mat(gra$i ,('(m di'a,u,an dengan met(de L@ dan .erea,si warna# 24

a# Pen%ia.an P'at Disia.,an .'at L@ si'i7a ge' G)0 disia.,an se1an%a, ! 1uah# Pada te.i atas dan 1awah di1eri 1atas 1 7m# P'at di7u7i da'am 7ham1er %ang 1erisi 2 mL metan(' dan die'usi sam.ai semua .'at ter1asahi# P'at dia,ti+asi da'am (+en .ada suhu 120V> se'ama !0 menit# 1# Pen%ia.an e'uen Di1uat e'uen dengan ,(m.(sisi 1en5enaE,'(r($(rm 1E1 4+T+6 se1an%a, 10 mL# Pe'arut dimasu,an ,e da'am 'a1u u,ur 10 mL dan dig(/(g hingga h(m(gen# C'uen dimasu,,an ,e da'am 7ham1er untu, .r(ses .en/enuhan# 7# Pen(t('an0 Penge'usian0 dan Identi$i,asi Diam1i' se1an%a, masing3masing 25PL 'arutan u/i dan standar 'im(nen ,emudian dit(t(',an .ada .'at# P'at ,emudian die'usi dengan e'uen di atas dengan /ara, ram1at 8 7m# -ete'ah die'usi0 .'at di,ering,an da'am (+en .ada suhu 100V> se'ama 10 menit# P'at I di'ihat di 1awah :*254 ,emudian disem.r(t dengan 92-24 .e,at# P'at I ,emudian di.anas,an .ada suhu 100(> se'ama 10 menit# P'at II disem.r(t dengan 'arutan $'u(resein 0005Q da'am air dan diua.i dengan 1r(m# P'at III disem.r(t dengan 204 DNP# 2.2.9 I%$n# 3 !as L m5n$n %$n&an GC:MS Identi$i,asi terhada. min%a, atsiri hasi' .engga1ungan $ra,si ,r(mat(gra$i ,('(m di'a,u,an dengan s.e,tr(meter G> M-# -am.e' diana'isis di 1awah ,(ndisi 1eri,utE @erm(Iuest G> 2000G ,('(m DB350 !0m W 250 Xm W 0#25 XmG +('ume in/e,si 001 m'G gas .em1awaE 9e'iumG 'a/u a'ir 105 m'TmenitG suhu (+enE 503 2)0 U> dengan ,e7e.atan .ening,atan suhu se1esar 205 U>TmenitG m(de i(nisasiE term(Iuest $innigan mass 20000 electron impact 4CI6 .ada "0 e*G tem.eratur trans"er lineE 2)5 U>G dan tem.eratur sum1er i(nE 2!0 U> 4&man5adeh et al#0 200)6# Identi$i,asi min%a, atsiri dan ,(m.(nen $ra,si 'ainn%a di'a,u,an dengan .er1andingan wa,tu retensi re'ati$ 4RRt6 dan s.e,trum massan%a dengan sam.e' autenti,n%a0 data 'iteratur0 dan 1an, data M- %ang ada .ada library 7(m.uter 4&man5adeh et al#0 200)6 25

2., Ana" sa Has " 2.,.+ I%$n# 3 !as %$n&an KLT P(siti$ mengandung 'im(nene /i,aE a# Pada .'at I ter1entu, warna 7(,'at sete'ah disem.r(t dengan 92-24 .e,at0 Panas,an .e'at 100(> 10 menit 1# Pada .'at 2 ter1entu, 1er7a, ,uning .ada 'atar merah sete'ah diua.i dengan 1r(m 7# Pada .'at ! tida, ter1entu, 1er7a, ,uning .ada 'atar 1e'a,ang .utih 4hasi' negati+e terhada. u/i 204 DNP6 49ar1(rne0 19886 2.,.2 I%$n# 3 !as %$n GC:MS a# -.e,trum M- Lim(nen

4MarIue5 et al#0 20126 2.. S!$ma K$r-a 2...+ S!$ma K$r-a S$1ara Umum
Pen%ia.an sam.e' Peneta.an adar &ir

-,rining Mit(,imia

C,stra,si dengan desti'asi air

2)

Mra,sinasi dengan desti'asi $ra,sinasi

Identi$i,asi dengan L@ dan .erea,si warna

Puri$i,asi 4Is('asi6 dengan ,r(mat(gra$i ,('(m

Identi$i,asi dengan L@ dan .erea,si warna

Identi$i,asi dengan $as Chromato!aphy Mass %pectrometry

2...2 P$n) a4an Sam4$"

u'it 1uah /eru, di,u.as

Paren,im .utih 1er1entu, s.(ns dihi'ang,an

u'it 1uah /eru, di,ering,an dengan .emanasan ta, 'angsung

u'it 1uah /eru, di ha'us,an dengan 1'ender

-er1u, ,u'it 1uah /eru,

2"

2..., P$n$#a4an Ka%ar A r

@a1ung .enerima dan .endingin di1ersih,an dengan asam

Di1i'as dan di,ering,an

Bat ditim1ang mengandung 234m' air

Dituang t('uen ,e da'am ta1ung .enerima

Di.anas,an 'a1u hati3hati se'ama 15 menit

Disu'ing dengan ,e7e.atan 'e1ih ,urang 2 tetes tia. deti,

Di1i'as dan di,ering,an

Bagian da'am .endingin di7u7i dengan t('uen

Pen%u'ingan di'an/ut,an se'ama 5 menit

*('ume air di1a7a# 9itung ,adar air da'am Q#

28

2..... S!r n n& F #5! m a T$r4$n5 %

1 gram ser1u, R 20 mL eter0 disari 2 /am disaring

Mi'trat

! tetes $i'trat R 2 tetes .erea,si -a',(ws,% 492-24 .e,at6#

! tetes $i'trat R 2 tetes .erea,si Lie1ermann 8 B(u7hard#

! tetes $i'trate R 2 tetes .erea,si 7erium su'$at 1Q#

warna merah menun/u,,an adan%a ter.en(idaTster(ida#

warna ungu atau merah 1eru1ah hi/au ter.en(idaTster(ida# men/adi 1iru

7(,'at menun/u,,an adan%a ter.en(idaTster(ida#

2...6. E!s#ra!s %$n&an D$s# "as A r 150 gram ,u'it 1uah /eru, dimasu,,an ,e da'am 'a1u Ditam1ah 200 mL aIuadest

&'at desti'asi dira,it Di.er('eh air dengan 'a.isan min%a, di .ermu,aann%a Diam1i' 'a.isan min%a,

29

2...7 P$m sa'an %$n&an D$s# "as Fra!s 5na"

Desti'at dari desti'asi air

Didesti'asi .ada te,anan 100 mm 9g

-uhu .er'ahan diting,at,an 425#032)#! U>6

Di.er('eh air dengan 'a.isan min%a, di.ermu,aann%a

Disti'at ditam.ung0 ditam1ah,an Na>'

Mase air dan min%a, di.isah,an dengan 7(r(ng .isah

Ditam1ah,an Na2-240 dan disaring

Ditam1ah,an Na2-240 dan disaring

Di.er('eh ! Mra,si desti'at

2...8. Su03ra!s nas %$n&an Kr5ma#5&ra3 K5"5m

('(m si'i,a ge' G)0 4)!3200Xm6 disia.,an

Min%a, dimasu,,an ,e da'am ,('(m

Die'usi dengan .etr('eum eter

Mra,si

!0

2...9. I%$n# 3 !as %$n&an Kr5ma#5&ra3 La4 s T 4 s %an P$r$a!s ;arna

Disia.,an .'at L@ si'i7a ge' GM 254 disia.,an se1an%a, ! 1uah#

Pada te.i atas dan 1awah di1eri 1atas 1 7m#

P'at di7u7i da'am 7ham1er %ang 1erisi 2 mL metan(' dan die'usi sam.ai semua .'at ter1asahi P'at dia,ti+asi da'am (+en .ada suhu 120V> se'ama !0 menit#

Di1uat e'uen dengan ,(m.(sisi 1en5enaE,'(r($(rm 1E1 +T+ se1an%a, 10 mL#

C'uen dimasu,,an ,e da'am 7ham1er untu, .r(ses .en/enuhan Diam1i' se1an%a, masing3masing 25PL 'arutan u/i0 standar 'im(nen ,emudian dit(t(',an .ada .'at

P'at ,emudian die'usi dengan e'uen di atas dengan /ara, ram1at 8 7m# .'at di,ering,an da'am (+en .ada suhu 100V> se'ama 10 menit#

P'at I Di'ihat di 1awah :*254 4@ida, 1er$'u(r(sensi6 disem.r(t dengan 92-24 .e,at0 Panas,an .e'at 100(> 10 menit ter1entu, warna 7(,'at

P'at II
Disem.r(t dengan 'arutan $'u(resein 0005Q da'am air

P'at III Disem.r(t dengan 204 DNP

Diua.i dengan 1r(m

9asi' 4360 tida, ada 1er7a, ,uning .ada 'atar .utih

9asi' 4R60 1er7a, ,uning .ada 'atar merah

!1

2...<. I%$n# 3 !as L m5n$n %$n&an GC:MS

@erm(Iuest G> 2000G ,('(m DB350 !0m W 250 Xm W 0#25 XmG +('ume in/e,si 001 m'G gas .em1awaE 9e'iumG 'a/u a'ir 105 m'TmenitG suhu (+enE 503 2)0 U> dengan ,e7e.atan .ening,atan suhu se1esar 205 U>TmenitG m(de i(nisasiE term(Iuest $innigan mass 20000 electron impact 4CI6 .ada "0 e*G tem.eratur trans"er lineE 2)5 U>G dan tem.eratur sum1er i(nE 2!0 U>

Identi$i,asi min%a, atsiri dan ,(m.(nen $ra,si 'ainn%a di'a,u,an dengan .er1andingan wa,tu retensi re'ati$ 4RRt6 dan s.e,trum massan%a dengan sam.e' autenti,n%a0 data 'iteratur0 dan 1an, data M- %ang ada .ada library 7(m.uter

!2

BAB III PEMBAHASAN Lim(nen meru.a,an sa'ah satu sen%awa ter.en %ang .a'ing sering ditemu,an# -en%awa ini meru.a,an ,(m.(nen utama da'am min%a, %ang terda.at .ada /eru,# Lim(nen tida, 1ersi$at ,arsin(gen0 mutageni,0 dan ne$r(t(,si, .ada manusia serta te'ah dite'iti da.at diguna,an se1agai agen anti,an,er 4-un0 200"6# Lim(nen .enting untu, di.isah,an ,arena 'im(nen memi'i,i a,ti+itas $arma,('(gi %ang da.at di,em1ang,an se1agai (1at 1aru# -a'ah satu a,ti+itas %ang te'ah teru/i %aitu a,ti+itasn%a se1agai antiin$'amasi 4Migue'0 20106# Pemisahan 'im(nen dari ,u'it 1uah /eru, terdiri dari 1e1era.a taha.0 %aitu .en%ia.an 1ahan0 s,rining $it(,imia0 desti'asi air0 desti'asi $ra,si(na'0 ,r(mat(gra$i ,('(m# Identi$i,asi di'a,u,an dengan met(de serta G>3M-# Pada .r(ses .en%ia.an 1ahan0 ,u'it 1uah /eru, di,u.as# Paren,im .utih 1er1entu, s.(ns dihi'ang,an# Paren,im .utih ini han%a mengandung sedi,it 'im(nen0 teta.i mem1eri ,(ntri1usi terhada. massa sam.e' sehingga a.a1i'a tida, dihi'ang,an ,(nsentrasi 'im(nen .ada sam.e' ,u'it 1uah /eru, ini se('ah3('ah a,an memi'i,i ,(nsentrasi 'im(nen %ang 'e1ih sedi,it 4Da+id(ws,i dan DiMar7(0 20096# u'it 1uah /eru, ,emudian di,ering,an dengan .emanasan tida, 'angsung atau dengan di angin3angin,an# 9a' ini di'a,u,an ,arena dengan di'a,u,ann%a .engeringan dengan 7ara %ang te.at a,an menghasi',an mutu sim.'isia %ang tahan disim.an 'ama dan tida, ter/adi .eru1ahan 1ahan a,ti$ %ang di,andungn%a# Pengeringan suatu 1ahan ter'a'u 'ama dan suhun%a %ang ter'a'u tinggi da.at menurun,an mutu ,arena da.at merusa, ,(m.(nen3,(m.(nen %ang terda.at di da'amn%a# Pengeringan dengan 7ara a'iran udara da.at menghasi',an sim.'isia %ang 'e1ih 1ai,0 warna 'e1ih segar0 ,adar a1u 'e1ih rendah0 sari ter'arut dan ,andungan 1ahan a,ti$ 'e1ih tinggi di1anding .engeringan matahari 'angsung dan .engeringan (+en 4Man(i0 200)6# -ete'ah .engeringan se'esai0 ,u'it /eru, di,e7i',an u,uran .arti,e'n%a dengan mengguna,an 1'ender sehingga dihasi',an ser1u, ,u'it /eru,# :,uran .arti,e' di1uat tida, ter'a'u ha'us ,arena 'im(nen meru.a,an ,(m.(nen min%a, atsiri %ang a.a1i'a u,uran .arti,e' ter'a'u ,e7i' a,an men%e1a1,an .e7ahn%a se' dan menga,i1at,an min%a, atsiri a,an mengua. se1e'um .r(ses e,stra,si di'a,u,an# 9a' ini men%e1a1,an min%a, atsiri %ang dihasi',an a,an 'e1ih sedi,it# -er1u, hasi' .enge7i'an u,uran .arti,e' ini ,emudian ditentu,,an ,adar airn%a dengan mengguna,an met(de desti'asi# 9a' ini dise1a1,an ('eh min%a, atsiri %ang ter,andung da'am sim.'isia# Dengan met(de desti'asi ini sen%awa %ang 'e1ih mudah mengua. dengan mudah da.at !! L@ dan .erea,si warna

di.isah,an dari sen%awa %ang su,ar mengua. 4 ristanti et al#0 20086# Pada 1ahan di'a,u,an .eneta.an ,adar air# 9a' ini .enting di'a,u,an untu, men/amin ,andungan air %ang ter,andung da'am sim.'isia tida, 'e1ih dari 10Q sehingga tida, merusa, mutu sim.'isia %ang da.at men%e1a1,an men%e1a1,an tum1uhn%a 1a,teri serta dengan di'a,u,ann%a .eneta.an ,adar air dihara.,an di.er('eh 1(1(t sim.'isia %ang ,(nstan 4De.,es RI0 19956# :ntu, memasti,,an adan%a 'im(nen %ang meru.a,an sen%awa ter.en(id0 .ada 1ahan0 di'a,u,an s,rining $it(,imia ter.en(id# -e1an%a, 1 gram ser1u, sim.'isia disari dengan 20 m' eter se'ama 2 /am0 disaring ,emudian di'a,u,an .emeri,saan ter.en(i$# @erda.at 1er1agai 7ara s,rinig $it(,imia ter.en(id0 %aitu $i'trat se1an%a, ! tetes ditam1ah dengan 2 tetes .erea,si -a',(ws,% 492-24 .e,at6# &.a1i'a ter1entu, warna merah menun/u,,an adan%a ter.en(idaTster(ida# &sam su'$at meng,ata'isis rea,si hidrasi 'im(nen men/adi ter.in hidrat menurut rea,si se1agai 1eri,ut#

Gam1ar !#1 Rea,si 'im(nen dengan asam su'$at 4J(hns(n0 19996 >ara 'ain %ang da.at di'a,u,an ada'ah $i'trat se1an%a, ! tetes ditam1ah,an dengan 2 tetes .erea,si Lie1ermann 8 B(u7hard# Perea,si Lie1ermann3Bur7hard terdiri dari anhidrida asam asetat dan asam su'$at dengan .er1andingan !E1 4-iadi0 20126# Rea,si ter/adi me'a'ui intera,si antara ter.en dengan asam .ada reagen Lie1ermann3Bur7hard 4Mar'iana et al., 20056# &.a1i'a ter1entu, warna ungu atau merah %ang 1eru1ah men/adi 1iru ungu atau 1iru hi/au menun/u,,an adan%a ter.en(idaTster(ida# Rea,si sen%awa ter.en %ang ter/adi da.at ditun/u,,an .ada gam1ar !#2

Gam1ar !#2 Me,anisme rea,si ter.en(id dengan .erea,si Lie1ermann3Bur7hard 4-iadi0 20126# !4

Met(de s,rining %ang 'ain0 %aitu $i'trat se1an%a, ! tetes ditam1ah,an dengan 2 tetes .erea,si 7erium su'$at 1Q# &.a1i'a ter1entu, warna 7(,'at menun/u,,an adan%a ter.en(idaTster(ida 4 ristanti0 20086# Me,anisme rea,si %ang ter/adi ada'ah se1agai 1eri,ut# Pem1entu,,an o# ben&o'uinone0 hidr('isis gugus +ini' ester0 dan is(merisasi o#ben&o'uinone men/adi p# ben&o'uinone 4B(u0 20096# &.a1i'a hasi' s,rining $it(,imia ter.en(id ser1u, sim.'isia ,u'it 1uah /eru, menghasi',an hasi' .(siti$0 taha. .emisahan dian/ut,an dengan desti'asi air# Prinsi. met(de desti'asi air ada'ah dengan mengu1ah suatu sen%awa men/adi 1entu, ua.n%a0 meng,(ndensasi,an ua. %ang ter1entu, men/adi 7air ,em1a'i dan menam.ung ,(ndensat ,e da'am suatu .enam.ung# Dengan 7ara ini0 ma,a suatu 7am.uran dengan titi, didih %ang 1er1eda da.at di.isah,an 4 ristanti et al#0 20086# Dengan 7ara ini .u'a ma,a sen%awa %ang 'e1ih mudah mengua. dengan mudah da.at di.isah,an dari sen%awa %ang su,ar mengua.# Jadi .ada desti'asi ini ter/adi .r(ses .emisahan %ang 1erdasar,an .er1edaan titi, didih# C,stra,si awa' dari 'im(nen di'a,u,an dengan met(de desti'asi air ,arena didasari ('eh si$at sen%awa 'im(nen %ang mudah mengua.0 re'ati$ sta1i' terhada. .anas0 dan .ra,tis tida, 'arut da'am air# Di'ihat dari si$atn%a0 'im(nen sta1i' terhada. .emanasan dimana titi, didih dari 'im(nen ada'ah 1"505 8 1")05(> 4Mi'i.ss(n et al.0 19986# Lim(nen tida, 'arut da'am air0 sehingga min%a, 'im(nen dari ,u'it /eru, a,an ter.isah sem.urna dengan air %ang diguna,an untu, desti'asi dan /uga titi, didih antara air dan 'im(nen rentangn%a 7u,u. /auh %aitu "5053")05 (> sehinnga .r(ses e,stra,si a,an 1er'angsung dengan 1ai, dimana met(de e,stra,si desti'asi didasar,an .ada .er1edaan titi, didihn%a# Desti'at %ang dihasi',an ada'ah adan%a 'a.isan min%a, diatas $ase air ,arena 1(1(t /enis 'im(nen 40084 gT7m!6 'e1ih ,e7i' dari 1(1(t /enis air 41 gT7m!6 4Mi'i.s(n et al0 19986# @aha.an dari .r(ses desti'asi air ada'ah dengan menim1ang 150 gram ,u'it /eru, dimasu,,an ,e da'am 'a1u 'eher tiga dan ditam1ah,an 200 mL aIuades# Pera'atan desti'asi dirang,ai0 dan .r(ses desti'asi di/a'an,an sam.ai min%a, ,u'it /eru, tere,stra, se'uruhn%a# Disti'at %ang dihasi',an ,emudian ditam.ung untu, .emisahan se'an/utn%a# :ntu, me%a,in,an 1erhasi'n%a .r(ses e,stra,si 'im(nen0 di'a,u,an identi$i,asi desti'at hasi' desti'asi air# Pr(ses ini mengguna,an met(de L@ dan .erea,si warna# Mase diam %ang diguna,an ada'ah si'i,a ge' GM254 dan $ase gera, %ang diguna,an ada'ah 1en5enaE,'(r($(rm 1E1 4+T+6# Lim(nen tida, 1er$'u(resensi .ada :*254 sehingga a,an tam.a, 1er7a, ge'a. .ada .'at si'i,a ge' GM254 49ar1(rne0 198"6# Dari .engamatan di 1awah sinar :* 254 da.at dihitung harga R$ masing3masing s.(t0 ,emudian harga R$ sam.e' di1anding,an dengan R$ standar 'im(nen# -e'ain .engamatan di 1awah sinar :*0 dete,si /uga da.at di'a,u,an dengan .erea,si ,imia# -ete'ah !5

diua.i dengan 1r(m0 'im(nen mem1eri,an 1er7a, ,uning .ada 'atar 1e'a,ang merah# &dan%a i,atan rang,a. .ada 'im(nen men%e1a1,an ter/adin%a rea,si adisi dengan Br2# Rea,si adaisi ini men%e1a1,an .emutusan i,atan rang,a. 'im(nen sehingga Br2 %ang semu'a 1erwarna 7(,'at a,an ,ehi'angan warnan%a# Rea,si %ang ter/adi ada'ahE

Gam1ar !#!# Rea,si 'im(nen dengan 1r(min 4 im1a''0 19996 Pada .r(ses identi$i,asi diguna,an /uga .erea,si 2043DNP 42043dinitr($eni'hidra5in6# Lim(nen tida, mem1eri rea,si .(siti$ .ada 2043DNP ,arena tida, adan%a gugus ,et(n dan a'dehid .ada sen%awa 'im(nen# Rea,si %ang ter/adi antara gugus ,et(n dan a'dehid dengan 2043 DNP se7ara umum ada'ahE

Gam1ar !#4# Rea,si a'dehid dan ,et(n dengan 2043DNP 4La7(u10 19996 Dengan adan%a .erea,si sem.r(t 92-24 .e,at 'im(nen a,an mem1eri,an 1er7a, warna 7(,'at 49ar1(rne0 198"6# &sam su'$at meng,ata'isis rea,si hidrasi 'im(nen men/adi ter.in hidrat menurut rea,si se1agai 1eri,ut#

Gam1ar !#5 Rea,si 'im(nen dengan asam su'$at 4J(hns(n0 19996

!)

-e'ain warna %ang ter1entu,0 diguna,an .u'a data R$ sen%awa standar 'im(nen ,arena .erea,si sem.r(t sa/a tida, 7u,u. ,uat untu, mem1u,ti,an 1ahwa sen%awa %ang di.isah,an ada'ah 'im(nen# -e1a1 sen%awa <3.inen /uga mem1eri,an hasi' %ang sama dengan 'im(nen dengan .erea,si sem.r(t# Pr(ses is('asi dan .uri$i,asi dari 'im(nen se'an/utn%a di'a,u,an dengan .r(ses desti'asi $ra,si(na' .ada te,anan %ang 1er1eda# (ndisi suhu dan te,anan dim(di$i,asi untu, emudian $ra,si ditam.ung# -uhu %ang menda.at,an 'im(nen %ang murni# Desti'asi di'a,u,an .ada te,anan 100 mm 9g0 sedang,an untu, suhu di'a,u,an .ening,atan suhu se7ara 1ertaha.# (.tima' untu, memisah,an 'im(nen ada'ah 250032)0! U># Disti'at ditam.ung dan ditam1ah,an Na>'# Mungsi dari .enam1ahan Na>' ada'ah untu, memudah,an .r(ses .emisahan min%a, .ada ,u'it /eru, dan air# Mase air dan min%a, di.isah,an dengan megguna,an 7(r(ng .isah# -e'an/utn%a ditam1ah,an Na2-24 anhidrat0 tu/uan .enam1ahan ini ada'ah untu, mengurangi ,adar air %ang ter7am.ur da'am min%a,# Na 2-24 ,emudian disaring dari desti'at 4&man5adeh0et al.,200)6# :ntu, .emurnian 'e1ih 'an/ut dari 'im(nen di'a,u,an dengan met(de ,r(mat(gra$i ,('(m# Disia.,an ,('(m si'i,a ge' G)0 4mesh 203!56# Min%a, dimasu,,an ,e da'am ,('(m dan die'usi dengan .etr('eum eter0 ,emudian $ra,si ditam.ung se'ama 5 menit# Pemi'ihan $ase diam .etr('eum eter ,arena 'im(nen meru.a,an sen%awa %ang 1ersi$at n(n.('ar -ete'ah di'a,u,an ,r(mat(gra$i ,('(m di.er('eh 1e1era.a $ra,si# Mra,si3$ra,si ini a,an diidenti$i,asi ,andungan 'im(nenn%a dengan ,r(mat(gra$i 'a.is ti.is dan .erea,si warna# Met(de %ang sama dengan identi$i,asi se1e'umn%a# :ntu, identi$i,asi 'im(nen 'e1ih 'an/ut da.at diguna,an ,r(mat(gra$i gas# (ndisi .emisahan ada'ah se1agai 1eri,ut term(Iuest G> 2000G ,('(m DB350 !0m W 250 Xm W 0#25 XmG +('ume in/e,si 001 m'G gas .em1awaE 9e'iumG 'a/u a'ir 105 m'TmenitG suhu (+enE 503 2)0 U> dengan ,e7e.atan .ening,atan suhu se1esar 205 U>TmenitG m(de i(nisasiE term(Iuest $innigan mass 20000 electron impact 4CI6 .ada "0 e*G tem.eratur trans"er lineE 2)5 U>G dan tem.eratur sum1er i(nE 2!0 U> 4&man5adeh et al#0 200)6# Pening,atan suhu di'a,u,an untu, menda.at,an .emisahan %ang 'e1ih 1ai, 49ar1(rne0 198"6# Identi$i,asi dengan ,r(mat(gra$i gas dan dete,t(r M- mem1eri ,emudahan untu, .r(ses ana'isis# @er'e1ih 'agi data s.e7trum sen%awa %ang diingi,an terda.at .ada library computer# Identi$i,asi ter.en di'a,u,an dengan .er1andingan wa,tu retensi nis1i 4relative retention time 4RRt66 dan s.e,tra massa standarn%a# Di1anding,an dengan .enggunaan wa,tu retensi 4Rt60 !"

identi$i,asi dengan RRt 'e1ih te.at diguna,an untu, ana'isis ,ua'itati$# 9a' ini dise1a1,an ada .emisahan sen%awa dengan 1er1agai /enis swen%awa0 ter/adi .eru1ahan wa,tu retensi sehingga wa,tu retensi 1u,an 'agi men/adi ,ara,ter dari suatu sen%awa# -edang,an0 RR t mem1eri,an hasi' %ang 'e1ih memuas,an untu, .r(ses identi$i,asi sen%awa 4M7Nair and Mi''er0 199"6# Pada ,('(m DB350 ni'ai RRt 'im(nen ada'ah 10!1 4&man5adeh et al#0 200)6#

!8

DAFTAR PUSTAKA &man5adeh0 Lagh(u10 Mani &shra$i0 Matemeh M(hammadi# 200)# New C'a1(rated @e7hniIue $(r Is('ati(n and Puri$i7ati(n ($ Lim(nen $r(m 2range 2i'# (ranian )ournal o" Pharmaceutical %ciences %prin!, 2 426E 8"390 Da+id(ws,i0 -# dan DiMar7( B# 2009# *he E+traction an ,uanti"ication o" Limonen "rom Citrus Rin s -sin! $C.M%# :-&E Per,inC'mer0 In7# P# 2 De.,es RI# 198)# %e iaan $alenik# Ja,artaE De.artemen esehatan Re.u1'i, Ind(esia# P# 832"# De.,es RI# 1995# Materia Me ika (n onesia )ili /(# Ja,arta E De.artemen Ind(nesia# P# !!43!!)# Mi'i.ss(n0 &# M#0 J# B# &seda0 -# P# 5 esehatan Re.u1'i,

ar'ss(n# 1998# Limonen# Gene+aE ;(r'd 9ea'th 2rgani5ati(n#

Gand/ar0 I# G# dan &# R(hman# 2009# 0imia Analisis 1armasi# BandungE Pusta,a Pe'a/ar# P# !5!3 !)2# 9ar1(rne0 J#B# 198". Meto e 1itokimia Penuntun Cara Mo ern Men!analisa *umbuhan. Bandung E Pener1it I@B# P# 12!312"0 1!431!5# J(hns(n0 &# ;# 1999# (nvitation to 2r!anic Chemistry# :-&E J(nes Y Bart'ett Learning# P 112 at5ung0 B#G# 200)# 3asic an Clinical Pharmacolo!y 45thE ition. -an Mran7is7(# P# 4493459# ristianti0 &#N0 N#-# &minah0 M# @an/ung0 B# urniadi# 2008# 3uku Ajar 1itokimia# -ura1a%a E Jurusan imia La1(rat(rium imia 2rgani, MMIP& :ni+ersitas &ir'angga# P# 4"3480 )23 )5# usmardi%ani0 -# dan &# Nawawi# 1992# 0imia 3ahan Alam# Ja,artaE :ni+ersitas Bidang I'mu 9a%ati# P# "4084392 im1a''0 D# &# 1999# Citrus Processin!6 A Complete $ui e, -e7(nd Cditi(n# :-&E &s.en Pu1'isher# P# 124# urniawan0 &#0 ># urniawan0 N# Indraswati0 dan Mud/i/ati# 2008# C,stra,si Min%a, u'it Jeru, dengan Met(de Desti'asi0 Penge.resan0 dan La7hing# 7i ya *eknik0 " 416E 15324 Man(i0 M# 200)# Pengaruh >ara Pengeringan @erhada. Mutu -im.'isia -am1i'(t(# 3ul. Littro0 Z*II 416E 1 8 5# Mar'ina0 -#D#0 *# -ur%anti0 dan -u%(n(# 2005# -,rining Mit(,imia dan &na'isis r(mat(gra$i La.is @i.is (m.(nen imia Buah La1u -iam 4 %echium e ule Ja7I# -wart5#6 da'am C,stra, Ctan('# 3io"armasi ! 416E 2)3!1#

!9

MarIues0 M# &#0 G# Mrens7h0 -# R# M# Ba'es,i0 N# Nagata0 B# 9# L# N# -# Maia0 -# M# N# La55ari0 >#&# Len5 dan &# G# >(rr[a # 2012# Di$$erentiati(n ($ Mi+e Pine -.e7ies >u'ti+ated in Bra5i' Based (n >hem(metri7 &na'%sis ($ their *('ati'es Identi$ied 1% Gas >hr(mat(gra.h%3Mass -.e7tr(metr%# ). 3ra&. Chem. %oc.0 2! 496E 138 M7Nair0 9# M# and J#M# Mi''er# 199"# Basi7 Gas >hr(mat(gra.h%# >anadaE J(hn ;i'e% and -(n In7# P# 5235!# Migue'0 M# G## 2010# &nti(Aidant and &nti3In$'ammat(r% &7ti+ities ($ Cssentia' 2i'sE & -h(rt Re+iew# Molecules, 8545, 49, 92523928"# 2rwa et a'#0 2009# >itrus sinensis# 4>ited 2012 2,t0 !06# &+ai'a1'e htt.ETTwww#w(r'dagr($(restr%#(rgTtreed12T&M@PDM-T>itrus\sinensis#.d$ $r(m E

Prihatman0 # 2000# Citrus sp# Ja,arta E ant(r De.uti Menegriste, Bidang Penda%agunaan dan Pemas%ara,atan I'mu Pengetahuan dan @e,n('(gi# P# 1# Putra0 -# 1991. *aru Premana. :.ada -astraE Ba'i# P# 5 R(t0 9# J# and G# Ba's7h,e# 1988# Analisis 1armasi. L(g%a,arta E Gad/ah Mada :ni+ersit% Press# P# !993400# -ari0 L# 2# R# # 200)# Peman$aatan 21at @radisi(na' Dengan Pertim1angan Man$aat dan eamanann%a# Majalah (lmu 0e"armasian0 III 416E 01 8 0"# -iadi0 # 2012# C,stra, Bung,i' Bi/i Jara, Pagar 4)atropha Curcas6 se1agai Bi(.estisida %ang C$e,ti$ dengan Penam1ahan Larutan Na>'# )urnal M(PA !5 416E ""38!

-u,andar C L# @ren dan Paradigma Dunia Marmasi0 Industri3 'ini,3@e,n('(gi esehatan0 disam.ai,an da'am (rasi i'miah Dies Nata'is I@B 47ited 2012 2,t0 !06# &+ai'a1'e $r(mE htt.ETTit1#a7#idT$(7usT$(7us\$i'eT(rasi3i'miah3dies345#.d$# -un0 J# 200"# D3 Lim(nenE -a$et% and >'ini7a' -tud%# Alternative Me icine Revie:, 12 4!6E 2593 2)4# La7(u10 L# 1999# Meth(d Pr(7edures $(r -am.'ing &'deh%de and et(ne :sing 2043 Dinitr(.hen%'hidra5%neE & Re+iew# Proc (nstn Mech En!rs0 21!E 50!3518# B(u0 G# 2009# *he *otal %yntheses 2" %alvia *erpenes6 ;<=#$ran ione, ;>=#3russonol, ;>=# %alviasperanol An ;<=#%alva ione#3 4dissertati(n6# >hinaE :ni+ersit% ($ -7ien7e and @e7hn('(g% ($ >hina# P#

40

LAMPIRAN

41