VHNVlIOdWH~NOJ
v
VlIIH1ISVlIH VIWONOJH
'J~d BqJB110q '5lJBJ '0~p021B 'lBJ~;)B :lBuoPBU1d~uI opeorour OB SOPBUPSdP soptznpord mbc soinpord so UlB10J oduroi op 02uol OB nOpBA anb o UJOpUUOdxilOJ.8U B!WOUOJil sum OUlOJ HSB1{0 BABZPd~JB1BJ O~BJdSS3 'sBl -OJp2B s(JrJ7POWWOJ seonod sBUln21B B dS-UlB1I2up~Sdl 'opojrad 0 OpO~ d~UBmp 'SIBnb SB 'SdQ;)BllOdXd SBnS op oquadurosop UlOq op aiuaurasrsnpxa anb asanb
napuadap B1IdHsBlq BIUlOUOJd B '(061-6881) BqldA BJIN~dd1:I B 5l~B (6881 -(;(;81) IBpddUlI opouad cpd 0PUBSSBd '((;(;81-0051) IBIuol0:_) BJod5l B dPSdQ
'BIUlOUOJd dP odn dSSdP oziuap IBp~snpuI 10~dS op o~udUIIAloAudsdp dP SdQ;)IPUOJ SB OUlOJ UIIsSB '(Uld2BJO~Sd ap BJI~nod d IBNUlBJ O~;)BZPOlBAsdP) sdpBPlmgrp SIB~lB~Ud.gUd urad SOpBZmm o~;)dWld ap SOUlsIuBJdUI so '(SdQ;)B~ -rodxa SBP sooard sop OJIPP O~UdUlB~lOdUlOJ 'BPUdl ep O~;)Bl~UdJUOJ BPBAdld 'dpBpmqB1duIM BPBAdld) BIUlOUOJd ap odu dSSdP sdpBPlmgrp sradpuud SB SBpBJB~SdP ogros ojrujdeo d~SdN 'BlOJ ared 0PB~loA oruaurpqoxuasap dP ojopour urn d BlOpB~10dxd012B BIUlOUOJd sum OUlOJ O~~Ud ap BIUlOUOJd B BUYdP as anb d o~;)npOld BU BpB
-oseq BIUlOUOJd cum 'BfdS no 'SBJPSPd~JB1BJ SBSS3 '061 SOUdUl ojad 5l~BB1IdHs -Blq BIUlOUOJd ap SBJPSPd~JB1BJ stadpuud SB SB~PJSdP ogres 'opujdeo d~SdN
330
Economia
Brasileira Conternporanea
Gremaud,
Vasconcellos
e Toneto Jr.
A partir desses produtos, definiram-se os chamados ciclos da economia brasileira - 0 ciclo do acucar, 0 ciclo do ouro, 0 ciclo do cafe -, cad a urn referindo-se a urn perfodo de tempo marcado por urn produto principal que dava dinamica ao balanco de pagamentos e nome ao ciclo.' A Republica Velha, com a producao de cafe no Sudeste brasileiro, pode ser considerada 0 periodo aureo desse tipo de economia e do cicIo do cafe. o born desempenho da economia brasileira dependia, nesse contexto, das condicoes do mercado internacional dos produtos exportados, sendo a variavel-chave, no Imperio e na Republica Velha, 0 preco internacional do cafe. As condicoes desse mercado, porem, nao eram controladas pelo Brasil. Apesar de ser 0 principal produtor mundial de cafe, outros paises tambern influfam na oferta, alern de boa parte do mercado ser controlada por grandes companhias atacadistas que especulavam com estoques. A demand a, do mesmo modo, dependia das oscilacoes no crescimento mundial, aumentava em momentos de prosperidade e se retraia quando os paises ocidentais (especialmente EVA 'e Inglaterra) entravam em crise ou em guerra. Desse modo, as crises internacionais causavam problemas nas exportacoes brasileiras de cafe, criando serias dificuldades para toda a economia brasileira, dado que praticamente todas as outras atividades dentro do pais dependiam direta ou indiretamente do desempenho do setor exportador cafeeiro. Essa falta de controle das variaveis-chaves da economia explica, em parte, a elevada vulnerabilidade de uma economia agroexportadora. Numa economia agroexportadora, a irradiacao do setor exportador sobre os demais setores da economia depende da natureza do processo produtivo e do menor ou maior efeito multiplicador desse setor sobre os demais. Esses outros setores, porern, durante 0 periodo agroexportador possuem urn baixo nfvel de produtividade quando comparados com 0 setor exportador e dificilmente geram urn dinamismo proprio. 0 setor exportador, por sua vez, e 0 setor dinamico e possui uma rentabilidade bastante elevada, fazendo com que exista uma elevada concentracao dos recursos naturais e de capital no setor, 0 que e a base da explicacao para a elevada desigualdade na distribuicao da renda desse modele de desenvolvimento economico. No caso brasileiro, os problemas historicos de distribuicao de renda e propriedade ainda podem ser associados
1 0 cido do acucar e marcado pel a exportacao desse produto, assim como 0 do cafe foi caracterizado pela importante participacao deste em nossas exportacoes. 0 cido do ouro difere urn pouco, a medida que ele nao era urn produto destinado ao consumo imediato dos paises importadores, porem acabava tambern por ser 0 principal "produto" a sair do pais, na forma de financiamento das importacoes e como remessa de pagamentos referentes ao usa de fatores de producao externos no pais, assim como de impostos devidos a Portugal.
'sagJe:podw! seiad epipuaie ras espaid anb epueuiap ap emlnJlsa e 'ownSUOJ ap a (o~Jepodxa eJed soinpord) el\qnpoJd srruruise a el\!lnpoJd eseq anua apep!w!xoJd aseq e auue eJuaJa}!p apueJ6 alS!x3 'Wl!deJ ap a ownSUOJ ap suaq uraq -uiei oWOJ 'sjed ou slal\juods!p ogu leml 'euqel eJ!J9wv ep sasjed -eu wa6!Jo ap eW!Jd-e!J9leW a sompord 9 sagJelJodwl ap ained V seuade ogu !npu! sagJepodw! ap elned V
ap ~ alue41awas
'euJalu! epueurap ep aped eoq e rap 'eUJalU! epueui -uaie eJed suaq ap oiuauiudns ap lal\jxal} sagJelJodw! sv aiuoj sum Wanl!lSUOJ sagJepodw! sv
'sagJelJodxa seu soperruemueui sompord ap alUelJodw! eJuasaJd e uisquiei alS!x3 'OpelJod -xa 9 anb 0 a opiznpord 9 anb 0 aJlua seJuaJa}!p 'so!J~wlJd SOlnpoJd sOJnod wa ep sapueJ6 ~4 O~N'ownsuOJ ap emlnJlSa ep aluaJ -eJluaJUOJ alUaWalJO} 9 ela '9 OlSI'el!aJl -a}lp aluaWleJ!peJ 9 o~u O~JelJOdxa ap elned -sa aseq !nssod sagJepodxa ap elned V sagJe!Jel\ sens a leUO!JeN epuaH e JeJ!ldxa e lal\~lJel\ aluelJodw! OWOJ- ope!Josse OJ!6910U -Jal ossaJ6oJd 0 WOJ- OlUaW!lSal\ul0 elap w91e 'owslweu!p ap aluO} eJ!ul) ens a leu walS!xa 'epuaJ ep o~JeU!WJalap eu aluepodw! -opeN epuaH ep o~Jeu!wJalap eu el\!snp lal\~!Jel\ewn opuas sagJelJodxa se WOJ owsall\l -xa anb asenb lal\~!Jel\ e 9 O~JelJodxa V s!eJ:J_uaJSaSjed (eUrl.el eJ!J9wv) s,uope:J.jodxaoJ6e
:S!f?J:tuaJ x saJopf?+JodXaOJDf?
sasJed
L'n oJpenb
'SfD!:tsjJapf?JfD
sWdpupd
sasJf?d
'r1
dP OIdPOUI dSSdP og:"mzPdlJB1BJ B lBqUBdUIOJB dS-dPOd 'SdSJBd SdSSdP OUInsuOJ dP BlnlnllSd B d BApnpOld dSBq B dllUd BU OUldlXd oSSBdUIOJSdP 0 Bld BUIdIqOld IBdpupd
lOldS
op OApBIdl oSdd
olIB l!nssod
lOd
."RlOJ RlRd ope:nOA OlU;}W!AIOAU;}S;}P;}P OI;}POW" UIn dP BlOPBllOdxdOl.2B BJ!UI9UOJd BlnlnllSd lUOJ dP odp dSSd BUIBqJ (SL61) SdlBAB.L OgJ!dJUOJ Bp BpBW
~,md
0P~lIOA
OlU;}WIAIOAU;}S;}P
;}P OI;}POW
Z'EI
ogJUnj UId OpBJldUI OBBlqO-dP-OgUI BSSdP Og:">BlOruOJU! BUdPBPInJy!P Bns dP S!OddP 'd SOUB00 ;}sBnb dlUBmp
LEE
eJopelJodxaoJ6"11
e!WOUOJ3
332
Economia
Brasileira Conternporanea
Gremaud,
Vasconcellos
e Toneto Jr.
Seguindo os elementos descritos no Quadro 13.1, podem-se acompanhar as pautas de exportacao e importacao do Brasil em momentos pr6ximos a virada do seculo e perceber-se (Grafico 13.1) que a pauta de exportacao era fortemente concentrada em urn produto - 0 cafe - e que mesmo os outros produtos eram tipicamente produtos agricolas. Ja a pauta de importacoes (Grafico 13.2) era bastante diversificada, contendo muitos produtos manufaturados e correspondendo praticamente a estrutura de consumo da economia brasileira de entao. Este e mais urn elemento que tambem explica a elevada vulnerabilidade de sse tipo de economia, ja que todo problema no balanco de pagamentos (como uma diminuicao das exportacoes ou uma guerra) pode implicar queda nas imp ortacoes, afetando diretamente as condicoes de consumo da economia.
Outros 7%
Couros e Peles 2%
Alqodao
3%
Borracha 15%
A<;ucar 6%
Cafe
65%
'opojrad essau (apanb a ogsuoosa) soiajduroo sooard ap sopp S~ll ~H '5l]BJ op ooard ou sagJBIPso sanreirodun aAnoq 'OZBld o.8uol ou 'anb raqeorad as-aped ala lOd ''1 OJmuD ou 8061 a 1581 antra ?]BJ op ooard ou sagJBIPso SB.requedurooa as-uropoj 'opaoram ossap sagJJPuOJ SBalauallBuopBUlaluJ opeorour ou 5l]BJop ooard 0 '5l]BJ0 - epauod -xa A:J~pOlUlUOJ Bp IBuopBulaluJ opmrsur 0 ollisllliBuIP op IBlualliBpunJ aruo; ouroo aquu BllansBlq emrouooa B anb as-nOllilJ]B 'opujdeo aisop oPJuJ oN
'E06l-l06l
-/!seJ8
- saQ3e:j.Jodw!
ep eJned
'(L56~) I?AI!S:a~u0:l
%5
sO~J6 wa o6!Jl
%
ZOJJV'
%5
% soounaoeuu e!
a sOJ!wJnb 'POJd
%9 eJpad ep O~AJe)
%9 OJV' a oJJa:l
%l17
sounrj
334
Economia
Brasileira Conternporanea
Gremaud,
Vasconcellos
e Toneto Jr.
0,0
.\--r-~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~--.-.--1
1851
1856
1861
1866
1871
1876
1881
1886
1891
1896
1901
1906
Grtdico 13.3
Essas oscilacoes devern-se, por urn lado, as condicoes de demanda, ou seja, aos ciclos da economia mundial que se refletem na demanda por cafe. Por outro lado, existem as condicoes de oferta, com a incidencia de geadas e pragas reduzindo a oferta, e 0 investimento em novos cafezais aumentando-a. Nesse ponto, e interessante observar que existe uma defasagem entre 0 plantio dos novos cafezais (0 investimento) e a producao de cafe. Nessa epoca, a diferenca entre os dois era de pelo menos quatro anos para uma producao considerada razoavel nas novas plantacoes, Essa diferenca de tempo tambem interfere no mercado e reflete-se nas oscilacoes de preco, Assim, pode-se supor que em urn periodo de precos altos sao feitos investimentos novos; estes, porem, so sao maturados quatro anos depois. Durante esse perfodo, 0 preco do cafe pode estar inclusive subindo, em funcao de urn crescimento da demanda. S6 depois de quatro anos ha urn aumento da oferta, ja que ha urn acrescimo decorrente dos plantios feitos quatro anos antes (que se soma a producao dos cafezais antigos). Esse aumento de oferta, se for superior ao crescimento da demanda, pode induzir a uma queda nos precos. Essa queda continuara enquanto a oferta se expandir acima da demand a, 0 que pode ocorrer dados os investimentos em novos pes de cafe feitos enquanto 0 preco do cafe estava subindo no periodo anterior. Os investimentos diminuem ou param quando 0 mercado sinaliza excesso de oferta, ou seja, quando os
'S OrnlJdBJ '(900<:) SOll:>DNOJSVA l~A 'saroprumsuco sop npnar BUrBnlU~Jl~d o~;'mpBA eum apep 'BpUBW~pap rBnlU~Jl~d o~;'mpBA B 5l'~~U~wBJmJ~ds3'BpU~l ep o~;'mA~r~ eum apap 'saropnunsuoo sop msodsar B apatu anb 01~W~Uum 5lnpueurap Rp epuar-apepppsepa V '(9961) O~~N wm~a l~A '5lJBJ op sooard ~p scpp so ~ Blr~~JBJBrWOUOJ~ B arqog z
B lOPdJUJ
up oiuaurpsao urn B BPBAdI d~Sd '%'17 'dS-B.8JP 'dP IBJpunlli oiuourpsao urn opuodng 'sopBm~BJnuBlli soinpord rod roretn d soueurud soinp -ord rod BpUBllidP Bp .rouour oiueurpsao B BPU~PUd~ sum ~q 'd;)Sdl;) IBJpunlli apuar B anb BPJPdlli l? 'BfdS no 'dpBpJun l? rouadns sopBm~BJ -ruram sompord dP eptreurap up BPUdl-dPBPPPSBld cum B d~Ud1J 'urn sotreurud sompord op BpUBllidP Bp BPUdl-dPBPPPSBld num
(B
:SB;)JS~qSdQJBldPJSUO;)scnp op ogJun]
B;)Ol~ op souuoi
sop OgJBlOPd~dp y
'e!wouo)a ewn ap sa95e:j.Jodw! sep a sa95e:j.Jodxa sep SQ5aJdso aJJua o~5elaJ :e)OJJ ap SOWJal
'SdQJB~lOdlliJ SBP SOB d~UdlJ lJB;) B lliBpdPUd~ SdQJB~lOdXdSBns dP SOJdld SOdnb ~f 'SBlOPBuodxdOl.8B SBJlliOUOJdSBP e:>o.,Q<)p
B llidPUd~ SBm~BJnUBlli SB d 'nSB1a 0 OlliO;) 'SdlOpB~lOd SBP SOJdld SO lliBlOJ ?JB;) op SOJdld SO OlliOJ
SdSJBd dP SdQJBuodxd
'sopBm~BJnUBlli so~npOld dP SOJdld lliOJ SOPB1BdlliOJ dS d~UdlliIBPddsd 'Bpdnb dP BPU~PUd~ Bllin BPB;)JPUJdnb OlUdlliB~lOdlliO;) llin llidnssod '?JB;) 0 OlliOJ 'SBI
-OJp.8B so~npOld dP SOJdld SOdnb dP dSd~ B lliB~Ud~sns SdlO~nB SOP~i\ 'd~UdPB;) no d~UdPUd;)SBO~UdlliB~lOdlliOJ llin llidnssod dnb ?lB :SB~SHBUB SO dl~Ud SOJdld SO 'OZBld o.8uoI ou 'o~uod
-lOdlliOJ dP BPU~PUd~ Bllin ~q 'SO~UdlliPSdAUJSdSSdP ogJBm~Blli dP Odllid~ op ogJUn] llid BPBSBJdP BlldJO dP BJUBpnlli Bllin lliOJ SBlli 'SOJdld SOIdd 0pJznpuJ OlUdlliPSdAUJ llin BfBq dnb ds-opuodns 'BfdS no 'OPB;)ldlli OUlpdIJdl 'lliJSSY 'ld;)Sdl;) dP 1B1Bd BlldJO B 0puBnb B 0puBnb 'SJOddP SOUB SOJdld SOlliJSSB ogJnpOld B
SEE
eJope:jJodxaoJ6\;f
e!WOUOJ3
336
Economia
Brasileira Conternporanea
Gremaud.
Vasconcellos
e Toneto Jr.
demanda por cafe de, por exemplo, apenas 2%, enquanto 0 crescimento da demanda por manufaturas poderia crescer, por exemplo, 7%; b) urn mercado corn caracteristicas oligopolisticas no caso dos produtos manufaturados, frente a urn mercado corn caracteristicas concorrenciais para os produtos primaries. Isto faria corn que os ganhos de produtividade alcancados na producao de produtos primaries fossem quase inteiramente repassados aos precos, diminuindo-os, enquanto os ganhos obtidos no setor manufatureiro seriam, pelo menos ern parte, retidos na forma de lucros extraordinarios, implicando queda menor de precos, Se, efetivamente, houver uma deterioracao dos termos de troca dessa economia, dado que ela depende fundamentalmente das relacoes de troca para seu progresso, haveria uma tendencia de crescimento relativamente inferior desse tipo de economia frente as outras economias mundiais, implicando assim uma perspectiva de menor desenvolvimento ou de subdesenvolvimento das nacoes agroexportadoras.
1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990
Fonte: dados basicos IBGE e IPEAdata.
1850-1994.
De todo modo, essa tendencia de deterioracao dos termos de troca e objeto de controversia entre os analistas, nao havendo consenso ern termos de sua
(9861) opmmj l;}A 'epu\1lS!sqns ;}P ;}lU;}WeA!SnpX;}asanb s;}pep!Aqe ;}P ;}lu;}2uquo::> ;}pue12 wn ;}P w?Ie ';}lU;}WeUl;}lU!sopnnnsuoo ;} ("::>l;) le::>~;'m'own] 'ogpo2Ie) sopmrodxa SU;}qOPU!Z -npcrd 'S;}pep!Aqe sanno .rod aisoduroo el;} anb 'el!;}I!selq emlImp2e ep annnsar op 1? rouadns oonod um el;} 'leA;}I;};}S;}P epu\1pU;}l l;}l ogu ;}P resode 'Ol!;};}]e::> roias ou og:'lBl;}UnW;}l V s 'sepU;}A sans ;}P el!;}::>;}l au oiuaume ;}1;}2 'own suoo ou og:'l!nu!w!p reooxord .ropod ;}P .rasadn 'sooard sou og:'leA;}I;} sum onb opu;}ze] 'ozard otmo ou e::>qsYI;}U! ?]e::>rod epuew;}p eum erell anb 'mba ';}S-;}gdnS v
,'oqreqB1l
op ogJBldUmUdl
B lBUO!SSdld
ogzar
dlSd opuenb Ol!dd]B:) 10ldS OB OPB10dlO;)U! Bld d nSB1g OU o.8dldUId BAB;)Snq onb IBuopBIndod OldUI~U dPUB1Z assa dS-BABUIlO] 'ouoiurai ojsd opaqjedsa B!A!A anb SBOSSdd dP dlUdZUPUO;) dPUB1Z UIn d SOAB1;)Sd-Xdso 'SdlUB1.8!UI! so as-opuenm] '(8881 UId) nSB1g ou OgP!AB1;)Sd B BPHoqB ap S!OddP 'UI!SS\f 'BlqO -dP-OgUI ap odu dSSdP BlldJO ap ogJ!nU!UI!p up d SOABlJSd ap OJUYll op UIU op narrooo anb 'BlqO-dp-OgUI up BUIdNOld 0 ldAIosdl B1Bd UIB1JnqpluOJ UId "XIX oInJ5lS op SBPB;)5lP sop ogJBldU
d;)dUlOJ dnb
nSB1g 0 B1Bd UIBld!A dnb SOUBHBl! so dlUdUIIBdpuPd SBUIPI~ SBU 'nsB1g -oPBqIBqBll ou OPJnlPSU! !O] 0P9lB1Z!UI!
-nUIdl B dnb dPddUI! d Bl!SSd;)dU dId 0puBnb dlUdZUPUOJ UIn dlS!Xd dnblOd sop ogJBldUnUIdl dlUdUIIB!P10UIpd
'_ BlldJO dPUB1Z BUIn _ Ol!ddJB;) lOldS op BlO] SdlOpBqIBqBll Bp OlUdUInB ogu SBUI 'SdlOpBqIBqB1l B;)!]!UZ!S OlUdUIPSdAU!dl
dSSd dnb
dP dPUB1Z Ol!nUI
dP dUInIoA op
OpOUI dO j,'B!UIOU
OpOUI dO 'OPBllOdxd
0pYUIpd
OlnpOld
op
sRp.lad SRP O-g~RZnRpOSa o-g~np0.ld.ladns :sRwalqo.ld snas a R.lOPRl.lodxao.I3R R!WOuo:>a Rp RsaJap ap SR:>!lHod v'EI
lOldS op OlUdUIPdIBllOJ
OSB;)ou 'dlUdUIB;)POlS!H
B!UIOUO;)d Bum Bl!dfns YlSd dnb B dpBpmqBldUInA 'SdQJBU SBP OlUdUI!AIOAUdSdP ou lOPdJU! ogJ!sod
dlUdUIBlunf
'(17'1
OJUY19
LEE
eJopelJodxaoJ6\f
e!WOUOJ3
338
Economia
Brasileira Contemporanea
Gremaud,
Vasconcellos
e Toneto Jr.
Por outro lado, quando os precos do cafe caiam, 0 inverso ocorria, havia uma queda nos lucros da agricultura e uma diminuicao dos investimentos." Sobre o mercado de trabalho, da mesma forma, nao havia uma queda nos salaries, mas uma diminuicao no volume de emprego ocupado no setor cafeeiro. Nesses momentos, as possibilidades de acao do governo com intuito de proteger a economia eram pequenas. Podern-se destacar, porern, dois mecanismos que foram utilizados nos momentos de queda dos precos no mercado internacional: a desvalorizacao cambial e a politica de valorizacao do cafe. Esses dois mecanismos eram eficientes, no curto prazo, para proteger a cafeicultura, mas tinham efeitos nao positivos no longo prazo e sobre outros setores que compunham a sociedade da epoca,
'Epaow ap ogssrura ~ no OU1a~U!O~!PVlJ E osmoar 0 'sazaA s~ 'op?ssaJau optras 'OpEJUEJIE !oJ OSS!arduros urau SEW 'souejd SOnred ouraixa oruoureptreup as-nornoord aldwas 'apEp!SSaJau assaznoq optrenb O-OpUEJO~Sa'vJEJ op a~uauEwlad EsaJap ap EJPHOd aum lEIE~SU! as-nrppsp '17(,;61 ap stodop ~(oUEId Ol!aJla~) 1G61 ura a (oUEId opunzos) EllanD El!awPd E aiuamp EpEzHEal !oJ wvqWE~ Wa2EJO~Sa Ens 'vJEJ op ogJEZPOIEA ap OUEId onounrd op wvN 6
'(9861) opE~nd laA 'sJEd op anreisar 0 alqos oApE2au ropeoqdujnm Gl!aJa urn E EpEAaI Ol!aaJEJ .roias ou o2aldwasap 0 stod 'E!WouOJa ap aimnsar 0 arqos a~UaWEAp!sod tnermarador wvqWE~ sranb so 'ogJEZpoIEAsap essap soxmsod sO~JadSE so uraro .roias OU o2aldwa ap IaAJu op a Ol!aaJEJ .roias op apEp!I!qE~ual ap ogJUalnUEW E anb 'E!AEPO~ :mlQu aiuessaraiut ~ 8
-sogur sans uta EU1a~xa EP!AJP EpEAaIa amssod stod 'OP!2UPE Ela ourasof oudord 0 sossa al~U:3: 'IEUO!JEU Epaow ura S!EW laAap E WElESSEd EU1a~xa speour ura SEP!AJPurejnssod anb saIanbE sopoj, 'IE!UOwpwd Ela IE!qWEJ ogJEZpoIEAsap Ep o~!aJa Ol~no L
sepezmm ,llUdWdlUdDb;:uJ seJPJIod dP odm8 wn dQdwOJ 5lJeJ dP wd8eJOlSd e 'dpepldA eN 'opeJHdp sIew 5lOlunsse 0 'ewdNold olIdwpd oe olueno 6'OUldlXd oludwepueuH dP 0IdW lOd '5lJeJop o~JezpoleA dP oueld OIIdWpd ou 'oPIAloS -dl IOJ eWdNOld OPUn.8dS 0 'wd8eJolsd e leIJueuH oWOJ d sdnbolsd so WO;) IdzeJ dnb 0 eld eWdlqOld 0 'IIeJ dP leled SOUdW oe no 'mlddmdl dSwepdPod SOJdld so 'opeJldw ou 5lJeJ dP elldJo lOUdWWO:) 'sdnbolsd dP eWlOJ eu 5lJe;) dP eUdJo ep dued dP O~JUdldl eu epsIsuOJ '9061 Wd '5lleqne.L dP 0IU~AUO:) op SIoddP ZdA elIdwpd eldd epezHpn '5lJe:>op o~:)ez!J0leA ap e:>PHodV
s'olIddJeJ lOldS oe selplsdlleJH wepdAdp dnb sepldd se dpepdpos e epol lOd ds-weARl(ledsd dnb ?f 'sep.lad sep o~:)ezHepos dP nowmp opellTId oSld:) dnb 0 IOJ OSSIL 'dpepdpos e epol dsenb eAeJIpnfdld 'O~JeUUIep 0IdW lOd 'o~JezpoleAsdP e 'opow dSSdQ'opeuodwI o8le weIwnsuoJ o~u dnb sdldnbe weld SOleI SIod 'eJod5l ep dpepdpos e epol dsenb eI8upe dnb olIdJd 'eld dlqOS 0P?U -opeuuI olIdJd wn equp lerqweJ o~JezpoleAsdP e 'wIsse ~ownsuoJ dP dseq ens weJnlpsuOJ d eIwouOJd eSSdUSIelUdwepUTIj weld SdQJ -euodwI se 'dlUdWlopdlue olsIA owo:) 'eIwouOJd essdp sopeuodWI sOlnpOld so SOpOlepdleJud lerqweJ o~JezpoleAsdP e 'opel Ollno lOd (q ~5lJeJ dP o~:)np0.ldJddns ap epu~pual ewn opuellpe '5lJeJ dP sdQJelueld seu SOlUdWPSdAUI sop O~JUdlnUew l? eIznpuI lerqweJ o~JezpoleAsdP e 'opow dSSdQ '5lJeJ op SOJdld sop epdnb dP ossdJold op dpepInupuoJ ldA?AOlde d elldJo dP OSSdJXd op elTIlTIjdpepInupuOJ e eAeldlleJe dnb 0 'lOldS
GEE
I?Jopl?lJodxaoJ6\t I?!WOUO)3
340
Economia
Brasileira Conternporanea
Gremaud,
Vasconcellos
e Toneto Jr.
pelos governos frente aos problemas da agricultura, sao as denominadas poUtica de precos minimos e de estoques reguladores (Quadro 13.2).
Precos
________ ~ __~~----~~~----~~~----~~~~-Prec;ode
liberacao
de estoques
Tempo
A ideia e a seguinte: quando os produtores colhem a producao - na safra-, dada a abundancia decorrente da colheita, os precos tendem a cair fortemente, prejudicando os produtores; ja na entressafra, com a falta dos produtos, os precos sobem tambern de mane ira significativa, afetando os consumidores negativamente. Estocando-se parte da safra na colheita, podem-se "desovar" os estoques na entressafra. Com isso, os precos cairao menos na safra, mas tambern subirao menos na entressafra. Desse modo, na safra 0 governo estabelece precos mfnimos, sendo que, aqueles precos, 0 governo adquire e estoca produtos; em contrapartida, quando ha problemas de abastecimento (na entressafra, por exemplo, ou no caso de "quebra" de safra), os estoques sao liberados, regulando 0 mercado, aos precos de liberacao de estoque. do cafe e que nao havia propriamente uma oscilacao de precos entre a safra e a entressafra. Para vender os estoques, a expectativa era de que houvesse nos anos seguintes uma reversao da oferta de cafe, que poderia vir quando de alguma quebra de safra (geada, praga, seca etc.) ou da diminuicao momentanea da produtividade dos cafezais. Efetivamente, ocorreram momentos de reversao na producao de cafe e, nos primeiros planos, houve perfodos posteriores a estocagem em que 0 cafe estocado pode ser vendido.
o problema
SBP
anbrod OllISdW 'ldApud:}snsu! Bld 'BIOJJ1~B ompord OJ!U~ um ap SdQJB:}lOdxd aiuopuadap 'Bl!dHsBlq B!llIOUOJd Bp O~JBm!S B onb OlBP 'urarod 'BAB:)H dP IdAJu 0 lB:}Ud:}SnS oduroi ourssur OB d
'B!llIOUOJd BSSdP BPUdl dP d o~dldllId Ol!ddJBJ
roiss
0 ld~dlOld
0 0puBzpoIBAsdP
d ~JBJ
nozuqo
OSSI'0X!BqB ou
sooard
ogssard
-ap Y 'BP9:}S!1lBnS dP SdSPJ saroraur SBP numu ouuoua Bld IBuoPBU o~Jnp01d
B :dS-llIBlB~n!UOJ
soauaurap
-uratpuadxa
as HSBlg ou
ompord
SB anb BP!PdllI ~ SBJPYllIdJq01d S!BllI dS-lBUlO:}B llIB!PUd:}~JBJ ap IBuoPBuld:}U! 0pBJldllI ou SdQJ!PUOJ sy '~JBJ op O~JBZPOIBAdP BJPHod B d IB!qllIBJ O~JBZPOI -BASdPB :Bl!ddJBJ B!llIOUOJdBp O~JB:}ud:}snsdP BJPHod Bldd BpBJlOJdl BPU!BBld o~Jnp01dlddns y 'BllldA BJHq~dd1:l ap SOUBSOllIPl~ sou Bl!ddJBJ B!llIOUOJd up as
anb
O~Jnp01dJddns
apeuratp
B urad dSBq B
sjad
OUSd:}Ud:}S!Xd sosmoar
urad
sop
emqunroo
'~JBJ lB:}UBldB SOpBApUdJU! d:}UdllIB:}dl!PU! llIdldS llI~qllIB:} SdSJBd SOl:} -no dP O:}BJ Oldd 0pBABl~B BPU!B Bld ~JBJ dP 0pBJldllI ou BllIdJq01d 0 SdQJUdAld:}U! (q
:SBlopBln~dl
SB:}Sd BFBJ OUldAO~ 0 dnb BP!PdllI ~ BPdlBdBSdP llIdlJBJ SOJdld so dP OJSp 0 dnblOd OllISdllI '~JBJ 0PUB:}UBldlBnupuOJ dS B OAPUdJU! llIn
B!ABll 'llI!SSY 'OpBJldllI oldd d:}udllIlBllIlOU sOPBxH llIBpdS dnb sdldnb -BP BllIpB ~JBJ oldd SOJdld ldqdJdllOd 'sdlO:}npold llIBABqBJB 'llId~BJO:}Sd B 1lI0J
sO 'OpBJldllI op S!BU!Sso B!PUOJSd llI~qllIB:} s!od 'B!llIOU ~ BPU~PUd:}B BABmUdJB llI~qllIB:}BJPHod B (B :BJPHOd BSSdP SBllIdlq01d so llIBld S!OP 'OAOUdO 'OpUdpdJns dS-llIB! SOUBld SO dnb
BP!PdllI ~ IPmp
L17E
eJOpe:j..JodxaoJ6v
elWOUOJ3
342
Economia
Brasileira Contemporanea
Gremaud,
Vasconcellos
e Toneto Jr.
a defesa do cafe por meio de estoques era problematica e eles nao conseguiam ser repostos no mercado, sendo 0 governo obrigado a queimar boa parte durante as decadas de 30 e 40. A crise dos anos 30 foi urn momenta de ruptura no desenvolvimento economico brasileiro. A fragilizacao do modelo agroexportador trouxe a tona a consciencia sobre a necessidade da industrializacao como forma de superar os constrangimentos externos e 0 subdesenvolvimento. Nao foi 0 infcio da industrializacao brasileira (esta ja se havia iniciado no final do seculo XIX), mas 0 momenta em que a industrializacao passou a ser meta prioritaria da politica economica, Esse objetivo, porem, envolvia grandes esforcos em termos de geracao de poupanca e sua transferencia para a industria. Isso so seria possivel com uma grande alteracao politica que rompesse com 0 Estado oligarquico e descentralizado da Republica Velha e centralizasse 0 poder e os instrumentos de politica econornica no governo federal. Esse foi 0 papel desempenhado pela Revolucao de 30. Dela decorreram 0 fortalecimento do Estado Nacional e a ascensao de novas classes economicas ao poder, 0 que permitiu colo car a industrializacao como meta prioritaria, como urn projeto nacional de desenvolvimento.
13.6
A urbanizacao e a industrializacao do pais tiveram parte de sua origem na irradiacao do setor cafeeiro, especialmente depois da transicao para 0 trabalho assalariado, que e urn processo produtivo com urn efeito multiplicador maior que a economia escrava. Esses outros setores, porern, possuiarn menor nivel de produtividade e eram incapazes de conferir dinamismo a economia brasileira, pelo menos ate as primeiras decadas do seculo xx. Deve-se, porem, ressaltar que em comparacao com outros pafses latino-americanos, tambem agroexportadores, 0 desempenho do setor industrial brasileiro e bastante significativo, possuindo taxas de crescimento, por momentos, ate superiores a do setor agricola exportador." Antes de 1930, as industrias existentes surgiram nas "franjas" da economia cafeeira, ou seja, de acordo com as necessidades de atender a urn mercado
10
10ldS op
'onrauod 'B!llOJO BAPPddlUOJ dSSBUlOl as IBuoPBU o~JnpOld B onb nutuuad os d OlUnSUOJ dP suoq dP O~JBllOdlU! B BABllnJH!P as opuenb 'lOPBuodxd roias Op dSPJ op SOlUdlUOlU sou aired ura dS-BABP 'o~JnpOld Bp oiuauma 0 'BpBIBl -SUI dPBPPBdBJ up o~JBdnJo B Yf -seumbeur SB reirodun B1Bd SBSJA!P B!ABq opuanb uopearodxa roios op ogsuedxa ap SdSBJ SBU nauooo IBplSnpU! onrour -PSdAU! 0 anb .nnpuoo as-aped 'SdQJBJ!ldxd senp SB opuB.8nfuoJ uopmrodxa oquadurosop tnoq 0 ? osjndun 0 'Bpun.8ds BN O~JBz!lBplSnpU! B B1Bd 0 Bld.8 anb .ropnuodxa .roras op dSPJ B ? 'o~JBJ!ldxd anounrd BN osjndun
IBplSnpU! roias op BApnpOld apappadeo ap o~JB!ldlUB B B!PddlU! anb 0 '?JBJ ap sdQJBuodxd SBU SdSPJ lUBplOJO opuenb SBSSBJSd urara SBS!A!P SBSS3 IBplsnpu! 10ldS ou SOlUdlUPSdAU! SO B1Bd S!BlUdlUBPUl1J 'seumbeur d soruauredmbo ap o~JBuodlU! ~ SBPYSSdJdU urera sdQJBuodxd SBP oquadurosap uroq opd SBpBld.8 SBS!A!P SB 'oPBI ormo lOd S!BplSnpU! sompord rod BpUBlUdP B B1Bd IBlUdlUBpUl1J O~J!puOJ urara soiuaurata SdSS3 IBPBIBS BSSBlU up oiuoume op orour .rod 'lOp!lUnsuOJ opaarour op d apuar ap ogsundxa ogsuedxo dP SOlUdlUOlU SOU B B!llOJO 'SOlUdlUOlU SdSSdN Bl!ddJBJ BpSdlJ BPlS~PU! B!lUOUOJd Bp
anreuraisnf
lOd
'O~JddJUOJ
Bpun.8ds
dS lUd BPS!Xd dnb dPBP!UJBJ Bp O~Jul1J 'o~JnpOld IBplSnpU! dP SdQJ!PUOJ SB 'dS!D 10ldS 0 B!AIOAUdsdP dS
lUBld 'dlUdUdA
BSSd opun.8ds
10ldS 0 opuBnO
lOpBllOdxd
B SBlSJAlUOJ 'dlUdlUBUldlU!
sndS dP B!llS~PU! B
BPdlOABJ dnb '(OJqlU1P op IBdl O~JBZPOIBAsdP no SB1!dUBnpB SBJPBl dP O~JBAdld OlUOJ) SBlS!UOPdlOld SBP!PdlU lBlOpB B OUldAO.8 0 BABAdl dnb 0 'SOlUdlUB.8Bd dP B!ABq '(SOSldApB sdnboqJ lUBplOJO dnb lUd sopopdd
OJUBIBH ou sdPBPlnJH!P SO lUBld) sdQJBuodxd SOUB sop o~ssdlddO OlUOJ sopoPdd s~ Blsodsdl
SBP 10lBA 0 BJnU!lU!p dS dnb lUd 'SOlUdlUOlU SdSSdN OS B d IB!punW Blldn9 Bl!dlUPd B lBlP dS-lUdpod 'soldlUdxd
lBuodlU!
dP sdPBPlnJH!P dO nOS<lQj
B 'Bl!dlUpd
B lUOJ 0plOJB
o~jezHe!JlSnpU!
Bd
dSSdU BPlS~PU!
Bp lUd.8PO B lBJ!ldxd
0 lUOJ op!.8ms
EvE
eJOpelJodxaoJ6v
e!UlOUOJ3
344
Economia
Brasileira Contemporanea
Gremaud,
Vasconcellos
e Toneto Jr.
uma tendencia de crescimento do setor industrial, oscilando ora com ampliacao da capacidade produtiva, ora com utilizacao des sa capacidade, ampliando-se a producao. Nao se pode dizer que a industria teve suas origens quando da crise do cafe. A origem do setor industrial esta justamente nas atividades do complexo cafeeiro. Dado que a participacao do capital estrangeiro no setor e pequena, a origem do capital industrial e urn vazamento do capital cafeeiro e ela surge para atender, em parte, as necessidades da economia cafeeira. Os primeiros industriais brasileiros sao tanto pessoas direta ou indiretamente ligadas ao setor cafeeiro - como e 0 caso da familia Prado, que possuia vidrarias e curtumes -, como imigrantes, que, em sua maio ria, comecaram com atividades de comercio, depois passaram a atividades de assistencia a seus consumidores, acabando por produzir parte dos produtos antes importados. Nesse caso, 0 maior exemplo e a familia Matarazzo, que importava trigo e passou a produzi-lo, assim como a sacaria para a embalagem do proprio trigo; essas empresas sao a origem do imperio dos Matarazzo em Sao Paulo. Em termos setoriais, nessa prime ira fase, destacavam-se a producao de bens de consumo leve. De acordo com 0 censo industrial de 1920, os produtos texteis, alimenticios e bebidas respondiam por mais de 80% do valor da producao industrial no pais (Grafico 13.5). Os demais ramos industriais existentes eram basicamente setores acessorios, que surgiam para a prestacao de services aos principais setores. Urn exemplo seriam as oficinas que, com 0 tempo, passaram a produzir algumas pecas de reposicao internamente. Outro exemplo de atividades industriais eram aquelas que visavam suprir a demanda de instrumentos de trabalho para a agricultura (enxadas, arados etc.) e pecas de reposicao para as estradas de ferro. Mas todos esses setores -, metal-mecanico, de transportes - eram menos significativos no total da producao industrial, e esta, no produto economico,
uropmrodxaorxa
B!lUOUO:Jd SOSldApB Bp dpBpmqBldulnA sop BPOd~
BpUBlUdP
SdlOpBln.8dl
sanboisg
B!lUOUO:JtI
sanbotp
up
BPUdll-dPBPPPSBItl
o~:)npOldlddns
B BPU~PUd~
saprod
sop O~:)B1OPdlda
sooard
Bl!dEsBlq
dP SOp!J
VJBJ op o~:)BzpoIBA
op BJPHOd
rod
nptznptn
o~:)BzHBplSnpU!
S3At?tp-SO:na:>UO::>
SOpeJJED a ssdnog
%Ll
%6
sopuuaunje
sompor.]
%17
%l
euodsuan
ap soiueuredmbg %17
Je~aw ap so~npoJd
% g'g
%L
%9
o~5npoJd ap suas
346
Economia
Brasileira Conternporanea
Gremaud.
Vasconcellos
e Toneto Jr.
Q1. Quais as caracteristicas da economia brasileira na Republica Velha que justificam chama-la de economia primario-exportadora? Q2. Que tipo de problemas enfrenta uma economia com caracteristicas agroexportadoras? Q3. Descreva alguns mecanismos utilizados no Brasil durante a fase agroexportadora para enfrentar problemas de quedas de precos no mercado internacional de cafe. Q4. Ate que ponto, no Brasil, a atividade cafeeira favoreceu 0 desenvolvimento industrial no periodo anterior a 1930? Q5. Compare a Teoria dos Choques Adversos e ada Industrializacao Induzida pela Expansao das Exportacoes na explicacao do processo de industrializacao ocorrido antes de 1930.
T1. A economia brasileira poderia (e deveria) voltar a ser uma economia que se desenvolve sobre a exportacao de produtos primaries.