-1-
Hoofdstuk 1
Het was omstreeks 12 januari van het jaar 1942 dat de
winter in volle hevigheid over heel Europa losbarstte.
Was het tot dusverre telkens bij wat kwakkelweer ge-
bleven, op die bewuste datum draaide de wind in de
oosthoek en zette een langdurige zware vorstperiode in.
We moesten maatregelen treffen om de felle koude die
met een stormachtige wind op de ramen beukte enigs-
zins te weren. Al waren de brandstoffen nog wel niet op
de bon, er was toch een zekere beperking ingevoerd
door de handelaren en er was geen sprake meer van dat
men onbeperkt bij de kolenboer brandstof kon bestel-
len. Gelukkig hadden wij een bevriende kolenleveran-
cier, een kennis van moeder uit de damesclub van „Ons
Huis”, en daaraan dankten wij het feit dat we lang voor
de winter inviel een redelijke voorraad kolen op zolder
hadden liggen. We verhuisden alles zoveel mogelijk
naar één kamer en hielden de schuifdeuren gesloten,
opdat we een beter gebruik konden maken van de ka-
chelwarmte. Ook op de zolderkamer waar ik sliep was
het na een paar dagen niet meer om te harden van de
bijtende kou, dus zat er niets anders op dan met de
beddenboel naar beneden te verhuizen, waar ik gedu-
rende de eerste weken op de divan ging slapen om ten
minste niet de kans te lopen dood te vriezen.
Nog steeds maakte ik iedere morgen de wan-
deling door de stad naar het bondskantoor om daar een
stempeltje te halen en mijn handtekening te zetten. Met
angst en beven dacht ik aan het ogenblik dat de laatste
uitkeringsweek zou aanbreken, dan zou mijn uitkering
eindigen en was ik zonder inkomen. We zouden dan
langzaam maar zeker afglijden naar het hellend vlak
van de „fatsoenlijke armoe”. Vader had al eens een paar
maal geïnformeerd op de zaak of er geen mogelijkheid
bestond dat ik terug mocht komen, maar dat was op
niets uitgelopen. Dat speet me helemaal niet zo erg,
want ik had zó verbazend de smoor in gekregen op
deze firma dat ik me aan m'n woord wilde houden om
dáár nimmer meer een voet over de drempel te zetten.
Ook bij de Bond had ik al enige malen mijn licht opge-
stoken of er werk in 't vooruitzicht was bij de een of
andere drukkerij hier in Amsterdam. Kuil had bemoedi-
gend geantwoord: „We doen onze uiterste best voor
jullie en ik denk dat ik binnenkort wel iets voor je
weet... maar je moet even geduld hebben, we laten
jullie heus niet stikken!” Dat klonk vrij hoopvol en daar
teerde je dan maar weer op.
Ondertussen nam de kou omstreeks het mid-
den van januari nog in hevigheid toe, ongekend lage
temperaturen deden de wateren stollen tot dikke ijsvloe-
ren waarop alom druk geschaatst werd zodat op 22
-2-
januari de Elfstedentocht gehouden kon worden onder
de meest barbaarse omstandigheden met een tempera-
tuur van 20 graden onder nul.
Had de strenge winter misschien voor een kort
moment de aandacht enigszins van het wereldgebeuren
afgeleid, er waren toch wel berichten over belangrijke
gebeurtenissen tot ons gekomen die de hoop deden
herleven op een spoedig einde van de oorlog. President
Roosevelt had een belangrijke rede gehouden in de
Senaat waarin hij de plannen bekend maakte voor 1942
die de Geallieerden er zo snel mogelijk bovenop zou-
den moeten helpen. Hij kwam met indrukwekkende
cijfers: de Verenigde Staten hadden voor het jaar 1942
gepland om 50.000 vliegtuigen te bouwen. In 1943
zouden dat er meer dan 160.000 moeten worden en in
dezelfde periode zou er voor 10 miljoen ton aan
scheepsruimte op stapel moeten worden gezet teneinde
de verloren gegane tonnage door het torpederen van
koopvaardijschepen zo snel mogelijk aan te vullen. De
gehele Amerikaanse economie zou voortaan met alle
macht worden ingezet om dat doel te bereiken, de wa-
penindustrie tot het uiterste worden ingespannen,
slechts dàn alleen zou het mogelijk zijn dat de vrije
wereld het fascistische monster een halt kon toeroepen.
Het was een zeer belangrijke rede die de President van
Amerika hield, je klampte je er aan vast als een drenke-
ling die op 't punt staat voorgoed onder de oppervlakte
te verdwijnen.
Ook van het front in Rusland bleven de be-
richten hun optimistische klank behouden, de terugtocht
van de Duitse troepen hield gestaag aan. Op 24 januari
meldde Londen dat de Russen een enorme doorbraak
hadden geforceerd in de Duitse linies over een breedte
van 100 tot 130 kilometer diep en dat tal van dorpen
weer in Russische handen waren. Nou, het kon ons niet
hard genoeg gaan, maar doordat we niet over goede
kaarten beschikten en ons de ware afstanden in verhou-
ding tot de grootte van Rusland moeilijk konden voor-
stellen, begrepen we maar ten dele dat die successen
van de Sovjets erg betrekkelijk waren en op de kaart
niet veel meer voorstelden dan een kleine pennestreek.
Neen, er zouden veel grootser dingen moeten gebeuren
aleer de moffen hun totale vernietiging in Rusland te
verduren kregen.
Op zondag 25 januari stak er een buitenge-
woon hevige sneeuwstorm op die minstens een etmaal
aanhield en op de hardbevroren grond joeg de sneeuw
op tot dikke bergen die overal het schaarse verkeer dat
er nog was ontwrichtten. We konden ons niet herinne-
ren ooit er zó lang van langs te hebben gekregen, de
winter van 1929 was er niets bij vergeleken. En wat we
hier in dit huis nog niet eerder in de winter hadden
meegemaakt gebeurde nu: de waterleiding gaf het op,
zomaar midden op de dag, nadat we al een poosje het
ijs in de buizen hadden horen rammelen. Buiten stond
die avond de thermometer 20 graden C. onder nul. Bij
nader onderzoek bleek de hoofdleiding beneden aan de
trap stijf bevroren te zijn en dat nog wel nadat ik een
paar dagen tevoren de buizen met oude kleden had om-
wikkeld, Met de lamp was duidelijk te zien dat de lei-
ding vlak bij de afsluitkraan finaal was opengebarsten,
een scheur van minstens 5 centimeter. Daar zaten we
nu mooi zonder water en voorlopig geen kans dat de
zaak gerepareerd zou worden omdat de gemeentelijke
Waterleiding overstelpt werd met dergelijke klachten.
Gelukkig functioneerde de kraan bij de buren naast ons
nog wel, die huizen lagen blijkbaar beter beschut tegen
de vorst, we konden daar op gezette tijden water tap-
Amsterdam, 28 januari 1942
Waarde Bondsmakker,
Wij verzoeken U morgenochtend, 29 Januari a.s. 8.30 uur, met medeneming van
werkgoed en gereedschap, te melden bij drukkerij 't Koggeschip, Nieuwe Achter-
gracht 102-104, alhier.
U succes toewensend, verblijven wij, inmiddels, met bondsgroeten,
Is dàt even een verrassing! Eindelijk weer een baan en
werk, geen geloop meer naar het stempellokaal en 'n
beetje meer zekerheid. Dadelijk begin ik mijn spullen
bij elkaar te zoeken, moeder haalt een schone stofjas uit
de linnenkast en ik kijk m'n gereedschappen na. Ziezo,
de Bond heeft dus woord gehouden en voor ons ge-
zorgd. Ik ben nieuwsgierig waar ik nu terecht zal ko-
men en wat voor een zaak 't Koggeschip zal wezen. 't
Zal wel even vreemd zijn in die andere omgeving en
misschien wel heel ander werk... een klein beetje zie ik
er toch wel tegenop. Natuurlijk heb ik veel te lang bij
dat de Bussy gezeten, m'n eerste en enige baas ná de
schoolopleiding, daardoor mis je de nodige ervaring
met geheel andere bedrijven. „Ach, dat went wel”,
oppert vader, „als je daar een dag bent geweest, weet je
niet beter... je kent je vak door en door en je brengt je
handen mee.” Ik heb gelukkig een goed aanpassings-
vermogen en ik zal me er wel doorheen slaan.
Donderdag 29 januari 1942
Zo ga ik op die vroege morgen als het buiten nog
schemerdonker is door weer en wind op pad naar mijn
nieuwe werkgever. Althans, ik doe een poging om mij
op weg te begeven. Maar de elementen zijn me niet
gunstig gestemd want waar geen mens op gerekend
heeft is in de afgelopen nacht gebeurd: de wind is plot-
-3-
pen. Als we gedacht hadden dat met het kolossale pak
sneeuw tegelijk de kou wel uit de lucht zou verdwijnen,
dan was dat een geduchte misrekening. Integendeel, de
maandag daarop nam de vorst nog aanzienlijk toe en de
wind bleef meedogenloos uit het noordoosten striemen.
Woensdag 28 januari 1942
Als we des middags tegen schemer bij elkaar zitten
rond de kachel, de gordijnen al vroeg gesloten om de
koude tocht te weren, wordt er plotseling gebeld. Het
blijkt de post te zijn met een expresbrief en als ik er
mee boven kom zie ik dat hij afkomstig is van de Bond.
Tot mijn verbazing lees ik de volgende mededeling:
De Voorzitter.
seling naar het westen gekrompen en nu is de dooi
ingevallen met alle verschrikkelijke gevolgen. Spiegel-
gladde straten, de gevels lijken wel als met poedersui-
ker bestrooid te zijn, wit glinsterend van de dikke laag
ijzel die zich overal op alles heeft afgezet. Verdomme,
is dat even een bak... Ik kan buiten geen poot verzetten,
de sneeuwbulten zijn glibberige ijsbonken geworden en
bij iedere voorzichtige stap lig je op je rug voor je 't
weet. Terug naar boven. Moeder heeft 't inmiddels ook
al ontdekt en komt met een paar oude sokken voor de
dag, een probaat middel. Ik trek ze over m'n schoenen
aan en doe opnieuw een poging om de tocht te aanvaar-
den. Op de tram hoef ik evenmin te rekenen, want de
ijzel heeft ook het openbare vervoer volledig lam ge-
legd. Maar met de sokken gaat het uitmuntend en ik
kom nu werkelijk zonder hals breken vooruit. 't Is dus
lopen geblazen en ik herinner me nog heel goed dat die
wandeling naar de Nieuwe Achtergracht een barbaarse
tocht was. Ik schiet dan ook slecht op, val in de Pieter
Lodewijk Takstraat nog twee maal op m'n achterste
maar ontdek dan eindelijk dat het nog het beste lopen is
op de middenwegen waar inmiddels zand en pekel is
gestrooid. Bij de Ceintuurbaan gaat het beter, daar
begint het wegdek vochtig te worden en staan al wat
plassen. Nu nog een eind de Sarphatistraat in en dan
linksaf de Weesperstraat een eindje door en de eerste
gracht rechts is de Nieuwe Achtergracht. 't Koggeschip
is gevestigd pal naast het hoofdkantoor van de G.G.D.,
dus daar hebben ze de „eerste hulp” dicht bij de hand!
Het is al dik over halfnegen als ik eindelijk bezweet van
het lopen aan de ingang arriveer en het blijkt al gauw
dat ik lang niet de laatste ben... er is nog geen mens te
bekennen, ze zijn allemaal te laat door de gladheid.
Maar dan zie ik tot mijn verrassing plotseling Ko de
Winter komen aanzetten. Ik ben dus niet de enige van
het Bussyaanse team die uitgenodigd is hier te komen
werken, en weldra zie ik er nòg een verschijnen, Nico
Henny is ook van de partij. Dat is een pleizierig idee dat
je ten minste niet in je eentje als een kat in een vreemd
pakhuis komt te staan. We begroeten elkaar opgewekt
en nu komt geleidelijk aan ook de rest van het personeel
opdagen. We kunnen de poort door naar binnen toe.
Door een zijingang die rechtstreeks in verbinding staat
met de poort komen we op de werkplaats. De zetterij
blijkt vlak aan de straat te liggen, de drukkerij is geves-
tigd op het middendeel en ligt wat in de diepte met een
trapje af te bereiken. Daarachter rechts is een kleine
linotype-zetterij met 4 machines en als we verder door-
lopen komen we in de garderobe. Nou, garderobe is
wat veel gezegd voor het miezerige hok, slecht verlicht
en te benauwd dat je je kont er kan keren. Met de toilet-
ten is het helemaal treurig gesteld, ontdek ik als ik al
meteen even overtollig vocht wil lozen vanwege de
koude expeditie hierheen. De closetpotten staan tot aan
de rand vol met klompen ijs en de urinoirs lijken wel
gletsjers, de hele boel is er stijf bevroren en van armoe
plas ik maar over de ijslawines heen, misschien ont-
dooit de zaak er door! Onder de personeelsleden hoor
ik zo het een en ander gemopper over deze situatie, het
blijkt dat de w.c.'s al geruime tijd in deze ver van sma-
kelijke toestand verkeren en dat er nog steeds niets aan
gedaan wordt. Enfin, daarvoor zijn we hier niet geko-
men en dus òp naar de zetterij en aan de slag. Ik word
voorgesteld aan de algemene chef, Verhoeven, een op
het eerste gezicht zeer schappelijke man, die tenminste
blijk geeft begrip te hebben voor de wat ongewone
situatie waarin wij hier plotseling terecht zijn gekomen.
Hij vertelt me dat ze een beetje in moeilijkheden zitten
met het werk door het uitvallen van ten minste vier
personeelsleden. Twee zijn er vorige week gevorderd
door de Duitsers om gedurende 4 weken wacht te lopen
des nachts bij een gebouwtje waar sabotage is gepleegd
aan een hoofdkabel van de stroomvoorziening. Tot
overmaat van ramp waren er ook nog twee ziek gewor-
den en nu lag een belangrijk werk stil waar nogal haast
mee was. Of ik daar maar meteen mee wilde beginnen...
hij zou 't me helemaal uitleggen wat er aan de hand
was. Nou, ik viel wel meteen met m'n neus in de boter...
dat bleek al dadelijk toen we aan de plaats kwamen op
de zetterij waar die zieke werknemer reeds begonnen
was aan dit karwei. Het bleek een grote uitslaande
folder te zijn. Er waren bendes lay-outs bij en de bok
stond vol met galeitjes waarop reeds brokstukken wa-
ren gezet, maar niemand kon er een touw aan vastkno-
pen wat bij wat hoorde en in hoeverre mijn voorganger
-4-
er in geslaagd was vorm te geven aan het werkstuk,
kortom een ongenuanceerde chaos van half afgezette
tekstblokjes en clicheetjes waarvan geen mens wist
waar ze bij hoorden. Verhoeven stond feitelijk met de
handen in 't haar en ook de anderen die er bij kwamen
en er iets van af hadden moeten weten konden er niet
uit komen. Ik hakte de knoop maar meteen door en
stelde voor dat het me het beste leek om het werk maar
helemaal van voren af aan te bekijken en alles te verge-
ten wat er al op de bok stond. Ja, dat vond de chef een
uitstekend idee en ik zei dat hij het nu maar helemaal
aan mij moest overlaten en dat ik wel zou proberen er
in m'n eentje uit te komen aan de hand van de schetsen.
En zo toog ik aan de slag. Ik begon alle overbodige
rotzooi aan de kant te zetten en bestudeerde daarna de
oorspronkelijke lay-out waarna ik van voren af aan het
zetsel ging opbouwen. Het was even wennen om er
achter te komen waar het gerief overal opgeborgen was
en waar de diverse letterkasten stonden. Maar ik genoot
alle medewerking van de nieuwe collega's en tot mijn
vreugde bleek dat 't Koggeschip goed voorzien was van
materiaal, alle bakken waren overvloedig van gerief
voorzien en er hoefde dus niet geprutst te worden. Ik
kreeg wel een beetje de indruk dat die anderen maar
wàt blij waren dat een vreemde snoeshaan dit karwei
had gekregen en dat mijn voorganger uit pure ellende
over dat rotwerkje zich ten einde raad maar had ziek
gemeld! Maar ik zat wel meteen tot over m'n oren in het
werk. Het was me al gauw duidelijk hoe de vork in de
steel zat... de lay-out klopte op vele plaatsen in 't geheel
niet en die zetter was begonnen met blindelings de tekst
te zetten uit de corpsen die aangegeven stonden zonder
eerst na te gaan of de tekst er wel in paste. Als hij dan
zag dat het veel te groot werd, zette hij de regeltjes
maar weer aan de kant, vandaar die chaos. Ik nam de
vrijheid om me van die aanwijzingen van de lay-out
geen moer aan te trekken en alle tekstgroepen uit de
corpsen te zetten die het beste uitkwamen, de letter was
de Nobel. Enfin, zonder verder uit te weiden over tech-
nische details betreffende de typografie, kan ik zeggen
dat het karwei die dag aardig vlotte en dat de chef best
in z'n nopjes was toen hij na een paar uur kwam kijken
en zag dat ik het wel klaren zou. Hij vroeg me uiterst
amicaal of het mogelijk was aanstaande donderdag
proeven te leveren en toen ik bevestigde dat hij daar op
rekenen kon, was dat blijkbaar een pak van z'n hart.
Voor ik er erg in had was het etenstijd en eer de dag
voorbij was had ik het gevoel al jarenlang bij 't Kogge-
schip gewerkt te hebben. Maar er waren ook wel een
paar minder leuke dingen op deze zaak. Nadat ik er
paar uur met volle aandacht aan de slag was gegaan
merkte ik geleidelijk aan dat ik het steeds kouder begon
te krijgen. Eerst in het vuur van al het nieuwe om me
heen had ik daar niet zoveel erg in gehad, maar toen de
emoties wat afgezwakt waren kreeg ik al meer en meer
een gevoel van onbehaaglijkheid. Ik zag ook om me
heen dat de meesten zich in de handen liepen te wrijven
en de armen aan het zwaaien waren om warm te wor-
den. Telkens als de deur van de zetterij die op de bui-
tenpoort uitkwam openging, woei er een straal ijskoude
lucht van de straat naar binnen. Ik keek eens om me
heen om te ontdekken of er hier zoiets als een kachel te
vinden was. Toen ik er over begon zei er eentje: „Ja,
dan moet je naar boven kijken... dan zie je een paar
radiators tegen het plafond...” En verdomd, op enkele
sporadische plaatsen zag ik hier en daar van die ouder-
wetse ronde radiators zitten. Nou, als de behaaglijke
warmte van deze paar dingen moest komen, dan was
het best te begrijpen dat het hier kou lijden zou zijn.
„Nou ja,” merkte iemand op, „die dingen kunnen best
warmte geven... als ze de ketel maar goed opstoken,
maar dat vergeten ze meestal!” De ketel van de centrale
verwarming bleek zich ergens gelijkvloers achter in het
gebouw te bevinden, een drukker was aangewezen om
het vuur bij te houden, iets dat hij met deze winterse
koude stellig om het halfuur behoorde te doen. Maar
stel je voor, die drukker kon onmogelijk van z'n pers
weglopen als hij een grote oplaag aan het draaien was
om even een lading cokes op het vuur te scheppen... dat
mocht hij volstrekt niet! En het was hem evenzeer ver-
boden z'n machine stop te zetten teneinde het stokers-
baantje voor een wijle te vervullen. Zo lag het dus voor
de hand dat de mensen hier gedoemd waren bittere kou
te lijden. Pas toen er door de „nieuwelingen” op voor-
zichtige wijze over geklaagd werd, mocht de drukker
even van z'n werk af om de kachel op te stoken. Maar
het haalde niet zo veel uit met deze barre koude... er
baatte niet veel tegen de primitieve voorzieningen op
dit bedrijf en ik had al gauw het voorgevoel dat ik bij
deze baas niet lang zou blijven. Er was nog een eigen-
aardigheid die ik voordien niet voor mogelijk zou heb-
ben gehouden als iemand het me verteld had. Wat je
ook van de Bussy zou mogen beweren, als het op uitbe-
talen van de lonen aan kwam waren ze daar altijd
prompt op tijd mee in de loop van de zaterdagmorgen.
Maar toen we onze week hadden volgemaakt en de
zaterdag was aangebroken bleek al gauw dat ze hier
niet zo erg punctueel waren met uitbetalen. Tot mijn
verbazing merkte ik dat de klok al naar één uur draaide
maar dat er nog niemand was komen opdraven met de
loonzakjes. Er werd ook ijverig doorgewerkt en ik
vroeg me al verbijsterd af of die lui hier misschien de
hele zaterdag werkten. Op mijn vraag hoe dat hier met
de „centen” zat antwoordde er een: „O, dat kan nog wel
even duren... daar komen ze meestal even ná enen
mee.” Dat vond ik en ook trouwens mijn beide andere
amices wel een beetje raar. Maar nog gekker werd het
toen eindelijk de klok één uur aan wees en er steeds
niets gebeurde. Wel kwamen er druppelsgewijs de
diverse vrouwen van de gezellen binnen en die gingen
allemaal op hun gemak een praatje met elkaar maken en
het hele gezelschap nam een afwachtende houding
aan... maar van uitbetalen was nog steeds geen sprake.
Ik zag de klok gestaag verder draaien en 't begon waar-
-5-
achtig al halftwee te worden en nog steeds kwam er
niemand op dagen met de lonen. Ko de Winter, de oude
vrijjongen, kon het niet langer meer verkroppen en zei
tegen me: „Zo'n rare boel heb ik van m'n leven nog
nooit meegemaakt... als die centen er om halftwee nog
niet zijn ga ik er mooi vandoor... kom ik ze maandag-
morgen halen en dan verdwijn ik meteen, dat is een
rotzooitje hier...!” Helemaal ongelijk geven kon ik hem
niet maar ik vond dat we het in godsnaam maar moes-
ten slikken, ik was tenminste blij dat ik een baan had in
deze tijd en dan moest je maar wat door de vingers zien.
Het werd kwart voor twee toen eindelijk een mannetje
van de loonadministratie beneden kwam om het geld uit
te betalen en we hadden dus bijna een uur van onze
eigen tijd moeten opofferen. Nee, dat was niet zo'n erg
beste toestand bij 't Koggeschip.
Overigens hadden ze er wel heel aardig werk
en na een paar dagen was ik er helemaal thuis, wist
blindelings de weg op de zetterij in alle hoeken en
gaten. Als de winter niet zo'n barbaarse gestalte had
aangenomen en we daar niet zo afschuwelijk van de
kou te lijden hadden gehad, zou het werken op deze
zaak een veel pleizieriger aanschijn hebben gehad. Ze
wisten daar ook niets van korter werken, de werkweek
was normaal 48 uur en dat viel wel een beetje tegen na
die periode van veel vrije dagen. Maar er stond tegen-
over dat ik nu weer meer geld in handen kreeg en ten-
minste niet zoveel kans liep om naar Duitsland te wor-
den gestuurd.
Over die werkperiode bij 't Koggeschip zou
natuurlijk nog wel meer te vertellen zijn, al was het
alleen maar om in geschrift vast te leggen hoe de toe-
standen in andere bedrijven er uit zagen. Maar dat valt
enigszins buiten het bestek van het doel dezer bladzij-
den. Voor mij was het een goede leerschool en soms
dacht ik wel eens dat ik al jaren eerder eens bij zo'n
andere firma had moeten gaan werken. Hadden we
aanvankelijk verondersteld dat we hier maar voor een
korte tijdsduur zouden blijven doordat die paar zieken
wel weer gauw beter zouden zijn, het tegendeel bleek
het geval te zijn. Iedere zaterdag werd ons dienstver-
band weer met een week verlengd, we zagen die vier
anderen voorlopig nog niet terug keren.
De dooi had niet erg doorgezet, 't bleef kwak-
kelweer met overdag temperaturen rond 't vriespunt
waarna het in de nacht weer aardig vroor en je 's mor-
gens vroeg je nek brak door de gladheid. En of het
allemaal nog niet erg genoeg was werden we op
woensdag 4 februari verrast door een hernieuwde aan-
val van koning winter. Er brak in de vroege avond een
sneeuwstorm los zoals ik van mijn leven nog niet eerder
had meegemaakt. Lawines van stuifsneeuw striemden
over het hele land heen en hoopten zich op tot bergen
van wel meer dan een meter hoog. Het ganse verkeer in
het land en in de steden was er volkomen door ont-
wricht, je kon 's morgens vroeg de deur haast niet uit-
komen, overal was de sneeuw doorheen gestoven, er
lag zelfs een berg sneeuw op de mat in het benedenpor-
taal en ook op onze vensterbanken binnenskamers
vonden we hoopjes sneeuw. En om de ellende compleet
te maken daalde het kwik de volgende nacht in het
oosten van het land tot ruim 38 graden C. onder nul.
Zo'n lage temperatuur was bij mijn weten nog nimmer
tevoren hier geregistreerd. De gevolgen bleven dan ook
niet uit. Opnieuw bevroor de waterleiding en kwamen
we zonder water te zitten, ook bij de buren naast ons
was nu geen water meer verkrijgbaar, alleen bij een
familie in een huis meer naar de hoek toe gelegen liep
de kraan nog een beetje. Maar toen in de loop van de
dag ook het gas al lager en lager begon te branden en
op een gegeven moment radicaal uit floepte, was de
narigheid wel tot een hoogtepunt gestegen. De extreem
lage temperatuur had zelfs het gas in de buizen doen
bevriezen en mogelijk was dit ook een gevolg van het
bombardement op de Noorder-Amstellaan; er bleek
water in de gasbuizen te zijn gekomen dat er niet vol-
doende uitgepompt was en dat nu eveneens bevroren de
gastoevoer belemmerde. We zaten ineens tot over onze
oren in de perikelen. De Centrale Keuken moest weer
worden ingeschakeld en we mochten ons gelukkig
prijzen dat de kwaliteit van het eten toen nog zo uitste-
kend was. 't Was wel alle dagen stamppot, maar smaak
en voedingswaarde lieten niets te wensen over. Ook de
hoeveelheid eten die vader elke middag in z'n pannetje
mee thuis bracht was dusdanig dat wij het niet eens op
kregen. Moeder kwam op het lumineuze idee om het
overgebleven eten in een klein pannetje te doen dat ik
dan de volgende dag meenam naar 't Koggeschip waar
ik het als aanvulling op de karige broodmaaltijd in
schafttijd verorberde. Dat was helemaal niet zo vreemd
want er waren er meer die dat deden. Toen ik de eerste
week bij m'n nieuwe baas in dienst kwam, had ik gezien
dat verscheidene mensen 's morgens een etenspannetje
meebrachten en daar mee in het stookhok verdwenen.
Ze hadden een afspraakje met de drukker die de ver-
warming opstookte om hun pannetjes boven op de ketel
van de centrale verwarming te mogen zetten. Zo tegen
12 uur waren de kliekjes precies voldoende opge-
warmd, soms zelfs zó heet dat je er de bek aan brandde.
Nou, met een beetje smoezen mocht mijn pannetje er
ook nog bij en zo genoot ik iedere middag van mijn
warme hap en kon een paar sneetjes brood sparen voor
in de middag als de honger begon te knagen.
Bij 't Koggeschip was het nu alle dagen bittere
armoe met de kou die daar heerste. Ik had zoveel moge-
lijk extra ondergoed aan en kranten in m'n schoenen
gestopt om althans een haast vruchteloze poging te
ondernemen mijn voeten een beetje warm te houden. Al
het klagen dat wij en ook de eigen meute van dat bedrijf
deden bij de leiding over de kou op de zetterij leidde tot
niets. Ze zeiden dat ze er ook niets aan doen konden en
gaven toe dat de verwarming verouderd was en dat ze
juist van plan waren om alles te gaan vernieuwen toen
de oorlog uitbrak... en nu kon het niet meer, moest er
-6-
gewacht worden op betere tijden als de oorlog voorbij
zou zijn. Nou, daar hadden we niet veel aan, maar
niemand van die kleine bedrijfsleiding deed ook maar
een poging om verbetering in de toestand te brengen, al
zou het maar met een paar elektrische kacheltjes zijn
geweest. Dat ik van al dat kou lijden niet ziek ben ge-
worden is me nu nog een raadsel en er waren ogenblik-
ken dat ik het voornemen kreeg om er maar de benen te
nemen. Maar ja, wat moest je anders... de kans was
groot dat je dan geen uitkering meer kreeg en zo hoop-
ten we maar op een weersomslag, maar die liet voorlo-
pig nog op zich wachten.
Werk was er in overvloed op deze zaak. Ik
kreeg er van allerlei heel gezellige karweitjes onder
handen. Ze hadden er veel werk voor het Rode Kruis en
een serie boekwerkjes over het werk van Florence
Nightingale. Ook verzorgden ze er al het drukwerk van
de Lutherse Kerk. Neen, je hoefde er niet met je armen
over elkaar te staan en dat was maar gelukkig ook want
daardoor schoot de tijd tenminste flink op en kon je die
afschuwelijke kou tenminste een beetje vergeten. De
directeur was ene van Trigt en ik herinnerde me met
zijn zoon samen op de A.G.S. te zijn geweest. Hij was
daar nog echt „de Baas”, verscheen 's morgens tegen
halftien even op de drukkerij, een grote forse kerel met
een zware met bont afgezette winterjas aan die ie steeds
aanhield. Hij controleerde dan eventjes hoe de stand
van zaken was en liet vijf minuten lang zijn zware
stemgeluid door de drukkerij bulderen als er sommige
dingen niet naar z'n zin waren. Daarna verdween me-
neer weer en niemand zag hem (goddank!) die dag
meer terug, kortom zo'n echte ouderwetse bulderbak als
bijv. Veltman bij de Bussy was.
Op zaterdag 14 februari werd medegedeeld
dat er twee van ons zouden worden afgedankt, 't waren
Ko de Winter en Nico Henny. Mij viel de eer te beurt
voorlopig nog te mogen aanblijven. Er zouden maandag
drie mensen van hun eigen personeel weer terugkomen,
de twee „wachtlopers” en één van de beide zieken. Ko
de Winter dankte de hemel dat ie er vanaf was... vond
het bij 't Koggeschip „een vuile rotbende” en zwoer bij
alles wat hem heilig was om hier nooit meer te gaan
werken! Zelf was ik hier langzamerhand nogal aardig
thuis geraakt, kon vrij goed met de bedrijfsleider Ver-
hoeven opschieten en met de kou was het de laatste
twee dagen ook nogal meegevallen. De temperatuur
buiten was gelukkig iets milder geworden en misschien
werd er ook wel wat meer brandstof op het vuur ge-
gooid, hoe het ook zij, de hele atmosfeer leek mij er wat
meer behaaglijk te zijn geworden. Toch duurde de pret
ook voor mij nog maar kort want in de daaropvolgende
week vernam ik dat de laatste zieke aanstaande maan-
dag weer op z'n post zou verschijnen. En zo ontving ik
op zaterdag 21 februari de boodschap dat het werk
afgelopen was, ik hoefde maandag niet meer terug te
komen. Dat was dus 't Koggeschip geweest, ruim vier
weken lang en ik had er veel nieuwe ervaringen bij
opgedaan.
Maandag 23 februari begon dus weer de dage-
lijkse tredmolen van het stempelen op de Leliegracht. Ik
had er in elk geval zóveel bij gewonnen dat de termijn
van mijn uitkering er vier weken mee verlengd was en
het zou me erg benieuwen wat het volgende avontuur
zou zijn dat de Bond voor me in petto had. Wel moest
ik er rekening mee houden dat de mogelijkheid bestond
dat ze mij bij 't Koggeschip terug zouden halen, dat had
Verhoeven me tenminste in het vooruitzicht gesteld en
Hoofdstuk 2
Maandag 9 maart 1942
Een datum waarop de loop der gebeurtenissen voor mij
van grote betekenis zou worden. Geheel buiten mijn
verwachting heeft zich hedenmorgen een nieuwe werk-
gever aangediend! En dat kon wel eens een baas wor-
den voor mijn hele verdere leven... een vaste betrek-
king, en dat in deze tijd... geen wonder dat ik in de loop
van de ochtend in een uitermate opgetogen stemming
huiswaarts keerde. Soms speelt het toeval een belang-
rijke rol in je leven en daar kon je in dit geval hier ook
gerust van spreken. Het toeval speelde in dit geval in
zoverre een rol doordat ik op de zaterdag hier aan voor-
af in gesprek kwam met een oud collega van de Bussy.
Ik ontmoette hem op weg naar de Leliegracht en we
liepen samen vanaf de tram op het Damrak in de rich-
ting van het Bondskantoor. We staken de Oudebrugs-
teeg door en kwamen zo op de N. Z. Voorburgwal via
de Kolk. Bij het oversteken ter hoogte van de Korsjes-
poortsteeg, greep Dirk Verschoor me plotseling bij de
arm en bleef stilstaan, wijzend op de bronzen voorgevel
van het gebouw waar het Dagblad „De Standaard” was
gevestigd en zei tegen me: „Hier werkt mijn schoonva-
der bij de krant... hij is daar ook al jaren en dat moet
een heel prettig bedrijf zijn... Ze hebben er ook een
particuliere zetterij, buiten het Dagblad om en daar
wordt wetenschappelijk werk gemaakt, veel wiskundige
formules en zo. Zeg, zou dat niets voor jou wezen? M'n
schoonvader vertelde me dat ze daar dringend verlegen
zitten om formulezetters... je zou daar best eens kunnen
solliciteren...” „Maar ik ben helemaal geen formulezet-
ter...” onderbrak ik hem en met dat krantenwerk heb ik
ook niet zo erg veel op, dat is mij te veel rauswerk.”
„Onzin,” zei Dirk, „als je bij ons drie jaar lang muziek
hebt gezet dan zal je met die wiskundige formules ook
geen moeite hebben, dat weet ik wel zeker.”
Op dat moment was ik zelf nog niet zo erg
overtuigd van de mogelijkheden die voor me weggelegd
zouden zijn in dat gebouw met die mooie voorgevel. Ik
kende het maar al te goed uit m'n jeugdjaren omdat ik
hier in de directe omgeving m'n kinderjaren had gesle-
-7-
hij had er nog aan toegevoegd dat ik de eerste zou zijn
die in aanmerking kwam wanneer er personeel nodig
zou zijn. Maar ik had het idee dat die opmerking maar
een doekje voor het bloeden was, daar zou toch immers
wel niets meer van komen en zó happig was ik daar nu
ook weer niet op!
ten, had me eigenlijk nooit gerealiseerd dat hier achter
die monumentale pui een drukkerij gevestigd was. Ik
zei dan ook tegen Dirk dat ik daar eerst nog eens over
moest nadenken en wilde afwachten of de Bond mis-
schien nog een betere baas voor me wist. „Toch zou ik
het proberen hier...” riep Dirk me achterna, „ik zal een
goed woordje voor je doen...” Ik zag hem de stoep van
het Standaardgebouw betreden want hij had het voor-
nemen om even bij z'n schoonvader aan te gaan. En nu
de rest van het verhaal. Dat speelde zich om even over
halftien op de Bond af. Toen ik mijn handtekening in
het boek geplaatst had, riep Kuil me even apart en zei
dat ik niet dadelijk moest heengaan. „Wacht even tot de
anderen weg zijn, ik wil je even spreken boven op
kantoor”, voegde hij er aan toe. Nou, ik was benieuwd
wat hij me te vertellen zou hebben... misschien een
andere baas? Als het dan maar iets behoorlijks was niet
zo'n invallersklus als bij 't Koggeschip. Toen ze alle-
maal hun handtekening hadden geplaatst en stuk voor
stuk vertrokken waren, nam Kuil me mee naar de bo-
venverdieping en gingen we z'n kantoor binnen. Hij
deed nogal gewichtig en m'n nieuwsgierigheid groeide
met de minuut. We namen plaats bij 't bureau en Kuil
opende het gesprek met de woorden: „Kun jij een krant
opmaken?” O jee, daar had je 't al dacht ik, hij heeft een
baantje voor bij een of ander dagblad en er is niets waar
ik zo de pest aan heb dan aan krantenwerk, dat heeft me
nooit gelegen. Ik zei dan ook meteen maar dat ik daar
alles behalve in thuis was en daarin ook niet zoveel
ambitie had. „Nou ja,” zei de bondsman, „die krant is
ook het belangrijkste niet, maar een tweede vraag is:
ben jij op de hoogte met het zetten van wetenschappe-
lijke formules?” En bij het stellen van die vraag be-
greep ik ineens waar hij naar toe wilde... „De Stan-
daard... Dirk Verschoor!” En ja hoor, Kuil voegde er
onmiddellijk aan toe dat het ging om de drukkerij van
het Christelijke Dagblad De Standaard en dat er een
plaats open was op de zogenaamde particuliere zetterij
van dit bedrijf. Of ik er wat voor voelde. Ik aarzelde
geen ogenblik om ja te zeggen, over mijn drempelvrees
voor een nieuwe en onbekende situatie was ik al lang
heen na alle ondervindingen bij 't Koggeschip. Wat kon
me gebeuren, hoogstens dat ze me na een poosje de zak
gaven. Nou, dat was dus met een paar woorden afge-
sproken met Kuil en hij adviseerde mij om er maar
meteen op af te gaan, ik moest vragen naar de heer
Jongman, de algemene bedrijfsleider. Kuil wenste me
veel succes toe en vol ondernemingslust toog ik ter-
stond naar de Nieuwezijds om daar voor de eerste maal
in m'n leven de stenen treden van het typische gebouw
te betreden. Achter de bronzen deur leidde een monu-
mentale marmeren trap naar de portiersloge waar tot
m'n verrassing een allerliefste donkerharige schoonheid
achter de balie troonde. Ik vertelde waarvoor ik kwam
en dat ik een afspraak had met de heer Jongman. Nou,
de ontvangst was bepaald veelbelovend en het had er de
schijn van dat die firma al dagenlang naar me had zitten
uitkijken. De „portierster” (dit was mej. Moriën) kwam
onmiddellijk in actie en was een en al voorkomendheid,
rees van haar zetel op en leidde me met veel plichtple-
gingen naar een er naast gelegen spreekkamer, riant
gemeubileerd en verzocht me een ogenblik geduld te
hebben... ze zou de heer Jongman zo spoedig mogelijk
hierheen laten komen... Ik stond perplex, zóveel voor-
komendheid had ik nimmer tevoren in het bedrijfsleven
meegemaakt. Ik herinnerde me in vroeger jaren wel
eens gesolliciteerd te hebben bij andere zaken en dat je
dan meestal als een schurftige hond op de mat moest
blijven staan. Dat wachten duurde vaak wel een halfuur
of daaromtrent en wanneer je net begon te geloven dat
ze je helemaal vergeten waren kwam er een en of ande-
re knul om een hoekje kijken en riep vanuit de verte dat
je wel gaan kon want ze hadden niets voor je... of 't was
een vergissing, ze hadden al een ander aangenomen!
Hier echter niets van dit alles. Het duurde geen twee
minuten toen de deur al weer geopend werd en een
klein mannetje binnentrad die me met uitgestoken hand
tegemoet trad, 't was inderdaad de heer Jongman en met
een breed gebaar nodigde hij me uit aan de tafel tegen-
over hem plaats te nemen. Nog nooit was ik door een
chef of een bedrijfsleider in onze branche op zulk een
hoffelijke manier te woord gestaan. De man stelde zich
keurig aan mij voor en liet het gebruikelijke „gejij en
gejouw” achterwege en sprak mij beleefd aan met me-
neer en U. Het gesprek verliep vlot en na de gebruike-
lijke vragen betreffende mijn vroegere dienstbetrekkin-
gen, waaraan ik nu ook het „'t Koggeschip” kon toe-
voegen, deelde hij me mee dat de betrekking die ik bij
„Drukkerij Holland” (dat was de naam van het neven-
bedrijf van Dagblad De Standaard) zou krijgen van
vaste aard was. Het ging namelijk om een plaatsver-
vanger voor een vervroegd gepensioneerde. In de don-
kere crisisjaren kende de Grafische Bedrijfswereld een
heel goede regeling om mensen op 60-jarige leeftijd
met pensioen te laten gaan. Voorwaarde was dat voor
hen een jongere gezel in de plaats moest komen die dan
van zijn weekloon ¦ 3.- afstond ten gunste van die
gepensioneerde zodat deze een redelijke inkomen gega-
-8-
randeerd was. Op die manier werd het werkloosheids-
probleem in de grafische sector voor een belangrijk
deel opgelost en konden veel jongeren weer aan de slag
komen.
Ik zou de vervanger worden van de heer
Topman die hier reeds een lange staat van dienst achter
de rug had. Dat ik lid was van een moderne linkse vak-
bond scheen geen enkel bezwaar te zijn en er werd ook
helemaal niet gesproken over lid worden van de christe-
lijke bond. „Wat mij het meest in u aantrekt is dat u hier
in de stad woont ”, zo meende de heer Jongman. „We
hebben hier erg veel mensen die soms ver weg buiten
Amsterdam wonen en u begrijpt zelf wel dat daar pro-
blemen mee zijn met bombardementen en al die din-
gen... de mensen kunnen vaak onmogelijk hier op tijd
zijn en daarom ben ik blij dat ik nu iemand heb die
dichterbij woont.” Het resultaat van mijn sollicitatie
was dat ik de betrekking in principe kreeg. Er moest
alleen nog gewacht worden op goedkeuring door het
Centraal Bureau en ook verzocht Jongman mij om de
volgende maandag nog even bij hem terug te komen en
hem enige werkstukken te laten beoordelen die ik vroe-
ger bij de Bussy had vervaardigd en ook wilde hij graag
mijn diploma zien alsmede de cijferlijsten van de ver-
schillende vakken. Nou, daar keek ik wel weer vreemd
van op, want dat leek me toch lichtelijk overdreven
iemand daar naar te vragen die al zo'n slordige 15 jaar
meeliep zonder ooit noemenswaardig werkloos te zijn
geweest. Maar ja, ik kende toen Jongman nog niet... ik
dacht dat het wel een geschikte baas was waar mee te
praten viel en in wezen was ie dat ook wel. Maar ik zou
gauw genoeg aan de weet komen dat deze man in het
bedrijf bekend stond als een echte „schoolmeester” die
puntjesprecies was wat het werk betrof en op alle slak-
ken zout legde! Goed, ik beloofde Jongman dat ik de
volgende week terug zou komen met alle bescheiden en
met een gevoel dat ik een belangrijke overwinning had
behaald keerde ik veel later dan gewoonlijk huiswaarts.
Vader en moeder hoorden er wel van op toen ik met die
boodschap thuis kwam dat ik zo goed als zeker een
vaste baan had. En dat nog wel in deze benarde tijd! In
de loop van de week scharrelde ik wat werk bij elkaar
dat ik, gelukkig, altoos trouw had bewaard in een map
en had moeite met het terugvinden van mijn diploma
etc. Gewapend met al deze bescheiden verscheen ik een
week later weer ten tonele op de „Nieuwezijds” waar
Jongman even als de vorige maal mij vol egards tege-
moet trad. Hij bekeek al die oude afdrukken van adver-
tenties en boekomslagen etc. met kritische blikken en
mompelde goedkeurend toen hij z'n oog liet dwalen
over de puntenlijst bij het diploma. Ik voelde me als een
scholier die z'n opwachting gaat maken bij z'n eerste
baas. Ik had al gauw door dat die meneer Jongman een
nogal kleinzielig mannetje was op dat punt en het maar
al te graag beter wist dan wie dan ook. Toegegeven
moet worden dat hij een zeer bekwaam vakman bleek te
zijn wie je geen knollen voor citroenen hoefde te ver-
kopen. Het tweede onderhoud eindigde met de verzeke-
ring van zijn kant dat ik er van op aan kon dat ik de
betrekking zou krijgen en dat hij bijzonder blij met mij
was. „U krijgt bericht van ons zo gauw als wij goed-
keuring hebben ontvangen van het Centraal Bureau”, zo
besloot hij het onderhoud. Nauwelijks was ik weer thuis
M.,
U wordt verzocht dinsdagmorgen te 8½ uur het werk bij ons
te hervatten.
Wèl wèl, daar had ik nu ineens twee bazen tegelijk en
het was duidelijk dat ik op staande voet een beslissing
moest nemen wie van die twee ik nu eens de zak zou
geven. Ik had er wel even een korte tweestrijd mee te
voeren, want 't Koggeschip kende ik nu, ik wist wat
voor werk daar was en dat stond me genoeg aan, al liep
me weer een rilling over de rug als ik dacht aan de
afschuwelijke koude die ik daar in die weken geleden
had. Bij De Standaard moest ik 't nog maar afwachten.
Echter de laatste gaf de doorslag, ik zou daar in ieder
geval een vaste job krijgen en bij 't Koggeschip was het
waarschijnlijk om een paar weken te doen... ze zaten
daar natuurlijk weer eens in de puree. De boodschapper
van 't Koggeschip zei dat het nu wel voor vast zou zijn.
Ik hakte de knoop resoluut door en gaf hem de monde-
linge boodschap mee terug dat het me erg speet maar
dat ik inmiddels een andere baan had aangenomen.
Toen de man verdwenen was bleef de twijfel nog even
in mij nawerken of ik nou ècht wel de juiste beslissing
genomen had door 't Koggeschip af te zeggen, niet
wetende dat er binnen heel korte termijn een dag zou
komen waarop ik die beslissing vervloekte en spijt had
van mijn verkeerde keuze. Maar wie kan in de toekomst
lezen? De dingen zijn nu eenmaal gegaan zoals ze gaan
moesten en bij veel latere overpeinzingen moet ik toe-
geven dat er bij alle narigheid die me te wachten stond
toch ook weer veel goede kanten aan die beslissing
hebben gezeten, die pas in veel latere jaren tot uitdruk-
king kwamen. Het wachten was nu alleen nog op de
goedkeuring van de Centrale Commissie en wanneer ik
daar bericht van kreeg dat alles in orde was, zou ik mijn
roemruchte carrière bij Drukkerij Holland-De Stan-
daard kunnen beginnen.
Ondertussen bleef het oorlogsrumoer in de ganse we-
reld doordreunen. Slechte berichten kwamen er uit
Nederlands- Indië, de Jappen zetten alles op alles om
-9-
toen er gebeld werd. Tot m'n grote verbazing kwam er
iemand de trap op die bleek een boodschapper te zijn
van Drukkerij „'t Koggeschip”. Hij had een briefje bij
zich en verzocht op antwoord te mogen wachten.
Nieuwsgierig maakte ik de enveloppe open en las tot
mijn verwondering het volgende:
Hoogachtend,
N.V. 't Koggeschip.
w.g. Hr. Verhoeve
binnen de kortst mogelijke
n tijd de gehele „gordel van
smaragd” in hun macht. te krijgen. Op 23 februari ver-
namen wij dat het eiland Bali reeds verloren was en dat
ook Palembang op Zuid-Sumatra in Japanse handen
was gevallen.
Op vrijdag 27 februari meldde de Engelse ra-
dio dat er hevige gevechten gevoerd werden in de Java-
zee en dat er een groot aantal troepentransportschepen
van de Jappen in de grond geboord was, maar dat er
niettegenstaande dit succes toch meer dan 50 van deze
schepen bij Java aan land waren gegaan en dat de strijd
om Java in volle hevigheid ontbrand was. Wat kon het
gebrekkige leger van de overzeese gebiedsdelen uit-
richten tegen de gigantische overmacht van Japan, dat
evenals de Duitse weermacht jarenlang zich voorbereid
had op deze oorlog. Geslapen hadden we, al die jaren...
niemand die blijkbaar ooit iets gemerkt had van de
verdachte belangstelling van de Japanners voor dit deel
van de Indische Archipel. Jarenlang hadden ze gespio-
neerd en hun contacten weten op te bouwen om overal
achter te komen en informatie te verkrijgen over het
bestuursapparaat van onze Koloniën. Nu was eindelijk
de tijd aangebroken om de oogst binnen te halen... het
zou niet lang meer duren of ons Indië was reddeloos
verloren.
Hier in Nederland was het laatste nieuwtje dat
ons bezig hield een nieuwe stunt van de moffen. Die
dingen gebeurden altijd zonder veel poespas en je stond
ineens en onverwacht voor het feit. Ze gingen begin
maart plotseling zinken pasmunten invoeren; als ons
koper en zilvergeld werd ingetrokken en wie zulk geld
nog in z'n bezit had moest dat onverwijld inleveren op
straffe van enzovoorts enzovoorts. Ik bezat zelf een
aardig sommetje aan zilveren degelijke guldens en
rijksdaalders voor een waarde van om en nabij honderd
gulden, in die dagen een flink bedrag! Maar het kwam
niet in me op om dit kostelijke geld te gaan inleveren...
je kon op je dooie vingers nagaan dat dit massieve
zilvergeld enorm in waarde zou gaan stijgen en zo
gingen de zilveren Willemienen en Willemen in het
stinkhouten kistje en werden voorlopig veilig opgebor-
gen in afwachting op betere tijden. Het zou later enorm
goed van pas komen!
Het was ook omstreeks deze zelfde tijd dat er
een nauwer contact begon te ontstaan tussen de familie
Blancke en ons. Het gezin Blancke maakte deel uit van
onze familiekring doordat Nan een volle nicht van
moeder was. Ze woonden ook al sedert jaren dicht in de
buurt, een paar straten van ons verwijderd in de Roer-
straat. Voordien was het contact tussen hen en onze
familie vrij oppervlakkig geweest. Dat vond voorname-
lijk z'n oorzaak in het feit dat vader niet zo bijster ge-
steld was op die Dorus, de echtgenoot van onze nicht.
De reden daartoe moest gezocht worden in de omstan-
digheid dat Dorus katholiek was en er, volgens vader,
een onbetamelijke halfslachtige levensbeschouwing op
na hield, een „dubbele moraal”, zoals de oude heer het
noemde. Nan was van huis uit Luthers en het was voor
vader dan ook een onbegrijpelijke zaak dat zij met een
katholieke man was getrouwd. Dorus had z'n roomse
opvoeding nooit geheel en al aan de kant kunnen zetten,
maar tegenover de buitenwereld deed hij het voorko-
men alsof ie er radicaal mee afgerekend had. Maar wij
wisten bliksems goed dat hij stilletjes op regelmatige
hoogtijdagen naar de roomse kerk liep en dat niemand
dat mocht weten! Vader vond dat huichelachtig en
daarom was hij Dorus in al die jaren zoveel mogelijk uit
de weg gegaan. Nan kwam daarentegen heel vaak bij
moeder op visite en ook hun drie kinderen hadden de
familieband op gezette tijden in stand weten te houden
met hun bezoekjes.
Maar nu was deze aangetrouwde neef plotse-
ling begonnen door ons te vereren met regelmatige
bezoeken. We hadden al spoedig in de gaten wáár het
hem om te doen was... of we misschien iets te koop
hadden op het gebied van curiositeiten of antieke spul-
letjes? Hij zou dat soort dingetjes dan kunnen omzetten
in allerlei moeilijk te verkrijgen levensmiddelen zoals
roomboter, suiker, vlees en vet. Wij zouden er niet
slechter van worden en hij kon ons dan weer op alle
mogelijke manieren van dienst zijn. Het bleek al gauw
dat Dorus een verbazend handige jongen was op dat
terrein. Alhoewel we sterk het vermoeden hadden dat
zijn belangstelling voor ons niet geheel en al onbaat-
zuchtig genoemd mocht worden, gingen de oudelui toch
grif met hem in zee. En zo begon hij ons geleidelijk aan
van allerlei schaarse artikelen te voorzien tegen inruil
van antieke koppen en schotels, overcompleet zilveren
eetgerei en wat er bij ons niet allemaal aan snuisterijen
en luxe cadeaus uit vroegere tijden in de kasten stond
opgeslagen en waar geen hond ooit meer naar omkeek.
Zelf kwam ik met hem overeen dat ik tegen inruil van al
- 10 -
mijn toegewezen tabaksbonnen zoveel pijptabak kon
krijgen tegen de normale prijs als ik maar wilde, althans
veel meer dan waarop ik recht had volgens de rantsoe-
nering. Op de zwarte markt had ik juist een week tevo-
ren een pond tabak gekocht voor ¦ 10.-. Dat was toen
een boel geld en ik was dan ook voornemens geweest
om daar héél zuinigjes mee aan te doen. Maar ondertus-
sen zag ik iedere dag met lede ogen de voorraad al weer
minderen. Dorus was daarmee dus een uitkomst in deze
benarde tijd en... hij bleef dat, de hele oorlog door, dat
moet gezegd worden! Helemaal overtuigd van zijn
absolute integriteit waren we wel niet... Vader zei me-
nigmaal: „Die Dorus is een gladde jongen... ik zou wel
eens willen weten wáár hij de spullen vandaan haalt
en... wàt of ie daar zelf aan verdient...!” Ja, op die vraag
hadden wij ook geen antwoord en het kon de oudelui
ook niet zoveel schelen. Hoofdzaak was dat hij ons uit
de brand hielp en dat ik nu voortaan met een gerust hart
de brand in mijn onafscheidelijke tabakspijp kon jagen.
Roken was een belangrijk ding in die dagen van voort-
durende spanning en angst. Je had het nodig om je
zenuwen de baas te blijven en de steeds weerkerende
dreiging af te reageren.
De strijd in de Indische Archipel voltrok zich in een
verbijsterend tempo. Zaterdag 14 maart wist de Engelse
Radio het deprimerend bericht te melden dat ons Ne-
derlands Indië geheel als verloren moest worden be-
schouwd en dat de Jappen nagenoeg alle eilanden had-
den bezet. Omtrent het lot van onze landgenoten in dit
deel van de wereld tastte men volkomen in het duister.
Het betekende voor duizenden families hier te lande een
nieuwe zorg er bij omtrent de vraag wat er van hun
overzeese familieleden geworden mocht zijn. Ook bij
onze bovenburen, de Mellinks, drukte deze wetenschap
heel zwaar. Ze zaten er erg over in wat er met hun
oudste zoon Albert gebeurd kon zijn, die een paar jaar
geleden naar Indië was overgeplaatst voor de firma
waar hij werkzaam was. Ze hadden al in geen tijden
meer taal of teken van hem ontvangen. Nu alle verbin-
dingen voorgoed afgesneden waren zouden ze stellig
geen enkel nieuws meer over hem vernemen. Maar
voorlopig hadden we genoeg zorgen bij ons zelf om de
vraag op te lossen hoe we deze vervloekte oorlog zon-
der kleerscheuren konden doorkomen!
 Hoofdstuk 3
Zaterdag 21 maart 1942
Het was op deze dag dat er onverwacht een vreemde
wending scheen te komen in mijn relatie tot Antje.
Nadat we haar maandenlang niet meer bij ons hadden
gezien, wilde het toeval dat ik haar, naar huis wande-
lend door de van Woustraat, tegen het lijf liep. Eigenlijk
was het zó dat zij mij met een vaart achterop rende en
ineens, hijgend van het harde lopen, opgewonden naast
me stond. Met één oogopslag ontdekte ik dat ze in een
bijzonder opgewonden toestand verkeerde. 't Leek haast
wel of ze met opzet naar me uitgekeken had, hopend op
een ontmoeting die de schijn moest dragen van toevallig
te zijn. Er was iets in haar ogen van wanhopigheid en
zoeken naar steun... of ze me daarom alleen wilde aan-
klampen. Ik deed uitermate verrast bij het weerzien en
het ontging me niet dat ze mijn hand bijna krampachtig
lang vasthield. Ik vroeg hoe ze 't maakte en of ze nog
steeds bij 't Palais Royal in betrekking was. Ze beves-
tigde het, maar voegde er aan toe dat ze er niet lang
meer zou blijven. Waarom? Nou, dat kon ze niet zo
direct vertellen, maar ze liep met het plan rond om te
vragen of ze niet weer bij ons terug zou kunnen komen!
Ik stond paf... kon m'n oren nauwelijks geloven. Bij ons
terugkomen? En wat vind je moeder daar dan wel van?
Ik denk ook dat het niet zo makkelijk zal zijn om bij ons
terug te keren, Antje, remde ik haar drieste plan wat af.
Mijn moeder heeft op 't ogenblik een andere hulp voor
één dag in de week... Wij zijn „arme” mensen gewor-
den, Antje... door de oorlog zijn we allemaal min of
meer zonder werk gekomen, mijn vader met een klein
pensioentje en ik ben mijn mooie baan bij de Bussy ook
kwijtgeraakt. Nou, daar hoorde ze wel even van op,
maar ik kon er gelukkig aan toevoegen dat ik binnen-
kort een nieuwe betrekking zou aanvaarden bij De
Standaard. „En hoe is het met je verloofde?” verander-
de ik snel van onderwerp. Luchthartig maakte ze een
nonchalant gebaar en antwoordde: „'t Is uit... tenmin-
ste... zo goed als uit... ik heb hem al een hele tijd niet
meer gezien...!” Nu was het mijn beurt om bijna steil
achterover te vallen van verbazing. „Nee toch Antje...
dat meen je niet, is dat heus waar?” Hoe komt dàt nu zo
opeens?” Uit het antwoord dat ze gaf kon ik moeilijk
een conclusie trekken. Ze leek opeens verward en on-
zeker, alsof ze iets gezegd had dat ze eigenlijk niet had
moeten vertellen en het er, door emoties gedreven,
uitgeflapt had. Ze begon meteen weer over haar verlan-
gen om bij ons in dienst te komen... zou dat nu echt niet
mogelijk zijn? Bijna smekend klonk haar stem. Ik wist
niet wat ik zeggen moest en vond haar houding op z'n
- 11 -
zachtst gezegd heel zonderling. „Weet je wat je doet,
Antje? Kom vanmiddag weer eens ouderwets bij ons op
visite en dan zullen we er over praten... dan zeg ik thuis
vast dat je vanmiddag komt. Zullen we dat afspreken?”
De drang om het oude te willen herstellen en de weg
terug te vinden was bij het meisje blijkbaar zó sterk, dat
ze in 't geheel niet vroeg of mijn oudelui het wel goed
zouden vinden dat ze weer kwam en of ze wel gelegen
kwam. Ik vermeed opzettelijk om een toespeling te
maken op onze vroegere verhouding... dat er nu een
gelegenheid was om de oude intieme banden weer aan
te knopen. De onverwachte nieuwe situatie had me
totaal overrompeld... ik wist niet hoe ik 't had met haar.
Het leek wel of ik met een totaal andere Antje te doen
had... Ik vermoedde dat ze ten prooi was aan een ernsti-
ge conflictsituatie thuis of misschien ook bij haar werk-
gever. 't Was duidelijk dat ze ergens een uitweg zocht
en in uiterste nood haar oude vertrouwde mevrouw
wenste aan te klampen om langs die weg uit haar moei-
lijkheden te raken. Ze scheen dolgelukkig te zijn dat ik
haar voorgesteld had om vanmiddag bij me thuis te
komen. Ik maakte een eind aan het gesprek met de
woorden: „Dus dat doe je nietwaar... vanmiddag en dan
zullen we eens zien of er een mogelijkheid is, je kunt
nooit weten...”
Verder op weg naar huis drong het eigenlijk
pas goed tot mij door hoe ijdel die verwachting van
Antje dat ze weer bij ons kon komen wel was. Wat had
ik eigenlijk voor valse hoop bij het meisje gewekt. Ik
kon op m'n dooie vingers wel nagaan dat de oudelui er
niet meer over dachten om Antje weer terug te nemen.
Die waren immers veel te blij dat er een einde was
gekomen aan de intieme relatie tussen mij en het meis-
je, ook al droegen ze haar nog welk steeds een warm
hart toe. Hoe moest ik dat zo aanstonds thuis nu weer
allemaal uitleggen? Dat ik haar echt toevallig ontmoet
had? Moeder zou het met een korreltje zout nemen en
toch weer geloven dat die ontmoeting afgesproken werk
was.
Ik besloot om maar meteen de koe bij de
hoorns te vatten toen ik thuis kwam en trachtte zo luch-
tig mogelijk langs m'n neus weg te zeggen: „O ja, ik
kwam Antje ook nog tegen onderweg... ze vroeg of het
goed was dat ze weer eens op visite kwam. Ik heb ge-
zegd dat ze nu vanmiddag maar moest komen...” Op
moeders vraag of ze nog wat bijzonders had te vertel-
len, leidde ik de situatie maar meteen in met de mede-
deling dat ze bij 't Palais Royal vandaan ging en dat ze
zo half en half gevraagd had om bij ons terug te mogen
komen. „Hoe kan ze dàt nu verwachten... zoals we er nu
voorstaan dat vader met pensioen is”, was de eerste
reactie van moeder. „We hebben nu eenmaal hulp voor
één dag in de week en daar zullen we het mee moeten
doen.” „Bovendien... hoe denk jij daar zelf dan wel
over, ik dacht dat het nu helemaal een afgedane zaak
was tussen jou en haar? Gaat ze nog niet gauw trou-
wen?” Ik antwoordde dat Antje daarover niets verteld
had en slikte de mededeling dat ze me toevertrouwd had
dat haar verloving zo goed als uit was gelukkig nog
bijtijds in. Dat moest ze straks zelf hier maar vertellen
want als ik zelf nu al met die boodschap hier op de
proppen kwam zou het wantrouwen bij moeder dadelijk
al gewekt zijn!
Het valt niet te ontkennen dat ik me plotseling
weer in een ietwat gespannen dilemma-toestand ge-
plaatst zag. Wat drommel, kwam er dan nooit een defi-
nitief einde aan die historie met Antje? Ik zag ineens
weer de mogelijkheden om op het nippertje alles nog
goed te kunnen maken wat er aan onrecht was geschied
jegens dit meisje en dat nu al zo enkele jaren lag te
smeulen. Ik dacht zo rotsvast overtuigd te zijn dat het
nu toch eindelijk wel afgelopen was na die dramatische
ontknoping bij onze laatste rendez-vous. En was er toch
weer ineens die twijfel, de plotseling opkomende ver-
wachting dat er nog een weg was die ons weer tot el-
kaar zou voeren. Waartoe zou het bezoek van Antje in
godsnaam toe kunnen leiden? Vol spanning wachtte ik
de loop der gebeurtenissen van deze middag af. Ik
kreeg het voorgevoel dat er ernstige dingen te gebeuren
stonden... dat ik opnieuw geconfronteerd zou worden
met een reeks van moeilijkheden die ik liever uit de
weg zou hebben willen gaan. Maar er scheen geen
ontkomen aan... de storm stak opnieuw op, nog éénmaal
zou ik het zwaar te verduren krijgen.
Prompt op tijd was ze er... het vertrouwde
belletje. Aarzelend en wat verlegen kwam ze binnen, ze
zag er allerliefst uit in een waarlijk chique wintermantel
die haar bijzonder goed kleedde. Ze werd heel vriende-
lijk en joviaal door de oudelui ontvangen en het gesprek
kwam gelukkig vlot op gang. Aan woorden ontbrak het
Antje niet, ze kon gezellig babbelen en daardoor was de
spanning ook spoedig geweken. Ik wist waarvoor ze
kwam en het benieuwde me hoe ze het onderwerp ter
sprake zou brengen en nog meer nieuwsgierig was ik of
ze de moed zou kunnen opbrengen om te vertellen dat
het met haar verkering scheef zat... eigenlijk wist ik
daar zelf ook nog niets over. Toen moeder de thee (dit-
maal èchte) had ingeschonken leek me het moment
aangebroken te zijn dat ze met haar verzoek op de
proppen zou moeten komen. Maar ik had al gauw in de
gaten dat, nu ze er voor stond, die woorden haar veel
moeilijker over de lippen kwamen dan ze aanvankelijk
gedacht had. Ik besloot het gesprek een duwtje in de
goede richting te geven en stelde haar de vraag waarom
ze bij 't Palais Royal vandaan wilde gaan. Die reden
bleek heel simpel te zijn; de zaak was namelijk van
eigenaar veranderd en haar nieuwe baas en bazin waren
- 12 -
niet zulke aardige mensen. Bij de vorige eigenaar had
ze het heel prettig gehad, mocht ze vaak ook in de win-
kel helpen. Die nieuwe mensen waren stug en uit de
hoogte en wilden haar het smerigste werk laten doen
waarvoor vroeger een aparte werkster aanwezig was.
Kortom, Antje kon het daar helemaal niet meer bolwer-
ken en wilde daar zo snel mogelijk weg. 't Was maar
goed dat de oudelui van tevoren op de hoogte waren
gesteld van de verlangens van het meisje. Nog voor
Antje de moeilijke kwestie over de lippen kon brengen,
ving moeder het voor haar op met de woorden: „Ja
meisje, als het een normale tijd was zou ik je willen
voorstellen om maar weer hier bij ons terug te komen...
je mag gerust weten dat ik jou liever als hulp heb dan
wie anders ook. Maar ik denk dat Piet je al wel verteld
zal hebben dat wij er op 't ogenblik niet zo best voor-
staan. Bovendien zul je méér moeten verdienen want
alles is nu veel duurder geworden en je moeder zal het
geld hard nodig hebben. En ik geloof dat jij best een
andere goed betaalde betrekking zult kunnen vinden...”
liet moeder er op volgen. Met die weinige woorden was
het meer dan duidelijk voor Antje dat er geen sprake
van kon zijn dat ze ooit bij ons terug kon komen. Ze
nam het manmoedig op en liet de teleurstelling die het
ongetwijfeld voor haar moest zijn, op geen enkele wijze
blijken. Daarna bracht moeder het gesprek meteen op
haar zelf over en vroeg belangstellend hoe het met haar
verloving stond. Ging ze nog niet gauw trouwen? Ik zag
de verwarring bij Antje opkomen na die pijnlijke vraag
en merkte de aarzeling waarmee ze die vraag beant-
woordde. Ze maakte zich er af met een grapje, dat ze
nog helemaal niet aan trouwen dacht en dat het best nog
wel eens af kon raken met hem... „Ik zie hem heel wei-
nig de laatste tijd...” klonk het wat onzeker uit haar
mond, een mededeling die moeder plotseling bevreemd
deed opkijken. Na wat heen en weer gepraat over de
oorlog en de toestand bij Antje thuis, haar vader en
moeder, broers en zusters, belandde het gesprek natuur-
lijk weer op de goeie oude tijd. Er was maar weinig
voor nodig om het woord Putten in betekenisvolle zin te
laten vallen. Nou, dáár kwamen meteen de nostalgische
herinneringen weer naar boven bij het meisje. „O, wat
was dat toch een fijne tijd, nietwaar mevrouw. Daar
moet ik nog telkens zo aan denken... ik wou dat het nog
zo was...!” En als bij ingeving liet ze er op volgen: „Hè
ik zou best die film nog eens willen zien... die heeft u
toch nog wel nietwaar...?” met een betekenisvolle blik
in mijn richting. Moeder beloofde onmiddellijk dat we
haar zouden vragen als er weer een filmavond werd
gegeven en dat heel binnenkort wel het geval zijn. We
zouden haar dan wel een berichtje sturen. Met die af-
spraak eindigde het bezoek van mijn oude vriendinne-
tje. Ik liet haar persoonlijk uit en bij het afscheid moest
het gewoon wel aan mij duidelijk worden hoe het met
Antje gesteld was. Er was geen enkele twijfel over haar
beweegreden, ze zocht opnieuw contact met me. De
warme blik vol genegenheid die ze me gaf toen ze af-
scheid nam boven aan de trap was voor geen enkele
andere uitleg vatbaar.
Ze was weg... ik zag haar vanuit het raam in
haar eentje de straat uit gaan... die jongen was in geen
velde of wege te bespeuren. Nòg wist ik op geen stuk-
ken na wat er nu werkelijk met die verloving van Antje
aan de hand was. Ze had er niks positiefs over gezegd,
misschien had ze alleen maar wat ruzie met hem gehad
en wilde ze een beetje troost zoeken bij een vroegere
vriend... Als ik nu nog wilde dat ze bij mij terugkeerde
en dan wel te verstaan voorgoed, maakte ik een goede
kans! Het zou dan de laatste kans worden en ik zou het
ditmaal goed moeten doen, geen getwijfel meer, geen
rekening houden met wat de familie er wel van zeggen
zou... doodgewoon als een stoomwals doordouwen en
zelf bepalen wat er gebeuren moest! Ik realiseerde me
dat dan de orkaan opnieuw zou losbarsten! Bleef over
de vraag: wilde ik zelf wel? Had ik nog niet genoeg
leergeld betaald met alle perikelen waarin ik de afgelo-
pen jaren verstrikt was geraakt? Al meer dan een jaar
lang had ik me nu bij de loop der dingen neergelegd,
had Antje niet meer gezien en gesproken. Ik was vol-
komen gelukkig met Betty, maar had me daarbij even-
eens in gelatenheid neergelegd bij de onmogelijkheid
van deze verbintenis waarvan ik uitdrukkelijk wist dat
die tot absoluut niets zou leiden. Ook deze liefde was
op louter drijfzand gevestigd..., kon ieder ogenblik door
wat voor oorzaak dan ook in het niets verzinken. Waar-
om in godsnaam had ik toch niet wat meer ruggegraat
getoond in dat veelbesproken jaar 1938 en de enige
beslissing genomen die als niet meer dan normaal zou
hebben gegolden. Die vraag pijnigde me nu plotseling
weer opnieuw, nu ik Antje weer terug gezien had en
had moeten constateren hoe lieftallig ze er in dubbele
mate uitzag. Het gevoel dat ze me nog steeds verweet
dat ik jegens haar tekort geschoten was, drong zich
Mijnheer,
Tot ons genoegen kunnen wij U berichten, dat U door het
Centraal Bureau zijt aangenomen als vervanger van den Heer
K. Topman, ingaande 30 maart a.s.
Wilt u zaterdagmorgen nog even aankomen voor de
regeling van de werktijd enz.?
Hoogachtend,
Ziezo, dat was dus in orde, ik had de baan en
kon de toekomst weer wat hoopvoller tegemoet zien.
Als er aan die vervloekte rotoorlog nu ook maar eens
gauw een einde wilde komen, dan zou de hele wereld
weer een boel zonniger worden. Het idee dat ik nu weer
werk had en geen gevaar meer kon lopen door de mof-
fen te worden gevorderd voor werk in Duitsland, had
me weer meer moed gegeven. Kwam daar nog bij het
- 13 -
weer opnieuw aan mij op. Zou dit verwijt mij dan m'n
hele verdere leven als een demon blijven achtervolgen?
Als het werkelijk waar was dat Antje haar verloving
met deze Jaques had verbroken en zij om die reden
weer het contact met mij probeerde te herstellen, had ik
geen andere keuze meer dan met haar te trouwen en een
streep te zetten onder alles wat daarvoor geweest was.
De zondagmiddag daarna vermeed ik bij Betty
om over de ontmoeting en de visite van Antje bij ons
thuis te praten. Al te vaak was ik in het voorbije met
verhalen over Antje komen aandragen. 't Zou voor
Betty bepaald niet zo leuk zijn om telkens weer te moe-
ten horen dat er nog steeds sprake was van een relatie
tussen het meisje en mij. Dat wilde ik Betty niet meer
aandoen. Het was voor haar pleizieriger om te verne-
men dat ik een nieuwe betrekking had weten te verove-
ren en dat ik zeer binnenkort weer voorgoed aan 't werk
zou gaan.
Alsof het lot het zo beschikt had, kwam ik
Antje de daarop volgende dinsdag opnieuw tegen. Ik
probeerde er achter te komen hoe dat nu stond met die
verloving, wilde absolute zekerheid van haar alvorens
ik me opnieuw in een zinloos avontuur zou storten.
Maar ze liet zich er in vage bewoordingen over uit en
de ware toedracht bleef nog steeds in het duister gehuld
voor mij. Ik vertelde haar dat de bewuste filmavond
heel gauw zou komen en dat ik haar dan wel een kaartje
zou sturen. Omdat ik nogal gehaast was en op weg naar
de bond, duurde het gesprek maar heel kort. In vraagte-
kens gehuld vervolgde ik m'n weg naar de Leliegracht,
ik had veel om onderweg over na te denken.
Donderdag 26 maart bracht de post het lang
verbeide bericht van de N.V. Dagblad en Drukkerij
„De Standaard” in de vorm van een keurige brief, lui-
dend als volgt:
N.V. Dagblad De Standaard,
w.g. A. Jongman.
bijna romantische vooruitzicht dat zo plotseling was
komen opdoemen en dat het verloren gewaande vrien-
dinnetje tot me terug gebracht had. Ook het feit dat de
strenge winter vrij plotseling de aftocht had geblazen en
het plotseling heerlijk voorjaarsweer werd, droeg er
allemaal toe bij dat ik me in een uitgelaten, om niet te
spreken van een opgewonden stemming bevond.
Zaterdag 28 maart begaf ik me nogmaals naar
het gebouw van De Standaard op de Nieuwezijds ten-
einde te vernemen hoe de werktijden waren ingedeeld.
Jongman ontving me weer persoonlijk, maar ditmaal
vond het gesprek niet plaats in de fraaie spreekkamer
beneden. Nee, hij nam me mee naar boven en stelde mij
voor aan de chefs en de leden van het personeel op de
„particuliere zetterij”. We gingen wat smalle trappetjes
op en nauwe gangen door en kwamen dan op de afde-
ling terecht. Ik kreeg een vluchtige indruk van een zon-
overgoten werkplaats aan de zijde van de Voorburgwal,
waar het helder en licht was vanuit de hoge ramen waar
doorheen de oude huizen aan de overzijde als een mid-
deleeuws decor op de achtergrond schemerden. Daar-
boven uit troonde statig de contouren van de Oudekerk-
storen. Ik werd voorgesteld aan de algemene chef de
Leng en de voorman van de „wetenschappelijke afde-
ling” C. Boomsma en verder nog aan een twintigtal
andere leden van de zetterij, mijn toekomstige collega's.
De kennismaking viel enorm mee, ik had een goede
indruk van alles wat ik zag; het zou hier best om uit te
houden zijn. Er werd mij verteld dat de werkuren van 8
tot 5 uur waren, zaterdags van 9-1. De werkweek be-
droeg slechts 38 uur en voor elk lid van het personeel
bestond een zogenaamde „wachtdag”, waarop niet
gewerkt hoefde te worden en die vergoed werd door het
Sociaal Fonds voor de Grafische Bedrijven. Die wacht-
dag viel wat mij betreft op donderdag zoals de heer
Jongman mij mededeelde en dat wilde dus zeggen dat
ik iedere week op die dag vrij was. Er werd dus ook
daar korter gewerkt evenals op de meeste bedrijven
maar de regeling was bij De Standaard veel gunstiger
dan bij de Bussy.
Opgewekt toog ik weer huiswaarts; het bedrijf
waar ik aanstaande maandag mijn intrede zou doen had
een bijzonder prettige indruk op mij gemaakt. Vader
noemde mij maar een „bofkont”, dat ik zo gauw al weer
een andere baan had gevonden en dat nog wel bij „die
fijne christelijke broeders”, zoals hij De Standaard
betitelde. „Voor één ding moet ik je wel waarschuwen,”
voegde hij er aan toe, „denk er aan dat je daar nooit een
vloek laat vallen... want dan leg je er zó uit, jij bent nog
al eens loslippig op dat gebied en dat kan je daar beslist
niet doen bij die gereformeerde mannenbroeders...!”
Nou, ik gaf de oude heer de verzekering dat ik mijn
woorden in het vervolg zou wegen op een goudschaal-
tje, maar veronderstelde dat ze bij De Standaard ook
wel eens een gepeperde uitdrukking zouden gebruiken.
De ondervinding zou me spoedig genoeg leren dat wie
de zonden der wereld nog helemaal onbekend waren,
bij de christelijke Standaard een pracht van een leer-
school kon vinden! Die zogenaamde „christelijke broe-
ken” bleken gewone mensen te zijn zoals die overal op
andere werkplaatsen te vinden waren. Gevloekt werd er
met dezelfde wellust als overal elders ter wereld.
Maandag 30 maart 1942
- 14 -
Zo ging ik deze morgen vroeg op pad naar mijn nieuwe
werkgever, natuurlijk in toch wel een beetje gespannen
verwachting wat ik daar zou vinden. Ik had het nu wel
allemaal aan de buitenkant gezien totnogtoe, maar je
kon er pas iets positiefs over zeggen nadat je in zo'n
kleine gemeenschap helemaal was ingeburgerd. Het
was een stralende morgen, dat zal me altijd bijblijven.
De winter met z'n abnormale zware sneeuwval en ex-
treem lage temperaturen had blijkbaar voorgoed af-
scheid van ons genomen. De hemel was helder blauw
met zo hier en daar een melkblank voorjaarswolkje.
Daar waar de zon de straten koesterde kon je het be-
paald al warm noemen, smeltwater uit de goten en van
de daken vormde kleine riviertjes over de trottoirs.
Maar in de goten overal in de stad lagen nog de meters-
hoge sneeuwbergen opgestapeld als een herinnering en
afscheidssouvenir van deze barre Koning Winter die het
land wekenlang gegeseld had. - Ruim op tijd arriveerde
ik bij het gebouw, de ingang was aan de achterzijde in
de Spuistraat. Ik had er al dadelijk een bekend gezicht
opgemerkt van een collega die vroeger ook bij de Bussy
gewerkt had. 't Was Herman Kransen, alhoewel ik hem
niet zó goed kende gaf het toch een enigszins pleizierig
gevoel dat er iemand was uit die eigen wereld van
„vroeger”. Hij was tenminste bereid om me wegwijs te
maken in het labyrint van hoeken en gaten in het ge-
bouw. 't Had allemaal wel iets weg van het drukkerijtje
op het Rokin van de firma de Bussy. Ik kan niet anders
zeggen dan dat ik liefderijk werd opgenomen in het
„gezin van het Standaardhuis”. De sfeer was een totaal
andere dan ik gewend was geweest bij de Bussy. 't Was
er huiselijk en gezellig, de mensen gingen gemoedelijk
met elkaar om en er was volop werk. Ik kwam voor-
eerst onder de hoede van Andries de Leng, de toenma-
lige chef van de gehele zetterij. Zelden heb ik in het
bedrijfsleven een man meegemaakt die zo uitnemend de
kunst verstond om een nieuw personeelslid in de groep
in te leiden. Hij maakte dat ik me in nauwelijks een dag
tijds geheel thuis voelde, bij hem was geen sprake van
autoritair optreden. Mijn eerste karwei, ik zal het nooit
vergeten, was een diploma voor een ambachtsschool.
Een blok tekst in kader, daaromheen een rand wit van
een cicero of acht en dan nog een dubbele kaderlijn om
het geheel, de tekst te zetten uit de Holl. Mediaeval. Hij
had me alle kasten gewezen en ik kon aan de slag gaan,
er was gelukkig voldoende letter aanwezig en tot zover-
re waren er geen problemen. Maar toen ik zover gevor-
derd was dat ik de witrand moest samenstellen zocht ik
vergeefs in de holwitbakken. Ja, die waren er wel langs
de wanden maar ze schitterden door een absolute leeg-
heid... er was geen stukje wit te bekennen. Verbaasd
vroeg ik aan iemand: „Waar halen jullie hier 't holwit
vandaan of weten ze hier niet wat dat is?” „Verrek
kerel, heb je dat dan niet van huis meegebracht vanoch-
tend?” kreeg ik te horen van Nijmeijer. Ik beantwoord-
de de geinige vraag met de opmerking: „Nou, om je de
waarheid te zeggen was ik 't wel van plan... maar de
moffen hadden de banden van m'n auto afgehaald en
zodoende hè!” Het ijs was meteen gebroken en ieder
ging op zoek naar holwit om de nieuweling uit de brand
te helpen. Maar ik had het al gauw in de gaten... ze
zaten daar verdomd schaars in hun materiaal en bij
nader onderzoek bleek dat alles vast zat in een enorme
voorraad staand zetsel ergens achter op de zetterij aan
de kant van de Spuistraat. Ik trof er stapels afgedrukt
zetsel aan dat behoorde tot vast werk van de Koninklij-
ke Academie van Wetenschappen. En dat werk bleek
„heilig” te zijn... het zou niet lang duren of ik wist eens
en voor al dat „De Academie” hier de „kurk” was
waarop heel Drukkerij Holland dreef. De man die hier-
over zijn scepter zwaaide was niemand minder dan
Catrinus Boomsma, een geëmigreerde Fries... Met die
man zou ik nog heel wat te stellen krijgen...! Zijn „we-
tenschappelijke afdeling” ressorteerde onder dezelfde
particuliere zetterij en bevond zich in een hoek aan de
zijde van de Voorburgwal. Ook ontging het me niet dat
er nogal wat rivaliteit bestond tussen de „wetenschaps-
mensen” en de rest van het technische personeel dat
zich merkbaar uitte doordat de Leng en Boomsma el-
kaar niet bijster goed konden zetten. Al met al was het
een tamelijk primitieve zetterij vergeleken bij de over-
vloed waaraan ik bij de Bussy gewend was geweest. Er
was geen monotype en al het wetenschappelijke boek-
werk werd òf met de hand gezet als er veel wiskundige
formules in zaten, òf op de linotype.
Nadat ik die eerste dag allerhande klusjes had
opgeknapt bij de Leng, vroeg ik aan hem wanneer ik nu
eigenlijk op de wetenschappelijke afdeling terecht zou
komen, want daarvoor was ik toch uiteindelijk door
Jongman aangenomen. „Blijf jij nu voorlopig eerst nog
maar een weekje bij mij werken... laat die „boer” (daar
bedoelde hij Boomsma mee) nog maar even in z'n vet
gaar stomen!” zo vond de Leng. Aha! Dus ook hier bij
de „broeders” was het niet allemaal koek en ei! Na een
paar dagen had ik in de gaten dat Boomsma om mij
begon te zeuren: „die nieuwe hoort bij mij en ik heb 'm
nodig!” Ze begonnen een potje te touwtrekken met
elkaar maar het eind van het liedje was dat Boomsma
de strijd won en zo werd ik al gauw ingedeeld bij de
„wetenschappers” en leerde er geleidelijk aan de
grondslagen van het „formule zetten”. Het zou me te
ver van de kern van dit verhaal wegvoeren wanneer ik
reeds nu al het wel en wee van Drukkerij Holland-De
Standaard uitgebreid zou gaan beschrijven. In het ver-
volg van deze historie zal ik nog dikwijls genoeg gele-
genheid hebben om over de verhoudingen in dit bedrijf
in nadere bijzonderheden te treden.
Voorlopig wil ik er mee volstaan dat deze eer-
ste dag bij m'n nieuwe werkgever uitstekend verliep en
dat ik met opgetogen verhalen 's avonds naar huis keer-
de. Toen alle indrukken van deze dag verteld waren,
had moeder nog een geheel andere boodschap voor mij.
Ze was die dag bij Nan en Dorus in de Roerstraat ge-
- 15 -
weest en had daar een afspraak gemaakt dat we woens-
dag aanstaande de filmavond zouden geven. De Blanc-
kes waren door alle verhalen die ze wel eens gehoord
hadden, nieuwsgierig geworden naar onze film-
avonturen. En ze wilden bovenal heel graag de roem-
ruchte Puttenfilms zien. Moeder stelde voor dat Antje
op die avond ook maar meteen van de partij moest zijn,
ze vond dat een goede gelegenheid. Ik moest haar dan
maar gauw even een briefkaartje schrijven met de uit-
nodiging voor aanstaande woensdag, dat kon ze dan
nog juist op tijd ontvangen. En zo geschiedde... daar zat
ik voor de zoveelste maal weer een kort epistel te
schrijven aan datzelfde meisje waarmee ik nog betrek-
kelijk kort geleden gedacht had voorgoed gebroken te
hebben. Het zou me benieuwen of ze komen zou... hoe
die avond zou uitpakken. Zou ze alleen komen of zou ze
toch nog die vrijer meenemen. Ik wist haast wel zeker
dat ze dat laatste stellig niet zou doen. Ze zou helemaal
alleen in haar eentje komen en 't zou er op uitdraaien
dat ik haar na afloop van de voorstelling door de diepe
duisternis naar haar huis ging brengen! Ik raakte door
dat idee in een stemming van „nu of nooit”, voelde me
plotseling in grote mate overmoedig worden en in staat
het noodlot eens en voor al te kunnen keren. Er moest
een einde komen aan het getwijfel... dit was een me-
netekel... de allerlaatste kans om alle fouten die ik in het
verleden had gemaakt te vereffenen.
Woensdag 1 april 1942
Op deze wat zonderlinge datum was het dat de gebeur-
tenissen rondom Antje opnieuw een onverwachte wen-
ding leken te nemen. Een blik op de kalender werpend,
zou je hebben kunnen veronderstellen dat hier sprake
was van een aprilgrap. Maar de aprilgrappen waren
sedert de moffen het hier voor het zeggen hadden dras-
tisch in onbruik geraakt... die hielden nu eenmaal niet
van grappen, of het moesten macabere grappen zijn,
zoals het neerstrooien van wat bommetjes al dan niet
met springstof gevuld...!
Ik voelde me de gehele dag in een nogal op-
gewonden stemming. Dacht in spanning aan de komen-
de filmavond... aan de herverschijning van Antje in ons
midden. Had ik eigenlijk ook maar enig benul van het-
geen ik van deze avond kon verwachten? Was het wel
verstandig om nu plotseling als een dolle dries een
aanval te doen op het noodlot en alles te forceren? Was
het niet beter om de loop der dingen rustig af te wach-
ten alvorens slachtoffer te worden van nieuwe stommi-
teiten? Maar ik kon het gevoel van overmoedigheid dat
zich van me meester gemaakt had onmogelijk meer
verdringen. 't Zat allemaal weer mee, ná de depressie
van de afgelopen winter... we kwamen er weer boven-
op, de winter was voorbij en het was buiten plotseling
stralend voorjaar geworden. Ik had weer een vaste baan
met geheel nieuwe perspectieven... en daarbij was het
vroegere lieve vriendinnetje ook zomaar ineens als uit
de dood herrezen, tot me teruggekeerd. Inderdaad was
er alle reden om het leven met geheel andere ogen te
bekijken. Ik zou van deze komende avond moeten ma-
ken wat er maar van te maken was en niets of niemand
zou me meer kunnen tegenhouden! Eigenlijk was het
een groot geluk dat een mens nog zulke ambities wist
op te brengen in deze tijd. Dat je 't nog steeds ergens
„zag zitten” en je niet in de put liet werken door de
afschuwelijke oorlogsbeelden. Het was het enige mid-
del om die oorlog door te komen... om de ellende te
vergeten en je niet kapot te laten maken door alles wat
er rondom in de wereld voor afschuwelijks plaats vond.
Toch zou het diezelfde oorlog zijn die aan mijn over-
moedige plannen een fataal halt toeriep!
Toen de sobere maaltijd gedaan was en ik bij-
tijds de filmapparatuur had opgesteld, kon het spektakel
van deze avond een aanvang nemen. Het wachten was
op de gasten; met het oog op de spertijd zouden we al
vroeg beginnen want iedereen moest op tijd weer naar
huis, ná 12 uur 's nachts mochten burgers zich niet
meer op straat bevinden! En Antje was natuurlijk de
eerste die de bel deed overgaan, zoals altijd puntjespre-
cies op tijd, halfacht. Nou, daar kwam ze binnen stap-
pen... stralend en lieftallig zag ze er uit in haar beige
wintermantel, blosjes op de wangen en meteen vol
bedrijvigheid om moeder te helpen bij de theeboel. 't
Was weer net als vanouds, of ze niet weg geweest was.
Ze was alleen gekomen zoals ik wel verwacht had,
moeder zei er niets over en vroeg ook helemaal niet
waarom ze haar verloofde niet had meegebracht. Even
later arriveerden de Blanckes en die keken naar ik meen
wel wat vreemd op toen ze met Antje kennis maakten.
Doordat ik in de laatste maanden nogal eens bij m'n
neef en nicht in de Roerstraat over de vloer kwam in
verband met de „tabaks-transacties” met Dorus, was de
affaire in Putten met Antje en tante Mien daar ter spra-
ke gekomen. Nan, die van moeder wel eens vaag iets
had opgevangen over die kwestie maar er 't fijne niet
van te weten was gekomen, had met vrouwelijke listig-
heid mijzelf aan het praten weten te krijgen. En een-
maal op m'n praatstoel had ik daar het hele drama in
geuren en kleuren uit de doeken gedaan. Nou, Nan had
er van genoten, vond het gewoonweg een film. Daar
kwam nog bij dat Dorus nooit erg veel met de ten
Bouwhuyzen had opgehad, hij vond oom Wim een
pedante schoolmeester die meende de wijsheid in pacht
te hebben en ze hadden altoos de indruk gehad dat „die
lui uit Utrecht” zoal hij ze beliefde te noemen, behoor-
lijk van de hoge stoep waren gevallen. Daarom sloeg
mijn verhaal dubbel goed aan in de huize Blancke. Ik
stond er ineens door in het middelpunt van de belang-
stelling. „En heeft dat meisje, die Antje, dat allemaal
genomen?” waagde het oudste nichtje Nannie te vragen.
„Nou, ze waren met mij nog niet klaar geweest hoor!” -
„Wat had die tante Mien daar dan allemaal mee te ma-
ken?” Ja, 't hele verhaal was daar koren op hun molen
- 16 -
geweest en het regende commentaren aan het adres van
oom Wim en tante Mien! Wel was ik zo eerlijk geweest
om ook mezelf niet beter voor te stellen dan ik was.
Maar dat nam allemaal niet weg dat ze van mening
waren dat de rol die de ten Bouwhuyzen hadden ge-
speeld in deze aangelegenheid verre van fraai was
geweest. Nan, met haar sterke neiging tot het dramati-
sche en die zelf altijd haar hele leven in een amateur-
toneelvereniging had gespeeld, vond dat ik dat beslist
eens allemaal moest opschrijven... ze zag er al een
succesvol toneelstuk uit ontstaan! En nu stonden ze
deze avond onverwacht tegenover de hoofdfiguur uit dit
grandioze drama... geen wonder dus dat ze Antje met
geïnteresseerde aandacht bekeken. Later kreeg ik van
mijn nicht te horen: „Zeg, wat ben jij een sufferd ge-
weest om dat meisje te laten lopen... zo'n lief kind...!”
Om het verhaal niet te lang te maken moet ik
mij er toe bepalen dat onze filmavond een succesvol
verloop had. Antje voelde zich in aanwezigheid van de
Blanckes stellig bijzonder op haar gemak; die deden
dan ook heel gewoon tegen het meisje en als ik goed
opmerkte ontging het me zelfs niet dat ze haar met extra
attentie benaderden. Maar al te gauw vloog de tijd om.
De films genoten veel waardering en Antje scheen er
ook nimmer genoeg van te kunnen krijgen om het ver-
leden weer op te rakelen. Ze kwam dan ook ruim aan
haar trekken. 't Was ruim over elfen toen de voorstel-
ling beëindigd was. Moeder had nog gauw een kopje
surrogaatkoffie gebrouwen (dat voor die tijd nog niet
eens zo heel slecht smaakte) en dan was het tijd voor
afscheid nemen. „Piet zal je wel naar huis brengen,
want ik vind het geen doen als je alleen door die duis-
ternis moet” besliste moeder. „Als ie wil... dan graag!”
Dat verbaasde wel even, want meestal vond ze dat uit
bescheidenheid een te grote opoffering voor me. Maar
ze had al lang in de gaten dat ik 't maar al te graag wilde
doen en nu moeder het zelf zo uitdrukkelijk voorstelde
liet ze de gebruikelijke tegenwerpingen achterwege. De
Blanckes gingen het eerst weg, Antje bleef nog even
om moeder te helpen met het afwassen van de koffie-
boel... daar stond ze op. Nog even plichtsgetrouw als
altijd. Het liep tegen halftwaalf toen ik Antje in haar
mantel hielp en zij hartelijk afscheid nam van de oude-
lui. Ze moest gauw nog maar eens weer komen, zo
moedigden zij het meisje aan. Nou dat zou ze zeker
doen... dàt beloofde ze. We gingen samen op weg, bij
het verlaten van de portiek ogenblikkelijk ingekapseld
door de diepe duisternis die echter spoedig verdreven
werd door het vage schijnsel van de volle maan die af
en toe van achter dikke wolken tevoorschijn kwam.
Dáár liepen we nu... samen dicht naast elkaar. Hoelang
was het geleden dat we ook zo hadden gewandeld in de
duisternis? En alsof ze m'n gedachten geraden had zei
ze: „Zo zijn we wel eens meer gegaan... weet je nog?
Door het donkere bos...” - „Of ik 't nog weet, Antje,
maar het lijkt me een mensenleeftijd geleden... dat is
weer meer dan drie jaar terug. Het schijnt dat wij me-
kaar nooit uit het oog zullen verliezen... die laatste keer
aan de Amstel dacht ik werkelijk dat ik jou voor 't laatst
gesproken had en dat het voorgoed uit tussen ons zou
zijn... En nu loop je tòch weer naast me. Wat vind je
moeder daar nu wel van?” liet ik er vragend op volgen,
„ze zal toch wel snappen dat ik je op deze avond naar
huis breng en... nu nog eens wat anders, waarom is Jack
je niet komen halen... nou...? Hoe zit dat nu eigenlijk
tussen jullie?” Voor ik 't wist had ik de kardinale vraag
er uit geflapt, kòn die gewoon niet langer voor me hou-
den want ik moest en zou weten hoe dat nu in elkaar
zat. Zolang ik daar geen zekerheid over had zou het
onzinnig zijn om mezelf opnieuw met enigerlei valse
hoop te koesteren. Er viel een korte stilte na die bijna
uitdrukkelijk gestelde vraag. We gingen het poortje
onderdoor naar de Noorder-Amstellaan waar het iets
lichter scheen en we ons beter konden oriënteren op de
omgeving. „Nu, hoe zit dat Antje... ik wil het weten, al
gaat 't me eigenlijk geen barst meer aan na alles wat er
gebeurd is. Maar je herinnert je misschien nog wel wat
ik eenmaal tegen je gezegd heb... dat we 't altijd nog
weer opnieuw zouden kunnen proberen als het eens mis
ging met Jack...” Ja, dat wist ze nog heel goed. Nu, ze
vond dat ik recht had op een eerlijk antwoord. Ze wou
proberen om 't me uit te leggen al was ze bang dat ik er
niets van begrijpen zou. Maar daarin vergiste ze zich, ik
begreep het maar al te goed. Het onderstreepte opnieuw
nog weer eens het sterke vermoeden dat ik steeds had
meegedragen: ze kon mij nog steeds niet helemaal uit
haar gedachten verdrijven. Telkens als die jongen bij
haar was, dwaalden haar gedachten naar mij af. Maar
wanneer ze dan aan mijn familie dacht, aan die oom en
tante en wat mijn moeder wel eens gezegd had over
haar, dan raakte ze weer aan het twijfelen, geloofde ze
dat haar eigen moeder het tòch bij het rechte einde had.
Er waren spanningen tussen haar en Jack gekomen... ze
had 't hem verteld, hoe het haar nog steeds bezig hield,
maar hij had haar uitgelachen en haar voorgehouden dat
hij haar toch nimmer zou loslaten. Hij was van mening
dat ik dat dan maar eerder had moeten bedenken toen ik
nog met haar omging en het ijzer had moeten smeden
toen het nog heet was. Hij vond dat het nu te laat was
om nog terug te krabbelen... dat nam ie niet. Er waren
toen wat harde woorden gevallen en ze had hem zo half
en half de bons gegeven. Hij was weggegaan met de
woorden: „Ik zal een poosje niet meer bij je komen...
maar terugkomen doe ik zeker, daar kun je op reke-
nen!” Ziezo, dàt was het dus en ik vond geen redenen
om aan de waarheid van haar verhaal te twijfelen. Jack
was een doordouwer, dat was duidelijk... ik had er wat
van kunnen leren! Ook had ik hierin het bewijs moeten
zien dat het een heel zware taak zou worden om Antje
terug te winnen... als ik dat met alle geweld nog wilde
zou ik het tegen deze knaap moeten opnemen... hoe dan
ook!
„En wat zegt je moeder daar wel over?”
waagde ik belangstellend te vragen. „M'n moeder wil
- 17 -
met alle geweld dat het aanblijft tussen hem en mij... Ze
begrijpt er niets van... ze wil niet geloven dat ik nog
steeds wat om je geef, ze dacht dat ik daar nu wel hele-
maal overheen zou zijn. Maar ze heeft vanavond wel
tegen me gezegd toen ik naar jullie toeging, dat ze nu
toch wel eens een keer kennis met jou wil maken...”
„Goed Anneke... dàt zullen we hebben...!” zei
ik ineens resoluut. „Zeg maar wanneer... en ik ga naar
je vader en moeder toe, ik heb lang genoeg verzuimd
om dat te doen, maar nu zal het er dan toch van komen,
daar kun je van op aan.”
„Meen je 't echt?” vroeg ze. Er laaide plotse-
ling een geweldige verrassing in haar ogen op terwijl ze
haar hoofd naar me toewendde. „Als je moeder me
tenminste nog ontvangen wil...!” liet ik er op volgen.
„O, zeker wel, hoor... anders had ze 't niet gezegd!”
Dan voegde ze er wat aarzelend aan toe: „Ze willen
thuis allemaal zó dolgraag die film zien uit Putten... kan
dat nou echt niet 'ns een keertje?” Aha... dáárom wilde
moeder K. dus zo graag eens kennismaken, overwoog
ik in mezelf. Ik kon 't me levendig indenken; die film
was voor deze mensen de sleutel waarmee alle geheim-
zinnigheden rondom de Putten-affaire ontraadseld zou-
den worden. Daarmee zouden ze eindelijk de oplossing
krijgen van het mysterie omtrent die vreselijke tante en
die boosaardige Alie... dachten ze! Op 't zelfde moment
schoot mij een briljant idee door het hoofd en het ver-
baasde me even dat ik niet veel eerder aan die moge-
lijkheid gedacht had. „Antje, luister eens”, zo kwam ik
plompverloren met mijn plan voor de dag, „wat zou je
er van zeggen als ik eens met de hele filmapparatuur bij
jou thuis kwam en daar de hele Puttenfilm ga verto-
nen... dat is volgens mij dan meteen een prachtige aan-
leiding om met je familie kennis te maken...!” Nou, van
dat voorstel sprong ze een gat in de lucht... haar blijd-
schap kende geen grenzen, dat ik daar mee voor de dag
kwam. „Zou je denken dat ze er wat voor voelen?”
stelde ik de bijkans overbodige vraag. „Wat voor voe-
len?” riep ze bijna hardop uit, „M'n moeder zal niet
weten wat ze hoort als ik met die boodschap thuis
kom... en ze zullen heus héél aardig tegen je zijn hoor,
dat weet ik wel zeker...!” „Goed Antje, dat spreken we
dan af en jij moet maar beslissen wanneer dat feest zal
plaatsvinden, liefst op een zaterdagavond. Je nodigt de
hele familie maar uit... kunnen ze eindelijk die boos-
wicht eens te grazen nemen...”, liet ik er wat overmoe-
dig op volgen. „Ik zal het programma aanvullen met
wat komische films om de avond meteen wat op te
vrolijken want alleen die Puttenfilm lijkt me wat mager-
tjes,” zo borduurde ik op het plan voort. Ik had wèl in
de roos geschoten met dit plan en voor we in het sche-
merduister de Noorder-Amstellaan waren overgestoken
had ik mijn arm door de hare gestoken en werd ik ge-
waar hoe stevig en verlangend ze zich tegen mij aan-
drukte. Toch wilde ik sterk blijven, ook op deze avond.
Ik nam me heilig voor haar nu niet te kussen... ik was al
tè veel op hol geslagen zo ineens. Immers, ze was toch
nog steeds verloofd en er zou vóór alles absolute zeker-
heid moeten bestaan dat ze zich werkelijk weer hele-
maal vrij had gemaakt. Zoals de toestand nu was leek
het me een unfaire daad tegenover Jack wanneer ik me
thans helemaal zou laten gaan. Er kon nog van alles
gebeuren en de lucht zou eerst geheel opgeklaard moe-
ten zijn alvorens ik tot een drastisch besluit kwam.
Niettemin had het er nu wel erg veel van weg dat de
oude toestand tussen Antje en mij was teruggekeerd,
zoals we daar nu samen stijf gearmd onze weg zochten
door de duistere straten op weg naar de Jan Steenstraat.
Overmoedig babbelde ze voort naast me, soms even
innig mijn arm tegen zich aan drukkend. Ze vroeg naar
m'n nieuwe werkkring, hoe die eerste dag was uitgeval-
len en hoe laat ik 's morgens daar moest wezen. Toen ik
haar meedeelde dat de werktijd daar om 8 uur aanving,
riep ze opgetogen uit: „Gunst, dan moet ik ook op die
zelfde tijd op de Nieuwezijds zijn bij m'n baas... mis-
schien zien we elkaar dan eens onderweg. Loopt u daar
naartoe of gaat u met de tram?” Ik zei dat ik altijd naar
m'n baas wandelde vanwege de lichaamsbeweging en
vóór halfacht de deur uitging. Het had tot gevolg dat we
afspraken elkaar op te wachten op de Munt en dan
konden we samen door de Kalverstaat naar onze res-
pectievelijke werkgevers wandelen.
We waren haar huis genaderd en alvorens af-
scheid van haar te nemen verzekerde ze me nog eens
met nadruk dat ze thuis uitvoerig over het filmplan zou
spreken en dat ze me zo gauw mogelijk zou laten weten
wanneer ik kon komen. Ik bracht haar tot bijna aan de
deur van haar woning en toen ik haar ten afscheid een
hand gaf keerde ze me snel haar wang toe en kusten wij
elkaar toch... „En nog bedankt voor deze fijne avond...”
liet ze erop volgen. Toen ik me omkeerde bij het weg-
gaan zag ik dat ze nog in de portiek stond en me na-
wuifde tot haar schim in het duister verdween. Op de
terugweg naar huis had ik ontzettend veel om over na te
denken. Voor het eerst had zich een gevoel van me
meester gemaakt dat ik thans drommels goed wist wat
ik wilde. Al die afschuwelijke twijfels uit het nabije
verleden had ik plotseling voorgoed over boord gesme-
ten... niet nog eens wilde ik dat deprimerende gevoel
hebben van tekort te zijn geschoten en op het verkeerde
paard te hebben gewed. Dan maar ruzie met tante Mien
en de hele verdere familie... voortaan zou ik doen wat ik
dacht het beste te zijn voor mijn welzijn! Betty zou ik
moeten laten schieten... al kroop mijn hart toch wel
even ineen bij dat denkbeeld, maat 't moest! Eenmaal
Hoofdstuk 4
Het gebeurde allemaal in de week voor Pasen, mijn
eerste werkweek bij De Standaard. De donderdag na de
- 18 -
zou er waarschijnlijk toch een einde komen aan die
uitzichtloze verhouding en dan maar liever hoe eerder
hoe beter... Antje, dat was iets dat zekerheid voorspel-
de... ze was nog jong en met haar zou ik in ieder geval
een normaal leven kunnen gaan leiden. Ja, dat waren
stoutmoedige gedachten die ik koesterde op de wande-
ling terug naar huis. Het zag er werkelijk naar uit dat ik
thans op een keerpunt in m'n leven was gekomen.
Moeder was nog op toen ik op slag van
twaalven boven kwam. Het was duidelijk dat ze ver-
wachtte dat ik wat nadere bijzonderheden had te vertel-
len omtrent die geschiedenis met Antje's verloving. Ik
ontkwam er niet aan om te vertellen wat ik wist op haar
vorsende vragen. Moeder vond het zoals gewoonlijk
maar een vreemde zaak. Ze kon niet nalaten te vragen:
„En wat ga jij nu doen? Ben je nu van plan weer op-
nieuw met dat meisje aan te pappen? Ik had gedacht dat
het nu toch wel afgelopen was tussen jullie... maar als
ik, zoals vanavond, jullie weer zo eensgezind bij me-
kaar zie en hoe dat kind naar je kijkt, nou dan twijfel ik
er ernstig aan dat die ontmoetingen tussen jelui wel zo
toevallig zijn!” Ik verzekerde moeder dat dit heus en
waarachtig toeval was geweest... maar dat ik wist wat
me te doen stond als het werkelijk zou blijken dat ze
haar verloving verbroken had. Ook deelde ik moeder
mee dat ik had afgesproken om de Puttenfilm voor die
familie te gaan draaien. Haar reactie was: „Als je die
mensen maar niet hier bij ons laat komen... want dat
zou ik ècht niet graag willen!” Nou, daar hoefde moe-
der niet bevreesd voor te zijn... want ik zou integendeel
naar henzelf toegaan met de hele santenkraam op een
nader af te spreken datum! Haar slotcommentaar was:
„Nou, dat kan ik helemaal niet begrijpen... dat je dáár
nog durft te komen bij die mensen... na alles wat er is
gebeurd. Kijk maar goed uit, voor je je met ze inlaat!” -
Welja, 't was nog steeds het oude liedje... die „mensen”
waren niet goed genoeg voor ons! Ik gaf er geen verder
antwoord op, maar m'n besluit stond nu terdege vast. Ik
zou er heengaan teneinde mezelf op de hoogte te stellen
hoe „die mensen” in werkelijkheid waren. Ik verlangde
er nu werkelijk naar om oog in oog te staan met moeder
K. en was daartoe in volle overgave bereid... zelfs om
de donderpreek, die ze mogelijk voor me in petto had,
deemoedig over me heen te laten komen!
bewuste filmavond had ik mijn wachtdag en kreeg
daardoor gelegenheid te over om me te bezinnen op de
onverwachte ontwikkeling in de affaire met Antje en
over wat ik me nu weer op de hals ging halen. Het leek
wel of al de dingen die ik dood en vergeten had ge-
waand uit die emotievolle dagen van voor de oorlog
plotseling waren herrezen, of de tijd ineens terugge-
draaid was. Ik kon het zelf ternauwernood bevatten
waarom dit allemaal zo gaan moest. Wat was er eigen-
lijk met me aan de hand? Ik had het vreemde gevoel dat
ik door een muur was heen gebroken, dat ik me bevrijd
had uit een klemmende gevangenis en dat er geen enke-
le belemmering meer was die me morele verplichtingen
kon opleggen. Hoe gemakkelijk dacht ik er nu ineens
over om een eind te maken aan mijn verhouding met
Betty, 't leek me nu plotseling als iets vanzelfsprekends.
Ik had er geen gewetensnood meer over en ik voelde
evenmin angst om de stap te ondernemen die ongetwij-
feld zou volgen op de nieuwe situatie. Ik was zó over-
tuigd van mijn zelfverzekerdheid en dat alles goed zou
verlopen zonder dat ik ook maar ergens spijt van zou
hoeven te hebben, dat ik me alleen nog maar kon ver-
bazen dat ik dit allemaal niet veel eerder had kunnen
volbrengen.
Die week stond bij De Standaard helemaal in
het teken van Pasen. Tot mijn grote verbazing hoorde ik
rondom mij heen zo hier en daar aria's uit de Mattheus
Passion zingen... ik was blijkbaar in muzikaal gezel-
schap beland! Onder de Standaardmensen waren er
verscheidene die zongen in kerkkoren. Ik maakte na een
paar dagen al kennis met Oxfoort en al spoedig kwam
ik er achter dat hij een buurman van mijn broer was en
ook hij bleek een „toonkunst-man” te zijn. Het gezang
was er niet van de lucht! Ergens achter in de zetterij,
een beetje weggeduwd in een donkere hoek zetelde de
corrector, de heer van Homeyer. Ik had al heel spoedig
in de gaten dat onze vriend de corrector een muziek-
minnaar was. Herhaaldelijk ving ik vanaf mijn plaats
fragmenten op van thema's uit werken der Grote Mees-
ters, die hij op welluidende wijze al fluitend ten beste
gaf. Maar nog sterker werd mijn belangstelling gewekt
voor deze man toen ik hem op een gegeven ogenblik
een thema hoorde fluiten uit een orgelsonate van Guil-
mant, weldra gevolgd door nog andere motieven uit
bekende orgelwerken. Er was geen twijfel mogelijk:
van Homeyer was een fervent orgelkunstliefhebber en
het zou me niets verwonderen als hij in de jaren hier-
voor een trouw bezoeker was geweest van de orgel-
avonden van Jan Zwart in de Hersteld Evangelisch
Lutherse Kerk. Een kleine proef op de som bevestigde
mijn vermoeden; ik begon eveneens zachtjes het
hoofdmotief te fluiten uit het Derde Choral van Cesar
Franck. Ik zag hem verrast opkijken in mijn richting,
terwijl hij uitriep: „Hoor ik dat goed, meneer Van Ros-
sum... dat is Franck wat u daar fluit... nee maar, u bent
dus een orgelfan!” En inderdaad, wat ik wel gedacht
had was waar. Van Homeyer bleek een echte orgellief-
hebber te zijn en een trouw bezoeker van de orgelcon-
certen van Jan Zwart... we moesten mekaar daar vroe-
- 19 -
ger bij wijze van spreken wekelijks ontmoet hebben,
maar ik kon het me niet herinneren want het was al
weer een tijd geleden dat Jan Zwart stierf en er een eind
was gekomen aan die beroemde traditionele orgelavon-
den. Zo hadden de corrector en ik elkaar spoedig ge-
vonden en we werden de beste vrienden van elkaar tot
in lengte van dagen. Maar ook met de meeste andere
personeelsleden stond ik spoedig op heel goede voet.
De werksfeer was daar zó geheel anders dan ik gewend
was bij mijn vroegere werkgever en zeker niet te verge-
lijken met die bij 't Koggeschip. Wat voor mij eveneens
iets nieuws was, op deze zaak, was het ongehoorde feit
dat er des morgens tegen 10 uur een keurig witgejast
meisje rondging met een dienblad met - koffie zou ik
bijna gezegd hebben - maar die drank zou te veel ge-
vraagd zijn. Nee, de witte koppen op het dienblad be-
vatten een ondefinieerbaar drankje dat ze op De Stan-
daard „girogeen” noemden. Het was in ieder geval
zoetig en warm met de smaak van vanille en het vond
gretig aftrek onder het personeel. Zoiets bestond in die
dagen gewoonweg op geen enkel bedrijf en zeker niet
bij de Bussy. Op de Goede Vrijdag die daar op volgde
wachtte me nogmaals een verrassing. We mochten om
1 uur 's middags vrijaf naar huis. Dat was daar een
vaste traditie omdat het een christelijk bedrijf heette te
zijn. Nu, dat was mooi meegenomen en zodoende was
die eerste werkweek bij Drukkerij Holland - De Stan-
daard gauw voorbij.
Toen de paasdagen achter de rug waren her-
nam het dagelijkse leven z'n normale loop. Ik hervatte
weer de dagelijkse tredmolen bij m'n nieuwe werkgever
waar ik me al spoedig geheel thuis voelde al was het
ook dáár niet allemaal boter likken geblazen. De emo-
ties rondom Antje bleken in de eerstvolgende dagen een
weinig te bekoelen, mogelijk had ik m'n bezinning weer
herkregen en ik besloot om de loop der gebeurtenissen
vooralsnog rustig af te wachten. Ze zou wel spoedig
voor de dag komen met een datum te noemen waarop
de filmavond bij haar thuis gegeven kon worden. Tot zo
lang leek het mij maar het beste om mezelf geen hevige
illusies te maken.
Bij Betty repte ik met geen woord over de
„come-back” van Antje, ook niet over de avond dat ze
bij ons was geweest en dat ik haar naar huis gebracht
had. Ik was een beetje bevreesd geworden dat er aan
het geduld van m'n vriendin op die manier wel eens een
einde kon komen en ze het besluit zou nemen om tòch
maar voor goed naar Duitsland terug te keren. Dan had
ik alles verloren... want om de eerlijke waarheid te
zeggen zag ik het met Antje nog niet helemaal zo duide-
lijk voor me. Die Jack was een geduchte barrière ge-
worden tussen haar en mij. Ik had te veel tijd verloren
laten gaan om nu nog de eenmaal begane fout te willen
herstellen. Die vent was een doordouwer, hij had ge-
zegd dat hij zou terug komen bij haar en dat hij haar
nooit meer zou laten lopen. En bovendien stond moeder
K. ook helemaal achter hem, tenzij... ik een heel gunsti-
ge indruk zou achterlaten op de bewuste avond van
mijn eerste entree daar ten huize en Antjes's moeder
daardoor helemaal van gedachten veranderen zou, maar
dat leek me niet zo waarschijnlijk.
Op zondag 12 april had ik Betty uitgenodigd
om 's middags bij me op visite te komen. Die gelegen-
heid diende zich voor de zoveelste maal aan doordat de
oudelui naar Utrecht waren ter gelegenheid van de
verjaardag van mijn tante. Ik had nog steeds niet veel
zin om mee te gaan naar Utrecht en zeker niet op de
zondag waarop ik gewend was bij mijn vriendin te zijn.
Vader en moeder zouden er blijven eten en pas laat in
de avond terugkeren. Er was dus alle gelegenheid om
de middag gezellig samen met Betty bij me thuis door
te brengen. Betty was zo langzamerhand gewend ge-
raakt aan deze gang van zaken, maakte lang zoveel
bezwaren niet meer als vroeger. Sinds ze wist dat mijn
ouders op de hoogte waren van onze omgang met el-
kaar scheen ze niet meer zo bevreesd te zijn voor een
onverwachte confrontatie met de oudelui, al was de
kans daarop niet zo bijster groot. Het werd wederom
weer een heel gezellige middag, Betty zag er allerliefst
uit, had zich extra charmant uitgedost zodat ik haar met
welgevallen mocht aanschouwen. We dronken samen
thee en ik liet haar nogmaals genieten van al die inte-
ressante dingen waar ze een vorige maal ook zo enthou-
siast over geweest was. We kwamen bijna weer tijd te
kort en ik stelde haar voor om bij me te blijven eten... er
was genoeg voor twee. Maar dat deed ze toch maar
liever niet; ze wilde met alle geweld weer op tijd thuis
zijn. Ik bracht haar een eind weegs en ik zou na het eten
nog even bij haar komen en een paar uurtjes blijven.
Moeilijk kon ik toen voorspellen dat het de laatste maal
was geweest dat deze lieve kleine vriendin bij me thuis
op bezoek was gekomen... dat het de laatste keer was
geweest dat ze vol bewondering voor het grote aquari-
um had staan kijken naar die „lieve kleine visjes...” ik
voor de laatste maal haar tot ontroering had gebracht
met mijn pianospel. Op deze dag was er nog niets dat in
die richting wees, geen haar op mijn hoofd had er aan
gedacht om die middag met Betty te spreken over een
eventueel afscheid van elkaar, voorgoed. Integendeel,
des te vaker ik de kleine, tengere vrouw observeerde,
zoals ze in mijn eigen omgeving thuis zich bewoog en
moest luisteren naar haar wijze woorden waarmee ze
zoveel begrip voor alles toonde dat haar interesseerde,
des te meer raakte ik er van overtuigd hoe moeilijk het
zou worden om juist van haar afstand te moeten doen.
Ik dacht dat ik het nimmer zou kunnen opbrengen... het
zou maar het beste zijn om Antje helemaal uit m'n
hoofd te zetten. Maar aan de verre horizon dreigde een
nieuw onweer, er waren gebeurtenissen op til die de
oorzaak werden van een langzaam maar zeker van
elkaar wegdrijven, zoals twee scheepjes op de oceaan
elk een andere richting gaan en elkaar gaandeweg uit
het oog verliezen.
- 20 -
In de weken die er nu volgden begon er geleidelijk aan
een verandering plaats te vinden in het oude vertrouwde
leven dat ik tot dusverre geleid had. Daar was in de
eerste plaats de andere werksfeer bij De Standaard die
zo totaal verschilde met die ik gewend was bij de Bus-
sy, de nieuwe collega's waarmee ik al spoedig vriend-
schappelijke relaties begon te onderhouden. En dan
vanzelfsprekend de omgeving in de oude binnenstad, de
buurt waar ik in m'n jongensjaren onvergetelijke herin-
neringen aan had bewaard, werkte er aan mee dat ik me
plotseling een geheel ander mens begon te voelen.
Alleen al het feit dat ik me los gemaakt had van de
traditie dat de hele familie zo'n beetje bij de Bussy had
gewerkt als hadden er geen andere werkgevers in de
wereld bestaan, gevoegd bij het feit dat mijn vader
altoos sterk de neiging had getoond om de beschermen-
de hand boven m'n hoofd te houden in dat bedrijf, gaven
me een gevoel van opluchting. Hier was niemand die
een „goed woordje” voor me deed en met de autoritei-
ten ging smoezen over „positieverbetering”. Ik moest
het voortaan zelf opknappen en ik voelde het als een
bevrijding dat ik voortaan zelf verantwoordelijk zou
zijn voor m'n toekomstige loopbaan in dit ongetwijfeld
interessante grafische bedrijf waarin ik door zo'n won-
derlijke samenloop van omstandigheden terecht was
gekomen.
Als ik boven in het gebouw van De Standaard
op de afdeling kwam waar zich de machinezetterij
bevond, kon ik vanuit een raam aan de kant van de
Spuistraat een blik werpen op mijn vroegere huis, het
pand Singel 70-72. Je had er als het ware een schitte-
rend panorama over heel die romantische doolhof van
stegen en grachten. Aan de voet van het hoge gebouw
keek ik neer op de gevels van middeleeuwse huisjes aan
de overkant van de Spuistraat en daarbij sprong het
historische pand dat de gevelsteen droeg met het op-
schrift „De Suykermoolen” wel het meest in 't oog.
Meer naar rechts rees de afgeknotte en nimmer voltooi-
de toren van de Dominicanerkerk tot gelijke hoogte met
de bovenverdieping van het Standaardhuis. En daar
achter, omlijst door het prille voorjaarsgroen van de
ontluikende bomen lag het dubbele pand verscholen
onder het brede donkere pannendak waaronder zo'n
schat van dierbare herinneringen lag verborgen. Er leek
hoegenaamd niets veranderd te zijn in de veertien jaren
nadat ik er m'n laatste schreden over de drempel had
gezet, 't was of de tijd hier had stilgestaan. Maar dit
beeld gaf me een vertrouwd gevoel alsof ik na lange
jaren weer was teruggekeerd in m'n geboorteplaats. Na
lange jaren hoorde ik eindelijk weer de monotone galm
van de „beursbengel”, traag voort beierend van halft-
wee tot kwart voor twee... het klonk me weer als mu-
ziek in de oren, een zee van jeugdherinneringen met
zich voerend over de daken der oude huizen in de hele
omgeving. Jammer genoeg zouden we die befaamde
beursbengel niet zo lang meer kunnen horen.
Als de beursklok was uitgewoed ontstond er
op de zetterij een vreemd soort agitatie tegen dat de
klok naar tweeën wees. In het begin had ik opgemerkt
dat tegen die tijd verscheidene mensen van de zetterij
verdwenen en ik op het laatst op een paar anderen na,
geheel alleen bleven doorwerken. Ik vroeg me af waar
die toch wel heen mochten gaan maar het duurde niet
lang of ik was op de hoogte van wat dit verdwijnen te
betekenen had. Ik had ook de uitdrukking „beurs ver-
steken” telkenmale opgevangen en zo kwam ik er ach-
ter dat het de gewoonte was dat de mensen van de par-
ticuliere zetterij 's middags naar de Krantenopmakerij
gingen om daar mee te helpen de beurskoersen voor de
krant te versteken. Ik dacht dat dit voorrecht mogelijk
voor mijn niet weggelegd was en dat alleen de „vaste
broeders” zich van die taak mochten kwijten, totdat na
een paar dagen een oudere zetter, 't was Joop Hooft,
naar mij toe kwam en vroeg: „Moet jij niet naar 't
beursversteken `s middags? - Iedereen heeft hier een
vaste beurs! Hebben ze nog niks tegen je gezegd?” Ik
moest bekennen dat ik tot m'n spijt nog van niets in die
richting op de hoogte was en niemand me nog opdracht
had gegeven naar boven te gaan. Maar het duurde niet
lang of voorman Boomsma kwam naar me toe en stelde
voor dat ik ook maar eens een keertje naar de krant
moest om op de hoogte te raken met deze gebruikelijke
ceremonie. Het lokte me wel niet zo erg aan omdat ik
me weinig aangetrokken voelde tot de krantenwereld.
Maar toen ik eenmaal ook tot de uitverkorenen behoor-
de om me op de genoemde klok naar boven te begeven,
had ik spoedig in de gaten dat het „beursversteken”
voor de meesten niets anders dan een welkom verzetje
betekende in de dagelijkse werksleur. We begonnen,
eenmaal boven op De Standaardzetterij waar het dag-
blad in elkaar gedraaid werd, met wachten. Er was dan
meestal het eerste halfuur nog niets te doen. Het proto-
col luidde nu eenmaal: om twee uur naar boven, dus
maakte ieder dat ie op die tijd ter plaatse was. Maar we
konden niet eerder beginnen alvorens de kopij van de
beurskoersen met de lift naar boven werd gestuurd
vanaf de redactie. Soms duurde dat een hele tijd, we
stonden dan wel eens een klein uur te niksen. Ieder had
een vaste plaats en de cijferkastjes waaruit de koersen
moesten worden verstoken stonden allemaal gereed. De
oude Delzenne had het zetsel klaar gezet en ieder had
een eigen „beurs” zoals dat heette. Ik kreeg „Sporen en
Tramwegen” toegewezen, een heel gemakkelijke en
rustige beurs met weinig nieuwe fondsen er in. Dat wil
zeggen dat het bijna altijd dezelfde regeltjes waren. Dat
was natuurlijk omdat ik nog maar een „beginneling”
was en er nog helemaal „in” moest komen. Later viel ik
ook in de termen voor de moeilijker en zwaardere
beursnoteringen. Als dan eindelijk het belletje klonk
van 't kopij-liftje ontstond er even een intense drukte
rondom de tafel waar de opmaker, Delzenne, met een
grote schaar de lange stroken kopij in mootjes begon te
- 21 -
knippen zodat ieder z'n vaste beurs kon beginnen te
versteken. Ik had 't er niet moeilijk mee want ook bij de
Bussy hadden we vaak dergelijk werk onder handen
gehad. Bovendien was Sporen en Trammen niet zo'n
grote beurs. Maar er waren ook vrij grote noteringen bij
waarin regelmatig nieuwe fondsen moesten worden
bijgezet en degene die met z'n eigen beurs gauw klaar
was ging nog even wat bijspringen bij z'n collega's. Om
klokslag halfvier klonk dan de stereotiepe roep van de
oude Delzenne: „Heren... beurs AFBREKEN... BEURS
AFBREKEN!” Dat was het sein voor ieder om dat deel
van z'n beurs dat ie klaar had op te binden en in te
leveren. Ze begonnen dan aan de opmaaksteen de
beurspagina in elkaar te zetten. Wat niet af was bleef
overstaan tot de volgende dag, maar meestal lukte het
wel om alle noteringen op tijd bij de opmaak te krijgen.
Was de beurs eenmaal achter de rug dan werd er gezel-
lig nog wat nagekaart tot een uur of vier. Beneden op de
particuliere zetterij wisten ze toch nooit hoe laat dat
versteken afgelopen moest zijn. Alleen als we het al te
gortig maakten stuurden ze „die boer” (dat was Boom-
sma) naar boven en die kwam dan langzaam aan slente-
ren met z'n handen in de zakken en z'n eeuwige peuk
tussen de lippen, polsend hoe 't er mee stond: „Zeg
mannekes... zijn we klaar met die beurs... dan moesten
we zo langzamerhand weer eens naar beneden gaan!”
Daarmee was er weer een eind gekomen aan het dage-
lijkse verzetje en het laatste uurtje tot 5 uur had dan niet
veel meer om het lijf... de middag was weer omgevlo-
gen.
Het was me al vrij spoedig gebleken dat
Boomsma nu niet bepaald een erg geliefde persoonlijk-
heid was bij de meesten. Hij maakte de indruk van een
nogal arrogante Fries te zijn die hier in Amsterdam zo
nodig promotie moest maken. Waarschijnlijk was hij
door de een of andere relatie uit christelijke kringen
naar voren geschoven om hier op deze gereformeerde
zaak een carrière op te bouwen. En het liet zich aanzien
dat dat hem wel lukken zou ook. Maar wat me van het
begin af aan wel opviel was het feit dat ik „Boom”,
zoals ze hem ook wel in de wandeling noemden, nooit
iets met z'n handen op de zetterij zag verrichten. Prak-
tisch werk verzetten was er bij hem niet bij. Wel liep hij
de hele dag rond met gewichtig uitziende aktemappen
waarin zich de kopij bevond van artikelen bestemd voor
het wetenschappelijk werk van de Academie. Hij was
voortdurend met de telefoon bezig en hij bezat een
zekere flair om uit alle windstreken telefonisch informa-
tie op te diepen bij de diverse proffen over het werk dat
we van hen onder handen hadden. Hij zag er geen been
in om de een of andere hooggeleerde professor midden
onder het college dat deze gaf aan de universiteit van-
daan te halen en aan de telefoon te roepen teneinde
inlichtingen in te winnen over zijn bijdrage aan de
Proceedings als het bijvoorbeeld ging om de een of
andere onduidelijkheid in diens manuscript. En dat
lukte hem meestal nog wonderwel ook. In werkelijkheid
was hij voorman over de wetenschappelijke zetterij en
je zou verwachten dat hij dus meewerkte aan de bok
met het zetten van dat super-ingewikkelde formule
zetten. Maar ik had hem nog nimmer een zethaak in de
handen zien nemen. De nestor van deze afdeling was
Willem Mulder, zo'n typische oudgediende die in dit
bedrijf langzaam aan vergrijsd was. Deze man had een
fabelachtige techniek ontwikkeld wat het zetten van de
wiskundige formules betreft, niemand die zo snel de
opbouw van een formule doorzag als hij. Hij hoefde
maar een snelle blik te werpen op de slordig geschre-
ven kopij vóór hem en hij wist onmiddellijk hoe de
formule er op z'n galei zou komen uit te zien, daar
vergiste hij zich nooit mee. Verder waren er nog Joop
Hooft, ook al zo'n oude vergrijsde zetter die zo z'n eigen
vaste karweitjes had waar geen mens naar kijken mocht
laat staan aankomen omdat hij alleen wist hoe dit of dat
gedaan moest worden! Z'n alledaagse naam hier was
„schurftkop” en soms noemden ze hem ook wel „de
Buffel”, een bijnaam die hij had overgehouden uit de
Sturm und Drang-periode van z'n onbezonnen jeugdja-
ren waarover hij ons ijselijke verhalen wist op te dissen.
Die periode was echter lang voorbij en niemand die
zich kon voorstellen dat Jopie Hoofie eens zo'n gewel-
dige vechter en rabauw was geweest, de schrik van heel
Oud Zuid als ie met een groep kornuiten de een of
andere kroeg binnenstapte in de Govert Flinckstraat en
daar de boel kort en klein sloeg. Na afloop van zo'n
gevecht gingen ze er dan vandoor met de meisjes van
de tegenpartij! Maar nu was Joop (eigenlijk heette hij
Rinus) een bezadigd en zeer nauwgezet werker gewor-
den die bij Boomsma geen kwaad kon doen. Het was
opmerkelijk hoe die Friese boer deze oudgedienden
naar de ogen keek en hoe hij telkens met hen rugge-
spraak hield wanneer er problemen waren betreffende
het zetwerk of onduidelijkheden in de kopij. Dan moest
Willem Mulder er bij komen en wat die dan zei of vond
moest gebeuren. Ik was er al heel gauw achter gekomen
dat die meneer Boomsma ook nog niet zo lang bij deze
baas in dienst was en dat hij weshalve zich moest verla-
ten met op het kompas van de nestors te varen. En om
zichzelf als voorman waar te kunnen maken kon het al
niet anders of hij moest die oude garde op alle mogelij-
ke manieren te vriend houden. En alles draaide hier om
„De Academie”! Dat was hier gewoon het toverwoord,
het had er de schijn van dat Drukkerij Holland niets
meer of minder dan een verlengstuk was van dat eer-
biedwaardige College dat sedert lange tijden zetelde in
het Trippenhuis aan de Kloveniersburgwal. En in wer-
kelijkheid was dat ook zo. De proffen waren hier kind
aan huis, kwamen persoonlijk op de zetterij, dat wil
zeggen hun wetenschappelijke bijdragen bespreken
teneinde die zo goed mogelijk in het maandelijks ver-
schijnende no. van de „Proceedings” gedrukt te zien.
Tegen dat werk werd door iedereen hoog opgekeken en
ik moet eerlijk bekennen dat ik in het begin met ontzag
de pagina's bekeek die vaak uit louter wiskundige for-
- 22 -
mules bestonden die er zo vervaarlijk en ingewikkeld
uitzagen dat je er echt wel je petje voor moest afnemen.
Vooralsnog mocht ik mij nog lang niet bezighouden
met het zetten van formules. Ik mocht er alleen maar
naar kijken... misschien verkeerde Boomsma in de
veronderstelling dat ik nog niet rijp was voor zulk ver-
heven werk! Voorlopig mocht ik er vrede mee hebben
om de correcties aan te brengen in de wiskundige stuk-
ken die van de Academie terug kwamen, een karwei dat
vaak nog veel zwaarder woog dat het eigenlijke zetten
er van. Hij spiegelde me voor dat ik op deze manier
veel kon leren van de wijze waarop dit werk gezet
moest worden. En in feite had hij daar niet helemaal
ongelijk aan, ik raakte van lieverlede steeds meer be-
kend met al die honderden tekentjes en het complete
Griekse alfabet... want Grieks moest je daar ook enorm
veel verwerken dat gebruikt werd in de talrijke Letter-
kundige Mededelingen van de Koninklijke Academie
van Wetenschappen. Met het Grieks had ik weinig
moeite en al spoedig wist ik blindelings de weg in de
Griekse letterkasten, een feit waarmee ik het respect
van Boomsma wel een beetje wist af te dwingen. Voor
de rest boterde het lang niet altijd zo erg tussen „de
boer” en mij en dat vond voornamelijk z'n oorzaak in
het feit dat hij de vervelende gewoonte had om de laatst
aangekomene in het bedrijf te willen gebruiken als
„duvelstoejager”. Hij droeg aan volslagen gezellen dan
karweitjes op zoals loop- en sjouwwerk dat gewoonlijk
verricht diende te worden door leerjongens. Zelf stak hij
er nimmer een poot naar uit maar blonk uit in het geven
van opdrachten en bevelen in die richting. Die meeste
ouderen die dat overkwamen mopperden dan wel eens
op „die boer” en kregen daardoor steeds meer de pest
aan hem, maar ze deden toch slaafs wat hij hun gelastte.
Met mij probeerde hij dat spelletje ook bij zekere gele-
genheid. Hij verlangde van me dat ik een gebruikt ink-
trolletje bij de proefpers zou schoonmaken dat nota
bene door iemand anders voor een proeftrekwerkje was
opgezet. Het liep al tegen vijven en ik had juist m'n
handen al gewassen toen hij, naar mijn idee opzettelijk,
me de opdracht gaf dat rolletje en de inktplaat schoon te
maken. Ik zei hem kort bondig dat ik zeker niet te be-
roerd was om te werken maar dat hij in dit geval toch
aan het verkeerde adres was... hij moest maar diegene
pakken die dat rolletje gebruikt had en 't smerig en wel
achter z'n reet had laten staan. Toen begon meneer
Boomsma een heel hoge toon aan te slaan en te gelasten
dat ik dat doen moest omdat HIJ het me beval. Nou...
toen was de gort meteen wel botergaar. Ik kreeg m'n
eerste ruzie hier op De Standaard en het ging een paar
minuten lang van dikhout erlangs. Als ik het niet deed
zou die Jongman er bij halen en dan kon het nog wel
eens kwaad voor me aflopen. Ik vond dat ie dat dan
maar dadelijk moest doen en zei hem er meteen bij dat
ie zelf ook maar eens z'n handen hier moest laten wap-
peren want dat ik hem nog nimmer had zien werken.
Nou... hij stoof de trap af naar beneden waar het kan-
toor van de bedrijfsleiding zetelde en omdat het tijd was
om naar huis te gaan wachtte ik de bui maar niet af en
smeerde hem tegelijk. Op de afdeling zette ze grote
ogen op toen ik Boomsma z'n vet gaf... eindelijk was er
een die die boer op z'n nummer dorst te zetten! De
volgende morgen kwam Jongman naar me toe en ik
moest even met hem mee naar z'n kantoor. Vriend
Boomsma had z'n beklag gedaan... dat ik geweigerd had
om een opdracht die hij had gegeven uit te voeren.
Jongman was schappelijk genoeg om de ware toedracht
van mijn kant te willen aanhoren en toen ik hem be-
daard had verteld hoe de vork in werkelijkheid in de
steel zat en dat ik niet gewend was om me als „du-
velstoejager” te laten gebruiken moest hij toegeven dat
ik niet helemaal ongelijk had... dat Boomsma een Fries
was en dat ik maar zo goed als mogelijk was moest
proberen met hem in vrede te leven. Overigens had hij
een zeer goede indruk van mijn werkkwaliteiten gekre-
gen. Dat was alles! De ruzie liep met een sisser af en
wat me wel even verbaasde was dat Boomsma geen
enkel blijk meer gaf van rancune... hij was mak als een
lammetje geworden. Naarmate ik hem langer kende
ontdekte ik dat je met deze man de grootste ruzie kon
hebben maar dat hij het vijf minuten later volkomen
vergeten scheen te zijn, hij gedroeg zich dan zelfs ui-
terst kameraadschappelijk. Ja, die Boomsma was een
uiterst merkwaardige figuur op deze zaak. Hij zou in
latere jaren nog heel wat stof doen opwaaien in z'n
naaste omgeving... en we werden eenmaal de beste
vrienden van elkaar tot het bittere einde toe! Maar er
zou nog heel wat water door de Rijn moeten vloeien eer
het zover was, vooralsnog had de naaste toekomst op-
zienbarende gebeurtenissen voor mij in petto. Ik was
mijn loopbaan bij Drukkerij Holland nog maar amper
begonnen en wat ik hierboven beschreven heb was nog
slechts een reeks van vage indrukken die ik van mijn
dagelijkse werkkring tot nu toe had ontvangen.
Buiten al deze kleine gebeurlijkheden op de
zaak om waren er nog andere dingen die een indringen-
de betekenis kregen voor mij. Antje had zich aan haar
afspraak gehouden om mij 's morgens onderweg op te
wachten wanneer we naar onze respectievelijke werk-
gevers gingen. Al terstond in de eerste week ná de
Pasen begon de eerste ontmoeting... vanuit de verte zag
ik haar al staan wachten, op de Munt. Ze deed eerst nog
wat verrast, alsof het toeval was dat ik haar tegen
kwam. Maar ze viel gauw door de mand en bekende dat
ze opzettelijk op me gewacht had. Knus naast elkaar
wandelden we door de Kalverstraat in de richting van
de Nieuwezijds Voorburgwal. Nou, ze had weer heel
wat te vertellen. Thuis had ze natuurlijk gezegd dat ik
beloofd had om met de film te komen. Dat bericht was
blijkbaar als een bom ingeslagen bij de familie K...
„M'n moeder wist niet wat ze hoorde, toen ik er over
begon...!” „En hebben ze er wel zin in?” vroeg ik.
„Nou, wat dacht u... ze willen er een heel feest van
maken en iedereen mag komen...” „Maar kunnen jullie
- 23 -
dan wel zo veel mensen bergen en hebben jullie wel
stoelen genoeg?” waagde ik het opnieuw te vragen. Ik
schrok eigenlijk toch wel een beetje van die vermetele
plannen bij Antje. Ik had met mijn voorstel niets anders
bedoeld dan een dan een filmvoorstelling voor de fami-
lie onder ons, dus alleen voor haar ouders en broers en
zusters. Uit ervaring wist ik dat zo'n filmavond „au
plein publique” een zee van problemen opleverde en
dat de vertoning maar al te veel kans liep om dan de
mist in te gaan. Maar Antje stelde me voorlopig gerust,
haar zwager en broer zouden banken maken achterin de
kamer en zelf een groot scherm in elkaar knutselen... 't
zou allemaal best voor elkaar komen. „En wanneer gaat
dat dan gebeuren?” waagde ik belangstellend te vragen.
„Zo gauw als m'n moeder helemaal klaar is met de
grote schoonmaak over een paar weken... want op 't
ogenblik ligt 't hele huis overhoop. Als alles weer aan
kant is spreken we het af, en m'n moeder vond het ook
het beste als het op een zaterdagavond valt. „U doet het
toch ècht wel hè... dat u me niet voor schut zet en het
laat afweten...?” vroeg ze met een tikkeltje benauwd-
heid in haar stem. „Heb je zó weinig vertrouwen in me,
Antje? Ik heb beloofd dat ik het zal doen en dat blijft
zo... bovendien wil ik nu veel te graag eens kennis
maken met je ouders en de rest van de familie.” „Nou
ja, ik weet ook wel dat u het zelf wil, maar het zou best
eens kunnen dat uw familie er tegenop komt en dat ze
het onmogelijk willen maken!” Ik schrok bijna van die
uitlating van het meisje. Godallemachtig... wat moest
die familie van mij een slechte reputatie hebben gekre-
gen bij deze mensen door alle verhalen die ze ongetwij-
feld van Antje in de loop der tijden over de „oom en
tante” en misschien ook wel over mijn moeder hadden
vernomen. De hemel weet dat ze mogelijk wel dachten
dat ik zelf niet mans genoeg was om m'n eigen beslis-
singen te nemen en dat ik nog steeds onder de invloed
van m'n familie stond... alsof die zomaar zonder vorm
van proces mij konden verbieden een filmavond te
komen geven bij die „vermaledijde” mensen. Ik stelde
haar volkomen gerust... „als ik vóór die tijd geen bom
op m'n kop krijg of door de moffen wordt opgepakt...
ben ik gegarandeerd op de afgesproken datum bij jou
thuis, Antje! Maar bij mij thuis heeft niemand er een
barst mee te maken... ik heb nu leergeld betaald... 't is
alleen jammer dat ik daar te laat achter ben gekomen!”
We waren op de Dam gekomen en ik liep nog een kort
eindje met haar mee tot aan de Nieuwezijds. Daar
scheidden onze wegen en ik moest benen maken om
nog op tijd op de zaak te zijn. Het was op het nippertje
toen ik de zetterij binnenkwam, Boomsma keek zuinig
maar kon niets zeggen want hij zat zelf ook nog op z'n
zeven gemakken een sigaretje te roken. Het voordeel op
deze zaak was dat er in die dagen helemaal geen bel
ging bij het begin van de werktijd. Er hingen wel op
alle afdelingen van die „klokachtige” gevallen, maar ze
waren al sedert jaren in onbruik geraakt. Wat dat betreft
was het daar een vrijgevochten beweging en het bleek
zó ook heel goed te kunnen. Iedereen was er altijd zo
goed als mogelijk op tijd aanwezig, ondanks het feit dat
veel mensen van buiten de stad kwamen en de treinen
steeds vaker te kampen hadden met luchtaanvallen op
de baanvakken of langdurig luchtalarm op de stations.
Ik wilde dan ook onder geen beding misbruik van die
vrijheid maken, maar het was de vraag of me dat wel
steeds zou lukken. Want in de weken die hierop volg-
den ging er bijna geen dag voorbij of Antje was in de
buurt van de Munt op haar post om me op te wachten.
Soms ontmoette ik haar al wat eerder halverwege de
Vijzelstraat en dan vervolgden we gezellig met elkaar
babbelend onze weg. Dan was het haastig afscheid
nemen omdat de klok al dichtbij achten wees en ik
hollen moest om nog op tijd te zijn. Over Jack sprak ze
nooit meer, ik maakte soms wel een schertsende op-
Hoofdstuk 5
Alvorens het zover was dat ik met de hele filmsanten-
kraam bij Annètje op visite zou komen, gebeurden er
nog wel enige spectaculaire dingen waaraan ik niet
spoorslags voorbij mag gaan.
Wat voor onverwachte gebeurtenissen er ook
in m'n eigen leven voor mij van belang mochten zijn, de
oorlogsmachine stond evenmin stil. Steeds meer be-
gonnen de bezetters zich te roeren in onze binnenlandse
aangelegenheden. Op maandag 20 april maakten de
Duitsers bekend dat vanaf deze datum alle stranden
langs de Nederlandse kust streng verboden toegang
zouden zijn. Geen mens die er niets te maken had,
behalve de Duitse Weermacht, mocht zich aan het
strand bevinden. Ook alle boulevards boven op de
duinenrij werden streng verboden terrein. Voor al die
pensionhouders en verhuurders van huisjes was dat
natuurlijk een enorme klap. Geen vakantiegangers meer
aan zee, geen strandwandelingen... De badplaatsen
zouden doods en verlaten worden en de zon zou er
voortaan doelloos z'n koesterende warmte afstralen op
de eenzame kusten en misschien denken dat het kleine
landje aan de Noordzee onbewoond was geworden.
Omdat de moffen niet van halve maatregelen hielden,
lieten ze weten dat op iedereen die zich als gewoon
burger toch aan het strand zou begeven onverbiddelijk
het vuur werd geopend. En we wisten nu wel voldoende
dat dit geen loze bedreiging was maar dat ze 't zonder
vorm van proces doen zouden ook. Als verklaring ga-
ven ze de boodschap dat de stranden voor ons levens-
gevaarlijk waren geworden omdat het wel eens kon
gebeuren dat de vijand vanuit zee operaties op de kust
zou kunnen uitvoeren... ze voelden zich verantwoorde-
lijk voor onze veiligheid! Niemand protesteerde, als bij
zoveel van dergelijke maatregelen had je je er simpel-
weg bij neer te leggen, maar op de achtergrond werd er
natuurlijk enorm over gekankerd. Maar 't kwam er op
neer dat alle minnaars van een vakantie aan zee
- 24 -
merking dat hij ons best eens zou kunnen tegenkomen
en moeilijkheden kon maken. We liepen al heel gauw
na de eerste ontmoeting samen stijf gearmd door de
Kalverstraat en ik kreeg steeds meer de indruk dat ze
dat fijn vond. Maar over Jack wilde ze niet horen en ze
wuifde de bezwaren daarover nonchalant weg. Hij was
blijkbaar nog steeds niet bij haar teruggekomen zoals
hij haar voorspeld had. Al met al bleef de situatie nogal
onduidelijk voor mij, ik wist ternauwernood waar ik aan
toe was met Antje en ik liet me maar weer meedrijven
op de stroom van ijdele verwachtingen. Ik zou het alle-
maal wel zien in de naaste toekomst. Misschien, wan-
neer die filmavond bij haar thuis plaats vond, dat ik dan
een beter inzicht kon hebben over wat er precies met
haar en die jongen aan de hand was.
voortaan hun heil landinwaarts zouden moeten zoeken.
In de agenda van 1942 vind ik voorts een aan-
tekening dat we bij De Standaard op maandag 27 april
weer begonnen met een volle week van 48 uur te gaan
werken, de wachtdag werd voorlopig afgeschaft. Ze
hadden daar op die wetenschappelijke afdeling zóveel
werk voor de Academie dat de werktijdverkorting vrij-
wel een overbodige zaak was geworden. Het speet me
wel enigszins dat ik die vrije dag moest missen, maar
aan de andere kant scheelde het toch ook wel weer een
stuk in de portemonnee. Er werd zelfs af en toe over-
gewerkt. Vanwege de verduistering begonnen ze dan
bij voorkeur 's morgens een uur vroeger.
Op vrijdag 1 mei gebeurde er iets dat de hoof-
den en harten van bijna alle werkers geducht in beroe-
ring bracht. De roemruchte eerste mei, van ouds her de
dag van de arbeid, werd door de Duitsers op smadelijke
wijze onttroond door een ingrijpende maatregel. Het
N.V.V. werd een verboden organisatie verklaard, moest
op stel en sprong ontbonden worden. Daarvoor in de
plaats werd het „Nationaal Arbeids Front” opgericht
o.l.v. kameraad Woudenberg. Alle vakorganisaties
werden verplicht zich hierbij aan te sluiten. Nou, daar
brak een storm los van jewelste onder alle werkers in
den lande. Dat Nationaal Arbeids Front was een zuiver
nationaal-socialistische beweging naar Duits voorbeeld.
Het wilde stomweg niets anders zeggen dat we automa-
tisch lid werden van deze fascistenorganisatie. Op alle
bedrijven ontstond een enorme agitatie die wel even
herinnerde aan de Februaristaking in 1941. De winkel-
agenten van de drie bonden riepen overal de mensen op
de bedrijven bij elkaar om gezamenlijk te overleggen
wat hen te doen stond: lid blijven en daarmee de Nazi's
steunen of ogenblikkelijk het vertrouwen in de vakbon-
den opzeggen en weigeren nog verder de contributie te
betalen. Voor de meesten was de keus niet moeilijk: er
werd met algemene stemmen besloten om het laatste te
doen, we zouden weigeren nog langer lid te blijven, het
verplichte lidmaatschap ten spijt. Wie precies wil weten
hoe deze zaak reilde en zeilde behoeft er maar de ge-
schiedenis op na te slaan om daar alles over te kunnen
lezen. Wel moet gezegd worden dat dat N.A.F. een
kolossaal fiasco werd en dat de moffen alles op alles
moesten zetten om de arbeiders te bewerken lid te
worden van deze organisatie. We gingen daar in de
komende weken nog heel gekke dingen mee beleven op
de zaak. Evenals bij de Bussy was er ook hier een man-
netje die goed „fout” was. Het was een machinezetter
van de krant, J.C. Bresson, die lid was van de beweging
van Mussert en door iedereen met de nek werd aange-
keken. Vooral op deze christelijke zaak was zoiets een
zeer ernstige aangelegenheid. Het zou dan ook niet lang
duren of het gehele personeel mitsgaders de directie
van De Standaard moest gedogen dat deze zelfde Bres-
son door het N.A.F. naar voren werd geschoven als
vertrouwensman op het bedrijf. Echter over dit onder-
deel van mijn belevenissen bij Drukkerij Holland zal ik
nog verderop nader terugkomen. Voor het ogenblik
kwam het er op neer dat de vakbonden voor ons hadden
opgehouden te bestaan. Na eind april betaalde nage-
noeg niemand meer z'n wekelijkse contributie en waren
we in feite ongeorganiseerd geworden. Wat we toen
nog niet dadelijk wisten was dat onze belangen op
enigszins illegale wijze werden behartigd door het
Sociaal Fonds dat toen reeds in het geheim allerlei
uitstekend werk verrichtte. Dit laatste zou ik persoon-
lijk binnen zeer afzienbare tijd aan den lijve ondervin-
den.
De slag, toegebracht aan de vakorganisatie in
Nederland, was echter nog niets vergeleken bij een
volgende maatregel van de moffen die ons een dag
daarna ter ore kwam. Het was een bepaling die uitslui-
tend gericht was tegen alle joden in ons land. Er werd
bekend gemaakt dat van nu af aan alle joden een zoge-
naamde „jodenster” duidelijk zichtbaar op hun kleding
moesten gaan dragen. Die „jodenster” bestond uit een
davidster op geel katoen met in het midden het woord
„Jood” in quasi Hebreeuwse lettertekens. Dit afgrijse-
lijke embleem moest iedere joodse man, vrouw of kind
op de revers van zijn of haar jas met stevig garen be-
vestigen en zo uitgedost zich in het openbaar vertonen,
voor zover de joden zich dan nog in het openbaar
mochten vertonen. Een afschuwelijk staaltje van ras-
sendiscriminatie, die gehate ster! Het moesten toch wel
psychopaten zijn die zoiets uitdachten... hoe kwamen ze
in godsnaam op het idee. De joden namen het gelaten
op zich en binnen enkele dagen was de gele davidster
een bekend verschijnsel geworden door heel Amster-
dam, vooral in Nieuw Zuid. De „jodenster” werd het
voorspel voor de duivelse jacht op onze joodse landge-
noten, weldra barstte een zee van ellende los boven de
hoofden van een volksdeel dat sedert eeuwen hier een
vrij en onafhankelijk bestaan had gekend in dit kleine
land. Weldra zouden de straten van het oude Mokum
- 25 -
getuige zijn van de meest ten hemel schreiende tonelen
zoals zelfs in de verste geschiedenis van het jodendom
nimmer was voorgekomen.
En op maandag de vierde mei deden de mof-
fen ons kond door middel van proclamaties in de dag-
bladen en met het overal aanplakken van de gehate
biljetten dat zij maar liefst tweëenzeventig Nederlan-
ders voor de vuurpelotons hadden gebracht en in koelen
bloede hadden vermoord! De namen van de 72 mannen
en vrouwen stonden er in alfabetische volgorde bij
vermeld. Hun enige misdaad bestond daarin dat zij in
het geheim de zaak van de Vrijheid hadden willen die-
nen. Misschien hadden zij illegale pamfletten verspreid
of sabotagedaden verricht. Niemand die daar iets over
hoorde, maar de Duitsers vonden dat ze een voorbeeld
moesten stellen... de executies moesten een waarschu-
wing zijn voor al diegenen die mogelijk nog rondliepen
met dergelijke voornemens. Het zou echter een ave-
rechtse uitwerking hebben. Wel ging er een golf van
ontzetting door het hele Nederlandse volk maar het zou
de overlevenden er niet van kunnen weerhouden om
rustig voort te gaan met verzetswerk, de moffen zouden
er in de naaste toekomst hun handen aan vol krijgen om
de geheime organisaties op te rollen, geholpen door het
weerzinwekkende verraad dat eveneens welig tierde.
Hoe was de situatie op De Standaard wat be-
treft de politieke betrouwbaarheid van de collega's om
mij heen? Afgezien van de machinezetter Bresson,
waarvan ieder wist dat hij lid van de N.S.B. was, had ik
de indruk dat de meesten van ons op de zetterij wel aan
de goede kant stonden. Het verwonderde me in het
begin sterk dat ik hier zoveel andersdenkenden aantrof
onder het personeel. De gereformeerde Standaard had
altoos de pretentie gehad dat je er beslist van christelij-
ke huize moest zijn om daar je boterham te verdienen,
daar stonden ze algemeen om bekend. Maar merkwaar-
dig genoeg ontdekte ik al spoedig dat er heel wat men-
sen lid waren van de moderne vakorganisatie en dat er
zelfs een paar communisten onder het personeel huis-
den. De Leng, die een geweldige prater was, ontpopte
zich al dadelijk als een vurig S.D.A.P.-er. Eindeloos
waren de debatten die we met hem hadden over de
politiek en het viel niet moeilijk te raden dat de Leng
met de Duitse bezetters geen snars op had. Die ge-
sprekken vonden meestal plaats onder het werk, of je 't
nu druk had of niet, hij kwam gemoedereerd bij je staan
en begon een uiteenzetting te geven over het verloop
van de oorlog en nam daarbij geen blad voor de mond
hoe hij over die moffen dacht. Zoiets had ik bij de Bus-
sy nog nimmer meegemaakt, dat een chef de halve
middag je van 't werk bleef houden om over de politiek
te kletsen! Boomsma stond dat minder goed aan maar
hij had de moed niet om de Leng er over aan te vallen.
Toch was het een duistere zaak dat het dag-
blad De Standaard normaal was blijven verschijnen
onder de Duitse bezetting. Hoe stond het met de redac-
tie van dit blad? Ik kreeg de krant hier alle dagen gratis
en nam die mee naar huis. Moeder was er gek op want
er stond zo'n gezellig stripverhaal in over een middel-
eeuwse „bollenbakker”. Het verhaal heette „In de Soete
Suyckerbol” en was van de bekende schrijver van der
Hulst. Maar vader had al spoedig een commentaar op
de politieke houding van de redactie. Hij was van me-
ning dat De Standaard nogal stevig de Duitsers naar de
mond praatte wat vooral duidelijk naar voren kwam uit
de hoofdartikelen van de hand van Cnossen, de zoge-
naamde 2-sterren artikelen. Er bestond geen twijfel
over dat het dagblad De Standaard met de wolven in het
bos meehuilde. Het leek dus niet onwaarschijnlijk dat
de Directie en de staf van de redactie wel eens heel
goed aan de verkeerde kant konden staan. Hoe het
werkelijk allemaal in elkaar zat zou ik pas later aan de
weet komen.
Na de opwinding over de massa-executies
trad er ogenschijnlijk weer een korte adempauze in en
verstreken de dagen in schijnbare rust. Het was op
woensdag 13 mei dat vader plotseling weer werd ge-
troffen door een hevige maagbloeding. Zo erg had hij
het nog niet eerder gehad en nog diezelfde middag werd
hij met spoed opgenomen in het Binnengasthuis. Hoe
kwam hij daar nu zo opeens weer aan? Was het de
verminderde voedselpositie door de oorlog waar z'n
ingewanden onder te lijden hadden of kwam het door de
nerveuze spanningen waar we allemaal alle dagen mee
te maken hadden? Ik voor mij was er van overtuigd dat
het laatste als de hoofdoorzaak moest worden be-
schouwd van deze telkens terugkerende bezoeking voor
de brave man. Het mocht een geluk genoemd worden
dat het ijzeren gestel waarmee hij gezegend was hem er
telkens weer bovenop wist te helpen. We waren er
langzamerhand aan gewoon geraakt dat hij er telkens
weer goed door heen rolde. Maar ditmaal was het be-
hoorlijk raak geweest en we schrokken geducht toen er
een boodschap aan de deur kwam dat we allemaal de
volgende morgen ten spoedigste naar het ziekenhuis
moesten komen in verband met het geven van bloed.
Mijn broer en schoonzuster Annie waren eveneens
allerijl ontboden. Op van de zenuwen arriveerden we
met z'n allen om 9 uur des morgens aan het Binnen-
gasthuis. We werden verwezen naar de afdeling Bloed-
transfusie en daar werd van elk van ons wat bloed afge-
nomen voor het bepalen van de bloedgroep. Aan mijn
bloed hadden ze echter niets daar ik tot een geheel
afwijkende bloedgroep bleek te behoren. Er werd ons
verteld dat het alleen maar ging om een preventieve
maatregel voor het geval er niet voldoende bloed be-
schikbaar was uit de algemene voorraad. Het had dus
niets om het lijf en als vergoeding mochten we allemaal
even bij vader op bezoek aan z'n bed. En, wat we geen
van allen verwacht hadden, kregen we toen te aan-
schouwen. Vader zat gemoedelijk rechtop in de kus-
sens... was een en al opgewektheid en beweerde dat er
niets aan de hand was...! Een paar dagen melkdieet en
hij dacht dat ie dan wel gauw weer helemaal boven jan
- 26 -
zou wezen. Maar de zuster vertelde ons dat het wel een
paar weken langer zou duren dan de optimistische
voorspelling van de oude heer. Hij had heel wat bloed
verloren maar er was geen reden tot ernstige ongerust-
heid en ze zouden hem wel weer zo gauw mogelijk
helemaal oplappen. Opgelucht verlieten we het Bin-
nengasthuis en spraken onze bewondering uit over de
taaie vasthoudendheid waarmee de oude heer zich aan
het leven vastklampte. Hem kregen ze er niet onder...
hij zou dat vermaledijde ziekenhuis wel weer eens
gauw de rug toe keren en niemand beter dan hij wist
hoe ie in de kortst mogelijke tijd er weer bovenop
moest komen. Wàt een man was vader toch eigenlijk!
Dat ie met al de ellende van de oorlog ook nog de na-
righeid van zijn levenslange kwaal moest meetorsen en
dat de hele oorlog door blijmoedig wist vol te houden.
Zelf wist hij heel goed dat het ook ditmaal niet de laats-
te bloeding was geweest die z'n gezondheid tergend
moest ondermijnen. Naarmate de voedselpositie ver-
slechterde traden de darmbloedingen in versneld tempo
op, maar telkens weer hielp z'n onverwoestbaar opti-
misme hem op de been te blijven. Hij moest en zou
weten hoe de oorlog afliep voor ie 't hoekje om ging!
Moeder en ik sjouwden nu weer elke avond
naar het ziekenhuis voor het avondbezoek, maar het
was verheugend dat het langzaamaan vooruit ging met
vader. Maar er zouden minstens twee maanden over-
heen gaan aleer het zover was dat hij het ziekenhuis
mocht verlaten.
Wanneer ik op zaterdagochtend 16 mei op
weg ben naar m'n werk, word ik ter hoogte van de Munt
opgewacht door een schier opgewonden Antje. En ja
hoor, het is eindelijk zover... „M'n moeder is klaar met
de schoonmaak en u kunt nu komen met de film...”, valt
ze onmiddellijk met de deur in huis. Even lijkt het er op
dat ik een domper op de feestvreugde ga zetten wanneer
ik haar meedeel dat mijn vader ernstig ziek is en in het
Binnengasthuis ligt. Daar hoort ze erg van op en wat
angstig vraagt ze: „O jee, nou gaat het zeker niet door,
nietwaar?” Maar ik kan haar gerust stellen, er is geen
enkele reden om het niet te laten doorgaan. „Wanneer
moet het gebeuren?” vraag ik belangstellend. „Nou, we
hebben het vastgesteld op aanstaande zaterdagavond...
komt dat dan gelegen? Er komen wel een boel mensen
hoor...” laat ze er wat aarzelend op volgen. Ik zeg dat er
geen enkel bezwaar tegen is van mijn kant en dat we
het dus maar op die datum moeten houden. „Er is alleen
wel één ding waar ik prijs op stel, Antje... ik zou graag
eerst 's middags even bij jullie langs willen komen. Ik
kan dan eerst even poolshoogte nemen over de situatie
bij je thuis in verband met het opstellen van de projec-
tiemachine en de plaats van het scherm. En dan wil ik
meteen van de gelegenheid gebruik maken om eens
rustig met je vader en moeder kennis te maken.” Nou,
over dat voorstel was ze helemaal in de wolken. „O, dat
zal m'n moeder vast geweldig vinden!” roept ze opge-
togen uit. „Ik neem dan meteen wat losse spullen mee
en de tas met de filmspoelen”, liet ik er op volgen. „Ik
kan niet alles in één keer dragen...” „Maar m'n zwager
wil best komen om u te helpen hoor als het te zwaar is...
dat doet ie vast wel”, bood ze bereidwillig aan. Nu, dat
leek me op dat ogenblik een wat overbodige zaak, ik
zag er niet tegenop om dat eindje te voet af te leggen
met de filmprojector en ik wist dan tenminste zeker dat
de boel heelhuids zou overkomen. Maar later bleek dat
ik beter het aanbod had kunnen aannemen want dan
was ik van een hoop gesjouw af geweest. Ik kon wel
merken dat Antje grootse verwachtingen had van deze
avond, die natuurlijk háár grote avond zou worden. Ze
zou vol trots schitteren op het witte doek als „filmster-
retje” en voor de rest zou de hele film al datgene voor
haar familieleden wáár maken waarover ze zo dikwijls
in geuren en kleuren thuis verteld had. Ze zouden nu
allemaal de roemruchte oom en tante aanschouwen en
vooral niet te vergeten de „boosaardige Ali”... ze zou-
den er allemaal in smullen!! En ze kon dan ook niet
nalaten telkens te zeggen: „O, ik vind het toch zó fijn
dat u bij ons wilt komen om die film te vertonen... ik
had nooit gedacht dat u het dóen zou!” Nou, het kwam
mezelf ook enigermate verwonderlijk voor dat het er nu
eindelijk eens van ging komen dat ik het huis ging
betreden waar ik stellig al veel en veel eerder mijn
schreden over de drempel had moeten zetten. Waarom
had ik dat al niet veel eerder gedaan? Waarom waren er
bijna vier jaren overheen moeten gaan aleer ik die stap
dorst te ondernemen? Wat had me in godsnaam al die
tijd daarvan weerhouden?
Toen ik die middag thuis kwam kostte het me
aanvankelijk moeite om met moeder over de aanstaande
filmavond bij Antje thuis te praten. Maar na enige aar-
zeling kwam ik dan toch met de mededeling op de
proppen. Bovendien was ze er niet helemaal onkundig
van, ik had er al eerder op gezinspeeld dat ik door Antje
was gevraagd om bij haar thuis te komen met de film.
Ze had daar toen al zo'n beetje laatdunkend haar me-
ning over gegeven en toen ik haar vertelde dat het fes-
tijn nu echt zou doorgaan op de komende zaterdag, kon
ik niet anders verwachten dan dat ze er op dezelfde
wijze op zou reageren. En dat deed ze dan ook met de
woorden: „Nou, je moet het zelf weten, maar ik begrijp
gewoon niet waar je de moed vandaan haalt om nú nog
bij die mensen over de vloer te komen... wat moeten ze
wel van je denken na alles wat ertussen jou en dat meis-
je gebeurd is. Wie weet wat voor een potje ze op het
vuur hebben staan voor je! Je weet geen eens wat voor
mensen dat eigenlijk zijn... ik zou maar goed oppassen
voor je je daar mee inlaat...!” Ik kon niet veel anders
zeggen dan dat „die mensen” me heel beleefd en joviaal
hadden uitgenodigd en dat ze zich er ontzettend op
verheugden en dat ik dus onmogelijk kon begrijpen wàt
voor kwaad ze in de zin mochten hebben jegens mij.
„Nou,” repliceerde moeder, „het is jouw zaak en ik kan
je er toch niet van afhouden, maar ik zie het er nog van
aankomen dat jij toch nog eens met Antje gaat trou-
- 27 -
wen... of ik zou me al erg moeten vergissen. Dat die
verloving zomaar ineens uit is van dat meisje en dat jij
haar nu telkens weer ontmoet... ik hoor in de laatste tijd
niet anders, dat geeft mij te denken! Ik zou er vanavond
bij vader in het ziekenhuis maar liever niet over praten
want dat windt die zich er misschien nog over op”, zo
besloot ze haar oratie. Het leek me maar het verstan-
digst toe om er niet verder op in te gaan. Mijn besluit
stond vast, ik liet me nergens meer van afbrengen. Als
Antje nog wilde en alles zich zou ontwikkelen als het
gaan moest, welnu dan zou ik inderdaad de stap onder-
nemen die ik misschien al veel eerder had moeten doen
en haar ten huwelijk vragen. Ik wilde het lot niet langer
meer tarten! Wie weet wat er allemaal de komende
zaterdag te gebeuren stond. Als ik daar nu eerst maar
eenmaal geweest was en kennis had gemaakt met die
familie... dan was de kogel tenminste door de kerk en
bezat ik de zekerheid of ik goed of verkeerd handelde.
Het zou echter allemaal heel anders uitpakken, ik zou
niet lang in onzekerheid blijven omtrent het verloop der
gebeurtenissen...!
Want nog diezelfde avond, toen ik omstreeks
halfacht komende van het Binnengasthuis in de tram zat
op weg naar huis, zag ik plotseling tot mijn ontsteltenis
Antje lopen in de van Woustraat... naast haar wandelde
doodbedaard Jack, alsof er geen vuiltje aan de lucht
was! Ze waren kennelijk op weg naar haar huis in de
Jan Steenstraat. Er was geen twijfel aan: Jack had zijn
voorspelling waar gemaakt... dat hij na enige tijd toch
terug zou komen! Welnu, het noodlot wilde dat ik daar
op de achtergrond getuige van moest zijn. Die jongen
had geen fataler dag kunnen uitzoeken met dat voorne-
men. Juist nu ik op het punt gekomen was waarop alles
nog een keer ten goede had kunnen nemen en ik het
verzuim misschien had kunnen ongedaan maken, dat nu
al een paar jaar lang een voortdurende bron van onrust
voor me geweest was, maakte hij op een abrupte wijze
voorgoed een eind aan het laatste kleine beetje illusie
dat ik nog over had gehouden. Ik kan me thans geen
juiste voorstelling meer voor de geest halen in hoeverre
ik geschokt was door deze onverwachte wending. Aan
de ene kant onderging ik het als een ernstige teleurstel-
ling, doch anderzijds mengde zich daarbij al spoedig
het gevoel dat ik op het nippertje aan iets rampzaligs
ontsnapt was. Ik probeerde mezelf nog een ogenblik
wijs te maken dat het verschijnen van Jack hier nog
helemaal niets te beteken kon hebben... Goed, hij had
z'n woorden waar gemaakt en hij liep hier nu naast haar
mogelijk met het doel om van haar te vernemen of ze er
nog altijd eender over dacht en of ze bij haar voorne-
men bleef om een eind te maken aan hun verloving. Ik
kon nu nog onmogelijk weten wat of Antje hem te ver-
tellen zou hebben. In de paar weken dat ik bijna iedere
morgen samen met haar opwandelde naar ons werk,
had ze geen enkele maal meer over Jack gesproken. We
waren vriendschappelijk met elkaar omgegaan... gezel-
lig babbelend had ze naast me gelopen door de Kalver-
straat, soms had ik mijn arm door de hare gestoken en
dat had ze zonder tegenstribbelen goedgevonden. Maar
ik had zelf vermeden om verdere toespelingen te maken
op de mogelijkheid dat we weer met elkaar voorgoed
door het leven zouden gaan. Zou ik daardoor opnieuw
de bus gemist hebben? Ik vreesde nu dat ik die vraag
met „ja” zou moeten beantwoorden. Een beetje met
schrik dacht ik aan de komende filmavond daar. Zo
meteen was die knaap daar ook bij aanwezig... nou dat
kon dan een leuke boel worden! Ik kreeg er bijna spijt
over dat ik het aangehaald had, maar ik zou me onder
geen enkele voorwaarde laten kennen... die avond
moest en zou doorgaan wat er ook van kwam.
In de week die aan de bewuste filmvoorstel-
ling vooraf ging besteedde ik alle aandacht aan het
samenstellen van het filmprogramma. Controleerde
zorgvuldig alle films op eventuele lasbreuken en repa-
reerde die waar het maar even noodzakelijk was. Ik
mocht op deze avond onder geen enkele voorwaarde
een échec lijden en ik deed een schietgebedje dat de
oude Pathé-de-Luxe filmmachine me in godsnaam niet
in de steek zou laten, kortom ik deed alles wat mogelijk
was om een eventuele afgang uit te sluiten. Voor de rest
moest ik maar vertrouwen op m'n gelukkige gesternte,
het kon met al deze voorbereidingen onmogelijk mis
gaan. En zo brak de dag aan dat ik eindelijk mijn drem-
pelvrees had overwonnen en geconfronteerd werd met
de complete familie van Annetje. Het had lang geduurd,
er waren zeeën van emoties over heen gespoeld en ik
zou nimmer verwacht hebben dat het er nog eens van
komen zou. Maar het gebeurde; het zou de meest bui-
tensporige avond worden vol emotievolle indrukken die
ooit in m'n herinnering is blijven voortleven.
Zaterdag 23 mei 1942
Ik had met Antje afgesproken dat ik vanmiddag om-
streeks halfdrie m'n opwachting zou komen maken bij
haar ouderlijk huis. Nu ik er eenmaal voorstond be-
kroop me toch wel enigermate een gevoel van onzeker-
heid. Het was zoiets als examenvrees... ook die familie
moest natuurlijk razend nieuwsgierig zijn naar die
geheimzinnige snurker die reeds zo lang op de achter-
grond van hun fantasie bestond en zich in raadselen had
gehuld. Ik wist bij lange na nog niet wat ik allemaal
tegen die moeder zou gaan zeggen. Belangrijker was
misschien wat of zij tegen mij te vertellen had, hoe de
houding zou zijn van al de anderen jegens mij. Daar
maakte ik me toch wel even zorgen over nu het zover
gekomen was. Maar komaan, ik had in de laatste tijden
wel voor hetere vuren gestaan, de oorlogstoestand had
louterend gewerkt op m'n ondernemingsgeest, ik had
een sterke neiging tot fatalisme over me laten komen en
dat gevoel hielp nu des te gemakkelijker over mijn
schroom heen. Ik zou wel zien wat er allemaal van
kwam!
- 28 -
Tegen twee uur ging ik op weg naar de Twee-
de Jan Steenstraat gewapend met de tas waarin zich de
filmtrommels bevonden en het verdere gerief. De pro-
jectiemachine zou ik dan 's avonds meenemen. Het
kostte geen moeite om de weg naar haar huis te vinden,
ik kende de straat maar al te goed in de meer dan zeven
jaar dat ik met Betty omging. Gelukkig maar dat Antje
juist aan de andere kant van de van Woustraat woonde,
dichtbij de Hemonystraat. Niet dat ik nu bevreesd hoef-
de te zijn dat Betty me zien zou want ik had haar uitein-
delijk toch maar de hele toedracht verteld, ze was dan
meteen een beetje voorbereid wanneer deze onderne-
ming ingrijpende gevolgen mocht krijgen. Betty had het
nogal laconiek opgenomen. Haar voornaamste reactie
was: „Nou Piet, dan kun je eindelijk eens met eigen
ogen zien in wat voor milieu je terecht zou zijn geko-
men... dat had je al eens veel eerder kunnen weten! - Je
moet me maar gauw komen vertellen hoe dat afgelopen
is, ik ben razend nieuwsgierig wat je te vertellen hebt!”
Ze had er alle begrip voor dat die familie natuurlijk heel
graag die film eens wilde zien en ze vond het maar gek
dat ze bij mij thuis er nooit over gedacht hadden hen uit
te nodigen voor een avond in de Jekerstraat. „Laat je
maar niet inpalmen door die moeder...!” was haar waar-
schuwing aan het slot. Ik was blij dat ik het Betty toch
maar verteld had. Beter zó dan wanneer ze het langs
een omweg te weten zou zijn gekomen.
En zo sta ik dan tegen halfdrie bij Antje voor
de deur, nauwelijks heb ik de bel laten overgaan of
bijna gelijktijdig wordt de deur geopend en zij is het
zelf die me binnenlaat. Ik constateer dat ze er opge-
wonden van is, misschien had ze wel gedacht dat ik het
toch nog te elfder ure zou laten afweten. Maar haar
vreugde kent blijkbaar geen grenzen als ze ziet dat ik er
nu ècht zelf ben en vol plichtplegingen verwelkomt ze
me ten huize K. Onderwijl kom ik ogen te kort... ik sta
in een lange gang met marmeren tegels, er hangt een
prachtige koperen lichtkroonlamp in het midden en aan
de helderwitte muur zie ik een smaakvolle gong, zo een
die een drieklank produceert. „Gos, wat bent u prachtig
op tijd”, roept ze uit. „Ga maar gauw mee... „m'n moe-
der zit in de huiskamer en verwacht u... jeetje... dat ie er
nou toch ècht is, ik kan 't haast nog niet geloven!” We
lopen de gang door naar het eind waar moeder K. achter
de deur haar „potje op het vuur” heeft staan. Tenminste
dat is in een vleug even de gedachte aan wat moeder
aan mij voorspeld heeft. Vóór we de kamer binnengaan
kan ik dan ook niet nalaten wat bezorgd aan Antje te
vragen: „Je moeder staat toch hoop ik niet met de pook
in haar hand klaar hè, ik hoop maar niet dat ze erg tegen
me tekeer gaat...!” „Nou reken maar!” schertst Antje
terug met haar ondeugendste lachje, „er staat je wat te
wachten hoor! - Ga nou maar gauw naar binnen dan
weet je het in één keer.” Twee tellen later sta ik tegen-
over moeder K., Antje is natuurlijk mee naar binnen
gegaan en zegt: „Hier is ie... moeder, dat is 'm nou!” Ik
sta tegenover een forse gezette vrouw met prachtig
donker haar en een brede glimlach op het gelaat, die me
met uitgestoken hand tegemoet treedt en met een diepe
warme stem vraagt: „Zó, u bent dus de zoon van de
familie Van Rossum... heeft u eindelijk de weg weten te
vinden naar dit huis? - Nou, daar ben ik erg blij om, dat
ik u nu eindelijk eens te zien krijg want dat vond ik
langzamerhand wel eens tijd worden!” Ze was groot
van postuur en ik kreeg het gevoel dat ze vanuit de
hoogte op me neer zag en ik zelf maar een klein manne-
tje was. Maar ze was stellig niet de haaibaai die ik een
beetje verwacht had, haar stem klonk in tegenstelling
tot hetgeen je verwacht zou hebben, uitermate vriende-
lijk. Maar desondanks was ze ook niet op haar mondje
gevallen. Kon Antje goed met babbelen terecht, haar
moeder won het daarmee nog glansrijk van haar! Ter-
wijl ze me verwelkomde namen haar ogen me door-
dringend op van top tot teen en ze liet er op volgen: „Je
bent toch anders dan ik me voorgesteld had...!” Ik wist
onmogelijk of dat een compliment aan mijn adres bete-
kende of dat mijn verschijning een teleurstelling voor
haar was. En omdat ik uiteindelijk toch ook iets te ber-
de wilde brengen waagde ik te vragen: „Valt het toch
nog wel mee?” Waarop moeder K. repliceerde: „Het
uiterlijk zegt nooit veel... als 't van binnen maar in orde
is!” Dat leek een beetje op een steek onder water maar
ik geloof niet dat ze het zo bedoelde. Maar ze was er
bepaald wel op uit om van de gelegenheid gebruik te
maken mij eens duchtig aan de tand te voelen, dat was
zo duidelijk als maar kon. Ik trachtte er nog aan te
ontkomen door een poging te doen het gesprek in de
richting te manoeuvreren over de filmvoorstelling van
hedenavond en „dat ik alleen maar kwam kijken waar
de projector moest staan en het scherm geplaatst kon
worden”, maar moeder K. wuifde die opmerking luchtig
weg met de woorden: „ja, over vanavond praten we
straks wel... maar ik zou nu eerst wel eens onder vier
ogen met u willen praten over Antje en over die ge-
schiedenis daar buiten met die familie van u!”
Er was dus geen ontkomen aan... de „matte-
klopper” kwam er wel degelijk aan te pas! „Antje, ga jij
even naar de anderen toe in de keuken en laat me voor-
lopig alleen hier met meneer...!” klonk het gedecideerd,
en lijdzaam volgde het meisje het bevel van haar moe-
der op en verdween achter de deur. Ik was alleen met
die reuzin van een vrouw met haar priemende donkere
ogen die dwars door me heen leken te boren. Ik moet
eerlijk bekennen dat ik me op dat ogenblik weinig op
m'n gemak voelde toen ik begreep dat Antje's moeder
niet eerder zou rusten alvorens ze volledige opheldering
had verkregen en de zaak volledig had uitgediept. Maar
ik besefte bijtijds dat die moeder volkomen gelijk had
en dat ze er recht op had om nu eindelijk van mij per-
soonlijk eens te vernemen hoe de vork nu eigenlijk in
de steel zat en in die richting ontspon zich dan ook het
vraaggesprek. Het werd me alras overduidelijk dat deze
vrouw zich ontzettend gegriefd voelde door de wijze
waarop Antje bij ons vandaan gegaan was en over het
- 29 -
feit dat ik nimmer was komen opdagen om daar over te
praten.
„U moet goed begrijpen dat ik van alles wat
daar in Putten gebeurd is precies op de hoogte ben...”,
zo luidde ze haar betoog in. „Antje is een buitengewoon
eerlijke meid met 't hart op de tong en ze heeft nooit
geheimen voor me gehad, ze is met al haar moeilijkhe-
den altijd het eerst bij d'r moeder gekomen. Ze heeft me
alles verteld wat daar buiten gebeurd is bij die tweede
keer. Over dat eerste jaar heeft ze nooit zoveel gepraat,
maar ik had wel eens een vermoeden dat er toch iets
aan de hand was tussen haar en die jonge meneer. Want
ze sprak altijd zo vreselijk aardig over u en dat bracht
me vaak op dat idee. Ik heb haar gewaarschuwd dat ze
dat maar beter niet in haar hoofd kon halen en ik be-
greep toen wel uit haar reactie dat ik het goed had ge-
zien. Maar het meest verschrikkelijke van alles vind ik
die houding van die tante en dat loeder van een meid
die er niks mee te maken hadden. Denkt u maar niet dat
ik er niks van af weet hoe die mensen over ons gedacht
hebben... Dat heeft Antje me allemaal verteld en ik
geloof haar onvoorwaardelijk. Volgens uw tante zouden
wij zoiets als zigeuners zijn die op de kale vloer huis-
den en er maar op los leefden... dat heeft die Ali daar-
buiten allemaal tegen Antje oververteld doordat ze dat
opgevangen had van uw tante als ze onder mekaar aan
het kletsen waren... Wist u dat wel?” Ze vroeg het me
met grote nadruk en ik kon er niet onderuit om te be-
kennen dat ik die uitspraken eveneens wel eens verno-
men had maar verzekerde haar dat ik daar zelf ook
gloeiend verontwaardigd over geweest was en dat er
naar aanleiding daarvan ook bij ons nogal onenigheid in
de familie was ontstaan. „Waarom ben je dan zelf nooit
eens hierheen gekomen om je te overtuigen? Vertel me
nou eens eerlijk: heeft die tante zoveel te vertellen in de
familie dat ze jou gebiedt wat je te doen of te laten
hebt? Dat is iets wat wij hier gewoon niet kunnen be-
grijpen... Kijk nu eens goed om je heen... ziet het er hier
uit als een zigeunertroep? Leven wij op de kale vloer?
Hoe kan een mens als uw tante in godsnaam zoiets
verzinnen... neen, u kunt zich niet voorstellen hoe ont-
zettend beledigd wij waren toen Antje na die laatste
vakantie met dat verhaal huilend en snikkend bij me
kwam aanzetten. Ik had er eerst zelf achteraan willen
gaan, verhaal halen maar ik begreep wel dat jouw vader
en moeder daar niet verantwoordelijk voor waren en ik
wilde geen ruzie komen maken vóór ik zeker wist waar
die uitspraak vandaan kwam. Antje is een geweldig
lieve meid en het is meer dan erg dat ze door toedoen
van je tante en die Alie bij jullie is weggepest... dat
heeft ze heus niet aan jullie verdiend. En ik vraag me
ook wel eens af of u het wel ernstig met haar meende,
of het misschien niet zomaar een spelletje was uit tijd-
verdrijf en dat Antje hier in de stad terug wel weer kon
ophoepelen... dàt wou ik nou wel eens precies van je
weten!”
Ze liet me even adempauze waarin ik me ge-
roepen voelde om de zaak van mijn kant uiteen te zet-
ten. Ik was toch wel een beetje geschrokken van dat
emotievolle betoog van moeder K. Ik zag wel dat ik me
hier op dit historische ogenblik er onmogelijk met een
jantje-van-leiden kon afmaken. 't Gesprek zou langer
gaan duren dan ik gedacht had. Ook was het net of de
ernst van de gebeurtenissen nu pas goed tot me door-
drong, nu ik zo intens geconfronteerd werd met de
gevolgen die dit allemaal gehad had bij deze familie.
Daar had ik eigenlijk nimmer bij stilgestaan... dat Antje
ook nog familie had en wat of die daar allemaal wel
over moesten denken!
Ik voelde me daar in die achterkamer, alleen
met de moeder van het meisje dat eenmaal zo'n ingrij-
pende rol in m'n leven had gespeeld, plotseling ontzet-
tend schuldig, alsof het nù pas werkelijk tot me door-
drong wàt ik eigenlijk voor verschrikkelijk onheil had
aangericht! En ik begon te biechten... vertelde alles aan
haar. Hoe ik me altijd eenzaam had gevoeld en dat ik
daarbuiten met Antje samen geleidelijk aan verliefd op
haar was geworden en dat ik er van overtuigd was dat
ze ook op mij heel erg gesteld was. Ik legde haar uit dat
ik in die dagen ernstig gebukt ging onder de tweestrijd
die ik moest voeren omdat ik een verhouding had met
een vriendin die getrouwd was. Dat die verhouding al
zo'n poos duurde maar uitzichtloos was en dat ik de
moed niet had kunnen opbrengen om daar een eind aan
te maken. Kortom, ik beleed m'n schuld met welge-
meende oprechtheid en zei tegen moeder K. dat ik er nu
ontzettend spijt over had. „U moet gerust van mij aan-
nemen dat ik absoluut geen spelletje met Antje heb
willen spelen. Als die verhouding met die vriendin geen
hinderpaal was geweest zou ik haar zeker gevraagd
hebben om met me te trouwen”, verzekerde ik. Waarop
Antje's moeder weer met de vraag kwam: „En wat
zouden die oom en tante van u daar wel over gezegd
hebben? Uit alles wat Antje daarover verteld heeft heb
ik heel sterk de indruk dat die mensen uit Utrecht de
lakens uitdelen in de familie. Wat ik maar niet begrij-
pen kan is dat je vader en moeder er niet zoveel be-
zwaar tegen hadden maar dat het niet mocht omdat oom
en tante er anders over dachten en Antje niet goed ge-
noeg vonden voor jou! Nou, ik kan daar geen woorden
voor vinden... ik vind dat ontzettend laag en gemeen om
dat meisje zó door de modder te halen zoals die mensen
daar hebben gedaan. Antje is een meisje uit duizen-
den... ze is overgevoelig voor die dingen en ik kan u
wel verzekeren dat ze daar in het begin en zelfs nu nog
verschrikkelijk weet van heeft gehad. Is die familie van
u in Utrecht van zulk een deftige komaf dat wij niet
goed genoeg voor hen zijn? Ze wisten toch immers
niets van ons af... misschien omdat ze gehoord hadden
dat m'n man geen werk had, nou dat was dan onze
schuld niet. We hebben in Veenendaal een heel goed
eigen bedrijf gehad, een sigarenfabriek met wel dertig
man personeel. En dat is allemaal jarenlang uitstekend
gegaan totdat de crisis en de moordende concurrentie
- 30 -
ons de nek hebben omgedraaid en m'n man failliet ging.
Is dat al niet erg genoeg? Daarom moesten m'n kinde-
ren uit werken gaan, omdat we van dat beetje steun niet
leven konden zoals we voordien gewend waren. We
hebben het heus ook heel goed gehad hoor, en als Antje
gewild had, had ze ook verder kunnen leren op een
H.B.S., maar omdat het zo'n in-goeie meid is wilde ze
alleen nog maar in een betrekking om ons te helpen en
geld te verdienen voor het gezin. Het zal goed zijn
wanneer u dat eens vertelt aan die oom en tante en
daarom ben ik zo blij dat ik u nou eindelijk eens spreek
en m'n hart mag luchten!”
Ik had ondertussen zo eens om me heen geke-
ken in de kamer waarbij ik tot de conclusie kwam dat er
geen twijfel over kon bestaan dat de familie K. betere
tijden hadden gekend. De ganse inrichting en meubilair
van het huis wezen er op dat die mensen eens, mis-
schien nog niet eens zó lang geleden in zeer goede doen
waren geweest. De kamer die ik zag was zeer smaakvol
aangekleed, een modern wandmeubel langs de muur en
comfortabele fauteuils rond de lage tafel in het midden.
Eerlijk gezegd moest ik vaststellen dat het er bij Antje
deftiger uitzag dan bij ons zelf. Alles blonk en glom dat
het een lieve lust was. Door de openslaande ramen kon
ik een blik werpen in de royale tuin waarin allerlei
bouwsels te zien waren zoals volières en kippenhokken,
in het midden graasde een jolige geit op het grasveld.
En op dat moment kwam de gedachte in me op: dat
moest tante Mien nou 'ns even kunnen zien... kon ze
haar bewering testen aan de werkelijkheid, dat Antje uit
een „zigeunerhuishouden” kwam. Nou, die werkelijk-
heid bleek dan wel even heel anders te zijn.
Moeder K., die blijkbaar over veel mensen-
kennis beschikte en drommels goed merkte hoe ik in
verwarring was geraakt door haar woorden, liet er
daarna gemoedelijk op volgen: „Nou ja, 't is nou alle-
maal verleden tijd en u moet maar niet zo zwaar tillen
aan m'n woorden, maar ik heb er lang genoeg op zitten
wachten om dat eens kwijt te willen. Ik heb nu wel
gezien dat je de slechtste niet bent en dat het aan jou
alleen niet heeft gelegen. Eén ding moet ik in je prij-
zen... en dat weet ik door alles wat Antje over je verteld
heeft, je hebt namelijk daarbuiten héél erg correct ge-
dragen jegens m'n dochtertje. Toen Antje me een keer
vertelde dat jullie daar samen op die zolder vlak naast
elkaar sliepen... nou toen heb ik wel even met m'n ogen
geknipperd! Ik heb me toen afgevraagd hoe je familie
nu juist dáárover geen enkel bezwaar hadden en het niet
goed vonden dat je samen met haar uit ging... nee, daar
schrok ik wel even van. Maar Antje heeft me toen zó
uitdrukkelijk verzekerd dat u nooit één enkele poging
heeft gedaan om 's nachts bij haar te komen op haar
kamer dat ik er nu wel van overtuigd ben dat je uit het
goede hout gesneden bent en dat je het echt wel goed
met haar meende...!”
Ik verzekerde mevrouw K. nogmaals dat ik
van den beginne af aan getroffen was door de hulpvaar-
digheid en plichtsgetrouwheid van haar dochter en dat
deze eigenschappen de meeste indruk op me hadden
gemaakt. En ik voegde er nog uitdrukkelijk aan toe dat
ik telkenmale voor Antje was opgekomen als ze daar-
buiten door toedoen van de familie in de verdrukking
dreigde te geraken. Misschien een beetje theatraal liet
ik er op volgen: „Ik geloof dat ik altoos ècht van haar
gehouden heb zonder bijbedoelingen en dat doe ik
feitelijk nog... wilt u dat wel van me aannemen?” - En
daarmee kwamen we in het vertrouwelijke gesprek
meteen terecht bij het indringende vraagstuk „hoe het
nu verder moest tussen Antje en mij.” Nu zou het er om
spannen... het zou nu verder helemaal afhangen wat
moeder K. als het beste besluit oordeelde. Het lag me al
op de lippen om te zeggen dat ik nog steeds bereid was
om de fout te herstellen en haar om toestemming te
vragen teneinde alsnog met Antje te trouwen, toen
mevrouw K. me vóór was met de volgende woorden:
„U moet goed begrijpen dat Antje er erg veel verdriet
over gehad heeft... vooral doordat ze bij jullie weg
moest. Ik heb toen op het punt gestaan om naar je ou-
ders toe te gaan en dat uit te praten. Misschien had u
dan toch nog van gedachten veranderd en was het wat
geworden tussen jelui. Maar toen Antje me later vertel-
de dat je er nog een vriendin op nahield en dat die het
grote struikelblok was dat je er van weerhouden had om
Antje te vragen, kon ik haar maar één goede raad ge-
ven: meid, laat die jongen lopen want dat kan nooit wat
worden tussen jullie... die vrouw zal altijd tussen jou en
hem in staan! Ik zou het verschrikkelijk hebben gevon-
den als Antje daardoor doodongelukkig zou zijn gewor-
den... dàt verdient ze niet, want het is heus een door en
door goeie meid! En daarom is het maar beter zó... ze
gaat nu met Jack en ik wil dat dat zo blijft. Als dat van
die vriendin met u er niet bij was gekomen zou ik zelfs
nu nog gezegd hebben tegen Antje: laat Jack maar
lopen en doe wat je hart je ingeeft. Ik ben haar moeder
en u moet niet denken dat ik niet gemerkt heb dat ze er
nog altijd onder lijdt, ze denkt nog steeds aan jou en aan
die vakantie in Putten... daar praat ze nog telkens over!”
Ik kreeg de gelegenheid niet meer om nog iets
naar voren te brengen waarmee ik mijn eigen serieuze
voornemens in het geding had willen brengen. Ik voelde
ook wel dat dit volkomen zinloos geweest zou zijn,
moeder K. had beslist... haar woord was hier wet en ze
had me met één klap de gelegenheid ontnomen mijn
plan ten uitvoer te brengen. Die vrouw wist alles van
me en de hemel mocht weten wat ze misschien nog
meer afwist van Betty. Ik kon maar beter er verder het
zwijgen toe doen. Bovendien kwam op datzelfde mo-
ment Antje's vader de kamer binnen vanuit de tuin waar
hij bezig was met de menagerie. Hij begroette me heel
joviaal en begon meteen over z'n levende have in de
tuin te praten. Het was duidelijk dat hij zich sedert
geruime tijd gedistantieerd had van de interne intieme
roerselen in het gezin en al dat gedoe met die meiden en
hun liefdes maar aan moeder had overgelaten. Antje's
- 31 -
vader bleek een buitengewoon geschikte baas te zijn die
me tegemoet trad met het gebaar van „ouwe jongens”
en „laat die vrouwen maar lullen.” We praatten wat
over de beesten en ik moest de tuin bewonderen, streel-
de de mekkerende geit over haar kop. Antje volgde ons
overal op de voet en werd niet moe in het geven van
uitleg over wat haar vader allemaal aan dieren en vo-
gels te aanschouwen had. Toen we weer naar binnen
gingen was er thee en nu mocht ik dan eindelijk kennis
maken met de rest van de familie. Nou, ze waren er
bepaald allemaal voor naar hier gekomen... dàt moesten
ze meemaken. Al die tijd dat ik met Antje's moeder in
gesprek geweest was hadden ze bepaald achter in het
huis bij elkaar gezeten in de keuken. En nu konden ze
hun nieuwsgierigheid ten volle bevredigen. Ik werd
voorgesteld aan de oudere getrouwde zuster van Antje.
Verder was er nog een jonger zusje dat opviel door haar
ietwat oosterse gezichtje en een paar jongere broertjes
die zich bij voorbaat al luidruchtig zaten te verheugen
op de komende filmvoorstelling van vanavond. Ze
waren allemaal bijzonder aardig tegen me en ik be-
speurde geen enkel bewijs van een zekere rancune bij
hen jegens mij.
Ten slotte kwam het gesprek dan terecht bij de
vraag hoe de filmvoorstelling zou moeten worden geor-
ganiseerd. Het was opnieuw moeder K. die de beslis-
sende stem in het kapittel had. „U heeft misschien ge-
dacht dat we de film hier in huis zouden vertonen, maar
we hebben de plannen veranderd... als u het tenminste
niet erg vindt”, zo verklaarde ze. Ik keek wel even
vreemd op en dacht: wat zullen we nou krijgen? „We
vonden het geschikter om het te doen bij m'n oudste
dochter... dat is hier dicht in de buurt en dat maakt voor
u toch niet zoveel uit. Ze hebben daar meer gelegenheid
en m'n schoonzoon heeft extra zitplaatsen gemaakt met
banken en zo...” „Maar ik wil toch wel graag even een
kijkje nemen”, onderbrak ik haar. „Ik moet vooruit
namelijk weten waar het projectie-apparaat komt te
staan en hoe het scherm geplaatst moet worden. Dat we
daar op het laatste ogenblik geen moeilijkheden mee
hebben.” Nou, daar hadden ze al helemaal in voorzien.
„M'n man heeft een groot scherm gemaakt achter in de
kamer en aan de andere kant heeft ie planken over
stoelen gelegd”, zei Antje's zus. „Laten we nu meteen
maar even naar mijn huis gaan, dan kunt u zelf zien of
het zó allemaal goed is.”
En zo stapte de hele familie op, ik nam voor-
lopig afscheid van de vader en in optocht ging het nu
naar de woning van Antje's zuster. Het bleek heel
dichtbij te zijn, een bovenhuis in de van Woustraat op
de hoek van de Jan Steenstraat. Het werd een hele op-
tocht... moeder ging natuurlijk mee en de broertjes en
Antje trippelde dicht naast me. 't Moest toch haast wel
opvallend zijn voor de anderen dat het meisje de hele
middag nauwelijks van m'n zijde week. 't Leek of ze
zich er trots over voelde dat ze me nu eindelijk aan de
familie mocht tonen. Ik bleef het min of meer een ver-
warrende situatie vinden en had nog steeds het onbe-
vredigende gevoel dat ik niet aan m'n trekken gekomen
was... dat ik tegen die moeder niet alles gezegd had wat
er te zeggen viel. Van Jack had ik totnogtoe niets te
zien gekregen. 't Zou benieuwen of hij vanavond er ook
bij zou zijn en wat dat voor problemen kon geven. Ik
moest me daar maar niet het hoofd over breken.
Op de woning in de van Woustraat gekomen
maakte ik kennis met de zwager van Antje. Nou, daar
keek ik ook wel even vreemd op, die man was druk aan
de gang geweest en had er een soort van bioscoopzaal
van gemaakt. Hij had een groot wit laken op een houten
raam gespannen en zitplaatsen gefabriekt in de tegen-
overliggende kamer die amfitheatersgewijs opliepen.
Geen wonder dat Antje's moeder dit spektakel liever
niet in haar eigen schoongemaakte huis over de vloer
wilde hebben! Ik maakte hem mijn compliment over al
het werk dat hij er aan verzet had en gaf nog een paar
nuttige aanwijzingen betreffende het donker maken van
de kamers. De projectiemachine kon naar mijn mening
het beste in de tussenkamer worden opgesteld op een
lage tafel, dan kon het publiek er beter overheen kijken
en ik vroeg hem of het nog mogelijk was het scherm
een klein beetje schuin naar voren te laten hellen. Nou,
dat kon allemaal... ik moest maar zeggen hoe ik het
hebben wilde. Antje's zwager bleek ook al een heel
gezellige en geschikte jongen te zijn met twee rechter-
handen. Toen ik alles bekeken had en mijn goedkeuring
over een en ander had uitgesproken, vond ik dat het tijd
werd om maar weer eens op te stappen. Het was toch al
veel later geworden dan ik verwacht had door het vrij
langdurig onderhoud dat ik met moeder K. had. Voor ik
echter de trap af wilde gaan kwam Antje me snel ach-
terop en greep me bij m'n arm, terwijl ze me snel toe-
fluisterde: „Wat heeft m'n moeder allemaal tegen u
gezegd? Jullie hebben verschrikkelijk lang met elkaar
gepraat... hè toe, zeg het eens?” Ik weerde haar lachend
af en gaf haar ten antwoord: „Dat zou jij nou wel eens
heel graag willen weten, nietwaar? Maar dat kan ik nu
op dit ogenblik niet allemaal vertellen... later zal ik het
je wel eens zeggen...!” Ze deed nog een poging met aan
te dringen dat ik haar toch deelgenoot zou maken van
dat geheime gesprek, maar ik bleef onvermurwbaar... ik
moest eerst zelf nog eens grondig nadenken over alles
wat er deze middag over me gekomen was.
Over het verder verloop van die filmavond zal
ik trachten met weinig woorden een beeld te schetsen.
Ik had met de familie afgesproken om de voorstelling
zo vroeg mogelijk te laten beginnen, ook al in verband
met de spertijd, dat iedereen op tijd thuis kon zijn. Er
bleef dus niet veel tijd meer over om er nog even m'n
gemak van te nemen. Moeder was niet thuis, bleef bij
tante Loes een boterham eten en zou samen met haar
naar het avondbezoek in het Binnengasthuis gaan. Dat
kwam mooi uit, want nu hoefde ik tenminste eerst nog
niet tekst en uitleg te geven en uitvoerig rapport uit te
brengen hoe het bij „die mensen” gesteld was, want
- 32 -
daar stond, eerlijk gezegd, mijn hoofd nu op dit moment
niet zo erg naar. Moeder zou het morgen allemaal wel
vernemen.
Ik at vlug een paar sneetjes oorlogsbrood met
een kop surrogaat-thee en dofte me daarna piekfijn op
voor de komende strijd. Even na 7 uur ging ik op pad,
de zware projector meezeulend. In het begin leek het
allemaal wel mee te vallen maar na een minuut of tien
had ik al spijt als haren op m'n hoofd dat ik de hulp om
te dragen afgeslagen had, 't was warm weer en het
zweet gutste me langs m'n voorhoofd. Ik dankte de
hemel toen ik de van Woustraat bereikt had en op het
adres kon aanbellen. Daar was het grootste deel van het
publiek al present en zat op z'n plaatsen in afwachting
op de dingen die komen zouden. Ik begon onmiddellijk
de projectiemachine op te stellen en alles in gereedheid
te brengen, hartgrondig op de vingers gekeken door de
nieuwsgierige jongetjes van huize K., die vanzelfspre-
kend overal het naadje van de kous wilden weten. Ge-
lukkig klopte de afstand tot het projectiescherm vrij
goed en ik kreeg een mooi groot beeld dat iedereen op
de achterliggende plaatsen uitstekend kon waarnemen.
Inmiddels kwamen er nog steeds nieuwe bezoekers
binnen en ik zou bij god niet meer weten wie dat alle-
maal waren, 't kon onmogelijk allemaal alleen familie
van Antje zijn. En dan zag ik plotseling een jongeman
die met Antje samen midden in de kamer stond te pra-
ten, een nogal slanke figuur en ik moet zeggen met een
heel knap uiterlijk, wat ze wel eens noemen een „fijn
besneden gelaat.” Even later kwam ze naar me toe en
trachtte hem te bewegen om aan me voorgesteld te
worden. Maar ik moest tot mijn niet geringe ontsteltenis
waarnemen dat onze vriend Jack daar blijkbaar totaal
niets voor voelde en doodbedaard bleef waar hij was,
zich omdraaide en mij totaal negeerde. Ik deed zoveel
mogelijk of ik de situatie niet bemerkte en concentreer-
de me op m'n bezigheden aan het filmapparaat. Er
moest nog alleen maar een schemerlampje met schake-
laar opgescharreld worden en dan kon wat mij betreft
de voorstelling een aanvang nemen. Ook dat wist
Antje's zwager in korte tijd op te lossen, die man was
waarlijk onbetaalbaar en ik geloof dat zonder zijn hulp
en voorbereidingen die filmavond nooit zo'n succes zou
hebben gehad. Hij wist letterlijk overal raad op en
organiseerde en regelde alles op een leuke en prettige
manier zodat mijn zorg zich alleen maar behoefde uit te
strekken tot de bediening van de projectie-machine.
Eindelijk waren we zover, ieder zat op z'n plaats en de
grote lichten konden gedoofd worden. En op het laatste
ogenblik, terwijl ik op het punt stond de machine te
starten, voelde ik ineens de hand van Antje die me
zachtjes bij de arm beetpakte. Ze dook snel vlak naast
mij neer op een kussen en zei: „Ik kom bij je zitten, dan
kunnen we samen wat uitleg geven bij de film...!” Het
lag me op de lippen om op te merken: „Vindt Jack dat
wel goed”, maar ik slikte het bijtijds in, hij zat op korte
afstand achter ons zoals ik tersluiks had opgemerkt en
naar mijn indruk nogal geïsoleerd van de anderen, alsof
hij er niet helemaal bij hoorde. Ik had van tevoren de
volgorde van het programma aangekondigd en om er
een beetje in te komen draaide ik eerst een voorfilm,
naar ik me meen te herinneren de nieuwe film over
Artis en een old-timer met Charlie Chaplin. De helder-
heid van het beeld viel me goddank enorm mee ondanks
het feit dat door de verre afstand het formaat behoorlijk
groot uitviel. Alles liep lekker en er was al dadelijk de
goede stemming bij m'n publiek. Er werd uitbundig
gelachen bij de capriolen van Charlie en bij de Artis-
film weerklonken vele blijken van goedkeuring bij de
fraaie close-ups van de diverse beestenkoppen. Om het
geduld van de mensen niet langer op de proef te stellen
liet ik de Puttenfilm er onmiddellijk op volgen en ik zei
tegen Antje: „Nu is het jouw beurt... doe jij maar het
woord en maak er een sappig verhaal bij...!” Nou, dat
was haar best toevertrouwd, maar ze wilde per se dat ik
er toch ook wat bij vertellen moest, dus hielden we
beiden een soort tweespraak bij de film. Zelden heb ik
bij een vertoning van onze roemruchte „Puttenfilm”, die
de lyrische titel had meegekregen „Bungalow-
Avonturen” en „Van Zon, Wind en Regen”, meer aan-
dachtig publiek om me heen gehad dan op deze uitzon-
derlijke filmavond. Je kon op sommige ogenblikken een
speld horen vallen, zó geboeid waren ze allemaal en
gespannen dat hen ook maar iets van alle details zou
kunnen ontgaan. En Antje maar aan het expliceren en
opheldering geven wie nu Ali was en dàt waren oom en
tante en dàt was nou die ouwe Van Surksum. En dáár
was ze zelf..., in close-up, wandelend naast de veel
besproken tante Mien! Nee maar... há die Antje! Ieder-
een leefde nu hartstochtelijk mee en in het schemerig
licht zag ik hoe haar gezichtje straalde van opgetogen-
heid, dat ze nou allemaal háár in de film konden zien en
dat het heus allemaal ècht waar was met die verhalen
over die onvergetelijke vakantie daar, waarover ze thuis
natuurlijk uitentreure had verteld. Zonder overdrijving
mocht ik vaststellen dat de film ook hier een groot
succes had en wat ook nog verder mocht misgaan op
deze avond: voor Antje was dit eveneens haar grote dag
geweest met het succes waar ze al zo lang van ge-
droomd had. Twee delen was de Puttenfilm en toen hij
er doorheen was klonken alom verzoeken voor een
herhaling. „Kan dat, meneer... kunt u hem nog een maal
vertonen?” Ik had er geen enkel bezwaar tegen, maar
dan moest ik wel eerst de hele rolprent terugspoelen.
We zouden dan daarna de pauze houden. En zo volgde
er een reprise van de Puttenfilm, iets dat bijna nimmer
plaats vond op éénzelfde avond. Ik kon tevreden zijn, al
was het alleen al om de blijdschap te aanschouwen die
ik Antje had bezorgd met te voldoen aan haar wens hier
de film te komen vertonen.
Er was pauze. Het werd een gezellige boel,
Antje's zuster had in de keuken allerlei lekkere dingen
klaargemaakt en we werden royaal getrakteerd op be-
legde broodjes en koele drankjes. Ik had het er warm
- 33 -
van gekregen en liet me de koele pils best smaken. Ze
kwamen nu allemaal los en weldra was ik omringd door
de vele belangstellenden, die allemaal zo graag wilden
weten „hoe het werkte”. Film aan huis was in die dagen
nog iets zeldzaams, eigenlijk alleen maar voorbehouden
aan de semiberoepsmensen en als je het goed voor
elkaar had met een projectie zonder storingen, kon je
altijd rekenen op een behoorlijke toeloop. Die mensen
waren allemaal bijzonder geschikt en ik voelde me al
dadelijk helemaal op m'n gemak onder hen. Er was
geen sprake van bepaalde rancuneuze gevoelens van
hun kant „omdat ik Antje toch maar had laten lopen.”
Vermoedelijk waren de meesten nu wel op de hoogte
van de ware toedracht en „hoe die familie van die jon-
gen er achter heen gezeten had.” Maar op de persoon in
kwestie - en dat was ik zelf dus - konden ze eigenlijk
geen kwaad woord verzinnen. Maar tussen de bedrijven
door ontging het me toch ook niet dat vriend Jack er
enigszins verloren bij zat. Verbeeldde ik me dat nou...
er was haast geen mens die iets tegen hem zei, alleen
moeder K. onderhield zich enige tijd met hem. De zus-
ters waren op een gegeven ogenblik allen in de keuken
en Antje scheen daar ook te zijn. En in de ogenblikken
van stilte ving mijn oor heel duidelijk een levendige
discussie op die vanuit de keuken tot me doordrong.
Het viel niet moeilijk te raden wáárover het ging... ze
hadden het onder elkaar over de vraag wat Antje nou
moest doen, Jack terug nemen of opnieuw beginnen met
die Pieter. Ik hoorde op een gegeven moment de zuster
van Antje duidelijk zeggen: „Ach meid, je moet toch
zèlf weten wat je eigenlijk wil... ik vind 't een geweldig
aardige knul hoor! Ik zou 't wel weten...!” Kon dat op
mij slaan? Joost mocht het weten, maar dan stond ik er
toch niet zo slecht op en dat gaf me te denken.
Ondertussen trachtte ik vergeefs een gesprek
aan te knopen met die verloofde van Antje. Ik dwong
hem er een beetje toe en probeerde hem uit de tent te
lokken, maar het haalde niets uit. Hij bekeek me met
een blik die weinig hoopvol was voor een verdere dis-
cussie en wendde zich al spoedig van me af. Ja, dat was
een onplezierige ervaring voor me en het zette wat mij
betreft een domper op de gezellige avond. Hij zag in
mij vermoedelijk een gevaarlijke mededinger, maar
waarom was ie dan gekomen? Z'n gezicht drukte een en
al boosheid uit en ik kreeg op een gegeven ogenblik het
nare gevoel dat er bitter weinig voor nodig was om het
hier op een ernstig conflict tussen hem en mij te laten
uitdraaien. En dat zou toch waarlijk niet aan mij gele-
gen hebben. Dat wilde ik tot elke prijs voorkomen en
daarom moest de voorstelling maar zo gauw mogelijk
weer verder gaan. Bovendien begon de tijd te dringen
en er stonden nog twee hoofdfilms op het programma.
Na de pauze draaide ik dan nog „De wedden-
schap van Galupin” en tot besluit „Ware Liefde”, een
film die enigszins toepasselijk leek te zijn op de situatie
waarin ik verkeerde. Nou, vooral die laatste film sloeg
in als een bom. Het hele gezelschap werd meegesleurd
door de sensationele dramatiek van het filmverhaal. Er
was de louche belager van de maagdelijke onschuld, de
verleider die het meisje tracht te ontvoeren in de trein,
de wilde achtervolging met een auto, de ravage als de
achtervolgers door de trein werden gegrepen en waarbij
de held van het verhaal natuurlijk ongeschonden uit de
puinhoop tevoorschijn komt. En als de trein er dan
zonder machinist daverend vandoor gaat in steeds ijler
tempo langs ravijnen en door tunnels stijgt de spanning
ten top. Maar geen nood, de held duikt een vliegtuig op
en verder gaat de achtervolging... de redder van de
heilige onschuld ziet kans om van uit de vliegmachine
bovenop de als dol razende trein te springen en dan
volgt in de trein zelve het adembenemende gevecht met
de schurk die uiteindelijk overmeesterd wordt... Zelden
had ik een dankbaarder publiek getroffen bij deze sen-
satiefilm, ik had geen betere keuze kunnen doen dan
juist deze hoofdfilm aan het slot te vertonen. Ik zat me
er juist al in te verheugen dat de film-projectie van deze
oude films zo vlot en zonder storing verliep en dat de
Pathé-machine me deze avond geen parten speelde,
toen op het laatste moment de pech toch plotseling
geniepig toesloeg. Midden onder de laatste spoel ge-
beurde het... een gierend geluid en het beeld op het
scherm verdween. De drijfriem van de motor had het
begeven. Maar geen nood, ik had een beetje gerekend
op zoiets, de drijfriem was al oud en daarom had ik de
handslinger klaar gelegd. Snel zette ik de slinger op de
transport-as en schakelde de motor uit waarna de voor-
stelling gewoon verder ging. Bijna niemand had iets
van de korte onderbreking bemerkt maar ik was achter-
af dankbaar dat deze narigheid gelukkig pas op het
einde van de avond plaats had gevonden want het viel
niet mee om in het goede tempo te blijven draaien en ik
was blij toen de laatste meters er doorheen waren en het
woord einde op het doek verscheen! Het enthousiasme
kende geen grenzen en van alle kanten klonk het geroep
dat ze die laatste film best nòg wel eens wilden zien,
maar ik liet me hiertoe niet meer verleiden en wees op
de tijd, het liep al tegen halftwaalf en ik zei dat liever
niet in de spertijd op straat was als het na twaalf uur
liep. Moeder K. vond dat ik gelijk had en dat het nou
welletjes was en de jongetjes die een beetje bleven
doorzeuren of ik nog meer films thuis had, werden met
een kluitje in het riet gestuurd: dat ik nog wel eens een
keertje terug zou komen met de film.
Ze wilden dat ik nog wat zou blijven napraten
en er werd nog het nodige nagekaart over Putten, want
ze hadden nu zelf door middel van die film een en ander
gezien van de familie en ik meende op te merken dat
vooral Antje's zuster er behoefte aan had om daar die-
per op in te gaan... die wilde daar vast meer over weten.
Doch ik bleef onverbiddelijk en begon aanstalten te
maken om naar huis te gaan. Het scheen hen allemaal
nogal te spijten dat ik er nu zo ineens vandoor wilde en
Antje's zus deed nog een poging met haar voorstel dat
ze nog wel een slaapplaats over hadden en of ik nou
- 34 -
toch maar niet wilde blijven, ik hoefde dan niet in de
verboden tijd over straat. Ik vond het ontzettend vrien-
delijk aangeboden maar ik kon toch niet zomaar van
huis wegblijven zonder dat moeder wist waar ik zat, die
zou zich nogal ongerust maken... en bovendien was ze
nu alleen, nu vader in het ziekenhuis lag. Ja, daar had
niemand aan gedacht en ze begrepen uiteindelijk dat ik
geen gehoor mocht geven aan deze spontane opwelling.
Ik pakte de machine weer in de kist en borg de
filmtrommels op in de tas. Antje's zwager beloofde me
dat hij morgen de projector bij me thuis zou brengen,
de films kon ik zelf makkelijk meteen meenemen. En zo
nam ik afscheid van de hele familie nadat ze me alle-
maal heel hartelijk hun dank hadden betuigd voor het
vertonen van de film. Antje's moeder drukte me de hand
en zei nog weer met nadruk hoe blij ze was nu eens
kennis met mij te hebben kunnen maken, maar ze voeg-
de er wel aan toe: „Ik heb u nu een beetje leren kennen
en u bent me niet tegengevallen... ik had misschien een
verkeerde indruk van je gekregen. Maar tòch geloof ik
dat het maar beter is dat Antje niet je vrouw zal wor-
den... Ik heb die familie nu gezien in de film en dat
gevoegd bij de verhalen over ze... neen, ik ben bang dat
daar nooit iets goeds uit gegroeid zou zijn... ze zouden
Antje misschien d'r leven lang met de nek aangekeken
hebben en daarom zal het maar het beste zijn dat ze met
Jack trouwt.” Het klonk als een uitspraak van de rechte-
lijke macht na een rechtszitting. Het hof had vonnis
gewezen... moeder K. had de uitspraak gedaan: geen
huwelijk met Antje. Ze ontnam me in één slag iedere
illusie die ik mogelijk nog had gekoesterd toen ik op
deze dag voet over de drempel bij Antje thuis ging
zetten. Ik wist zo niet wat ik daar op zeggen moest, al
bedacht ik naderhand dat ik natuurlijk had moeten
antwoorden dat Antje met MIJ zou zijn getrouwd en
niet met m'n familie. Maar op dat kritieke ogenblik
wilden de woorden niet bij me naar boven komen en ik
wist niet anders te zeggen dat ik wenste dat Antje ge-
lukkig zou worden en dat het ook m'n eigen schuld een
beetje was... dat ik me bewust was eenmaal te kort
geschoten te zijn. Waarop moeder K. tot besluit op-
merkte: „Precies, dat komt er ook nog bij... u bent te
laat bij ons gekomen en de omgang met Jack heeft al te
lang geduurd met Antje... die mag ze nu niet zomaar
opzij zetten.”
Dat was dus het einde en ik had maar één be-
hoefte: zo snel mogelijk weg te komen in de frisse
nachtlucht. De woorden van moeder K. hadden me toch
wel een beetje pijn gedaan, het leek er veel op dat ze
me alsnog de straf had toegediend die ik totnogtoe
steeds ontlopen was. Antje liet me zelf uit en wilde nog
iets achterna zeggen dat klonk als „nog wel bedankt” en
ik verwachtte dat ze nog even mee zou gaan op het
portaal zodat we misschien nog een kort ogenblikje
onder vier ogen konden praten. Maar Jack kwam nu
resoluut tussenbeide, greep het meisje bij de arm en
trok haar naar binnen toe en zei afgemeten tegen me:
„U komt er wel nietwaar... goeiendag!”
Ik liep op straat en liet met welbehagen de
koele nachtlucht langs m'n gezicht waaien. De emoties
van deze ongewone dag roesden nog in m'n kop na en
ik voelde me niet zo erg happy met dat einde van deze
avond. Antje's moeder moest bepaald voorzien hebben
dat ik met bepaalde verwachtingen bij haar gekomen
was... dat ik voornemens geweest was om toch nog te
elfder ure Antje ten huwelijk te vragen. En nu had zij
eens de vrijheid genomen om daar resoluut een stokje
voor te steken... Grote genade, die vrouw had in wezen
ergens stilletjes wraak op me genomen, wraak op ons
allemaal, op mij en op die verwaande oom en tante die
zich verbeeld hadden dat haar dochter niet goed voor
hen was! Op dat ogenblik had ik het verhelderende
gevoel dat ik m'n verdiende loon had ontvangen... na
jaren!
Toen ik thuis kwam was moeder nog op en ze
verwelkomde me met de woorden: „Nou, je hebt het
uitgehouden... ik begon me al ongerust te maken, want
't is al over twaalven, En, vertel eens, was het gezellig
bij die mensen?” Veel zin om uitvoerig verslag uit te
brengen over mijn wederwaardigheden in de huize K.
had ik op dat ogenblik nu bepaald niet. Maar alvorens
te gaan slapen moest ik toch wel even kwijt aan haar
dat ik me uitstekend geamuseerd had, dat de filmvoor-
stelling een groot succes geweest was en dat ik door de
familie van Antje allervriendelijkst ontvangen was.
„Het zijn heus heel keurige mensen en ik heb m'n ogen
uitgekeken naar hun smaakvol ingerichte woning... ik
moet u eerlijk bekennen dat ik een beetje van m'n stuk
gebracht was toen ik daar binnen kwam, ze wonen in
een prachtig huis en het ziet er van binnen uit als van
mensen uit de gegoede stand... tante Mien moest er
maar eens een kijkje komen nemen, dan zou ze tot de
conclusie komen dat ze haar mening grondig moest
herzien. Ik weet nu tenminste waartoe vóóroordelen
kunnen leiden!” - „Heb je nog met die moeder gespro-
ken en heeft ze 't nog met je gehad over Antje en zo?”
Het was een vraag die moeder vanzelfsprekend op de
lippen brandde, ze moest bij intuïtie geweten hebben
dat Antje's moeder de loop der gebeurtenissen niet zó
maar over haar kant zou laten gaan en dat er alle kans
bestond dat ze me alsnog ter verantwoording zou roe-
pen. Had ik aanvankelijk het voornemen om over dat
onderhoud met die moeder thuis maar liever niet te
praten, ik kon op dit ogenblik niet nalaten te antwoor-
den: „Zeker, ik heb wel meer dan een halfuur onder vier
ogen over alles wat er gebeurd is met mevrouw K.
gesproken... en ze was niet op haar mondje gevallen
ook. Ze heeft heel wat uit de doeken gedaan... ik ben er
een stuk wijzer door geworden!” „O ja... wat had ze dan
in godsnaam wel allemaal te vertellen?” vroeg moeder
verbaasd. „Nou, daar praten we morgen wel verder
over... ik ben nu doodmoe en verlang naar bed”, zo
maakte ik een eind aan het vraaggesprek. Maar moeder
kon niet nalaten toch nog de vraag te stellen die haar
- 35 -
natuurlijk al die tijd intens had bezig gehouden: „Maar
hoe zit dat nou met die verloofde van Antje... is die
verkering nu werkelijk uit? En je gaat me morgen toch
niet vertellen dat jij nu toch nog met Antje gaat trou-
wen, nietwaar?” „Stel u gerust, moeder... de verloofde
van Antje was er ook... er blijkt niets aan de hand te
zijn met die twee en uw zoon is heelhuids teruggekeerd
uit het hol van de leeuw, Antje zal nimmer uw schoon-
dochter worden!” Ziezo, dat had ik er uit gegooid en
moeder deed er hoofdschuddend verder het zwijgen toe.
We draaiden de lichten uit en ik begaf me naar de zol-
der om te trachten te slapen. Maar het kostte moeite om
de slaap te vatten... er was zoveel gebeurd deze dag.
Flarden van gesprekken roesden door m'n hoofd, de
woorden van moeder K. kwamen telkens weer stukje
bij beetje in m'n herinnering terug en het gewicht van
die woorden woog zwaar op m'n ziel. En ook moest ik
telkens weer denken aan het onzalige einde bij m'n
vertrek daar, het bijkans arrogante gebaar van Jack
waarmee hij Antje voor zich opeiste en mij de laan uit
stuurde. Wat zou Antje daar zelf wel van zeggen? Joost
mocht weten wat er nog allemaal besproken was nadat
ik was heengegaan... wat ze allemaal over mij te zeggen
hadden...! Nu ik er nog eens over nadacht was het me
de hele avond eigenlijk al opgevallen dat de familie van
Antje in twee kampen verdeeld leek te zijn, tenminste
die indruk kreeg ik op een bepaald moment. Antje's
zusters waren buitengewoon aardig tegen me geweest
en het schoot me weer te binnen wat ik vanuit de keu-
ken had opgevangen uit de mond van Antje's getrouwde
zuster. Er was duidelijk een partij die vóór mij was en
me best geschikt vond... misschien zelfs op hun manier
een beetje medelijden met me hadden, zoiets van: och
die arme jongen kon er ook niets aan doen... zit onder
de plak van z'n familie! Hadden we hem maar eerder
hier gehad, dat zouden we hem dat best eens aan z'n
verstand hebben kunnen brengen! Maar de moeder had
het allemaal beslist en haar Salomon's oordeel uitge-
sproken: die jongen is niets voor Antje... ze zal d'r hele
leven onder die familie van hem te lijden krijgen... We
zullen ze laten voelen dat Antje heus niet op hem alleen
zit te wachten.
Vermoeid door al het gesjouw viel ik eindelijk
in slaap en bij het wakker worden de volgende morgen
zag alles er weer heel anders uit, had ik het gevoel dat
ik ergens veilig en wel uit het hol van de leeuw was
ontsnapt. Ik kon met een gerust hart naar Betty terugke-
ren vanmiddag en ik zou haar een boel te vertellen
hebben. Wat Antje betreft, welnu, daar moest ik nu
maar eens en voor al een dikke streep onder zetten... dat
was voorgoed voorbij!
De zwager van Antje kwam inderdaad vroeg
in de middag van die zondag de filmprojector terug-
brengen zoals hij beloofd had. Ik liet hem binnenkomen
en hij bleef nog even nabetrachting houden. Uit alles
bleek wel dat de filmvoorstelling bijzonder goed geval-
len was. „We vonden het allemaal geweldig... en dat
moeten we beslist nog een keer doen... als u er tenmin-
ste toe bereid bent”, zo merkte hij nog op. Ik zegde het
zo half en half toe met een vaag gebaar van instemming.
Maar voor mezelf had ik al lang uitgemaakt dat daar
nooit meer iets van komen zou... ik zou geen tweede
bezoek meer aan de huize K. brengen.
Hoofdstuk 6
Misschien heb ik in het vorige hoofdstuk wat al te lang
stilgestaan bij de filmavond ten huize van Antje en de
gebeurtenissen die zich daaromheen afspeelden. Ik heb
dat echter niet zonder reden gedaan. De rol die het
meisje speelt in deze historie waarover ik tot nu toe
telkens gesproken heb loopt als een rode draad door
mijn verhaal heen. Wat er ook voor andere ingrijpende
gebeurtenissen de kern van de geschiedenis overscha-
duwden, telkens dook haar verschijning weer in mijn
leven op alsof het noodlot dat zo beschikt had. We
moesten elkaar tekens weer op de een of andere manier
tegenkomen.
Maar ná die bewuste filmavond en alles wat
daaraan vooraf was gegaan brak die rode draad abrupt
af en blijkbaar voorgoed. Wel kwam ik haar in de we-
ken die er op volgden nog een paar maal tegen maar het
was me nu wel heel duidelijk geworden dat ik er nim-
mer meer op behoefde te rekenen dat ik ooit nog een
kans zou krijgen om de verhouding tussen ons te kun-
nen herstellen.
De eerste maal dat ik haar na die bewuste
avond weer tegen 't lijf liep was in de van Woustraat op
een zaterdagavond in juni. Ze was in gezelschap van
Jack. Ik zag ze in de verte aankomen, gearmd, en deed
nog een poging om hen te ontwijken, maar zij had me
reeds gezien en er was geen ontkomen aan. Ze maakte
zich los van de arm van haar verloofde en snelde me
bijkans tegemoet. Nou, ze moest toch nog even gauw
getuigen van haar enthousiasme over die filmavond...
en ze wilde me toch vooral nog even zeggen dat ik bij
de hele familie heel erg in de smaak was gevallen! Nou,
dat deed me dan genoegen en ik voelde me als een
kleine jongen die een lolly krijgt omdat ie niet mee
mocht naar 't circus! Jack bleef op een afstand staan en
deed geen enkele moeite om de kennismaking te ver-
nieuwen. Hij keek 't vanuit de verte aan met een wat
zure blik en er lag een trek op z'n gezicht die zoveel
kon betekenen dat hij niet dulden zou dat deze situatie
lang duren mocht... hij wenkte haar met een kort kern-
achtig gebaar dat zoveel zeggen wilde dat ze een eind
moest maken aan het onderonsje. Zo bleef er niet veel
gelegenheid over om dieper op een en ander in te gaan
en ik maakte maar snel een eind aan het gesprek onder
het voorwendsel dat ik haast had. Daarna ontmoette ik
- 36 -
Antje nog eenmaal in de omgeving van het Sarphati-
park, dat was op dinsdagmiddag 9 juni, dus kort na die
eerste ontmoeting. Ditmaal was ze alleen en het bleek
dat ze op weg was naar het Concertgebouw om plaatsen
te halen voor de een of andere uitvoering. Ze vroeg of
ik een eindje met haar wilde opwandelen in die richting.
We hadden toen nog een heel interessant gesprek waar-
in ik de gelegenheid kreeg om haar nieuwsgierigheid te
bevredigen over de vraag wàt haar moeder nu wel
allemaal met mij besproken had op die zaterdagmiddag.
Ik wond er maar geen doekjes om en vertelde haar hoe
ik toch wel een beetje in de benauwdheid had gezeten.
„Je moeder stond wel degelijk met de matteklopper
achter de deur, al was dat dan ook een denkbeeldige
matteklopper...”, zo begon ik. „Je moeder is geen mak-
kelijke en ik heb haar alles moeten vertellen wat daar
nou precies in Putten is gebeurd... Ik heb haar alles
eerlijk opgebiecht, ook over het feit dat ik een vriendin
heb. Ze had die dingen trouwens al allemaal van jou
gehoord en ik kon haar alleen maar bevestigen wat ze al
wist... wat dat betreft ben jij een open boek voor je
moeder. Maar ze is gelukkig niet kwaad op me geweest
en ik geloof dat ze veel begrip voor ons probleem heeft,
ik heb tenminste heel prettig met haar gepraat. En,
Antje... vertel me nou nog eens wat je familie en al die
andere mensen, die ik nauwelijks heb gesproken, wel
over me gezegd hebben... ben ik ze nogal meegeval-
len?” - „Reken maar, hoor! U bent geweldig in de
smaak gevallen bij m'n vader en moeder”, barstte ze
opgetogen los. „M'n moeder zei ook dat ze je een eer-
lijke vent vond omdat je haar alles vertelde en je jezelf
de schuld wilde geven... Maar m'n moeder heeft geen
goed woord over voor die oom en tante van u... ze vond
dat u verschrikkelijk onder de plak zit van al die men-
sen, ook van thuis. Daarom is ze er van overtuigd dat
het nooit iets had kunnen worden tussen ons en dat het
zó maar het beste was.” „Dus je blijft met Jack gaan?”
vroeg ik belangstellend. „Ja, omdat m'n moeder er op
staat”, zei ze, me een ontwijkende blik toewerpend. „Ze
heeft die familie nu op de film gezien en ze zegt dat ze
daaraan voldoende houvast heeft en dat je oom en tante
trotse mensen zijn die mij nimmer zullen aanvaarden en
dat ik daar erg onder te lijden zal hebben... nou daar
heb ik dan ook wel een voorproefje van gehad daarbui-
ten... dat weet m'n moeder maar al te goed... ik zou 't
ook afschuwelijk vinden als ik bij die mensen op visite
had moeten gaan, ik zou altijd 't daghitje blijven, dat
stomme kind waar hun neef aan is blijven hangen en ik
zou 't niet kunnen verdragen om zó behandeld te wor-
den. Dan maar liever met een jongen uit m'n eigen
kring... dat zegt m'n moeder er van.” Het was een ver-
klaring uit de mond van Antje die aan duidelijkheid
niets te wensen over liet. Daar moest wat aan afgepraat
zijn op die avond nadat ik vertrokken was! Antje ver-
volgde: „M'n oudste zuster is hartstikke op uw hand...
vond je een schat van een jongen en wou maar steeds
dat ik Jack de bons gaf. Ze heeft een hekel aan hem...
omdat ie altijd zo weinig te vertellen heeft als we onder
elkaar zijn en zich met niemand bemoeit.” „Dus jullie
hebben wel met elkaar gepraat over mij, toen ik weg
was?” ondervroeg ik haar. „Nou, reken maar”, zei ze,
„je oren moeten haast wel getuit hebben, 't was een
complete familievergadering!” Ik kon me bijna een
volmaakt beeld voor ogen halen hoe dat daar toegegaan
was, precies zoals ik al eerder verondersteld had. De
familie was inderdaad in twee kampen verdeeld, een
aantal dat vóór mij was en daartegenover de moeder die
als het familie-orakel haar einduitspraak had gedaan
waar niet meer aan te tornen viel. „Weet je hoe ik het
nu zie vanuit mijn standpunt, Antje?” merkte ik op.
„Jouw moeder is in wezen net zo erg als mijn oom en
tante... ze deelt de lakens bij jullie uit en jij hebt als
volwassen meisje ook niet veel tegen te spartelen. Ei-
genlijk zit jij net zo erg onder de plak en ik moet eerlijk
toegeven dat ik me zelf ook niet tegen je moeder opge-
wassen voelde... want praten kan ze!” „Nou hè, vindt u
ook niet... ze kan er nog veel beter mee terecht dan ik!”
viel ze me in de rede. „En ze heeft me niet veel kans
gegeven om alles te zeggen wat ik eigenlijk te zeggen
had”, liet ik er op volgen. Ze keek vragend naar mij op
en zei: „En wat had u m'n moeder dan nog allemaal
meer willen zeggen?” - „Nu Antje, dan zal ik je maar
iets bekennen - al had ik wel gedacht dat je dat al lang
begrepen had - over het voornemen dat ik had toen ik
die middag bij je thuis op bezoek kwam. Ik was name-
lijk niet alleen gekomen om die film te vertonen, maar
ik liep ook met de gedachte rond alles goed te maken
tussen ons... omdat ik in de stellige overtuiging ver-
keerde dat je verloving met Jack uit was. Ik had je in
tegenwoordigheid van je ouders ten huwelijk willen
vragen... maar je moeder sneed me op een drastische
manier de pas af en toen ik 's avonds tot de ontdekking
kwam dat je Jack weer in genade had teruggenomen
was ik maar blij dat ik dat niet gedaan heb. Overigens
heb ik moeten vaststellen dat je verloofde zich nu niet
bepaald erg vriendelijk tegen me gedragen heeft... hij
weigerde ieder gesprek met mij en ik moet je eerlijk
zeggen dat ik me dat nogal aangetrokken heb...” Ik zag
dat ze verschoot bij die woorden van mij en ze trachtte
zich te verdedigen met de woorden: „Nou ja, ik had u
toch gezegd dat Jack maar voor een poosje zou weg-
- 37 -
blijven... en dat ie me nooit zou loslaten. En ja... wat die
avond betreft, hij heeft zich niet erg netjes gedragen
tegenover u, dat geeft ik toe, ik vond dat zelf ook heel
erg... hij is ook erg jaloers en kan absoluut niet verdra-
gen dat ik met een andere jongen praat of lach. Ik had
wel een vermoeden dat u opnieuw met mij wilde gaan...
maar mijn moeder had vooruit al gezegd dat ik me niets
meer in m'n hoofd moest halen met jou, ze heeft Jack
zelf uitgenodigd voor die avond... hij wilde eerst hele-
maal niet komen omdat hij je niet ontmoeten wilde,
maar m'n moeder stond er op...” Nu begreep ik pas de
hele toedracht! Moeder K. had in een helderziend
ogenblik duidelijk doorgrond dat ik het niet alleen bij
die filmavond zou laten, maar dat ik serieus van plan
was Antje ten huwelijk te vragen... Daarom moest en
zou Jack ten tonele worden gevoerd opdat ik eens en
voor al zou ervaren dat er in de situatie niets veranderd
was en dat Antje nog steeds met hem verloofd was. Ik
was er mooi ingetuind en ik dankte de hemel dat haar
moeder me de kans had ontnomen om mijn plan ten
uitvoer te brengen... ze had me in wezen voor een af-
schuwelijke flater behoed!
De affaire met Antje was hiermee wel defini-
tief op een keerpunt gekomen. Ik voelde op dat moment
bitterheid noch teleurstelling bij mezelf, eerder een
gevoel van bevrijding dat het noodlot me niet had ge-
dwongen een fatale stap te ondernemen die ik mogelijk
later toch betreurd zou hebben. Ik vond het ogenblik
gekomen om hier voorgoed afscheid te nemen van
Antje. Ik deed of ik de onzekerheid niet bemerkte die
bij het meisje op haar gezicht te lezen viel na hetgeen ik
haar zojuist gezegd had. „Luister eens goed, Antje”, zei
ik ten slotte nog, „je hebt nu blijkbaar voorgoed je keus
gemaakt al of niet onder de invloed van je moeder... en
ik zelf geloof dat het hierbij maar moet blijven... Ik vind
dat we nu maar meteen voorgoed afscheid van elkander
moeten nemen.” Ik stak haar m'n hand toe en vroeg
haar nog m'n groeten aan haar ouders en zusters te
willen overbrengen. Ik ontnam haar praktisch de gele-
genheid om nog iets terug te zeggen dat van haar kant
enige opheldering had kunnen verschaffen omtrent haar
eigen gevoelssituatie in deze aangelegenheid. Ze moest
nu helemaal zelf maar weten wat ze wilde... met die
moeder was het kwaad kersen eten, dat had ik nu zelf
aan den lijve ondervonden! Ze stamelde nog een paar
woorden tot afscheid en haar gezichtje drukte wel dui-
delijk de sporen van emotie uit nu ze besefte dat ik na
dit alles definitief uit haar leven zou verdwijnen. Ze
keek nog een keer om en vervolgde dan aarzelend haar
weg in de richting van de van Baerlestraat. Het was
voorbij en op dat moment wist ik met grote zekerheid
dat ik haar nooit meer terug zou zien...
Bij Betty had ik op de zondagmiddag na de
filmavond bij Antje uitvoerig verslag gedaan over mijn
bevindingen. Ze was natuurlijk erg benieuwd naar alles
wat ik daar ondervonden had. Het bleek dat Betty meer
had begrepen van mijn beweegredenen om daarheen te
gaan dan ik wel gedacht had. Maar ik vermeed om over
het gesprek met Antje's moeder te praten. Wel ging ik
uitgebreid in op het onderwerp hoe die mensen tegen
me geweest waren en hoe het er bij Antje thuis uitzag.
„Het was de eerste maal dat je daar kwam, nietwaar
Piet?” vroeg ze. „Dan zal die moeder van dat meisje
toch zeker wel met je gesproken hebben over alles wat
er gebeurd is... dat lijkt me toch logisch, als ik in haar
plaats was geweest zou ik dat niet zomaar over m'n kant
hebben laten gaan!” Een tikkeltje geamuseerd vroeg
Betty: „Heeft ze geen poging gedaan om je met vlag en
wimpel binnen te halen in de familie en je alsnog aan
Antje te koppelen?” Met een gerust geweten kon ik
Betty verklaren dat daar geen enkele reden voor was
omdat Antje's verloofde er weer teruggekeerd bleek te
zijn in de familiekring. Ik was daar alleen maar geko-
men om die film voor hen te vertonen en verder had
niemand me ook maar iets verweten uit het verleden.
„Nu Piet, ik zal je maar eerlijk bekennen dat ik werke-
lijk een ogenblik gedacht heb dat je te elfder ure toch
nog naar die mensen bent toe gegaan om Antje zelf.
Toen je me een paar weken geleden vertelde dat dat
meisje plotseling weer bij jullie op visite kwam en bij
jullie terug wilde komen dacht ik: die verkering is vast
uit en nu doet ze een poging om weer met je in contact
te komen. En toen jij daarna zei dat je er heen ging om
die filmavond te geven had ik er zo'n idee van dat je
niet alleen om die film daar naar toe ging... nou, kijk me
eens recht aan en beken het maar eerlijk. O Piet, ik ken
je langzamerhand zó goed... ik weet precies hoe je bent,
het zit je nog altijd dwars en je verbeeldt je nog steeds
dat je dat meisje groot onrecht hebt aangedaan en dat je
dat eigenlijk verplicht bent om goed te maken, al weet
je diep in je hart dat die Antje helemaal geen vrouw
voor jou is... Zal ik je maar eens wat zeggen? Je moet
blij zijn dat het zo gelopen is. Je zegt nu wel dat het
allemaal zulke aardige mensen waren en dat het er zo
keurig bij hen uitzag, maar, en daar zul je van op horen,
ik ken die mensen namelijk ook heel goed. Ik heb het je
maar nooit willen zeggen, maar toen ik bij je thuis die
film heb gezien, wist ik meteen wie die Antje was. Ze
heeft een paar jaar hiernaast gewerkt in die melkzaak
van van Bosse en ze is verscheidene malen hier aan de
deur geweest... ik heb wel met haar gesproken, meer
dan eens. Ze was altijd met jongens bezig, dan weer
met die en dan weer met een andere. En die moeder ken
ik ook heel goed, komt hier geregeld voorbij en altijd in
gezelschap van haar dochters, ze is zo'n echte haaibaai
en dan loopt ze midden op straat hard te schreeuwen
tegen die meisjes... die hebben niks in te brengen. Haar
vader is een klein mannetje, een beetje gemoedelijk
typetje die braaf doet wat moeder zegt. Klopt dat?” Ze
beschreef z'n uiterlijk nauwkeurig en ook dat van moe-
der K. „Ze wonen hier in de Jan Steenstraat in een
benedenhuis aan de andere kant van de van Woustraat,
nietwaar? Ik kom er bijna altijd langs als ik naar die
bakkerij van Homoeth ga. Nu jongen, geloof me nou
- 38 -
eerlijk dat jij je daar helemaal niet thuis zou voelen in
dat milieu... dat zijn van die echte „sjappies-mensen”
die nooit een cent over hebben. Die moeder moet het
alleen hebben van wat haar kinderen inbrengen, ze
laten ze niets leren, ze moeten meteen naar een baas en
allerlei minderwaardig werk doen als het maar een paar
ongelukkige centen opbrengt. Nou en geloof me maar,
als jij in die familie terecht was gekomen, hadden ze je
uitgeschud tot op het been... en denk maar niet dat ik
overdrijf want ik ben heel goed op de hoogte en weet
alles van ze af.” Ik stond een ogenblik versteld over wat
Betty daar allemaal vertelde, maar ze sprak zó over-
tuigd dat ik moest toegeven dat haar woorden wel eens
de ware aard konden onthullen. „Nee Piet, als ik ook
maar één ogenblik geweten had dat die Antje een ge-
schikt meisje voor je was geweest en dat je in een dege-
lijke familie terecht zou zijn gekomen, dan had ik er
zelf op gestaan dat je haar gevraagd had, want heus
Piet... je moet een ander meisje zoeken... je moet je
eens los gaan maken van mij. Het kan toch nooit wat
worden tussen ons. Ik houd jou maar op sleeptouw en
wat moet je nou in godsnaam met een zoveel oudere
vrouw als ik die met zo'n rabauw van een vent ge-
trouwd is en waar ik nooit van zal afkomen. Heb je er
wel eens over nagedacht met wat voor problemen je te
maken krijgt als je mij ooit eens bij je familie zou moe-
ten komen voorstellen? Geloof je niet dat je tante er
alles voor over heeft om te weten te komen wat er vroe-
ger met mij aan de hand is geweest?” - „In elk geval
zou jij je zelf beter verdedigen dan Antje ooit heeft
gedaan”, wierp ik tegen. „Jij zou beter van je weten af
te spreken en meer indruk op ze maken dan Antje bij
machte was te doen... die was alleen maar doodsbe-
nauwd voor ze...” „Nu Piet, dàt zou ik ook zijn in dat
geval, ik zou er ook vreselijk tegen op zien om bij je
familie op visite te komen met de wetenschap dat ik
daar iemand ontmoeten kon die op de hoogte was van
mijn vroegere leven... denk je eens in, zulke dingen
gebeuren toch wel eens? Nee jongen, ik weet niet wat
of jij je eigenlijk voorstelt hoe het verder met ons moet
gaan in de toekomst... je kunt toch niet jaar in jaar uit je
aan mij blijven vastklampen? Straks komt er een mo-
ment dat je hier niet eens meer komen kunt... wanneer
Bram het in z'n hoofd haalt om hier voorgoed z'n intrek
te nemen, als ie weer eens een aanval van z'n astmati-
sche bronchitis heeft. Moeten we dan jarenlang blijven
wachten tot ie aan z'n kwaal sterft? Wil jij dat zó lang
volhouden en je jonge jaren aan zo'n griet als ik ver-
doen? Heus Piet, er lopen zat aardige meisjes rond die
dolgraag met jou zouden willen gaan, maar daar zul je
eens moeite voor moeten doen en dan moet je je van
mij gerust niets meer aantrekken... ik wil alleen maar
dat jij gelukkig zult zijn met een jongere vrouw.” „Maar
je houdt toch nog wel van me, Betty... en ik van jou, dat
kun je toch niet zomaar wegcijferen?” bracht ik er tegen
in. „Ach, onzin Piet”, riep ze uit, „dat gaat toch immers
allemaal wel over op den duur... dat weet je zelf ook
heel goed, anders was je niet zo gauw verliefd gewor-
den op die Antje. Als je met haar getrouwd was had je
mij ook wel spoedig vergeten, ik verwijt je dat niet,
maar... mannen zijn nu eenmaal zo en jij bent heus geen
uitzondering. En dan is er nog iets waar je eens over
moet nadenken. Het is nog steeds oorlog en niemand
weet waar we nog voor komen te staan... er zullen
misschien nog verschrikkelijke dingen gaan gebeuren
in dit land en het is niet uitgesloten dat we mekaar door
de oorlogsomstandigheden voorgoed uit het oog zullen
verliezen. We kunnen niet eens meer praten over de
toekomst want geen mens weet of we er over een jaar
nog zijn...!”
We waren nu op een heel ander chapiter te-
rechtgekomen. Betty had me weer opnieuw met de neus
op de feiten gedrukt waar het de verhouding betrof
tussen ons beiden. Ik had eigenlijk al die jaren als een
zieltje zonder zorg geleefd. Ik had het gezocht in een
ietwat extreme verhouding met een wat oudere ge-
trouwde vrouw die niet helemaal van onbesproken
levenswandel kon worden genoemd. Maar het gelukki-
ge feit dat ze een hart van goud had en in mij iets had
gevonden van een kind dat vertroeteld moest worden,
had me er voor behoed, dat ik buiten de gevaren was
gebleven van een verderfelijke afgrond. Ik had bij wijze
van spreken voor hetzelfde geld in handen kunnen zijn
gevallen van een louche del die me meegesleurd had in
een poel van verderf. Ik had geboft met deze moederlij-
ke vriendin en ik had indruk op haar gemaakt door mijn
aanhankelijke trouw jegens haar toen ze in grote moei-
lijkheden verkeerde. Dat was jarenlang zo goed ge-
gaan... een makkelijk leventje had ik geleid. Thuis m'n
natje en droogje bij moeder en buiten de deur op verre
afstand de vriendin die altijd beschikbaar was en nooit
eisen stelde, zich steeds van haar beste zijde liet zien en
die ik met haar problemen achter liet wanneer ik tevre-
den bij haar vandaan ging. Aan dit hele genoeglijke
leventje dreigde de oorlog nu een einde te maken, al de
zekerheden van voorheen begonnen steeds meer op
- 39 -
losse schroeven te staan. Betty had me dat op die zon-
dagmiddag duidelijk voor ogen gehouden en voorspel-
lingen gedaan over de naaste toekomst die geen bijster
opwekkend beeld opriepen. Ik had het voorgevoel dat
ze ieder ogenblik uit m'n leven zou kunnen verdwijnen
doordat ze ook nu weer met nadruk tot me zei: „Piet, je
moet er op rekenen dat ik wel eens voor korte of lange-
re tijd naar Frankfurt terug zou kunnen gaan. Ik ben
Duitse en mijn ouders zijn daar nog, ze kunnen in groot
gevaar komen te verkeren als die bombardementen
erger worden op Duitsland. Dan moet en zal ik bij hen
zijn om ze bij te staan. Dan laat ik hier alles in de steek
want mijn ouders gaan me vóór alles... ook al ga ik er
zelf aan kapot!”
Het was geen opwekkend vooruitzicht in de
toekomst waarmee ik die zondag afscheid nam van
Betty. Ik had niet alleen Antje voorgoed verloren, maar
nu dreigde ook mijn laatste houvast in het leven me te
gaan verlaten. Doch in een vlaag van optimisme hield
ik mezelf voor dat het allemaal wel zou loslopen...
misschien kwam er nog juist op tijd een eind aan deze
verdomde rotoorlog en zou alles bij het oude blijven.
Maar de woorden van Betty dat ik er beter aan zou doen
om zelf los van haar te maken en een meisje te zoeken
dat vrij was, bleven lang in me nawerken. Had ze mis-
schien gelijk? Zou het niet verstandiger zijn om een
dikke streep onder alles te zetten en opnieuw te begin-
nen met een schone lei? Uiteindelijk was ik ook met
succes bij een nieuwe baas begonnen en dat heuglijke
feit had mijn levensblik aanzienlijk verruimd. Waarom
zou het met mijn privéleven dan ook niet gelukken?
Moeilijk kon ik op dat ogenblik nog gissen wat voor
ingrijpende gebeurtenissen er in het naaste verschiet
voor me in petto lagen...
 Hoofdstuk 7
Op zaterdag 30 mei hadden we een bijzondere film-
avond thuis voor m'n nichtje en neef Annie en Aart
Grotendorst. Bovendien bracht mijn nicht een collega-
vriendin van kantoor mee. Neef Aart was nogal geïnte-
resseerd geraakt in de filmerij doordat hij al enige jaren
in het bezit was van een prachtige zeilboot en nu met
plannen rondliep om iets van deze liefhebberij op film
vast te leggen. Hij was bevreesd dat de moffen op een
kwaad ogenblik beslag zouden gaan leggen op z'n schip
en vóór het daartoe kwam wilde hij de herinnering aan
dat kostelijke bezit voor de toekomst vereeuwigen. Aan
mij had hij voorgesteld om eens een paar maal mee te
gaan met de filmcamera en dan een korte film op te
nemen waarin de boot een rol speelde.
De opdracht lokte me wel aan en het leek me
een prachtig onderwerp voor een film. Ze kwamen deze
avond eigenlijk eens kijken wat voor resultaten er met
zo'n smalfilm te bereiken vielen. De avond slaagde
uitstekend en natuurlijk kwam ook nu weer de Putten-
film op het scherm. Het was precies een week nadat ik
met de hele apparatuur bij Antje thuis was geweest,
daar moest ik op deze avond wel even aan denken.
Het succes van deze filmavond had tot gevolg
dat we een afspraak maakten om in begin augustus een
weekend met z'n allen het water op te gaan en dat ik
uitgebreide opnamen zou maken van de diverse ver-
richtingen die aan een zeiltocht zijn verbonden. Annie's
vriendin, juffrouw Bus, zou dan ook van de partij zijn.
Gelukkig had ik ook dit jaar nog beslag kunnen leggen
op een aardig voorraadje Gevaert-9½ mm film of-
schoon Bernard me er wel de verzekering bij gegeven
had dat het de laatste keer was geweest... er zou een
verbod komen op fotografisch materiaal voor particu-
lieren! Ik kocht z'n hele voorraad op!
De nacht volgende op deze gezellige avond
werden we, nadat het geruime tijd angstvallig rustig
was geweest in de lucht, in het holst van de nacht opge-
schrikt door hevige schietpartijen en luchtgevechten
boven de stad. Nadat de duisternis was ingevallen en
onze visite naar huis gekeerd was, raakte het zwerk
vervuld van het monotone gebrom van honderden
bommenwerpers die op zeer grote hoogte in golven van
west naar oost vlogen. Later in de nacht toen ze van hun
aanvallen terugkeerden begon het schieten en we door-
stonden weer enige benauwde uurtjes. De Engelse radio
maakte melding van zware luchtaanvallen die die nacht
hadden plaats gevonden op de stad Keulen met 1200
zware bommenwerpers. Van Keulen zou nagenoeg
niets meer over zijn dan een brandende puinhoop, al-
leen de wereldberoemde Domkerk was gespaard geble-
ven. Misschien hebben we bij het horen van dat bericht
even gedacht aan de talloze inwoners van die stad die
nu dezelfde ellende doormaakten als de Rotterdammers
- 40 -
in 1940. Maar in die dagen speelde een ander gevoel
van vergelding de hoofdrol... ze kregen hun verdiende
loon, die moffen, nu konden ze het zelf eens aan den
lijve ondervinden. En daarom verheugden we ons toen
in die berichten! Je genoot letterlijk bij het horen van
dat ronkende gedreun hoog in de lucht, iedere aanval op
Duitsland betekende een stap dichter bij onze bevrij-
ding!
Het bleef niet bij die ene nachtelijke aanval
want in de nacht van zondag op maandag mochten we
opnieuw genieten van het vervolg van de Engelse actie.
Ditmaal gold het de industriestad Essen als een begin
van een reeks onafgebroken luchtaanvallen teneinde de
gehele Duitse oorlogsindustrie volkomen te vernietigen.
Die nacht werden er bij de aanval op Essen 1036
bommenwerpers ingezet. De Tommies hadden hun
actie goed voorbereid, de luchtvloot werd op effectieve
wijze ondersteund door talrijke gevechtsjagers en de
moffen hadden niet veel in te brengen. Ze hadden zelf al
eerder duizenden vliegtuigen verloren bij hun nachtelij-
ke aanvallen op Londen en blijkbaar konden ze tegen
deze kolossale verliezen niet voldoende produktie leve-
ren om de gaten te stoppen. We hadden 't al verschil-
lende keren vernomen van onze Engelse vrienden aan
de andere kant van de Noordzee: de hulp van de Vere-
nigde Staten begon zich duidelijk kenbaar te maken, het
evenwicht begon zich te herstellen en de Engelse
luchtmacht begon geleidelijk aan oppermachtig te wor-
den. Het moest nu wel de goede kant opgaan... het kon
niet lang meer duren. De oude mevrouw Mooy die in
het benedenhuis woonde onder ons en die van joodse
afkomst was, al konden de moffen haar voorlopig nog
niet veel maken omdat ze een gemengd huwelijk had,
sprak me eens aan en zei toen met wrange humor:
„Meneer heb-u vannacht ze gehoord? Met duizenden
zijn ze overgevlogen.. Dat is voor mijn muziek in de
oren, wil u dat wel geloven... muziek is 't” En ze wees
daarbij met opgeheven vinger omhoog naar het onein-
dige als klonk het geluid van de Engelse bommenwer-
pers haar nòg in de oren!
Dat de Royal Air Force sterk in betekenis was
toegenomen en in steeds grotere getale over de bezette
gebieden in oostelijke richting ging opereren, had ech-
ter voor ons ook een gevaarlijke kant. De kans dat de
Tommies nu bepaalde vijandelijke doelen in bezet
Nederland gingen bestoken nam eveneens toe. Zo zaten
wij voortdurend in angst dat de Engelsen een bombar-
dement zouden gaan uitvoeren op het R.A.I.-gebouw
aan de Ferdinand Bolstraat. Maanden geleden, aan het
begin van dit jaar, hadden de Duitsers het tentoonstel-
lingsgebouw, bij de Amsterdammers bekend als „de
R.A.I.”, opgevorderd met al het daaromheen liggend
terrein. Niemand had enig vermoeden wat de moffen
daarmee van plan waren, doch toen er in allerijl langs
de gehele Jozef Israëlskade (die in de oorlogsjaren
omgedoopt was tot Tooropkade) enorme schuilkelders
van beton werden gebouwd, die meer op bunkers leken,
en het hele terrein tot verboden gebied verklaard werd,
deden al spoedig de dolste geruchten de ronde. Er zou
een munitiefabriek in komen en weer anderen beweer-
den dat het kazernes werden voor de opleiding van
militairen. Hoe geheimzinnig de moffen er ook mee
waren, het zou niet lang duren of we kwamen er achter
waartoe het voormalige tentoonstellingsgebouw ging
dienen. De omwonenden aan de van der Helststraat,
Amstelkade, Ferdinand Bolstraat etc. zagen tot hun niet
geringe ontsteltenis dat op zekere dag grote vrachtwa-
gens kwamen aanrijden die hun lading verborgen onder
dekzeilen. Wat er onder die zeilen verstopt lag bleef
echter niet verborgen. Doordat die grote trailers onmo-
gelijk de R.A.I. binnen konden komen, moest in de
meeste gevallen de lading buiten worden gelost en wat
bleek? Er kwamen onderdelen van vliegtuigen voor de
dag. Rompen en vleugels, onderstellen et cetera, et
cetera, alles beschilderd met hakenkruizen. De meeste
van die brokstukken bleken zwaar beschadigd te zijn en
doorzeefd van kogelgaten. En nu duurde het niet lang
meer of de hele buurt wist wat daar in het oude gebouw
aan de hand was. Er was een vliegtuigfabriek in geko-
men van Fokker en ze deden daar niet anders dat kapot
geschoten jagers en bommenwerpers weer oplappen
opdat ze weer de lucht in konden. Nou, als onze bond-
genoten dáár de lucht van kregen kon het wel eens heel
goed gebeuren dat ze dat hele zaakje op een goeie of
liever kwaaie dag vanuit de lucht plat kwamen gooien.
Was het verwonderlijk dat de mensen die daar omheen
woonden zich doodsbenauwd gingen voelen en in het
begin geen rustig uur meer hadden? Maar daar hadden
de moffen maling aan! Met opzet hadden zij die fabriek
daar ondergebracht in deze dichtbevolkte wijk. Ze
speculeerden erop dat de Engelsen mededogen zouden
hebben met de bevolking en daarom niet tot een bom-
bardement wilden overgaan en ze misbruikten op deze
manier de hele buurt als camouflage voor hun oorlog-
voering.
Nu zaten wij gelukkig nog wel een behoorlijk
eind van die fabriek vandaan maar allicht zouden er bij
een eventueel bombardement wel een paar bommetjes
verdwalen in het nachtelijk duister. Het gevolg was dat
wij deze buurt angstvallig begonnen te mijden, ook
overdag. We liepen maar liever een flink eind om over
de van Woustraat wanneer we de richting van de stad in
moesten!
Overigens had de opmerkzame burger in de
omgeving van de R.A.I. al heel gauw ontdekt dat het
met die vliegtuigen van de moffen niet veel soeps meer
was. Ze gebruikten voor de vleugels een soort geperst
hout dat verdomd veel weg had van bordpapier en
daardoor ging al spoedig het gerucht rond dat het met
de Duitse oorlogsindustrie maar bar slecht gesteld
- 41 -
was... de moffen maakten vliegtuigen van karton! Nou,
zó erg was het nou ook weer niet want dat zogenaamde
karton was waarschijnlijk een voorloper van het latere
houtboard, een ijzersterk materiaal dat makkelijk ge-
produceerd kon worden uit afvalstoffen. De Duitsers
waren altijd meesters geweest in het uitvinden van
surrogaat-materialen en ze hadden voor de vliegtuigin-
dustrie al hun talenten gebundeld om een goedkope
vervanging te vinden in plaats van het schaarse alumi-
nium. Maar brandden deden ze wel... die „papieren”
jagertjes!
Dinsdag 2 juni 1942 - Amsterdam
Er is plotseling weer een enorme schaarste aan groen-
ten. De groentezaken kunnen de eerste paar dagen geen
kruimel groente leveren en de meeste winkels zien zich
gedwongen hun deuren te sluiten... er is totaal niets
meer! Alle aangevoerde groenten op de veilingen is
door de Duitsers hedenmorgen volledig in beslag ge-
nomen en men weet al gauw te vertellen dat treinladin-
gen vol verse Hollandse spinazie, worteltjes en kortom
alles wat de kwekers in deze tijd op de markt weten te
brengen, in de richting van Duitsland zijn afgevoerd.
Ook de kleine kwekertjes aan de rand van de stad heb-
ben al spoedig geen kropje sla of bosje wortelen meer
over. Gelukkig heeft moeder nog een behoorlijke voor-
raad blikgroenten in huis en we kunnen ons daarmee
nog wel een paar dagen redden. De kranten maken ons
van alles wijs en suggereren dat er hongersnood komt
als we niet wat zuiniger aan doen! En dan te bedenken
dat Nederland nog kort geleden het land van melk en
honing was!
Er is vanmorgen ook een brief gekomen van
ds. van Heest waarin hij ons de verheugende medede-
ling doet dat wij het huisje „Intermezzo” in Putten
gedurende de eerste helft van de maand juli kunnen
huren. Hij had z'n eigen vakantie maar een paar weken
uitgesteld teneinde ons de gelegenheid te geven er een
paar weken in te trekken. Of we hem maar per omme-
gaande wilden berichten dat we van die gelegenheid
gebruik wensten te maken.
Dat was een uitermate vriendelijk gebaar van
de dominee en we zouden er onder normale omstandig-
heden dolgraag gebruik van gemaakt hebben. Het zag
er helaas op dat ogenblik niet naar uit dat we van deze
zomer met vakantie konden gaan. Vader lag nog steeds
in het Binnengasthuis en al ging zijn toestand aardig
vooruit, er was voorlopig nog geen sprake van dat hij
uit bed mocht komen, laat staan dat hij met vakantie
zou kunnen gaan. Moeder was van mening dat ik maar
zo gauw mogelijk ds. van Heest moest laten weten dat
we er tot onze spijt geen gebruik van konden maken
door ziekte van vader. Ik vond dat we de brief van de
dominee toch maar eerst aan vader moesten laten lezen
om zijn oordeel te vernemen. Toen de oude heer het
epistel onder ogen kreeg tijdens het middagbezoek, was
zijn mening echter heel anders dan we verwacht had-
den. „Jongens”, zo luidde zijn uitspraak optimistisch,
„dat moeten jullie nog niet afschrijven. Ik vind dat jullie
beslist moeten gaan en je vooral niet aan mij moeten
storen als ik eventueel nog in dit ziekenhuis zou moeten
blijven. Jullie hebben die vakantie nu eenmaal hard
nodig, meer nog dan ik en wie weet... ben ik tegen die
tijd wel weer helemaal zover dat ik zelf mee kan naar
Putten...” De optimist! Nu, moeder wilde daar eerst
helemaal niks van weten... wij in ons eentje op vakantie
en vader alleen achterlaten in dat warme ziekenhuis?
Nee, daar moest ze eerst nog eens over nadenken. „Wat
geeft dat nu allemaal!” zo weersprak de oude heer de
bezwaren van moeder, „over mij behoef je geen zorg te
hebben, ik lig hier best in m'n eentje en ik zal heus
genoeg bezoek krijgen van de tantes... bovendien zijn
die twee weken gauw genoeg om... dus ik zou maar
dadelijk aan ds. van Heest terug schrijven dat jullie zijn
voorstel aannemen.” En zich in het bijzonder tot mij
wendend voegde hij er nog aan toe: „Schrijf ook meteen
naar oom Wim en tante Mien en vraag of zij zin hebben
om mee te gaan en laat het dan dáár van afhangen of we
het aannemen.”
Moeder, die natuurlijk zelf dolgraag met va-
kantie ging, zwichtte uiteindelijk voor de beweegrede-
nen van vader en zo werd besloten om dan toch maar
weer naar Putten te gaan, tenminste... als de ten Bouw-
huyzen ook meegingen. Thuis gekomen zette ik me
onmiddellijk aan het schrijven van een brief naar
Utrecht. Vroeg daarin of ze zo spoedig mogelijk wilden
terugschrijven opdat ik ds. van Heest uitsluitsel kon
geven.
Binnen twee dagen kwam het antwoord uit
Utrecht. Een opgetogen brief van tante Mien die er
geen twijfel over liet bestaan dat ze mee zouden gaan!
Ons voorstel kwam als uit de hemel gevallen... ze had-
den er juist over zitten piekeren wat ze van dit jaar
zouden gaan doen omdat ze dachten dat er met ons wel
niets van komen kon door vaders ziekte. Nou, als het
dan tòch allemaal zo geregeld kon worden en vader Piet
het niet erg vond om achter te blijven... dan natuurlijk
heel graag! Er werd van alles afgesproken en geregeld,
ds. van Heest geschreven dat we gebruik wilden maken
van zijn aanbod en met de ten Bouwhuyzen bespraken
we hoe we het beste in Putten konden komen. De ver-
trekdatum viel op woensdag 1 juli en mijn broer Aart
zou met ons meegaan en een dagje blijven. De ten
Bouwhuyzen zouden op hun eigen gelegenheid vanuit
Utrecht reizen en maken dat ze op ongeveer dezelfde
tijd in Putten waren. Op De Standaard had ik zonder
veel moeite een week extra vakantie kunnen organise-
ren voor eigen rekening. 't Kon nu weer lijden met mijn
inkomsten, we werkten alle dagen volop en ik verdien-
de thans meer dan ik ooit bij de Bussy had ontvangen!
Zo was dus alles op voorspoedige wijze geregeld.
Over die vakantie van veertien dagen in Put-
- 42 -
ten wil ik nu niet te uitvoerig meer ingaan. De gebeur-
tenissen die daarna plaats hadden en een climax vonden
tegen dat het jaar ten einde liep, waren dermate belang-
rijk dat ik het wenselijk vind over de dagen die we met
ons kleine gezelschap daar doorbrachten met slechts
enkele korte beschouwingen te volstaan. Alleen over de
reis er heen wil ik graag wat nader vertellen.
Reizen was in die bezettingstijd verre van
pleizierig. De treinen reden met sterk beperkte dienst-
regelingen. Auto's en taxivervoer waren radicaal van de
weg verdwenen en wat de busdiensten betreft, de auto-
bussen van het plaatselijk vervoer reden niet meer op
benzine maar sleepten zogenaamde „houtgas-
generators” achter zich aan. Dat waren een soort van
kachels waarin houtblokjes tot smeulen werden ge-
bracht; het daarbij vrijkomende houtgas werd door de
motor aangezogen en na gezuiverd te zijn als energie
gebruikt. De zeer weinige personenauto's die nog bij de
weg reden hadden meestal een gasballon boven op het
dak waarin lichtgas zat waarop de motor draaide, die
daarvoor eerst aangepast moest worden.
Daar we vernomen hadden dat er vanaf het
station Putten helemaal geen vervoer meer bestond naar
het dorp of je moest er niet tegen op zien om een uur te
lopen met de koffers, besloten we gebruik te maken van
de Harderwijker raderboot die nog steeds vanuit Am-
sterdam over het IJsselmeer naar Harderwijk vaarde.
Dat leek ons tevens een lang niet onaardig tochtje zo op
het water en we konden dan in Harderwijk een bus
nemen die ons praktisch voor de deur bracht aan de
halte van Eeghenlaan. Dat we van alle reismogelijkhe-
den juist de meest riskante en gevaarlijkste namen,
kwam in 't geheel niet in ons op. We dachten alleen
maar aan het leuke vaartochtje met die ouderwetse
raderboot want daar had mijn broer Aart ook zo van
genoten een jaar of wat geleden toen ze bij ons in Put-
ten een week gelogeerd hadden. Maar ja... dat was toen
nog in vredestijd geweest en niemand van ons had enig
vermoeden hoe het nu zou zijn.
Moeder en ik kwamen omstreeks halfnegen
aan de steiger vanwaar de boot moest vertrekken, bela-
den met twee koffers en even later arriveerde Aart.
Inderdaad lag daar de Harderwijker raderboot, maar het
zag er naar onze indruk helemaal niet naar uit dat het
schip om negen uur zou afvaren. Hij lag daar voor-
alsnog als een dood ding en uit de schoorsteenpijp
kwam geen enkel pufje rook tevoorschijn. Toen we aan
boord gingen was er ook in 't geheel niets te bespeuren
van de gezellige voorbereidingen die meestal bij zo'n
vaart gebruikelijk zijn. Geen machinist, geen stoker,
geen penetrante geur van kolendamp en stoom en ook
geen lekkere warmtevlagen die daarbij uit de machine-
kamer opstijgen. Veel passagiers waren er ook niet, er
verschenen er maar weinigen en we konden het ons in
de ruimte geriefelijk maken doordat we het rijk prak-
tisch alleen hadden in de kajuit. „Het zal mij benieuwen
hoe die schuit gaat wegvaren zo aanstonds”, merkte
mijn broer op. „Er is geen mens in de machinekamer en
je hoort niets van stoom sissen... de hele boel staat nog
koud!” Ja, dat leek ons allemaal een raadsel en we
begonnen ons al af te vragen of we wel op het goede
schip terechtgekomen waren. Maar eindelijk, tegen 9
uur kwamen er een man of wat personeel aan boord en
we werden er van verwittigd dat de Harderwijker boot
zo aanstonds zou vertrekken. Tegelijk werd er omge-
roepen dat de passagiers alle fotocamera's en eventuele
filmapparaten die ze bij zich hadden terstond bij de
kapitein moesten inleveren tegen afgifte van een reçu.
Dat was me ook wat moois! Toevallig had ik de film-
camera niet los over de schouder meegenomen maar
deze in mij koffer gepakt, dat leek me praktischer om-
dat ik niet veel last wilde hebben van die zware bunge-
lende cameratas op m'n rug. Ik had ditmaal maar weer
eens de wat meer handelbare Eumig meegenomen en
hem in het foedraal van de Cine-Nizzo gestopt zodat
alle beschikbare accessoires er bij in konden. Ik had me
voorgenomen om, eenmaal aan boord, de camera uit de
koffer te halen en dan nog wat interessante opnamen te
maken gedurende de overtocht aan boord van het schip.
Er was maar weinig filmmateriaal voorhanden en ik
moest van het weinige dat ik had weten te bemachtigen
nog een belangrijk deel reserveren voor de zeilfilm die
ik met mijn neef Aart Grotendorst in augustus zou gaan
maken. Voor de rest was het de bedoeling om in Putten
eventueel nog een paar aanvullende shots op te nemen
van natuurtaferelen.
Dat inleveren van de foto-apparatuur bleek
verband te houden met een verordening van de Duit-
sers. De boot passeerde namelijk onderweg enige mili-
taire verdedigingswerken of wat dat dan ook mocht
wezen, in ieder geval was fotograferen en filmen aan
boord ten strengste verboden. Daar ik niet in het minste
van plan was om mijn kostbare filmcamera bij de kapi-
tein in te leveren zat er niets anders op dat ik hem rustig
in de koffer liet zitten. Het was nu maar te hopen dat de
een of andere gek aan boord het niet in z'n hoofd zou
halen om onderweg koffercontrole te houden. Je kon in
deze tijd nu alles verwachten en zoiets was al vaker
vertoond.
Eindelijk, tegen 9 uur, kwam er wat actie.
Vanaf het IJ naderden twee piepkleine sleepbootjes, zo
van dat soort waar ze in Amsterdam de vuilnisschepen
mee naar de vuilverbranding slepen. Er werden een
paar sleeptrossen overgezet en vastgemaakt en de ra-
derboot werd langzaam aan met vaarbomen van de
steiger afgeduwd. De tocht kon beginnen. Nu, het werd
het vreemdsoortigste vaartochtje dat ik ooit over de
Zuiderzee gemaakt heb. Het leek haast wel of we op
een spookschip waren, geen gestamp van machines,
geen wentelende raderen vergezeld van watergeklots,
geen gesis van stoom uit de stoomfluit. Alleen maar
doodse stilte en wat gekabbel van het IJ-water. De
stuurman stond er in z'n eentje op de brug als een schim
uit een sciencefiction film weggelopen. Kort voor ons
- 43 -
uit puften de twee speelgoed stoombootjes, maar het
geluid dat ze maakten was nauwelijks te horen, we
leken in het niets voort te drijven op eigen geheimzin-
nige krachten! Ook op het IJ, waar vroeger zo'n gezelli-
ge drukte van binnenvaartschepen heerste, was het nu
een naargeestige doodse stilte. De scheepvaart lag
vleugellam en ook aan de scheepswerven en de dokken
stonden de hijskranen langzaam te verroesten. Bij de
Oranjesluizen wachtte ons de eerste verrassing. Een
stem uit de luidspreker deelde ons mede dat alle passa-
giers zich van de railing moesten verwijderen en zich in
de kajuiten moesten begeven... pas na het passeren van
de sluizen mochten we weer voor de dag komen! Aha,
er was dus iets dat we niet mochten zien en ik vroeg me
af wat dat in godsnaam dan wel wezen mocht. Gedwee
deed iedereen wat er bevolen werd, het waren maar
enkelen want er bevonden zich opvallend weinig pas-
sagiers aan boord. Maar dan waren we toch eindelijk in
volle zee en begonnen de beide stoombootjes al hun
krachten in te spannen teneinde de ontkrachtte rader-
boot over het voort te zeulen in de richting van Har-
derwijk. De stilte aan boord van het schip leek nu nog
onwezenlijker dan toen wij door het IJ voeren. Je hoor-
de alleen maar het zachtjes kabbelen van het water
tegen de romp en je zou je kunnen voorstellen dat het
schip rustig stil lag en helemaal niet in beweging was.
Toch drongen er vage geruchten zo af en toe van de
landzijde tot ons door, meegevoerd met de wind. Het
slaan van een torenklok uit een of ander plaatsje langs
de kust was duidelijk te horen en wat ons op een gege-
ven ogenblik wel enigszins verontrustte was het geronk
van vliegtuigen hoog in de lucht. Had die raderboot op
eigen kracht gevaren, dan zouden we van de geluiden
rondom niets vernomen hebben door het gestamp der
machines. Aart was de eerste die voor de dag kwam
met de veronderstelling dat het best wel eens kon ge-
beuren dat we vanuit de lucht beschoten konden wor-
den of dat ze toevallig een bom op deze boot konden
laten vallen. Daar hadden we nog helemaal geen ogen-
blik over gepiekerd totnogtoe. Maar wanneer je het je
goed realiseerde moest je wel toegeven dat we op dit
oude schip alles behalve veilig zaten midden op die
grote plas water. Als die twee oubollige stoombootjes
die ons trokken uitvielen was de raderboot weerloos
overgeleverd aan de elementen. Niemand wist waar we
dan terechtkonden komen en wat dat schieten betreft...
daar moest je maar niet aan denken. Was het een won-
der dat we na een paar uur reikhalzend begonnen uit te
kijken of we de overkant van het IJsselmeer al in zicht
begonnen te krijgen.
Het liep tegen 12 uur toen we eindelijk in de
verte de vage silhouetten van de kustlijn begonnen te
ontwaren en de kerk van Harderwijk zich vrij duidelijk
tegen de horizon aftekende. De vreugde dat we god zij
dank binnen een halfuur van deze naargeestige schuit
weer voet aan land konden zetten werd echter al ras
getemperd door een geheel onverwacht optredend in-
termezzo. Tot onze niet geringe schrik klonk plotseling
van over het water overal het geluid van jankende sire-
nes in op- en neergaande toon. Luchtalarm! Dàt moest
er nou nog net bij komen en Aart merkte profetisch op:
„Daar was ik nou al die tijd al bang voor... 't is te hopen
dat ze ons niet in de gaten krijgen vanuit de lucht.
Straks denken ze daarboven nog dat dit een troepen-
schip is!” De kapitein had het aanhoudend alarm na-
tuurlijk eveneens opgemerkt en begon terstond door
een scheepsroeper contact op te nemen met de beman-
ning van de sleepboten. En ja hoor! Er was paniek aan
boord. Alle hens aan dek en een van de sleepboten
maakte los en voer op volle kracht naar achteren ten-
einde de raderboot af te remmen. Binnen een paar mi-
nuten lag ons hele konvooi stil rond te dobberen op de
waterplas met op enkele kilometers afstand de haven
van Harderwijk. „Kapitein... wáárom vaart u niet door,
we zij toch vlak bij de haven?” zo werd er van verschil-
lende kanten gevraagd. Maar de kapitein antwoordde
rustig: „Dat mag ik niet, mensen. Ik heb opdracht om
stil te blijven liggen als er onderweg luchtalarm komt
en we kunnen niet eerder doorvaren eer de alarmtoe-
stand is opgeheven...” „Hebben we luchtafweergeschut
aan boord, kapitein?” waagde een olijkerd onder de
passagiers te vragen. „Goddank niet!” mompelde de
kapitein. In de verte klonk vliegtuiggebrom en we vin-
gen verwijderde knallen op van luchtdoelgeschut.
Ik kan nu niet bepaald zeggen dat ik me erg op
m'n gemak voelde in deze situatie en ook moeder gaf
blijk dat ze zich ongerust maakte over de toestand
waarin we ons bevonden. Goed beschouwd waren we
hier aan de heidenen overgeleverd. Het schip bood geen
enkele bescherming wanneer de een of andere idioot het
in z'n kop kreeg om de raderboot als doelwit te gaan
gebruiken. Wisten die Engelsen veel van wat er daar in
dat kleine Nederland allemaal op dat IJsselmeer dreef?
Eén goed gemikte bom en we waren reddeloos verlo-
ren, er waren wel twee krakkemikkige reddingbootjes
aan boord maar die hadden waarschijnlijk in geen jaren
het water geroken en het was nog maar de vraag of die
paar leden van de schaarse bemanning in staat waren ze
buiten boord te zetten. Er was niet veel voor nodig om
dat oude karkas de diepte in te jagen. Met deze weinig
opwekkende gedachten bleven we in angstige spanning
de loop der gebeurtenissen afwachten. De minuten die
verstreken leken uren te duren en al die tijd dobberden
we bewegingloos op het water rond. Moeder merkte op
dat ze wou dat we er maar nooit aan begonnen waren
om met die raderboot mee te gaan. Maar daar hadden
we nu niet veel meer aan, we zaten nu eenmaal in het
schuitje en moesten meevaren... wat er in het huidige
geval op neer kwam dat we bewegingloos lagen rond te
dobberen op de grote plas water met de haven van
Harderwijk in zicht en niet wetend hoelang het nog kon
duren alvorens de boot daar veilig zou afmeren.
Maar het liep allemaal gelukkig goed af, na
een halfuur drong eindelijk vanaf de landzijde het veel-
- 44 -
tonig signaal tot ons door in rechtgaande toon dat het
luchtalarm was opgeheven, het was opmerkelijk hoe
duidelijk het geluid van velerlei sirenes uit de omlig-
gende plaatsen over het water tot ons doordrong. Er
kwam onmiddellijk weer actie aan boord, de sleepboot
aan de achterzijde nam z'n vroegere positie weer in en
met volle stoom ging het nu op Harderwijk aan. Het
was ruim over enen toen we met onze bagage aan land
stapten. We moesten geducht voort maken om nog op
tijd de bus te halen die ons naar Putten zou brengen.
Het busstation van de Veluwse Autodienst lag nog een
heel eind van de haven af en we sjouwden ons lam door
een groot deel van het stadje heen aleer we daar maar
net op tijd arriveerden. Maar daar wachtte ons een
nieuwe onpleizierige ervaring. Een onvoorstelbare
drukte van vakantiegangers, die allemaal met de bus
mee wilden. Ik weet niet meer hoe wij met z'n drietjes
in dat vehikel zijn geworsteld, maar het voornaamste
was dàt we er in zaten, letterlijk... want het lukte ons
nog waarachtig om een zitplaats te bemachtigen, door-
dat een paar mensen tot de ontdekking waren gekomen
dat ze in de verkeerde bus waren gestapt en wij snel op
de vrijgekomen plaatsen neervielen. En achter ons aan
werden de mensen maar naar binnen gestouwd, ze
stonden overal in de middenloop en tussen de banken
en we kregen het aardig benauwd. Toen de chauffeur
het eindelijk welletjes vond werden de deuren met
moeite dicht geperst en ging het met een slakkegangetje
de grote weg op.
Achter de bus hobbelde de „potkachel-op-
wielen” mee die de brandstof leverde in de vorm van
houtgas. Af en toe werd er gestopt om blokken hout in
de kachel te stoppen en de zaak een beetje op te rakelen
anders wilde de bus niet rijden! Ik vroeg me wel een
beetje angstig af hoe we zo aanstonds uit die bus moes-
ten komen op de plaats van bestemming. Het leek me
een onmogelijke opgave om je door die kluwen van
mensen heen te worstelen en dan ook nog met die ba-
gage erbij. Hoe kwamen we daar in godsnaam ooit
doorheen? Nu, dat werd dan ook inderdaad een moeilij-
ke operatie toen de bus eindelijk aan de halte van Eeg-
henlaan arriveerde. Maar gelukkig... wie stond ons daar
op te wachten? Oom Wim! Hij schreeuwde ons toe dat
we de bagage door het open raam van de bus moesten
doorgeven aan hem en dat lukte goddank tamelijk goed.
Nu hadden we onze handen vrij en konden ons al wrin-
gend en duwend uit de mensenkluwen bevrijden naar de
uitgang waarbij me de knopen van de jas werden ge-
trokken en het nog niet veel had gescheeld of de bus
was al weer doorgereden met Aart er nog in! Maar dan
waren we dan toch eindelijk weer in ons oude ver-
trouwde Putten. Ik herinnerde me wel eens op een heel
wat comfortabeler manier hierheen te zijn gereisd.
Oom Wim en tante Mien waren wat eerder
dan wij hier aangekomen uit de richting Amersfoort met
de bus. De reis was hen nogal meegevallen wat de
drukte betreft. Weldra zaten we nu weer ouderwets
buiten onder de dennen te genieten van de stilte en de
geuren rondom Intermezzo en konden we de narighe-
den van de reis zo spoedig mogelijk vergeten. Totdat
tante Mien zei: „Zeg Sienemeu... heb jij wat groente of
blikjes meegenomen uit Amsterdam? Wim en ik heb-
ben al geprobeerd om hier wat eetbaars op te diepen,
maar onze groenteman blijkt verdwenen te zijn en er is
verder nergens hier verse groente te krijgen!” Gelukkig
was moeder zo verstandig geweest om tussen de bagage
zo hier en daar een paar blikjes doperwten en spinazie
in te moffelen en in een afzonderlijke tas had ze nog een
maaltje aardappelen gestopt zodat we voor deze en de
volgende dag even gered waren.
Het werd ons al spoedig duidelijk dat we er al-
le dagen op uit zouden moeten gaan om aan mondvoor-
raad te komen. De voedselpositie in het dorp Putten
bleek in één woord allerbelabberdst te zijn. Mijn eerste
taak was daarom de volgende ochtend naar het dorp te
wandelen en te kijken of er nog een fiets te bemachtigen
viel. Ik toog maar meteen naar het bekende adres uit
vorige jaren vervuld van weinig hoop dat er nog een
rijwiel te huren kon zijn. Maar ziedaar...! Het karretje
waar ik nu al enige jaren telkens zoveel pleizier aan
beleefd had stond ook nu weer tot mijn beschikking.
Wat er in Putten door de oorlog ook allemaal veranderd
mocht zijn, mijn oude trouwe velo was gebleven en had
al die tijd trouw op me staan wachten... het leek haast
een wonder in deze benarde tijd van schaarste! Wat wel
veranderd was betrof de huurprijs, ze vroegen nu ¦ 5.--
voor die veertien dagen en dat was 100% meer dan in
vorige jaren. Maar daar stapte ik toen maar luchthartig
overheen in het besef dat we die fiets ditmaal hard
nodig zouden hebben om aan het nodige voedsel te
komen. Oom Wim had z'n fiets in Utrecht op de trein
gezet en we begonnen maar dadelijk om naar het station
in Putten te wandelen waarbij ik m'n eigen rijwiel aan
de hand meenam, zodat we samen de weg terug konden
rijden.
Ik zal over het verdere verloop van deze va-
kantie niet te veel in bijzonderheden uitweiden. Mijn
broer Aart vertrok reeds de volgende dag tegen de
namiddag weer naar Amsterdam. Het was vreemd dat
vader er nu niet bij was. We moesten telkens aan hem
denken en vonden de gedachte dat hij op dat ogenblik
nog in dat ziekenhuis lag met dit mooie weer verre van
plezierig. Het zette een beetje de domper op de vakan-
tievreugde. Oom Wim en ik gingen nu elke morgen zo
vroeg mogelijk op de fiets naar Harderwijk, gewapend
met tassen achterop, teneinde de groentewinkels af te
stropen. Dat kostte ons vaak een hele ochtend. Het
bleek al spoedig dat de voedselpositie hier op het „plat-
teland” blijkbaar slechter was dan in de grote steden.
Wat moesten we soebatten en marchanderen om aan
een bosje wortelen te komen. Bij de ene groentenzaak
lukte het om een paar kropjes sla te bemachtigen maar
daar hield het dan ook mee op. „Alleen voor de vaste
klanten, meneer!” zeiden ze dan. Maar als we dan ver-
- 45 -
telden dat we hier met vakantie waren, nou ja, dan
streken ze de hand over hun hart en kon er nog wel iets
af. Dan maar weer doorfietsen naar een andere winkel
en daar weer bedelen. Waren we met de „groenvoer”
afdeling eindelijk klaar, dan probeerden we nog zo hier
en daar wat op te pikken bij een kruidenierswinkeltje of
bij een bakker die iets had dat zonder bon verkocht
mocht worden. En dan maar eindelijk weer op huis aan
om vol trots onze oogst aan de thuisblijvers te tonen.
Wim en Piet hadden 't weer gefikst! Maar er schoten
toch ook nog wel een paar tochtjes in de omgeving op
over. We wandelden nog een keer met z'n allen naar
Nieuw-Groevenbeek en met mijn oom maakte ik wel
eens 's avonds een fietstochtje over de hei in de richting
van Ermelo. Bij zo'n gelegenheid raakten we bijna in
een gevaarlijk parket verzeild met de moffen. Het was
in de tweede week van ons verblijf in Putten, dat we op
een mooie avond na een heldere zonnige dag besloten
om op de fiets naar Nulde aan het IJsselmeer te gaan.
Het was zo'n avond waarop de zon in het westen lang-
zaam wegduikt in een donzen wolkenbed in de meest
fantastische kleurschakeringen. Dat wilden we allebei
nog wel eens eenmaal zien, de herinnering aan dat
fraaie kleurenspel van een zonsondergang boven het
rimpelende water van het grote water in ons geheugen
vastleggen. Ik had er in vorige jaren altoos naar ver-
langd om een dergelijk schouwspel op de film vast te
leggen en het te gebruiken als een slotscène van de
Puttenfilm. Helaas was het er nimmer van gekomen,
maar nu ik toch nog een keer de filmcamera meegeno-
men had, besloot ik het er op te wagen en een poging te
doen de zonsondergang in een aantal fasen te vereeuwi-
gen. Ik slingerde de cameratas dus over de schouder en
we stapten op de fiets. Nu wisten we drommels goed
dat filmen en fotograferen op de openbare weg sedert
enige tijd drastisch verboden was door de moffen en
zeker waar het in de omgeving van militaire objecten
betrof. In de omgeving van Ermelo hadden we wel veel
meer Duitse soldaten gezien dan in het vorige jaar, er
waren opleidingskampen gekomen op de plaatsen waar
vroeger onze eigen militairen waren gelegerd. Maar we
verwachtten toch niet dat we nu overal Duitse soldaten
in de bossen zouden tegenkomen en dat ze bij drommen
dat verlaten niemandsland aan het IJsselmeer zouden
bevolken sloten we bij voorbaat geheel uit. Het zou
anders uitpakken! We waren dadelijk na de avondmaal-
tijd op pad gegaan met het voornemen ruim op tijd aan
het IJsselmeer te zijn alvorens de zon ging wegduiken
achter de horizon. En zoals het altijd al was gegaan
sedert de vele jaren dat wij hier kwamen, ging het ook
nu weer een beetje fout met het vinden van de kortste
weg door de polders. Zelf had ik daar nooit last mee
gehad, ik volgde gewoon de route langs de Stationsweg
om in Nulde te komen. Maar mijn oom hield er nu
eenmaal van om langs allerlei omweggetjes het doel
van de tocht te bereiken. Daarin was ie altoos verdomde
eigenwijs geweest... daar kon bijvoorbeeld Antje van
meepraten. Als ik alleen met hem op pad was kon me
dat niet zoveel schelen, we avontuurden er dan maar
zo'n beetje op los en we zagen wel waar we terecht-
kwamen. Met oom Wim beleefde je altijd de vreemdste
verrassingen op die manier. Het plaatsje Telgt had zo
telkens voor hem een bijzondere aantrekkingskracht.
Daar was tante Mien jaren geleden om gezondheidsre-
denen geruime tijd gelogeerd geweest bij een onderwij-
zersfamilie. Hij had er blijkbaar dierbare herinneringen
aan. Het verbaasde me dan ook in 't geheel niet dat hij
zei: „Zeg jongeman, als we nu eens eerst de richting
van Telgt opzochten... dan kunnen we van daaruit door
de polder een weg zoeken naar dat gezellige vlondertje
bij Nulde...” We waren vroeg genoeg om ons gemak er
van te kunnen nemen, de zon zou pas tegen halfnegen
de nachtelijke deken over 't hoofd trekken. Ik gaf hem
dus gelijk en stemde geheel met z'n plan in, liet de
leiding geheel aan hem over en fietste gedwee achter
hem aan, benieuwd waar we nu weer terecht zouden
komen. Maar, zoals te verwachten viel, bleek na een
halfuurtje fietsen al ras dat m'n geachte oom het spoor
weer eens volkomen bijster was. We zaten op een ge-
geven ogenblik ergens achter Ermelo en we waren
verder van ons doel verwijderd dan ooit. Ook van het
plaatsje Telgt kregen we die avond geen barst te zien.
We zaten op een flink stuk hei en konden niet anders
doen dan de zon achterna fietsen in de richting van het
westen. We kwamen nu eindelijk weer op bekend ter-
rein en ik was er al bijna zeker van dat we nu heel dicht
in de buurt van de Stationsweg waren. Eerst kwam er
nog een paadje dat ons dwars door een dennenbos heen
voerde en daar achter moest dan het polderland liggen
dat aan het IJsselmeer grensde. Oom Wim had het nu
eindelijk ook weer helemaal te pakken en riep al opge-
togen uit: „We zijn er bijna... we fietsen ná dit donkere
bos recht op het water aan!” Maar toen klonk er op
hetzelfde moment vanuit het bos een bulderende com-
mando-stem die schreeuwde: „Halt!! Absteigen... nicht
weiter gehen!!” En voor we het wisten staarden we in
de loop van een machinegeweer... we zaten plotseling
midden tussen de Duitse wehrmacht in en het was zon-
neklaar dat we ons op streng verboden gebied bevon-
den... Over mijn schouder bungelde achteloos de leren
tas met de filmcamera. „Potverdorie... stap gauw af,
Pieter”, riep oom Wim geschrokken uit, „hou je vooral
rustig en laat niet blijken dat je bang bent... gewoon
doen, we zijn verdwaald en wisten het niet!” Aarzelend
bleven we even stilstaan met de fietsen aan de hand en
ik probeerde voorzichtig de cameratas achter m'n rug te
verbergen. We maakten gebaren tegen elkaar of we de
richting aan het verkennen waren. En nu ontwaarde ik
plotseling tussen de bomen aan het eind van het fiets-
paadje iets dat me met stomheid sloeg. Er was iets van
een grote grijze massa dat tussen de stammen van de
dennen schemerde, als een groot soort flatgebouw dat
het uitzicht op het water volkomen benam en... nu zag
ik ineens nog veel meer in die korte flits dat we daar
- 46 -
stonden. Die grauwe massa bleek een enorme bunker te
zijn en op een kolossaal platform stonden machtige
batterijen luchtafweergeschut die hun vuurmonden
dreigend de lucht in staken. Nou, ik zag ons zelf op dat
ogenblik al in de kraag gegrepen... in „schützhaft”
genomen wegens spionage of zoiets! Oom Wim siste
me zachtjes toe, zonder z'n lippen zichtbaar te bewe-
gen: „Draai langzaam om en loop rustig naast de fiets
terug...” De schildwacht zei nog steeds niets, maar
vanaf een afstand van nog geen 15 meter hield hij z'n
vuurwapen op ons gericht. Heel bedaard en rustig keer-
den wij om en liepen bedachtzaam de weg terug... tien
meter, twintig meter... er gebeurde niets. „Stap nou
maar op en als de bliksem hiervandaan!” We kwamen
nu weer op de weg naar het station Putten en daar za-
gen we iets dat we al veel eerder hadden kunnen ont-
dekken, wanneer we maar dadelijk onze tocht via deze
weg genomen hadden. Er stonden grote borden met
hakenkruizen en het opschrift: „Feuerstellung Horst -
Verboten Gebietes.” We hadden voorgoed de schrik te
pakken en het vastleggen van de zonsondergang kon ik
wel vergeten. „We zijn er goed van af gekomen, neef!”
merkte oom Wim op. „Die soldaat heeft vast die camera
van jou niet opgemerkt in de schemering... ik hield m'n
hart vast op dat moment... Je moet dat ding voortaan
maar niet meer meenemen!” We spraken af om er thuis
maar niets over te vertellen teneinde de dames niet
nodeloos te verontrusten. Thuis gekomen borg ik de
filmcamera meteen op, ik had hier nog geen enkele
opname gemaakt van deze vakantie en het zou er ook
verder in 't geheel niet meer van komen... ik had het
apparaat beter thuis kunnen laten!
In die zelfde week, na het avontuur met de
moffen, werden we verrast door zeer slecht weer. Vrij-
dag kwam 's avonds mijn schoonzuster Annie onver-
wacht aanzetten, ze had het hele eind vanaf het station
gewandeld. Ze bracht onweer en regen mee en die
avond zaten we weer ouderwets gezellig bij elkaar
onder de lamp aan tafel spelletjes te doen. De luiken
hadden we stevig voor de ramen dicht gedaan.
Zaterdag 11 juli werd een verbazend slechte
dag waarbij het letterlijk geen minuut droog was en een
hevige storm uit het westen de bomen deed kraken en
knerpen. Ook de volgende zondag bracht geen verbete-
ring in het bar slechte weer, het bleef maar hard waaien
en regenen. Pas tegen de avond klaarde het een beetje
op. Oom Wim en ik brachten Annie na het eten naar het
station en we waren blij toen we weer veilig en droog
op Intermezzo terug waren gekeerd. Ik had in die tus-
sentijd nog een uitvoerige brief naar vader geschreven
en tot onze blijdschap ontvingen we al heel spoedig een
optimistische brief van hem terug, die ik hier als curio-
siteit laat volgen:
 Beste Piet,

In dank ontving ik je brief van 8 juli, waarmee ik erg in mijn schik

was, want het is maar zwaar om met een gezond lichaam dag in dag uit op je
bed te liggen. In het begin had ik er niet veel weet van, want toen voelde ik mij
echt beroerd. Maar nu is het meer dan hard, elke dag als de dokter komt, denk
je dat hij het verlossende woord zal spreken, maar niets hoor! Toch zal het
avond of morgen wel moeten gebeuren, want over 14 dagen zou ik weg mogen
en de extra toewijzingen zijn reeds voor mij aangevraagd, dus in elk geval
hoop ik eind Juli weer thuis te zijn.
Nu eet ik ook brood, met de korst er af, des morgens krijg ik 4 sneden
en des avonds 3 sneden goed belegd met oude kaas; bovendien eet ik des
avonds nog 1 à 2 borden pap, geen wonder dat ik zo dik word als een beer. De
zusters hebben er pleizier in zo goed als ik er uit zie. Maar toch schijnt mijn
bloed nog niet geheel op peil te zijn en daar is het wachten op.
Donderdag kreeg ik bezoek van Nicht Anna van Arkel. Zij was bij
Freek Bakker geweest, die is geopereerd en komt maandag weer thuis. Haar
broer Jan van Arkel is al thuis en maakt het redelijk goed. Bij haar zuster Wil-
ly is het weer mis, haar zoon Joop zit in de gijzeling omdat zijn moeder een
paar verdachte personen in huis heeft gehad. De jongen heeft er niets mee te
maken, maar daar wordt niet naar gevraagd.
Ik meen reeds aan Moe te hebben geschreven dat ik aan Mijnheer
Mondt heb geschreven en ook reeds antwoord heb ontvangen, de brief laat ik
jelui later wel lezen. Hij vraagt echter zoo mogelijk om een jambon. Misschien
kan moeder er een koopen, anders moeten wij er zelf maar een missen.
Het is hier slecht weer, vannacht heeft er een ware orkaan gewoed en
de plassen water lagen in de zaal bij de ramen. Ik hoop dat het bij jelui beter
weer is, want zo is er niet veel aan. Annie zou ook een paar dagen naar Putten
gaan, maar of zij gegaan is weet ik niet, het is met zulk weer zonde van het
reisgeld. Morgen (zondag) zou Aart echter met de kinderen komen en dan zal
ik er wel meer van hooren.
Wat mijn aandeel betreft in de vacantiepot, die centen zal ik fijn kun-
nen gebruiken als ik naar Dennenheuvel ga, tenminste als er iets van komt, tot
op heden hoorde ik van niets.
Fijn dat je nog een fiets hebt kunnen krijgen, al is ¦ 5.-- een boel
geld. De eerste week is in elk geval goed geweest en allicht zal de tweede week
nog eenige mooie dagen geven, laten wij er het beste van hopen. Ik verlang nu
erg naar huis, dat zal je wel begrijpen, de laatste loodjes wegen het zwaarste.
Dit zal wel de laatste brief zijn die ik aan jelui schrijf, misschien hoor
ik nog iets van Moe, anders wel van Annie als die terug is. Doe de groeten van
mij aan Moe, Tante Mien, Oom Wim en Annie en weest zelf hartelijk gegroet
van

Pa.

De laatste paar dagen van onze vakantie verliepen met
zonnig en warm weer. Oom Wim en ik maakten nog
wat tochtjes door de bossen en we bezochten nog een
keer het beroemde Solse Gat en we wandelden met z'n
allen op ons gemak naar het idyllische landschap achter
de spoorbaan dat door mijn oom nog steeds werd aan-
geduid met „de coulissen”. De verhouding tussen de
families liet nu niets meer te wensen over; tante Mien
had blijkbaar een slot op de mond gelegd en ze deed
geen enkele poging om mij uit de tent te lokken of in de
geheimenissen rond te roeren van mijn privé liefdesle-
ven. Dat ik onlangs met de film van Putten bij de fami-
lie van Antje op bezoek was geweest had ik zorgvuldig
voor haar verzwegen en moeder was gelukkig zo ver-
standig om daar eveneens het zwijgen toe te doen. Maar
de hemel beware ons als tante Mien het geweten had!
Het idee alleen al dat háár konterfeitsel daar bij die
mensen op het scherm had geprijkt en dat ze er met

- 47 -
haar hele hebben en houwen over de tong was gegaan,
zou haar een beroerte van afgrijzen hebben bezorgd!
Een dag vóór ons vertrek brachten mijn oom en ik de
koffers op de fiets naar het ATO-agentschap in het
dorp. Daarna fietsten we nog wat rond en liet ik de fiets
weer achter bij z'n baas in de Dorpsstraat. Ik keek het
vriendelijke plaatsje nog eens goed aan alsof ik het voor
eeuwig in m'n gedachte wilde prenten. Ergens had ik
het vage voorgevoel dat ik het voor de laatste maal
aanschouwd had... dat ik er nooit zou weerkeren. Inder-
daad zou het de laatste maal zijn dat we hier met vakan-
tie geweest waren, dat we Putten zagen zoals het jaren-
lang voor ons bestaan had, landelijk en eenvoudig te-
midden van Noord-Veluwse bossen, een oase temidden
Hoofdstuk 8
De korte vakantie was weer voorbij. De terugtocht
hadden we op een andere manier gemaakt dan de reis er
heen. Het tochtje met de raderboot mocht niet zo'n
succes genoemd worden en we hadden dan ook maar
besloten om samen met de ten Bouwhuyzen de bus naar
Amersfoort te pakken en vandaar per trein naar de
hoofdstad terug te keren. Maar ook deze route leverde
het bewijs dat het reizen in oorlogstijd een hachelijke
zaak bleef, je kon eigenlijk maar beter thuis blijven! Ik
was er ook vrij zeker van dat we voor het laatst, althans
voor lange tijd, op vakantie waren geweest. De bus naar
Amersfoort puilde ook nu weer aan alle zijden uit en
met de sneltrein naar Amsterdam was het al niet beter
gesteld. Al met al waren we eigenlijk blij dat we weer
veilig en wel thuis waren en moeder en ik spoedden ons
nog diezelfde dag naar het Binnengasthuis om vader op
te zoeken. De oude heer maakte het gelukkig buitenge-
woon goed en kon ons de verheugende mededeling
doen dat hij vermoedelijk over een week het ziekenhuis
mocht verlaten. Dàt was goed nieuws en daarna deden
we hem uitvoerig verslag van ons verblijf in Putten.
„Jongens, wil je wel geloven dat ik in gedachte iedere
dag bij jullie ben geweest daar!” zo liet vader zich
ontvallen. We vertelden hem dat hij heus niet zo veel
spijt hoefde te hebben dat hij er niet bij had kunnen
zijn, dat Putten niet meer het Putten van daarvoor was
en hoe we gesappeld hadden om aan een hap eten te
komen. Maar hij vond ons verhaal toch heel boeiend
vooral wat betreft die bootreis over het IJsselmeer en
ons avontuur met het luchtalarm in open zee.
Het was op donderdag 16 juli, de dag volgen-
de op onze thuiskomst, dat we al terstond in Amsterdam
werden geconfronteerd met het verschrikkelijke treur-
spel dat op die datum een aanvang nam. De moffen
waren hun meedogenloze jacht op de joden begonnen
en Amsterdam werd van die datum af getuige van een
- 48 -
van de oorlogsheksenketel. Moeilijk kon ik bij dat
afscheid vermoeden dat ik bij een later weerzien van
het dorp Putten er alleen nog maar de verkoolde ruïne
van terug vinden zou. Dat de gehele mannelijke bevol-
king die hier nu nog, onwetend van hetgeen boven hun
hoofd hing, onbekommerd rond liep, er dan niet meer
zijn zou. Weggevoerd, zonder dat ooit iemand heeft
geweten waarheen zij gingen en waar hun lijken geble-
ven waren. Niemand van ons die dat toen besefte, net
zo min als hetgeen wij wisten omtrent het lot van de
joden die weggevoerd werden naar het land van hun
beulen. Er zouden nog meer dan twee jaren moeten
verstrijken aleer de ontzettende waarheid tot ons door-
drong...
reeks van de meest mensonterende gebeurtenissen. Een
ware klopjacht op de joodse stadgenoten raasde door de
joodse buurten. Links en rechts werden de joden van de
straat opgepakt en in overvalwagens naar onbestemde
plaatsen getransporteerd. Ook aan de huizen waar jood-
se families woonden en waarvan de moffen de adressen
kenden werden de mannelijke leden van huis en haard
weggesleurd. In onze straat woonden ook heel veel
joden zoals trouwens in heel Nieuw-Zuid het geval was,
en we moesten in hevige verontwaardiging lijdelijk
toezien hoe deze mensen, die volkomen onschuldig
waren, als misdadigers uit hun huizen werden gesleurd
en als vee in de wagens werden gesmeten. Wanneer
sommigen probeerden te vluchten werd er zelfs op hen
geschoten. Ook ons stille vredige plein was die dag
getuige van dergelijke tonelen. Moeder vertelde het me
toen ik na mijn dagtaak bij De Standaard thuis kwam,
ze was er helemaal overstuur van. Ze hadden ook dicht
bij ons mannen van huis gehaald die wij vrij goed ken-
den en die totnogtoe niet veel last hadden ondervonden.
Vrouwen hadden vanuit de open ramen gegild en ge-
scholden naar de Duitse SS-ers toen hun mannen wer-
den meegenomen. Waar ze heen gingen? Niemand die
het zeker wist, maar in de loop van de avond keerden
verscheidenen van hen weer thuis terug. Ze konden niet
vertellen waarom ze gearresteerd waren. Angst sloop
door de buurten van Zuid, de joden wisten niet waar ze
aan toe waren en wat die plotselinge arrestaties te be-
duiden hadden. Er waren verscheidene joodse families
die van dat ogenblik af de Rivierenbuurt verlieten en
onderdak zochten bij vrienden of verwanten in het
westelijk stadsdeel waar ze het gevaar minder groot
achtten.
De fascistische duivel had weer eens z'n ware
gedaante getoond! Toch was dit nog maar een voor-
proefje van hetgeen er later nog allemaal voor veel
erger dingen te gebeuren stonden. De Duitsers deden
het voorkomen alsof ze het met de joden goed voor
hadden. Ze wilden hen alleen maar uit onze „arische”
gemeenschap verwijderen en hun bij elkaar brengen
ergens ver weg in het oosten (veroverd Russisch ge-
bied) waar ze dan in agrarische cultuurgebieden hun
eigen bestaan opnieuw mochten opbouwen, met andere
woorden: de joden zouden ergens op de Balkan of mis-
schien wel in Siberië kunnen gaan boeren... dan deden
ze nuttig werk en konden ze in hun eigen onderhoud
voorzien. Want het Derde Rijk kon in de nieuwe toe-
komst niet langer dulden dat de joden zich nog langer
zouden bemoeien met het Bank- en Geldwezen! Veel
joden geloofden toen nog heilig in die valse voorspiege-
lingen van de moffen. Ze bleven zoals altijd in de groot-
ste ellende toch optimistisch, maakten al weer de nim-
mer versagende geintjes over hun nieuwe toekomst en
zagen zich zelf al helemaal ten voeten uit als „landbou-
wer” omgeschakeld daar „ergens” in het verre oosten!
Promoveerden zichzelf al tot fokkers van koeien of
kwekers van allerhande soorten groenten en landbouw-
produkten en begonnen ijverig zich alvast voor te be-
reiden op die taak.
Nu hadden de Duitsers, in overleg met de zo-
genaamde „Joodsche Raad”, gebruik gemaakt van het
vluchtelingenkamp „Westerbork” in Drenthe. Dit kamp
was al jaren eerder door onze toenmalige regering
ingericht als opvangcentrum voor de talrijke joodse
vluchtelingen uit Duitsland die in ons land een veilig
heenkomen hadden gezocht toen Adolf Hitler aan de
macht kwam. Thans werden naar dit zelfde kamp alle
joden heen gebracht die bestemd waren en opgeroepen
waren voor de zogenaamde „Auswanderung” om daar
voorlopig te blijven tot aan het ogenblik dat ze zouden
worden doorgestuurd naar hun uiteindelijke „bestem-
ming”. Maar wie had er toen ook maar een flauw benul
van wat die „bestemming” inhield? Dit kamp zou in de
naaste toekomst de spil worden waaromheen het ganse
misdadige plan van de moffen ging draaien. Van hieruit
werden de deportaties met een uiterst geraffineerde
systematiek uitgevoerd. Ze riepen de joden geleidelijk
per familie op, ze mochten niet meer meenemen dan
een deken en een koffertje met toiletbenodigdheden,
voor de rest zou overal voor gezorgd worden! Zo gin-
gen de joden in vele gevallen welgemoed en vol valse
hoop op een nieuwe toekomst op pad naar Westerbork.
Geen sterveling onder ons had in die dagen in de gaten
wat er in werkelijkheid met die arme mensen gebeurde.
We kletsten toen maar zo'n beetje mee... 't zou nog
allemaal wel meevallen voor hen. Waren de joden een
paar weken in Westerbork, waar ze het werkelijk ble-
ken redelijk goed te hebben, dan kwam het ogenblik om
afscheid te nemen en verscheen er een trein met goede-
renwagens. De Duitsers hadden daarvoor een speciale
spoorlijn aangelegd die de Duitse grens over ging. Daar
werden de joodse „emigranten” dan allemaal ingeladen
en al wuivend en afscheidsgroeten roepend verdween
het transport in de richting van Moffrika. En dan kwa-
- 49 -
men er weer nieuwe kandidaten aan in Westerbork en
begon het spel van voren af aan.
Dat er met die transporten iets niet in de haak
was begon na enige tijd steeds duidelijker te worden. In
de eerste plaats ontvangen de achterblijvers zoals fami-
lie of vrienden van de „emigranten” nimmer een taal of
teken meer van hen. Uit Westerbork lukte dat meestal
nog wel, maar zo spoedig als de joden „op transport”
waren gesteld naar Duitsland werd er totaal niets meer
van hen vernomen. Het tweede punt dat nog sterkere
twijfels opriep omtrent het lot van de slachtoffers der
Duitse rassenwaanzin was het ongehoorde feit dat na
enige tijd berichten binnenkwamen bij de Joodsche
Raad hier dat zekere personen vrij plotseling waren
overleden aan de een of andere kwaal. De familie die
dat te horen kreeg kon alleen maar stomverbaasd zijn.
Vader, oom of broer waren toch immers kerngezond
naar dat beloofde land vertrokken? Hoe konden ze nu
ineens zomaar ziek zijn geworden in die korte tijd en
daaraan overleden zijn? De twijfels namen hand over
hand toe... er kwamen geruchten, ongelooflijke berich-
ten van mensen die daar op de een of andere manier
geweest waren en die spraken van ontzettende gebeur-
tenissen. De joden gingen in 't geheel niet naar zoge-
naamde „agrarische streken” toe, maar zouden stom-
weg „ausradiert” worden in de meest beruchte concen-
tratiekampen. We hoorden voor het eerst in die dagen
namen noemen als „Auschwitz”, „Oraniënburg”, „Ber-
gen-Belsen” etc., plaatsnamen die later in de geschie-
denis symbolen gingen worden van alles wat maar
onmenselijk was en getuigenis zouden afleggen van de
meest afgrijselijke barbarij waartoe de mens op deze
aarde in staat bleek te zijn.
Maar in 1942 wisten we nog van niets, de va-
ge geruchten die hier en daar zo doorsijpelden door
mensen die iets gewaar waren geworden en die het zelf
nauwelijks dorsten verder te vertellen over hetgeen ze
hadden gezien, werden toen nog als „praatjes” gekwali-
ficeerd. Mijnheer Mellink, onze bovenbuurman, die nog
alle dagen een normale werkkring vervulde bij de Ac-
cijnzen aan het Oostindisch Huis, kwam een keer bij
ons binnen lopen en na een korte wijle zijn hart te heb-
ben gelucht over de pogroms op de joden, vroeg hij
plotseling: „Weet u wat er met de joden gebeurt die met
die treinen naar Duitsland worden afgevoerd?” Nou, we
hebben gehoord dat ze daar in de landbouw te werk
worden gesteld en als boer gaan werken, zo gaven we
hem onze opinie ten antwoord. Mijnheer Mellink lachte
toen eens fijntjes, met het sarcastische trekje om z'n
mond dat we van hem gewend waren en zei toen, ieder
woord benadrukkend: „Ik zal 't jullie vertellen en je
mag het geloven of niet, maar ik heb het uit zeer goede
bron en voor mij staat het vast dat het de absolute
waarheid is. Al die joden die uit de bezette gebieden
naar Duitsland worden getransporteerd gaan allemaal
naar zogenaamde vernietigingskampen... ze hebben
speciale bunkers gebouwd en daar stoppen ze die men-
sen in, mannetje aan mannetje. En dan laten ze die
bunkers vol met gifgas stromen net zolang tot ze alle-
maal dood zijn. De lijken worden in grote verbran-
dingsovens vernietigd en dat gaat dag en nacht door...
het ene transport na het andere...!” Ik zie nog het ver-
schrikte gezicht van moeder toen Mellink uitgesproken
was, terwijl ze ontdaan uitriep: „Dat kàn niet! Daar
geloof ik geen bliksem van... zoiets bestáát gewoonweg
niet, dat moeten praatjes zijn.” „En tòch is het zo!”
hield Mellink vol. „De Nazi's zijn toch tot alles in staat,
mevrouw! Duitsland wordt op 't ogenblik geregeerd
door een bende krankzinnigen!” Niemand die het toen
nog geloofde, dat de moffen er sadistische methoden op
na hielden bij hun verhoren, nou ja, daar waren we wel
van overtuigd en dat ze de pest aan de joden hadden
wisten we nu wel uit eigen ervaring. Maar dat ze er
zulke misdadige praktijken op na zouden houden... nee,
dat wilde er toch niet bij ons in. Maar toch duurde het
niet lang of de twijfel begon mijzelf meer en meer te
besluipen dat mijn buurman wel eens gelijk kon heb-
ben, vooral toen dezelfde geruchten ook tot ons kwa-
men uit andere bronnen. Een paar dagen later wist ook
iemand op De Standaard nagenoeg hetzelfde verhaal op
te dissen... Er was nagenoeg geen mens die deze ge-
ruchten geloven wilde... het leek tè absurd!
Op maandag 20 juli werden de Amsterdam-
mers op de gebruikelijke overrompelende manier ver-
rast door een nieuwe stunt van de moffen. Ze begonnen
met alle fietsen in beslag te nemen. Mensen die 's mor-
gens vroeg per fiets op weg naar hun werk waren, wer-
den op tal van plaatsen in en rond de stad door Duitse
soldaten aangehouden en moesten zonder vorm van
proces hun karretje afstaan. Ze moesten maar zien hoe
ze verder kwamen! Ook de rijwielstallingen werden
geblokkeerd en het grootste deel van de gestalde fietsen
verdween in de Duitse vrachtwagens. Tegelijk werd per
aanplakbiljet bekend gemaakt dat alle joden hun fietsen
onverwijld moesten inleveren. Dat was weer een hele
consternatie op die vroege maandagmorgen! Wat werd
er weer verrukkelijk op de moffen gescholden en ge-
vloekt... de smerige fietsendieven! Bij ons op Drukkerij
Holland waren verscheidene collega's het slachtoffer
geworden, maar de meesten hadden toch nog de dans
weten te ontspringen doordat ze onderweg nog op tijd
gewaarschuwd waren en kans zagen om langs allerlei
omwegen de „fietsenpikkers” te ontlopen. Het was
alleen maar de vraag hoelang ze hun vervoermiddel nog
zouden kunnen behouden, voor de meesten was de fiets
het enige efficiënte vervoer om naar je werk te gaan.
Geen wonder dan ook dat iedereen z'n fiets meenam op
de werkplaats en dat Teun Schwithal in de Spuistraat
die dag praktisch een lege stalling overhield! Zoals met
vele maatregelen van de moffen zakte ook dit verschijn-
sel na een paar dagen weer af... ze hadden bepaald wel
fietsen genoeg en de onverwoestbare Amsterdamse
humor verkondigde luidkeels dat de moffen die karre-
- 50 -
tjes nodig hadden om naar Engeland te fietsen!
Donderdag 23 juli 1942
Ná het fietsen „organiseren” van onze beschermers
stelden deze ons heden in de gelegenheid om een te-
genprestatie te leveren teneinde de materiaalpositie van
de Duitse Weermacht een beetje op te peppen. We
mochten vandaag al ons overbodige koperwerk gaan
inleveren bij de daarvoor beschikbare openbare scho-
len. Iedereen had in de afgelopen dagen een oproep
ontvangen waarop nauwkeurig vermeld stond wáár en
wat voor soort koper moest worden ingeleverd. Alleen
voorwerpen van kunsthistorische waarde vielen er
buiten, dat wil zeggen wanneer de ambtenaren die met
het in ontvangst nemen belast waren zulks als juist
beoordeelden. Dat deze dwangmatige inlevering op het
nodige verzet stuitte laat zich denken! Wie had er nu
zin op z'n fraaie koperen kannetjes en vaasjes, die voor
menigeen een familiebezit van jaren vertegenwoordigde
en waaraan de mensen gehecht waren, zo maar bij de
moffen op de schroothoop te laten gooien? Moeder
dacht onmiddellijk aan haar etagère met de leuke mas-
sief koperen miniatuurtjes, zoals de vijzel, het thee-
stoofje en wat ze er nog meer voor attributen op had
staan. Moest ze dat nou allemaal zómaar gaan weg-
brengen? Waarschijnlijk dacht ze er ook met schrik aan
dat ze dan voortaan niets meer te poetsen had op de
wekelijkse koperpoetsbeurt. En dat betekende voor
haar wel de ergste ramp die haar kon overkomen. Maar
afgezien daarvan waren we er toch ook wel van door-
drongen dat we feitelijk op geen enkele manier mochten
meewerken aan deze actie. Door koper in te leveren
zouden we er alleen maar toe bijdragen dat de oorlog
nog langer duurde. Dus werd besloten de maatregel te
saboteren. De boven- en benedenburen, Mellink en
Fassmer, waren dezelfde mening toegedaan en we
hielden krijgsraad met hen. De saamhorigheid tussen de
bewoners van ons huis groeide met de duur van de
oorlog nog verder uit, we bespraken telkenmale alles
met elkaar waar het ging om interne moeilijkheden door
de oorlogstoestand veroorzaakt. „Als we nou eens
helemaal niks inleveren... zouden ze ons dan wat kun-
nen maken?” was de vraag die Fassmer stelde. Meneer
Mellink dacht dat het wel niet zo'n vaart zou lopen
daarmee, want dan hadden ze de eerste tijd wel dag-
werk met opsporen. Als je geen koper had, nou, dan
kon je dus ook niks wegbrengen... alleen we moesten
dan wel zorgen dat er binnenskamers geen enkel kope-
ren pulletje op de schoorsteenmantel of waar dan ook te
pronk stond! En daarmee roerde hij een kardinaal punt
aan... we zouden al het koperwerk moeten verstoppen!
En zo geschiedde het. Meneer Mellink vroeg mij of ik
in huis een plaats zou weten waar je de spullen veilig
zou kunnen opbergen zonder dat de moffen ze makke-
lijk konden vinden. Ik kon die vraag met een geruststel-
lend „ja” beantwoorden. Al geruime tijd geleden was ik
bezig geweest, misschien door een bepaald soort intuï-
tie gedreven, om boven op de zolderkamer een onder-
zoek in te stellen naar een ruimte of een schuilplaats
achter muren of onder de vloeren. M'n aandacht was
daarbij getrokken door een holle ruimte onder de vloer
achter de toegangsdeur van onze zolderkamer. Ik had er
geen gras over laten groeien en was toen terstond be-
gonnen met het openbreken van de vloer op die plek.
Dat was lang geen gemakkelijk karwei geweest, er
moest een vloerplank doorgezaagd worden, nadat ik
eerst het vloerzeil verwijderd had, waarna ik met nogal
wat moeite ook de andere plank ernaast kon loswrik-
ken. Maar die moeite werd rijkelijk beloond want onder
het vloeroppervlak vertoonde zich een vrij diepe ruim-
te, vermoedelijk een bovenstuk van een muurkast op de
derde etage. Ik herstelde de zaak toen in zoverre dat het
bij een volgende gelegenheid een eenvoudig klusje zou
zijn om die ruimte weer open te maken. Ik kon meneer
Mellink dus deelgenoot maken van dit geheim en hem
gerust stellen dat we al het koperwerk hier in huis van
de buren en dat van ons zelf op een veilige manier
konden verstoppen. Als het viltpapier en zeil er weer
overheen lagen zou er geen haan naar kraaien dat er op
deze plaats iets verborgen lag. Maar ik had op onze
zolderkamer ook nog een andere ontdekking gedaan en
die leek me van nog veel groter belang. Ik vond name-
lijk een langwerpige ruimte achter de lage muur onder
de schuin lopende dakwand van minstens vijf meter
lengte. Er zou een stuk muur uitgezaagd moeten wor-
den waardoorheen een mens kon wegkruipen en naar
mijn stellige overtuiging konden zich hier minstens drie
man verbergen. Over deze laatste ontdekking sprak ik
echter met niemand, het leek me verstandiger om het
voorlopig voor me te houden, je kon nooit weten hoe
dat later nog eens te pas zou komen. Alleen wanneer de
nood aan de man mocht komen eerst dan leek het me
raadzaam aandacht aan die schuilplaats te besteden.
Toen we dus met z'n allen hadden besloten
geen koper (of tin en brons) in te leveren, werden alle
siervoorwerpen, kannetjes, vazen, tabaksdozen enzo-
voort netjes ingepakt in stevig papier en in schoenendo-
zen gedaan, ieder buur z'n eigen doos en met een lijst er
bij wat er allemaal in zat. Ik nam de spulletjes in ont-
vangst en binnen een kwartier zat de hele verzameling
veilig onder de vloer verstopt. Toen ik de laatste plank
weer vast spijkerde en het vloerzeil weer op z'n plaats
legde met nog een spijkertje hier en daar schoot het
door m'n gedachte: als ik de boel weer openmaak om de
spullen er uit te halen weten we meer... dan zal deze
vervloekte oorlog voorbij zijn! Bleef echter wel de
vraag open: wanneer zal dat eens gebeuren? Het was de
eerste maal dat we dingen verstopten voor de bezetters.
Ik zou daarna nog heel wat vloeren openbreken, ook in
andere huizen en geen mens had ooit gedacht of gewe-
ten dat je zulk enorm veel rotzooi in een huis onder de
grond kon stoppen! Tonnen gewicht aan koper en tin
- 51 -
verdwenen er in deze dagen in het hele land onder de
grond...wij waren de enige niet die op die gedachten
waren gekomen. Er ging al weer heel gauw een prach-
tige wits rond... de Engelsen zagen vanuit de lucht
boven Nederland ineens zoveel meer groen beneden
zich. Nou, dat was voortaan niet van onze groene wei-
develden... maar door het kopergroen!
Zaterdag 25 juli 1942
Vanmorgen om 9 uur hebben we vader uit het zieken-
huis afgehaald en bevindt hij zich weer helemaal her-
steld in ons midden. Z'n verblijf daar heeft meer dan elf
weken geduurd. Hij zal echter nog wel naar een herstel-
lingsoord moeten om verder helemaal op te knappen.
Hij vond het heerlijk om weer thuis te zijn en heeft
voorlopig z'n buik vol van ziekenhuizen!
Donderdag 6 augustus 1942
Opnieuw hebben de moffen op een verschrikkelijke
manier toegeslagen onder de joodse bevolking van de
hoofdstad. Dat gebeurde heel onverwacht des avonds
zo tegen halfacht bij ons op het plein. Nog niet eerder
werden we zó van dichtbij met de afschuwelijke prak-
tijken van het nationaal socialisme geconfronteerd als
op deze bange avond. Het toeval wilde dat we kort na
de avondmaaltijd bezoek kregen van iemand die met
vader enige zaken kwam bespreken betreffende zijn
opname in een herstellingsoord. Het was een bestuurder
van de bond Mercurius, een organisatie waar vader al
jaren lid van was. Ook deze vakbond werkte nog steeds
in het geheim door teneinde de belangen van z'n ge-
trouwe leden in stilte te blijven behartigen.
Moeder had juist een kopje echte thee gezet
om die vakbondsman te trakteren en we praatten nog
wat na terwijl hij zo goed als klaar was met het opne-
men van enkele noodzakelijke gegevens omtrent de
gezondheidstoestand van vader. Op datzelfde ogenblik
werd onze aandacht getrokken door een heftig tumult
buiten op straat. Er klonk luid geschreeuw van bevelen
en geronk van motoren. Toen we naar buiten keken
zagen we een angstaanjagend tafereel. Een stoet van
overvalwagens met Grüne Polizei reed vanuit de Jeker-
straat het stille plein op en ook van de zijde van de
Maasstraat reden wagens met Grünen binnen, zodat
weldra het hele pleintje volkomen geblokkeerd was.
Vanaf de wagens sprongen tientallen Grünen met kara-
bijnen in de aanslag en begonnen terstond de hele straat
af te zetten aan beide zijden zodat er geen mens meer in
of uit kon. Onder woest gebrul en geroep van „hu, hu,
loss, loss” (tenminste daar leken die dierlijke klanken
nog het meeste op) begonnen ze zich in alle richtingen
te verspreiden en met hun geweerkolven te beuken op
de deuren, huis aan huis. Door luidsprekers werd ge-
roepen dat alle joden zich onmiddellijk op straat moes-
ten begeven en op de trottoirs moesten blijven staan.
Niemand van ons die op dat ogenblik kon begrijpen wat
zich in de huizen waar joodse families woonden toen
afspeelde. Het ging voornamelijk om de mannen. Na
enige tijd waarin de moffen steeds ongeduldiger werden
en onafgebroken op de deuren bleven beuken, versche-
nen aarzelend de eerste slachtoffers op de straten en
bleven in gelaten afwachting staan wat er met hen zou
gebeuren. Vrouwen gilden en krijsten vanuit de ramen
terwijl de mannen bij kleine groepjes weggevoerd wer-
den tussen twee Grünen alsof ze bandieten waren. Het
was een afgrijselijk schouwspel dat we verstijfd van
schrik machteloos moesten aankijken zonder ook maar
iets te kunnen doen. Schuin in de hoek tegenover ons
op no. 88 schreeuwde een vrouw uit het open raam:
„Smeerlappen! Schoften! Geef me m'n man terug...
Geef me m'n man terug!! Zwijnen... tuig!!” Dreigend
richtten de kerels hun geweren op de open ramen en
toen ze ons in de gaten kregen voor onze geopende
vensters schreeuwde er een: „Gehe sie fort vom Ra-
men...rasch... Ramen schliessen!!” Snel trokken we ons
terug van het venster, maar de ramen dichtdoen...
nooit!! Eén van de Duitsers riep naar de vrouw terug:
„Sei ruhig, mensch... ihre Mann kehrt sofort wieder!”
We zagen heel wat mannen wegvoeren en sommigen
van hen riepen terug dat niemand ongerust moest zijn...
„We komen morgen weer thuis, zeggen ze!” Maar erg
geloofwaardig leek die voorspelling niet te zijn. Vader
wond zich verschrikkelijk op over de gebeurtenissen
die zich daarbuiten afspeelden en als we hem z'n gang
hadden laten gaan zou hij er de straat voor opgegaan
zijn om de moffen het jak uit te vegen, iets dat hem
ongetwijfeld het leven gekost zou hebben, want deze
kerels stonden voor niets. Het was gewoon belachelijk
om te zien hoe ze zich uitsloofden in dienstijver met het
opsporen van de joden. Sommigen van hen kropen op
hun buik langs de gevels en loerden over de venster-
banken van de benedenhuizen heen naar binnen om te
kijken of daar ergens een prooi voor hen te vinden was.
De mannen die vrijwillig naar buiten waren gekomen
gingen allemaal in de overvalwagens en als er een
wagen vol was reden ze weg... waarheen? Geen mens
die er het antwoord op wist. Toen we dachten dat het nu
wel welletjes was en dat ze genoeg slachtoffers hadden
gevonden, moest het ergste echter nog komen. Waar-
schijnlijk verkeerden de moffen in de veronderstelling
dat heel Zuid door louter joden werd bewoond en von-
den ze de vangst zó gering dat ze de overtuiging kregen
dat er nog het grootste deel zich niet vrijwillig gemeld
had. Ze gingen nu dan ook in groepen overal langs de
huizen, al schreeuwende: „Juden er aus... alle Juden er
aus!!” En waar we al bang voor waren gebeurde toen.
Er kwam op uitgebreide schaal huiszoeking, overal
werd de huisbel langdurig geluid en als er niet gauw
genoeg opengedaan werd, beukten ze de ruitjes in om
zelf de deur aan de binnen zijde te openen. Ook bij
- 52 -
ons... het bellen hield niet op, beneden hoorden we ze
met de geweerkolven op onze mooie gelakte deur ram-
men. De vakbondsman verschoot lijkbleek... was hij
misschien zelf een jood? Angstig vroeg ie: „Waar kan
ik heen?” „Rustig hier blijven,” gelastte vader. Vader
ging naar de hall om de deur te openen, maar moeder
kwam tussenbeide toen de oude heer sprak: „Ik zàl ze,
potverdomme... laat ze maar boven komen, ik wil wel
eens even een woordje wisselen met dat tuig!” Maar
toen vond ik het moment gekomen om me er mee te
bemoeien, als vader deed wat ie van plan was in z'n
emotionele geladenheid konden we allemaal wel aju
zeggen, dan werden we met z'n allen eveneens gearres-
teerd en weggevoerd, de vakbondsman incluis. Met
geweld pakte ik de oude heer bij z'n arm en rustig maar
met grote overredingskracht dwongen moeder en ik
hem om er van af te zien en in de kamer te gaan. „IK zal
opendoen en ze te woord staan”, sprak ik en ik weet
zelf niet meer waar ik de kalmte die over me kwam
vandaan haalde. Maar op datzelfde ogenblik dacht ik
ineens aan Betty, aan die avond bij haar thuis toen een
groep aangeschoten Duitse soldaten naar binnen wilde
en zij kordaat hen afbekte en de deur voor hun smoelen
dichtgooide. Ik handelde bijna automatisch nu, de mof-
fen stormden de trap op en ik zag er een het eerst door
de loop van z'n karabijn... het was een nog jonge knul
en hij begon meteen te balken van „Sind hier Jude ins
Hause? Wieviel Juden haben sie hier?” Ik liet hem tot
vlak voor mij komen en vroeg bedaard: „Was ist loss...
was suchen Sie hier?” Hij herhaalde de vraag of wij
hier joden in huis hadden. Ik deed of ik ongeïnteres-
seerd was en zei op afgebeten toon: „Juden? Nein!!
Hier gibt es kein Juden... und er kommt kein mensch
hier ins Hause, verstehe?” En tegelijk sloeg ik de deur
voor z'n tronie dicht. Geschrokken van m'n eigen lef en
de gewaarwording dat ik zonder het zelf te weten de-
zelfde woorden had gebruikt waarmee Betty indertijd
die dronkelappen van de deur had gejaagd met zo veel
succes, dacht ik: nou breekt de hel los... dat neemt ie
nooit, dadelijk ramt ie de hele deur in mekaar en zijn
we de pineut! Maar er gebeurde totaal niks... hij had die
taal gevreten, met een grote smoel kon je die kerels
kleinkrijgen! Ik was stomverbaasd dat het me gelukt
was. Ze dropen af en een zucht van verlichting ging
door ons heen. De vakbondsman wachtte nog even af
tot de laatste Grüne van het toneel verdwenen was en
besloot het er toen maar op te wagen. „Als je ziet dat
het om de hoek van de straat nog niet veilig is, kom dan
meteen weer terug,” opperde vader... er is eventueel
nog wel een slaapplaats hier in huis. We stonden nog
allemaal te trillen op onze benen toen de man vertrok-
ken was en er blijkbaar goed doorheen kwam, want we
zagen hem niet terugkeren. Vader merkte nog op: „Zeg
knaapje... jij had wel lef zoëven, hoe heb je 'm dat ei-
genlijk geleverd, jullie moeten nodig wat van mij zeg-
gen!” Ik vertelde maar niet dat ik die ervaring met de
moffensoldaten bij Betty had opgedaan meer dan een
jaar geleden. „Als je die kerels een grote smoel geeft
druipen ze meteen af... ze zijn gewend aan kadaverdis-
cipline, dat is nu eenmaal een bekend feit”, zo merkte ik
op. „Ze hebben die vrouw toch ook niks gedaan die
daarnet uit het raam lag te schelden?” Moeder zei:
„Nou, ik dacht werkelijk een ogenblik dat ze haar dood
zouden schieten vanaf de straat.”
Nu de overval achter de rug was, kwamen de
buren ook allemaal tevoorschijn en er werden druk
ervaringen uitgewisseld. Bij Mellink waren ze binnen
geweest en wilden ze de persoonsbewijzen zien. Mel-
link merkte op: „Ik dacht op dat moment maar aan één
ding: wat een geluk dat we nog net op tijd als ons koper
hebben weggeborgen!” Waar 'n mens al niet aan denkt
in zulke angstige ogenblikken! Dit alles was het begin
van wat de moffen „die Entlösung” noemden, de gelei-
delijke uitroeiing van het joodse volk in heel Europa.
We zouden er nog vele keren hierna getuige van zijn.
Hele families werden opgeroepen voor Westerbork,
hun huizen werden verzegeld... de complete inboedel,
waaronder zich heel vaak kostbare schilderijen bevon-
den, werd door de moffen in beslag genomen en naar
Duitsland getransporteerd. Dikke Hermann Göring was
een verwoed verzamelaar van kunst geworden!!
Nu ik in dit geschrift de vervolging van de jo-
den ter sprake heb gebracht die vanaf dat ogenblik een
steeds grimmiger omvang begon aan te nemen en daar-
bij denk aan de volkomen machteloosheid van de niet-
joodse bevolking om daar een barrière tegenop te kun-
nen werpen, wil ik niet nalaten een voorval te beschrij-
ven dat ons in vrij directe aanraking bracht met dit
tragische lot dat onze joodse landgenoten beschoren
was. Het had betrekking op een jonge vrouw die op
zekere dag door het Arbeidsbureau naar ons toege-
stuurd werd als werkster. Nadat Antje ons verlaten had
door de omstandigheden was het moeder nooit meer
helemaal gelukt een geschikte plaatsvervangster voor
haar te vinden. Nadat we een stoet van andere meisjes
de revue hadden zien passeren, waarvan de een bleek te
gappen en een ander liever lui dan moe was, terwijl de
derde na korte tijd blijk gaf te sympathiseren met de
N.S.B., vond moeder het maar beter om helemaal af te
zien van een dagelijkse hulp. Vader was nu toch ook
alle dagen thuis en die deed voortaan alle boodschap-
pen en kon moeder allerlei karweitjes uit de hand ne-
men binnenshuis, daar was de oude heer verbazend
handig in. Moeder verzuchtte wel eens met een spijtige
klank in haar stem: „Wat ben ik toch een eendvogel
geweest om toen naar tante Mien te luisteren en Antje
d'r congé te geven, had ik dat maar nooit gedaan... dan
hadden we Antje nu nog gehad, want zoals dàt meisje
was, vind je er geen tweede meer...!” Schouderopha-
lend hoorde ik die ontboezeming van „spijt achteraf”
door moeder aan en kon niet nalaten te zeggen: „Ja
mens, 't berouw komt altijd ná de zonde... dat had u wel
eens eerder mogen bedenken voor u tante Mien d'r zin
- 53 -
gaf! Antje wàs ook een ideaal, en misschien was ze nog
wel een ideale schoondochter ook geweest...!” Vader
vond dat allemaal maar nakaarten en gaf ronduit toe dat
er stom gehandeld was in die tijd. We deden moeite
voor een werkster eenmaal in de week en gedurende
korte tijd versleten we er een aantal. Maar ook dat bleef
sukkelen en nadat de laatste het op een gegeven dag
ook liet afweten belde vader de Arbeidsbeurs op met de
vraag of er nog een werkster beschikbaar was. Veel
hoop hadden we er niet op, werksters begonnen toen al
schaars te worden en er waren andere bronnen van
bestaan waarmee de dames hun boterham gingen ver-
dienen.
Toen, op een donderdagmorgen, werd er ge-
beld en een jonge vrouw van een jaar of vier-, vijfen-
twintig kwam boven. Ik was die dag thuis met m'n
wachtdag en kon dus getuige zijn van haar entree. We
begrepen eerst nog in 't geheel niet waarvoor ze eigen-
lijk kwam, je zou in de verste verte niet verwacht heb-
ben dat ze zich kwam aanbieden als werkster want daar
was ze helemaal niet op aangekleed. Ze droeg een sjiek
mantelpakje en had een koket hoedje op en maakte de
indruk op en top een dametje uit de betere stand te zijn.
Verbaasd vroeg moeder: „Waar komt u voor, me-
vrouw?” Haar antwoord verhelderde ogenblikkelijk de
situatie door de woorden: „Ik kom van het Arbeidsbu-
reau en ben gestuurd om u te helpen in de huishou-
ding!” Ze zei het met de uitspraak van een meisje dat
uit de zeer gegoede stand kwam en die een behoorlijke
opleiding had genoten. Moeder kon het nog niet hele-
maal verwerken, verbaasd als ze was door deze ver-
schijning die van alles kon wezen behalve een werkster.
Toen het eenmaal duidelijk was waarvoor ze inderdaad
kwam en een kaart liet zien van de Arbeidsbeurs, liet
moeder haar binnen komen om de zaak te bespreken.
Bescheiden nam ze plaats en merkte met iets angstigs in
haar stem op: „Mevrouw, ik weet ècht niet of u me kunt
gebruiken en dat u iets aan me zult hebben... want ik
heb dat soort werk namelijk nog nooit gedaan.” En toen
zagen we plotseling wat er aan de hand was, ze had
haar manteltje losgeknoopt en we aanschouwden op
haar bloesje de bekende gehate gele jodenster. Het
moest bepaald een goedwillende ambtenaar geweest
zijn die haar naar ons toegestuurd had, want in feite
mochten de joden niet meer in dienstbetrekking zijn bij
niet-joden. Later begrepen we, overigens helaas te laat,
dat iemand bij het Gewestelijk Arbeidsbureau daar een
speciale bedoeling mee gehad moet hebben, maar dat
drong aanvankelijk bij niemand van ons door.
Nieuwsgierig geworden naar de redenen
waarom dit meisje zich als schoonmaakster had aange-
meld, vroegen vader en moeder naar bijzonderheden.
Er volgde een somber verhaal dat in de eenvoud waar-
mee ze het vertelde een zee van afschuwelijk leed in
zich borg en waardoor we voor de eerste maal in aanra-
king kwamen met de rechtstreekse gevolgen van de
Duitse rassenwaanzin. Haar ouders waren al enige tijd
geleden opgepakt en in afwachting van verder transport
verbleven zij nu in kamp Westerbork. Doordat ze niet
meer thuis woonde was ze voorlopig aan de vervolging
ontsnapt samen met een jongere zuster die eveneens op
een ander adres verblijf hield. Zonder inkomen en zon-
der de bescherming van het ouderlijk huis waarvan
alles door de Duitsers in beslag genomen was, had ze
schier vertwijfelde pogingen gedaan om aan werk te
komen en in leven te blijven. Nergens mocht ze wer-
ken... op geen enkel kantoor of bedrijf. Teneinde raad
had iemand haar de naam genoemd van een ambtenaar
aan de Arbeidsbeurs waarvan bekend was dat hij bereid
was om joden aan werk te helpen bij mensen die be-
trouwbaar bleken te zijn. Kende die man ons dan mis-
schien? Waarom stuurde hij haar juist naar ons toe?
Vader dacht nog een moment aan een valstrik, zoals hij
ons later vertelde, maar je hoefde het lieve kind maar
aan te zien om zekerheid te hebben dat haar verhaal
wáár was, haar joods-zijn sprong wel heel duidelijk in
het oog.
Nou, daar zaten we wel meteen midden in het
probleem. Moeder dacht er vanzelfsprekend aan wat ze
nu wel moest aanvangen met een hulp die waarschijn-
lijk nog nooit van haar leven een stofdoek ter hand had
genomen en die ze alles zou moeten bijbrengen. Ge-
spannen en met angstige verwachting keek ze ons beur-
telings aan en zei aarzelend: „Als u me een beetje
wegwijs wilt maken zal ik het proberen en ik verzeker u
dat ik heel erg m'n best zal doen om u te helpen... ik kan
het toch immers leren?” Vader en moeder keken elkaar
wat onzeker aan, besluiteloos, niet wetend wat ze er
mee aan moesten. Ik kreeg ineens een intens gevoel van
medelijden met haar, zoals ze daar benepen in die stoel
zat, kennelijk aan 't eind van haar Latijn met alleen nog
maar het wachten op een „ja” of „neen” van die vreem-
de mensen tegenover haar. En ik liet me ontvallen:
„Maar dat kàn ze toch vast en zeker leren... ik kan toch
ook wel met een stofdoek omgaan en de afwas doen,
waarom zij dan niet?” Dat gaf de doorslag en moeder
zei: „Vooruit dan maar, doe je manteltje maar uit, dan
zullen we maar eens kijken wat je ervan terechtbrengt
en wees maar niet bang hier want wij staan aan de
goede kant!” Ik geloof wel dat het een kolossale op-
luchting voor het meisje was dat ze was aangenomen en
dat ze nu bij mensen was terechtgekomen die begrip
voor haar toestand hadden.
Moeder moest echter engelengeduld met haar
hebben, want we waren er al gauw achter gekomen dat
Roza nog nooit van haar leven iets op huishoudelijk
gebied had ondernomen. Integendeel, haar ouders ble-
ken zelf in de goede tijd er personeel op na gehouden te
hebben; we ontdekten al gauw dat dit meisje van zeer
deftige en gegoede joodse familie was en haar manieren
waren zodanig dat we ons af en toe een beetje opgelaten
voelden in haar bijzijn aan tafel. Moeder dorst haar
nauwelijks terecht te wijzen als ze iets niet naar haar
zin deed, maar dan zei Roos heel tegemoetkomend: „O
- 54 -
mevrouw... zègt u toch alstublieft wàt ik verkeerd doe...
ik heb nooit kunnen denken dat ikzelf nog eens zulk
werk zou moeten doen en ik hoop niet dat u boos op me
zult worden als ik het niet goed doe. Maar laat me als-
tublieft hier mogen blijven!”
Het was mij niet ontgaan dat Roza een ver-
draaid knappe meid was, maar dat er achter die zuide-
lijke schoonheid ook nog iets heel liefs verborgen lag in
haar karakter maakte nog wel de meeste indruk op ons
allemaal. We stonden dan ook al spoedig op heel goede
voet met haar. Ze leerde ook al vlug de dagelijkse
handgrepen van het huishouden bij ons en deed alles
met de meeste toewijding, al ging het vaak veel te lang-
zaam naar moeders zin. Moeder wilde wel eens op haar
mopperen in dat geval, zo van: eigenlijk heb ik niks aan
dat kind... ik moet nog zoveel zèlf doen! Maar dan
sprongen vader en ik dadelijk voor Roos in de bres en
riepen uit: „Je moest zelf maar eens in die omstandig-
heden verkeren”, of: „Wees maar blij dat je een even-
mens kunt helpen in de nood.” Moeder beheerste dan
maar weer haar onbehagen en liet zich ontvallen: „'t Is
een lieve meid, dat moet gezegd worden, en ze is erg
gewillig ook... misschien leert ze het nog wel eens!” De
eerste paar weken kwam ze maar één dag per week,
maar toen vroeg ze op een keer of we het goed vonden
dat ze alle dagen mocht komen, dan had moeder mis-
schien wat meer aan haar? Op moeders vraag of ze dan
bedoelde ook meer te verdienen, liet ze zich haastig
ontvallen: „O nee mevrouw... dat is helemaal de bedoe-
ling niet, ik hoef echt niet meer geld te krijgen, maar het
is maar dat ik hier veiliger bij u ben...” We begrepen
het... er was geen nadere uitleg voor nodig om iets te
voelen van de voortdurende angst die dit meisje dage-
lijks achtervolgde, de angst voor het uur dat de moffen
haar zouden komen halen, het gebons op de deur, de
onbehouwen laarzen op de trap en het dierlijke gebrul
van: Juden eraus! We hadden het nu zelf met eigen
ogen aanschouwd in onze straat. Roza mocht alle dagen
komen en we matsten het zoveel als in ons vermogen
lag om haar wat meer geld toe te stoppen voor die extra
dagen.
Een hele tijd ging dat zo goed met Roza, we
waren helemaal vertrouwd geraakt met haar en zij
scheen ook heel erg aan ons gehecht geraakt te zijn.
Moeder spaarde het meisje zo veel als mogelijk was
met zwaar en wat minderwaardig werk en liet haar
uitsluitend de lichte huishoudelijke werkjes doen en die
deed ze dan ook met de uiterste zorg. Maar kort na het
afschuwelijke gebeuren op die bewuste avond met de
razzia van de moffen, kwam ze op 'n ochtend bij ons
aanzetten met een wat bedrukt gezicht. We merkten
dadelijk dat er iets bijzonders aan de hand was met
Roos. Nu, ze had ons een ellendige boodschap te vertel-
len. Er was een oproeping gekomen dat ze zich de
volgende week op dinsdag om 6 uur 's morgens moest
melden aan het Centraal Station, met medenemen van
slechts een handkoffertje en een deken. Bestemming:
„doorgangslager Westerbork”, ze liet ons de kaart zien
met de bekende snauwerige tekst en vergezeld van de
nodige dreigementen bij het niet gehoor geven aan deze
oproep. Waren wij op het eerste gezicht nogal ge-
schrokken van deze jobstijding en zeer begaan met het
lot van dit ongetwijfeld heel lieve meisje, onze gevoe-
lens verzonken in het niet bij die welke Roza moest
hebben met het vooruitzicht dat ze nu weldra haar enige
bescherming bij ons zou moeten prijsgeven voor een
bar onzekere toekomst die ze tegemoet ging.
Vader nam de oproepingskaart in z'n hand en
bekeek het fatale document van alle kanten of ie er nog
iets positiefs in kon ontdekken, maar het was zonne-
klaar dat er geen speld tussen te krijgen was... Roos had
geen enkele keuze dan gelaten te gaan... de slachtbank
tegemoet! Maar vader vroeg haar: „En wat ga je nu
doen... je wilt ons toch niet vertellen dat je daar gemoe-
dereerd heen gaat, kind?” Gelaten antwoordde ze: „Ik
zal wel moeten gaan, ik heb toch immers geen andere
keus en bovendien wil ik eigenlijk ook maar liever naar
Westerbork... ze zeggen dat het daar helemaal niet zó
slecht is voor de joden. Ik wil naar mijn ouders toe, die
zijn daar ook en ik zal hen tenminste weer terug zien,
zodat we bij elkander blijven... wat er ook gebeuren
mag.” We keken mekaar even aan en dachten alle drie
hetzelfde: het verhaal van Mellink en de gelijkluidende
geruchten die ons van elders hadden bereikt over het
verschrikkelijke lot dat de joden in Moffrika te wachten
stond... wàt daar dan ook van waar mocht zijn. „Heb je
ná die tijd nog wel ooit eens iets van je vader en moeder
vernomen uit Westerbork... een briefkaart of bericht dat
ze goed aangekomen waren?” waagde moeder te vra-
gen. Nee... ze had in het begin nog wel verwacht dat er
bericht zou zijn gekomen aan het adres van vrienden
betreffende haar ouders, hoe ze het maakten en hoe het
leven daar was in het kamp. Ook bij de zogenaamde
„Joodsche Raad” kon men haar geen enkele mededeling
doen over het welzijn van haar ouders. „Zou je dat nu
echt wel doen, Roos, stel nu eens dat je vader en moe-
der daar al niet meer zijn?” vroeg m'n vader. „Nu ja,
dan hoor ik dáár misschien wel waar ze heen gegaan
zijn en dan kan ik proberen daar ook te komen...” 't
Klonk verbazend naïef... dat blinde vertrouwen in de
medewerking van de moffen... Alsof die juichend zou-
den klaarstaan om haar verder te helpen en met raad en
daad bij te staan. Vader begon weer: „Weet je wat jij
moet doen, meid...? Verscheur die kaart en laat ze naar
de hel lopen! Je moet proberen onder te duiken, mis-
schien zijn er wel mensen die je willen helpen zodat de
moffen je nergens kunnen vinden...!” Het was de eerste
maal dat dat nieuwe woord bij ons gevallen was: „on-
derduiken”. We hadden er de laatste tijd al vaker van
gehoord dat mensen van het toneel verdwenen, die door
de Duitsers gezocht werden wegens verzetsdaden...
Gerrit of Jan zijn ondergedoken, heette het dan. Ook
hadden we gehoord dat er mensen waren die zich in het
diepste geheim bezig hielden met het in veiligheid
- 55 -
brengen van joodse kinderen op het platteland bij boe-
ren waar ze op geheime plaatsen verborgen werden
gehouden tot de oorlog misschien gauw voorbij zou
zijn.
„Ik zou niet weten wáár ik ergens terechtkon
voor zoiets... ik heb geen enkele relatie meer met ande-
re mensen... bij de Joodsche Raad willen ze ook
niemand helpen, die zijn zelf veel te bang. Neen, er zit
niets anders op dan dat ik ga en m'n zusje moet ook
mee, die kan ik ook niet alleen achterlaten.” Wat een
afschuwelijke situatie was dat ineens en wat een onheil
hadden die vervloekte schurken over ons land gebracht!
Mogelijk was het op dat moment, dat ons de schellen
van de ogen vielen en we in een korte heldere flits de
ontzettende werkelijkheid zagen: Roos zou gaan... haar
zekere ondergang tegemoet. Die ouders waren natuur-
lijk al lang niet meer in Westerbork, al eerder doorge-
stuurd naar de gaskamers, hun lijken verbrand en van
hun bezittingen was niets meer over... Ik zag aan vaders
gezicht dat ie 't zelfde dacht als ik en het verbaasde me
dan ook helemaal niet toen ik hem hoorde zeggen: „Je
zou misschien HIER bij ons kunnen onderduiken... we
hebben boven een flinke zolderkamer, daar zou je best
opgeborgen kunnen worden. Er is daar een bed en wat
meubilair en wij zorgen voor je eten. Je kunt dan over-
dag wat in het huishouden helpen en als er onraad is
verdwijn je gauw naar boven... deur op slot, geen haan
die er naar kraait! Je mag dan natuurlijk niet meer op
straat komen, de mensen mogen niet weten dat je hier
op dit adres woont.....” Er blonk even iets in haar don-
kere ogen op van dankbaarheid en waardering dat we
zo genegen waren dit voor haar over te hebben, maar
die glans verbleekte snel en maakte plaats voor een
vastberaden trek om haar mond toen ze snel zei:
„Neen... dat kunt u niet menen, u heeft geen idee wàt u
zich daarmee op de hals haalt. Zoiets mag ik niet van u
verlangen ook, ik zou u en alle mensen hier in huis in
groot gevaar brengen wanneer de Duitsers er achter
kwamen dat ik hier verborgen werd gehouden. Weet u
wel dat er de doodstraf op staat als men joden verbergt?
Nee, hoe schitterend ik uw aanbod ook vind, ik mag dat
niet aannemen en ik geloof dat het maar het beste is als
ik er heen ga... bovendien moet ik ook aan m'n jongere
zus denken. Als ze dat kind pakken zullen we helemaal
goed van elkaar gescheiden raken en die gedachte vind
ik onverdraaglijk...!” Vader bleef echter toch nog wat
aandringen, trachtte haar te overtuigen van de vreselijke
risico's die ze liep door naar dat oord toe te gaan, praat-
te over de erge dingen die wij vernomen hadden over
die concentratiekampen zonder dat hij zelfs nog over
het allerergste dorst te reppen van de gaskamers omdat
ie dat zelf nauwelijks durfde te geloven. „Denk er toch
nog eens goed over na vóór je een besluit neemt”, zo
besloot hij.
We waren er allemaal ondersteboven van. We
vonden Roos allemaal een echte lieve meid, ze was in
de laatste weken bijna een waardige plaatsvervangster
van Antje geworden en ik moest mezelf met geweld
bedwingen om niet zo'n heel klein pietsje verliefd te
raken op haar. De gedachte dat deze knappe intelligente
jonge vrouw voorbestemd was om binnen wie weet
welke korte tijd vermoord te worden door dat adderge-
broed in Moffrika, maakte dat we er schier slapeloze
nachten door hadden. Ze had nog ruim een week de tijd
alvorens ze zich aan het station zou moeten melden,
misschien dat ze zich nog bedacht voor het zover was.
Maar we zaten toch wel geducht in ons maag met het
probleem. Toen Roza 's middags naar haar eigen adres
ging waarvan we in 't geheel niets wisten, wáár ze
woonde en hoe haar eigenlijke achternaam luidde,
bespraken we de plannen nog weer eens en het werd
toen wel duidelijk dat we zelf een enorm risico gingen
nemen wanneer we het meisje bij ons in huis lieten
verdwijnen. 't Was makkelijker gezegd dan gedaan...
hoe hield je zoiets stil voor de buren? Wat voor maatre-
gelen moesten we nemen als er eens op een kwade dag
een inval kwam van de Grüne Polizei? Dat zou allemaal
terdege voorbereid moeten worden. Het was vader die
uiteindelijk zei: „We kunnen deze kwestie niet in ons
eentje oplossen... ik ga er mee naar Mellink toe, we
zullen eens horen wat die van het plan zal zeggen. Per
slot van rekening is Mellink een absoluut betrouwbare
man en ik hecht de meeste waarde aan zijn oordeel. En
zo geschiedde. Mijnheer Mellink kwam nog die zelfde
avond bij ons binnen en hoorde het hele trieste verhaal
van A tot Z aan en wat wij van plan waren. Het bleek
allereerst dat ze boven ook al een poosje in de gaten
hadden dat wij een joods meisje in huis hadden en ze
hadden al vaag verondersteld dat ze een kennisje van
ons was die we onderdak hadden verleend om bepaalde
redenen. Toen Mellink de feiten vernam zoals die op
het moment lagen en dat we Roza tijdelijk wilden op-
bergen boven op de zolderkamer, fronste onze buurman
de wenkbrauwen en keek ons met bedenkelijke blik
aan, terwijl hij zei: „Meneer Van Rossum... wéét waar-
aan u begint! Ik zou dat beslist niet doen als ik in uw
plaats was. Dit huis leent zich helemaal niet om onder
te duiken, wat dàcht u... als de moffen hier binnenko-
men om haar te zoeken? Ze hebben haar binnen vijf
minuten te grazen op die zolder en ze kan nergens
heen! U brengt niet alleen uw eigen gezin in groot
gevaar daardoor maar de medebewoners lopen ook
grote kans om gepakt te worden, ze gaan van de veron-
derstelling uit dat wij hiervan allemaal op de hoogte
waren en dan gaan we met z'n allen voor de bijl! Neen,
beste buurman, ik heb alle respect voor jullie menslie-
vende plannen en ik zal de laatste zijn die daar aan
twijfelt, maar geloof me, als dat meisje geholpen wil
worden zal dat op een heel andere manier moeten ge-
beuren. Dan zullen we haar naar het platteland moeten
laten verdwijnen... misschien bij boeren in de Achter-
hoek waar ikzelf vandaan kom. Maar beslist niet hier in
dit huis!” Hij zei het laatste met grote nadruk en we
begrepen uit z'n woorden dat we het plan om Roza hier
- 56 -
te houden nu wel konden laten varen. Maar meneer
Mellink liet er meteen bij doorschemeren dat hij stellig
z'n best wilde doen om te trachten een adres voor het
meisje te vinden in de buurt van Gendringen... er waren
er daar naar zijn stellige overtuiging genoeg goede
Nederlanders die klaar stonden om de joden onderdak
te verlenen. We zouden er met Roos over praten en
proberen haar over te halen niet naar Westerbork te
gaan. Alle hoop bleef gevestigd op wat meneer Mellink
voor een oplossing zou weten te organiseren.
Maar 't zou allemaal niet meer nodig zijn...
Roos kwam de volgende dag al niet meer opdagen, en
ook de daarop volgende dag niet. Ze bleef weg... voor-
goed. Was ze bang geworden dat we haar met alle
geweld zouden ompraten en wilde ze per se tòch naar
Westerbork om bij haar ouders te zijn? Of was ze voor-
tijdig al in de handen van haar beulen gevallen bij een
razzia? We zijn er nimmer achter gekomen, geen taal of
teken hebben we ooit meer van het meisje vernomen en
we konden ook niet informaties over haar inwinnen,
want noch haar achternaam, noch haar tijdelijk adres
had ze ons meegedeeld. Maar de gedachte aan wat er
allemaal met haar gebeurd kon zijn schokte ons heel
diep. Het heeft me jarenlang als in een nachtmerrie
achtervolgd, dat we dit jonge kind niet uit handen van
de moffen wisten te houden, dat ze als een willoos dier
zich naar de slachtbank liet voeren en vertwijfeld heb-
ben we ons daarna nog lang afgevraagd: wat zou er toch
van Roza geworden zijn? Drie jaar later kregen we het
antwoord... ik heb er een trauma aan over gehouden.
Zaterdag 8 en zondag 9 augustus 1942
De afspraak die ik met mijn neef Aart Grotendorst had
om een film te maken van een tocht met z'n zeilboot,
had er toe geleid dat we in dit weekeinde de omstandig-
heden gunstig achtten dit plan uit te voeren. Hij had me
opgebeld naar De Standaard, of het me schikte heden-
middag naar de botenwerf te komen tegen 2 uur. We
zouden dan eerst vanmiddag een oriëntatie-tochtje
maken over de Nieuwe Meer opdat ik een indruk mocht
krijgen van hetgeen er al zo kwam kijken bij het zeilen.
Gefilmd zou er dan nog niet worden. De bedoeling was
om de daaropvolgende zondag met zijn allen, dat wil
zeggen m'n nichtje Annie mitsgaders haar vriendin,
Juffrouw Bus het water op te gaan en hiervan een aantal
geschikte shots op te nemen.
Mijn neef had die boot al enige jaren maar ik
had het vaartuig nog nooit gezien, Ik wist dat hij hem
had laten bouwen op een bekende Zaanse werf en dat
het ding een bom duiten gekost had. Gezeild had Aart al
jarenlang en dat gaf me het vertrouwen dat ik me met
een gerust hart aan hem kon overgeven, hij verzekerde
me dan ook dat ik geen enkel gevaar zou lopen. Zijn
boot had een extra verzwaarde kiel en hij beweerde dat
je er desnoods de Noordzee mee kon oversteken, het
schip was volkomen zeewaardig. Tegen twee uur kwam
ik aan de botenwerf en na enig zoeken en vragen naar
schipper Grotendorst en boot „Harpoen”, ontwaarde ik
m'n geachte neef een heel eind verderop waar hij al
druk doende was de Harpoen zeilree te maken. Nou, het
was inderdaad een kanjer van een zeilboot, zwaar ge-
bouwd en keurig in de lak, alles blonk en glom er aan.
En zo stapte ik aan boord om ingewijd te worden in de
eerste geheimen van de zeilsport. Ik had de filmcamera
wel meegenomen teneinde uit te proberen waar ik aan
boord de beste standpunten kon innemen, maar we
wilden deze middag nog geen opnamen maken. Ik
moest het wat zuinigjes aan doen met het filmmateriaal,
't waren de laatste spoelen met film van Gevaert die me
ter beschikking stonden. Bernhard had me er op voor-
bereid dat ik er voorlopig niet meer op hoefde te reke-
nen nog iets te kunnen kopen; er zou geen filmmateriaal
meer beschikbaar zijn voor particulieren! Ik werd deze
middag volledig ingewijd in de handgrepen van het
zeilen, hoorde allerlei vreemde benamingen en moest
daadwerkelijk meehelpen bij het hanteren van het
grootzeil, het hijsen van het fokkezeil en de edele kunst
ven het laveren. Binnen het uur voelde ik me al bijna
een volleerd zeiler... dat wil zeggen zolang neef Aart er
bij was en met bekwame hand het roer bediende en op
het juiste moment z'n bevelen gaf. Ik had al gauw in de
gaten dat je bij het laveren als de donder moest oppas-
sen dat je geen klap tegen je kop kreeg van de giek,
waar het grootzeil aan vast zat. Wanneer die van bak-
boord naar stuurboord omkiepte want daar was geen
menselijke schedel tegen bestand zoals m'n neef me
voorhield. De boot had een ruime kajuit met een boel
comfort en minstens drie slaapplaatsen en je kon je er
makkelijk in bewegen. Het was maar goed dat er niet zo
bar veel wind was die middag, zoiets wat de zeelui een
labberkoelte noemen, en ik vermoed dat ik bij een
stevige bries m'n lol best opgekund had! Nu ging het
allemaal van een leien dakje en we zwalkten de Nieuwe
Meer over van de ene oever naar de andere. Daar tus-
sendoor, wanneer Aart de boot voor de wind liet gaan,
had ik dan even gelegenheid om met de lege camera
wat te experimenteren. Nu, er was leven genoeg in de
brouwerij wat dit onderwerp betreft, ik was er van
overtuigd dat er een beste film van te maken viel. 't was
alles actie wat de klok sloeg en het eeuwig in beweging
zijnde water met de talloze lichtschakeringen er over en
het wolkenspel daarboven als een onuitputtelijke bron
van inspiratie. „Kun je er nu ook mee op zee varen?”
waagde ik hem te vragen. Aart bevestigde dat zijn boot
volkomen zeewaardig was. „Alleen zou ik er dan wel
m'n aanhangmotor bij moeten gebruiken om vooruit te
komen bij windstilte”, zo voegde hij er aan toe. Hij
bleek dus ook nog over een motor te beschikken. Maar
die was ergens veilig opgeborgen, daar mocht ie niet
mee varen van de moffen en bovendien was er ook geen
brandstof te krijgen. „We moeten trouwens toch een
beetje oppassen hier in de buurt. De Duitsers hebben
- 57 -
hier aan de andere kant van de plassen een commando-
post liggen. Ze zitten de hele dag met kijkers over het
water te loeren en het lijkt me beter dat ze die filmca-
mera van jou niet in de gaten krijgen!” Deze waar-
schuwing zou blijken niet geheel overbodig te zijn.
Maar die middag was er gelukkig nog niets aan de
hand, behoudens een sporadische collega-zeiler was er
een volmaakte rust op het water en we hadden alle
ruimte om met vol zeil er vandoor te gaan, naar mijn
lekenoordeel met een behoorlijke snelheid, al beweerde
neef Aart dat dit nog helemaal niks was. Met een beetje
flinke wind... dàn kon je pas wat beleven! De middag
vloog om en voor ik het wist meerden we al weer af bij
de steiger van de botenwerf. Afspraak was de volgende
morgen om 8 uur present te zijn mèt film en een paar
sneetjes brood voor onderweg, want het zou wel laat
worden die dag.
Het zag er die zondagmorgen aanvankelijk
niet bijster hoopvol uit wat het weer betreft, een be-
wolkte hemel, waaruit een dreinerige motregen viel.
Toen ik bij de steiger arriveerde waren ze er al, neef
Aart en de twee jonge vrouwen. Ze waren druk doende
met het hijsen van de zeilen en ik had niet veel later
moeten komen. Gelukkig klaarde de hemel een beetje
op en ik had nog net even gelegenheid om een paar
opnamen te maken van het in gereedheid brengen van
de tuigage en het afvaren en voor de zekerheid maakte
ik tegelijk ook een shot van het terugkeren en afmeren.
Dat kon dan later aan het slot van de film gemonteerd
worden. Na dit kort oponthoud staken we dan eindelijk
van wal en ziedaar, nauwelijks waren we een kwartier
buiten de haven of het wolkendek brak open en de lang
verbeide zon zette volledig luister bij aan het waterfes-
tijn, het werd nog een prachtige dag. Maar ook de wind
zorgde voor de nodige afleiding en die nam later op de
middag nog aanzienlijk in kracht toe zodat m'n neef
opmerkte: „Nou gaan we pas echt zeilen...” Die dag
werd voor mij wel een tamelijke belevenis, dit was nou
iets dat zo geheel en al afweek van mijn geijkte levens-
patroon en zo volkomen nieuw voor me was dat ik er al
het andere bijna totaal door vergat. De beide meisjes,
Annie en haar vriendin, ontpopten zich als twee zeer
charmante gastvrouwen aan boord en zagen er verleide-
lijk uit in hun sportieve shorts en ik was maar blij dat ik
zo verstandig geweest was om mezelf eveneens in
luchtige vakantiekledij te steken. Ik had nu tenminste
niet dat gevoel dat ik maar zo'n gelegenheids „opstap-
pertje” was, maar er echt bijhoorde. Mijn nichtje had
voortreffelijk voor de proviandering gezorgd en toen we
een paar uurtjes rondgezwalkt hadden over het water
werd er op uitgebreide schaal een picknick gehouden
op een klein eilandje ergens midden in de Nieuwe
Meer. Ze had voor koffie en broodjes gezorgd en we
lieten het ons allemaal best smaken... mijn eigen boter-
ham kwam er nauwelijks aan te pas!
In die tussentijd waren er al heel wat leuke
shots opgenomen en ik moest mezelf geducht afremmen
en me alle beperkingen opleggen om maar niet te veel
raak te filmen. Ik had de grote Cine-Nizo camera mee-
genomen met twee spoelen van 15 meter en daar zou ik
het mee moeten doen. Aart wilde ook graag een opna-
me vanaf de wal terwijl z'n boot recht op de camera aan
voer en dan met een snelle manoeuvre de steven wend-
de. Nou, dat kon allemaal en zo werd ik dus teneinde dit
evenement te vereeuwigen ergens op een eilandje aan
wal gezet met de camera terwijl de Harpoen zich ver-
wijderde en mij alleen achterliet. Het kostte me wel een
paar natte voeten doordat ik van boord een fikse sprong
moest maken om aan land te komen, een sprong die
helaas niet volmaakt uit de verf kwam. Maar dat woog
allemaal niet tegen de pret en de satisfactie die dat we
een avontuurlijke dag hadden en er succesvol gefilmd
werd. Na de middag omstreeks 12 uur begon de wind al
strakker te blazen er dreven nog wat donzen wolken
langs de blauwe hemel en nu kreeg ik eindelijk pas een
idee wat je met zo'n zeilschip allemaal kunt beleven.
Aart zette nu alle tuigage bij, het grootzeil bolde heftig
naar één zijde en ook het fokkezeil wapperde kleppe-
rend mee en daar gingen we. De Harpoen begon nu
vervaarlijk op z'n kant te hellen en we moesten met z'n
drieën op de reling zitten om tegenwicht te geven. Ik
dacht geen moment aan gevaar, in beslag genomen als
ik werd door de verrukkelijke gewaarwording van het
snelle voortbewegen over de schuim koppende golven
van het meer, terwijl de wind nog steeds in kracht toe-
nam Ik kan me niet herinneren ooit zó intens genoten te
hebben van een tocht over het water. Toen het eindelijk
een beetje al te gortig werd met de wind zei Annie:
„Zeg broertje, zou je nou maar niet eens wat zeil min-
deren... straks leggen we òm voor je het weet en ik heb
niet zoveel zin in een koud bad.” Behalve Aart bleek
niemand van het gezelschap behoorlijk te kunnen
zwemmen! Het grootzeil werd nu neergelaten en slechts
met het kleine fokkezeiltje ging het nu in wat rustiger
tempo. Ik maakte m'n laatste opname, de camera ge-
richt op het kielzog met de weerspiegeling van de zon
over het water. We voeren nogal tamelijk dicht langs de
oever aan de overzijde, toen m'n neef plotseling geagi-
teerd uitriep: „Pas op...! Weg met die camera... geef
gauw hier!” We wisten zo gauw niet wat er aan de hand
was, maar Aart pakte me het apparaat af en moffelde
het bliksemsnel weg in de kajuit en borg hem weg in
een van de kastjes, plaatste er meteen een manden
waterkruik voor om de zaak te camoufleren. „De mof-
fen komen er aan... ze hebben ons gezien, ze hebben het
geratel van die filmcamera natuurlijk gehoord”, zo riep
hij uit. En verdraaid, het bleek geen loos alarm te zijn,
er naderde met vrij grote snelheid een Duitse grijs
geschilderde patrouille motorboot die kaarsrecht op ons
afstevende. „Gewoon blijven doen...!” adviseerde m'n
neef, „vooral geen paniek, misschien varen ze alleen
maar een beetje voor de gein om ons aan het schrikken
te maken...!” Nu, daar waren ze dan wel goed in ge-
slaagd want ook de meisjes zagen de situatie met wat
- 58 -
angstige blikken in de ogen aan. Niemand kon voor-
spellen wat die lui in de zin hadden en in hoeverre ze
ons wat maken konden dat we aan het filmen waren.
Volgens Aart waren we per ongeluk te veel in de ver-
boden zone terechtgekomen in de buurt van die com-
mandopost. Het zou best kunnen zijn dat ze ons ver-
dachten van spionage of van het maken van geheime
foto's van de situatie. We deden of we druk doende
waren met de tuigage terwijl Aart zo ongemerkt moge-
lijk van koers veranderde om nog te proberen de mo-
torboot met Duitsers te ontlopen. Maar die was onein-
dig veel sneller dan wij met ons enkele fokje op en voor
we het wisten hadden ze ons te pakken. Ze naderden
ons op enkele tientallen meters afstand. We konden hun
stemmen horen, het waren kerels in marine uniformen
van de Duitse Kriegsmarine. Ze beweerden dat die lui
de beroerdsten niet waren. En dat bleek goddank nog
waar te zijn ook. Ze brulden ons wat onverstaanbaars
toe en Aart beantwoordde dat geroep met een luchtig
„Ahoy.. ahoy!!” En daarop verstonden wij weer duide-
lijk zoiets al „guter Fahrt!... Wiedersehen.” Ze draaiden
met een flauwe bocht om de Harpoen heen en keerden
naar hun post terug. Er was gelukkig niets gebeurd,
maar een beetje geschrokken waren we toch wel van dit
kleine incident.
Al met al draaide de klok intussen door, het
was twee uur geweest en ik had er maar van afgezien
om de Harpoen te gaan verlaten. Betty zou die middag
vergeefs op me wachten, ik zat hier letterlijk in het
schuitje en moest meevaren tegen wil en dank. M'n
nichtje wist niets af van het feit dat ik hier een vriendin
had waar ik altoos trouw op bezoek kwam op de zon-
dagmiddagen en ik voelde er ook niets voor om hen dat
allemaal uit te leggen. Ik zou voor deze keer dan maar
eens 's avonds naar haar toe gaan, dan kon ik Betty
meteen uitvoerig vertellen over deze middag. Ze bleven
we dan nog een paar uurtjes van hot naar her zwalken,
totdat de meisjes er langzamerhand schoon genoeg van
begonnen te krijgen. Op den duur raak je dan ook uit-
gekeken op de beperkte ruimte van de Nieuwe Meer,
het zou best de moeite waard zijn om met zo'n boot het
land door te kruisen en hier en daar waar het mooi was
te overnachten. Aart beweerde dat hij er de laatste
dagen wel eens over gedacht had om te proberen naar
Engeland te komen met de Harpoen. „Die boot kan er
best tegen en ik ben er zeker van dat ik zonder averij
een Engelse haven binnen loop...” zo verzekerde neef
Aart mij. „Maar het grootste gevaar zit 'm hierin dat je
door de Duitse kustbewaking moet zien te komen... je
komt nergens door de sluizen heen. De enige mogelijk-
heid zou zijn via de Nieuwe Waterweg of vanuit de
Zeeuwse wateren en dan liefst op een maanloze donke-
re nacht... ” zo voegde hij er aan toe. „Het moet al een
paar maal gelukt zijn en ik zou er zelf veel voor voelen
om ook een poging te wagen... vooral als de toestand
hier slechter gaat worden. Maar dan moet ik wel samen
met een tweede man van wal steken, want in je eentje is
dat natuurlijk een gevaarlijke onderneming... Zou jij er
wat voor voelen om mee te gaan en uit te wijken naar
Engeland?” liet hij er met een polsend gebaar in mijn
richting vragend op volgen. „Nou, dáár vraag je me
even wat”, antwoordde ik, „zoiets lijkt met een ver-
domd gevaarlijke onderneming toe en... ik geloof dat ik
nu niet bepaald een held ben in dat soort waaghalzerij-
en... ik zou het alleen doen wanneer de grond me hier te
heet onder de voeten werd of wanneer de moffen me
zouden dwingen voor hen te vechten... ja, in zo'n geval
zou ik geen moment aarzelen om met je mee te gaan!”
Annie mengde zich nu ook in dat gesprek en merkte op:
„Geloof maar gerust dat het hier steeds nijpender gaat
worden... ze zijn nu nog met de joden bezig, maar als ze
die allemaal te pakken hebben dan beginnen ze aan ons.
Je zult er nog wat mee beleven, ik heb uit heel goeie
bron gehoord dat ze nu al plannen hebben om alle man-
nen tussen de 20 en 40 jaar op te roepen voor werk in
Duitsland en dat er al bedrijven hier in Nederland per-
soneel hebben moeten afstaan... je moet er nu maar vast
op bedacht zijn dat ze bij jullie op De Standaard eer-
daags ook komen.” Nu had ik in de afgelopen dagen bij
ons op de Nieuwezijds Voorburgwal eveneens van dat
soort geruchten kennis genomen. Er waren daar mensen
die over het algemeen goed op de hoogte waren met
hetgeen de Duitsers voor boze plannen hadden. Maar
ja, dat wilde je allemaal niet zo voetstoots aannemen,
we hadden toch immers een vakbond en bovendien kon
het bedrijf ons toch niet missen? We hadden zelf nu
werk in overvloed en dat moesten die Duitsers toch ook
heel goed begrijpen! Neen, niemand van ons die daar
voorlopig nog zwaar aan tilde. Maar m'n nicht stelde
me plotseling een soort gewetensvraag. „Wàt zou jij
doen als ze je opriepen om naar Duitsland te gaan? Zou
je er gehoor aan geven of zou je weigeren?” Een moei-
lijke vraag... ik had tot nu toe geen aanleiding gevonden
om daar intens over na te denken. Ik zag zoiets voorlo-
pig ook in 't geheel niet in het verschiet liggen. Ik ant-
woordde dan ook: „'t Zou geen lolletje zijn als dat ge-
beurde maar ik zou niet weten wat ik anders moet gaan
doen... er zou niet veel anders op zitten dan te gaan...!”
„Je zou bijvoorbeeld ook kunnen onderduiken”, merkte
Annie op en ze maakte daarbij een gebaar met haar
armen als van iemand die van een duiktoren afspringt.
„Er zijn er zoveel die dat doen en ik ken mensen die
daarbij helpen om jongelui uit handen van de moffen te
houden.” Ze zei het met iets nadrukkelijks in haar stem,
Hoofdstuk 9
Er brak een korte periode aan waarin schijnbaar alles in
onze omgeving normaal z'n gangetje ging. Vader was
weer thuis uit het ziekenhuis en verwachtte ieder mo-
- 59 -
alsof ze meer wist van dat soort zaken. „Als het ooit
mocht gebeuren dat ze je aanwijzen om naar Duitsland
te gaan... dan moet je eens met ons komen praten en ze
wees daarbij zijdelings op de wat stille en bescheiden
jonge vrouw naast haar, die toen toestemmend knikte.
Ik begreep de situatie... m'n nichtje hield zich bezig met
illegale activiteiten en haar vriendin, juffrouw Bus, was
daar deelgenoot van. „Maar... mondje dicht!” voegde
Annie er nadrukkelijk aan toe. Ik kon toen op dat ogen-
blik in de verste verte niet vermoeden dat ik op vrij
korte termijn een beroep zou moeten gaan doen op de
medewerking van dit tweetal! Het leek toen nog tè
absurd om daaraan te geloven. Maar dit zonderlinge
gesprek aan het eind van deze verrukkelijke zeilmiddag
leek verdacht veel op een inleiding tot ernstige dingen
die te gebeuren stonden.
De tocht liep ten einde, rustig meerde de Har-
poen af bij de werf. De zeilen werden keurig netjes
geborgen, de spullen ingepakt en weldra voelden we
weer de stevige ondergrond van de wal onder onze
voeten. We gingen nog even de kantine binnen en
dronken een koel glas bier om de dorst te lessen na al
dat water. Annie vroeg of ik zin had om met hen mee te
gaan naar hun huis toe en daar te blijven dineren, maar
hoe aanlokkelijk dit voorstel ook mocht zijn, ik kon niet
anders doen dan te bedanken onder voorwendsel dat ik
deze avond ergens heen moest. Ik bedankte voor de
bijzonder spannende en prettige dag en beloofde zo
spoedig mogelijk de resultaten van de filmopnamen
bekend te maken.
's Avonds bij Betty had ik heel veel te vertel-
len en ze was één en al oor. Ze had zich wel een klein
beetje ongerust gemaakt over m'n wegblijven die mid-
dag maar ze gaf me groot gelijk dat ik het er eens van
genomen had en geen spelbreker had willen zijn voor
de anderen. Ik vertelde haar alles over de zeiltocht en ze
genoot er zichtbaar van mee. Maar wel vermeed ik met
haar te spreken over de vertrouwelijke mededelingen
die ik van mijn nichtje had verkregen omtrent de hulp
aan onderduikers. Het besef was in me ontwaakt dat je
niet voorzichtig genoeg kon zijn met het spreken over
dit soort aangelegenheden.
ment een oproep om voor enige tijd in een herstellings-
oord ondergebracht te worden. Dat had de goede man
wel hard nodig teneinde weer helemaal op krachten te
komen. Hij had het grote geluk dat ie vanwege z'n
maagkwaal van de sociaal-medische dienst extra toe-
wijzingen kreeg voor versterkende middelen. Daar
waren ze nogal tamelijk royaal mee zodat wij er tot op
zekere hoogte van mee profiteerden. Het betrof melk,
boter, witbrood, meel en spijsolie. Met de hulp van
Dorus Blancke en diens uitgebreide activiteiten in de
zogenaamde „zwarte handel”, konden we het nogal
Suiker: ¦ 2,50 per pond; Boter: ¦ 7,50 per pon; Rundvet: ¦ 9,50 per pond; Rook-
tabak: ¦ 12,50 per pond; Shag ¦ 2,25 per ½ ons; Konijn: ¦ 4,-- per blik; Melk: ¦
1,80 per liter.
Dat je een goed gevulde portemonnee moest hebben om
al die begeerlijkheden te kunnen kopen laat zich den-
ken. Wij zouden dat dan ook niet hebben kunnen be-
kostigen van ons inkomentje wanneer we niet een
„weldoener” achter ons hadden staan. Die weldoener
was de heer H.C. Mondt, de man waarmee vader jaren-
lang had samengewerkt in de zaak voor de boekhandel
op Zuid-Afrika. Mondt, die zelf jarenlang in de Kaap
geweest was en daar veel zaken voor zichzelf had kun-
nen doen, zat er financieel nogal warmpjes bij. Hij had
de firma de Bussy niet meer nodig gehad na z'n terug-
keer uit Zuid-Afrika, maar bleef er in zoverre een vaste
band mee onderhouden dat hij regelmatig adviezen
uitbracht die van belang waren voor de betrekkingen
met de overzeese filialen. Henri Mondt was z'n hele
leven vrijgezel gebleven, een vrolijke, vitale baas van
om en nabij de tachtig die boordevol humor zat en zelf
uiterst sober leefde. Hij was jarenlang in de kost ge-
weest bij een oud-verpleegster in Heemstede, juffrouw
van Teutem, en deze hele relatie kenden wij al sedert
jaren omdat we er heel vaak op visite waren geweest in
de Haarlemse periode. Ook in de tijd op het oude Sin-
gel was de heer Mondt een graag geziene gast geweest
bij ons, wanneer hij z'n wekelijkse bezoeken bracht op
het kantoor van vader en daar de zaken besprak. Het
eindigde dan altijd met het befaamde kopje koffie bene-
den in ons particuliere domein, waarover zo menige
„Suid-afrikaner in die jare zo baie die loftrompet
gesteek het.” Later kwam hij ook menigmaal des zon-
dags bij ons dineren wanneer z'n hospita hem de strot
begon uit te hangen zoals hij zelf dan beweerde.
Nadat Mondt vernomen had op welke wijze
vader door de Firma was afgedankt en hoe ze hem naar
huis gestuurd hadden met een karig pensioentje, raakte
hij zeer verbolgen daarover en vond dat de oude heer
wel wat beters verdiend had als dank voor al het
vruchtbare werk dat hij vijftig jaar lang voor de de
Bussy's verzet had. „Van Rossum... JIJ bent het ge-
weest die de zaak groot gemaakt heeft... aan jou hebben
ze het te danken dat er nu een half miljoen aan veilige
pondjes op de Bank van Engeland staat. Als deze oor-
log voorbij is en de verbindingen weer opengaan met
Engeland zijn zij meteen weer boven jan...!” zo sprak
- 60 -
aardig redden wat de voedselpositie aangaat. Die spul-
letjes moesten echter wèl duur betaald worden. Om
mijn verhaal over de oorlogservaringen rond ons heen
tot een volledig beeld te vormen, laat ik hier een paar
prijzen van artikelen volgen zoals die in 1942 op de
zwarte markt golden en zoals ik ze in mijn agenda van
dat jaar vermeld vind:
meneer Mondt en vader leerde toen z'n ware vrienden
kennen... „Ik maak dat geld toch immers zelf nooit
op...!” zo liet hij er bijna verontschuldigend op volgen.
Het enige dat de goeie man ons vroeg als tegenprestatie
was of we zo af en toe eens een suikerbonnetje voor
hem over hadden, hij wist in 't geheel niet de weg om
aan zwarte bonnen te komen! Tot aan z'n dood bleef hij
dat humane gebaar volhouden en zonder die hulp zou-
den we het oneindig moeilijk hebben gehad in de zwar-
te jaren die hierna nog volgden. Zijn nagedachtenis te
eren in dit geschrift beschouw ik als een dure plicht.
Zonder die financiële steun van zijn kant hadden we de
oorlog mogelijk nimmer overleefd en waren we op het
einde van de honger omgekomen.
Woensdag 19 augustus 1942
Een golf van beroering gaat in de loop van de late
middag door al de bezette gebieden: „Weet je 't al... de
Engelsen zijn vanmorgen vroeg met een groot aantal
landingsvaartuigen geland in Frankrijk, bij Dieppe!” Ze
hebben tanks aan land gezet en er zijn duizenden Cana-
dese en Engelse manschappen ingezet...” Grote god,
wàt een spanning en sensatie gaf dat bericht plotseling.
Zou het nu werkelijk mogelijk zijn dat onze bevrijding
op handen was? Zou het ze gelukken om stand te hou-
den en verder op te rukken door Frankrijk heen? 't Leek
te mooi om waar te kunnen zijn. Van Duitse zijde hoor-
de je die dag totaal niets, ze zwegen er over als 't graf.
De Engelse radio gaf vage berichten over de landing die
deze morgen in de vroegte begonnen was. Maar helaas
hadden we ons te vroeg blij gemaakt. De hele operatie
had tot doel om de moffen op een dwaalspoor te bren-
gen, het ging er om de druk aan het oostfront die de
moffen daar uitoefenden te verlichten. Ze werden door
de landingen bij Dieppe gedwongen vliegtuigen en
manschappen aan het Russische front te onttrekken,
maar de ganse onderneming stortte in nauwelijks één
dag als een kaartenhuis in elkaar. We hadden te vroeg
gejuichd! „Een volkomen mislukking”, zo daverde het
bericht de volgende dag door de geknevelde pers.
Woorden als „armzalige aanvalspogingen neergesla-
gen” of „misdadig omspringen met mensenlevens”,
vormden de hoofdschotel uit de krantekoppen. Wie de
Duitsers uit de bezette gebieden wilde verdrijven moest
vroeger opstaan! Het zou lang duren aleer de volgende
poging van de geallieerde strijdkrachten met succes
bekroond zou worden. We zonken weer terug in onze
apathische houding van afwachten... hoelang nog?
Op zondag 23 augustus lees ik in m'n agenda:
Brazilië verklaart Duitsland den oorlog. Er zijn nu in
totaal 28 landen in oorlog met het Derde Rijk. Maar dat
getal zei je niks meer, de moffen schenen onoverwinne-
lijk te zijn, wat maakte een land meer of minder uit? 't
Was om moedeloos van te worden! Ondertussen bleven
we maar trouw iedere avond naar de Engelse radio
luisteren. Je hoopte altijd maar weer op een bericht dat
de moed deed herleven.
Dinsdag 25 augustus 1942
Het gebeurde op de avond van deze dag dat we op een
haartje na ontsnapten aan een groot gevaar. Het was aan
een stom toeval te danken dat we ontkwamen aan een
listig opgezet komplot om ons gezin er in te luizen bij
het luisteren naar de verboden Engelse radio uitzendin-
gen. Om de toedracht van deze poging duidelijk te
maken lijkt het me wenselijk eerst even het licht te laten
schijnen over onze naaste buren en enige personages in
de directe omgeving waarvoor we bijzonder op ons
hoede moesten zijn. De meeste mensen in de omtrek
waarmee we goede relaties onderhielden stonden aan de
goede kant. Dat waren in de eerste plaats onze eigen
buren in hetzelfde huis en verscheidene van de oor-
spronkelijke bewoners naast ons die er ook al van het
begin af aan woonden. Maar niet allemaal waren ze
betrouwbaar, integendeel, er waren er hier en daar
enkelen die bekend stonden als onbetrouwbaar, die lid
waren van de N.S.B. of die zelfs iets te maken hadden
met de Duitse Weermacht. We kenden gelukkig alle-
maal de adressen en namen van deze lieden, we verme-
den hen zo veel als mogelijk was. Ook waren er in de
loop van dit jaar nieuwe mensen komen wonen in de
benedenhuizen naast ons, maar daarvan was ons al heel
spoedig gebleken dat ze goede vaderlanders waren.
Doch vlak naast ons op dezelfde etage woonde al sedert
jaren een familie Vermeulen. 't Was een echtpaar zon-
der kinderen plus een inwonende zwager, en over de
vrouw gingen allerhande vreemde verhalen rond. De
mannen zopen beiden als ketters en zo af en toe hoorde
je door de dikke muur heen de meest dramatische scè-
nes zich afspelen, dan was het een gekrijs en erbarme-
lijk geschreeuw alsof er iemand een aanval van deliri-
um had. Later hoorden we dat het afkomstig was van
die zwager, die zou een hersenziekte hebben en van tijd
tot tijd hevige aanvallen hebben van waanzin, maar wij
veronderstelden dat het wel iets te maken zou hebben
met hun overmatig gebruik van alcohol. Die vrouw nu
- 61 -
echter was een fanatiek lid van de N.S.B., daar hoefde
niemand aan te twijfelen. Lang voor de oorlog wisten
we dat al, in de verkiezingstijd had er de meer dan grote
„wolfsangel” van de „beweging” voor de ramen gehan-
gen. Op straat deed ze altijd overdreven lief en lijmerig
tegen iedereen op een wijze die mij persoonlijk een
verschrikkelijke afkeer inboezemde. Ik kon nooit an-
ders over haar spreken dan over „dat wijf van Vermeu-
len” en met die benaming werd ze later door de meeste
andere buurtbewoners al evenzo aangeduid. Vervolgens
woonde er op enige afstand, naast de school een Neder-
landse S.S.-er, v.d. Wall, blokhoofd van de luchtbe-
scherming in ons rayon, een uiterst gevaarlijke kerel die
met een Duitse vrouw getrouwd was en die als doel
nastreefde dat er hier wel eens even orde op zaken
gesteld moest worden in de buurt volgens de nieuwe
orde! Hij had al talloze malen joodse mensen geprovo-
ceerd en bedreigd en loerde met argusogen over het
plein om te zien of er geen ongerechtigheden te consta-
teren vielen met het naleven van de verduistering. Ie-
dereen wist dat er een duidelijke relatie bestond tussen
het wijf Vermeulen en de Nederlandse S.S.-er v.d.
Wall. Ze kwamen herhaaldelijk bij elkaar op bezoek en
vormden een hechte band samen als „vrienden in de
nood”. Dit stel nu bij elkaar werd gecompleteerd door
een derde querulant, een Duitse hoge Piet bij de Grüne
Polizei. Die woonde samen met een Hollandse vrouw
op een derde etage in de Maasstraat en ze keken aan de
achterzijde precies uit op onze waranda's. De kerel
heette Heinrich en was een zeldzaam gevaarlijk indivi-
du. Hij had de liederlijke gewoonte om 's avonds tegen
schemerdonker op de waranda te staan en dan rondom
zich heen te brullen: „Lichten aus... Lichten aus!” wan-
neer hij nog ergens een lichtspleetje zag kieren. Een-
maal gebeurde het, terwijl hij weer eens die tirade stond
af te draaien, dat bij hem zelf het hele verduisterings-
gordijn naar beneden sodemieterde en een helle licht-
schijn als een fakkel de hele omgeving verlichtte. Nou,
dat gaf me toch een vreugde bij de buren rondom! Wat
werd er ineens geschreeuwd van „Licht aus... Licht aus”
en gevolgd door een daverend applaus. Z'n vrouw of
wat daar voor door ging kon zo een twee drie dat gor-
dijn niet meer op z'n plaats krijgen en die mof maar aan
het schelden van „verdammte Holländer... Schwei-
nen...!” Een andere maal betrad hij in vol ornaat de
waranda en begon dan te brullen: „Alle Juden müssen
tot geschossen oder lebend verbrennt wurden...!” Dat
was dan bedoeld voor dat kleine joodse gezinnetje naast
hem dat angstig naar binnen vluchtte voor die steeds
herhaalde provocerende taal. Eenmaal kon ik het niet
verkroppen toen hij voor de zoveelste maal deze litanie
aanhief en brulde zo hard mogelijk terug: „Rotmof...
begin eerst met jezelf!” Het was al bijna donker en ik
riep het vanuit mijn half openstaand kamerraam en hij
kon toch niet weten waar dat vandaan kwam. Maar wel
hoorde ik van enige kanten naast me tekenen van bijval.
Vader vroeg of ik nou helemaal gek geworden as en dat
ik beter deed met m'n mond te houden. Je wist maar
nooit wat die kerel in z'n schild voerde als ie in de gaten
kreeg wie die brutale vlerk aan de overzijde was. Die
vrouw van deze Heinrich was evenzo heel dik bevriend
met het „wijf van Vermeulen”, ze liep de hele dag in en
uit bij haar in de portiek naast de onze en we hadden
alle reden om dubbel op onze hoede te zijn. Deze ge-
vaarlijke „driehoek” hield op zich zelf al een waar-
schuwing in om in ons huis geen joodse vluchtelinge te
herbergen. Het tuig zou er te snel achter gekomen zijn
en wat dat betreft had meneer Mellink volkomen gelijk
toen hij ons van het idee afbracht om het joodse meisje
Roza op zolder te laten onderduiken.
Maar nu het verhaal van de gebeurtenis op de-
ze avond. Het toeval wilde dat moeder en ik allebei die
avond de deur uit waren. Moeder was een paar uurtjes
naar haar damesclub toe en zelf ging ik naar de laatste
orgelbespeling in de Hersteld Evangelische Kerk op de
Kloveniersburgwal. De traditie van de concerten door
Jan Zwart was er dit jaar voortgezet door Herman
Nieland en omdat het 't laatste concert was van dit
seizoen wilde ik er erg graag heen. Vader bleef dus
alleen thuis achter, z'n lichamelijke conditie was nog
niet van dien aard dat hij er 's avonds graag uit ging al
speet het hem wel dat hij niet mee kon.
Toen ik tegen tien uur weer thuis kwam viel
het me op dat er twee mensen in de portiek naast de
onze druk met elkaar aan het smoezen waren. Het be-
gon al schemerdonker te worden en daardoor ontdekte
ik pas op het allerlaatste ogenblik dat het Vermeulen
was met haar vriendin Frau Heinrich. Ik schonk geen
aandacht aan dat stel en ging onmiddellijk de deur
binnen. Boven gekomen vond ik vader in een nogal
opgewonden toestand, om het zomaar eens te noemen.
Hij zag er ontdaan uit en had de deur gegrendeld met
allebei de sloten wat me al dadelijk bevreemdde. Hij
viel onmiddellijk met de deur in huis: „Goddank dat je
er bent... er is me hier vanavond wat moois gebeurd!
We zijn bijna verraden door dat S.S.-wijf hier aan de
achterkant...” Het was duidelijk dat de oude heer hele-
maal in de war was, z'n lippen trilden en hij wist nau-
welijks waar ie beginnen moest met z'n verhaal, toen ik
verbaasd vroeg wat er dan wel in godsnaam gebeurd
was dat ie zo over z'n toeren leek te zijn. „Laat ik het
van het begin af aan vertellen”, zo begon hij. „Jullie
waren allebei weg en ik had de afwas voor moeder
gedaan en daarna ben ik in de makkelijke stoel gaan
zitten met een boek. Ik was een beetje moe en viel in
slaap maar toen ik na een halfuurtje weer wakker werd
zag ik op de klok dat het net kwart voor negen was. Dus
tijd om naar de Engelse radio te gaan luisteren. Ten-
minste dat had ik me voorgenomen... maar door stom
geluk kwam het er niet van... ik was nog te slaperig om
uit m'n stoel overeind te komen en dacht bij me zelf:
ach, laat ik het vanavond maar eens een keer overslaan,
je hoort toch niks dan narigheid op 't ogenblik en mor-
gen komt er weer een dag. Dus bij uitzondering kwam
- 62 -
die radio niet aan en ik bleef doorlezen in dat boek van
Ivans. Nou, dat is ons geluk geweest want nauwelijks
een kwartier later wordt er hier hard op de deur ge-
klopt... Was 't meneer Mellink... of ie even binnen kon
komen, hij had me wat te vertellen en ik zag aan z'n
gezicht dat ie nogal geschrokken was. Heeft u bij toeval
vanavond naar de Engelse zender geluisterd, vroeg ie
dringend. Nee... toevallig niet, want ik zat te lezen en ik
was in slaap gevallen. Hoezo dan wel? Nou, dan bent u
goddank door 't oog van een naald gekropen, zegt Mel-
link, want ze hebben in dit huis, zonder dat iemand er
erg in had achter de deuren staan te luisteren en ik
kwam daar achter doordat ik iemand die bij me op
bezoek was uit liet. Ik wilde het portaal-licht voor hem
aandoen en tegelijkertijd keek ik over de trapleuning
naar beneden en daar zie ik een vrouw bij u voor de
deur en ze stond met haar hoofd stijf tegen het paneel
gedrukt, kennelijk te luisteren wat daar binnen gebeur-
de. Dat leek me nogal verdacht toe en ik kon niet nala-
ten naar beneden te roepen: bij wie moet u wezen...
zoekt u soms iemand van de familie Van Rossum...
want die zijn naar ik meen niet thuis. Nou, die vrouw
schrok blijkbaar van mijn stem en van het gerucht op
het portaal en deed haastig een paar stappen terug zodat
ik haar nu helemaal goed te zien kreeg en toen wist ik
ogenblikkelijk wie dat was. 't Was dat wijf van Hein-
rich, van die Duitse SS-er in de Maasstraat en er was
geen twijfel aan mogelijk dat ze jullie had staan afluis-
teren of er daar ook naar die verboden zender geluisterd
werd. Ik vroeg brutaalweg aan haar wat ze hier eigen-
lijk kwam toen en hoe ze er in gekomen was. O, riep ze
uit, wat vreselijk dom van me... ik ben per ongeluk de
verkeerde portiek ingegaan... ik moest bij mevrouw
Vermeulen zijn en ik dacht al: wat is het hier allemaal
vreemd...! Daarna liep ze snel de trap af en verdween.
Mijn bezoeker zei toen heel laconiek: gunst, die zelfde
vrouw ging tegelijk met mij naar binnen toe ruim een
halfuur geleden! Dat wijf heeft hier dus minstens een
halfuur lang op de trap gebivakkeerd... heeft u echt niet
de radio aangehad meneer Van Rossum?” Maar vader
kon gelukkig nogmaals bevestigen dat de radio geen
ogenblik was aan geweest. „Nou, dan heeft u zeldzaam
geluk gehad”, zo besloot de heer Mellink. Op de eerste
etage bij Fassmer bleek ook geen mens thuis te zijn
geweest en bij Mellink zelf was die avond al evenmin
naar de verboden radio uitzendingen geluisterd vanwe-
ge het bezoek dat hij had. De smoes van Frau Heinrich
was dan ook wel erg doorzichtig en er kon geen sprake
van zijn dat ze per ongeluk een verkeerd huis binnen
gegaan was. Meneer Mellink had opgemerkt dat ze
volgens zijn idee gestuurd was door mevrouw Vermeu-
len. Misschien hebben ze hiernaast wel eens iets opge-
vangen van die radio door de muur heen en gezegd: je
moet maar eens hiernaast gaan spioneren, daar wordt
vast en zeker naar de Engelse radio geluisterd!
Het schoot me nu ook te binnen dat ik de bei-
de vrouwen samen had zien praten in de portiek naast
de onze toen ik thuis kwam en er kon dan ook geen
twijfel over bestaan dat er sprake was van een komplot
om ons aan de galg te brengen. „Laat het ons een waar-
schuwing zijn voor het vervolg”, zei vader, „we kunnen
voortaan niet voorzichtig genoeg meer zijn!” Toen
moeder later op de avond thuis kwam en het verhaal
vernam, werd ze knap razend en was van mening dat
we het er niet bij moesten laten zitten. „Als ik dat mens
hiernaast morgen tegenkom, zal ik haar wel eens even
de waarheid vertellen!” was haar commentaar, maar ik
remde haar terstond af met de woorden: „Moeder, in
hemelsnaam... doe dat nou niet, je kunt veel beter je
mond houden en net doen of je nergens van weet. Als je
die vrouw aanvalt zijn de rapen pas goed gaar, dan geef
je hen een wapen in de hand om ons juist aan te bren-
gen.”
Maar het muisje kreeg een staartje! Moeder
kreeg niet eens de gelegenheid om de eerste te zijn bij
Vermeulen. Het aartsbrutale wijf had de moed om de
volgende morgen bij ons aan te bellen en verhaal te
halen. Ze kwam met een opgestoken zeil de trap op en
daar had ze moeder halverwege de trap te pakken! Wie
of dat praatje rondgestrooid had dat zij (Vermeulen) de
Gestapo op ons dak gestuurd had om ons erbij te lappen
en dat daar helemaal niks van waar was! Maar moeder,
het gevaar plotseling duidelijk beseffend, begreep
meteen waar ze op aanstuurde en herinnerde zich mijn
waarschuwing. Ze deed heel verwonderd en zei:
„Mens... wat vertel je me nou? Ik weet nergens van...
wanneer is dat dan gebeurd? Ik begrijp niet waar u het
over heeft!” Ja, ze had gehoord dat ze hier in de buurt
beschuldigd werd van mensen aan te brengen en ze
dacht dat die bewering bij ons vandaan kwam! Ze be-
sloot haar bezoek met de provocerende bedreiging:
„Als ik merk dat jullie mij hier zwart maken dan stuur
ik zelf de Gestapo op je af, reken daar maar op!!”
Waarop moeder laconiek repliceerde: „Dat doe je dan
maar, hoor! Je moet doen wat je niet laten kunt, maar
wij hebben gelukkig nog een zuiver geweten... En nòg
eens wat... je moet er wel aan denken dat er na deze tijd
nog een andere komt, hou daar ook eventjes rekening
mee!” Dat laatste had moeder natuurlijk maar beter niet
kunnen zeggen. Maar aan de andere kant was het ook
wel juist dat het N.S.B.-wijf nu meteen wist dat wij niet
met ons lieten sollen.
Al met al waren we buiten onze schuld in een
gevaarlijke situatie terechtgekomen. De eerste paar
dagen daarna voelden we ons lang niet op ons gemak,
schrokken op als er onverwacht gebeld werd en dorsten
de Engelse radio des avonds voorlopig niet meer aan te
zetten. We probeerden het met de koptelefoon, maar
dan kon er maar één tegelijk luisteren. Het beroerde
was dat de Duitsers die zenders uit Engeland verschrik-
kelijk stoorden. Ze zonden uit op de 49 en 51 meter
band van de ultra korte golf en wanneer je nu maar juist
even op de zijkant afstemde en het geluid hard aanzette
kon je heel goed verstaan wat er gezegd werd. Maar
- 63 -
dan klonk het onafgebroken wiete-wiete-wiete van de
stoorzender er dwars doorheen en het was juist dat
doordringende geluid dat zo duidelijk buiten de deur te
horen was. Aan de overkant van de Noordzee wisten ze
ook drommels goed dat de moffen hun uitzendingen
stoorden en van tijd tot tijd veranderde de BBC onver-
wacht de golflengte enigszins en dan kende onze vreug-
de geen grenzen, want het leek of onze vrienden daar
aan de overzijde dan ineens veel dichter bij ons waren
nu het storend geluid niet meer waarneembaar was.
Maar helaas, na een paar dagen hadden de moffen dat
ook al weer door en zaten ze met hun ellendige gepiep
ook op deze frequentie. Maar luisteren bleven we!
Voorzichtig, zonder dat de aandacht er op zou vallen,
troffen we lang tevoren onze maatregelen, sloten voor-
zichtig zonder leven te maken het raam, deden de
schuifdeuren toe en keken eerst op het portaal of er
niemand op de trap was en deden de deur zorgvuldig op
slot. Pas dan ging de radio aan, zo zacht als mogelijk
was en kropen allemaal dicht bij elkaar om het toestel
heen. Wat een krankzinnige tijd! Wat een zegeningen
van die nieuwe orde! Dat het verboden was om te mo-
gen luisteren naar datgene waar je naar luisteren wou.
Enfin, we wisten nu in elk geval wat het nationaal-
socialisme in feite te betekenen had: knechting, vrij-
heidsberoving en slavernij! En het was nog allemaal het
begin!
Zaterdag 5 september 1942
Vanavond hebben we dan de première beleefd van de
„Zeilfilm”. Het filmmateriaal was betrekkelijk snel
teruggekomen van Gevaert en het zag er over het alge-
meen heel goed uit. Veel aan te monteren was er niet en
door gebrek aan nieuw opnamemateriaal kon ik er ook
geen titels bij maken, dat moest dan maar later gebeu-
ren wanneer de oorlog voorbij was en er weer films
genoeg voorradig zouden zijn.
We hadden ze allemaal uitgenodigd, Annie,
Aart en juffrouw Bus en de film had uitbundig veel
succes, al was ie helaas naar mijn idee wat aan de korte
kant. Als ik over tien maal zoveel meters film had kun-
nen beschikken zou het allemaal opgegaan zijn, zóveel
mogelijkheden zaten er in dit onderwerp. Maar we
spraken af dat wanneer er weer film beschikbaar was,
we het nog eens dunnetjes zouden overdoen en er dan
een grote spectaculaire rolprent van gingen maken. We
spraken uitvoerig over al die grootse plannen en het
werd een heel gezellige avond waarbij ook nog enige
andere interessante films op het scherm kwamen. Mijn
nicht vroeg bij het heengaan nadrukkelijk dat ik bin-
nenkort eens gauw bij hen op bezoek moest komen
teneinde de familiebanden wat meer te verstevigen.
Gedreven door wat zonderlinge gevoelens jegens m'n
niet onappetijtelijke nicht ging ik nogal enthousiast op
die uitnodiging in. Misschien was het ook een soort van
onbestemd voorgevoel dat ik m'n nichtje binnenkort
wel eens nodig zou kunnen hebben wanneer datgene
onverhoopt mocht gebeuren waarop zij die zondag
gezinspeeld had. Er lag ergens in het verschiet een
onbekende dreiging op de loer van iets dat zich in de
nevelen van de naaste toekomst nog verborgen hield.
Maar ik had nog steeds de overtuiging dat mij zoiets
niet overkomen kon... dat ik er wel stilletjes buiten zou
blijven. Maar de geruchtenstroom bleef aanhouden... de
moffen waren nieuwe plannen aan het ontwikkelen om
ons het leven zuur te maken!
Maandag 14 september 1942
Vandaag is vader voor onbepaalde tijdsduur vertrokken
naar het herstellingsoord HORA in Ede. We waren
eerst wel wat verbaasd dat hij naar deze instelling ging,
want dit herstellingsoord was normaal uitsluitend be-
stemd voor personeel in overheidsdienst, mensen dus
die in rijksbetrekkingen werkten. Maar ja, in deze ei-
genaardige tijd werd daar niet meer zo nauw meer naar
gekeken. We kenden het herstellingsoord HORA maar
al te goed uit de jaren dat we onze vakantie in Ede
doorbrachten. Het was gelegen zowat temidden van de
schitterende Hoekelumse Bossen tussen Ede en Benne-
kom. Een riant gebouw dat boven op een heuvel lag en
dat bijzonder fraai ingericht was.
Opgewekt was de oude heer er heengegaan,
wilde onder geen enkel beding dat één van ons hem zou
vergezellen op die reis. Vader stevende zoals altijd
welgemoed in z'n eentje overal op af, bood honderd
maal liever steun en hulp aan anderen dan dat hij zelf
ergens mee geholpen wilde worden. „Laat mij nou maar
gaan, ik red me zelf wel”, was een spreekwoordelijk
gezegde bij vader en hij liet er ditmaal nog weer op
volgen: „Als jullie ergens mee zitten of wat willen
weten over de bonnen, schrijf me dan even, dan kan ik
raad geven...!” Nou, we misten hem wel, vooral moeder
met het in huis halen van de boodschappen en dat lam-
me gezeur met die levensmiddelenbonnen. Daar kon ze
maar nooit het fijne van aan de weet komen. Vader
knapte al die karweitjes met veel plezier op, wist in de
winkels overal aan te komen en sjouwde desnoods de
hele buurt af om uit te vinden of er nog ergens een
schaars artikel op de kop te tikken viel. Hij had er im-
mers toch alle dagen de tijd voor nu hij op wachtgeld
was? Die taak was nu weer voorlopig op mijn schou-
ders gelegd, tenminste wat het uitzoeken van die bonne-
tjes aangaat, en voor de rest moest ik zorgen dat de
beslommeringen aangaande de geldzaken op tijd afge-
daan werden. Er kwamen al spoedig opgewekte brieven
van vader dat ie het er ontzettend goed had van eten en
drinken en dat hij er met uitermate geschikte medepati-
enten kennis had gemaakt. Het leed geen twijfel: vader
zou er helemaal opgeknapt en verjongd van thuiskomen
te zijner tijd!
- 64 -
Donderdag 17 september 1942
Laatste dag dat al het zilvergeld kan worden ingeleverd!
Wie ná deze datum nog zilveren guldens of riksen in z'n
bezit heeft is strafbaar. Maar ik heb er lak aan... het
stinkhouten kistje zit tot aan de rand toe vol met de
blanke glanzende schijven, voor meer dan ¦ 100,--, en
als de nood aan de man komt, verdwijnen ze desnoods
op zolder onder de vloer. Maar inleveren? Nooit!!
Zaterdag 19 september 1942
Vanmiddag ben ik op visite geweest bij m'n nicht Annie
op het Paramariboplein. Ik ging er zomaar heen, louter
voor de gezelligheid zoals ze het zelf bij haar uitnodi-
ging de laatste keer had voorgesteld. Maar ik kon me-
zelf niet ontveinzen dat er wat mij persoonlijk betreft
een tintje van nieuwsgierigheid in verwerkt zat naar
eventuele andere, meer erotische bijbedoelingen van
mijn lieftallige nicht. Het was me niet onbekend dat ze
bijzonder op me gesteld was, dat had ik al een paar jaar
geleden ontdekt toen ze kort ná de dood van haar ou-
ders heel vaak door vader en moeder werd uitgenodigd
om zondags te komen eten. Het viel precies in die tijd
van de strubbelingen om Antje en de tweestrijd die ik
toen te voeren had tussen haar en Betty. Hoe dik het er
in die dagen ook bovenop mocht liggen dat de ouwelui
er op uit waren om nicht Annie in het geweer te bren-
gen teneinde me over de moeilijkheden heen te helpen,
dat mocht toen niet baten. Ik had geen aandacht voor
haar, liet haar voor wat ze was, een volle nicht en daar
wenste ik geen intieme relaties mee aan te knopen. Of
Annie zich daar ooit iets van voorgesteld heeft zou ik
niet met zekerheid durven te beweren, maar ik herinner
me nog altijd heel goed de enigszins teleurgestelde blik
in haar ogen, wanneer ik dan na het diner, tegen half-
acht er vandoor ging om me naar m'n vriendin op weg
te begeven. Moeder had wel eens gezegd als Annie er
was op zondag met het eten: „Kun je vanavond niet
eens één keer thuis blijven? Het is zo ongezellig voor
Annie als jij de benen neemt.” Maar ik had koppig m'n
eigen zin doorgedreven en maakte me er met een
smoesje van af. Daarna kwam Annie des zondags nooit
meer, ze was er kennelijk op afgeknapt. Ik wilde trou-
wens ook beslist geen nieuwe relaties meer aankno-
pen... had er meer dan genoeg van na alles wat er met
Antje had plaats gevonden. Ik was nu tevreden met
Betty, die vergaf alles en ze maakte geen moeilijkheden.
Ik dacht dat ik voortaan m'n lesje wel geleerd had!
Waarom ging ik dan nu toch weer naar m'n nicht toe
met van die vage verwachtingen die van iedere man op
zekere ogenblikken een schip zonder roer maken? Het
kòn een gevolg van de rare tijd zijn waarin we leefden,
het verlangen om je los te rukken van alle fatsoensnor-
men en die verdomde moraal nou maar eens radicaal
over boord te kieperen. Tijdens het zeiltochtje een paar
weken geleden had ik drommels goed gemerkt dat het
bij Annie nog helemaal niet over was, die had vast en
zeker de strijd om mij te veroveren nog niet opgegeven!
En zo was ik dus naar haar toe gegaan met dat kwajon-
gensachtige idee van: laat komen wat komt... als ze zin
heeft ben ik bereid!
Maar er waren in feite diepere achtergronden
waarom ik tot zulke losbandige gedachten was geko-
men. De waarheid was dat mijn verhouding tot Betty
niet meer zo hecht was in de laatste tijd als voordien. Ik
heb er al eens eerder op gezinspeeld in mijn verhaal dat
de oorlog langzaam aan een wig begon te drijven tussen
ons beiden. Met lede ogen moest ik aanzien dat Betty
zich liet meedrijven op de stroom van de Duitse over-
winningsroes. O ja, ze vond het erg dat ons land bezet
was... maar 't zou toch allemaal wel goed komen als
Duitsland de oorlog won. Hitler moest eenvoudig de
tijd hebben om z'n grootse idealen in werkelijkheid om
te zetten, maar daarvoor moest eerst de oorlog gewon-
nen worden, hoe erg dat ook was. „Heus Piet, je zult
eens zien wat er dàn allemaal gebeurt in de wereld en
hoe goed we het allemaal krijgen!” riep ze dan gloedvol
uit. Laconiek merkte ik dan op: „'t Is alleen jammer dat
de joden daar dan niet van meegenieten kunnen... want
die heeft ie tegen dat het zover is gründlich ausgerottet
en als 't een beetje wil ons er allemaal bij!” Betty dan
weer: „Ach Piet... die joden, praat me nou niet van die
joden, die hebben dat aan zich zelf te danken. Overal
hebben ze zich ingedrongen, ze hebben de beste baan-
tjes en delen overal de lakens uit. In de crisistijd lieten
ze ons ook verrekken en zaten ze op hun geldbuidel, ik
zal niet zeggen dat àlle joden zo zijn, maar je hebt er
een boel bloedzuigers bij en als ze zelf aan de macht
zouden komen waren ze nóg erger dan Hitler!”Dat was
klare taal van m'n geliefde vriendin en het deed me die
middag tijdens deze politieke discussie in grote woede
ontsteken, waarbij we als kemphanen tegenover elkaar
stonden. Dat was nog nooit eerder gebeurd tussen ons
gedurende de acht jaren dat we mekaar kenden. Ze had
zich nog nimmer zó bloot gegeven dat ze met het natio-
naal-socialisme sympathiseerde dan op deze middag.
„In wat voor gezelschap bivakkeer jij in de laatste tijd?”
waagde ik te vragen. „Nou Piet, ik zal je maar vertellen
dat ik verleden week voor de aardigheid eens naar zo'n
vergadering ben geweest van de N.S.A.P. hier in 't
Concertgebouw en wat ze dáár allemaal weten te vertel-
len hoe het echt werkelijk in elkaar zit, nou daar heb ik
geen woorden voor. Dáár had jij nou eens bij moeten
zijn. Ik kan dat allemaal niet zo goed navertellen maar
ik begrijp nu pas goed wáárom Duitsland deze oorlog
moet winnen en we zullen hem winnen...!” liet ze er
fanatiek op volgen. Ik ontdekte plotseling tot m'n grote
schrik dat ze in de verkeerde hoek terechtgekomen
was... ze moesten haar ergens knotsgek hebben gepraat.
Ik probeerde met kalme overredingskracht haar bij te
- 65 -
brengen waar de Nazi's op uit waren, dat de Duitsers
zelf het slachtoffer zouden gaan worden van die waan-
zinnige ras-, bloed- en bodemtheorie. Dat ze bezig
waren om half Europa uit te moorden om daarna de rest
die overbleef tot volkomen slavernij te brengen. Doch
nee, het mocht niets baten, het vergift van Goebbels
listige propagandatechniek had Betty danig aangetast en
ik kon praten als Brugman en haar met tegenargumen-
ten om de oren slaan, ze was er niet meer van af te
brengen. Hitler had het bij het rechte eind, waarom zou
ie anders zo bejubeld worden in heel Duitsland? „Be-
denk toch eens Piet, als Duitsland deze oorlog verliest...
dan is alles voor niets geweest, dan zijn al die jonge
mensen voor niets gesneuveld en dan blijft er van ons
land niks anders over dan een puinhoop!!” zo sprak ze.
En ik interrumpeerde daarop meteen: „Precies... daar
hèb ik je, die puinhoop hebben jullie nou al en dat is de
schuld van die Hitler! Hij heeft die oorlog toch zelf
ontketend? WIJ hebben daar toch niet om gevraagd?
Dat ze die oorlog gaan verliezen staat als een paal bo-
ven water en je moet wel blind zijn als je dat niet inziet.
Ze kunnen nooit op tegen de macht van Amerika. Hitler
is nu al praktisch door al z'n reserves heen, maar daar
aan de andere kant van de oceaan beginnen ze nu pas
op volle sterkte te komen. Geloof je nu werkelijk dat
Amerika zal dulden dat heel Europa onder de knoet van
het fascisme gebracht zal worden? Heus, ze zullen niet
eerder rusten alvorens de laatste Duitser uit de bezette
gebieden verdwenen is en dat zal eerder gebeuren dan
wij denken!”
In die geest bewoog de discussie zich voort en
wanneer Betty werkelijk een „kwaaie” geweest was had
ze me honderd maal kunnen aanbrengen wegens bele-
diging van de Führer. Maar dat lag in 't geheel niet in
haar aard, dat zou ze nimmer gekund hebben, daarvoor
kende ik haar gelukkig te goed. Meestal eindigde zo'n
verhitte woordenstrijd er dan mee dat ze allengs bakzeil
begon te halen, zich verontschuldigend met het excuus
dat ze 't eigenlijk ook allemaal van horen zeggen had en
dat ik maar niet zo zwaar aan haar uitspraken moest
tillen. Er waren echter ook nog andere dingen waar ik
het niet zo erg mee eens was, ook al leken die van meer
onschuldige aard te zijn. Zo ontdekte ik kort tevoren op
een zondagmiddag dat ze een handeltje begonnen was
in kunstzijden dameskousen... Wat zelden gebeurde op
onze middagen bij elkander, er werd onverwacht ge-
beld, Betty ging opendoen en ik hoorde dat ze samen
met iemand naar achteren verdween. Na een korte poos
verdween het bezoek weer en toen ik een blik naar
buiten wierp om te kijken wie dat nu wel geweest kon
zijn, zag ik tot mijn grote verbazing een Duitse militair
in „feldgrau” de portiek verlaten. Bijna gelijk daarop
kwam ze zelf ook de kamer weer binnen met wat bank-
biljetjes in de hand die ze in het dressoir wegborg. Ik
deed aanvankelijk of ik niets bijzonders opgemerkt had
en vroeg ook nergens naar. Maar toen zich een kwartier
daarna voor de tweede maal iemand aan de deur meldde
en samen met haar naar achteren verdween, werd m'n
nieuwsgierigheid toch wel dermate geprikkeld dat ik
niet kon nalaten te vragen of ze soms „rendezvoutjes”
hield met Duitse soldaten. Ik zei het natuurlijk op pla-
gerige toon omdat er van zoiets geen sprake kon zijn, 't
waren nog heel jonge kereltjes en Betty had hun moeder
kunnen zijn. Ze bekende toen dat ze een handeltje be-
gonnen was, „Piet, je lacht je dood als je 't hoort, maar
ik heb achter in de kamer een kousenwinkeltje...!” Ik
moest met haar mee naar de achterkamer en warempel
daar had ze overal dozen vol met zijden dameskousen
in alle maten en tinten uitgestald staan. Op m'n vraag
hoe ze in godsnaam daartoe gekomen was verklaarde ze
lachend dat ze die kousen voornamelijk verkocht aan
Duitse jongens die hier gelegerd waren. „Die kopen die
kousen voor hun meisjes of hun vrouwen daar, als ze
met verlof gaan naar Duitsland.” „Maar waar betrek jij
ze dan weer van?” zo vroeg ik. „Nou, heel eenvoudig...
ik ga de stad in en sjouw alle winkels af waar ze dat
artikel verkopen. Ik koop alles wat ze hebben, er is nog
meer dan genoeg overal en je kunt ze zonder textielpun-
ten krijgen... Soms kom ik met tassenvol kousen thuis.
Elly gaat ook wel mee. Paula heeft me op dat idee ge-
bracht en schreef me of ik niet eens wat kousen kon
kopen. Er zouden dan een paar jongens uit Frankfurt
die hier in Amsterdam waren ze bij mij komen halen.
Nou, dat heb ik een hele poos geleden eens gedaan en
nou loopt het gewoon storm... de een stuurt de andere
want kunstzijden dameskousen zijn in Duitsland bijna
nergens meer te koop en hier stikken ze er nog overal
in!” „En verdien je daar dan wat mee?” zo vroeg ik
belangstellend. „Nou, wat dacht je... ik moet toch wàt
voor m'n moeite hebben... ik verkoop ze voor het dub-
bele wat ik er voor betaald heb!” Dat had ik nu hele-
maal niet achter dat kleine vrouwtje gezocht, dat ze zo'n
geraffineerd zakentalent bezat. „Nou ja, Piet, je moet
denken het zijn maar kousen en geen levensmiddelen...
dus ik doe er niet zo veel kwaad mee als ik die jongens
daarmee helpen kan. En ze zitten allemaal goed in hun
centen zodat ze het best betalen kunnen. En je vrouwtje
is er ook mee geholpen want het loopt nog aardig op. Jij
vindt natuurlijk dat ik de „vijand” er mee help, is 't niet
waar?” merkte ze plagend op. Ik moest toegeven dat er
erger dingen waren op dat gebied, dat er onder onze
landgenoten lieden waren die op een gemener manier
woekerwinst maakten door schaarse voedingsmiddelen
te hamsteren en die tegen waanzinnig hoge prijzen
verkochten. Al had ik dan wel enig begrip voor dit
„handeltje” van Betty, ik voelde het toch als iets dat niet
helemaal in de haak was. Ik besefte eens te meer duide-
lijk: Betty was Duitse en dat zou ze blijven ook al had
ze de Nederlandse nationaliteit verworven, ze zou het
altoos voor haar vaderland blijven opnemen... ook al
gebeurden daar de vreselijkste dingen. Wat zou ze het
éénmaal ontzettend moeilijk krijgen wanneer het Derde
Rijk van vriend Adolf Hitler in elkaar plofte en heel
Duitsland dan inderdaad één grote puinhoop geworden
- 66 -
was!
Al dit soort kleine meningsverschillen, de
toenemende tegenstellingen waar het ging om onze
vrijheid en de totale rechtsverkrachting door de Nazi's,
brachten mijn genegenheid voor het eenmaal zo lieftal-
lige en kinderlijke Duitse vriendinnetje danig aan het
wankelen. Vertwijfeld vroeg ik me steeds meer af:
wáárom is ze zo veranderd in de laatste tijd? Waarom
zegt ze zulke afschuwelijke dingen over de joden,
waarom kletst ze zo klakkeloos die holle gruwelpropa-
ganda van Goebbels na? Ze is toch intelligent en gevoe-
lig genoeg voor leed van andere mensen in haar omge-
ving, ze vertroetelt haar dieren en ze heeft er alles voor
over als haar hondje of een van de poezen ziek is.
Waarom ziet ze dan niet dwars door die humbug van
heel die krankzinnige kliek daar heen? Natuurlijk werd
ze misleid; al die schitterende verhalen van haar broers,
die ze aanbad, moesten haar gevoel van nationale trots
hebben opgezweept, haar blind gemaakt hebben voor
de werkelijkheid. Ik voelde me er steeds machtelozer
onder worden ondanks m'n pogingen haar te overtuigen
van wat er werkelijk in de wereld aan de hand was, dat
heel dat waanzinnige avontuur waar Hitler de wereld in
had meegesleept moest uitlopen op een verschrikkelijke
catastrofe.
Neen, dàn kon ik oneindig veel beter met haar
zuster Elly over dit onderwerp praten. Elly was nog
steeds in haar hart uiterst links, aanhangster van het
communisme even als haar vader. Zelf hier in Holland
met een jood getrouwd stond ze in ziedende veront-
waardiging tegenover de duivelse liquidatie van de
joden die de Duitsers met een prachtig woord „Ent-
lösung” noemden. Betty had er nooit van terug als Elly
begon los te branden in haar niets ontziende woede
over de Duitse terreur. Elly was het ook die met beslist-
heid verkondigde dat het wáár was dat men de joden in
Duitsland in gaskamers om het leven bracht. Ze haalde
er alles bij in haar uiterst felle kritiek en ze gaf dan blijk
van verbazend goed op de hoogte te zijn met de ge-
schiedenis uit de Eerste Wereldoorlog. Ze veroordeelde
met bitterheid in haar stem, die soms oversloeg van
emotie, de drang naar het militaristisch vertoon waar de
Duitsers hun leven lang zich aan hadden overgegeven
en dat het land steeds weer naar oorlog en ondergang
had gedreven. „Wij hebben niets geleerd van de ge-
schiedenis!” zo riep ze daarbij uit. „Het begon al in
Sarajevo... en nu zijn we weer even ver met die „ver-
dammte Hitler”... niets hebben ze er van geleerd...
niets!!” 't Was bepaald interessant om die twee zusters
te horen bekvechten, Betty kon daar niet tegenop omdat
ze wel diep in haar binnenste begreep dat Elly gelijk
had.
De haat van Elly tegen het Nazidom zou kort
daarop tot een hoogtepunt stijgen toen de S.S. haar
eigen man te pakken kreeg. 't Gebeurde bij een razzia
waarbij hij in de val liep. Betty en Elly zijn toen samen
naar de Euterpestraat gegaan naar het hoofdkwartier
van de Gestapo om te trachten Herman vrij te krijgen.
Elly moest haar mond houden van Liesje want die zou
het alleen maar beroerder hebben gemaakt door haar
emoties. Betty deed daar het woord in onversneden
Duits en trok er van leer dat het niet mooi meer was,
zonder in termen te vallen die hen beiden in gevaar
konden brengen. Ze kletste die höhere Polizei-kerel z'n
oren van z'n hoofd maar het had geen enkel resultaat
dan alleen de waarschuwing die ze kreeg om daar mee
op te houden en te maken dat ze weg kwamen vóór dat
ie er zin in kreeg hen allebei in hechtenis te nemen
omdat ze blijk gaf een slechte Duitse te zijn!! Dat bleef
er dus over van Betty's idealisme van de Duitse Heil-
staat! Haar enthousiasme was toen wel wat bekoeld en
we praatten nog maar zelden over de politiek. Elly
kreeg het zwaar te verduren... Herman keerde nimmer
terug, ze wist niet eens hoe en wanneer ze weduwe
geworden was. Dit alles gebeurde zo ongeveer juist in
deze tijd zo omstreeks eind september. Van Elly bleef
niet veel anders over dan een gebroken, bijna oude
vrouw, die het nationaal-socialisme alleen nog maar
haten kon in uitzinnig fanatisme.
Na deze nogal omvangrijke uitweiding keer
ik dan weer tot het onderwerp van die dag terug. Mijn
nicht deed erg verrast dat ik toch gekomen was en ze
verwelkomde me dan ook bijzonder hartelijk. Ze zette
dadelijk een kop echte thee en later op de middag kwam
ze nog op de proppen met een of ander geestrijk drank-
je. Ik was niet zo vaak hier geweest op deze woning
sedert mijn oom en tante overleden waren. Annie
woonde hier nu alleen samen met haar broer, er was
echter sprake van dat neef Aart de deur uit zou gaan en
op zich zelf ging wonen. Mijn neef was nogal slordig
van aard en niet zo gemakkelijk in de omgang in het
dagelijks huishouden, zodat Annie hem maar liever met
een zoet lijntje de deur uit probeerde te werken. Dat
vertelde ze me die middag allemaal en ook dat ze daar-
door wel een beetje alleen kwam te staan, maar nou ja,
daar kwam ze ook wel weer over heen. Het flitste een
ogenblik door m'n gedachte: Hé... zou ze soms een
levenspartner zoeken? Ze heeft natuurlijk helemaal
geen zin om hier in haar eentje die grote woning te
bewonen... ze zoekt vast een kameraad! Ik geloof bij
latere beschouwing dat ik het die middag wel heel dui-
delijk bij het rechte eind had. Ze bracht in dat verband
ter sprake dat ik toch ook al zo lang nog bij m'n ouders
samen in de Jekerstraat woonde. Of ik daar nu nooit
eens genoeg van kreeg? Je moest toch eigenlijk op die
leeftijd zelfstandig worden. Kortom, ze begon zo van
allerlei informatie uit me los te peuteren, haalde de
onverkwikkelijke affaire uit Putten met Antje voorzich-
tig naar voren waarvan ze toen een vleugje had meege-
maakt op die dramatische zaterdag in 1939 en zei dat ze
niet kon begrijpen dat ik zo weinig andere contacten
had gemaakt met geschikte meisjes. „Je bent net als je
neef Aart... die zou best willen trouwen maar hij heeft
altijd hier een veel te makkelijk leventje gehad thuis, hij
- 67 -
weet wel wat ie heeft maar niet wat ie dan krijgt!” Ik
lachte er maar wat mee en vond dat ze daar misschien
wel gelijk in kon hebben. Ik merkte op dat ze nou niet
moest denken dat ik zo'n heilig boontje geweest was en
ik wel degelijk het een en ander meegemaakt had. Over
Betty deed ik maar wijselijk het zwegen toe, ik nam aan
dat ze daar niet van op de hoogte was òf het had door
tante Mien moeten komen die haar ingelicht had. Maar
Annie zinspeelde daar in het geheel niet op, mogelijk
had tante Mien daar nooit iets over verteld.
Ze liet me later op de middag nog het hele
huis zien mitsgaders de slaapkamer en haar ultramo-
derne keuken met elektrisch fornuis en toen ik dat alle-
maal bewonderd had vroeg ze of ik wat wilde spelen op
de piano. Nu, dat wilde ik zelfs heel graag al was het
alleen maar om me enigszins te onttrekken aan de even-
tueel riskante wendingen die ons gesprek dreigde te
nemen. Mijn neef had ook heel wat muziek bij de hand
liggen en ik had al spoedig wat gevonden. Later kwam
neef Aart ook op de proppen, hij was de hele middag
bij z'n boot geweest om er van alles aan te doen op de
werf. Hij zag er uit als een tor, z'n broek vol teervlek-
ken en pikzwarte handen en smeet z'n rommel overal
neer. Nou, ik kon best begrijpen dat Annie haar broer
liever de deur uit wilde hebben... zij kon hem dat nooit
afleren en misschien dat een of andere vreemde jonge-
dame hem wat orde en netheid vermocht bij te brengen!
We kletsten nog wat over de oorlog en het onderwerp
van de „Arbeitseinsatz” kwam nog even ter sprake. Of
er bij ons op De Standaard al iets bekend was over het
vorderen van mensen voor Duitsland? Aart beweerde
dat hij gehoord had dat de moffen druk bezig waren met
het opvorderen van personeel, hij wist namen te noe-
men van kantoren en bedrijven waar de helft van het
personeel opgeroepen was! Neen, bij ons was nog niets
aan de hand en ik voegde er eigendunkelijk aan toe: „Ik
denk dat wij er niets mee te maken zullen krijgen... wij
hebben ontzettend veel werk van de Koninklijke Aca-
demie en er kan geen mens gemist worden!” - „Ja, maar
daar vragen die moffen niet naar...”, merkte Annie op,
„ze zeggen gewoon we moeten 20 of 30 man hebben en
dan heb je maar te gaan, of ze nou gemist kunnen wor-
den of niet!” In ieder geval weet je waar je terechtkan
als de klap ook bij jullie valt... kom dan onmiddellijk
naar mij toe. Dan zullen we bekijken wat we er aan
doen kunnen. Bij ons op de bank is iemand die onder-
duikers helpt en dan zal er best wat op te vinden zijn.”
Ik vond dat ze nogal tamelijk op de dingen vooruit liep.
Er was toch helemaal geen sprake van en ik voorzag die
mogelijkheid nog in de verste verte niet. Toch veront-
rustten die geruchten me wel een beetje... de dreiging
op de achtergrond leek ineens aanmerkelijk toegeno-
men toen ik deze middag van mijn nicht naar huis te-
rugkeerde... Doch er waren andere gedachten die me op
dat moment bezig hielden, Annie had uitdrukkelijk
gevraagd of ik gauw eens weer kwam, ze had er een
veelbetekenende knipoog bij ten beste gegeven die van
alles betekenen kon. Ze hulde zich in raadselen en ik
voelde me in een vreemde gemoedsstemming geraken!
Hoofdstuk 10
Maandag 28 september 1942
De week die volgde op mijn visite bij Annie Groten-
dorst ging in alle rust voorbij. Er viel blijkbaar van de
fronten weinig nieuws te melden want de blaadjes in
mijn agenda zijn allen blanco. Ook op De Standaard
verliepen de dagen in hun normale ritme met al de
bezigheden waaraan ik zo langzamerhand helemaal
gewend was geraakt. Het beviel me daar best en ik had
geen enkel verlangen om ooit nog weer eens naar het
oude Rustenburg terug te willen keren. Er heerste daar
een prettige en gezellige sfeer en... je bleef daar lachen.
Nooit heb ik een bedrijf meegemaakt waar zulke krank-
zinnige dingen gebeurden! Er werkten daar „boeren” en
rasechte Amsterdammers dooreen en je kon wel nagaan
dat er om de haverklap de nodige heisa plaats vond
tussen die beide groeperingen. Willem Mulder die de
nestor van de formulezetterij was, kon heerlijk sappig
die buitenmensen uitschelden op z'n gemoedelijke
mokumse manier, zo van hé kloteklappers, of: zeg,
pieremegoggel! En dan die Drentenaren weer terug-
kaatsen in hun noordelijke dialect. Slingenberg, de
vaste vormensluiter was zo'n volbloed Drentenaar. Hij
zong schitterende verzen waarvan er een luidde: En
mien grotvoader sloat mien grotmoeder met de knip-
tang teuge d'r kont an! Of: in Hassen droage alle eren
oge oeden! Daar werd dan weer op gereageerd met het
verzoek of ie alsjeblieft z'n moers taal wilde spreken.
En dat ging zo dikwijls de ganse dag door, maar echt
kwaad werden ze nooit op elkaar, het verliep allemaal
in het gemoedelijke.
Maar er gebeurden ook andere dingen in de
hogere regionen die enorm de lachlust opwekten en die
bij een firma als de Bussy ondenkbaar zouden zijn
geweest. Ik herinner me opeens weer de klucht met de
vaten boekdrukinkt die door Jongman, de bedrijfsleider,
tegen een zacht prijsje op de zwarte markt werden
ingekocht. Doordat het gebouw op de Nieuwezijds
nogal krap in de ruimte zat, hadden ze een pakhuis in
huur in de St. Jacobsstraat, een nauwe steeg tussen de
Nieuwezijds Voorburgwal en de Nieuwendijk. Daar
werd al het afgedrukte zetsel opgeborgen en verder
diende het als magazijn van de papiervoorraad en aller-
lei andere materialen. Er stonden ook enige vaten met
zwarte boekdrukinkt bestemd voor de rotatiepers. Ik
kwam heel vaak in dat pakhuis, een eerbiedwaardig oud
bouwwerk dat stellig uit de vroege middeleeuwen da-
- 68 -
teerde en waar het geurde naar verweerde eiken balken
en specerijen. Aan de achterzijde had het een uitgang
op de Oude Braak. We moesten er dikwijls heen om
zetwerk op te zoeken van regelmatig terugkerende
periodieken. Dat was altijd een feest... je was er zo vrij
als een vogeltje in de lucht en als je met een paar man
ergens wegdook in een van de vele hoeken en nissen,
kon je er op je gemak een blazertje nemen. De buiten-
deur op een kier, die dan begon te knerpen als er ie-
mand binnenkwam zodat we op tijd gewaarschuwd
werden als die „boer” (Boomsma) langs kwam om te
kijken wat de „mannekes” wel aan 't uitvoeren waren en
of er eindelijk nog eens wat van kwam! Op zekere dag
kwamen er twee jeugdige drukkers zich aandienen op
het bedrijfskantoortje boven bij Jongman. Ze hadden
goed nieuws voor hem... en 't ging over een voorraadje
inkt voor de grote rotatiepers. Ze hadden gehoord van
de Leng dat de drukkerij nogal omhoog zat met die
inktvoorraad... daar er nog maar weinig meer was en
dat de zaak er moeilijk aan kon komen. Nou, zij wisten
een mannetje die nog wel een paar vaten rotatie-inkt
kon leveren... alleen 't was wel tegen zwarte prijzen,
maar ze dachten dat daar geen bezwaar tegen zou zijn,
nietwaar... hebben is hebben en krijgen is de kunst! Of
Jongman er wat voor voelde... zo ja, dan zouden zij die
vaatjes met inkt zelf gaan halen en hier afleveren... 's
avonds, ná werktijd. Ze moesten ¦ 200,-- per stuk op-
brengen en het waren er voorlopig twee, dus... ¦ 400,--!
Jantje contantje, dat wel. Nou, Jongman sprong een gat
in de lucht van blijdschap. „Heb je 't gehoord, Leng”,
riep ie enthousiast uit, „we kunnen inkt kopen, zwart...
daar zitten we om te springen man!” Hij vond het dade-
lijk goed, liet het geld onmiddellijk aan die twee knapen
uit de kas betalen en wachtte af. Inderdaad kwamen ze
's avonds tegen schemerdonker met een handkarretje
voor het gebouw en brachten twee flinke vaten met inkt
naar binnen. Ze waren met stroken karton omwikkeld
bij wijze van camouflage... om geen moeilijkheden te
krijgen. De zaak was daarmee afgewikkeld en de centen
hadden ze binnen, het tweetal ging er weer met de
handkar vandoor. Maar de volgende morgen kwam de
ontnuchtering, toen De leng het „koopje” eens wat
nader bekeek nadat de camouflage verwijderd was. Ik
was toevallig getuige van deze onthulling. „Verrek... als
je me nou bedonderd...”, riep de Leng verbaasd uit, „dat
lijken wel precies dezelfde vaten als die er nog in het
pakhuis staan...! Wel verdomme nog toe, Jongman heeft
zich laten beetnemen!” En weg rende hij met de sleutel
van het pakhuis om zich te overtuigen. En ja hoor, daar
stond nog maar één vat van de drie die er oorspronke-
lijk geweest waren en het leek zonneklaar dat ze gegapt
waren! Die twee knapen kwamen nimmer meer opda-
gen, ze hadden voorgoed de benen genomen. Ze beza-
ten blijkbaar een duplicaatsleutel van het pakhuis en
toen iedereen 's avonds weg was kwamen ze met een
handkar in de St. Jacobsstraat, laadden op hun akkertje
de vaten rotatie-inkt er op en reden met een omweg
naar de Spuistraat om daar het vrachtje te lossen. God-
bewaarme, wat ging de Leng tekeer over die stomme
streek die Jongman had uitgehaald. Appie wou het eerst
niet eens geloven... dat ze hèm, de bedrijfsleider te
pakken hadden genomen. Het werd dè mop van de dag:
jongens.. heb je 't al gehoord? Appie Jongman heeft z'n
eigen vaten met inkt teruggekocht! Jongman was ui-
teraard een lichtgelovig baasje, die graag op alle slak-
ken zout legde waar het om akelig precieserige futilitei-
ten ging in een onnozel drukwerkje. Maar in de dage-
lijkse gang van zaken was hij gemakkelijk voor het
lapje te houden.
En zo waren er meer van die enigszins kari-
katurale figuren op de oude Standaard waarover je
boekdelen zou kunnen schrijven. Daar had je onder
andere „Bart - de paardenslager”, een aartslelijke kerel
die altijd keek of ie iedereen wel zou willen opvreten.
Hij deed het schoonmaakwerk op alle afdelingen,
dweilde de vloeren op geregelde tijden en hield de
w.c.'s schoon. Bart had in het verleden betere tijden
gekend, hij had een goed beklante paardenslagerij beze-
ten ergens aan de rand van de Jordaan maar doordat de
paarden òf uitgestorven raakten òf dat hij te veel geld
had geïnvesteerd in sterke drank en wat dies meer zij,
was niet helemaal duidelijk. In ieder geval was hij z'n
zaak kwijt geraakt en tot over z'n oren in de schuld
geraakt. Dat zat hem nog altijd geducht dwars en het
had er de schijn van dat hij iedereen in z'n omgeving
daar de schuld van wilde geven. Daarom had ie ook
voor geen mens op de zetterij een goed woord over. De
jongens probeerden dan ook geregeld om die ouwe
knorrepot uit z'n tent te lokken en insinueerden dat hij
vast en zeker nog wel ergens een oude kous met geld
had liggen en dat ie alleen maar was gaan stil leven
omdat ie binnen was. Nou, daar had je dan de poppen
aan 't dansen! Hij trapte er steeds weer in en dan begon
ie op een ijselijke manier te schelden tegen ons. Z'n
ogen kregen een bijna duivelse uitdrukking en de on-
ooglijke wrat op z'n voorhoofd met het bosje haar dat er
uit priemde leek wel eens zo groot en afzichtelijk te
worden. „Ja, ezelsveulens!” begon hij te schreeuwen,
„Stommerikken, die jullie zijn, jullie laten je liever
uitzuigen door je baas, jullie denken dat je heel wat
bent hier... mooie meneren. Maar jullie zullen zelf nooit
van je leven eigen baas worden... en weet je hoe dat
komt, lelijke hufters... omdat jullie daar te stom voor
zijn. Hier heb je een grote smoel maar thuis bij je
- 69 -
vrouw heb je niks te vertellen... stommerds zijn jullie...
s t o m m e r d s!!!” Het laatste woord krijste hij er uit
en dan kwam er niks meer, was ie weer uitgeraasd voor
een dag totdat het spelletje een paar dagen later weer
overnieuw begon.
Dan had je nog kleine „Flippie” met z'n veel te
korte beentjes en z'n te grote pet op waarvan de klep als
een luifel naar voren stak. Flippie was een manusje van
alles, die konden ze overal op af sturen. Hem kwaad
krijgen dat bestond bij hem niet, hij had overal een
weerwoord op, Flippie was net effe linker, hem namen
ze er niet tussen. Hij verstond echter uitnemend de
kunst om zich dom te houden onder het motto dat ie
niks kon en dat ze hem voor ingewikkelde werk niet
konden gebruiken. Hij hoorde thuis op de expeditie van
de krant waar z'n taak bestond uit het banderolleren van
de losse kranten die per post gingen voor de provincie.
Maar daar was Flippie dan ook verbazend handig in en
er was geen ander die dat zo vlug kon. Voor de rest
werd hij gebruikt om pakjes met drukwerk weg te
brengen. Sedert enige tijd kregen we dagelijks warme
maaltijden van de gemeentelijke Centrale Keuken. Op
de meeste bedrijven was die maatregel ingevoerd door-
dat het broodrantsoen al lang niet meer toereikend was.
Het eten werd elke dag door Flippie gehaald van de
gaarkeuken op een handkarretje. Meestal was het
stamppot en eenmaal in de week „brandnetelsoep”. Op
zekere dag toen hij er op uit was met z'n karretje om de
rats op te halen bleek Flippie spoorloos verdwenen te
zijn. Het liep naar halfeen en we zaten allemaal te
wachten op de warme hap, maar al wie er terug kwam...
geen Flippie. Tegen twee werd er opgebeld uit het
Binnengasthuis... Flippie was terecht, ze hadden hem
opgenomen met een maagbloeding en ze wisten nog
niet wat ze er van zeggen konden! Het warme eten ging
die dag onze neus voorbij. Iedereen had natuurlijk met
die arme jongen te doen! Maar wie schetst onze verba-
zing toen Flippie doodgemoedereerd tegen drie uur
kwam aanzetten alsof er niks aan de hand was en dood-
leuk vertelde dat hij geen bal mankeerde. Maar hoe was
ie dan in godsnaam in dat ziekenhuis beland? Nou, dat
was wel een heel mal verhaal en we lachten ons gek
toen hij 't vertelde. Hij was dus op weg gegaan om het
eten te halen, maar vóór ie naar de gaarkeuken ging
moest ie eerst nog bij twee kantoren een pakje bezor-
gen. Bij het eerste kantoor waar hij binnenkwam aten
ze ook uit de Centrale Keuken. 't Was die dag stamppot
van rooie bieten en ze waren daar wat eerder met eten
halen geweest, er was nog een flinke kliek over. Flippie
kon altijd verbazend goed een armoedige smoel trek-
ken, met zo'n begerige, hongerige trek om z'n mond.
Daarom vroegen ze natuurlijk of ie misschien zin had in
een hap biet... er was nog wat over. Nou, dat was bij
Flippie aan geen dovemansoren gezegd dus begon ie er
meteen op los te roeien tot alles op was. Toen maar op
weg naar het tweede adres voor het volgende pakje dat
ie moest afleveren. Of nu het spel sprak... laten ze daar
nou ook uit die gaarkeuken eten en laat daar nu óók
toevallig een fikse hap biet over zijn! Aangezien de
hongerige blik in z'n ogen nog steeds niet geweken was
werd hem door de keukenjuffrouw liefdevol een opge-
laden bord met rooie biet voor gezet, „Ga je gang maar
hoor, Flippie... je zult wel trek hebben, maak de pan
maar goed leeg!” Flippie liet zich niet kennen en
stouwde de tweede portie eten achter z'n kiezen. Daarna
ging ie met welgevulde maag op weg naar de Centrale
Keuken om het eten op te halen voor z'n eigen werkge-
ver. En of Flippie nu nog altijd die hongerige indruk
maakte mag Joost weten maar het kòn gewoon niet
missen... de opschepster van de gaarkeuken die het eten
in de gamellen deed vond Flippie blijkbaar toch zo'n
zielig mannetje die maar de hele dag door de stad
sjouwde achter dat handkarretje dat ze 't niet over d'r
moederlijke hart kon krijgen om die arme sloeber met
een lege maag weg te sturen, dus... was er nog een
restje achtergebleven in een van de ketels dat net een
lekkere hap voor hem was... of ie maar effies stiekem
achter de tafels wilde komen om het gauw op te eten.
Met mannenmoed zwelgde de holle bolle Gijs ook de
derde portie rooie biet naar binnen en verliet haastig de
gaarkeuken met z'n gamel eten om nog op tijd op de
Nieuwezijds te kunnen verschijnen. Maar hij kwam niet
ver... die derde kliek was hem vermoedelijk net iets te
veel geweest... het kwam hem om zo te zeggen de strot
uit en voor ie er zelf erg in had lag ie bij het Centraal
Station voor munt en smakte de complete rooie smurrie
er uit... Dat moet stellig een raar gezicht zijn geweest...
een bloedbad als uit een westernfilm! Van alle kanten
schoten de mensen toe, zagen het bietennat aan voor
bloed en waarschuwden de G.G.D. Binnen het kwartier
lag Flippie in het ziekenhuis met een leger van dokters
en zusters om hem heen. Daar vroegen de dokters hem
wat ie in godsnaam gegeten had dat ie zoveel bloed had
overgegeven. „Bloed??” vroeg Flippie onnozel, „Ik heb
nogal wat biet naar binnen gewerkt...!” „Maar man...
hoeveel heb je dan wel gegeten?” vroeg er een. „Nou,
laat eens kijken... dat is één, twee... ja drie borden met
stamppot van bieten voor ik hier binnen gebracht werd.
Waarom leg ik hier eigenlijk?” Toen werd het de medi-
sche staf al gauw duidelijk dat Flippie helemaal geen
maagbloeding had en dat ze de rooie bieten voor bloed
hadden aangezien! Hij werd op staande voet het Bin-
nengasthuis uitgeschopt!
Ik zou nog bladzijden kunnen volschrijven
over al dat soort toestanden en kluchten die ik in de
korte tijd dat ik daar in dienst was heb meegemaakt. Er
ging geen dag voorbij of er vond wel een voorval plaats
dat de algehele hilariteit opwekte. Maar de geschiedenis
van Drukkerij Holland - De Standaard is een verhaal op
zichzelf en ik moet me in dit geschrift nu eenmaal hou-
den aan de feiten waar ik zelf persoonlijk het meeste bij
betrokken raakte.
Dat het met de humor en de daarbij behoren-
de vrolijkheid spoedig gedaan zou wezen in het bedrijf
- 70 -
zal blijken uit de gebeurtenis op deze maandag de 28ste
september. Op deze dag deden zich de eerste sympto-
men voor waardoor het sein op onveilig kwam te staan
en er groot alarm werd gegeven aan heel het personeel.
Het was in de loop van de ochtend dat Jongman onver-
wacht op de zetterij kwam. Hij leek nogal opgewonden
en nerveus en stevende eerst op de Leng af en daarna
moest ook Boomsma er bij komen. Er werd wat onder-
ling gesmoesd en dan riep Jongman met z'n hoge
stemmetje uit: „Mensen, willen jullie allemaal even
luisteren... ik heb iets te zeggen.” Nou, we keken wel
even vreemd op want dat waren ze van „Appie” niet zo
gewend dat ie de mensen bij elkaar riep als er niet iets
héél erg belangrijks aan de hand was. Toen ze allemaal
bij elkaar gegroept waren deelde Jongman het volgende
mede: we zouden morgen (dinsdag) vereerd worden
met het bezoek van een aantal Duitse autoriteiten. Vol-
gens Jongman hadden ze belangstelling voor het weten-
schappelijke werk dat bij ons vervaardigd werd en ze
hadden grote interesse voor de manier waarop bij ons
de wiskundige formules werden gezet. „Het is niet
uitgesloten dat we door hun toedoen veel werk kunnen
verwachten uit Duitsland”, voegde hij er aan toe met
een opgetogen klank in z'n stem, „en daarom zou ik
graag willen dat jullie die mensen wat tegemoetkomend
behandelen en geen anti-Duitse gezindheid laten blij-
ken!” Nou, dat praatje over te verwachten werk uit
Duitsland dat zoog Appie beslist uit z'n duim, dat
maakte ie er maar gauw bij om de aandacht van de
werkelijkheid af te leiden. „Welja!” zo riep Kransen
sarcastisch uit, „we zullen ze vrolijk ontvangen met 't
Duitse volkslied en heil Hitler!” We keken mekaar
allemaal aan en dachten er het onze van en ik kreeg
duidelijk het gevoel dat er iets niet klopte. Jongman
hield zichzelf voor de gek òf hij probeerde het ons te
doen. „O ja... en dan is er nog iets beste mensen,” zo
vervolgde hij, „jullie hebben hier op de muren overal
veel spotprenten opgehangen die meestal tegen de
Duitse politiek gericht zijn... willen jullie me alsjeblieft
het plezier doen om die plaatjes er onmiddellijk af te
halen en ze allemaal, zonder uitzondering, te verbran-
den. Ik zal mezelf zo aanstonds komen overtuigen dat
alles van de muren verwijderd is!” Opnieuw riep Kran-
sen uit met verheffing van stem: „Als je maar weet dat
IK er geen plaatje afhaal... dat zal je dan zelf moeten
doen... Als die moffen dat niet zien kunnen nou, dan
moeten ze maar een andere kant opkijken!” Toen begon
Appie bijna te smeken en te soebatten van: „Luisteren
jullie nu toch eens en doe het voor het bedrijf en voor
mij. Wat moet ik antwoorden als die lui die plaatjes
zien en ze vallen er mij over aan?” Aha! Dat was het
dus... Jongman dacht aan z'n eigen hachie en begon in
z'n broek te kakken bij de gedachte dat ie gearresteerd
zou kunnen worden om die politieke plaatjes. Het wa-
ren allemaal spotprenten op Hitler en z'n hele verdomde
kliek door bekende karikaturisten zoals L.J. Jordaan uit
de „Groene” en Albert Hahn, daterend nog van vóór de
oorlog en geknipt uit bladen als: De Tribune, Vrijheid,
Arbeid, Brood, Wij enzovoort. Ze hingen er al jaren en
nooit was iemand er over gevallen, ook niet toen de
Teutonen onze grenzen over trokken en de lage landen
bezetten. Willem Mulder suste de zaak en zei dat ie om
Jongman niet in moeilijkheden te brengen dan wel
bereid was ze van de wand te halen, maar dan wel
onder werktijd en niet in z'n eigen tijd! Nu, de plaatjes
gingen wel van de muren, maar de meesten werden
veilig opgeborgen met de gedachte ze later als het be-
zoek verdwenen was weer op te hangen.
Ondertussen zaten we met het raadsel wàt die
moffen hier in feite nu werkelijk kwamen doen. We
deden ons best om er in te geloven dat ze mogelijk echt
uit belangstelling kwamen en zoals Jongman uitdrukke-
lijk wist te verzekeren niemand ergens bevreesd voor
hoefde te zijn... heus, er was geen sprake van een Ar-
beitseinsatz! Maar de geruchtenstroom begon die dag al
meer en meer op gang te komen. En hoe verder de dag
vorderde des te meer nam de onrust onder het personeel
toe. Er waren verscheidene mensen die te kennen gaven
dat ze van plan waren de volgende dag weg te blijven
van de zaak of dat ze van de afdeling zouden weglopen
zo gauw de moffen er binnen kwamen. Ik dacht aan de
voorspelling van m'n nichtje Annie en aan de berichten
die steeds positiever spraken van tewerkstelling op
fabrieken in Duitsland... zou het onheil nu ook ons
overvallen, zo spoedig reeds? Er werd van alles veron-
dersteld en toen de dag verstreken was geloofde
niemand meer dat het de volgende dag wel zou loslo-
pen. Er stond ons wat te wachten!
Dinsdag 29 september 1942
En zo kwamen de moffen die dag op bezoek bij het
Christelijk Gereformeerd Dagblad De Standaard en de
annexe Drukkerij Holland. Ze kwamen pas laat in de
middag en Appie Jongman leidde hen persoonlijk rond
over de afdelingen. God, wat zat die man in z'n stin-
kerd! Hij wist niet wat ie moest doen om die moffen
met complimenten te overladen en ze stroop om hun
bekken te smeren. Hij wrong zich letterlijk in duizend
bochten om ze maar te alten zien wat wij hier wel alle-
maal presteerden. Hij liet iemand een letterkast met
Duitse karakters op zetten om te tonen dat wij zelfs in
staat waren dat moeilijk leesbare schrift te ontcijferen.
„Sehe Sie doch einmal... die holländische Schriftsetzer
verstehet dass!!” zo kraaide ie verrukt uit tegen de
Duitsers. Maar die bleven er ijskoud onder; ze waren
met z'n vieren, twee nogal tamelijk hoge omes in mili-
tair uniform en de beide anderen in burger. Kransen
siste tussen z'n lippen door: „Vuile hielenlikker... mof-
fenvriend!” En toch was Jongman helemaal niet nazige-
zind, hij had niets met de N.S.B. te maken en kon ge-
rust van zichzelf beweren dat ie een goede Nederlander
was. Neen, die man was alleen maar doodsbenauwd dat
- 71 -
er nare dingen zouden kunnen gebeuren met de vijand
zo dicht op schoot. Hij wilde ten koste van alles het
gevaar afwenden en de vijand in een joviale stemming
brengen. Maar, ik had het al lang gezien. Die Duitsers
hadden totaal geen belangstelling voor de prestaties op
wetenschappelijk en technisch gebied van dit bedrijf.
Het was overduidelijk dat ze op iets geheel anders uit
waren. Die twee kerels in burger (mogelijk waren dat
drukkerij-experts) deden wel of ze alles „schön” en
„fabelhaft” vonden, doch de beide andere militairen
informeerden voortdurend naar het aantal werknemers
dat er per afdeling beschikbaar was. En Jongman maar
ijverig alles uitleggen en precieze cijfers aandragen
zodat die moffen nauwkeurig op de hoogte kwamen
hoeveel mensen er overal werk hadden op dit bedrijf.
Nadat ze alles tot in de kleinste bijzonderheden hadden
bekeken duvelden ze eindelijk op maar ze lieten een zee
van onrust en vage angstgevoelens achter. Kransen riep
met een stem vol overtuiging uit: „We zijn verkocht en
verraaien jongens... let op mijn woorden, ze zijn hier
alleen maar gekomen om een aantal mannetjes uit te
zoeken!” Dat was geen opwekkende voorspelling van
onze communistische vriend Herman Kransen en we
vreesden dat zijn voorspelling maar al te zeer uit zou
komen. „dat heb je te danken aan die voddenbaal van 'n
Appie... ik heb me rot geërgerd aan die kerel, wàt een
uitslover... hoe ie die moffen stond te slijmen! Nou, hij
heeft ze wel wegwijs gemaakt en dat zullen we binnen-
kort aan de weet komen ook!” zo voegde Kransen er
pessimistisch aan toe. De christelijke broeders echter
probeerden de zaak te sussen, dachten dat het zo'n vaart
niet zou lopen en zeiden dat Kransen bezig was om
communistische agitatie op touw te zetten. Hij moest
maar liever z'n mond houden! Maar kameraad Kransen
had het goed gezien en hij niet alleen... de stormbal
hing hoog in de paal, er was noodweer op komst!
Donderdag 8 oktober 1942
En de bui barstte los... er was geen ontkomen aan!
Ondanks al die geruststellende woorden van Jongman,
de optimistische voorspellingen van de „broeders-in-
den-heere” die er zo zeker van waren dat we ons be-
angst maakten voor niets, kwam op deze dag de klap
toch als een donderslag bij heldere hemel. Het viel als
een pijnlijke verrassing op je nuchtere maag. We wer-
den er terstond al mee overvallen bij het binnenkomen
op de zaak en als de leiding ook maar één ogenblik de
illusie had gekoesterd dat ze de feiten nog wel een
poosje geheim konden houden, dan was dat wel een
misrekening. Het bericht ging om vóór acht uur al als
een lopend vuurtje en terwijl ik in de volgepropte lift
stond die ons naar boven voerde was het 't eerste dat ik
vernam: „De Duitsers zijn hier gistermiddag laat op de
zaak geweest en ze hebben geëist dat er 39 mensen
naar Duitsland moeten... ze zullen het zo aanstonds wel
bekend maken!”
Alles wat ik me nog herinner van dat korte
ogenblik in die lift toen iemand dat zo nuchter uitsprak
was dat het leek of ik plotseling een tik op m'n kop
kreeg en even helemaal versuft raakte. Ik kon niet an-
ders zeggen dan: „O ja? Nou, dat weten we dan al
weer!” De omvang van dit verschrikkelijke nieuws
drong gewoon nog niet tot me door... ik moest het ver-
werken want je dacht nog steeds dat het natuurlijk niet
wáár was... dat een paar grappenmakers dat bedacht
hadden. De verdoving duurde niet lang... binnen één
kwartier na de aanvang van de werktijd wisten we het.
Jongman en de Leng stevenden om kwart over acht de
zetterij op... Appie met een getypte lijst in z'n handen,
doodzenuwachtig en de Leng met een gezicht dat op
storm stond. Dat er op het bedrijfskantoor een paar
hartige woordjes tussen die twee waren gewisseld kon
je wel merken. De stem van Jongman sloeg over van
agitatie toen hij ons verzocht allemaal even te luisteren
en het papier dat ie bij zich had trilde in z'n handen. Hij
was kennelijk van plan geweest om eerst nog een soort
van inleiding te houden over het hoe en waarom maar
toen hij zag dat de mensen doodstil werden en alleen
maar de feiten wilden vernemen sprak hij: „Leng, doe
jij het maar... zèg het ze, dan zal ik dadelijk de namen
voorlezen.” Met een verbeten gezicht nam Andries de
Leng het woord. „Mannen, jullie hebben natuurlijk al
gehoord dat er wat gaande is. De Duitsers eisen dat er
hier negenendertig man worden gevorderd voor werk in
Duitsland. Als ik jullie vertel dat wij gistermiddag laat
alles in het werk hebben gesteld omdat ongedaan te
maken of althans te verzachten dan moeten jullie dat
van me aannemen. Maar er viel met die lui niet te pra-
ten en we liepen groot gevaar dat ze het hele bedrijf in
beslag zouden nemen als we niet aan hun eisen tege-
moet kwamen. Ik weet dat het voor velen van jelui een
zware noot zal zijn om te kraken maar we staan alle-
maal machteloos tegen dit optreden. Ik weet waarachtig
niet wat ik op dit moment nog tegen jullie zeggen
moet... maar... Jongman, lees nou die namen maar op
dan zijn de mensen uit de onzekerheid...” Toen ging
Appie van de een naar de ander om ze persoonlijk er
van in kennis te stellen wie de twijfelachtige eer te
beurt viel om naar Moffrika gedeporteerd te worden.
En... ik had het aldoor al intuïtief geweten... hij steven-
de het allereerst op mij toe en noemde m'n naam... die
stond bovenaan op de lijst. Verbijsterd vroeg ik me af
waaraan ik het in godsnaam te danken had dat ik als
eerste in aanmerking was gekomen om voor de moffen
te mogen gaan werken. En ik kon dan ook niet nalaten
op te merken tegen Jongman dat ie me zeker graag
kwijt wou dat ze me als nummertje één op de lijst had-
den gezet! Hij prevelde iets terug van: „U bent de laats-
te die hier in het bedrijf is gekomen en zodoende komt
u het eerst in aanmerking...” „En hoe moet dat dan met
Topman waarvoor ik in de plaats ben gekomen? Hoe
komt die man dan voortaan aan z'n ¦ 3,-- per week die
- 72 -
ik voor hem verdien?” zo vroeg ik woedend. Ja, daar
wist Jongman nog geen antwoord op. „Ik wou dat ik dit
bedrijf nooit van m'n leven gezien had!” zo beet ik hem
toe en ik meende het! Ik dacht ineens aan het voorjaar
toen ik bij 't Koggeschip terug had kunnen komen... nèt
even te laat, toen ik reeds deze betrekking bij De Stan-
daard had aanvaard. Ik had toen nog kunnen kiezen
tussen die beide zaken en... nu bleek dat ik faliekant
verkeerd gekozen had! Nu was ik de klos en kon naar
Moffrika gaan om daar met grote waarschijnlijkheid
een bom op m'n kop te krijgen. Die laatst aangekomene
hier waar ze toen zo vreselijk om zaten te springen,
bleek dus niets waard te zijn... die kon als no. 1 gerust
voor de leeuwen gegooid worden! Het was hier geen
haar beter dan bij de Bussy, zo stelde ik vast in een
vlaag van bittere ontgoocheling.
Maar Appie liep hoofdschuddend weg, zich
beroepend op „overmacht” en dat ze er niets aan kon-
den doen. De andere slachtoffers kwamen aan de beurt,
het waren er heel wat op de zetterij, meest de jongeren
beneden de 40 jaar. Weldra wist iedereen waaraan ie
toe was, de verslagenheid was algemeen en dat er van
werken niet veel terechtkwam die ochtend laat zich
makkelijk denken. Over zo'n jobstijding stap je maar
niet zo een-twee-drie heen alsof ze je verteld hebben
dat je op kosten van de zaak drie maanden met vakantie
naar de Rivièra mag. Die mensen raakten allemaal in
paniek, vooral na een halfuurtje toen de werkelijkheid
van de ramp pas goed tot ons allemaal begon door te
dringen. Wàt een problemen kwamen erboven... jonge-
lui die pas kort tevoren getrouwd waren, een enkele die
pas gezinsuitbreiding had gehad en waarvan de vrouw
nog niet helemaal op de been was. Of weer een ander
geval van iemand die met een ziekelijke gebrekkige
moeder samenwoonde die helemaal afhankelijk was van
de hulp van haar zoon. Mensen die een kwaal hadden
en die hier voortdurend medische begeleiding behoef-
den... hoe moest dat in Duitsland wel gaan? Vragen,
vragen en niets dan vragen waarop nog niemand van de
directie antwoord had kunnen geven.
Eindelijk werd in de loop van de ochtend be-
kend gemaakt dat alle opgeroepenen voor Duitsland des
middags om 3 uur op het Centraal Comité moesten
verschijnen. Daar zou de directeur de Vlugt ons toe-
spreken en alle vragen trachten te beantwoorden en dat
waren er velen. Tot dat ogenblik was ik nog steeds
bevangen door een soort koele onverschilligheid, een
gevoel alsof deze hele catastrofe me geen bal aanging.
Ik was er nauwelijks door geschokt, misschien kwam
dat wel door de voorspelling van Annie en de geruchten
dat dit soort dingen op komst waren. Ik voelde me in 't
geheel niet beangst en ik had alleen maar de sterke
neiging in me om kalm en rustig de situatie te blijven
overzien. Er moesten plannen gemaakt worden, maat-
regelen genomen worden waardoor ik op de een of
andere manier de dans zou weten te ontspringen. Het
hoofd koel houden en vooral geen paniek was het de-
vies waarmee ik in de meeste gevallen altijd overal
zonder kleerscheuren tussenuit gerold was. Maar wàt ik
er tegen zou kunnen uitrichten was me op dat ogenblik
nog verre van duidelijk. Eerst moest afgewacht worden
wat voor nader bijzonderheden ze die middag zouden
meedelen. We wisten zelfs nog niet eens wáár we er-
gens heen gestuurd zouden worden in Duitsland en
waar ook iedereen vreselijk benieuwd naar was: wan-
neer ging dat plaatsvinden? Er viel heel wat op te hel-
deren.
Om klokslag drie uur was de vergadering op
het Centraal Comité, een kamer grenzend aan het mo-
numentale trappenhuis waar gewoonlijk de directie haar
vergaderingen hield met de commissarissen en aan-
deelhouders. Ditmaal mocht dit heiligdom betreden
worden door „jan-met-de-pet” die er bij de gratie gods
mocht zitten op de prachtige groen trijpen bekleding
van het imponerende gestoelte... de directeur aan het
hoofd van de lange door boenwas glimmende tafel.
Natuurlijk waren er lang geen stoelen genoeg zodat het
merendeel genoegen moest nemen met staanplaatsen
langs de wanden. Het was er op 't laatst eivol toen ie-
dereen binnen was. Laat ik nu maar met weinig woor-
den het verloop van deze bijeenkomst schetsen, er werd
zóveel dooreen gepraat en gevraagd dat het geen zin
heeft om het hele verloop van die bijeenkomst woorde-
lijk weer te geven. Op een ietwat huilerige toon begon
de Vlugt zich uit te putten in z'n blijken van medeleven
omtrent het lot dat ons zo onverwacht getroffen had. Hij
was tot tranen toe bewogen toen hij vol pathos ons
bezwoer op wat voor manieren hij de Duitsers had
gebeden en gesmeekt om toch zo weinig mogelijk men-
sen uit het bedrijf te eisen. Helaas... de Duitse heren
bleken niet te vermurwen, ze wilden het volle pond: 39
mensen en geen man minder! „Wat konden we nog
anders doen dan toegeven?” zo riep hij uit, terwijl hij in
een wanhopig gebaar zijn armen ten hemel hief alsof ie
God-den-Heere verantwoordelijk wilde stellen voor het
noodlot.
Daarna barstten van alle kanten de vragen los.
Iedereen had wat anders en concentreerde zich op de
eigen problemen. Toen Jan Pietersen hem vroeg „of
meneer misschien ook een koffer over had die hij lenen
mocht, want hij had er geen en wist ook niet hoe ie er
aan moest komen”, gaf de Vlugt hem het ongelooflijke
antwoord: „Ik kan toch moeilijk iedereen een koffer
cadeau geven... dáár zul je zelf voor moeten zorgen”, en
tot mijn verbazing voegde hij er nog aan toe: „Je schijnt
er niet zo veel zin in te hebben om in Duitsland te gaan
werken... Toen IK nog jong was vonden we het gewel-
dig fijn om naar het buitenland te mogen gaan!” God-
bewaarme, dacht ik... wàt een antwoord! Meent die
kerel dat nou of speelt ie komedie? Jan antwoordde heel
snedig: „Maar toen was er geen oorlog, meneer... en U
ging uit eigen vrije wil, dat kunt u toch niet vergelij-
ken?” Ik kon niet nalaten om uit te roepen: bravo!! Het
was wat je noemt een fraai staaltje van christelijke
- 73 -
huichelarij! De „baas” had dan ook in 't geheel geen
weerwoord op die rake opmerking en praatte er maar
gauw overheen... er waren nog zóveel andere vragen te
beantwoorden. Het zou me helemaal niet verwonderen
als die directie in feite er blij mee was dat ze zoveel
mensen de laan uit konden sturen. Ik had al lang in de
gaten dat het niet zo best ging met het Dagblad De
Standaard. Veel gereformeerde broeders ten plattelande
moesten die krant niet zo graag meer omdat ze vonden
dat de hoofdredacteur Cnossen in zijn „ster-artikelen”
de moffen te veel naar de mond praatte. De krant was
naar hun smaak niet opstandig genoeg tegen de Duitse
overheersing. Ze verloren dan ook honderden van hun
trouwe abonnees en de oplaag werd steeds kleiner
waarbij ook gezien moet worden dat de advertenties het
zout in de pap niet meer konden opbrengen. Met andere
woorden: er moest dik geld bij wat die krant betreft.
Daarom kwam het heel goed in hun kraam te pas dat er
zoveel man personeel ging verdwijnen. De oudjes die
overbleven zouden dan maar zoveel mogelijk moeten
worden ingeschakeld om de krant op tijd klaar te krij-
gen. Ik ben nog steeds van mening dat dit motief een
enorme rol gespeeld heeft bij het vaststellen van het
aantal mensen dat weg moest. Later zou positief blijken
dat de Duitsers helemaal niet zo'n groot aantal arbeiders
hadden gevraagd maar dat de directie van de gelegen-
heid gebruik of liever misbruik maakte om er zo veel
mogelijk te lozen. En dat klopt ook wel nauwkeurig
want we vernamen op die middag dat ook bij de firma
de Bussy er zelfs 63 waren aangewezen. Als je nu na-
ging dat de Bussy nooit anders gedaan had dan mensen
aan de lopende band de keien op te sturen wanneer er
maar even niets te doen was, welaan, dan bleek hieruit
wel zonneklaar dat er misbruik gemaakt werd van de
zogenaamde Duitse „Arbeitseinsatz“. Andere bedrijven
daarentegen behoefden in 't geheel geen personeel af te
staan, waaronder bijvoorbeeld 't Koggeschip! Toen ik
dat enkele dagen later hoorde sprong ik zowat uit m'n
vel en vervloekte het ogenblik waarop ik in maart van
dit jaar me had laten verleiden de betrekking bij De
Standaard aan te nemen. Was ik toen maar terugge-
keerd naar 't Koggeschip... dan was me dit niet overko-
men!
Veel wijzer omtrent het lot dat ons te wachten
stond werden we die middag niet. De enige mededeling
die ons nog een klein beetje hoop verschafte behelsde
het feit dat het nog wel een poosje kon duren eer het
zover was dat we op reis moesten gaan. De tewerkstel-
ling in Duitsland liep geheel en al over de Gewestelijke
Arbeidsbeurs. De vakbonden waren blijkbaar uitge-
schakeld en dáár hoefden we dus geen enkele steun
meer van te verwachten bovendien zouden we eerst nog
onderworpen worden aan een medische keuring en voor
enkelen bestond er dus nog een gerede kans dat ze
afgekeurd zouden worden. Maar ja, wat heette bij de
moffen een „medische keuring”? Alles wat niet half
dood of begraven was en nog op twee poten kon staan
was toch immers bij voorbaat „goedgekeurd”? Wáár we
heen gestuurd zouden worden kon de Vlugt ons echter
niet vertellen, dat werd geheel en al uitgemaakt door het
Gewestelijk Arbeidsbureau.
Ziezo, het kon dus nog wel even duren vóór
het zover was dat we moesten opstappen. Dat was een
schrale troost, maar het gaf me respijt om zonder over-
haasting alles in het werk te stellen om op het juiste
moment van het toneel te verdwijnen. Ik had al lang
uitgemaakt dat ik niet gaan zou... wat er ook van kwam.
Ik verdomde het om voor die moffen te gaan werken en
ik wilde alles in het werk stellen om buiten hun Ar-
beitseinsatz te blijven. De baas had nu wel beweerd dat
we daar alleen maar op drukkerijen zouden worden
ondergebracht, maar daar geloofde ik geen snars van.
Die drukkers daar hadden net zo min veel te doen als
wij hier en zouden waarachtig niet om ons zitten te
springen. Nee, het zou wel uitdraaien om als een soort
hulpvakarbeider mee te moeten helpen op munitiefa-
brieken of bij de vliegtuigbouw. Ik paste echter wel op
om hier onder de mensen op deze zaak mijn mening
openlijk te verkondigen. Het zou uitermate gevaarlijk
zijn om bij voorbaat nu al tegen iedereen te gaan ver-
kondigen dat ik weigerde om naar Duitsland te gaan. Ik
zou m'n nek al hebben gebroken nog vóórdat ik de
sprong in het diepe gewaagd had. Nee... dat moest heel
omzichtig en tactisch aangepakt worden, net doen alsof
je braaf ging maar in werkelijkheid op het laatste mo-
ment in het duister verdwijnen!
De vergadering was afgelopen, de baas had
veel mooie en gevoelige woorden gericht tot de slacht-
offers maar verder was niemand er veel wijzer door
geworden. „'t Kon nog wel even duren voor we werden
opgeroepen”, dat was het enige houvast waaraan we
ons mochten vastklampen. Met gemengde gevoelens
ging ik na afloop van het werk naar huis toe waar ik
voor het probleem stond hoe ik het moeder zou vertel-
len. Die had geen flauw idee wat voor narigheid er in de
lucht hing. Ik had thuis nog niet éénmaal gezinspeeld
op de kans die er bestond dat de Duitsers personeel
zouden vorderen en op het feit dat Annie Grotendorst
mij daarvoor gewaarschuwd had. En nu zou ik haar op
't dak moeten vallen met de harde waarheid dat ik ieder
ogenblik kon worden opgeroepen om naar Duitsland te
vertrekken. En dat terwijl vader in HORA zat voor wie
weet hoelang. Thuis pakte ik tot drie maal toe m'n kop
thee van de tafel maar zette die weer terug op de schotel
zonder een slok te nemen... ik moest het haar zeggen
maar wist niet hoe ik beginnen zou en bleef verwezen
zwijgen. Totdat moeder met vrouwelijke intuïtie be-
greep dat er wat haperde en bezorgd vroeg: „Scheelt er
wat aan...? Je bent zo stil!” Pas toen kon ik haar voor-
zichtig meedelen wat er vandaag op De Standaard
gepasseerd was. Daar was ze wel even heel erg van
ondersteboven en ze dacht dat ik gekheid maakte. Maar
toen ze blijkbaar op m'n gezicht las dat het bittere ernst
was raakte ze helemaal van de kook. „Wat moeten we
- 74 -
in godsnaam beginnen als jij nu ook weg gaat... dan zit
ik hier alleen. Kun je daar niet onderuit komen... je kan
toch weigeren om te gaan? Ze kunnen je toch niet zo-
maar dwingen om naar dat land toe te gaan?” zo riep ze
uit. Rustig probeerde ik haar uit te leggen dat de Duit-
sers de macht hadden en dat weigeren gelijk stond met
zelfmoord. Ik trachtte haar gerust te stellen met de
mededeling dat we nog wel een poosje de tijd hadden
en dat het waarschijnlijk nog weken kon duren voor er
iets van kwam. „We moeten op ons gemak raad schaf-
fen en de zaak van alle kanten bekijken... misschien is
er nog wel een oplossing. Maar we zullen het eerst aan
vader moeten voorleggen, misschien dat hij er iets op
weet te vinden. Ik had gedacht om aanstaande week een
dag naar Bennekom te gaan en vader op te zoeken...
dan zal ik het hem voorzichtig zeggen.” „Nou, als je dàt
van plan bent, ga ik beslist met je mee”, riep moeder
uit, „ik wil dolgraag ook een keer naar dat herstellings-
oord en vader zien!” Dat was dus afgesproken; moeder
en ik zouden de volgende week samen naar Bennekom
gaan!
De zondagmiddag daarop ging ik gewoonte-
getrouw naar mijn vriendin Betty. En het lag voor de
hand dat ik ook haar deelgenoot zou moeten maken van
het onprettige nieuws. Hoe zou zij het opvatten? Zou ze
er van schrikken of zou ze proberen me er enthousiast
voor te maken, zou ze het goed praten en van oordeel
zijn dat ik een goede zaak diende om naar haar land te
gaan en daar eens steentje bij te dragen aan de over-
winning van Duitsland? Gedachtig aan haar sterk toe-
genomen gevoel van vaderlandsliefde vreesde ik dat ze
me wel zou aanmoedigen om te gaan. Maar... dat pakte
totaal anders uit. Opnieuw ontdekte ik dat mijn kleine
lieve vriendin een onberekenbaar inzicht had in de
dagelijkse dingen des levens. Toen ik het haar zo langs
m'n neus weg vertelde verschoot ze gewoonweg van
kleur en riep geschrokken uit: „God, nee Piet, dat is
toch niet waar? Dat meen je toch niet... jezus, wat
schrik ik daar van!” Maar aan de ernstige blik op m'n
gezicht begreep ze maar al te goed dat ik geen grapje
maakte. „Maar Piet toch... dat moet je beslist niet
doen... dat mag niet! O god, dan zie ik je nooit meer
terug. Daar komt geen mens meer levend vandaan!” zo
kreet ze wanhopig uit. Ik stond perplex... al wat ik
verwacht had, maar dat ze zó zou praten in die geest...
nee dat had ik in 't geheel niet van haar verwacht. „Wat
zou ik anders moeten doen dan gaan?” vroeg ik. „Weet
jij er dan raad op of moet ik beleefd aan Adolf Hitler
vragen of ik misschien rustig thuis mag blijven? - Nee,
er zal niets anders op zitten dan te gaan...!” zo hield ik
opzettelijk overdreven vol. „Piet, je weet niet wat je
zegt... je weet niet waarover je praat. Als je daar echt
heen gaat loop je groot gevaar dat je nooit meer terug-
komt. Ze stoppen jullie in kampen en je krijgt er niks
anders dan waterige soep te eten met een stuk brood...
Die fabrieken daar worden dag en nacht gebombar-
deerd door de Engelsen, weet je dat wel? Ik heb dat
allemaal gehoord van mannen die daar al geweest zijn,
ze duiken allemaal onder als ze terug komen met verlof,
geen mens wil er meer terugkomen!” Dat was dus gans
andere taal van Betty. Waar was haar enthousiasme
voor de Duitse zaak gebleven? „Nou, jij bent me een
mooie, hoor!” zo begon ik tegen haar, „Ik dacht dat jij
het wel prachtig zou vinden en het er mee eens was dat
ik in jouw land moet gaan werken en nou ga je het me
warempel nog tegen maken ook!” „Piet, dit is héél iets
anders. Wat daar naar Duitsland gestuurd wordt aan
mensen uit Frankrijk en Polen is allemaal uitschot...
mannen die geen vak hebben, hulpvakarbeiders. Daar
ben jij toch immers veel te goed voor... je zou het er
nooit uithouden tussen al dat crapuul. Nee, jongen... ga
daar nooit naar toe. Je moet onderduiken!” Ik stond
verstomd naar haar te luisteren, dat juist uitgerekend
Betty mij deze raad moest geven, nee, dat had ik niet
verwacht. Er werd lang en breed die middag over het
onderwerp gepraat en het eind van het liedje was dat
Betty resoluut tegen me zei: „Piet, ik ga er de komende
week op af. Ik ken een hoge jongen die in het Carlton
huist bij zo'n afdeling waar ze zich bezighouden met
buitenlandse arbeidskrachten. Hij komt uit Bad Hom-
burg waar ik ook vandaan ben en hij kent m'n hele
familie goed; 't is eigenlijk zo'n beetje een vriend van
Paula. Ik stap daar brutaal naar binnen en vraag hem te
spreken en dan zal ik hem de zaak voorleggen. Mis-
schien kan ik een vrijstelling voor jou van hem lospeu-
teren. Ik zal hem vertellen dat jij een intieme vriend van
me bent en dat je voor me zorgt... dat ik je onmogelijk
missen kan. En als dat niet lukt en je geen andere op-
lossing weet moet je proberen om op eigen gelegenheid
naar Duitsland te gaan. Dan zal ik naar huis schrijven of
je daar een goede betrekking kunt krijgen in Frankfurt.
Dan kom je natuurlijk bij mijn ouders in huis, die heb-
ben nu ruimte genoeg over en dan kun je mijn oude
kamer krijgen. Nou Piet, dan zul je het een stuk beter
hebben bij mijn moeder... die zal alles doen om je te
vertroetelen...!” Ze was vol plannen en het leed geen
twijfel dat ze het beste met me voor had. Het gaf me
ineens weer een heleboel moed, de wetenschap dat ze
achter me stond en ik op haar vertrouwen kon. Met haar
kon ik dus vrijuit spreken over eventueel onderduiken,
ondanks het feit dat ze een Duitse was. Het gaf me toch
wel even een warm gevoel. Het zou me benieuwen wat
ze ging bereiken bij die Duitse hoge Piet, maar veel
fiducie had ik er eerlijk gezegd niet in. Bovendien zinde
het me ook niet bijster om een gunst te moeten aan-
vaarden van een Duitser. Het zou me geruster stemmen
wanneer ik zelf een oplossing kon vinden die me veilig
door de maalstroom heen mocht voeren.
Woensdag 14 oktober 1942
En zo gingen moeder en ik die morgen vroeg op stap
om ons op weg te begeven naar vader. Hij zou wel
- 75 -
vreemd opkijken van ons onverwachte bezoek en ik had
zo'n flauw vermoeden dat ie wel kon begrijpen dat er
iets aan het handje was dat we zomaar op een doorde-
weekse dag kwamen aanzetten. Op de zaak had ik na
enig heen en weer gepraat vrij kunnen krijgen door
mijn vaste wachtdag te verschuiven naar de woensdag.
Over de reis naar Ede deden we bijna twee uur, het
ging nogal met horten stoten. Een Duitse stoomlocomo-
tief trok de personentrein en ik had al in de gaten dat er
veel controle onderweg in de trein gehouden werd. Er
zaten ook veel Duitse militairen in die trein die waar-
schijnlijk gelegerd waren in Ede of Arnhem. Vanaf het
station Ede moesten we proberen naar Bennekom te
komen, maar we hadden geen idee of daar thans nog
wel een bus of een lokaaltrein heenging. „We nemen
gewoon een taxi aan het station en laten ons er heen
brengen”, stelde ik moeder voor. „Als er tenminste nog
taxi's rijden en ik ben bang van niet...” opperde moeder.
We zouden wel zien hoe we er kwamen.
Het stemde ons een beetje weemoedig het ou-
de vertrouwde Ede terug te zien na zoveel jaren dat we
hier voor het laatst met vakantie waren geweest. Veel
veranderd leek er niet te zijn sedert 1936, alleen liepen
er nu overal Duitse soldaten rond in het garnizoen in
plaats van onze Hollandse jongens uit die dagen. We
keken uit naar een vervoermiddel en verdraaid er stond
een taxi te wachten dicht bij de uitgang van het station-
netje, de chauffeur stond op z'n gemakje naast zijn
wagen af te wachten of er misschien een vrachtje kwam
opdagen. We renden er meteen op af maar we hoefden
heus niet zoveel haast te maken want we waren prak-
tisch de enige burgerpassagiers die hier uitgestapt wa-
ren. Maar we stonden allebei toch wel even raar te
kijken toen bleek dat die chauffeur niemand anders was
dan Plasman, de garagehouder uit Ede. Hij herkende
ons dadelijk en hij toonde zich mateloos verheugd dat ie
ons hier zo onverwacht aantrof. Hij schudde ons harte-
lijk de hand en begon meteen over de oude tijd te praten
van vóór de oorlog. Mensen nog toe, wat hadden we
met die man een avonturen beleefd. De wilde zwerf-
tochten met zijn auto dwars door de zandverstuivingen
heen rond Otterlo, waarbij we uren in het zand hadden
vastgezeten, de autopanne met twee lekke banden in de
nabijheid van Garderen, toen ie ons voor een paar uur
alleen moest laten om hulp te halen en we in die tijd ons
heil moesten zoeken in dat lugubere buitenkroegje waar
onze verschijning kennelijk niet op prijs gesteld werd
en de louche uitziende waard ons wel weg wilde kijken
omdat er waarschijnlijk iets niet pluis was in die tent!
Al die herinneringen kwamen ineens weer bij me boven
toen ik Plasman de hand schudde. Of ie ons naar
HORA kon brengen? „Maar natuurlijk... met alle ple-
zier, stap maar gauw in... binnen tien minuten breng ik
jullie daar voor de deur!” Terwijl we ingestapt waren
en hij de motor startte viel het me ineens op dat onze
vriend Plasman z'n wagen op benzine liet rijden... een
ongehoorde weelde in deze tijd! Ik vroeg hem verwon-
derd hoe hij dat voor elkaar kreeg. Het antwoord dat hij
gaf schokte ons wel enigermate. „Nou ja, als je lid bent
van de N.S.B. is het niet zo moeilijk om aan benzine te
komen... dat is het enige voordeel dat ik er van heb,
voor de rest...” Hij maakte de zin niet af en scheen te
wachten op onze reactie over z'n openhartige bekente-
nis. Maar moeder noch ikzelf wisten zo gauw niet wat
we daarop zeggen moesten en zwegen aanvankelijk. Z'n
nuchtere mededeling daalde op me neer als een koude
douche! Wie zou dàt nu verwacht hebben, dat deze
aardige en geschikte man aan de verkeerde kant was
komen te staan? Natuurkenner bij uitstek, wist alles af
van de planten- en dierenwereld op de Veluwe, en de
tochten die we met hem hadden gemaakt waren me
voor altijd onvergetelijk bijgebleven. Nee, daar kon ik
met m'n pet niet bij... hij een N.S.B.-er! Ons zwijgen
was voor hem kennelijk een teken dat we niet blij wa-
ren met z'n bekentenis en hij haastte zich dan ook met
te verklaren hoe hij zich nog vóór de oorlog had laten
verleiden om lid te worden van die beweging omdat ie
dacht dat z'n belangen als kleine garagehouder in deze
gemeente er mee gediend zouden zijn. „Ik had het ont-
zettend moeilijk in die jaren om me staande te houden
en doordat er hier nog wel meer van die kleine zelfstan-
digen lid werden van de N.S.B., heb ik me laten ompra-
ten... ik zag er toen wel wat in. Nou, dàt heb ik geweten
hoor!” zo begon Plasman z'n hart te luchten. „Ik heb
hier praktisch geen leven meer, ze hebben me allemaal
de rug toegekeerd... spijt heb ik als haren op m'n hoofd!
En toch voel ik mezelf net zo'n goede Nederlander als
die anderen... van mij mogen de moffen opdonderen,
hoe eerder hoe liever... ze verliezen de oorlog toch,
daar ben ik nou wel van overtuigd. Ik zit er alleen over
in wat ik moet beginnen als die oorlog voorbij is, dan
kan ik wel voorgoed inpakken...!” Hier had je nu een-
zelfde geval als die groenteman Veenstra in Putten. „Ja
man, 't berouw komt altijd na de zonde!” merkte moe-
der op. „Een mens kan zich maar beter niet met de
politiek bemoeien... nu zit je met de gebakken peren!”
Het gesprek stokte ineens, terwijl Plasman z'n wagen
met bekwame hand langs het Enka-gebouw voerde en
een bosweg insloeg in de richting van Hoekelum via de
Dikkenberg. Ik verbrak het stilzwijgen met de ontspan-
nende vraag of ie ons nog niet eens een keer met panne
in het bos zou laten staan! Daarmee was de spanning
voor het moment weer even gebroken bij het zinspelen
op de avonturen die we hadden doorgemaakt, toen er
van een N.S.B. en een oorlog nog geen sprake was. In
de kortst mogelijke tijd waren we toen gelukkig op
HORA en konden we afscheid nemen van Plasman, die
we vermoedelijk wel nooit meer terug zouden zien.
Vader keek vreemd op toen we daar ineens
met z'n beiden kwamen opdagen. Het liep tegen twaalf
uur en de patiënten gingen juist aan tafel voor het mid-
dagmaal, zodat we nog enig geduld moesten oefenen
aleer we bij elkaar konden komen in de recreatiezaal.
Maar om de tijd te doden werden we door de directrice
- 76 -
getrakteerd op een heerlijk bord warme soep. Er waren
in een zaaltje daarnevens speciaal tafels gedekt voor de
bezoekers en deze attentie werd door iedereen hogelijk
gewaardeerd.
Toen de maaltijd was afgelopen konden we
eindelijk onder ons blijven en ongestoord praten. Vader
had onmiddellijk begrepen dat er iets bijzonders aan de
hand moest zijn. „Is er soms een bom op het huis geval-
len?” zo vroeg hij gekscherend, „dat jullie zo midden in
de week hier komen binnenvallen of zijn er andere
narigheden... want jullie kijken zo benauwd!” „Nee, het
huis staat gelukkig nog steeds overeind, vader”, zo
leidde ik het gesprek in, „maar we hebben wel iets om
je te vertellen dat niet zo lollig is en waarvoor we ei-
genlijk gekomen zijn. We hopen alleen maar dat je er
niet al te erg van zult schrikken...” „Nou, zeg het maar
meteen, dat weet ik het tenminste”, sprak de oude heer.
En zonder omwegen deelde ik hem alles mede wat er
sedert de vorige week op De Standaard was gebeurd en
hetgeen me binnen afzienbare tijd te wachten stond. 't
Verhaal was met weinig woorden verteld en toen ik er
mee klaar was zei vader: „Tjonge, dat is inderdaad geen
best nieuws... Was je maar nooit op die zaak gaan wer-
ken, maar ja, dàt kon je toen ook onmogelijk weten. Als
't een normale tijd was zou er niks op tegen zijn als je
eens een tijdje in het buitenland ging werken... je steekt
er altijd wat van op en dat kan nooit kwaad. Maar, zoals
de zaken er nu voor staan is het gekkenwerk om naar
Duitsland te worden gestuurd. Je weet geen eens waar
ze je heen stoppen en wat ik er zo om me heen van
vernomen heb moet dat niet erg best zijn. De bedoeling
van de moffen zal wel zijn om hier zoveel mogelijk alle
weerbare mannen weg te slepen en zodoende de gang
van zaken in ons land te ondermijnen. Dáárom alleen al
mag je niet gaan en... daar komt nog wat anders bij. Je
moet eens horen hier in de nachtelijke stilte wat er
nacht aan nacht overheen komt vliegen! De Engelsen
sturen duizenden bommenwerpers naar Duitsland en
het geronk gaat maar urenlang door... Kun je eens na-
gaan wat ze daar te verduren hebben! En dan zal jij
daar ergens in Berlijn zitten op een fabriek die voortdu-
rend vanuit de lucht bestookt wordt... ik moet er niet
aan denken.” Moeder vroeg: „Wat kunnen ze die jon-
gen nu maken als ie niet komt en de benen neemt?
Kunnen we daar dan kwaad mee?” Ja, dat was een
vraag waar we nog niet zo over nagedacht hadden. Wat
zouden de moffen voor tegenmaatregelen nemen als je
niet kwam opdagen. „Ja, dan pleeg je verzet”, veron-
derstelde vader, „en op verzet plegen tegen de bezetting
staan de zwaarste straffen... je moet er altijd op bedacht
zijn dat wanneer de Grüne Polizei je te pakken krijgt, je
grote kans loopt in een concentratiekamp terecht te
komen. We moeten ons dus wel twee maal bezinnen
voor je het plan uitvoert om onder te duiken. Je zou
eventueel nog een poging kunnen doen om afgekeurd te
worden...!” „Maar hoe en op wat voor gronden zou ik
dan in hemelsnaam afgekeurd moeten worden?” zo
vroeg ik me af. „Ik mankeer toch immers totaal niets en
ik zou niet weten hoe ik dat moest versieren!” Toen zei
vader plotseling: „Wacht, ik heb een idee. Er is hier op
HORA een vrouwtje dat zo het een en ander te maken
heeft met de illegaliteit. Ze is vroeger verpleegster
geweest en ze heeft me toevertrouwd dat ze mensen
helpt om uit handen van de moffen te blijven. Weet je
wat we doen... ik ga haar vragen of ze bereid is om
vanmiddag, na de wandeling, bij mij op m'n kamer te
komen en dan kunnen we met z'n allen de zaak onder
ons bespreken. Misschien weet zij een oplossing en kan
ze je raad geven.
En zo geschiedde. We gingen met z'n drieën
eerst op pad voor een fijne wandeling door het Hoeke-
lumse bos. Al was de zomer dan voorbij volgens de
kalender, het zag er op die dag nog zomers uit in de
prachtige beukenbossen van Hoekelum. Echter was het
stralend groen van het bladerdak thans omgetoverd in
een bont palet van gele tot goudbruine vlakken, in helle
gloed gezet door het middaglicht van de al laagstaande
zon. Er heerste die bijna adembenemende stilte van het
herfstbos waaruit het vogelkoor al lang verdwenen was
en de geuren van het verdorrend blad als 't ware de
verlatenheid en het afsterven van de natuur onder-
streepten, zoals het op een kerkhof kan ruiken naar de
dood.
Vader was hier blijkbaar een stuk bijgeko-
men, hij zag er uitstekend uit en voelde zich zo gezond
als hij in geen tijden gedaan had. Hij vertelde dat de
verzorging op HORA buitengewoon goed was en dat de
patiënten er een grote mate van vrijheid genoten. Eigen-
lijk was het hier een klein beetje een ongedisciplineerde
bende, zoals hij het gekscherend noemde. Op de patiën-
ten die wandeluren genoten bestond nagenoeg geen
enkele controle. Zelf had ie 't bestaan om in de middag
naar Ede te wandelen, daar de trein te nemen naar
Utrecht en aldaar rustig bij de ten Bouwhuyzen op
bezoek te gaan. Pas tegen de avond keerde hij op
HORA terug... niemand had hem gedurende die tijd
gemist! En bijna iedere avond was er 't een of andere
feestje waarbij het nogal vrolijk toeging en waarbij hij
meestal de pias uithing met het houden van korte voor-
drachten in sappig Amsterdams, hetgeen hem de bij-
naam van „die vrolijke Amsterdammer” had bezorgd.
Teruggekomen van onze lange wandeling be-
gaven we ons terstond naar de bovenverdieping waar
vader bleek een kamer geheel voor zichzelf te hebben.
Hij liet ons een ogenblik alleen en keerde dan na enige
tijd terug in gezelschap van z'n medepatiënte en stelde
haar aan ons voor als mevrouw Meunier1. Nou, dat was
een allemachtig aardig en knap wijfie van zo omstreeks
naar mijn schatting dertig jaar en ik had sterk de indruk
dat vader een bijzonder vriendschappelijke relatie met
haar had om het maar voorzichtig uit te drukken. Bo-
1
Gefingeerde naam
- 77 -
vendien scheen ze ook heel goed met hem te kunnen
opschieten, zoals nogal duidelijk naar voren kwam uit
de manier waarop ze elkaar aanspraken. Maar ik vroeg
me ondertussen wel even af wat of deze van gezondheid
blakende jonge vrouw hier in hemelsnaam deed in dit
herstellingsoord. Uit geen enkel verschijnsel viel op te
maken dat ze zo nodig rust moest houden of dat ze
herstellende was van een ernstig ziekte. Het had er
enigszins de schijn van dat ze hier alleen maar vertoef-
de om voor een poos opgeborgen te zijn, misschien
omdat de grond in de burgermaatschappij haar te heet
onder de voeten was geworden. Dat dergelijke situaties
zich inderdaad wel voordeden, zouden we pas veel later
vernemen. Mensen die in het verzetswerk zaten en die
door de moffen gezocht werden vonden in sommige
gevallen een wijkplaats in herstellingsoorden en zie-
kenhuizen èn zelfs wel in psychiatrische inrichtingen.
Daar liepen ze blijkbaar niet zo gauw in de gaten. Was
dat met dit mevrouwtje mogelijk ook het geval?
Toen we in haar bijzijn 't verhaal nog eens
verteld hadden en vader vroeg of zij misschien een
oplossing zag, antwoordde ze dadelijk: „Er moet een
oplossing komen. Kijk eens, uw zoon mag in geen
geval naar Duitsland gaan alvorens u niet alles gepro-
beerd heeft daar onderuit te komen... hij moet weigeren
om voor de moffen te gaan werken als 't maar even
mogelijk is, dat is gewoon een plicht van ons allemaal.
Wanneer we willen dat ons land zo spoedig mogelijk
weer bevrijd zal zijn van het Duitse juk moeten we alles
in het werk stellen om dat te bevorderen. Zó denkt u er
toch ook over, nietwaar? Maar onderduiken is één ding
en het vinden van een andere oplossing die eenvoudiger
is, is een andere zaak. Je kunt bijvoorbeeld proberen
om afgekeurd te worden. Daarvoor heb je een goed
attest nodig van een specialist. Ik ken een dokter die
zulke attesten afgeeft, onverschillig of je nu iets man-
keert of niet. U hoeft er dus helemaal niet over in te
zitten dat u, overigens gelukkig!, helemaal gezond bent.
Die dokter zet een keurig medisch rapport op papier en
hij doet dat natuurlijk alleen maar voor de goede zaak
en hij loopt er wel grote risico's mee... dus zwijgzaam-
heid is geboden! Ik zal u hem z'n adres geven.”
Ze schreef het op voor me op een klein snip-
pertje papier. „Prent die naam en dat adres goed in uw
hoofd en gooi het papiertje dan zo gauw mogelijk weg,
er moet zo min mogelijk zwart op wit staan! En wacht
dan eerst maar rustig af tot er een oproeping komt, dan
geeft u dat attest aan de betreffende arts bij de keuring.
Hopelijk treft u een goeie, dan is er veel kans dat u een
vrijstelling krijgt en hier mag blijven. Pas als dàt mis-
lukt kunnen we verder zien wat u te doen staat.” Ze
overhandigde me het strookje papier. Het adres luidde:
Dr. van Valkenburg, Keizersgracht 728, Amsterdam
Centrum. Ik borg het zorgvuldig op in m'n agenda en
het zou me niet veel moeite kosten om die naam in m'n
geheugen vast te leggen.
Het gesprek was hiermee afgelopen en na me
de hand gedrukt te hebben en me daarbij veel succes en
geluk toegewenst te hebben, voegde ze er nog uitdruk-
kelijk aan toe: „Zorg dat je uit handen van de moffen
blijft en praat met niemand over wat hier besproken is!”
We waren weer met z'n drieën alleen op vaders kamer
en het werd zo langzamerhand tijd om naar Amsterdam
terug te keren. De oude heer haalde echter eerst nog een
rieten koffer onder z'n bed vandaan en die bleek een
tamelijke hoeveelheid prachtige, rijpe goudrenetten te
bevatten. Of we die vast konden meenemen naar Am-
sterdam? Nou, daar was geen enkel bezwaar tegen, we
konden ze maar al te goed gebruiken, desnoods bewa-
ren voor de komende winter. We hadden inmiddels ook
vernomen dat er een bus reed tussen Wageningen en
Ede, die stopte omstreeks vier uur in de buurt van
HORA aan de grote weg. We hadden Plasman dus niet
meer nodig. Hartelijk namen we afscheid van vader met
de belofte dat we hem terstond zouden waarschuwen
wanneer er moeilijkheden waren. Zelf dacht hij dat z'n
tijd er hier wel gauw zou opzitten, hij voelde zich zó
goed dat ie 't maar beter vond zo spoedig mogelijk naar
huis terug te keren, zeker nu dit geval met mij er bij
was gekomen. De bus verscheen inderdaad op de ge-
stelde tijd aan de halte en na een vermoeiende reis
zonder incidenten kwamen we tegen etenstijd weer
thuis.
Vrijdag 16 oktober 1942
Vandaag is er op De Standaard een kolossale komedie
opgevoerd door het N.A.F. (Nationaal Arbeids Front).
Ondanks de gedrukte stemming die overal in het bedrijf
de boventoon voerde, hebben we toch ontzettend veel
binnenpret gehad en ons kunnen verheugen in het ge-
weldige fiasco dat deze lieden hebben geleden. Het
N.A.F. had namelijk aangekondigd dat ze van plan
waren om des 's middags te twee uur een zogenaamde
„bedrijfs-appèl” te zullen houden. Het had ten doel om
leden te winnen voor deze nieuwe op nationaal-
socialistische leest geschoeide vakorganisatie. De oude
vakbonden waren nu allemaal pleite en de nieuwe orde
schreef voor dat alleman met spoed lid diende te wor-
den van dit nieuwe lichaam dat uitsluitend geregeerd
werd door de Nazi's. Hun „leider” was kameraad Wou-
denberg die nu ook wekelijks bedrieglijke praatjes over
de radio aan de man mocht brengen en die de arbeiders
opriep en aanspoorde om toch zoveel mogelijk in
Duitsland te gaan werken en daarmee de goede zaak te
dienen. Dat bedrijfs-appèl op De Standaard werd onder
druk opgedrongen aan de directie, weigeren was er niet
bij en zo werden we allemaal opgetrommeld om des
middags tegen twee uur te maken dat we aanwezig
waren boven op De Standaardzetterij. Daar zouden een
paar voormannen van het N.A.F. een propaganda-
speech houden, ingeleid door niemand minder dan onze
N.S.B.-vriend Bresson! Ze hadden zich voorgesteld dat
kameraad Bresson op de zaak wel met algemene stem-
- 78 -
men zou worden gekozen tot vertrouwensman.
't Liep allemaal heel anders dan de kameraden
zich hadden voorgesteld. Ze waren dan ook wèl geko-
men op het averechts verkeerde moment, nu 39 mensen
op de nominatie stonden om naar Moffrika gedepor-
teerd te worden. De stemming die toch al verre van
opgewekt was werd er niet beter op toen we 's morgens
bij het binnenkomen getrakteerd werden op een lawine
van propagandamateriaal dat Bresson in opdracht over-
al op de werkplaatsen had neergelegd. Daarmee moes-
ten we bepaald van tevoren opgewarmd worden tenein-
de de nieuwe situatie beter te kunnen begrijpen! Nou,
dat stuitte in de vroege ochtend al terstond op een ge-
duchte tegenstand. Er was nu letterlijk geen mens die
ook maar enig begrip bleek te kunnen opbrengen voor
het loffelijk streven van de heren. De pamfletten die
overal verspreid lagen werden meteen zonder pardon
op een hoop gegooid en verdwenen op staande voet in
de prullenbak. Of de maat nog niet vol genoeg was,
verscheen even later Bresson in eigen persoon op alle
afdelingen om aan te kondigen dat we 's middags aan-
wezig dienden te zijn bij de bijeenkomst. Hij rekende er
op dat we allemaal zouden komen... dat was verplicht,
geen mens mocht zich daaraan onttrekken! De brutali-
teit!! Dat ze je wilden verplichten op een vergadering te
komen van dat zootje landverraders! We scholden
Bresson van de zetterij af en smeten hem z'n provoce-
rende drukwerktroep achterna. Toen nam Boomsma de
leiding, riep ons allemaal bij elkaar en zei kort en bon-
dig: „Mannen, wàt doen we? Is er onder jullie iemand
die behoefte heeft om vanmiddag die vergadering te
bezoeken?” In koor werd er uitgeroepen: „NOOIT!!!”
„Precies, zo denk ik er ook over en laten we ons niet de
wet stellen door die heren. Ik zal dan ook namens ons
allen aan de Vlugt meedelen dat wij weigeren om he-
denmiddag aan die bijeenkomst deel te nemen... we
zullen bedaard afwachten wat daar van komt!” Dat viel
me toch kolossaal mee van die „boer”. Wat voor een
arrogante Friese stijfkop ie ook mocht lijken... in ieder
geval gaf hij blijk aan de goede kant te staan. Hij begon
danig in m'n achting te stijgen. De onrust op het bedrijf
nam in de loop van de ochtend steeds meer toe, niet
alleen onder het gewone personeel maar nog het meest
bij de leiding en de directie. Jongman had natuurlijk al
lang vernomen dat we de bijeenkomst van het N.A.F.
zouden boycotten en daar maakte die man zich toch zó
ijselijk zenuwachtig over dat ie maar telkens op de
zetterij verscheen om zich te overtuigen hoe de stem-
ming was. Hij smoesde met de Leng en met Boomsma,
maar die maakten hoofdschuddende gebaren die zoveel
zeggen wilden dat zij de mensen niet dwingen konden
om te gaan.
De schafttijd was voorbij en het liep tegen
twee uur. We bleven echter gewoon doorgaan met ons
werk. Toch zagen we wel enige mensen van andere
afdelingen de trap opkomen die naar boven gingen,
vooral van de kantoren. Misschien waren die wat ban-
ger dan wij en dorsten niet weg te blijven. Inmiddels
bleek de delegatie van het N.A.F. gearriveerd te zijn en
vriend Bresson had er warempel z'n beste pak voor
aangetrokken! Nerveus kwam Appie Jongman de zette-
rij op en riep met z'n lachwekkend hoog stemmetje:
„Mensen, jullie kunnen naar boven gaan... de heren zijn
er.” Maar niemand maakte aanstalten, er werd gewoon
doorgewerkt en Boomsma zei alleen maar: „U weet
toch dat wij geen belangstelling hebben voor deze
vertoning... wij komen dus niet!” Jongman weer: „Zeg
Boom... maar dat kunnen jullie toch niet maken... heus,
doe mij nu een pleizier en zeg tegen de mensen dat het
van het grootste belang is dat ze er aanwezig zijn! Ik
kom in grote moeilijkheden als er niemand heen gaat...
het belang van het bedrijf staat op het spel en van alle
mensen...!” Hij keek angstig van de een naar de ander
alsof ie ons daarmee vermurwen wilde. Boomsma
sprak: „Dat is dan jammer voor u, dat u de dingen niet
zien wil zoals ze werkelijk zijn, maar wij hebben hier
ons standpunt bepaald en daar blijven we bij!” Appie
droop weer af met een gezicht dat meer op huilen dan
op lachen stond. Toen gebeurde er iets wonderlijks.
Even later verscheen de directeur zelf, hij kwam uit de
lift stappen en schreed plechtstatig de zetterij op. „Let
op jongens... daar heb je de Vlugt, nou zul je 't hebben,
de baas gaat ons bewerken!” De baas hield beide han-
den in de zakken, ik zie hem daar nog staan in z'n defti-
ge donkere pak, de vette buik naar voren puilend, rond-
kijkend alsof ie dacht alleen met z'n aanwezigheid te
kunnen bewerkstelligen dat de hele meute spoorslags
de trap op zou hollen om gehoor te geven aan de op-
roep. Maar dat had geen uitwerking op ons, er werd
ijverig doorgewerkt. Toen begon de Vlugt op jamme-
rende toon op ons gemoed te werken. „Zeg beste men-
sen... wat is dàt nou allemaal, wáárom willen jullie nu
niet naar boven gaan? Weten jullie wel dat we zeer
grote moeilijkheden kunnen verwachten met de Duit-
sers als dit een fiasco wordt. We lopen kans dat onze
krant verboden wordt en dat het bedrijf dan gesloten
moet worden! Ik vraag het jullie nogmaals heel vriende-
lijk: ga nu in godsnaam toch er heen. Als je het niet
voor het N.A.F. wilt doen, doe het dan tenminste voor
mij, om mij een pleizier te doen en voor het bedrijf
waar jullie je brood verdienen...” Hij jammerde in deze
trant nog een poosje door en het leek bijna of ie een
gebed tot de Almachtige richtte. Maar hij had er succes
mee, of het nu kwam dat ze allemaal een beetje bang
voor deze man waren, òf dat ze waarachtig medelijden
met hem kregen, weet ik niet, maar Boomsma ging
plotseling door de knieën. „Goed, meneer de Vlugt”,
sprak hij, „omdat u het ons zo dringend vraagt en omdat
wij u niet in moeilijkheden willen brengen, zullen we
dan maar gaan... maar wèl onder protest!”
Nou, dat vond de baas allang schitterend. Z'n
gezicht verhelderde en er werden goedkeurende schou-
derklopjes uitgedeeld, zo van: ik wist wel dat ik jullie
plat zou krijgen... laat dàt maar aan mij over! Ik moet
- 79 -
zeggen dat het me achteraf toch wel een beetje tegen-
viel dat ze zo snel overstag gingen. Wat hadden we er
voor de drommel mee te maken dat dit bedrijf en die
directeur in moeilijkheden kwamen? Hadden ze soms
consideratie met al die mensen die naar Duitsland
moesten? Kon die baas dat werkelijk ook maar iets
schelen, of Jongman misschien? Ik hoorde de Leng
zachtjes binnensmonds vloeken, zo van godverdom-
me... dat hadden jullie nou net niet moeten doen! Maar
ja, die man was dan ook echt een rooie rakker die tot
over z'n oren in de illegaliteit zat, zoals later zou blij-
ken.
Schoorvoetend ging de hele meute achter el-
kaar de trap op naar de zetterij waar gewoonlijk om
deze klok De Standaard opgemaakt werd. 't Beursver-
steken was sedert enige weken afgeschaft omdat er
praktisch geen beurskoersen meer genoteerd werden en
de noteringen zich beperkten tot een klein aantal fond-
sen. Toen we die afdeling betraden heerste daar een
chaotische toestand die veel weg had van een openbare
verkoping. De „leiders” van het N.A.F. stonden midden
op de zetterij bij de grote präge boven op een paar
omgekeerde loodkistjes en daarnevens hen troonde
kameraad Bresson in z'n apepakje, nerveus en opgela-
ten dat ie, waarschijnlijk tegen z'n zin, in deze onver-
kwikkelijke affaire verzeild was geraakt. Daaromheen
op grote afstand in de uiterste hoeken stonden de andere
mensen in groepjes bij elkaar, maar ze deden allemaal
net of er niets aan de hand was en ze de kereltjes van
het N.A.F. niet opmerkten. Die deden vergeefse pogin-
gen om de vergadering te openen en ik hoorde er een
roepen van: „Kameraden, als jullie nu allemaal wat
dichterbij komen hier bij ons dan kunnen we elkaar
beter verstaan.” Jongman liep zenuwachtig rond en
spoorde ieder aan om toch wat dichter in de kring te
komen, maar dat werd luchtig genegeerd en Appie
raakte hoe langer hoe meer de kluts kwijt. We waren
wèl gekomen, zoals gevraagd was, maar niemand kon
ons beletten om die charlatans op dat kistje de rug toe te
keren. De Vlugt was in geen velden of wegen meer te
bekennen... had grotelijks z'n snor gedrukt!
De leider van het N.A.F.-team trachtte her-
haaldelijk vergeefs het woord te nemen maar het was
onmogelijk om er ook maar een woord van te verstaan.
Telkens werd hij onderbroken door het geraas van de
regelzaagmachine of een of ander herrie veroorzakend
apparaat. Want op de krantenzetterij waren ze gewoon
doorgegaan met werken onder het motto: de krant gaat
vóór alles en moet op tijd klaar zijn. Jongman sprong
als 't ware van hot naar her om de mensen te bewegen
toch wat dichterbij te komen in het kringetje zoals een
herdershond de schapen bij elkaar drijft. „Werken jullie
toch alsjeblieft een beetje mee!” zo riep ie uit, „laten we
tenminste dan de schijn ophouden en doen alsof... je
hoeft er toch immers niet naar te luisteren!” Eindelijk,
na veel gesoebat gingen we dan allemaal in een kring
 man” van het N.A.F. En de nieuwbakken vertrouwens-
om het edele drietal heen staan, sommigen op de
man voegde daar nog pathetisch aan toe: „Beste vrien-
grond zittend en dan kon de spreker voor de zoveelste
den, voortaan kunnen jullie bij mij terecht als er pro-
maal een begin maken met z'n speech. Hij begon met te
blemen zijn... ik ben thans verantwoordelijk voor jullie
vertellen dat ie heel goed begrijpen kon dat wij moeite
belangen op dit bedrijf!” En prompt daarop riep ie-
hadden met het omschakelen van de oude vroegere
mand: „Jij moet je smoel houden met dat „vrienden”...
vakbonden naar de gans nieuwe tijd die nu was aange-
wij zijn je vriend niet... vuile fascist!!”
broken. Daarna volgde de gebruikelijke nationaal-
En dat was dàt, de vergadering was afgelopen
socialistische prietpraat met gegapte leuzen die hele-
en we konden tevreden zijn. Groter fiasco voor de ver-
maal niet nieuw waren en het bekende demagogische
tegenwoordigers van de „nieuwe orde” was wel niet
gezwets doorspekt van lasterlijke aantijgingen tegen de
denkbaar. Voor de bedrijfsleiding en de directie had het
oude vakbondsleiders, door hen „bonzen” genoemd.
een overtuigend bewijs moeten betekenen hoe groot de
Toen dat mannetje zóver gekomen was, barstte er op-
verbittering onder hun personeel was tegen de tewerk-
nieuw een geweldig lawaai los. Er werd van alle zijden
stelling in Duitsland. Ze konden er wat van leren en wel
doorheen geschreeuwd: „Leugenaar! Neem je ouwe
dit: dat hun ondergeschikten meer ruggegraat bezaten
moer in de maling” en: „Jullie leveren ons uit aan de
dan zij zelven. Jongman had zich laten kennen als een
moffen... vraag dat maar aan die 39 mensen die hier
waardeloze slappe vaatdoek en ik wist eens en vooral
staan... verraaiers zijn jullie!!” En tussen al dat ge-
dat ik voor deze man zou moeten oppassen bij m'n
schreeuw door begon Peppelenbos, de grote pias hier
plannen om eventueel onder te duiken. Ik nam me voor
op de zaak, papieren zakken op te blazen die hij dan
om met geen woord hier te reppen over de voornemens
met een luide klap tussen z'n handen kapot sloeg en
die ik daaromtrent koesterde... dat kon met een man als
weer anderen begonnen het Wilhelmus te zingen of
hij levensgevaarlijk voor me worden. Ik zou het spel
christelijke gezangen aan te heffen. Het werd een leven
mee moeten spelen tot het bittere einde en pas daarna
als een oordeel en Appie Jongman trachtte te redden
geruisloos van het toneel verdwijnen!
wat er nog te redden viel en bleef maar uitroepen:
We gingen weer naar beneden aan het werk en
„Mensen toch... wees nu alsjeblieft rustig... Pep, houd
langzamerhand keerde de rust terug. Maar er viel heel
nu toch op met dat lawaai! Heus, er komt alleen maar
wat na te kaarten en we beleefden nog heel wat napret
narigheid van, in jullie eigen nadeel!” Nou, dat zou ons
van deze kostelijke vertoning. Het N.A.F. had geen
'n zorg zijn! Wat hadden we nog te verliezen? De Nazi's
enkel succes geboekt, niemand meldde zich aan als lid,
probeerden ons alleen maar het brood uit de mond te
vriend Bresson stond moedernaakt alleen in z'n hemme-
stoten in opdracht van hun Duitse bazen. Ze verdienden
tje en werd gemeden alsof ie de pest had!
niet beter dan weggehoond te worden. En dat lukte ons
dan ook bijzonder goed. De hele bijeenkomst liep op
niets uit, de spreker moest er uiteindelijk mee ophou-
den, gaf het maar op en wist alleen maar aan het slot
van zijn mager betoog nog mee te delen dat hierbij
kameraad Bresson was aangewezen als „vertrouwens-

Hoofdstuk 11
Maandag 19 oktober 1942
Ik heb er maar geen gras over laten groeien en ben
vanmiddag naar die dokter geweest op de Keizers-
gracht. Ik moet eerlijk bekennen dat ik er wel een beetje
met lood in m'n schoenen heen ging in het besef dat ik
die goeie man voor het lapje ging houden door mij een
kwaal aan te laten meten. Onderweg liep ik maar tel-
kens te piekeren wáár ik het in hemelsnaam op moest
gooien, die man kon toch niet zómaar wat opschrijven.
Ik zou het maar houden op „zenuwen”, uiteindelijk was
ie een psychiater en daarmee voer ik het dichtst in z'n
kielzog!
Ruim op tijd was ik op z'n spreekuur en ik
werd opengedaan door een keurig dienstmeisje in het
zwart met een hagelwit schortje voor die me naar de
wachtkamer geleidde. Ik was terechtgekomen in het
souterrain van een ouderwets deftig grachtenhuis. Dat
onderhuis had veel weg van een oudheidkundig muse-
um. Er stonden artistieke beeldjes op sokkels en aan de
muren hingen bizarre voorstellingen in olieverf. Een
sobere verlichting gaf aan het hele interieur iets mys-
tieks als in een oosterse tempel dat mede veroorzaakt
werd door de stijlvolle donkere lambrizering langs de
wanden. Ik bofte dat er maar twee patiënten vóór mij
waren waardoor ik goddank vrij spoedig na m'n komst
het heiligdom van dr. van Valkenburg mocht betreden.
Door een lange donkere gang bereikte ik z'n spreekka-
mer. Was die wachtkamer al een voorproefje geweest
van 's mans artistieke inslag, in de spreekkamer geko-

- 80 -
men werd deze indruk nog aanmerkelijk versterkt door
hetgeen ik daar te zien kreeg. Een compleet rariteiten-
kabinet, met overal opgezette beesten en een monster-
achtige, geprepareerde krokodil die boven aan lijnen te
wiegelen hing tegen het plafond. Z'n bureau stond he-
lemaal aan het eind van de lange smalle kamer en zag
uit op een van die prachtige tuinen die zo onvermoed
zich bevinden tussen de fraaie grachtenpaleizen van ons
dierbaar Amsterdam. Hij kwam me halverwege tege-
moet en verzocht me plaats te nemen en stelde de ge-
bruikelijke vraag: „Wat kan ik voor u doen?” Nadat ik
mijzelf had voorgesteld aan hem, moest ik wel even een
paar maal heel diep ademhalen alvorens ik de juiste
woorden had weten te vinden waarmee ik die dokter op
de hoogte ging stellen van het doel van mijn komst.
Ook was ik er aanvankelijk niet zeker van dat ik bij
hem wel aan het goede adres was, dat ie misschien tòch
niet helemaal betrouwbaar was en die mevrouw Meu-
nier maar wat gefantaseerd kon hebben. Maar dan zag
ik ineens iets dat mij moed gaf om verder te gaan. Op
de revers van z'n jas ontwaarde ik een koninklijke on-
derscheiding in de vorm van een klein rond embleem
met de vaderlandse kleuren in oranje gevat. Nou zat het
wel goed! En in korte woorden deelde ik hem mee
waarvoor ik hem wilde consulteren. Misschien een
beetje onsamenhangend, niet wetend waar te beginnen
met m'n verhaal, gepijnigd door de onzekerheid hoe hij
er op reageren zou. „Ik ben naar u toegekomen op
aanraden van een mevrouw die mij verzekerde dat u
bereid was een verklaring af te geven waardoor ik afge-
keurd kan worden voor werk in Duitsland...” zo begon
ik van wal te steken. „Wàt vertelt u me dáár...?” zo
stoof ie plotseling op alsof ie door een adder gebeten
was. „Wie zegt voor de drommel dat ik me met derge-
lijke praktijken bezig houdt? Hoe komt u aan mijn
naam en adres en wie mag die dame in kwestie wel
wezen?” Ik schrok danig van z'n reactie die er duidelijk
op wees dat hij geïrriteerd werd door mijn mededeling.
Maar ik kwam daardoor meteen over m'n aanvankelijke
geremdheid heen en kon hem nu snel de zaak uitleggen.
„Kent u een zekere mevrouw Meunier?” vroeg ik hem,
„ze is verpleegster en door haar ben ik aan uw adres
gekomen, ze heeft mij gezegd dat u wel eens mensen
helpt aan een attest om uit handen van de Duitsers te
blijven.” „Ja natuurlijk ken ik die vrouw... maar wat
heeft u met haar te maken en wie bent u zelf eigenlijk?”
Hij deed zichtbaar geschrokken en ik had terstond in de
gaten dat die goeie man mij voor een geheime agent van
de Gestapo aanzag. Die mevrouw Meunier zou er ver-
standiger aan gedaan hebben wanneer ze mij een ge-
schreven aanbeveling had meegegeven, dat zou voor dr.
van Valkenburg een positiever bewijs zijn geweest dat
ik „goed” was. Nu moest hij het maar van me aanne-
men dat ik te goeder trouw was! „Ik zal u precies uit-
leggen hoe de vork in de steel zit en u alle bijzonderhe-
den vertellen”, zo vervolgde ik. En ik deed hem het hele
verhaal, dat ik bij De Standaard werkte, dat er zo veel
- 81 -
mensen voor Duitsland gevorderd waren, hoe ik die
zuster Meunier had ontmoet op HORA enzovoort,
enzovoort. Het scheen hem enigszins gerust te stellen
dat ik wist dat de dame in kwestie op HORA verbleef
waardoor z'n vertrouwen in mij hersteld werd. Doch
toen ik mijn verhaal beëindigd had kon hij toch niet
nalaten uit te roepen: „Wijvengeklets... allemaal wij-
vengeklets, ze kunnen nooit hun mond houden... Enfin,
u zit dus met een probleem en u bent nu eenmaal hier.
Inderdaad heb ik wel eens een paar maal iemand gehol-
pen met een ongeschiktheidsverklaring... maar daar
moet het dan ook wèl bij blijven. Ik loop er groot ge-
vaar mee en u zult de laatste zijn die ik er een geef!
Nou, vertel maar eens, wat heeft u voor een afwijking
waarop ik kan werken?” Hij keek me onderzoekend aan
en liet er een beetje honend op volgen: „Niks natuurlijk
hè? U bent de gezondheid zelve! Dat is nou juist het
beroerde met jullie verzetsmensen dat je helemaal niks
mankeert! Wat moet ik nou schrijven, u zult me toch
ergens een paar symptomen moeten aanduiden waar ik
iets mee kan doen. Anders wordt het wel verdraaid
moeilijk!” Nou, ik had toch wel iets voor hem, waarop
hij misschien kon voortborduren. Zenuwen! Ik had een
nogal nerveuze natuur. „Wie heeft die niet in deze ver-
domde rottijd!” viel de hooggeleerde heer me in de
rede. Ik voegde re aan toe dat ik me bij tijd en wijle wel
eens angstig voelde, bijvoorbeeld wanneer ik in een
ruimte opgesloten zat met veel mensen bij elkaar en er
dan niet uit kon of in een volle trein of tram...!” „Raakt
u dan in paniek?” vroeg hij nu belangstellender. Ik
beaamde het, al was het helemaal niet waar, maar ik
moest toch wàt hebben! „Nou, dat is tenminste iets... al
stelt het eigenlijk niets voor. Dat hebben duizenden
mensen en je kunt dat moeilijk een afwijking noemen,
eerder een soort oerinstinct. Maar goed hier hebben we
dus iets waarop ik een verhaal kan maken.” Hij pakte
een vel papier met een briefhoofdje van de stapel en
zette zich tot schrijven. Af en toe vroeg hij iets als een
bevestiging op hetgeen ik reeds verteld had en maakte
er zelf nog een aantal verschijnselen bij waar ik zelf
nog niet eens op gekomen was. Ik zag hem enige malen
het woord „phobie” schrijven en trachtte tersluiks de
tekst mee te lezen maar het was moeilijk om het hand-
schrift vanaf mijn plaats zijdelings te ontcijferen. Nou,
die maakte er wel werk van! Wàt een verhaal, een blad-
zij vol... god weet wat ie me allemaal voor ijselijke
afwijkingen had toegeschreven! Eindelijk was de brief
klaar. Hij vouwde hem op en deed hem in een envelop-
pe, waarna hij er buiten op schreef „Aan de betreffende
arts van de medische keuringsdienst Gewestelijk Ar-
beidsbureau te Amsterdam.” „Alstublieft, hier is uw
attest... er staat genoeg in om u voor tewerkstelling in
Duitsland te vrijwaren. Ik ben alleen bevreesd dat het u
weinig zal helpen, want het zijn daar lamstralen, ik
weet daar alles van. Maar mogelijk heeft u geluk en zit
daar toevallig een goede arts die er notitie van neemt.”
Ik vroeg hem wat ik hem schuldig was. „Tien gulden”,
sprak hij kortaf alsof het geld een onbeduidende zaak
voor hem was. Op z'n bureau bevond zich een prachtig
opgepoetst mansenbakje zoals orgeldraaiers gebruiken.
„Wilt u het biljet dáár maar in deponeren?” verzocht
hij. Ik stond op en verzuimde niet om hem nadrukkelijk
te bedanken voor z'n medewerking. Hij drukte me de
hand en liep met me mee tot aan de deur van de spreek-
kamer en besloot met de woorden: „Ik wens u veel
succes ermee en... probeer in elk geval uit de handen
van de Duitsers te blijven! En dan vooral nog iets...
doet u mij het genoegen en stuur geen verder kandida-
ten naar mij toe en noem ook mijn naam niet in verband
met deze aangelegenheid. U bent de laatste voor wie ik
dit gedaan heb!” Ik verzekerde hem dat hij daar op
vertrouwen kon.
Opgelucht dat het achter de rug was, stond ik
even later weer op straat. De brief veilig in m'n binnen-
zak geborgen als een kostbaar document dat de kracht
moest bezitten om „wonderen” te verrichten bij de
„mensenjagers” van de keuring. Al was dokter van
Valkenburg weinig optimistisch geweest aangaande de
uitwerking van het geschrift op de keuringsartsen, had
ik toch het hoopgevende gevoel dat ik er iets tegen
gedaan had, dat ik met dit stukje papier triomfantelijk
kon lopen zwaaien en dat die moffendokters me met
bezorgde gezichten daarna zouden aanstaren en ver-
twijfeld uitroepen: „Gunst meneer, we wisten niet dat
het zó erg met u was... blijft u maar rustig hier!” Nou
ja, ik wist natuurlijk drommels goed dat dat allemaal
maar onzin was, dat dokter van Valkenburg wel eens
best gelijk kon krijgen en dat ze het aan hun laars lapten
wat daar allemaal in opgesomd werd. Maar die brief
was in elk geval iets, een beetje houvast waarmee ik de
strijd kon aanbinden.
Terug op De Standaard van dit uitstapje repte
ik met geen woord over waar ik heen geweest was. Het
leek me hier veiliger om het stilzwijgen te bewaren
over m'n plannen, niet dat ik m'n naaste collega's wan-
trouwde, want die voeren in hetzelfde schuitje. Maar er
kon gekletst worden, bepaalde geruchten zouden Jong-
man kunnen bereiken en ik achtte deze man in staat om
mij bij voorbaat de pas af te snijden. Ik liet zo iedereen
in de waan dat ik naar Duitsland zou gaan als het zover
was.
Nog steeds was de tewerkstelling het onder-
werp van de dag op de zaak. Er waren nu al meer dan
tien dagen verstreken en nog had niemand ook maar
iets gehoord. Elke dag die voorbij ging zonder dat de
post bericht had gebracht haalden we weer opnieuw
verlicht adem. Er waren er onder de 39 aangewezenen
enkele bij die overtuigd waren dat ze afgekeurd zouden
worden vanwege hun fysieke toestand. Ik denk daarbij
nog telkens aan de tekenaar-ontwerper Ramak die een
nogal ernstige lichamelijke handicap had. Hij liep
mank, was enige malen in z'n jeugd geopereerd aan z'n
rechterbeen en spankerde rond op een sterk verhoogde
schoen doordat dat been korter was dan het andere.
- 82 -
Optimistisch riep hij de ganse dag telkenmale uit tot
iedereen die het maar horen wilde: „Ach jongens, ik
maak me helemaal nergens druk over... als die dokters
daar die poot van mij zien weten ze al genoeg. Zeggen
ze meteen ga jij maar weer gauw naar huis... Nee, met
mij is er niks aan de hand, let maar eens op hoe fijn dat
ze me daarvoor afkeuren!” We hielpen het hem wensen,
maar sommigen hadden toch ook wel hun twijfels òf het
wel zo goed zou aflopen voor collega Ramak. Ze von-
den dat hij zich maar beter kon voorbereiden op het feit
dat ie wel eens goedgekeurd kon worden. 't Was zinloos
om jezelf in zo'n hoerastemming te begeven, des te
zwaarder kwam de klap aan als ie uiteindelijk tòch
werd goedgekeurd. Maar daar wilde Ramak helemaal
niets van horen, hij wist het zó positief zeker dat ie niet
naar Duitsland hoefde dat hij naar niemand wilde luiste-
ren. Daar kwam nog bij dat hij nog maar kort getrouwd
was en dat ze pas twee weken geleden hun eerste baby
hadden gekregen. Nou, dan was er toch immers hele-
maal geen sprake van dat ie bij z'n vrouw vandaan
gehaald kon worden! En zo waren er nog wel een paar
die dezelfde verwachtingen koesterden, die steevast
geloofden dat ze er wel buiten zouden vallen.
Toch waren er ook wel een paar die voorzich-
tig begonnen te praten over een eventueel „niet naar
Duitsland gaan” en tegen dat het zover was „je snor te
drukken.” En ze kwamen zo bij deze en gene polsen
hoe ze dat dan wel moesten aanpakken en kon je daar
gevaar mee lopen? Aan goeie raadgevers geen gebrek
wat dat aangaat. Vooral de oudere christelijke broeders
die er niets mee te maken hadden kwamen met ijselijke
verhalen aandragen over wat je te wachten stond als je
weigerde en de benen nam. Ze hadden het allemaal uit
goede bronnen vernomen. De moffen hadden bij
Amersfoort een strafkamp waar onderduikers die ge-
pakt werden heen gestuurd werden. Nou, daar moest
het bar slecht zijn, meer slaag dan eten... misschien nog
erger dan de joden het hadden. Dus, zorg maar dat je
daar niet terechtkomt... ik zou maar liever naar Duits-
land gaan als ik jou was...! Zo redeneerden de kopstuk-
ken die er zelf niet heen hoefden en dus makkelijk pra-
ten hadden. Ook bij mij kwamen ze eenmaal vragen,
wat of ik eigenlijk zou doen... ik was toch immers vrij-
jongen? 't Moest voor mij toch niet zo'n probleem zijn
om er tussenuit te knijpen? Ik hield maar vol dat ik daar
nog niet zo intens over nagedacht had en dat ik wel zien
zou als het eenmaal zover was. Natuurlijk had je er ook
een paar bij die alom verkondigden dat ze er best graag
heen wilden. Dat waren de avonturiers, meest getrouw-
de kerels die bij moeder thuis flink onder de knoet zaten
en nu hun kans schoon zagen om daar eens een poosje
van af te zijn... heerlijk een vrij leventje tegemoet en ze
koesterden daarbij de opwindende gedachte dat er in
Moffrika bepaald wel duizenden hitsige vrouwen rond-
liepen wier mannen al maanden van huis waren. God-
nog-an-toe, wat zouen die wijven zitten hunkeren naar
een kerel... daar vielen de rijpe peren letterlijk in je
mond!! Ja, die zaten zich er echt op te verheugen en
met hen zou De Standaard geen moeilijkheden krijgen,
ze zouden braaf gaan als de dag dáár was.
Donderdag 22 oktober 1942
Vandaag is vader weer teruggekeerd uit HORA na er
feestelijk te zijn uitgeluid door al z'n vrienden en vrien-
dinnen die hij daar gemaakt had. Hij had onder andere
een schitterend gedicht ontvangen van een der medepa-
tiënten en waarin al z'n deugden en kleine ondeugdjes
werden opgesomd. Hij had daar nog wel wat langer
kunnen blijven maar na ruim vijf weken vond ie 't nu
welletjes. Van nu af aan gaat het leven weer z'n oude
gangetje en zijn we weer bij elkaar. Er is nog steeds
geen bericht van het Arbeidsbureau gekomen. Mis-
schien vergeten ze ons wel!
Zondag 25 oktober 1942
Bij alle spanningen van de afgelopen veertien dagen is
er vanmiddag nog een nieuw element aan toegevoegd
dat mijn gemoedsrust in nog meerdere mate heeft ver-
stoord. Mijn wekelijkse bezoek aan Betty en ons sa-
menzijn zou deze middag een ander verloop krijgen dan
gewoonlijk het geval was. Ik werd er geconfronteerd
met een voor mij zeer onaangename ontmoeting die ik
altijd al jarenlang gevreesd had maar nimmer voor echt
mogelijk had gehouden.
Het toeval wilde dat ik, op weg naar haar huis,
halverwege het Sarphatipark, dat nu Bollandpark heet,
Betty's zuster Elly inhaalde. Ze bleek evenals ik op weg
te zijn naar haar zuster. We liepen dus samen op, maar
het bevreemdde me toch wel een beetje dat Elly op dit
ongewone uur bij haar zus op visite ging. Elly keek me
wat onzeker van opzij aan en zei toen aarzelend: „Jij
gaat toch naar Lies toe, nietwaar?” Ik beaamde het en
voegde er aan toe dat ik dat toch immers altijd deed op
zondagmiddag? Dan sprak ze met iets van gejaagdheid
in haar stem: „Dan is 't maar goed dat je mij hier treft...
want Lies is er niet, tenminste, ze zal er nog niet zijn en
dat kan nog wel even duren voor ze thuiskomt.” „O
ja?”, vroeg ik, „wat is er dan aan de hand en waar is ze
heen?” „Nou Piet, ze zal het je zelf wel vertellen... maar
laat ik je vast voorbereiden op iets... er zijn moeilijkhe-
den met Bram en het beroerde is dat die kerel op 't
ogenblik bij haar in huis zit. Dan weet je het vast!”
„Maar dan kan ik nu onmogelijk met je mee gaan, Elly.
Die vent moet mij niet zien en ik wil hem liever niet
ontmoeten”, onderbrak ik haar. Maar Elly vond dat ik
best met haar kon meegaan naar het huis van Betty.
„Die man kent jou toch immers niet, je hebt hem toch
daarvoor nooit ontmoet?” merkte ze op. „Hij laat ons
gewoon binnen en hij weet niet beter of je bent een
kennis van mij”, zo besliste ze. Ik liet me bepraten en
- 83 -
we vervolgden gezamenlijk onze weg naar de Jan
Steenstraat. Onderweg probeerde ik nog het gesprek te
brengen op Herman, Elly's man die nu al weer geruime
tijd geleden opgepakt was door de Duitsers en waarvan
ze nimmer meer iets vernomen had. Hoe ze het nu
alleen verder maakte en of ze nog hoop had dat hij ooit
terug zou keren? Ik had stellig een gevoelige snaar
aangeraakt want de tranen sprongen haar meteen in de
ogen en ik verweet mezelf dat ik er over begonnen was.
„Ach nein... er kommt gar nicht wieder... dat weiss
ich”, zo antwoordde ze in haar eigen taal, in de ban van
haar plots opgeroepen emoties. En dan liet ze er meteen
in onvervalst Amsterdams weer op volgen: „De zwij-
nen hebben hem vermoord... der Herman, ik heb alle
hoop allang opgegeven. Ik wou dat ze die Bram maar
gepakt hadden, dat zou veel beter geweest zijn... ook
voor jou Piet, dan was Liesje voorgoed vrij geweest en
had je met haar kunnen trouwen. Jij zou een goede man
voor haar zijn, dat weet ik zeker! Weet je wel dat ze
heel erg op je gesteld is? Dat heb ik je altijd al willen
zeggen en nu kan ik dat eindelijk onder vier ogen
doen... je moet geduld hebben, Piet... misschien komt er
wel gauw een dag dat ze weer helemaal vrij is, je moet
niet wanhopen, heus geloof me, het komt allemaal eens
goed met haar!” Het waren min of meer raadselachtige
woorden die Elly daar sprak en ik vermoedde dat het op
de een of andere manier iets te maken kon hebben met
de zonderlinge omstandigheden van deze middag. Het
werd me duidelijk dat er iets aan de hand moest zijn
met die man en ik werd toch wel een beetje nieuwsgie-
rig of Betty me daaromtrent mededelingen zou doen.
Spoedig waren we nu de woning van Betty
genaderd en ik voelde de spanning in me stijgen over
hetgeen me te wachten stond. Elly belde aan maar het
duurde geruime tijd alvorens we achter de deur bewe-
ging hoorde van iemand die tevoorschijn kwam om ons
binnen te laten. Dan ging eindelijk de deur langzaam
open en... dáár stond Bram Eskes voor me! Er was geen
twijfel aan mogelijk dat ie 't was, ik herinnerde mij hem
van een heel vroegere gelegenheid, de korte ineenge-
drongen figuur, z'n haar al wat grijzend aan de slapen,
maar verder nog helemaal het „bokserstype”, de „be-
roeps-uitsmijter” en wat voor termen ik al niet meer
voor deze kerel had weten te bedenken. We stonden
oog in oog tegenover elkaar, hij groette Elly met een
kort, nors gebaar en het was niet moeilijk te raden dat
die twee niet veel sympathie voor elkander konden
opbrengen. Hij trad daarna een paar schreden terug in
de gang en zei tegen Elly: „Ze is er nog niet, ik denk dat
ze over een halfuurtje weer terugkomt... ga maar zolang
in de kamer.” Elly gaf ternauwernood antwoord en
schoof langs hem heen naar binnen toe en ik volgde
haar als in een droomtoestand. Wat een krankzinnige
toestand! Daar was ik nu in het huis, dat me in al die
jaren zo vertrouwd geraakt was tezamen met de man
die ik eens wel had willen vermoorden, die ik in koelen
bloede een mes door z'n donder had willen steken om
wat ie Betty had aangedaan, omdat ie tussen haar en mij
in stond als een walgelijk gevaarlijk monster dat haar
voortdurend dag en nacht bedreigde. En dat ie hier nu
zomaar vrij in en uit liep alsof 't de gewoonste zaak van
de wereld was, dat hij zo duidelijk z'n recht om hier te
zijn demonstreerde, trof me in die eerste ogenblikken
als een dolksteek. We gingen de kamer binnen en het
was alsof ik er voor de eerste maal binnentrad, zó be-
klemd en gechoqueerd voelde ik me. Ik dorst nauwe-
lijks te gaan zitten op de plaats waar ik zovele malen
me had laten neervallen als ik met Betty alleen was en
ze me verwelkomde. Ik was plotseling een volkomen
vreemde geworden hier in dit huis nu ik Bram z'n aan-
wezigheid overal rond mij heen bewust was. Hij ging
goddank niet mee met ons in de kamer en sloot de deur
achter ons. Elly en ik bleven allen en ik wierp een vra-
gende blik in haar richting, niet wetend of ik nu m'n jas
zou uitdoen en het me gemakkelijk maken of zou vol-
harden in de houding van iemand die in een wachtka-
mer verblijft. Elly zag blijkbaar de verwarring die zich
van me meester gemaakt had en zei op zachte toon:
„Kijk niet zo benauwd, hij heeft er toch geen idee van
wie jij bent en hij zal heus niet hier in de kamer komen.
Hij weet niet beter of je bent hier om een kamer te
huren en dat je zit te wachten totdat de „juffrouw” er
is!” „Maar wat is er dan in godsnaam aan de hand,
Elly?” zo vroeg ik verbijsterd. „Waarom is ie hier in
huis en waar is Lies gebleven? Ik kan hier immers toch
niet blijven als die vent in huis is?” „Wacht nu maar
even rustig af”, antwoordde Elly, „Lies zal zo wel ver-
schijnen en dan hoepelt hij ook meteen op, want ze wil
hem hier niet in haar woning hebben. Ik zal 't je maar in
't kort vertellen: ze zitten achter Bram aan... hij heeft
wat op z'n kerfstok met zwarthandelarij en zo en nu
moet ie naar een kamp in Veenhuizen. En nou is Liesje
naar de Recherche om te proberen dat ie vrij komt! En
anders moet ie onderduiken... ik begrijp ook niet waar-
om ze zich nog zo druk maakt voor die man...”
Het duizelde me wel een beetje bij het verne-
men van dit nieuws. Inderdaad vroeg ik mezelf evenals
Elly af wat Betty bezielde om zich zoveel moeite te
getroosten voor hem. Ik kon er van alles uit conclude-
ren, dat ie nog altijd wat voor haar betekende òf mis-
schien was ze nog steeds bang voor hem? Ik hunkerde
letterlijk naar het moment dat zij me zelf zou vertellen
hoe de vork in de steel zat. Gelukkig, eindelijk kwam ze
opdagen. We zagen haar allebei aan komen lopen, ze
stak schuin de straat over met langzame kleine pasjes
en ze zag er opgewonden uit alsof ze heel erg geëmoti-
oneerd was. Ze kwam niet direct de kamer binnen maar
ik hoorde haar stem luid op klinken van achter uit het
huis waar Bram vermoedelijk al die tijd verbleef. Ik kon
niet verstaan wat er gezegd werd doch kort daarna
hoorden we de voordeur dichtslaan en Elly riep uit:
„Daar gaat ie... hij is weg!” Bijna gelijktijdig kwam
Betty de kamer binnen, nog aangekleed en wel in haar
beste spullen. Haar gezichtje vertoonde een donkere
- 84 -
blos en in haar ogen lag een uitdrukking die ik nimmer
eerder daarin had waargenomen. Alsof ze iets ergs had
doorgemaakt, of ze geslagen was en zich vernederd
voelde. Ze gunde zich nauwelijks de tijd om haar man-
tel uit te doen en er ontspon zich terstond een druk
gesprek tussen de twee zusters dat voor een groot deel
gevoerd werd in hun eigen dialectisch Duits waarvan ik
geen syllabe kon volgen. Maar zóveel begreep ik er wel
van dat het onderhoud bij de betreffende instantie niet
van een leien dakje was gegaan en dat ze bepaald een
echec geleden had. „Ach die Piet...!” riep ze dan eens-
klaps uit, „die zit er maar al die tijd bij en begrijpt er
geen steek van... je ziet er helemaal ontdaan uit! Ben je
erg geschrokken van Bram? O, ik was er al zo bang
voor dat je hier aan de deur zou komen en dat je hem
zou treffen, wat een geluk dat je Elly onderweg tegen-
kwam!” Ze ontdeed zich nu vlug van haar mantel en
sloeg haar arm om me heen terwijl ze me heftig kuste.
„Zo aanstonds zal ik het je allemaal uitleggen... maar nu
snak ik allereerst naar een kopje thee. Foei, is me dat
praten geweest, ik heb er een droge keel van overge-
houden. En wat die kerels daar tegen me te keer gingen!
Het had geloof ik niet veel gescheeld of ze hadden mij
ook in een cel op willen sluiten... zo heb ik daar van
leer getrokken.”
Elly, die blijkbaar alleen maar gekomen was
om de uitslag te vernemen, maakte nu aanstalten om
weer te vertrekken en wenste niet op het kopje thee te
wachten. Natuurlijk begreep ze dat ik met Betty alleen
wilde zijn en dat ik popelde van verlangen om het hele
verhaal te vernemen. En zo duurde het dan ook niet
lang of Betty maakte me deelgenoot van een reeks
opeenvolgende gebeurtenissen rondom haar echtgenoot
die in de afgelopen dagen hadden plaatsgevonden. 't
Verhaal klopte in grote trekken met hetgeen Elly me al
in het kort verteld had, ze hadden Bram gesnapt bij een
of ander ongeoorloofd handeltje, wat dat dan ook ge-
weest mocht zijn, maar dat vertelde Betty er niet bij.
Blijkbaar had ie weten te ontkomen aan een arrestatie
en nu zocht hij een plaats waar ie voorlopig veilig was.
't Bleef een vreemd verhaal en ik kon dan ook niet
nalaten op te merken dat ik niet begrijpen kon wáárom
ze zich zo druk maakte over het lot van deze man, waar
ze toch eigenlijk niets meer mee te maken had. „En heb
je iets kunnen bereiken vanmiddag op dat politiebu-
reau?” vroeg ik. „In zoverre dat hij er nu afkomt met
een geldboete en een voorwaardelijke veroordeling...
hij hoeft niet naar Veenhuizen. Hij wilde eerst hier bij
mij terugkomen om zich te verbergen, maar dat is nou
gelukkig niet meer nodig.” Ik schudde m'n hoofd en gaf
te kennen dat ik het toch maar een onbegrijpelijk zaak
vond. „Je hebt toch niks meer met hem uit te staan?”
hield ik vol, „Die man is toch oud en wijs genoeg om
voor zichzelf op te komen als ie in de nesten zit! Het
lijkt wel of je altijd nog wat om hem geeft, dat je zoveel
moeite voor hem doet... die man heeft nog nooit anders
geprobeerd dan jou van jongs af aan in het ongeluk te
storten... nee Betty... 't zijn zaken waar ik gewoon niet
bij kan!” Ze kwam naast me zitten op de leuning van de
crapaud en sloeg haar arm vast om me heen en ant-
woordde dan: „Nee Piet, ik weet het wel, dat zul jij ook
moeilijk kunnen begrijpen. Soms snap ik het zelf niet,
maar ik ben nu eenmaal met die man gerouwd ge-
weest... eens al weer lang geleden. Hij imponeerde me
en ik kon als meisje al niet tegen hem op. Hij heeft
macht over iemand, hij kan aardig zijn als het allemaal
mee loopt. Maar als ie tegen je is... berg je dan maar,
dan is het een woesteling. Hij is de schrik van z'n hele
omgeving en wil iedereen overheersen. Paula, Elly en
Käte zijn ook allemaal bang van hem, hij deelt de la-
kens uit in de familie. Die man stoort zich aan geen wet
of verbod, doet precies wat hij wil en dat is nou de
reden dat ik moeilijk van hem af kan. Ik kan ook niet
helemaal verhinderen dat hij hier af en toe in huis
komt... je weet niet wat een angst ik daarover heb en
wat een moeite het telkens kost om hem weer weg te
krijgen en dan moet ik ook nog rekening houden met
jou... als jij hier bij me bent en hij daar eens achter
mocht komen! Denk je eens in Piet, wat er met mij
gebeurt als ik hem dwars zit... dit hele huis met alles
erin, is van hem, hij kan me er uit zetten als ie dat wil.
Waar moet ik dan heen? Waar moet ik dan van leven?
Begrijp je nu hoe moeilijk dat allemaal is en waarom ik
af en toe zo geheimzinnig tegen je moet doen. Heus, ik
heb het al meer gezegd... je moet je er niets van voor-
stellen tussen ons, jij kunt veel beter een degelijk meisje
zoeken en daar mee trouwen.” Ze was nog nooit eerder
zó openhartig tegen me geweest over Bram en haar
verbintenis met die man. Ik voelde me werkelijk een
ogenblik vreselijk ontdaan over alles wat ze gezegd
had. Hield ze dan niet echt van mij? Het was de eeuwig
terugkerende vraag die ik haar ook nu weer voorhield.
„Ja, natuurlijk hou ik heel veel van jou, Piet!” zei ze vol
meegevoel terwijl ze zich heftig tegen me aandrukte.
„Jij bent de enige èchte vriend die ik ooit in m'n leven
gekend heb en die ik voor honderd procent vertrouw,
maar na alles wat ik je nu verteld heb moet je toch
inzien dat er heel geen toekomst voor ons is. Ja, als ik
echt van hem gescheiden was, dàn zou het kunnen,
maar dat is nou eenmaal niet zo en ik meen dat ik je
toch vaak genoeg gezegd heb dat hij niet wettelijk
scheiden wil. Zolang ie leeft kom ik nooit van hem af!”
Het waren allemaal harde waarheden die ze naar voren
bracht en ze waren niet helemaal nieuw voor me. Bij
alles wat er al boven m'n hoofd hing bepaald geen op-
wekkend beeld van de naaste toekomst. Ze zag het wel
aan de sombere blikken waarmee ik voor me uit staarde
en probeerde me met alle geweld weer op te beuren.
Maar het bleef moeilijk om in een betere toekomst te
blijven geloven.
- 85 -
Bovendien had ze nog een boodschap voor me
die weinig opwekkend klonk en die ze me pas later op
de middag meedeelde. Ze was in het Carltonhotel ge-
weest bij die Duitse autoriteit van de Arbeitseinsatz om
er te pleiten voor me dat ik een vrijstelling kreeg van
werk in Duitsland. Daar had ze een vreselijke nederlaag
geleden. Bij haar entree daar was die man eerst heel
vriendschappelijk geweest, had haar de hand geschud
als een oude vriend van de familie en belangstellend
naar iedereen gevraagd. Maar toen ze op de proppen
kwam met het eigenlijke doel van haar bezoek, draaide
hij om als een blad aan de boom. „Aber fraulein Frey...!
Hoe kunt u zóiets aan mij vragen?” had hij uitgeroepen.
„U bent toch Duitse... u weet toch dat het vaderland in
oorlog is en al z'n mannen hard nodig heeft om de strijd
te winnen? U heeft toch ongetwijfeld broers die aan het
front vechten?” Ze moest het beamen dat twee van haar
broers aan de strijd deelnamen en haar jongste broer in
opleiding was. „Welnu... is het dan zoveel gevraagd dat
die Hollandse vriend van u hun plaats inneemt in de
burgermaatschappij en naar Duitsland gaat om te wer-
ken. Daar is de goede zaak toch immers mee gediend?
Nee Fraulein, dat mag u niet van mij vragen... dan bent
u geen goede Duitse en ik zou maar oppassen met zo'n
verzoek als ik u was, u kunt er mee in moeilijkheden
komen! Heil Hitler!” „Nou Piet, daar stond ik... hele-
maal uit 't veld geslagen. Die man was helemaal be-
koeld met z'n vriendelijkheid. 't Was zo'n echte fanatie-
keling en ik schrok me dood toen ie zo opstoof tegen
me. Hij was woedend en ik moest maken dat ik weg
kwam vóór ie me liet opsluiten. Het hele hotel was vol
bewaking van SS-ers en Grüne Polizei.”
Nee, het was geen opwekkende middag dit-
maal bij m'n kleine vriendin, de onthullingen over Bram
die weer eens had laten merken dat hij er ook altijd nog
was, Betty's poging om mij van deportatie te redden
waarmee ze gefaald had, maakte het bij elkaar dat ik me
zeer gedeprimeerd voelde, de toekomst zat vol dreiging.
Ik vertelde haar van mijn consult bij die dokter en dat ik
een bewijs van hem had weten te bemachtigen. „Dat is
tenminste iets”, vindt ze, „misschien heb je daar geluk
mee en helpt het je om er van af te komen.” Ik kon
veilig met haar over deze dingen spreken, ik was er van
overtuigd dat ze me nimmer zou verraden. Toch nader-
de de dag dat ik zelfs Betty niet meer in vertrouwen
vermocht te nemen met rasse schreden. Het noodlot
bleek niet meer te keren, het zou een scheiding tussen
ons bewerkstelligen, de kloof tussen haar en mij zou
niet meer te overbruggen zijn... ik ging haar verliezen,
voorgoed!
 Hoofdstuk 12
Meegesleurd in de maalstroom
Maandag 2 november 1942
Weer was een week voorbij gegaan zonder dat iemand
van ons ook maar enig taal of teken van het Gewestelijk
Arbeidsbureau had vernomen. 't Was nu al weer bijna
vier weken geleden dat ze ons de stuipen op het lijf
gejaagd hadden met de opvordering van personeel. We
begonnen te geloven dat ze de zaak in de doofpot ge-
stopt hadden... dat het misschien niet zou doorgaan om
wat voor onverwachte redenen dan ook, in elk geval
begonnen de meesten weer een gevoel van opluchting
te krijgen. Het zou misschien nog wel loslopen met dat
oproepen voor Duitsland, mogelijk was er een kans dat
ze ons helemaal niet gebruiken konden! Waarom duur-
de het anders zo lang voor we er iets naders over hoor-
den?
Wat mijzelf betreft scheen het dat Moeder
Natuur me een handje te hulp zou schieten... 't ging
zomaar vanzelf zonder dat ik er enige moeite voor
behoefde te doen: ik raakte namelijk in de „Ongeval-
lenwet” verzeild en het zag er naar uit dat ik voorlopig
wel enige weken uit de roulatie zou zijn. 't Begon alle-
maal een paar dagen tevoren met een onaangenaam
pijnlijk gevoel in m'n rechterhand dat des te heviger
werd wanneer ik m'n duim en de overige vingers uiteen
spreidde. Ik dacht dat het vanzelf wel weer verdwijnen
zou maar het tegenovergestelde was het geval, de pijn
nam met de dag toe en op een gegeven ogenblik kon ik
niets meer vastpakken en er vertoonde zich een nogal
dikke zwelling aan de muis van m'n hand. Er zat niets
beters op dan de dokter met een bezoek te vereren en
zijn advies af te wachten, misschien opende het nieuwe
perspectieven om aan Duitsland te ontkomen. En die
veronderstelling bleek niet ten onrechte te zijn, dr.
Petersen onderzocht de hand en liet me bewegingen
met de vingers maken die ik maar met moeite kon vol-
brengen. Zijn diagnose luidde: peesschedeontsteking,
een aandoening van de schede waardoor de pees van de
duim heen loopt. Hij legde het me omstandig uit en toen
ie klaar was met z'n uiteenzetting merkte ik op: „Met
zoiets kan ik dus niet naar Duitsland worden gestuurd?”
„Wàt, moet u naar Duitsland toe?” vroeg de pil plotse-
ling geïnteresseerd. Ik vertelde hem meteen het verhaal
zonder te reppen van mijn bezoek aan dokter van Val-
kenburg. „En u wilt natuurlijk proberen daar onderuit te
komen, nietwaar?” zo riep hij uit. Ik had terstond be-
grepen dat ik op de huisdokter eveneens volkomen kon
- 86 -
vertrouwen en zei dus ronduit dat ik alles in het werk
wilde stellen om daar vanaf te komen. „Nee maar, dan
zullen we eens zien wat we met dit geval kunnen berei-
ken!” zo riep hij enthousiast uit. „Als het een beetje
meeloopt kunt u het hiermee enige weken lang volhou-
den, wacht... we zullen het er indrukwekkend laten
uitzien...” Hij liep naar z'n instrumentenkast en haalde
een kolossale rol verband voor de dag en toog aan de
slag. Hij begon m'n hand helemaal stijf in te zwachtelen
en met lange slierten pleister te omwikkelen. „Dat doe
ik niet voor de lol”want dat moet tòch gebeuren, anders
geneest het niet, maar op deze manier komen ze er niet
zo gauw toe om alles er af te halen en u verwijst ze
maar meteen naar mij als ze vervelend worden... Tus-
sen twee haakjes... u moet zich op uw werk melden met
een bedrijfsongeval, peesschedeontsteking valt name-
lijk onder de Ongevallenwet. Als ze het niet geloven
zegt u maar tegen de administratie dat ze moeten kijken
op pagina 2 onderaan van het aanmeldingsformulier.”
Hij was gereed met zwachtelen en het zag er uit alsof ik
op z'n minst m'n arm had gebroken en aldus uitgemon-
sterd toog ik op weg naar de zaak. Nou, meneer de
Ridder van de loonadministratie wou er eerst niets van
weten dat het een geval voor de Ongevallenwet zou
zijn, dat bestònd gewoon niet en hij kon het weten!
Maar met een triomfantelijke blik wees ik hem op het
piepkleine nootje onder aan de bladzijde: peesschede-
ontsteking wordt te allen tijde als een beroepsongeval
beschouwd. Nou, daar stond ie beteuterd van te kijken
en wist niks beters te zeggen dan: „Dat heb je zeker met
die dokter van je bekokstoofd om niet naar Duitsland te
moeten gaan!” Hij begreep niet hoe zoiets nu een onge-
val kon zijn. Wáár had ik dat dan door gekregen? Dat
moest hij precies weten, want het moest in het formulier
opgegeven worden. Voor de zekerheid maakte hij er
ook maar meteen een ziektewet-opgave van... dan was
ik in ieder geval aan twee kanten gedekt. Nu had ik wel
een vermoeden waardoor die aandoening veroorzaakt
was. Ik had in de afgelopen dagen nogal veel gewerkt
met de zogenaamde „regel-hakmachine”, een instru-
ment waarmee de zetmachineregels worden doorge-
hakt. Je geeft daarmee telkenmale een fikse klap op de
hefboom waarmee het mes door het lood gedreven
wordt. Het was niet ondenkbaar dat die pees aan mijn
hand daardoor geforceerd was geworden en met die
verklaring moest de Ridder dan maar genoegen nemen,
al bleef ie volhouden dat hij er geen snars van begreep
en dat hij bang was dat de firma er grote moeilijkheden
door zou krijgen met de Arbeidsinspectie. Ook op de
zetterij werd ik met verbaasde blikken aanschouwd
toen ik daar tegen tien uur kwam aanzetten met die poot
zwaar in het verband. Wantrouwend vroeg Boomsma
„of ik de boel soms probeerde te belazeren” en of ik
van plan was om op deze manier aan Duitsland te ont-
komen. Nuchter merkte ik op tegen hem dat ik dan
bepaald een klootzak van een huisdokter had die de
moeite nam om een rol verband op te offeren voor een
simulant! „Ik zal zelf wel verantwoorden of het waar is
of niet en de controle zal wel uitmaken of ik gelijk
heb!” zo voegde ik er aan toe. Ook de anderen bekeken
het geval met meesmuilende ogen en maakten er wran-
ge grapjes mee. Ik had het wel handig bekeken... 't zou
wel een doorgestoken kaart zijn van die „nieuwe” met
de dokter, die denkt zeker dat ie daarmee van de zaak
afkomt, nou dan vergist ie zich, die dokters van de
controle laten zich niet bedonderen! Veel medegevoel
ondervond ik dus niet van mijn collega's, ze namen mijn
„ongeval” niet au sérieux, veronderstelden dat ik op een
geraffineerde manier de boot afhield. Maar de hele
Standaard kon op dat ogenblik van mij de pot op, ik had
het nu eenmaal en ik zou het uitbuiten tot de laatste
ademsnik als het mijn redding kon betekenen! Ik hoopte
echter wel dat die oproeping van het Arbeidsbureau nu
maar gauw mocht komen... het ijzer moest gesmeed
worden terwijl het nog heet was. Als ik nu voor die
keuring moest verschijnen zat ik op fluweel en het zou
in elk geval uitstel betekenen.
In de dagen die hierop volgden kreeg ik een
enorm geloop naar allerlei instanties. Om te beginnen
iedere dag naar de dokter die het verband vernieuwde
en moest constateren of die duim nog „kraakte”. Nou, 't
werd, ik zou bijna zeggen gelukkig, eerder beroerder
dan beter en ijverig pakte dokter Petersen de hand weer
in het verbandgaas. 't Beroerdste van alles was echter
wel dat ik nu onmogelijk kon pianospelen en dat het
wel eens een hele poos kon duren eer ik mijn techni-
sche vaardigheid weer terugkreeg.
Er kwam een oproeping om voor de Raad van
Arbeid te verschijnen aan de Droogbak. Daar kwamen
weer de nodige formulieren aan te pas en ik moest een
exacte verklaring geven van de manier waarop ik aan
dit ongeval gekomen was. De ambtenaar die me te
woord stond bleek evenmin ooit van een dergelijk „on-
geluk” vernomen te hebben. Schouderophalend schreef
ie m'n uitvoerig verhaal op. Ik moest maar afwachten
tot ik voor de controlearts zou moeten verschijnen en
hij keek me daarbij aan met een gezicht dat zoveel
wilde uitdrukken als: wacht maar mannetje... die arts
krijgt jou wel klein, van dat soort hebben we er hier
meer gehad! Tot overmaat van ramp kwam er ook nog
een oproep van de ziektewet dat ik diezelfde middag op
het spreekuur van dr. ten Brink moest verschijnen. Dat
had echter niets om het lijf aangezien mijn geval reeds
bij de Ongevallenwet was ondergebracht, maar ik zat er
- 87 -
toch wel een halfuur in de wachtkamer voor niets!
Eindelijk de slotfase van de ganse procedure: een op-
roep van de medische controle Ongevallenwet! Ik
moest de volgende morgen om 10 uur voor de controle-
dokter verschijnen in de Viottastraat. Nou, daar keek ik
me de ogen uit... je zag er niet anders dan lui met armen
en benen in het gips, voortstrompelend op krukken en
weer anderen met beenstompen of verbonden handen
waar het bloed doorheen sijpelde. Allemaal mannen die
op hun werk op de een of andere manier tussen machi-
nes hadden gezeten met hun ledematen. Er waren wel
een stuk of acht dokters in één grote ruimte die zich met
die invaliden bezig hielden om te beoordelen hoelang
de genezing nog kon duren. Een verpleegster rende af
en aan van de een naar de ander om verbanden opnieuw
aan te leggen en de mensen te helpen. Eindelijk was ik
aan de beurt, 't verband moest er af en ik voelde me op
dat ogenblik helemaal nergens meer toen ik om me
heen al die poten in het gips zag en er een vent naast me
z'n hand liet zien waar zowat alle vingers gehalveerd
waren, die had ie per ongeluk afgezaagd onder een
lintzaag! En daar kwam ik dan aanzetten met m'n niks!
Maar 't viel mee en mijn geval werd wel degelijk heel
serieus genomen. Die dokter, achteraf een uiterst ge-
schikte vent, liet me m'n vingers bewegen en bevoelde
de hand. „Nou, die kraakt nog behoorlijk!” concludeer-
de hij en liet er op volgen: „Dat kan nog wel een paar
weken aanhouden... u moet goed stevig dat verband er
om houden en u mag er niets mee doen.” Toen waagde
ik het te vragen: „Dokter, denkt u dat ik met dit geval
eventueel afgekeurd zou worden voor werk in Duits-
land?” Hij keek me opeens bevreemd aan en zei: „Heb-
ben ze u aangewezen om naar Duitsland te gaan?” Ik
knikte bevestigend. „Zoals die hand nu is kunnen ze u
onmogelijk daarheen sturen... daar wordt u beslist mee
afgekeurd. Alleen... 't is de vraag hoelang u dat kunt
volhouden, misschien twee, hoogstens drie weken, dan
is het wel helemaal over...” Ik zag dat hij een speciale
aantekening maakte op het formulier. Daarna zei hij
wat voorzichtig: „Luistert u eens... ik heb een datum
van terugkomen genoteerd die u voorlopig het grootst
mogelijke respijt zal geven. Houdt u dat verband er zo
lang mogelijk om. Krijgt u dan een dezer dagen een
oproeping voor die Duitse keuring dan laten ze u de
eerste tijd wel met rust... succes ermee!” Een goeie
Nederlander, die dokter en ook al weer geen vrind van
de moffen.
Ik had nu dus twee afweerwapens waarop ik
meende te kunnen vertrouwen. Het meest doeltreffend
leek mij op dat ogenblik de ontstoken hand, dat was
écht, ik kon er mee voor de dag komen! Maar dan
moest die oproeping natuurlijk wel op tijd komen als 't
verband er nog om zat. Er bestond dan de meeste kans
op succes. In plaats van er bevreesd voor te zijn ging ik
nu elke dag zitten te verlangen naar bericht van de
Arbeidsbeurs. Maar zoals je altijd zult meemaken, die
lui lieten nu juist niets meer van zich horen en op de
zaak begon iedereen langzamerhand te geloven dat het
onheil bezworen was.
Thuis deed ik na een week af en toe het ver-
band er af en merkte toen een duidelijke verbetering, de
zwelling begon dunner te worden en ook de pijn was
belangrijk minder. De genezing was niet tegen te hou-
den maar ik rekte het zoveel als in m'n vermogen was
en trok pijnlijke smoelen bij de dokter om hem te laten
geloven dat het nog „helemaal niks” was met die poot!
De dokter deed wat ie kon, wikkelde m'n hand voor de
zoveelste maal in de lappen en vroeg telkens of ik nu
nog steeds niets van die keuring gehoord had. Op 't
laatst zou het natuurlijk onmogelijk zijn om dat vol te
houden. Toch hield ik deze komedie meer dan drie
weken vol, het lukte me telkens weer om van de contro-
le-arts een week uitstel te krijgen. Totdat het op een
gegeven moment spaak liep, die dokter hoorde niks
meer „kraken” en vond dat ik m'n vingers weer uitste-
kend kon bewegen. „Morgen maar weer eens proberen
met werken, meneer...”, was de uitspraak en ik kon
vertrekken!
En zo toog ik op dinsdag 24 november weer
met frisse moed aan de slag. Ik kon het me nauwelijks
verbeelden dat sommige van m'n collega's me met een
spoor van leedvermaak begroetten. „Zo jongen, kon je
het niet langer volhouden... hadden ze je eindelijk
dóór?” kreeg ik zo hier en daar wat plagerig te horen.
Ik deed maar braaf mee en merkte op: „Ach, je kunt het
in ieder geval proberen, als je er helemaal niks tegen
doet heb je ook geen kans om er op de een of andere
manier aan te ontkomen! En als dit niet lukt heb ik nog
wel andere pijlen op m'n boog.”
Diezelfde dag waren we er getuige van dat on-
ze befaamde „beursbengel” uit de toren werd af gehe-
sen. Nadat al het koperwerk onder de burgerij door de
moffen gevorderd was, waren nu de torenklokken aan
de beurt. Alleen die klokken welke historische waarde
hadden mochten gespaard blijven. En daar onze dierba-
re „doodsklok van het Damrak” nog maar jong was viel
hij in de termen om omgesmolten te worden tot kanon,
na welke reïncarnatie hij z'n bijnaam levend zou weten
te houden. Met groot leedwezen zagen we de klok in de
takels hangen en langzaam afdalen naar de begane
grond. Er was een stilte gevallen rondom de beurs, een
gapende leegte en we zouden het geluid van de beie-
rende klok tussen halftwee en kwart voor twee node
missen. En zo gingen er vele klokken uit onze fraaie
torens in die week dezelfde kant op, niet alleen in de
hoofdstad maar door het hele land. We konden er niets
tegen doen, het was een schakeltje in de lange keten van
geleidelijke afbraak en ontreddering van ons kleine
land. Van Homeijer, onze corrector, merkte heel gevat
op: „Eerst gaan de klokken... en dan zijn de mensen aan
de beurt, ze doen alles systematisch!”
Totnogtoe was ik er nog steeds niet toe geko-
- 88 -
men om mijn nichtje Annie op de hoogte te stellen van
de gebeurtenissen. Misschien had ik haar voorstel om
mij te helpen wanneer de nood aan de man kwam niet
helemaal serieus genomen, in ieder geval stelde ik het
voorlopig nog wat uit. Ik liep nog altijd met de optimis-
tische gedachte rond dat het zo'n vaart niet lopen zou
met dat naar Duitsland gestuurd worden en dat ik zelf
wel een oplossing vermocht te vinden als het zover
was. Ook op de zaak begon zo langzamerhand iedereen
aan te nemen dat het „bangmakerij” was, dat de moffen
op die manier een schrikeffect teweeg wilden brengen
om ons koest te krijgen. In de huiselijke kring bespra-
ken vader, moeder en ik onder elkaar de situatie. Vader
was van mening dat we eigenlijk toch wel eens een
goed plan moesten ontwerpen over wat mij te doen
stond als die oproeping onverwacht zou komen. Er
werd van alles voorgesteld en overwogen. Ik zou moe-
ten onderduiken, maar waar en bij wie? Moeder kwam
met het illustere denkbeeld aandragen of ik niet bij m'n
Duitse vriendin in huis zou kunnen gaan wonen. Dat
zou natuurlijk helemaal zo gek nog niet geweest zijn,
maar zelf wist ik maar al te goed hoe onmogelijk dat
thans was, vooral na die onverkwikkelijke affaire met
Bram. Ik maakte me er dan ook maar gauw van af met
de bewering dat er geen plaats voor me was. „Ben je nu
al eens bij Annie Grotendorst geweest om het haar te
vertellen? Zij zou je toch immers een tip geven als het
zover was?” vroeg vader. Ik moest bekennen dat ik dit
nog steeds verzuimd had. „Dan zou ik als ik jou was
maar eens beginnen om met haar te gaan praten... ze
heeft het toch immers zelf aan je voorgesteld? Dan moet
ze ook de weg weten om iets voor je te doen!” zo be-
sliste de oude heer. Hij meende dat ik het allemaal maar
een beetje onverschillig opnam en de ernst van de situa-
tie niet doorzag. Misschien had hij wel gelijk, de ouwe-
lui maakten zich er meer zorg om dan ik zelf. Ik voelde
me nog steeds veilig en beschermd met dat papiertje
van dokter van Valkenburg.
Omdat er toch iets gebeuren moest en ik het
beloofd had, bracht ik op zaterdagmiddag 21 november
een bezoek aan Annie op het Paramariboplein, m'n
tweede visite na de fameuze zeiltocht. Ik trof haar thuis
en ze toonde zich blij verrast dat ik haar was komen
opzoeken. „Ik had je al veel eerder verwacht”, zei ze bij
m'n binnenkomst. „'t Is mis bij jou op de zaak, niet-
waar? Ik heb het al gehoord langs een omweg dat er bij
jullie zoveel mensen gevorderd zijn. Dat was te ver-
wachten... ik had 't je toch voorspeld? Wij weten die
dingen allemaal precies op de bank. De moffen willen
vóór 1943 nog dat er in totaal 35.000 mannen naar
Duitsland worden overgebracht om daar zogenaamd
tewerkgesteld te worden.” Ik stond versteld dat ze dat
allemaal zo precies wist en ik hoefde dus niet veel meer
er aan toe te voegen. „Weet je al wat je gaat doen?”
luidde haar vraag. „Nou, ik ben serieus van plan om
onder te duiken als de nood aan de man komt... alleen
weet ik wel dat dat niet eenvoudig zal zijn en daarom
ben ik nu bij je gekomen om daarover met jou te praten.
Ik heb ook een doktersattest weten te bemachtigen van
een specialist en daar vertrouw ik ook nog een beetje
op...” - „Goed zo”, zei ze, „maar dat doktersattest kun
je wel vergeten hoor! Die keuringsartsen zijn schur-
ken... ze keuren iedereen goed, dat weet ik uit goede
bron, al kom je daar aanzetten met een verklaring dat je
krankzinnig bent dan sturen ze je er nog evengoed
heen! Nee, je moet er op rekenen dat ze je goedkeuren
en dat je je plannen hebt klaar liggen om spoorloos te
verdwijnen.”
Ze vroeg of ik zelf al iets bedacht had of een
adres wist waar ik zou kunnen onderduiken, maar ik
moest bekennen dat ik tot op dit ogenblik nog geen
flauw idee had waar ik terecht zou kunnen. Ik duidde
haar ook op het feit dat er nu al zoveel tijd verstreken
was en wij nog steeds geen nadere oproep ontvangen
hadden. Maar Annie antwoordde: „Je hoeft je heus geen
illusies te maken dat ze je misschien wel zullen verge-
ten of dat het niet doorgaat, want wat de moffen een-
maal van plan zijn voeren ze onverbiddelijk uit!” Je
kunt er ieder moment bericht over ontvangen. Laten we
nu afspreken dat wanneer dat bericht komt jij me on-
middellijk op de hoogte stelt. Niet wachten, maar je
komt desnoods naar de Bank toe op de Keizersgracht en
vraagt aan de portier naar mij. Er is daar iemand bij wie
je thuis voorlopig voor de eerste tijd onderdak kunt
krijgen. Als het eenmaal zóver is praten we wel verder,
maar je gaat wel eerst naar die keuring toe en je doet
tegenover de omgeving heel gewoon alsof je van plan
bent naar Duitsland te gaan. Je moet zoveel mogelijk
vermijden dat ze argwaan krijgen!”
Met die afspraak kon ik voorlopig tevreden
gesteld zijn, er werd aan het geval gewerkt en voor de
rest viel er niets anders te doen dan rustig af te wachten
wat er gebeuren ging. De middag verliep weer heel
gezellig evenals bij m'n vorige bezoek. Dat ik geen
seconde op de gedachte kwam dat ik wel eens heel goed
hier bij m'n aanminnige nicht had kunnen onderduiken,
komt me nu nog verbazingwekkend voor. Ze had er alle
gelegenheid voor, haar huis was een vrije bel-etage, dus
geen buren op de trap die je elk ogenblik tegenkwam,
er waren bovendien voldoende kamers over met slaap-
gelegenheid, kortom het zou er een ideale schuilplaats
geweest zijn. Kon het ook zijn dat mijn nichtje zich niet
durfde op te dringen en van me verwachtte dat ik het
zelf zou zijn die met een dergelijk voorstel voor de dag
kwam? Ik weet het niet meer, maar er werd over deze
mogelijkheid op geen enkele wijze ook maar met één
woord gerept. Wel kwam Annie verder op de middag
met het verzoek of ik bereid wilde zijn op haar verjaar-
dag bij haar thuis een filmvoorstelling te komen geven
en dan natuurlijk met de film van de zeilboot. Ik stemde
van harte toe in haar verzoek; mijn neef Aart zou me
komen ophalen om te helpen bij het transport van de
filmprojector. Zaterdag 28 november was ze jarig, maar
ze wilde het op de volgende zondagmiddag vieren. Dat
- 89 -
kwam voor mij wel wat minder gunstig uit doordat ik
dan niet naar Betty kon gaan, maar in godsnaam, dat
moest dan maar voor één keer. Ik zou 't Annie nu ook
onmogelijk hebben kunnen vertellen, het leek me veili-
ger om in de huidige omstandigheden met geen woord
te reppen over het feit dat ik een Duitse vriendin had,
nee, Betty moest me maar eens een middag missen!
Ik nam afscheid van Annie tot de volgende
week zondag, ze wilde er een groot feest van maken
met al haar vriendinnen en kennissen... ik moest maar
vroeg komen!
Onder al de bedrijven door vielen er ook nog
wel enkele grote en belangrijke gebeurtenissen te ver-
melden betreffende de krijgsverrichtingen in de wereld.
Door alle spanningen waarmee ik nu persoonlijk gecon-
fronteerd werd zou je haast gaan vergeten dat er een
verwoede strijd geleverd werd in heel de wereld. Toch
moet het omstreeks deze tijd geweest zijn dat de Twee-
de Wereldoorlog een beslissende wending ging nemen
in het voordeel van de Geallieerde strijdmachten. Mis-
schien leken de berichten die wij via de radio opvingen
voor ons nog niet zo overtuigend, de geschiedenis zou
leren dat weldra de dagen aanbraken waarop we de
vruchten van de geallieerde successen aan de boom
konden zien hangen. Het oogsten ervan zou alleen nog
maar een kwestie van geduld zijn.
Daar was in de eerste plaats de opzienbaren-
de landing op zondag 8 november van de Amerikaanse
en Britse troepen in Algerije onder bevel van generaal
Eisenhower onder de codenaam: Operatie Torch. De
landingen werden op drie plaatsen uitgevoerd, in Al-
giers, Oran en Casablanca. Dat hier in feite de grote
beslissende strijd om Europa gevoerd ging worden
besefte niemand van ons toen. Namen als Tobroek,
Benghazi, El Alamein zouden als onsterfelijk de ge-
schiedenis ingaan. De grote tankslagen in de woestijn,
waarbij generaal Rommel steeds meer in het nauw
gedreven werd en de Duitsers uiteindelijk Noord Afrika
uitgegooid zouden worden. Ja, in die strijd om Noord
Afrika die door de Geallieerden op zo'n grootse wijze
gewonnen werd, moet het begin van onze bevrijding
gelegen hebben! Maar je moest hier in het westen over
een grote dosis geloof en vertrouwen beschikken om
die feiten in hun juiste proporties te zien. We waren al
zó vaak teleurgesteld, telkens opnieuw gedeprimeerd
door de tegenzetten die de moffen ondernamen, hun
afschuwelijke provocaties tegen de burgerbevolking,
het zinloos neerknallen van onschuldige gijzelaars, dat
het moeite kostte om je staande te houden in die baaierd
van bruut geweld. Vertwijfeld vroeg je je dan ook iede-
re dag af: hoelang kan dat in godsnaam nog duren? Wie
ging onderduiken moest zich wel rekenschap geven van
die vraag!
Als tegenzet vielen de Duitsers op 10 novem-
ber het nog onbezette deel van Frankrijk beneden de
zogenaamde demarcatielijn binnen. Daarmee hadden de
moffen het nu in geheel Frankrijk voor het zeggen.
Voor al diegenen, en dat waren er duizenden, die in het
tot nu toe onbezette Frankrijk een goed heenkomen
hadden gezocht, betekende dit een nieuwe bedreiging.
Belangrijke vluchtwegen om van daaruit via Spanje
naar Engeland te komen werden er door afgesneden.
Een tweede lichtpunt in deze benarde dagen werd ge-
vormd door het geweldige offensief dat de Russen be-
gonnen waren aan het Oostfront. De berichten over de
Engelse radio spraken van een gigantische doorbraak
van de Sovjet-legers bij Stalingrad en het Donaubek-
ken. In Stalingrad zou het grote Duitse offensief voor de
eerste maal volkomen vastgelopen zijn. Grote Duitse
tank-eenheden en complete Duitse divisies zaten inge-
sloten en waren tot de ondergang gedoemd. De Engelse
radio sprak opgetogen van grote successen, de moffen
zouden het in Rusland extra zwaar te verduren krijgen
nu de Russische winter voor de deur stond! Maar in de
bioscopen liet het Duitse oorlogsjournaal nog vol opti-
misme beelden zien van grote successen in Rusland...
Goebbels propagandamachine werkte onverdroten
voort...! Als ik daar nu nog aan toevoeg dat we prak-
tisch elke nacht onafgebroken het geluid over ons heen
hoorden gaan van duizenden en duizenden bommen-
werpers die naar het oosten vlogen om daar de Duitse
industrie plat te gooien, dan kan men zich voorstellen
van hoeveel betekenis dit alles voor ons was en hoeveel
moed wij er uit putten om te volharden en te blijven
geloven in een spoedige bevrijding. Ook leek het er
veel op dat de Duitsers niet meer in staat waren om die
enorme luchtmacht van de Engelsen en Amerikanen te
onderscheppen. We zagen nauwelijks luchtgevechten
meer en het afweergeschut bulderde des nachts bij
uitzondering. Bijna ongestoord vonden de geallieerde
eskaders via het IJsselmeer hun weg naar de Duitse
industriesteden.
Zondag 29 november 1942
Mijn neef was al vroeg bij de hand om me te komen
ophalen met de filmspullen, heel veel hadden we niet
mee te nemen, hij had zelf thuis voor een goed scherm
gezorgd. De projectiemachine had ik ditmaal in een
leren koffer gepakt hetgeen aanzienlijk makkelijker te
dragen viel. We gingen er heen met de bus en waren
ruim op tijd alvorens de visite van Annie zou komen
opdagen. Ik had een heerlijke doos chocolade voor haar
meegebracht ter ere van haar verjaardag, een attentie
waarmee ze bijzonder verguld bleek te zijn.
Die middag bij Annie kreeg een bijzonder ka-
rakter hetgeen veroorzaakt werd door een nogal won-
derlijke ontmoeting die ik had met een buitengewoon
interessante vrouw, een jonge weduwe van bijzonder
grote aantrekkelijkheid! Ze viel me dadelijk op onder
de vele vriendinnen en collega's die de kamers geleide-
lijk aan in de middag begonnen te vullen. Ze werd aan
- 90 -
me voorgesteld als Bep van der Wal en die naam zei me
aanvankelijk nog niet veel, al had ik het bij enig naden-
ken kunnen weten. In die eerste ogenblikken na onze
kennismaking kon ik slechts met moeite mijn ogen van
haar afwenden, gefascineerd als ik werd door haar
klassieke vormen waarmee Moeder Natuur haar be-
deeld had! Wat een vrouw! Donker glanzend haar en
amandelvormige ogen in een mat blank gezicht die met
een lieftallige ondeugendheid twinkelden. Ze was stevig
gevormd en toch niet dik, maar alles aan haar had de
juiste evenwichtige proporties. Haar diepe, warme stem
klonk wat kirrend en met kleine uithaaltjes in de hoogte,
toen ze aan Annie vroeg: „Is dat nou je neef waarover je
me gesproken hebt?” De hand die ze me toe stak voelde
mollig en zacht aan, maar wel stevig. Ik schatte haar op
een jaar of 36, ze leek me wat jonger dan Annie, maar
misschien kwam dat ook wel door haar jeugdige kle-
ding die op geraffineerde wijze de weelderigheid van
haar vormen deed uitkomen. De plotselinge confronta-
tie met deze Rubensachtige schoonheid had me zodanig
gefascineerd dat ik me gedurende de eerste minuten
helemaal van m'n stuk gebracht voelde en me er tel-
kenmale op betrapte dat mijn blikken als vanzelfspre-
kend in haar richting werden getrokken. Mijn hemel,
dat er ook nog zulke vrouwen in de wereld bestonden...
die waren stellig dan altijd onopgemerkt aan me voorbij
gegaan! Ik kende feitelijk alleen maar Betty en... Antje,
daar waren m'n gedachten in die laatste jaren onafge-
broken mee bezig geweest, ze hadden me de tijd niet
gelaten om ook nog eens naar andere vrouwen te kij-
ken. Nu kon ik me voorstellen wat een kunstverzame-
laar moest voelen wanneer ie een kostbaar en verloren
gewaand meesterwerk ontdekt had!
De middag ging voorbij in een roes, ik voel-
de me letterlijk dronken van een niet te beschrijven
opwinding, telkens als ik weer die fluwelige ogen ont-
moette en ik mezelf geweld aan moest doen om de
andere kant op te kijken. En ik had al gauw bespeurd
dat ze het in de gaten had, dat kon niet uitblijven! 't
Maakte het spelletje alleen nog maar opwindender al
kon ik daar natuurlijk niet de hele middag mee blijven
doorgaan. Mijn aandacht moest ik vóór alles bepalen
tot het vertonen van de film; 't kostte nogal wat hoofd-
brekens aleer het scherm opgesteld was en er een
plaatsje vrijgemaakt kon worden voor de projector.
Buiten was het gelukkig nogal donker weer en de duis-
ternis viel die middag al vroeg. Het zag er naar uit dat
we een vroege winter gingen beleven, er was al wat
sneeuw gevallen en de hemel zag zó grauw en dreigend
alsof er elk ogenblik een sneeuwstorm zou losbarsten.
De kamers waren dus meer dan voldoende donker voor
een goede filmvertoning. Ik had buiten de zeilfilm nog
een paar andere films op het repertoire staan waarmee
altijd nogal veel succes te behalen viel, doch ik wilde de
hele voorstelling maar niet te lang maken, een uur leek
me meer dan genoeg. De zeilfilm had ook nu weer veel
succes en alles verliep zonder stoornissen. Toen de
filmboel aan de kant gezet werd en de kamers weer hun
gewone aanblik hadden terug gekregen, probeerde ik
opnieuw om het onderbroken intiemere ogenspel met
de knappe jonge vrouw voort te zetten. En dat kostte
me niet de minste moeite, elke keer wanneer mijn ogen
schijnbaar toevallig haar richting uit dwaalden, ontdek-
te ik tot mijn grote verrassing dat ook zij keek en dat de
blikken van onze ogen elkaar ontmoetten. Annie had nu
de schemerlampjes aangestoken en begon met het in-
schenken van enige geestrijke drankjes, er ontstond een
gezellige intieme sfeer in de kamer. Ik onderhield me
met enige mensen die ik wel kende en overwoog daar
tussendoor hoe ik een gesprek kon beginnen met dat
allerliefste mevrouwtje van der Wal. Ik moest het on-
gemerkt proberen te bewerkstelligen, als het toeval me
maar een beetje te hulp wilde komen. Ze zat nogal een
eindje van me vandaan tussen de andere vriendinnen
van Annie in en in die richting was nergens een plaatsje
vrij waar ik me ergens nevens haar had kunnen installe-
ren. Maar het toeval was me gunstig gezind! Misschien
stond ik daar wat verloren rond te kijken met m'n glas
port tussen de vingers, quasi rondkijkend naar een
geschikte zitplaats, maar toen onze ogen elkaar op-
nieuw ontmoetten ontdekte ik duidelijk haar poging om
mijn blik vast te houden en... ik verbeeldde het me
beslist niet, maar ze knipoogde heel snel en kwam me
tegemoet, oprijzend van haar stoel en zei op vertrouwe-
lijke toon tegen me: „Wacht, ik heb lang genoeg op die
plek daar gezeten... ik kom eens even bij u zitten, dan
kunnen we eens wat praten met elkaar... ik heb zóveel
over u gehoord!” Er waren een paar stoelen vrij aan de
tegenoverliggende zijde van de kamer en ze plofte naast
me neer. Ik zat nu oog in oog met haar en mocht aan-
schouwen dat ze van dichtbij nog knapper en liever was
dan ik aan het begin van de middag op enige afstand
had kunnen waarnemen. Ik voelde me totaal van de
kook raken, werd op stel en sprong meegesleurd in de
ban van deze nieuwe ontdekking en had geen flauw
idee waar dit op kon uitdraaien. Vrijmoedig opende zij
het gesprek, legde vertrouwelijk haar zachte blanke
hand op mijn arm en sprak: „Ik heb gehoord dat u ook
in het grafische bedrijf werkzaam bent, nietwaar? Dan
zult u ongetwijfeld mijn overleden man wel goed ge-
kend hebben, F. van der Wal, de bondsvoorzitter van de
Algemene Nederlandse Typografen Bond...!” Ik was
een ogenblik met stomheid geslagen... natuurlijk, die
naam! Dat ik daaraan niet terstond gedacht had, Annie
had het er wel eens over gehad dat zij een vriendin had,
die secretaresse was op het hoofdkantoor van de typo-
grafenbond! En in een flits schoot me nu ineens heel die
onverkwikkelijke historie door de geest, de storm die
enkele jaren geleden door heel de bond had gewoed,
toen onze bondsvoorzitter van der Wal, sedert kort zelf
weduwnaar, overhaast getrouwd was met z'n privé
secretaresse. God, wat was dáár een boel over te doen
geweest, dat die oude baas op z'n zestigste jaar het had
- 91 -
bestaan om te hertrouwen met dat meisje dat best z'n
kleindochter had kunnen zijn! Daar hadden de bonds-
makkers toen schande van gesproken... ze waren er van
overtuigd dat die vrijage al jaren aan de gang had moe-
ten zijn en dat de belangen van de bond er in grote mate
door geschaad waren. Scherpe, veroordelende ingezon-
den stukjes in het Weekblad... zoiets hoorde de bonds-
voorzitter toch niet te doen op zijn leeftijd!! Van der
Wal had er meer onder geleden dan de leden van de
bond ooit beseft hadden. Hij overleefde deze idylle
maar kort want in 1937 overleed hij geheel onverwacht.
En wat zeiden de kopstukken toen? Dat het te verwach-
ten was geweest, 't kon niet uitblijven... dat jonge,
knappe wijf had die oude baas natuurlijk dood gekie-
teld, dat had ie er nou van! Met de uiterste verbazing en
nog meer toenemende aandacht bekeek ik haar van
terzijde en zij beantwoordde die taxerende blik met de
woorden: „Ja, dáár staat u geloof ik van te kijken, hè...
ik ben nou die meid waarover in jullie bond zo vreselijk
veel te doen is geweest!” Ik wist ternauwernood wat ik
er op antwoorden moest, 't was al zo lang geleden en ik
herinnerde me nog wel vaag de debatten over deze
kwestie bij de Bussy onder de bondsleden over de vraag
of een bondsvoorzitter zoiets wel of niet moest nalaten.
Maar ik kon me de passie van onze bondsvoorzitter
heel goed voorstellen en zijn smaak, die hij gekoesterd
moest hebben voor deze indrukwekkende schoonheid,
alleen maar bewonderen. Je moest wel van graniet zijn
om weerstand te bieden aan zoveel weelderig vrouwe-
lijk schoon en er niet van onder de indruk te komen. Ze
merkte de verwarring bepaald wel bij me op na haar
verklaring en zei gemoedelijk: „Och, dat is nu allemaal
voorbij... ik kon er toch niets aan doen dat hij me ten
huwelijk vroeg. Ik heb gedaan wat m'n hart me ingaf,
hij was een eenzame man die zich helemaal inzette voor
dat bondswerk... hij leed in het begin heel erg onder het
verlies van z'n eerste vrouw en hij had steun en begrip
van een vrouw nodig. En omdat ik nu eenmaal alle
dagen in z'n naaste omgeving verkeerde, lag het voor de
hand dat ie met al z'n moeilijkheden en verdriet bij mij
aanklopte... het spijt me zo dat die mensen dat verkeerd
uitgelegd hebben...!” Er was een zachte blos op haar
wangen gekomen bij die ontboezeming, misschien
kwam het ook wel door de droge port waarvan ze stevig
zat te genieten. Toen verstoutte ik me haar hand te
vatten en die even zacht in de mijne te drukken en ik
liet me de troostrijke woorden ontvallen: „Trek het je
maar niet aan, de mensen zullen altijd kletsen en je
moet maar denken: lang niet alle leden van de bond
hebben er zo laatdunkend over geoordeeld. Ik herinner
het nu allemaal weer heel goed... er waren er heel wat
die het voor hun bondsvoorzitter hebben opgenomen!”
Die woorden deden haar stellig goed en ze merkte
vragend op: „Ja heus? Dus ik was toch niet voor ieder-
een die „slet” waarvoor ik uitgemaakt werd?” Met een
zweem van verontwaardiging in m'n stem zei ik kor-
daat: „Nee, natuurlijk niet... wie zou trouwens zoiets
van je durven te beweren? Ik zeker niet!!” Ze boog zich
heel dicht naar me over en fluisterde zacht: „Ik ben blij
dat ik dat nu weet en u me dat vertelt...!” Haar hoofd
met de prachtige donkerbruine amandelvormige ogen
was nu heel dicht bij het mijne, ik snoof de geur op die
van haar weelderig donker haar uit warrelde. Mijn god,
wat was ze mooi... ik voelde me totaal wegzinken in
een dal van zwoelheid en erotiek en ik stond versteld
over het feit dat ik in zo'n korte tijd kans had gezien in
een intiem gesprek te geraken met deze uitzonderlijke
vrouw. Ik raakte er van overtuigd dat ze me best aardig
vond, al was ze wel een paar jaartjes ouder dan ikzelf
was. 't Scheen haar niet te deren... ze had de belangstel-
lende blikken die ik haar vanuit de verte toegezonden
had heel goed opgemerkt en ze stak dat niet onder stoe-
len of banken. We bleven naast elkaar zitten en het
gesprek vlotte zó verbazend goed dat mijn nichtje An-
nie plotseling opmerkte: „Gut Bep, zit je hier met m'n
neef te sjansen... jullie hebben mekaar gevonden, niet-
waar? Die twee zitten zó gezellig met elkaar te babbe-
len... kennen jullie mekaar soms ergens van? Bep haast-
te zich te verklaren dat we een gemeenschappelijke
relatie hadden van de typografenbond en dat dit feit ons
hier tot elkaar gebracht had. Annie stelde voor om wat
muziek te maken. „Wil jij wat voor ons spelen?” vroeg
ze aan mij. En Bep voegde er aan toe: „Misschien kun-
nen we iets zingen... kunt u begeleiden?”, dat laatste in
mijn richting. Ik aarzelde geen ogenblik om dat te be-
vestigen en toonde me onmiddellijk bereid om aan het
verzoek te voldoen. Ik was èn door de charmes van Bep
èn door de wijn in zulk een overmoedige stemming
geraakt dat niets me meer kon weerhouden om achter
de piano te kruipen. Annie bezat enige volledige bun-
dels van de Nederlandse Volksliedboeken en daar stond
van alles en nog wat in. Het bleek dat het jonge we-
duwvrouwtje lang niet onverdienstelijk kon zingen
evenals mijn nichtje. Ik liet het maar aan hen beiden
over wat ze wilden zingen, liederen van Emiel Hulle-
broeck, of de oude vertrouwde Valeriusliederen, die er
in deze benarde tijd ingingen als gesneden koek! Het
deed er niet toe, alles ging van een leien dakje en de
ganse meute zong op 't laatst mee. Ik voelde me hoog in
de wolken opgetild, dacht aan geen tijd of uur meer, zij
stond naast me bij de piano en telkens weer kruisten
onze blikken elkander en keek ik in die diepe mooie
ogen en voelde een warme geluksstroom door me heen
gaan. Het werd een middag vol intense romantiek, ten
slotte bladerde Bep in nog een ander boek en vroeg
toen met een schalkse blik naar mij: „Kun je dit ook
spelen?” en ze hield mij de muziek voor. Het was „Plai-
sir d'amour”, een overbekend salonstuk dat in die dagen
bijzonder in was. Een beetje sentimenteel maar volop
een geestesprodukt uit die benarde tijd dat, als ik het nu
nog weer hoor, een sterke nostalgie oproept uit die
bewogen periode. Ze zongen het allebei en tweestem-
mig en de muziek was bij uitstek geschikt om de ro-
mantische sfeer op deze middag nog aanzienlijk op te
- 92 -
zwepen. Ze stond nu zó dicht naast me bij de piano, dat
ik de volle druk van haar lichaam tegen mij aanvoelde
terwijl ze af en toe quasi argeloos met haar blote arm
mijn rechterwang beroerde. Ik wist niet hoe ik het had...
of ik waakte of droomde, was dit nu soms de „zevende
hemel?”
De middag vloog voorbij, voor we het wisten
stond de klok op vijf uur, ik moest nodig op huis aan.
Maar hoe stond het met het jonge vrouwtje? Zou zij ook
heengaan of was ze mogelijk te eten gevraagd? Arglis-
tig overwoog ik het voornemen om haar naar huis te
brengen, wáár ze dan ook in godsnaam wel mocht wo-
nen, daar kwam ik zo aanstonds wel achter. Maar het
geluk was al wéér met mij op die middag. Zodra ik
vanachter de piano vandaan kwam en zei dat het zo
langzamerhand m'n tijd werd, haastte ze zich met te
zeggen dat ze ook graag maar eens wilde opstappen.
„Kun je alleen Bep, of moet iemand je brengen?” vroeg
mijn nicht. „Nou, ik hoef niet zo ver”, hoorde ik haar
zeggen, „ik eet bij een vriendin op de Olympiaweg en
daar blijf ik vannacht slapen ook, die heeft ruimte ge-
noeg, dan ga ik morgen in de loop van de ochtend naar
huis terug.” Maar het ontging me geenszins dat ze
daarbij een veelbetekenende blik in mijn richting wierp
alsof ze ermee zeggen wilde: vooruit, doe je best en
vraag het maar! En dat deed ik dan ook prompt. „Zullen
we samen gaan... ik moet ook diezelfde kant op.” La-
chend riep ze uit: „An, ik heb al een chaperonne hoor,
je neef brengt me weg... en ik geloof dat ie dat heel
graag doet!” Dat was dus in kannen en kruiken en ik
koesterde de verwachting dat het eigenlijke spel nu pas
goed beginnen ging. Ik hielp haar in haar mantel, een
prachtige persianer bontjas die haar vorstelijk aan-
kleedde en waaronder haar prachtige welgevormde
benen uitdagend tevoorschijn traden. Er werd afscheid
genomen en daar gingen we met z'n beidjes, de stoep af,
nog even aarzelend onze weg zoekend in de reeds val-
lende duisternis. Het had in die tijd flink gesneeuwd en
de straten waren hier en daar glibberig door het opvrie-
zen van de nachtelijke afkoeling.
Ik bood haar mijn arm aan die ze zonder aar-
zeling aanvaardde en de gewaarwording die ik daarbij
kreeg, toen ik haar zo dicht tegen me aan wist en de
stevige druk van haar hand in de mijne, zou me onver-
getelijk bijblijven. Daar liep ze nu naast me, de jonge
aantrekkelijke weduwe van onze helaas te vroeg over-
leden bondsvoorzitter... had je zoiets ooit kunnen den-
ken? Het succes van deze middag en de werking van de
wijn hadden me overmoedig gemaakt, ik voelde me tot
alles in staat en bereid alle consequenties van deze
plotseling opgekomen liefde op het eerste gezicht te
aanvaarden. Ze merkte het wel, het kon haar gewoon
niet ontgaan zijn hoe intiem ik haar arm telkens tegen
me aandrukte en... wat me het meest in beroering bracht
was het feit dat ze de verholen liefkozing zo gretig
beantwoordde. Telkens keek ze van opzij naar me op
en in de flauwe schemering van het nog schaarse licht
zag ik de uitdagende schittering in haar donkere ogen
omlijst door de melkblanke teint van haar gezicht. Ik
liet me er helemaal door meeslepen, wist nauwelijks
hoe en waar we eigenlijk liepen. 't Was verder dan ik
gedacht had maar ik wenste op dat ogenblik dat er geen
eind aan deze wandeling mocht komen... dat er lucht-
alarm kwam en we ergens tot laat in de avond moesten
schuilen! Ik kan me nauwelijks meer tevoorschijn bren-
gen wáárover we het allemaal hadden, ze praatte nog
wat vaag na over haar man en de rol die zij zelf in die
vakbond had gespeeld, alsof ze zich wilde verontschul-
digen dat ze tegen de wil van de leden in het leven
gedrongen was van deze man. Maar ik trachtte het
gesprek in een andere richting te leiden. Ik vroeg of ze
vaak bij m'n nicht Annie op visite kwam... wáárom had
ik haar nooit eerder ontmoet? Ze lachte zachtjes en
antwoordde: „Ik heb jou ook nooit bij haar over de
vloer gezien... als je vaker bij je nicht op bezoek was
gekomen had je mij er ook eerder leren kennen.” „Ja, ik
heb daardoor héél wat gemist!” moest ik toegeven.
Toen zei ze plotseling: „Ik geloof dat jij me wel aardig
vindt, nietwaar... nou? Zeg het maar eerlijk... of dacht je
dat ik er niks van gemerkt heb vanmiddag? Loop je
altijd zo hard van stapel als je een vrouw tegenkomt die
je leuk vindt?” Vragend keek ze naar me op met een
tikkeltje pret in haar ogen toen ze merkte dat ik in ver-
legenheid raakte door die rake opmerking. „Gunst nee,
ik weet niet hoe dat komt... ik ben helemaal niet zo
doortastend in die dingen”, antwoordde ik, „eigenlijk
ben ik van nature een nogal verlegen jongetje!” Maar
nu schaterde haar klaterende lach luid op tussen de
muren van de stille straat waar we doorheen liepen.
„Nee maar! Wou jij zeggen dat je verlegen bent? Kom
nou... daar merk ik dan toch niet veel van, ik vind dat je
juist uitstekend met vrouwen kunt omgaan... je weet
anders perfect hoe je een vrouw moet aanpakken hoor!”
Ik lachte maar wat met haar mee en beweerde dat ik me
daar helemaal niet van bewust was maar dat ik haar al
dadelijk bij het eerste aanblik vanmiddag ontzettend
aardig had gevonden. „Weet je wel hoe oud ik eigenlijk
ben?” zei ze dan eensklaps. Wat aarzelend raadde ik
een leeftijd die met de mijne overeen kwam. „Mis-
schien een jaar of vier-, vijfendertig?” giste ik op goed
geluk. „Was het maar waar... ik loop al tegen de veer-
tig, en jij bent vast niet ouder dan een jaar of dertig!”
„Tweeëndertig, pas geworden”, liet ik er ijlings op
volgen. „Nou, dan ben ik toch zeker acht jaar ouder dan
jij? Daar mag je wel eens goed over nadenken voor je
met me begint!” Ik kwam tot de veronderstelling dat ze
nu zelf ook aardig hard van stapel begon te lopen. Hoe
kon ze weten of ik echt van plan was iets met haar te
beginnen? Nou ja, dat had ze natuurlijk wel gemerkt, ik
had het die middag niet bepaald onder stoelen of ban-
ken gestoken en ze was natuurlijk ook niet van gisteren.
Een vrouw van een dergelijke allure had stellig wel wat
meer meegemaakt in haar leven... daar vielen talloze
mannen voor in het stof! We waren nu de Olympiaweg
- 93 -
genaderd en binnen een paar minuten hadden we het
huis bereikt waar ze moest zijn. We bleven stilstaan en
ze reikte me haar hand. „Heel hartelijk bedankt voor het
wegbrengen”, zei ze. „Kunnen we elkaar nog eens
ontmoeten?” zo vroeg ik met nadruk. „Als je daar erg
veel prijs op stelt... wat mij betreft: ja! Ik vind je een
heel lieve jongen en... je speelt prachtig piano! Je moet
maar vaak bij Annie op bezoek komen, dan heb je de
meeste kans dat je mij nog eens tegenkomt.” Aarzelend
bleef ik nog tegenover haar staan in de doodse stilte van
de duistere straat. Ze bleef ook nog staan... waar wacht-
te ze nog op? Ik greep opnieuw haar hand en trok haar
zachtjes naar me toe en dan gaf ze me snel een kus op
m'n wang. „Nog wel bedankt en... misschien gauw tot
weerziens!” Ik zag haar in de duisternis als een donkere
schim in het huis verdwijnen en bleef nog even stilstaan
ondergedompeld in een vloed van hevige emoties. Het
was voorbij, langzaam zocht ik mijn weg in de richting
van huis.
Boordevol tegenstrijdige gevoelens en geheel
gevangen in de greep van dit onverwachte avontuur
kwam ik thuis. Kon er nauwelijks in geloven dat het
echt gebeurd was, ik wist niet of ik waakte of dat ik
droomde. Steeds zag ik weer dat mooie, lieve gelaat
met die verlokkelijke ogen in gedachte voor me. Ik had
het zwaar te pakken, dat was meer dan duidelijk. Maar
hoe moest dat nu verder met Betty? Het schoot me nog
op tijd te binnen dat ik afgesproken had om deze avond
bij haar te komen. Ik dwong mezelf om tot bezinning te
komen, ik moest doen of er niets gebeurd was deze
middag. Ik zou er maar het verstandigst aan doen om
die hele Bep van der Wal zo gauw mogelijk uit m'n
gedachten te bannen, er kon toch immers toch niets van
komen? En met een opkomend gevoel van benauwenis
dacht ik nu eensklaps aan de mogelijkheid dat er elk
moment een oproep van de moffen kon komen en dat ik
weg moest. Er zou geen tijd meer zijn voor romantische
avonturen met knappe weduwvrouwtjes! Het beste zou
nog zijn om te doen of er niets gebeurd was en haar zo
spoedig mogelijk te vergeten.
Maar het leek of het noodlot al z'n beschikbare
demonen die dag op me afgevuurd had. Toen ik die
zondagavond tegen 8 uur bij Betty arriveerde wachtte
me daar een bittere ontgoocheling. Toen ze de deur
open deed zag ik met één oogopslag dat er iets mis was,
ik mocht niet binnen komen... Bram was er! Dat ook
nog! Ze loodste me door de zijdeur in de gang snel naar
boven toe en op een van de huurkamers stond ze met te
woord. Uit haar wat verwarde verklaring maakte ik op
dat Bram voorlopig niet het huis zou verlaten en dat ze
me dus niet ontvangen kon vanavond. Misschien ver-
baasde het haar dat ik die mededeling zo ijzig opnam,
in ieder geval gaf ik er weinig commentaar op. Ze pro-
beerde het op alle mogelijke manieren goed te praten en
vroeg wat ik nu ging doen. Ja, wat moest ik nu die
verdere avond uitvoeren? Naar huis gaan, daar zat niets
anders op, al zouden de oudelui het vreemd vinden dat
ik al weer zo dadelijk terug kwam. We namen afscheid
van elkaar tot de volgende week zondag, dan zou alles
wel weer gewoon zijn, zoals haar voorspiegeling luid-
de. Onderweg kwam ik tot de spectaculaire ontdekking
dat dit onverkwikkelijke incident bij Betty een teken
aan de wand moest zijn voor me. Ik beschouwde het als
een uitdrukkelijke aanwijzing dat ik een eind moest
gaan maken aan de verhouding tussen ons, want zó ging
het niet langer. Was het toeval dat ik juist op deze dag
die andere vrouw ontmoet had en dat zij bestemd was
om de uitverkorene te worden en de plaats van Betty te
gaan innemen? Als dat blijkbaar zo voorbeschikt was,
nou dan moest dat maar gebeuren ook! En onderweg
maakte ik in gedachten serieuze plannen om werk te
gaan maken van Bep van der Wal. Ik zou haar snel voor
een tweede maal willen ontmoeten en niet aarzelen om
haar terstond ten huwelijk te vragen. Geen „kat-uit-de-
boom-kijkerij” meer, maar spijkers met koppen vóór er
mogelijk andere kapers op de kust kwamen! Ik wist nu
ook waar ze woonde, dat had ze me vluchtig onder het
gesprek verteld. Het was aan de overkant van het IJ, de
Hoofdstuk 13
De slag valt
De week die volgde op mijn avontuur met het knappe
weduwtje, werd gekenmerkt door een stilte die bijna
onnatuurlijk aandeed. Op De Standaard ging alles
ogenschijnlijk z'n gewone gangetje, we hadden vrij veel
werk en werden geheel in beslag genomen door de
dagelijkse sleur van de arbeid. Niemand van ons die nu
nog geloofde in een spoedig op handen zijnde tewerk-
stelling in Duitsland. De decembermaand was begon-
nen en we naderden gestaag het rijtje traditionele feest-
dagen dat bij deze midwintermaand hoort. Het zou
gauw Sint Nicolaas zijn en daarachter kwam vaders
verjaardag en dan was het al gauw weer Kerstmis en
Oud- en Nieuwjaar. De moffen zouden toch stellig niet
van plan zijn om ons juist in deze periode de das om te
doen door ons het land uit te jagen en ons daarmee te
beroven van de intieme sfeer in onze familie die zo
kenmerkend is voor deze Oerhollandse feestmaand?
Nee, dat leek ons allen te gek om waar te zijn. „Jon-
gens, we horen er niet meer van en 't zal wel het vol-
gend jaar worden eer daar iets van komt... àls er wat
van komt!” zo zeiden we hoopvol tegen elkaar in de
geruststellende verzekering dat we gelijk zouden krij-
gen!
Ik had niet geschroomd om 's maandags on-
middellijk een onderzoek op de zaak in te stellen naar
nadere gegevens omtrent mevrouw van der Wal. In het
- 94 -
naam van de straat was me jammer genoeg ontschoten,
maar het was in het zogenaamde „Vruchtenkwartier”.
Ik kwam er wel achter, waarschijnlijk had ze telefoon,
overgehouden uit de tijd dat van der Wal nog leefde en
die hij nodig had ten behoeve van het vakbondswerk.
Dat kon ik maandag allemaal op de zaak wel even
opzoeken en mogelijk nog wel meer dingen over haar
aan de weet komen. Zo fantaseerde ik er op los, zag het
in m'n verbeelding reeds helemaal zich voltrekken.
Natuurlijk zou ze ja zeggen en we zouden allebei dolge-
lukkig zijn... ze had me toch immers een „lieve jongen”
genoemd? Helaas, er zou geen steek van terechtko-
men... in de komende week zou het noodlot onbarmhar-
tig toeslaan en een streep halen door al mijn plannen, de
idylle zou wreed verstoord worden. Bep van der Wal
zag ik voorlopig niet meer terug!
telefoonboek had ik weldra haar adres en telefoonnum-
mer opgediept. Ze bleek te wonen in een klein besloten
buurtje aan de overkant van het IJ, niet zo ver van de
pont vandaan; het was in de Perzikstraat. Ik noteerde
alles zorgvuldig en stak vervolgens mijn licht op bij
enige oudere collega's die lid van onze moderne bond
waren of althans lid geweest waren, nu de bond in feite
niet meer bestond. Of ze zich nog de affaire herinner-
den van de bondsvoorzitter van der Wal met die secre-
taresse indertijd? Ja, inderdaad, onze ex-bondsagent
van de Pol wist dat geval nog haarfijn na te vertellen,
hoe zich dat op dat kantoor allemaal toe gedragen had
en dat ze hem een keer betrapt hadden op een vrijage...
Ik vroeg hem of hij die tweede vrouw van van der Wal
wel eens ontmoet had en wat ze eigenlijk voor een rol
gespeeld had in die affaire. En ook daarin kon van de
Pol mij wel enige opheldering verschaffen. Hij liet zich
ontvallen dat het „een verdomd knap wijf was... nog
piepjong” en dat ie zich onsterfelijk belachelijk had
gemaakt met die griet, zo dachten de leden er toen
tenminste over. Hij vervolgde: „Ik heb haar een paar
keer meegemaakt op een bijeenkomst bij hem thuis en
toen viel ze me erg mee, ze was bijzonder gastvrij en ze
liet nooit blijken dat ze wist hoe er over haar gesproken
werd, ze had ook helemaal geen kapsones... ja, daar zijn
toen heel wat harde woorden over gevallen en ze heb-
ben 't van der Wal zwaar aangerekend, volgens mij
helemaal ten onrechte. Maar hij heeft niet lang plezier
van haar gehad, hij was veel te oud voor zó eentje... hij
had nooit met dat hupse wijfie moeten trouwen! Waar-
om vraag je dat allemaal?” Ik verklaarde hoe ik die
vrouw ergens bij kennissen ontmoet had en dat zij bij
die gelegenheid met mij in gesprek was gekomen over
al deze dingen. Ik meende begrepen te hebben dat ze
daar altijd nog veel weet van had, dat zijn vroegtijdige
dood aan haar te wijten zou zijn. „Nou, dat is zielig
voor die vrouw”, antwoordde van de Pol, „maar het was
voldoende bekend dat van der Wal toch al lang met de
dood in z'n schoenen liep... hij had een ernstige kwaal
en hij zou zonder haar ook niet lang meer geleefd heb-
ben.” Overigens hield ik me tegenover van de Pol op de
vlakte en liet voorkomen dat ik slechts oppervlakkige
belangstelling koesterde voor deze geschiedenis. Veel
wijzer was ik er dus niet door geworden.
In ieder geval zou ik haar nu kunnen opbellen
al wist ik nog in 't geheel niet onder welk voorwendsel
ik dat zou moeten doen. Bovendien was er nog een
volkomen nieuw plan in mij gerijpt, ik had plotseling
gedacht aan de mogelijkheid om bij haar onder te dui-
ken als de nood werkelijk aan de man kwam! Zelf was
ik een moment verrukt geweest over dat briljante idee...
dàt leek me even een schitterende oplossing! Gewoon
bij haar intrekken en dan meteen op die manier elkaar
geleidelijk beter leren kennen en van elkaar gaan hou-
den. Wie zou me daar in hemelsnaam zoeken in dat
godvergeten buurtje waar geen mens me kende? Ik
stelde mezelf al voor dat ze het dadelijk goed zou vin-
den en dat ze me met wijd uitgespreide armen zou
ontvangen! Het kwam ternauwernood bij me op hoe
absurd dit plan moest overkomen op de buitenwereld.
Om zó maar ineens in te trekken bij een nog jonge
weduwe die ik slechts één maal ontmoet had en die ik
slechts enkele uren kende. Het bewees dat ik aardig op
hol geslagen was in die dagen waarvan de oorzaak te
vinden moet zijn geweest in die ontmoedigende erva-
ringen met Betty die me aan de grens hadden gebracht
van hetgeen een mens nog incasseren kan. De hele
atmosfeer om me heen was trouwens gespannen, want
het oproepen voor Duitsland hing ieder dag als het
zwaard van Damocles boven je hoofd en het maakte dat
er zich een soort van koele onverschilligheid van me
meester maakte zodat ik me van alle fatsoensnormen
geen barst meer aantrok.
Daarbij wroette het nu eenmaal in m'n gedach-
te rond dat ik achter dat verleidelijk vrouwtje moest en
zou aan gaan, gedreven door een hartstocht die ik zelf
ternauwernood verklaren kon. Met Betty moest het nu
maar eens afgelopen zijn... telkens die intermezzo's met
Bram, het zou er toch eenmaal van gekomen zijn,
wáárom dan niet nu maar meteen? Het had allemaal al
veel te lang geduurd, die uitzichtloze verhouding waar-
bij m'n jonge jaren ongemerkt doelloos verstreken.
Nooit kon ze eens bij me thuis komen als de oudelui er
- 95 -
bij waren, eens een keer op een zondag bij ons komen
eten. Dat was helemaal taboe en er scheen geen enkel
lichtpuntje dat daar ooit binnen afzienbare tijd verande-
ring in mocht komen.
Die hele week daarop zat ik bijna onafgebro-
ken te dromen over Bep van der Wal, liet m'n fantasie
de vrije loop hoe ik 't aanpakken zou. Het moest luk-
ken, waar zou ik angst voor moeten hebben? Dat ze me
een blauwtje liet lopen? Ze had me die zondagmiddag
rijkelijk de pap in de mond gegeven, ze had me zelfs uit
eigen beweging spontaan een kus gegeven! Wat kon er
dan nog misgaan? Edoch het leek me raadzaam om
voorlopig mijn nicht Annie er buiten te houden. Het zou
wel eens heel goed mogelijk kunnen zijn dat juist zij die
onverwachte ontwikkeling tussen mij en haar boezem-
vriendin weinig op prijs zou weten te stellen. Die mo-
gelijkheid was lang niet denkbeeldig, ze had misschien
wel duidelijke redenen om een spaak in het wiel te
steken!
En zo ging die week voorbij met dromen en
plannen uitbroeden in een roes die alle rampspoed, die
van buitenaf dreigde, tenietdeed gaan. Ik leefde of er
geen vuiltje aan de lucht was en had er geen flauw
benul van wat me over een week te wachten stond! Ik
zou nog een keer naar Annie toe moeten om de filmpro-
jector op te halen, want die had ik op die bewuste zon-
dagmiddag natuurlijk rustig daar laten staan. Ik over-
woog wat de beste dag zou kunnen zijn om daarbij een
redelijke kans te hebben dat ik Bep opnieuw zou ont-
moeten. Misschien aanstaande zaterdagmiddag?
Zaterdag 5 december 1942
De kleine drukker Heytel was de eerste die er mee
boven kwam, het moet zo omtrent halftien geweest zijn
op die fatale ochtend. Er waren op de zetterij wat gezel-
lige onderonsjes van collega's die mekaar verrast had-
den met sinterklaassurprises, flauwe geintjes maar waar
toch hartelijk om gelachen werd, want het was nu een-
maal Sinterklaas en ze hielden bij De Standaard van
huiselijke feestjes. Van Homeyer, onze corrector, was
juist bezig een van z'n geestige sinterklaasrijmen voor
te lezen die hij met meesterlijke hand uit de pen deed
vloeien. En op dat ogenblik was het dat de vrolijke
sfeer van kameraden onder elkaar wreed verstoord
werd door de wat schelle stem van vriend Heytel die,
zwaaiend met een groen getinte kaart, de zetterij op
kwam rennen, nerveus uitroepend: „Mensen, het is zo
ver! Ik heb al de oproeping gekregen vanochtend... we
gaan de volgende week op transport en dinsdag moeten
we voor de keuring komen!!” Er viel even een doodse
stilte, je kon een speld horen vallen... rondom niet dan
verschrikte gezichten, die elkaar ongelovig aanblikten,
nog niet beseffend de ware omvang van de ramp. Want
dat kòn toch immers niet? Heytel nam ons in de ma-
ling... hij dacht lollig te zijn op Sinterklaas en de boel
op stang te jagen. Van alle zijden werd hij meteen om-
ringd door de ganse meute. Ze wilden allemaal tegelijk
die kaart zien en lezen wat er op stond en ze probeer-
den hem die uit de hand te grissen. Met de hoofden
tezamen gedrongen lazen we... en het wàs geen grapje
GEWESTELIJK ARBEIDSBUREAU - OPROEPING
In verband met uw tewerkstelling in Duitsland wordt u hierbij opgeroepen om a.s.
dinsdag 8 December te 9 ure aan genoemd Bureau te verschijnen voor medische
keuring enzovoort enzovoort.
Zij die goedgekeurd zijn zullen op korten termijn naar hun bestemming in Duits-
land worden vervoerd.
Waarschuwing: Hij die zich poogt te onttrekken aan deze oproep stelt zich bloot
aan strafvervolging!
Heytel was die zaterdagmorgen wat later van huis ge-
gaan dan de meesten en zodoende had hij de oproep met
de post nog net ontvangen vóór hij op weg naar de zaak
ging. En het duurde niet lang of er kwamen er nog een
paar, die toevallig later van huis waren gegaan, met het
onheilsnieuws aanzetten.
Het leed nu geen twijfel meer dat alle gegadig-
den die oproep thuis gestuurd hadden gekregen en dat
die ook voor mij op me lag te wachten. Als ik zeg dat er
een lichte paniek uitbrak onder de mensen die het aan-
ging, dan is dat eigenlijk nog te zwak uitgedrukt. Er
werd gevloekt en gescholden op de moffen, dat de
smeerlappen nu juist deze datum hadden uitgekozen om
ons de dampen aan te doen, nog wel op Sinterklaas!
„Nou zitten we godverdomme uitgerekend met de kerst
in Moffrika!” riep iemand uit, „kunnen we nog mooi
vóór die tijd een bom op ons kop krijgen!” De ontredde-
ring onder het personeel beleefde z'n hoogtepunt toen in
de loop van de ochtend enige vrouwen van de gedu-
peerde collega's de zetterij opkwamen, jammerend en in
tranen. Ze kwamen hun mannen vast waarschuwen dat
de oproepingen verschenen waren en nu was er dus
geen twijfel meer mogelijk... het ongehoorde was ge-
schied, we zouden nog vóór Kerstmis als dwangarbei-
ders naar Duitsland weggevoerd worden.
De paniek was inmiddels ook doorgedrongen
tot het bedrijfskantoor en de directie. Even later ver-
schenen Jongman en de Leng ten tonele. Alles groepte
bij elkaar en van werken was geen sprake meer. Zenuw-
achtig bekeek Appie Jongman de groene kaarten die
hem voorgehouden werden. „Ja ja... ik zie het”, riep hij
met z'n hoge piepstemmetje, „dat is niet fraai, mensen...
't spijt me vreselijk voor jullie, maar dan is het hier
meteen afgelopen voor al de mensen die zo'n kaart
ontvangen hebben!” En hij verhief z'n stem nu plotse-
ling en bazuinde rond: „Willen alle mensen die zo'n
kaart ontvangen hebben of mogelijk thuis in de bus
vinden even luisteren? Al diegenen onder jullie die
opgeroepen zijn kunnen nu meteen naar huis gaan en
hoeven volgende week niet meer terug te komen op het
werk!” - „En de centen? Hoe zit het daarmee, we moe-
- 96 -
van Heytel! Met z'n allen zagen we dat hij de waarheid
sprak toen we de tekst op de kaart lazen:
ten die week toch uitbetaald krijgen?” werd er van ver-
schillende kanten uitgeroepen. „Ja, dat is in orde... jullie
kunnen in het midden van de week langs komen om je
geld te halen, eventueel vakantiedagen zullen wij ook
nog doorbetalen... daarna vallen jullie onder de Duitse
arbeidsvoorwaarden.” Waren we dus meteen ontslagen?
Ja, daar kwam het eigenlijk op neer, want we mochten
in geen geval in dienstverband blijven bij De Standaard.
Lang voordat de werktijd afgelopen was die
ochtend vertrokken de meesten reeds naar huis. En ik
kòn het me gewoon nog niet realiseren dat ik hier van-
daag voor het laatst geweest was, dat ik op deze zaak de
komende week niet meer terug hoefde te komen. Dat er
zomaar abrupt een einde kon komen aan je bestaansze-
kerheid... dat was toch ongehoord? Hoe verheugd was
ik niet geweest in het vroege voorjaar toen deze veelbe-
lovende baan me als 't ware in de schoot geworpen
werd. Eindelijk begon de zon weer te schijnen, ik had
een vaste job en meende nu de zekerheid te hebben niet
naar Duitsland te worden gestuurd. En nu plotseling dit!
Resoluut pakte ik tegen één uur al m'n gereedschappen
bij elkaar en deed ze in mijn tas. Het leek me het ver-
standigst om de knoop nu maar meteen door te hakken
en al m'n spullen mee naar huis te nemen. Je wist maar
nooit of er de komende week nog wel gelegenheid zou
zijn om de boel op te halen!
In een nogal tamelijk gedeprimeerde stem-
ming kwam ik tegen halftwee thuis. En ja hoor, er viel
nauwelijks aan te twijfelen... ik zag het al aan de be-
drukte gezichten van vader en moeder. „Slecht nieuws,
jongen!” riep vader geagiteerd uit. „Er ligt wat op je te
wachten, op tafel... schrik maar niet!” Ik zei dat ik he-
lemaal niet hoefde te schrikken, want die schrik had ik
vanmorgen vroeg al te pakken gekregen. Met een ge-
voel van weerzin bekeek ik de oproepingskaart, had
grote zin om het voddig stuk papier meteen maar te
verscheuren! „En wat nu?” vroeg moeder met angstige
stem. „Ga je er heen? Ben je niet bang dat ze je meteen
vasthouden?” „Laten we nou niet meteen het ergste
veronderstellen”, opperde ik. „Om te beginnen moeten
we eerst nog gekeurd worden en ik heb altijd nog een
beetje hoop dat het papiertje van dokter van Valken-
burg me misschien uit de brand zal helpen. En daarna
moeten ze ons toch minstens nog de gelegenheid geven
om koffers te pakken en afscheid te nemen... Nee, ik ga
in ieder geval dinsdag naar die keuring toe en van de
uitslag daarover laat ik alles verder afhangen.” „Maar je
bent toch hoop ik niet van plan om je naar dat land te
laten sturen?” vroeg moeder met een zorgelijk gezicht.
Ik stelde haar gerust en legde haar uit dat ik alleen maar
het spel met de moffen zóver wilde meespelen om geen
argwaan te wekken en zodoende nog wat speelruimte
met de tijd te winnen. Pas als ze me zouden goedkeuren
kon ik tot actie over gaan. „Vanmiddag ga ik allereerst
naar Annie Grotendorst toe... zij moet het in elk geval
nu weten opdat ze maatregelen kan treffen voor een
onderduikadres. Het is niet onwaarschijnlijk dat ik al
een goed adres weet bij iemand, maar daar praat ik nu
liever nog niet over!” Ik zinspeelde daarbij natuurlijk
op de vriendin van Annie, Bep, maar voelde geen be-
hoefte om daar voorshands op vooruit te lopen.
„Laten we nu eerst eens rustig krijgsraad hou-
den straks, ná de boterham”, opperde vader. „Er valt
mijns inziens nog wel zo een en ander te regelen en we
moeten de dingen wel héél goed onder de ogen zien
voor we aan zoiets beginnen...” Vader had gelijk, er
zou nog heel wat bepraat moeten worden en eigenlijk
hadden we dat al veel eerder moeten doen. Maar ik
stelde voor om daar nog even mee te wachten totdat ik
bij Annie geweest was. Allicht kreeg ik van haar wat
nadere informatie betreffende het adres waar ik in geval
van nood heen zou moeten vluchten. We spraken dus af
dat we vanavond uitgebreid over alle problemen zou-
den spreken en alles secuur doornemen om goed voor-
bereid te zijn als het kritieke ogenblik daar was.
Dadelijk na de broodmaaltijd toog ik op pad
naar mijn nichtje, vergezeld van een nauwelijks te on-
derdrukken gevoel van spanning omdat ik verwachtte er
mogelijk de lieftallige weduwe opnieuw te ontmoeten.
Gelukkig trof ik Annie thuis, ze was alleen en wat m'n
verwachtingen betreffende Bep van der Wal aangaat
kwam ik bedrogen uit. Annie begreep dat ik was geko-
men om de filmprojector op te halen, ze had echter niet
verwacht dat ik haar tegelijk ook het slechte nieuw
kwam brengen. Ze vond het ook maar cru dat de moffen
ons uitgerekend vóór de feestdagen kwamen opeisen en
stelde voor dat we de zaken nu meteen maar grondig
moesten bespreken. „Je bent nu toch vastbesloten om
niet naar Duitsland te gaan en onder te duiken?” vroeg
ze. Ik bevestigde mijn reeds eerder gestelde voornemen
en antwoordde dat ik alles wilde doen om uit handen
van de nazi's te blijven. „Goed, dat is dus afgesproken”,
ging ze voort. „Ik ga nu maandag dadelijk praten met
mijn chef, dan kan hij er vast op rekenen dat je bij hem
in huis komt, want dat is de bedoeling. Hij herbergt
uitsluitend mensen die acuut in nood zitten. Alleen moet
ik je er wel bij vertellen dat dit adres voor tijdelijk is,
hoogstens drie of vier dagen. Daarna moeten we een
- 97 -
verdere oplossing zoeken, liefst een eind weg van de
hoofdstad, misschien op het platteland bij de boeren.
Maar dat moeten we nog afwachten. Je begrijpt wel dat
je op dit moment lang niet de enige bent die er zo voor
staat, er zijn er thans enige duizenden die het vertikken
om zich naar Moffrika te laten sleuren en die moeten
allemaal geholpen worden. Dus... het zal wel even
moeilijk worden en ik moet je eerlijk bekennen dat ik
op dit ogenblik nog geen idee heb waar we je heen
zullen brengen...” Dat klonk niet bepaald optimistisch...
Annie wist het dus zelf nog niet, alleen dat ik een paar
dagen voorlopig kon worden opgeborgen bij die collega
van haar. „Ga in elk geval dinsdag naar die keuring
toe... we moeten de kans dat je afgekeurd wordt niet
verwaarlozen al geef ik je weinig hoop, maar je kunt
nooit weten. Wanneer ze je nu dinsdag goedkeuren,
kom dan onmiddellijk naar mij toe op de bank, dat is de
firma Oyens op de Keizersgracht. Je vraagt aan de
portier maar naar mij en dan zie je me wel verschijnen.
Je hoort dan verder wel wat er gaat gebeuren en ik zal
je dan voorstellen aan meneer van der Linden, dat is de
man waar je zo lang in huis komt.” Voorlopig waren er
dus wel een paar punten waar ik houvast aan had, maar
toch brandde me de vraag op de lippen hoe het daarna
verder zou moeten gaan. De gedachte aan Bep van der
Wal liet me nog steeds niet los en na wat aarzelen ver-
stoutte ik me om een opmerking in die richting tegen
Annie te maken. „Zeg... zou die vriendin van jou, die
mevrouw van der Wal, niet bereid zijn om iemand in
huis te nemen? Ze woont in een stil buurtje en daar zou
niemand me kennen... ik dacht daar zo toevallig aan
omdat ze toch alleen woont!” De vraag was er uitge-
flapt eer ik er erg in had, „Hoe kom je dáár in hemels-
naam zo bij?” vroeg Annie met een verbaasde blik. „En
hoe weet jij dat ze in een stil buurtje woont? Heb je
soms met haar aangepapt op die zondagmiddag? Dan
heb ik me tòch niet vergist, jullie zaten zo intiem met
elkaar te smoezen en je hebt haar naar dat adres ge-
bracht... zèg eens mannetje, je hebt je toch niet wat in je
hoofd gehaald met haar?” Lachend keek ze me aan met
onverholen nieuwsgierigheid in haar ogen. Ik was door
de mand gevallen en ik moest Annie nu wel bekennen
dat die knappe jonge weduwe verbazend veel indruk op
me gemaakt had. „Heb je haar soms gevraagd?” wilde
Annie geïnteresseerd weten. „Zover ben ik niet geko-
men, maar ze heeft wel gezegd dat ze me heel graag
nog eens wilde ontmoeten”, bekende ik ruiterlijk. „Nee
maar, dáár sta ik van te kijken, dat had ik nou nooit
durven denken dat Bep daar op zou ingaan. Weet je wel
dat dat vrouwtje al bijna veertig jaar is en zou jij willen
trouwen met een zoveel oudere vrouw? Ik kan me niet
indenken dat ze dat zelf zou willen... ze vindt je natuur-
lijk een aardige jongen maar dat betekent nog niet dat
ze met je trouwen wil!” Ik dorst tegen Annie niet te
bekennen dat ze me zelfs een kus gegeven had, ik had
al veel te veel gezegd en het was duidelijk dat Annie
weinig begrip kon opbrengen voor deze intieme relatie
tussen mij en haar vriendin. Ze zei dan ook resoluut: „Ik
zou me er maar niks van voorstellen om bij haar in huis
te willen komen, want dat doet ze vast niet! Dat is zo'n
kleine woning die ze heeft dat ze helemaal geen plaats
voor je heeft. En in zo'n stil buurtje loop je juist het
meest in de gaten en hebben ze je meteen te pakken!”
Het was hiermee duidelijk dat Annie geen
voorstandster van dit plan was en ik kreeg al bijna spijt
dat ik erover begonnen was. „Dus jij denkt dat je vrien-
din het niet zal willen?” vroeg ik ten slotte. Annie ant-
woordde: „Dat heb je me niet horen zeggen... ik ben
alleen maar van mening dat ze er geen gelegenheid
voor heeft. Je zou het haar zelf moeten vragen... ik
bemoei me daar liever niet mee, je weet blijkbaar waar
ze woont en je zou het dus kunnen proberen.” Hiermee
was het onderwerp afgehandeld. De plannen waren tot
zover besproken en ik moest het nu verder maar aan
m'n nicht overlaten.
We namen afscheid en niet zo heel veel wijzer
geworden keerde ik naar huis terug, de koffer met de
filmprojector meezeulend.
Na het eten hielden we die avond een uitge-
breide familieraad waarbij alle problemen die zich in de
komende week konden voordoen duchtig werden beke-
ken. Vader wilde voor alles weten hoe het met mijn
financiën gesteld was. Had ik voldoende geld gespaard
om het een bepaalde tijdsduur vol te kunnen houden?
„Je moet er wel aan denken dat je dan vrijwillig werk-
loos bent en het uitgesloten is om uitkering te ontvan-
gen”, zo begon de oude heer met een reeks van punten
op te sommen die van groot belang waren. Ik legde alle
boeken bij wijze van spreken open en kon hem verze-
keren dat ik beschikte over een kapitaaltje van ongeveer
duizend gulden, daar was bij inbegrepen een hoeveel-
heid echt zilvergeld van om en nabij ¦ 150,--. Maar dat
laatste wilde ik liefst zo lang mogelijk onaangeroerd
laten, het was te voorzien dat de waarde van deze munt-
specie binnen afzienbare tijd tot misschien wel het
tienvoudige zou stijgen. Ik kon dus beschikken over een
bedrag in cash van ongeveer ¦ 800,--, voor die tijd een
niet onaanzienlijk kapitaal. Ik opperde de mogelijkheid
om eventueel over te gaan tot de verkoop van één van
de beide filmcamera's. De nog betrekkelijk nieuwe
Eumigcamera die ik in 1938 had aangeschaft gebruikte
ik nog maar weinig sinds ik in het bezit was gekomen
van de meer professionele Cine-Nizo. Dan zou dus de
Eumig maar verkocht moeten worden en ik schatte de
waarde thans op ± ¦ 300,--. Vader zei dat hij daar wel
een weg op wist en we kwamen overeen dat hij per
veiling dan ook nog wat boeken en een microscoop van
de hand mocht doen. Op die manier zou ik het een hele
poos kunnen volhouden wanneer ik bijvoorbeeld niet
meer dan ¦ 10,-- per week nodig had aan kostgeld. Dat
ik op deze wijze mijn gehele spaargeld zou opsouperen
deerde me bitter weinig. Het was immers toch te ver-
wachten dat al het geld hier waardeloos zou worden,
wanneer deze oorlog voorbij was, ik kon het nu veel
- 98 -
beter benutten en... ná de oorlog, nou ja, dan zagen we
wel weer verder! Het tweede punt dat aan de orde
kwam betrof de distributiebonnen. De vraag kwam bij
ons op: zou het mogelijk blijven om op de gewone
manier de bonnen op onze stamkaart te blijven halen of
zouden de moffen mijn aandeel gaan blokkeren? Vader
dacht dat het wel lukken zou om op de gebruikelijke
manier alle bonkaarten af te halen, maar dan moesten
we er wel voor zorgen dat ik die stamkaart behield en
dat die niet ingeleverd werd bij het Arbeidsbureau,
zogenaamd voor in Duitsland! „Ik durf die bonkaarten
best te blijven halen, ze maken mij toch immers niets?
Als het fout zit dan merk ik het wel!” zo besloot de
oude heer kordaat. Hij was van mening dat er geen
vuiltje aan de lucht was en dat mijn aanspraak op bon-
nen normaal door kon gaan. Daarna kwam er nog aan
de orde hoe vader en moeder zelf door de moeilijkhe-
den zouden moeten heenkomen als ik er niet meer was.
Ze zouden natuurlijk mijn aandeel in de huishoudon-
kosten wel terdege missen. „We zullen moeten probe-
ren om een gedeelte van de woning onder te verhuren”,
stelde vader voor. „Dat zal niet zo moeilijk zijn in deze
tijd nu er zoveel mensen uit hun huizen weg gebombar-
deerd zijn... al verhuren we die zolderkamer maar aan
iemand alleen, dan betekent dat al een hele verlichting
voor ons. Restte ten slotte nog het vraagstuk waar ik
zelf heen zou moeten als Annie geen oplossing wist te
geven op korte termijn. Ik deelde alles mee wat ik die
middag van Annie had vernomen en vader vond dat
allemaal niet zo erg hoopgevend. „Het komt er dus op
neer dat je nog helemaal geen zekerheid hebt wáár je
heen moet als je bij die collega van haar geweest bent?
Als de kogel eenmaal door de kerk is en je ondergedo-
ken bent kun je onmogelijk meer hier thuis komen, we
moeten er op bedacht zijn dat dit huis dan voortdurend
onder stille bewaking komt te staan. En wat dan? Dan
moet je toch zeker weten waar je onderdak kunt krij-
gen... ”
Ja, daar zat 'm nu juist de hele kneep en het
verontrustte me wel een beetje dat juist op dat punt ik
geen enkele zekerheid bezat. En het werd nu langza-
merhand kort dag, er moest iets gebeuren. Toen kwam
vader met het voorzichtige voorstel voor de dag om ons
licht op te steken bij oom Wim en tante Mien in
Utrecht. „Als je dáár nu eens heen kon gaan”, opperde
hij. „Ik ben er haast zeker van dat de ten Bouwhuyzen
bereid zijn om je voor langere tijd in huis te nemen,
laten we zeggen... drie of vier maanden. In die tijd
kijken wij uit naar een schuilplaats op het platteland.”
Het voorstel lokte me in de eerste aanleg niet zo bijster
aan, ik dacht daarbij allereerst aan al de onverkwikke-
lijkheden uit Putten. In mijn gevoel was er na die tijd
altijd een kloof blijven bestaan tussen hen en mij. Nou
ja, er waren al weer een paar jaartjes overheen gegaan
en die affaire moest toch eens in het vergeetboek ra-
ken... Ik beloofde de oude heer dat ik het in overweging
wilde nemen, misschien was het toch nog geen eens
zo'n slecht plan. Maar ze moesten het wel zelf willen en
ik wilde volstrekt niet dat vader het hen zou opdringen.
En hoe meer ik er de rest van die avond over nadacht
des te meer raakte ik ervan overtuigd dat hier wel eens
de oplossing kon liggen. Mijn oom en tante hadden een
groot huis met een vrije opgang en het was gelegen aan
een stil grachtje. Het huis bood gelegenheid te over om
mij er volkomen veilig en thuis te voelen. Toch wilde ik
nog een poging wagen om zelf een beslissing te force-
ren... de gedachte aan het weeuwtje spookte mij nog
telkens door het hoofd. Weet je wat... ik ga er de ko-
mende week op af, er zal nog wel wat tijd over blijven
om een tochtje naar de overkant van het IJ te onderne-
men. Het enigste en minste wat me kan overkomen is
dat ze „nee” zegt. Ik voelde me daarna al een heel stuk
geruster nu er wat klaarheid was gekomen en er ten-
minste positieve plannen op tafel waren gekomen. Er
kon nog van alles gebeuren en met een beetje geluk
kwam ik stellig wel ergens onderdak. De week die nu
aanbrak zou een spannende week worden!
Zoals het er nu voorstond zou de volgende
zondag wel eens de laatste kunnen zijn waarop ik met
Betty samen was. En het werd een dramatische middag!
Ik hield de onheilsmare niet lang voor haar verborgen,
vertelde haar alles zo gauw wij gezeten waren en ze de
thee had ingeschonken. Ze verbleekte merkbaar bij
mijn woorden en riep wanhopig uit: „Maar Piet... das
ist ja schrecklich! Es kann nicht wahr sein!” In haar
verbijstering vergat ze het Nederlands en uitte haar
emotie in het Duits. Ik beduidde haar dat het maar al te
waar was en dat wij deze middag zo goed als zeker
voor de laatste maal bij elkaar zouden zijn. Ze raakte er
helemaal door van de kook en ik zag dat haar handen
licht beefden toen ze de thee inschonk. „En hoe moet
dat nou, Piet”, vroeg ze met trillende stem, „Is daar nu
helemaal niets aan te doen? Je hebt toch kans om afge-
keurd te worden?” Ik probeerde haar duidelijk te maken
dat ik geen enkele hoop koesterde dat die keuring voor
mij goed zou aflopen en dat er niets anders zou opzitten
dan in „dass blaue hinein” te verdwijnen. „Waar wil je
dan naar toe... heb je al een adres? Piet!! Je mag niet
thuis blijven hoor! Zorg in godsnaam dat ze je nooit te
pakken krijgen want het is zeker dat ze je gaan zoeken
en als ze je vinden... daar moet ik niet aan denken!” Ik
deed m'n best om haar zoveel mogelijk gerust te stellen,
spiegelde haar voor dat ik heus nog wel eens bij haar
zou komen, ook als ik ondergedoken was. „Maar als je
nu ergens zo ver weg bent... dan kan je toch moeilijk
telkens hierheen komen?” riep ze uit. „Luister eens
lieverd, als ik braaf deed wat de Duitsers willen, dan
zou ik voorlopig helemaal niet meer bij je kunnen zijn...
Als ik onderduik en ik heb het geluk een schuilplaats te
vinden hier in de omgeving dan zou ik niet weten wat er
tegen is om jou van tijd tot tijd op te zoeken. Niemand
kent me hier toch van naam? Geen mens hier in huis die
- 99 -
iets van me af weet en kan beweren: o, daar heb je die
vent die gezocht wordt en die geweigerd heeft naar
Duitsland te gaan!” „Zou je denken dat het lukt om hier
een adres te vinden?” vroeg ze hoopvol. „Heb je al iets
gevonden... of weet je het nog niet... Ik zal er heus met
niemand over praten hoor! Piet! Je denkt toch niet dat
Liesje je verraden zal? Omdat ik een Duitse ben?”
Doordringend keek ze me aan alsof ze m'n diepste
gedachten wilde raden. „Ik ken je... Lies, al bijna tien
jaar wordt het nu en ik weet dat ik op je vertrouwen
kan, dat jij nooit zoiets laags zou doen. Jij hoopt op
redding van jouw vaderland en ik doe alles voor de
vrijmaking van mijn eigen land. Dat weten we nu van
elkaar en we hebben altijd onze mening van elkaar
gerespecteerd. Ik vertrouw je volkomen, maar... in deze
benarde tijd is het beter als je niet alles weet, dan kun-
nen ze ook nooit iets uit je krijgen. Ik beloof je dat ik je
zoveel mogelijk op de hoogte zal houden hoe het met
me afloopt.” Toen ze later op de middag op onze ver-
trouwde gewoonte naast me lag in bed en we elkaar
weer bezaten zoals vele jaren lang gebeurd was, wist ik
dat deze eenwording tussen ons de laatste zou zijn,
misschien voor lange tijd. Toen ze stil en ontspannen
naast me lag met haar hoofdje op mijn arm, voelde ik de
warme vochtdruppels op mijn blote huid... ze huilde
zacht snikkend in mijn armen en klemde zich onstuimig
aan me vast. Ik besefte dat ze meer van me hield dan ik
ooit geweten had en dat Bram van geen enkele beteke-
nis meer voor haar moest zijn. Ik voelde me heel schul-
dig wanneer ik nu dacht aan mijn avances betreffende
Bep van der Wal. Hoe had ik ooit kunnen denken dat zij
de plaats van Betty mocht innemen? Hoe kwam ik hier
ooit uit? Bij al de zorgen die op me geladen werden
woog de zorg om Betty nu nog dubbel zo zwaar. Hoe
zou ik haar kunnen vergeten... wat zou er van haar
worden als ik er niet meer was om haar te troosten en
op te beuren als ze in moeilijkheden raakte door die
vent van haar? Ontroerd namen wij afscheid van elkaar,
ze huilde nu niet meer maar haar gezicht was heel bleek
en haar ogen hadden een verdrietige uitdrukking toen ze
zich bij de deur nog éénmaal aan me vastklampte en me
het allerbeste toewenste. Ik beloofde haar dat ik nog
eenmaal langs zou komen om haar de uitslag van de
keuring mee te delen, maar ik kon onmogelijk voorspel-
len op welke dag dat zou zijn. „Misschien loopt alles
nog wel goed af”, zo troostte ik haar. En met die woor-
den verliet ik het huis waar ik zovele jaren lang mijn
voetstappen over de drempel gezet had en waar die
kleine tengere vrouw mij altoos zo liefdevol ontvangen
had. Ik was me duidelijk bewust dat er een mijlpaal in
m'n leven afgesloten was... er was iets voorbij dat nooit
meer zou terugkeren!
 Hoofdstuk 14
Van huis en haard verdreven
Maandag 7 december 1942
Die gehele middag hield ik me onafgebroken bezig met
orde op zaken te stellen. Ik ruimde mijn werkkamer
grondig op, verscheurde brieven waarvan ik dacht dat
ze mij in gevaar konden brengen en werkte tot laat in de
nacht aan het doorbladeren van de reeds voltooide
journalen van 1938-1940. Ik schrapte er alle persoons-
namen met dikke inkthalen in door teneinde de moffen
op een dwaalspoor te brengen wanneer ze onverhoopt
deze geschriften in handen mochten krijgen. Het was
niet denkbeeldig dat ze mij op het spoor zouden kunnen
komen wanneer ze kennis namen van bepaalde namen
en adressen die er in voor kwamen. Daarna pakte ik
alles in stevig papier en bond er touw omheen. Nog
éénmaal brak ik op zolder de geheime bergplaats open
waarin al het koperwerk al geruime tijd z'n winterslaap
lag te houden en deponeerde alle documenten bij de rest
en sloot het gat zorgvuldig weer af. Tot zoverre had ik
alle voorzorgsmaatregelen genomen die me wenselijk
toe schenen, alhoewel ik toch in 't geheel niet wist waar
het morgen op uit zou draaien. Ik voelde me alles be-
halve op m'n gemak en zag die dag met angst en beven
tegemoet. Er kon van alles gebeuren en de moffen wa-
ren onberekenbaar in het uitvoeren van hun plannen.
Vader opperde nog het idee om er maar helemaal niet
heen te gaan, hij was bang dat wij daar in een soort val
konden lopen en dat de Duitsers al die mensen meteen
vasthielden teneinde de onderduikers de pas af te snij-
den. Ik had me nu eenmaal voorgenomen om het spel te
blijven meespelen tot het uiterste en bovendien wilde ik
evenmin mijn kameraden van De Standaard in de steek
laten. Allicht waren er nòg een paar bij die het voorne-
men hadden onder te duiken en we konden mogelijk
morgen wat steun aan elkander hebben. Nee, ik bleef
vastberaden om er heen te gaan en de loop der gebeur-
tenissen bedaard over me te laten heengaan!
Dinsdag 8 december 1942
Een verschrikkelijke dag was aangebroken, een dag die
ik nimmer in m'n leven meer zou vergeten. Het liep
natuurlijk allemaal verkeerd af en eer die dag voorbij
was gegaan stond ik geplaatst tegenover de meest in-
grijpende beslissing van mijn leven: naar Duitsland
- 100 -
weggevoerd te worden als een soort dwangarbeider, òf
de benen nemen en als naamloze burger voor onbe-
paalde tijd verder het leven door te gaan. Ik koos voor
het laatste en daarmee opende ik voor mezelf een tijd-
perk dat gekenmerkt werd door een reeks van de meest
roekeloze en spannende avonturen die me deden belan-
den in een totaal nieuwe wereld. Maar laat ik niet teveel
op de gebeurtenissen vooruit lopen!
Ik had al mijn moed bijeen moeten garen op
die morgen om uiterlijk kalm mijn weg te vinden naar
de Passeerdersgracht waar vanouds de „Arbeidsbeurs”,
thans genaamd „Gewestelijk Arbeidsbureau”, gevestigd
was. Dadelijk na het betreden van het gebouw werd ik
overrompeld door een ontstellende chaos van dooreen
krioelende mannen die de grote wachtlokalen tot in alle
uithoeken vulden. Was het pand in de crisisjaren al
menigmaal het toneel geweest van onbeschrijfelijke
toestanden met de duizenden werklozen die hier de
drempels hadden doen afslijten, ook nu toonde het
beeld niet veel verschil met dat van toen. De wachtka-
mers waren eivol met kankerende en scheldende men-
sen die hun mening over de moffen niet onder stoelen of
banken staken. Ik trof er talloze oude bekenden aan uit
de grafische wereld en ook veel oud-collega's van de
Bussy. Van hen vernam ik dat er bij m'n vroegere baas
liefst 63 man voor Duitsland gevorderd waren. Overal
was politie aanwezig door het hele gebouw. Buiten op
straat werd de ingang geflankeerd door onze eigen
gemeentepolitie. Maar daar binnen stonden overal de
gehate „Grünen” met geladen karabijnen de wacht te
houden. Snauwerige ambtenaren renden af en aan en
probeerden orde in de chaos te brengen door de opge-
roepenen in groepen in te delen aan de hand van lijsten
die zij raadpleegden. Er werd een aantal namen afge-
roepen en dan ging een groep van één bepaald bedrijf
mee verder het gebouw in.
In deze situatie was ik blij dat ik zovele oude
vrienden ontmoette, we klampten ons een beetje aan
elkander vast en verdiepten ons onder elkaar in de vele
vragen die ons bezig hielden. Er gingen zacht gefluis-
terde opmerkingen van mond tot mond over de klem-
mende vraag: waar zouden ze ons wel heen sturen? of:
wat ga jij doen? En ik hoorde iemand zeggen: „Ben je
belazerd... dacht je dat ik naar Duitsland ging? Mij niet
gezien hoor...! Ik heb m'n plannen al kant en klaar!”
Waarop een ander opmerkte: „Kijk jij maar uit dat ze je
niet horen... dan pakken ze je hier meteen al. Die Grü-
nen staan hier niet zomaar voor de lol!” Ik merkte wel
dat ik dus stellig niet de enige was die met alternatieve
plannen rondliep, maar ik liet me er echter niet toe
verleiden om ten overstaan van de anderen tot boude
beweringen over te gaan en verklaarde dat ik het eerst
maar eens rustig zou aankijken.
Eindelijk was de complete groep van De
Standaard aan de beurt en timide slofte de ganse meute
achter het ambtenaartje aan naar de burelen binnen het
traliewerk. Daar werden we stuk voor stuk in een kan-
toortje gelaten met tegenover ons een ambtenaar achter
een bureau. De bureaucratische mallemolen begon te
draaien! We werden overstelpt met formuliertjes en
verklaringen waaronder de belangrijkste waren de
zogenaamde „Aanwervings-bevestigingen”. Deze be-
helsden onder andere het arbeidscontract waarop ver-
meld stond waar je heen moest en wat je er verdienen
kon. Bovendien stonden er nog een hele reeks bepalin-
gen in vermeld waar we wel een uurtje voor nodig
hadden om dat allemaal te ontcijferen. Alle papiertjes
waren gesteld in het Nederlands en in het Duits. En
alles nog weer in duplo. Ook werd mij gevraagd aan
wie ik het geld wilde laten overmaken dat ik in Duits-
land zou verdienen. Ik gaf maar op goed geluk op dat ik
mijn moeder daarvoor in aanmerking wilde laten ko-
men. Het mannetje achter de schrijftafel typte het ene
formuliertje na het andere, daarbij steeds allerlei vragen
stellend. Eindelijk, toen hij met de omvangrijke papie-
ren warwinkel gereed scheen te zijn, zei hij tegen me:
„U bent bestemd om naar Brandenburg te gaan, dat is
bij Berlijn... en u moet reizen tot aan station Erkner.
Daar zult u voorlopig onderdak krijgen in een barak-
kenkamp. Op mijn belangstellende vraag wanneer die
reis erheen dan wel moest geschieden gaf hij ten ant-
woord dat ik er op moest rekenen dat ik waarschijnlijk
aanstaande vrijdag reeds diende te vertrekken. Nou,
daar schrok ik wel eventjes van, want dat zou dus al
over een paar dagen zijn! Hij schoof me de bundel
papieren toe en zei kortaf: „Dit moet u eerst allemaal
ondertekenen...” Ik keek hem verbaasd aan en merkte
op: „Ik zal toch eerst moeten lezen wàt ik ga tekenen...”
Die kerel rekende erop dat ik meteen m'n handtekening
overal onder zou zetten en schoof me meteen al een
penhouder toe met een potje ouderwetse inkt. Ik vatte al
mijn moed bij elkaar en zei gedecideerd: „Het spijt me
wel... maar ik teken hier niets, absoluut NIETS! U
begrijpt toch zeker wel dat ik eerst op mijn gemak
kennis wil nemen wat deze rotzooi allemaal betekent en
waar jullie me toe verplichten. Ik ga niet uit vrije wil...
maar ik word gedwongen om te gaan en ik weiger dus
deze papieren te ondertekenen!” „O, u mag het eerst
wel doorlezen... maar u zult het uiteindelijk tòch moe-
ten tekenen, u bent nu eenmaal aangewezen om in
Duitsland te gaan werken en daar komt u niet onder-
uit!” Hij zei het met een honend lachje en toen ik hem
wat nader opnam zag ik plotseling dat ie een N.S.B.-er
was. Hij droeg het kleine driehoekje van de „beweging”
- 101 -
op de revers van z'n colbert. Tergend voegde hij er nog
aan toe: „U zult wel moeten tekenen zo aanstonds!”
„Waarom?” vroeg ik. „Dat zult u wel merken... als u
straks op de afdeling Migratie komt!” En met die raad-
selachtige woorden was deze eerste fase van de proce-
dure beëindigd. Ik pakte de bundel papieren bijeen en
verliet het hokje terwijl hij me daarbij de verdere weg
wees naar de afdeling voor de medische keuring. Op de
gang stonden reeds vele van onze mensen te wachten
om daarheen te gaan. We kwamen een verdieping hoger
en belandden eindelijk aan de lokaliteit waar we ge-
keurd moesten worden en daar troffen nagenoeg alle
collega's van De Standaard elkaar. We werden met tien
man tegelijk binnengelaten. Er bleek daar slechts één
arts aanwezig te zijn die in het midden van het lokaal
zetelde aan een groot bureau en hij werd blijkbaar
bijgestaan door een zeer jonge helblonde assistente, die
op uitdagende wijze haar charmes ten toon spreidde. Ze
had meer weg van een hoer die hogerop wilde en verge-
ten was om haar oude beroepskleding te verwisselen.
Ze deed blijkbaar het administratieve werk, maar
scheen er daarbij een hels genoegen in te scheppen om
de mensen die voor de dokter moesten verschijnen op
infame wijze te vernederen. Want inderdaad, deze zo-
genaamde keuring wàs een uitermate vernederende
vertoning en er helemaal op gericht de mensen klein te
krijgen.
Het begon al terstond bij het binnenkomen
met het snauwerige bevel: „Allemaal uitkleden...! En
als ik zeg uitkleden bedoel ik dat niemand hier voor me
komt te staan met z'n broek nog aan!” De blonde duive-
lin voegde daar onmiddellijk met een satanische lach
aan toe: „Zo is dàt... en laten die jongens zich maar niet
generen voor mij... ik schrik nergens meer van!” Nou,
dat geloofden we graag en ik hoorde iemand zacht
opmerken: „Wat zèg je van dat klerewijf?” In het lokaal
waren niet meer dan enkele kamerschermen aanwezig
en je moest je behelpen om er je kleding behoorlijk
kwijt te raken. Niemand scheen veel animo te hebben
om zich poedelnaakt uit te kleden en toen er wat veel
tijd overheen ging eer iemand tevoorschijn kwam,
snauwde de dokter: „Kan dat niet wat vlugger? Ik heb
nog meer te doen!” En dat blonde stuk weer er achter-
aan: „Moet ik de jongetjes soms even komen helpen
met de broek uit te trekken?” Het leed geen twijfel dat
die dokter, zowel als z'n helpster beiden N.S.B.-ers
waren en naar mijn eerste indruk was die kerel een heel
smerig ventje ook, waarvan niets goeds te verwachten
viel.
Maar toen klonk er onverwacht een keiharde
stem vanachter een scherm en ik herkende er die in van
onze vriend Bedeke, de Rotterdammer. Hij schreeuwde
letterlijk: „Ik kom er aan... maar wel in m'n broek!
Jullie denken toch godverdomme niet dat ik zo gek ben
om hier in het gezicht van m'n collega's en met die meid
erbij in m'n blote kont te verschijnen!!” Bedeke kwam
nu voor de dag met alleen z'n bovenlijf bloot, de rest
had ie allemaal aangehouden. Z'n gezicht drukte grote
woede uit en hij stapte met grote passen recht op de
dokter af met gebalde vuisten alsof ie 'm te lijf wilde
gaan. „Wat is dat hier voor een bende?” viel hij nijdig
uit. Het lijkt wel de militaire dienst... zo'n behandeling
heb ik nog nergens eerder meegemaakt. En nou kan je
de hele SS hier in dit gebouw er bij halen... maar die
broek hou ik aan... of ik dien een klacht in!!” Sjonge,
dàt was klare taal van die Rotterdammer die toch al zo
de pest in had op de moffen vanwege het bombarde-
ment in '40. En uit de vele tekenen van bijval die op-
klonken van achter de grodijnen kon die veearts wel
opmaken dat ie op de nodige tegenstand kon rekenen.
Misschien schrok ie daar toch wel even van of was ie
mogelijk ver buiten z'n boekje gegaan met z'n optreden,
want hij riep: „Goed... al goed. Hou de broeken dan
maar aan” en tegen de blonde Venus hoorde ik hem
zoiets mompelen van: worden tòch allemaal goedge-
keurd...
Ik wist genoeg! De brief van dokter van Val-
kenburg had ik bij de hand gehouden, maar op dat
moment begreep ik met feilloze intuïtie dat ik hem even
goed thuis had kunnen laten liggen. Ik was nu aan de
beurt. Al eerder had ik van achter het scherm waarge-
nomen dat het onderzoek totaal niets voorstelde. Die
man nam niet eens de moeite om met z'n stethoscoop
naar hart of longen te luisteren. Zijn hele onderzoek
beperkte zich tot het stellen van een paar zakelijke
vragen in de trant van: „Geen klachten? Geen breukjes?
Geen aambeitjes? Neen? ... Goedgekeurd!” En met
sadistische wellust pootte het blonde kreng dan met een
harde klap het stempel „goedgekeurd” op het formulier.
En die vragen stelde hij dus ook aan mij. Maar vóór het
zover was duwde ik hem de brief onder z'n neus en zei
bedaard: „Misschien wilt u hiervan eerst kennis ne-
men.” Hij leek verbaasd te zijn dat iemand de moed had
om hem met zoiets te durven lastig te vallen. „Wat?”
riep ie uit, „een brief?” en hij keek meteen naar het
briefhoofdje en las de naam van Valkenburg. Daarop
wenkte hij de assistente aan de overzijde van de tafel en
zei zachtjes: „Wéér zo eentje! Die kerel wordt verve-
lend met z'n verhalen!” En zich tot mij wendend: „Wat
scheelt u dan wel?” Ik zette met een stalen gezicht
uiteen hoe ik aan „psychosomatische aanvallen” leed en
dan de kluts kwijt raakte (dat had ik uit een medisch
handboek opgediept!). Hij brak de brief open en liet z'n
ogen vluchtig over het epistel dwalen. „Ja, een prachtig
verhaal”, merkte hij op, „stelt natuurlijk niks voor... zèg
eens meneer, heeft u hier steeds normaal werk ver-
richt?” Ik antwoordde: „Zo goed en zo kwaad als het
gaat, ja, maar eh...” „Niks geen maarre!” viel hij bruut
in de rede, „als u hier kunt werken dan kan u het ook
daar in het Derde Rijk... begrijpt u dat?! U bent zonder
meer goedgekeurd!!” En terwijl hij me dat toebeet
verscheurde hij de brief van dr. van Valkenburg voor
m'n ogen en smeet de snippers achteloos in de prullen-
bak. Pats! zei het stempel op het papier „goedgekeurd”
- 102 -
en ik ving een triomfantelijke hoonlach op van het
loeder aan de andere kant van de tafel. Verdomme... er
waren vrouwen èn vrouwen, maar dit was er toch wel
eentje van de slechtste soort! Ik trachtte nog een pro-
testgeluid te laten horen, dat ik dit niet nam en dat ik het
wel hogerop zou zoeken, maar hij negeerde het en
brulde luidkeels: „VOLGENDE... of zijn er nog meer
simulanten met brieven? Verscheur die dan maar
meteen... dan hoef ik 't niet te doen!”
Ik kon me weer aankleden en het lokaal verla-
ten. Even later zag ik ook de tekenaar Ramak op de
gang. Hij stond zielig in een hoekje met een paar col-
lega's om hem heen geschaard die probeerden hem
moed in te spreken en hem te troosten. Ik hoorde dat ze
hem zonder vorm van proces hadden goedgekeurd. Dat
been van hem? Dat kon toch geen bezwaar zijn? Hij
werkte hier normaal, dus zou dat in Duitsland ook best
lukken. Hij kreeg te horen: „Man, je wordt er met de
trein heen gebracht en je hoeft dat eind niet te lopen...
dus waar maak je je eigenlijk druk over?” Ramak was
de wanhoop nabij... zó vast was hij er van overtuigd
geweest dat ie afgekeurd zou worden, hij had er hele-
maal stellig op gerekend dat hèm niets gebeuren kon en
nou hadden ze 'm waarachtig tòch te grazen genomen!
Hij stond daar te huilen als een klein kind en jammerde
aan één stuk door over z'n vrouw en de baby... dat ie
hen niet meer zien zou en voor wie weet hoelang van
hen gescheiden zou worden.
Ja, dat was een trieste zaak met die jongen en
we hadden allemaal heel erg met hem te doen. We
vergaten er haast onze eigen misère door. Wàt een
ellende brachten die verdommelingen toch over ons. Al
die mensen hadden hier totnogtoe goed werk gehad en
een vaste baas, waarom moesten die smeerlappen daar
nu zo plotseling een streep door halen? Wat had het in
godsnaam voor zin om al die duizenden arbeiders van
huis en haard te verdrijven en over te leveren aan het
noodlot? En ik bedacht ineens: zó gaat het nu met de
joden ook en ineens rees het beeld voor me op van de
lieftallige Roza, dat fijne beschaafde jodinnetje en ik
trok de vergelijking met dat kenau-achtige dierage bij
die keuring... stuurden ze dat serpent maar naar Moffri-
ka, kon ze daar d'r hart ophalen! Wie weet welk een
afschuwelijk lot Roza tegemoet was gegaan, m'n hart
kromp ineen van spijt als ik er aan dacht hoe weinig we
voor haar hadden kunnen doen. En was hetgeen wat wij
hier nu doormaakten nog maar een flauwe afspiegeling
van wat zij te verduren had gekregen.
Maar er was niet veel gelegenheid om te me-
diteren, we moesten verder en je had allemaal het ge-
voel dat de netten zich steeds vaster om ons heen sloten
want en bloc werden we telkens meegevoerd met de
optocht naar een volgende afdeling. Onderweg ergens
stilletjes uitknijpen leek een moeilijke zaak, de Grüne
Polizei lette scherp op en ik begon me al af te vragen
hoe ik hier uit moest raken als het juiste moment geko-
men was. We belandden in een grote wachtruimte en
daar stonden op dat ogenblik wel meer dan honderd
man bijeen. Het was de afdeling „Migratie” en wat ze
daar precies met ons voor hadden is me nooit helemaal
duidelijk geworden. Het had iets te maken met de pas-
poorten en er kwamen waarschijnlijk weer de nodige
paperassen bij om de hoek kijken. Onwillekeurig was
ik in de stoet meegelopen ofschoon ik daadwerkelijk
van plan was ertussenuit te knijpen. Ik denk dat het een
gevoel van solidariteit was dat me gekluisterd hield aan
m'n collega's: ik wou hen niet zó maar in de steek laten.
Bij het betreden van die wachtkamer werden ons door
een zaalwacht volgnummers uitgereikt. Ik had al een
vrij hoog nummer en daar er blijkbaar slechts een paar
loketten waren die dienst deden, zag het er wel naar uit
dat het geruime tijd zou duren voor ik aan de beurt was.
Op mijn vraag hoelang het wel kon duren zei die por-
tier: „Dat wordt wel in de middag, meneer, voor u aan
de beurt bent!” Ik zou hier dus zo ongeveer een uur of
drie moeten doorbrengen! Nou, dat was ik helemaal
niet van plan en ik achtte met deze mededeling het
tijdstip gekomen om nu maar drastisch afscheid te gaan
nemen van de hele rataplan. Ik worstelde me voorzich-
tig tussen de mensenkluwen heen en sprak nog zo hier
en daar met een oude bekende; er waren er heel wat en
al die mensen waren somber gestemd. Het was een
ellenlange litanie, gemopper en vervloekingen aan het
adres van de bezetters. Plotseling schoot er een beken-
de figuur tussen de rijen wachtenden door, het was
Andries Hogerheide, een communist en werkzaam bij
ons aan de krant. Hij fluisterde iets achter z'n hand van
man tot man en leek nogal geagiteerd. Ik kwam naar
hem toe en vroeg wat er aan de hand was. Hij zei ge-
jaagd: „Mensen, ik moet jullie waarschuwen vóór het te
laat is. Ik heb zojuist gehoord dat ze bij die loketten je
persoonsbewijs inhouden... Je krijgt het niet eerder
terug of je moet die contracten getekend hebben! Als er
onder jullie nog lui zijn die het verdommen om voor de
moffen te werken dan moeten die nou maken dat ze weg
komen. Als je je handtekening zet ben je gloeiend de
sigaar!” Dàt was het dus wat dat N.S.B.-ertje daar
beneden zoëven bedoelde! „Wat doe jij?” vroeg ik.
„Wegwezen!” zei Andries kordaat en ik raad je aan om
hetzelfde te doen, nou kan het misschien nog... reken er
maar op dat ze dadelijk de SS inschakelen als ze in de
gaten krijgen dat de meesten het verdommen om te
tekenen.” Hij drong langzaam op in de richting van de
getraliede deur. Ik wrong mezelf achter hem aan. De
portier keek oplettend waar we heen wilden en maakte
al aanstalten om ons tegen te houden. Toen er een aan-
tal nieuwelingen binnenkwam, schoot Andries tussen
hen door, mij bij de arm pakkend en meetrekkend naar
buiten. We stonden op de gang en glipten rustig tussen
twee Grünen door. Er gebeurde niets... „En nu maken
dat we er uit komen!” siste Hogerheide binnensmonds.
We renden de trappen af tot we gelijkvloers waren. „Nu
kalm lopen!” maande hij. We passeerden zonder strub-
belingen de Duitse bewakers bij de hoofdingang van
- 103 -
het gebouw en stonden weldra op straat. We hadden het
gehad en er was geen terugweg meer mogelijk. We
wensten elkaar „good luck” en gingen ieder een andere
kant op. Ik haastte me om thuis te komen, er viel geen
uur meer te verliezen nu het grote alarm had geslagen.
Ik vertelde de oudelui met weinig woorden
hoe het land er bij lag en wat me overkomen was:
goedgekeurd voor Duitsland. Dat betekende dat er nu
rap gehandeld zou moeten worden en dat ik nu heel snel
voorbereidingen moest gaan treffen om onder te duiken.
Vader zowel als moeder raakten van die onheilsbode
een ogenblik aardig van streek, ze hadden allebei waar-
schijnlijk nog steeds de illusie gekoesterd dat het wel
zou loslopen. En nu werd het ineens bittere ernst, 't was
om de verdommenis geen grapje meer en zelf had ik
voordien nimmer werkelijk echt het besef gehad dat het
nog eens zóver zou komen dat ik gedwongen werd het
ouderlijk huis te verlaten omdat de moffen me op de
hielen zaten.
Dadelijk na de lunch verliet ik het huis weer
om mij rechtstreeks naar de bankinstelling te begeven
waar mijn nichtje Annie werkte. De bank van de Firma
Oyens bevond zich op de Keizersgracht dicht bij de
Raadhuisstraat. Ik meldde me bij de portier en vroeg
naar juffrouw Grotendorst. Het leek wel of de man op
de een of andere manier van mijn komst op de hoogte
was want hij vroeg verder nergens naar en greep ogen-
blikkelijk de telefoon en gaf de boodschap door dat ik
er was. Binnen enkele ogenblikken verscheen Annie uit
de lift naast de balie. Ze hield de liftdeur open en wenk-
te me om met haar mee te gaan. „Het is zover, Annie...
ze hebben me goedgekeurd”, deelde ik haar zachtjes
mee, terwijl we in de lift stapten. „Ja, dat begreep ik al
meteen toen ik hoorde dat je er was... maar praat er hier
nog niet over, wacht even tot we alleen zijn.” Ze drukte
op een knop van de allerhoogste etage en met een slak-
kegangetje waar geen einde aan scheen te komen kroop
de luxueus ingerichte liftkooi omhoog. Eindelijk waren
we ter bestemder plaatse, een zolder zoals het zich liet
aanzien door de zware balken die het dak schraagden.
Via verscheidene hokjes en gangetjes die op een dool-
hof leken voerde ze mij uiteindelijk naar een afgesloten
gedeelte dat we betraden door smal klapdeurtje. „We
zijn hier op de telefooncentrale”, verklaarde mijn nicht
en je zult hier iemand ontmoeten die je wel kent. „Hier
is het domein van mijn vriendin juffrouw Bus.” En
waarachtig, daar zat ze, het vriendelijke, slanke meisje
dat met ons mee geweest was op de zeiltocht begin
augustus. Ik kon amper een glimp van haar ontwaren
doordat haar hoofd voor een groot deel schuil ging
onder een vervaarlijke koptelefoon waaronder een
trompetachtige spreekhoorn het uitzicht op haar gelaat
bijna geheel ontnam. Ze groette me vanachter haar
apparatuur joviaal met de hand, maar had het op dat
moment blijkbaar zó druk met het afhandelen van aller-
lei mogelijke telefoonverbindingen waarbij ze overal op
knoppen drukte en pennen in en uithaalde, dat ze wei-
nig tijd overhield om een gesprek te voeren. „Ze heeft
het nu even razend druk”, verklaarde Annie, „want het
is beurstijd en dan komen er meestal veel gesprekken
binnen uit andere landen. We moeten nog even wachten
tot meneer van der Linden aanwezig is. Daar zal ik je
dan mee in kennis brengen, want hij is de man waar je
voorlopig onderdak zult hebben.”
Het wachten duurde gelukkig niet lang. Juf-
frouw Bus kon eindelijk haar hoofdtelefoon voor een
wijle afzetten daar de meeste verbindingen binnenge-
komen waren. Het werd me al spoedig duidelijk dat ik
me in een soort van illegaal centrum bevond, dat deze
zolderafdeling op die bank min of meer een trefpunt
was waar in het diepste geheim besprekingen gehouden
werden die er op gericht waren de Duitsers op alle
mogelijke manieren tegen te werken. En het leed ook
geen twijfel dat mijn nichtje mitsgaders haar vriendin
ten nauwste betrokken waren bij deze activiteiten. Kort
daarop ging het klapdeurtje weer open en trad de heer
van der Linden binnen. Hij was een nogal rijzige man
van zo omtrent tussen de veertig en vijfenveertig jaar
met een innemend uiterlijk. Annie stelde hem aan mij
voor en ik zag dat hij me nauwgezet opnam met een
taxerende blik. Vermoedelijk wilde hij er zich van
overtuigen dat ik werkelijk de man was waarvoor ik me
uitgaf en niet de een of andere spion die zich trachtte
hier binnen te dringen. Hij hield zich dan ook aanvan-
kelijk nogal gereserveerd. Annie begon met de zaak uit
le leggen en hem te vertellen dat ik die morgen bij de
arbeidsbeurs goedgekeurd was. Maar de heer van der
Linden onderbrak haar en zei kortweg: „Laat uw neef
het verhaal zelf vertellen... dat lijkt me verstandiger!” Ik
stak dus van wal en beschreef hen nauwkeurig hoe het
er die morgen was toe gegaan. Ik vertelde over de be-
waking, over de papieren warwinkel en het optreden
van die arts. „Heeft u die papieren bij u?” vroeg van der
Linden. Ik had ze nog in m'n zak zitten en kon ze hem
laten zien. Aandachtig bekeek hij de contracten en
merkte op: „Ik zie dat u zo wijs bent geweest om niets
te ondertekenen... en ze hebben daar ook niets achter-
gehouden waaronder uw naam staat?” Ik bevestigde
het. „Dan bent u er wel op het nippertje uitgesprongen,
want wie eenmaal zijn handtekening heeft gezet wordt
in de eerste instantie met achtervolging bedreigd. Ze
zullen natuurlijk wel proberen om u te pakken, maar het
kan nog wel even duren vóór ze daartoe overgaan.
Ofschoon... zeker weten kun je dat nooit!” Hij stelde me
ook de vraag of ik wist wanneer we vertrekken moes-
ten. Ik zei dat men mij gezegd had dat de afreis bepaald
was op donderdag òf vrijdag aanstaande. „En u bent er
vanochtend halverwege de gang van zaken tussenuit
getrokken, zonder dat ze het gemerkt hebben?” Ja, ik
werd gewaarschuwd door een bevriende collega, die er
achter was gekomen dat de persoonsbewijzen werden
ingehouden van de mensen die weigerden die contrac-
ten te ondertekenen. We zijn toen samen met nog een
paar anderen voorzichtig naar de ingang gelopen en
- 104 -
ongemerkt het lokaal uitgegaan... geen mens hield ons
tegen.” Hij knikte goedkeurend en vond dat ik juist
gehandeld had. „U zult er alleen wel bedacht op moeten
zijn dat er op korte termijn een dwangmaatregel tegen u
uitgevaardigd wordt, met andere woorden: schrik niet
als er morgen een nieuwe oproep komt met de post
waarop u met koeien van letters bedreigd wordt met de
strengste strafmaatregelen... Laat je dan daardoor niet
intimideren, je kunt er hoogstens nog even heengaan en
je verontwaardigd tonen en een plausibel verhaal op-
hangen... dat je bijvoorbeeld ziek geworden was of iets
van dien aard...!” „Wat heeft dat voor zin?” vroeg An-
nie verbaasd. „Nou, ik weet toevallig dat daarboven op
die afdeling Migratie een ambtenaar zit die bereid is om
de hele oproep van bepaalde mensen onder de tafel te
werken... Als je die man weet te treffen en hem kan
overtuigen van je vaderlandslievende gezindheid dan
verdonkeremaant hij alle gegevens en dan hoor je er
nooit meer iets van!” Dat was een interessante medede-
ling, al leek het me riskant om nog éénmaal het grote
risico te nemen daarheen te gaan. „Wacht u het maar
rustig af en raak vooral niet in paniek”, zo raadde van
der Linden me aan. „We spreken af dat u vrijdagavond
als het donker is naar mij toe komt. Neem niet meer
mee dan wat nachtgoed en toiletbenodigdheden. Mij
adres is dichtbij u in de buurt, namelijk Noorder-
Amstellaan 42 huis. U wordt verwacht... en denk er om:
niets opschrijven, alleen maar onthouden. Ik heb u hier
alleen maar even willen zien om zeker te zijn dat ik met
de juiste persoon gesproken heb.
Het onderhoud was hiermee afgelopen en een
voor een verlieten we het vertrek. Het was beter dat
niemand anders in het gebouw ons samen zag. Annie
loodste me in de lift en zo kwam ik in m'n eentje weer
beneden terecht. Ze had me beloofd haar best te zullen
doen voor een definitief vluchtadres. Om de eerlijke
waarheid te zeggen had ik niet veel hoop dat ze daar in
zou slagen en bij van der Linden zou ik niet langer dan
drie dagen kunnen blijven. Haar plannen stonden nogal
tamelijk op losse schroeven; over Bep van der Wal
repte ze met geen woord meer. En hoe meer ik er over
nadacht des te meer werd ik aangetrokken door het
voornemen om zelf naar Bep van der Wal toe te gaan
en de koe bij de horens te vatten. Ik nam me vast voor
om morgen of desnoods nog overmorgen, als er tijd
overschoot, een trip naar de overkant van het IJ te ma-
ken teneinde haar met een bezoek te vereren.
Voor ik weer naar huis terugkeerde besloot ik
eerst nog bij De Standaard aan te wippen, misschien
hoorde ik daar nog iets naders over de gebeurtenissen.
Inderdaad trof ik er nog enige lotgenoten aan waarvan
sommigen eerst nu pas van de Passeerdersgracht terug-
gekeerd waren. Zij hadden de hele gang van zaken
doorlopen en waren zo ondoordacht geweest alle for-
mulieren te tekenen. Heytel was er ook bij en tot mijn
stomme verbazing ging hij er prat op dat ie in de kortst
mogelijke tijd alle formaliteiten voor elkaar had gekre-
gen. Opgewonden riep hij uit tegen ieder die het maar
horen wilde: „Ik heb m'n paspoort al helemaal in orde
en ik ben klaar om te verrekken!” Hij zei het op een
verrukte toon alsof ie blij was die ie nou eindelijk naar
Moffrika mocht. Ze keken hem allemaal bevreemd aan
en inderdaad was het raadselachtig waarom die Heytel
zo opgewekt over de hele onderneming sprak. Jongman
kwam ook nog even op de zetterij en vroeg belangstel-
lend aan deze en gene hoe of het deze ochtend was
gegaan en wie er allemaal weggingen. Hij kwam ook
bij Heytel en blij als een kind vertelde hij opgetogen
hetzelfde verhaal aan de bedrijfsleider. „Ik ben overal
meteen achteraan gegaan, meneer Jongman... vanmid-
dag kan ik m'n paspoort halen en donderdagmorgen
vroeg vertrek ik vanaf het Centraal Station!” „Zo! Dat
is vlug”, merkte Appie op, maar een paar andere col-
lega's konden het niet voor zich houden om op te mer-
ken: „Het lijkt verdomme wel of jij je er op verheugt...
of ben je soms zo blij dat je je vrouw een tijdlang niet
meer zal zien?” Het antwoord van vriend Heytel ge-
tuigde van een grenzeloze naïviteit, zo te zeggen zou je
denken dat ie aan de verkeerde kant stond òf hij was
oliedom. „Ach, ik vind het wel leuk om in Duitsland te
gaan werken... je ziet nog eens wat anders en het moet
daar wel mooi zijn!” „Jij denkt zeker dat je een snoep-
reisje gaat maken, kameraad?” viel Hoeting, die ook
een van de voormannen uit de communistische partij
was geweest, in de rede. „Wat stel jij je eigenlijk voor
van dat werken in Duitsland? Weet je wel wat je daar te
wachten staat? Droog brood en watersoep! Een werk-
week van 56 uur en onderdak in smerige barakken waar
de dekens stijf staan van de luizen. Als je niet dadelijk
doet wat de heren zeggen slaan ze je verrot met de
knuppel... En ga me nou niet vertellen dat ik het lieg
want er zijn er al een paar teruggekomen die uitvoerig
verslag hebben uitgebracht over de godvergeten toe-
standen die daar heersen!” Er viel een stilte na die
verklaring van Hoeting. Hij was een betrouwbare man
waar je van op aan kon en die geen praatjes verkocht.
Je kon veilig aannemen dat het wáár was wat hij er over
had gehoord. „Nou, ik zal het wel zien als ik daar een-
maal ben!” zei Heytel optimistisch. Jongman kwam ook
naar mij toe en sprak: „En hoe is het met jou gesteld,
beste kerel... heb je ook alles in orde en ga je ook don-
derdag al op reis?” Met een lichtelijk ironische klank in
m'n stem voegde ik hem toe: „Nou meneer Jongman,
om u de eerlijke waarheid te zeggen ben ik in die din-
gen niet zo voortvarend als Heytel... ik weet niet hoe hij
het voor elkaar gekregen heeft om zo snel z'n huis en
haard te verlaten! Maar ik ben nog lang niet zover,
misschien ben ik erg stom in die dingen... maar van die
papieren rompslomp daar vanmorgen heb ik tot nu toe
geen bal begrepen en ik heb geen flauw idee wanneer ik
daar heen moet...” „Zó mag ik het horen... ach meneer
Jongman, die man gaat helemaal niet naar Duitsland...!”
En zich tot mij persoonlijk wendend liet ie er op vol-
gen: „Zeg jij nou maar eerlijk dat je niet gaat... vriend!
- 105 -
Ik heb dat allang door en je hebt groot gelijk! Je bent
toch immers vrij-jongen... nou dan! Die man zou toch
gek zijn als ie daar intrapte om die rotzooi in Duitsland
te gaan opruimen met de kans dat ie een zekere dood
tegemoet gaat...!” Ik schrok wel even van die openhar-
tige uitval van Hoeting, die het natuurlijk goed met me
voor had. De reactie van Jongman op deze woorden
was in één woord verbijsterend. Hij keerde zich naar
mij toe met een opgeheven wijsvinger en z'n stem nam
een haast dreigende toon aan terwijl hij me toeblafte:
„Zèg vriend... ik weet niet wat je van plan bent, maar ik
waarschuw je dringend om de zaak hier er buiten te
laten... denk er wel aan dat het bedrijf in grote moeilijk-
heden kan komen wanneer jullie weigeren!!” Toen
werd ik toch wel goed giftig op die man, wat een vent
zonder ruggegraat was ie eigenlijk en ik incasseerde
zijn opmerking met de woorden: „Maakt u zich vooral
niet bezorgd, meneer Jongman... ik heb dit bedrijf he-
lemaal niet nodig bij mijn privé zaken. Jullie hebben
ons zelf zaterdag de bons gegeven en als zodanig heb ik
met De Standaard geen barst meer uit te staan, dus ben
ik vrij om te doen en te laten wat mij goed dunkt. Wilt u
daar wel heel goed nota van nemen! En met meneer
Jongman heb ik van nu af aan helemaal niets meer te
maken!” Nou, daar kon ie het mee doen en Hoeting
klopte me op de schouder en merkte nog op terwijl
Jongman de aftocht blies: „Trek je van die slapjanus
maar niks aan... die man is alleen maar doodsbenauwd
voor de moffen en hij is in staat om z'n eigen moeder te
verraden... waardeloze kerel!” De woorden van Hoeting
hadden een bemoedigende uitwerking op mij. Er waren
in dit bedrijf tenminste toch nog een paar mensen waar-
op je kon vertrouwen.
Er werd ons nog medegedeeld dat we aan-
staande vrijdagmiddag ons geld konden komen halen en
we zouden dan tevens een pakketje mogen ontvangen.
Dat was georganiseerd door de overige personeelsleden
die niet naar Duitsland hoefden te gaan. Nou, van mij
mochten ze dat pakje gerust houden... ik zou er geen
recht op hebben, want het stond nu wel vast dat ik
verstek liet gaan. De berichten van Hoeting over de
miserabele toestanden daar hadden me dubbel over-
tuigd van de juistheid van mijn beslissing. Later zou pas
blijken dat de omstandigheden van hen die onder de
Arbeitseinsatz vielen nog oneindig veel slechter waren
dan iemand ooit voor mogelijk gehouden had.
Woensdag 9 december 1942
Vandaag was het vaders verjaardag, maar het feest viel
door de omstandigheden helemaal in het water. De
oude heer wilde er niets van weten en vond dat er op
het moment belangrijker dingen waren om aan te den-
ken. We hadden van tevoren grondig afgesproken wat
we tegen de eventuele visite zouden zeggen en waren
overeengekomen dat alleen mijn broer Aart op de hoog-
te mocht worden gesteld van mijn onderduikplan. Voor
de rest van de familie en kennissen moest het niet an-
ders voorgesteld worden dan dat ik over een paar dagen
naar Berlijn ging. De enige visite die 's morgens met de
koffie kwam was oom Frans uit Utrecht. De ten Bouw-
huyzen hadden een felicitatiebrief gestuurd. Oom Frans
had al gauw gemerkt dat er iets gaande was bij ons
vanwege de min of meer gedrukte stemming. En we
vertelden hem dus gewoon dat ik aangewezen was om
in Duitsland tewerkgesteld te worden en dat ik over een
paar dagen al zou vertrekken. Hij gaf er eerst niet veel
commentaar op, althans niet in die zin zoals je van een
oud-militair zou hebben mogen verwachten. Oom Frans
was in z'n jonge jaren semi-beroepsmilitair geweest.
Hij had in het leger de uitzonderlijke rang van eerste
luitenant weten te bereiken. Gedurende de hele mobili-
satie tijdens de Eerste Wereldoorlog was hij fort-
commandant geweest van het Fort De Lie onder Half-
weg. Hij moest voor z'n ondergeschikten lang geen
gemakkelijk baasje zijn geweest, strafte voor de klein-
ste vergrijpen tegen de discipline met strenge straffen
en zag niets door de vingers. Uit die periode gingen er
de meest fantastische verhalen over hem rond in de
familie. Kortom, hij moest in die dagen een man ge-
weest zijn die pal stond voor God, Vaderland en Vor-
stin, een man waarop het Land op kon vertrouwen in
tijd van oorlog! Daarom verbaasde het me wel heel erg
toen hij bij het afscheid nemen mij een weloverwogen
raad te moeten geven. Hij wenste me veel succes toe en
een goede reis en voegde er nog aan toe: „En denk er
aan dat je geen domme dingen doet door je aan die
oproep te onttrekken... ik zou maar braaf gaan en doen
wat de Duitsers zeggen. ZIJ hebben nu eenmaal op dit
ogenblik de macht in handen en verzet plegen helpt je
geen zier... daar komen alleen maar ongelukken van.
Dat zie je aan al die zogenaamde verzetshelden die
neergeknald worden. Dat kan jou ook overkomen en
daarom kun je maar beter gewoon gaan, daar kom je
ook wel weer overheen!” Ik schrok nogal van die
woorden! Wat was dat voor een onvaderlandslievende
opvatting van deze oud-militair? Als je niet beter wist
zou ik gedacht hebben dat hij pro-Duits gezind was.
Het was maar goed dat we hem de waarheid niet verteld
hadden, ik zou me lang niet zo happy gevoeld hebben!
Het lag me op de lippen om er tegenin te gaan en hem
te verwijten dat ie als oud-soldaat van het Nederlandse
leger er toch een ander idee op diende na te houden.
Maar vader gaf me een stille wenk en ik deed er maar
het zwijgen toe, beloofde hem „braaf” te zullen zijn en
stipt te doen wat de moffen verlangden! Toen ie weg
was barstte er wel een storm los en vader riep geërgerd
uit: „Heb je nu ooit! Hoe kan zo'n man in godsnaam zó
negatief praten! Ze zullen daar bij die Frans toch geen
N.S.B.-ers zijn geworden? Neen, zo erg was het geluk-
kig niet en dat zou ik zeer binnenkort aan de weet ko-
men. Mijn oom ging alleen maar van de stelregel uit dat
- 106 -
wie de macht heeft ook het recht bezit en dat men die-
gene dan ook blindelings dient te gehoorzamen! Tante
Louise had ongeveer dezelfde instelling, ze was ook
niet voor niets z'n tweelingzuster! Wanneer zij bij ons
op bezoek was en we zetten tegen kwart voor zeven de
Engelse radio aan, dan ging ze demonstratief in de
keuken zitten met de deur dicht onder het motief: ik wil
er niks van gehoord hebben... omdat het nou eenmaal
niet mag en dan kunnen ze mij ook niet straffen! Zij was
het ook die met het inleveren van het koperwerk al haar
mooiste koperen siervoorwerpen naar de moffen had
gebracht waaronder zelfs een kostbare met de hand
gedreven Indische tabakspot. Dat zou oom Frans stellig
ook gedaan hebben en die beiden verschilden dus niet
zoveel van elkaar. Ik zou spoedig genoeg gewaarwor-
den hoe de vork in de steel zat bij hen in Utrecht. De
dag verliep in alle rust en er kwam maar weinig visite.
Aart kwam 's avonds en vernam gelijk wat er aan de
hand was, hoorde er geweldig van op en beloofde alles
te zullen doen om mij te helpen. Ik gaf hem de Eumig-
filmcamera mee om die voor mij te verkopen. Hij wist
er met grote waarschijnlijkheid wel een gegadigde voor,
die bereid was er een goede prijs voor te betalen. Ook
de buren en voornamelijk wat betreft de Mellinks lieten
we voorlopig in de waan dat ik over twee dagen naar
Duitsland zou vertrekken. Maar de oude heer Mellink
lachte wat geheimzinnig en fluisterde me toe: „Ik denk
zo dat de reis wel eens heel ergens heen zou kunnen
gaan... je maakt mij niet wijs dat je zo gek bent om je
kop in de strop te steken! Of heb ik het mis?” Hij keek
me daarbij doordringend aan en gelukkig kenden wij
hem al zo vele jaren dat ik geen moment bevreesd
hoefde te zijn dat hij me zou verraden. „U zult er bin-
nenkort wel meer over horen, ik praat er nu nog liever
niet over”, gaf ik hem ten antwoord. Hij maakte het
gebaar dat hij de situatie begreep en verzekerde me dat
hij met geen mens erover zou spreken.
Donderdag 10 december 1942
Vanaf deze dag begon de situatie zich in steeds ver-
sneld tempo toe te spitsen. Ik zal trachten om het ver-
loop van de geschiedenis tot het bittere einde in zo kort
mogelijke bewoordingen samen te vatten.
Die ochtend hield ik me nog voornamelijk be-
zig met treffen van voorbereidingen voor mijn vertrek
uit huis. Ik keek nog eens al mijn papieren grondig na,
of er niets in stond dat nadelige gevolgen kon hebben
voor mij indien de moffen onverhoopt een inval in huis
zouden doen. Voorts schreef ik een kort gefingeerd
briefje dat bestemd was om hier in huis achtergelaten te
worden en zogenaamd moest dienen om aan te tonen
dat vader en moeder onkundig waren van mijn plannen.
Het luidde als volgt:
 Lieve Ouders,

Ik heb dit schrijven voor u achtergelaten opdat u zich niet ongerust zult maken
wanneer u niets meer van mij verneemt. Ik ben namelijk niet naar Duitsland ge-
gaan zoals u gedacht had. Waarheen ik wel ben vertrokken zeg ik u liever niet,
want het is beter wanneer u dit niet weet. Ik heb nog wat geld zoodat ik het voor-
loopig nog wel kan volhouden. Het kan misschien wel een jaar duren voor u iets
van mij verneemt, maar maakt u zich vooral geen zorgen om mij.
Weest allen hartelijk gegroet en met een hopenlijk spoedig tot ziens!

Deze korte missive stelde ik vader en moeder
ter hand, ze zouden het zogenaamd op mijn kamer
hebben gevonden en het moest als doel hebben dat ze
zelf evenzeer verrast waren over mijn verdwijning.
Verder regelde ik mijn geldzaken zodat ik de beschik-
king had over voldoende kapitaal om het naar mijn
schatting minstens een jaar te kunnen volhouden. Moe-
der hield zich bezig met het bijeenzoeken van kleding
en alles wat ik nodig mocht hebben tijdens mijn verblijf
elders en begon met een koffer in te pakken.
Na de lunch besloot ik een poging te wagen
om mijn lot in eigen hand te nemen en zelf een oplos-
sing te forceren teneinde onderdak te vinden. Het was
een kwestie van nu of nooit! Ik ging met de Tolhuispont
naar de overzijde van het IJ met het doel een bezoek te
brengen aan Bep van der Wal. Ik dacht onwillekeurig
aan de zegswijze: een kat in het nauw maakt rare
sprongen! Want het was in feite een nogal ongewone
onderneming. Ik teerde helemaal op de romantische
ontmoeting van die zondag in november en de diepe
indruk welke deze vrouw bij me achtergelaten had.
Maar god weet, was ze mij misschien al wel helemaal
vergeten! En hoe meer ik het doel van mijn tocht na-
derde des te meer begon ik me af te vragen wat Bep er
wel van zeggen zou als ik zo aanstonds voor haar neus
stond. Stel je voor dat ze me de deur wees of dat ze mij
niet meer herkende! Ik dacht er over na wat ik wel
allemaal tegen haar zeggen zou en hoe ik met dat ab-
surde voorstel voor de dag moest komen. De moed
zonk me bijkans geheel in de schoenen toen ik het
straatje eindelijk had gevonden en langzaam en onzeker
het pad naar de deur van haar woning op wandelde. Het
klopte geheel en al, haar naam stond op de deur en ik
trok de stoute schoenen aan om de bel te laten over-
gaan... Maar ik had me de moeite wel kunnen besparen,
er kwam niemand om de deur open te maken... Bep was
niet thuis en na nog een keer gebeld te hebben en met
wat meer moed het resultaat te hebben afgewacht, zat er
niets anders op dan onverrichterzake huiswaarts te
keren. Het zat me niet mee en er bekroop me een ge-
voel van grote onzekerheid omdat ik nog steeds niet
wist waar ik heen moest na die paar dagen ten huize
van meneer van der Linden. Dat wanhoopsgevoel
groeide uit tot een lichte paniek toen ik bij m'n thuis-
komst op onaangename wijze verrast werd door een
hernieuwde oproeping van het Gewestelijk Arbeidsbu-
reau. Het was een dreigbrief die aan duidelijkheid niet
te wensen liet.

HERHAALDE OPROEP - WAARSCHUWING

Daar u dinsdag 8 december NIET verschenen bent op de af-

deling Migratie in verband met uw tewerkstelling in Duits-
land, delen wij u mede dat u zich alsnog ten spoedigste op
vrijdag 11 december te 10 ure onverwijld dient te melden aan
genoemd loket.
Waarschuwing: Indien u geen gehoor geeft aan deze op-
roep en zonder geldige redenen verstek
laat gaan, zal dit voor u ernstige gevolgen
hebben!

Nou, dat dreigement liet aan duidelijkheid niets te wen-
sen over en er overviel me wel een beetje een gevoel
van schrik, vermengd met angst over hetgeen me te
wachten stond. Het leek verdomme wel of je een mis-
dadiger was en dan te bedenken dat ik van m'n leven
nog nimmer iets met Justitie uitstaande had gehad! Ik
dacht aan wat van der Linden tegen me gezegd had: niet
in paniek raken en je niet laten intimideren! En het
schoot me ook nog te binnen dat hij het had gehad over
een loket waar een goedwillende ambtenaar moest zijn.

- 107 -
Ik besloot om er toch naar toe te gaan morgen en het
risico te nemen. Stel dat ik daar die ambtenaar te pak-
ken kreeg aan dat bijzondere loket? Het zou de moeite
van de poging waard zijn! „Zou je dat nu wel doen?”
vroeg moeder bezorgd. „Ben je niet bang dat ze je daar
meteen vasthouden omdat je al een keer weg gebleven
bent?” Ik was van mening dat me eigenlijk niets gebeu-
ren kon, het feit dat ik opnieuw verscheen en altijd een
geldig excuus kon bedenken voor m'n wegblijven, zou
me voldoende kunnen vrijwaren voor eventuele arresta-
tie. Vader vond ook dat het nog niet eens zo'n gek idee
was al gaf ie me wel de raad om goed uit te kijken en
bij de geringste aanwijzing dat er sprake was van „inre-
kenen”, ogenblikkelijk de benen te nemen. Helemaal
gerust was ik er zelf niet op maar ik wilde het toch
proberen.
Vrijdag 11 december 1942
Om even over negenen was ik al present op het Ge-
westelijk Arbeidsbureau... bijna een uur te vroeg. Je
kon zogezegd een ei in m'n achterste gaar koken van de
zenuwen. Ik was een paar „Grünen” gepasseerd maar
die zeiden niets en het gebouw leek nog praktisch uit-
gestorven, de meeste ambtenaren moesten blijkbaar nog
verschijnen. Ik was inderdaad de trappen opgeklommen
tot aan de etage waar ik me nog herinnerde dat de afde-
ling „Migratie” zich daar bevond. Maar nu was deze
lokaliteit geheel leeg en achter de loketten bevond zich
nog geen mens. Tegen halftien verscheen er een manne-
tje, misschien een chef. Hij zag me zitten en alvorens ie
z'n kantoor binnen ging vroeg ie aan me: „Wacht u op
iemand? U bent er al vroeg bij!” Ik nam hem meteen te
grazen met de gedachte: de eerste de beste klamp ik
aan, des te gauwer weet ik waar ik aan toe ben! Ik liet
hem de kaart zien en vroeg waar ik hier ergens terecht-
kon voor nadere inlichtingen. Hij bekeek de kaart van
alle kanten en vroeg: „Bent u hier dan al eerder ge-
weest?” Ik zette hem mijn probleem uiteen en fanta-
seerde erbij dat ik tijdens het wachten op deze afdeling
afgelopen dinsdag beroerd was geworden en ziek naar
huis was gegaan. „En nu krijg ik me daar zo'n dreig-
briefje alsof ik voor de honden gevonden ben... wat
moet dat wel voorstellen met die zogenaamde „ernstige
gevolgen”, meneer?” zo vroeg ik hem met geveinsde
verontwaardiging in m'n stem. „Wil u wel geloven dat
ik me dood schrok toen ik dat briefje in de bus vond?”
„Kom kom, daar moet u zich niet zo benauwd over
maken... dat laten die Duitsers er op zetten om de men-
sen bang te maken, maar de pap wordt nooit zo heet
gegeten als ie opgediend wordt... ze kunnen u nog niets
maken. „Kunt u misschien de zaak hier voor me afhan-
delen?” vroeg ik met een betekenisvolle blik in zijn
richting. Hij leek me een heel geschikte baas waarmee
te praten viel. Hij keek me een ogenblik oplettend aan
en zei dan op begrijpende toon: „U schijnt er niet zo
- 108 -
veel zin in te hebben om in Duitsland te gaan werken,
nietwaar?” „Allicht niet!” antwoordde ik, „Zou u er zo
veel voor voelen om daarheen te gaan als je hier nog
een goede werkkring hebt?” „De hemel beware me
ervoor... ik moet er niet aan denken, maar geen mens
weet waar we nog allemaal voor te staan komen...”, zo
gaf hij ten antwoord. „Maar het zal niet meevallen om
er onderuit te komen... En wat wilt u nu dat ik voor u
doe? Dit is namelijk helemaal mijn afdeling niet, maar
ik zal u een voorrangsbriefje geven, gaat u even mee op
mijn bureau. We gingen achter het getraliede schut door
een van de vele deurtjes. Hij pakte een willekeurig
stukje papier en vroeg mijn naam. Ik zag dat hij wat
opschreef en toen hij klaar was schoof ie het me toe en
sprak op gedempte toon: „Ga hiermee naar loket no.
II... maar ik kan u geen enkele garantie geven dat het
wat helpt... het lukt namelijk niet altijd! Ik zou u nog
een veel betere raad willen geven en wel deze: maak
dat u hier zo gauw mogelijk vandaan komt en vergeet
alle loketten. U moet zich hier helemaal niet meer laten
zien... van het toneel verdwijnen is de beste remedie
tegen de moffen!!” Hij stond op en liet me het kantoor
uit en riep me nog zachtjes achterna: „Denk er aan dat u
nooit met mij hier gesproken hebt!” Ik knikte bevesti-
gend en bedankte hem voor de goede tip. Ik bleef nog
even aarzelend staan, overwegend om toch nog dat
loket no. II te proberen. Maar die laatste overtuigende
waarschuwing van deze man gaf de doorslag, waarom
nog meer risico genomen? Als ik toch nog de verkeerde
ambtenaar trof zou ik onherroepelijk aan de pan hangen
en was er geen ontkomen meer aan. Mijn besluit was nu
gevallen en ik maakte dat ik in de kortst mogelijke tijd
op straat stond. Ziezo, dat was dat, ik kon weer gerust
adem halen nu de beslissing genomen was. Thuis ge-
komen vertelde ik het verhaal in alle bijzonderheden en
vader vond dat ik juist gehandeld had... het risico om
me toch nog aan dat bewuste loket te melden vond hij
eveneens te groot. „We hebben nu eenmaal A gezegd
en we zullen nu dus ook B moeten zeggen”, zo rede-
neerde vader. Ik zou dus hedenavond al van huis moe-
ten vertrekken naar m'n tijdelijke nieuwe onderkomen...
vreemd idee en ik kon 't me nog nauwelijks voorstellen
dat het zó ver gekomen was.
Die middag toog ik voor de laatste maal naar
De Standaard om mijn geld te halen en tegelijk afscheid
te nemen van de mensen die achterbleven. Het was er
stil op de afdelingen en het bleek dat de meeste slacht-
offers vandaag al naar Duitsland waren vertrokken. Ze
keken dan ook nogal bevreemd op toen ze mij daar
zagen binnen komen. „We dachten dat je ook al weg
was... wanneer ga jij dan eigenlijk, of ga je misschien
helemaal niet?” zo klonk van enkele zijden de door-
dringende vraag. Ik zoog er maar een punt aan en hield
staande dat ik pas de volgende week zou vertrekken...
Brandenburg was mijn bestemming! Ik had niet veel zin
om hier nog lang rond te scharrelen op deze zaak, ik
wist niet wat ik aan die mensen had, waren ze goed of
waren ze fout? Ik kende de meesten nog te kort om een
juist oordeel te hebben over hun politieke gezindheid.
Boomsma haalde mijn achterstallig salaris dat bestond
uit twee weken loon en een vergoeding voor de nog
openstaande vakantiedagen. „Je kunt ook nog beneden
bij juffrouw Hellinga een afscheidspakketje gaan opha-
len”, voegde hij er aan toe. „Juffrouw Hellinga zit be-
neden naast de portierster, voorbij de directiekamer”,
verduidelijkte hij. Ik nam afscheid van de weinige men-
sen waar ik goede betrekkingen mee had onderhouden,
zoals Willem Mulder, Jopie Hooft, Kransen, Roorda en
de Leng. Die laatste keek me oplettend aan terwijl hij
me krachtig de hand drukte. Hij liep een eind met me
mee buiten het bereik van de overigen en zei toen uit-
drukkelijk: „Zeg vriend, ik weet niet precies wat jouw
plannen zijn, al heb ik een vaag idee over je... maar ik
wens je veel sterkte en... hou het vol. Als je ooit in
ernstige moeilijkheden komt te verkeren, herinner je
dan dat de Leng er nog is op De Standaard... je kunt me
hier altijd nog bereiken langs een omweg! Maar laat die
broeders hier er maar liever buiten!” Ik knikte begrij-
pend, terwijl er toch even een brok me in de keel
schoot... er waren nog mensen waar je op vertrouwen
kon, van de Leng had ik het altijd geweten dat ie uit het
goede hout gesneden was. Jammer dat ik niet eerder
met hem gesproken had over mijn problemen, wie weet
hoe hij me had kunnen helpen, maar daar was het nou
te laat voor.
Ik daalde de trappen af, Jongman had ik niet
meer gezien, 't kon me ook trouwens niets verdommen.
Die man was naar mijn ondervinding geen handdruk
waard en het was maar beter als ik hem hier niet meer
tegen het lijf liep. Bleef dus nog over een bezoek aan
het kantoor van juffrouw Hellinga. Eigenlijk had ik er
niet eens veel zin in om dat pakketje in ontvangst te
nemen en was bijna voornemens om maar meteen door
de hoofduitgang de straat op te gaan en De Standaard
voorgoed de rug toe te keren. Maar halverwege bedacht
ik me, het zou onheus zijn tegenover de collega's die dit
georganiseerd hadden en ik kon me toch allicht alleen
even bij die dame melden. Die juffrouw Hellinga was
een redactrice van het Dagblad De Standaard waarin ze
regelmatig artikelen publiceerde over kerk en cultuur.
Ook gingen er vage geruchten rond dat ze zich bezig
hield met verzetswerk, dat ze overal de Duitsers de voet
dwars zette waar het maar mogelijk was. Ze was een
boerendochter ergens uit de buurt van Schagen in
Noord-Holland vandaan en van christelijk gereformeer-
de huize. Ik was benieuwd wat ze te vertellen had en ik
nam me voor haar openlijk te zeggen dat ik het ver-
domde om voor de moffen te gaan werken... kon ze dat
pakje mooi aan een ander geven! Bij de portiersloge,
waar juffrouw Morriën zetelde, vroeg ik de weg naar
het bureau van de redactrice. Die juffrouw Morriën was
ook een allerliefst meisje, heel knap en slank met zachte
vriendelijke ogen waarin iets schuil ging alsof ze een
ongelukkige liefde te verstouwen had. Later bleek me
- 109 -
dat dit ook inderdaad het geval was met haar en dat
onze guitige corrector, van Homeijer, daar schuld aan
had. Ze bracht mij er dadelijk gedienstig naar toe en
even later stond ik tegenover de verzetsheldin Geertje
Hellinga. Ze zetelde in een ruimte die propvol was van
opgestapelde dossiers en rondslingerende papieren
overal rond en op haar schrijfbureau. Ze zat achter een
ouderwetse schrijfmachine driftig te typen en keek
verbaasd op toen ik binnenkwam. Een nog jonge en
stevig in het vlees zittende meid met het lichtblonde
haar in een knoetje achter op haar hoofd en een dikge-
rande uilebril op de neus. Ze was echt het type van een
gereformeerde boerendochter, maar uit haar ogen
straalde een vastberadenheid die me wel imponeerde
terwijl ze olijk opmerkte: „Nou, u bent ook niet een van
de eerste die is weggegaan... ik heb hier nog maar een
paar pakjes liggen! Zeker niet veel zin om te gaan, hè?”
Ik stelde me aan haar voor en beantwoordde haar vraag
met de opmerking dat mijn voorgangers blijkbaar wèl
veel idee hadden in dat uitstapje naar Duitsland. „He-
laas wel”, zei ze, „ik wou maar dat er meer mensen
waren die begrepen dat ze beter niet konden gaan, er
zijn collega's van u bij die gewoonweg enthousiast
waren dat ze naar dat vijandige land toe mochten. Ik
ben er nog niet één tegengekomen die me liet weten dat
ie liever niet ging en van plan was de benen te nemen!”
Ze was opgestaan van achter haar bureau en haalde uit
een stelling een mooi ingepakt pakket tevoorschijn en
zei: „Hier is uw verrassing... van de collega's die thuis
mogen blijven, ze hebben het van de uitgespaarde dis-
tributiebonnetjes bij elkaar gebracht en ze hopen dat u
daar in dat verre land nog eens aan hen zult denken...!”
Ze hield het me voor in de verwachting dat ik het van
haar zou aannemen, maar ik zei bedaard: „Bergt u dat
pakje maar weer op, want ik ben de mening toegedaan
dat ik er geen recht op heb. Ik zal u een bekentenis
doen en ik zeg er meteen bij dat u de eerste bent op
deze zaak die ik het toevertrouw....” „Je wilt zeggen dat
je niet gaat!” viel ze me abrupt in de rede en haar wat
stugge gelaatsuitdrukking veranderde op slag. Er kwam
een wonderlijke, verbaasde glans in haar lichte ogen en
ze staarde me met een warmte in haar blik aan die me
bijna verlegen deed worden. „Hier, pak aan!!” klonk
het gedecideerd, „Nou sta ik er op dat je dat pakje in
ontvangst neemt... als er iemand is die er recht op heeft
dat ben jij dat... Eindelijk de eerste die er hier openlijk
voor uit komt dat ie kak aan de moffen heeft en het
vertikt om zich als een stuk vee naar Duitsland te laten
transporteren. O, wat vind ik dat een heerlijk nieuws en
vertel me eens gauw... heb je alles goed geregeld... heb
je een onderduikadres?” Ik vertelde haar nu alles, 't was
zonneklaar dat dit dametje voor honderd procent be-
trouwbaar was en ze was één en al oor. Ze ging naar de
deur en riep door het gangetje naar de telefoniste, juf-
frouw Morriën: „Carla, kom eens gauw hier... ik moet
je even voorstellen aan een man die er anders over
denkt...!” Ik begreep dat de stille juffrouw Morriën deel
uitmaakte van het komplot en juffrouw Hellinga stelde
me dan ook gerust dat ik niets te vrezen had. De telefo-
niste kwam er nu ook bij en ik werd door die twee
jonge vrouwen als het ware om beurten geprezen voor
iets wat ik zelf helemaal niet als zo'n heldenstuk be-
schouwde. Ik wilde nu maar het liefste hier zo spoedig
mogelijk vandaan en naar huis toe. „Als je ooit in moei-
lijkheden komt en geen uitweg meer ziet, denk dan in
de eerste plaats aan mij... ik weet wel wegen om je uit
handen van de moffen te houden”, zo sprak juffrouw
Hellinga. „Laat een van je ouders dan hierheen komen
en naar mij vragen, ik ben altijd bereid om te helpen.
En hier... neem dat ook van ons mee, wacht ik zal er
iets achterop schrijven.” Ze pakte een gekleurde kaart
van een stapeltje en schreef enkele woorden achterop.
„Denk nog eens aan ons... waar je ook bent en als het
even mogelijk is laat mij dan weten hoe het met je ver-
gaat!” Ik pakte de kaart aan tegelijk met het pakketje en
schudde de beide jonge vrouwen de hand, na hen harte-
lijk bedankt te hebben voor hun lieve hoopgevende
woorden. De blonde kleine redactrice greep m'n beide
handen en drukte mij zacht tegen haar aan terwijl ze
nog zei: „Vooral véél moed en... veel sterkte... denk er
om, de moffen zijn gevaarlijk... blijf uit hun handen!”
Wat de toekomst brengen moge,
mij geleidt des Heeren hand;
moedig sla ik dus de oogen
naar het onbekende land.
Leer mij volgen zonder vragen
Vader wat Gij doet is goed
Leer mij slechts het heden dragen
met een rustig kalmen moed.
Achterop had ze geschreven: Onze beste wenschen
vergezellen U, Directie en Personeel van Het Stan-
daardhuis December 1942. Ik besloot die kaart altijd
bij me te dragen... tot mijn taak volbracht zou zijn en de
moffen het land uitgejaagd waren!
De avond van die gedenkwaardige vrijdag zal
ik niet licht meer vergeten. Het tijdstip naderde nu in
snel tempo dat ik het ouderlijk huis ging verlaten. Va-
der en moeder waren stil onder de maaltijd, we aten
zwijgend en ik kon met moeite het eten door m'n keel
krijgen. Er was een sfeer van onrust en angst bij ons
binnengeslopen, angst dat de moffen ieder ogenblik
voor de deur zouden kunnen verschijnen om mij op te
halen. Het was nu wel zeker dat de alarmtoestand was
ingegaan, mijn niet verschijnen aan de balie van de
afdeling Migratie was gesignaleerd en je moest reke-
ning houden met de mogelijkheid dat ze stappen gingen
ondernemen om me te pakken te krijgen.
Moeder deed nog snel wat noodzakelijke din-
gen in mijn koffer, vroeg telkens of ik nu wel alles had
en deed haar uiterste best om haar zenuwen in bedwang
te houden. Met vader sprak ik af dat we langs een om-
- 110 -
En verdraaid, daar stond me die lieve donkerharige
juffrouw Morriën waarachtig een potje te grienen met
haar zakdoekje voor de ogen! Ik werd er helemaal
weekhartig van en dat was wel het laatste dat ik op dit
ogenblik kon gebruiken. Dolgraag had ik die lieve
engel van een telefoniste aan m'n hart gedrukt en het
kon me spijten dat ik nu zo ineens maar uit haar ge-
zichtskring moest verdwijnen. Ze brachten me allebei
tot aan de glazen klapdeur en na nog een laatste vaar-
wel en tot ziens scheidde ik van De Standaard waar ik
ruim acht maanden een lang niet onplezierige werk-
kring had gehad. Zou ik deze zaak en al die mensen ooit
nog eens terug zien? Het leek me op dat moment uiterst
onwaarschijnlijk, zoals heel mijn toekomst gehuld was
in een nevel van onzekerheid.
In de tram naar huis toe, met het pakketje op
m'n schoot, haalde ik de kaart met de afscheidsgroet uit
mijn binnenzak tevoorschijn. Het was een getekende
sierkaart van Nelly ten Have, uitgevoerd in rood en
blauw. Er stond in gotisch schrift op de tekst van Ge-
zang 300 vers 1:
weg contact zouden blijven bewaren door middel van
Annie Grotendorst. Naarmate de tijd opschoot groeide
de ongedurigheid bij ons allemaal. Het liep tegen half-
acht en we zaten mekaar aan te kijken alsof het oude-
jaarsavond was en we wachten op de klokslag van
twaalf uur. Eindelijk zei ik: „Nou, ik moest nu maar
eens op weg gaan... langer wachten heeft geen zin en
hoe eerder ik daar ben hoe beter.” „Ik loop een eindje
met je mee”, stelde de oude heer voor, „dan weet ik
tenminste dat je daar veilig gearriveerd bent en dat ze je
niet onderweg te pakken nemen.” Dat leek me nogal
overdreven want het was maar een korte eindje, even
het poortje door en de Noorder-Amstellaan af tot even
voorbij de Waalstraat. Maar nou ja, dan waren ze thuis
tenminste gerust.
En zo was het afscheid daar, moeder hield
zich flink en dan gingen we op weg, buiten was het
gelukkig een diepe duisternis. Een paar dagen tevoren
was ik al eens op verkenning uit geweest om te onder-
zoeken waar dat huis zich bevond. Dat bleek te zijn
dichtbij de Waalstraat en ongeveer recht tegenover de
tramhalte. We waren er dan ook heel spoedig, vader
nam hier afscheid van me en ik belde aan. Van der
Linden deed zelf open en verwelkomde me na me snel
naar binnen te hebben geloodst en weldra maakte ik
kennis met zijn vrouw. Een fors uit de kluiten gewassen
herdershond completeerde het kleine gezinnetje, kinde-
ren hadden ze blijkbaar niet. Het was een vreemde
gewaarwording daar zo ineens binnen te vallen bij
mensen die je in 't geheel niet kende, met het vooruit-
zicht dat je er voor onbepaalde tijd als huisgenoot ging
worden opgenomen. Van der Linden stelde me spoedig
om m'n gemak terwijl we de huiskamer betraden met de
woorden: „Ziezo, maak het u makkelijk en doe nu maar
of je thuis bent.” De hond snuffelde wat aan me... moest
eerst nog even verkennen wat voor vlees of ie in de
kuip had, maar ging dan rustig op z'n plaatsje liggen.
Mevrouw van der Linden was een nogal lange, blonde
vrouw die vroeger ongetwijfeld een schoonheid was
geweest maar thans op haar gezicht de duidelijke spo-
ren droeg dat het leven op de een of andere manier niet
zonder kleerscheuren aan haar voorbij was gegaan. Ze
zag er wat verwelkt uit alsof ze aan een verborgen
kwaal leed en met veel make-up nog trachtte te redden
wat er te redden viel. Terwijl de vrouw naar de keuken
ging om thee te zetten namen de gastheer en ik plaats in
een van de riante crapauds en hij verzocht me om hem
nog eens precies te vertellen wat er in de afgelopen
paar dagen had plaats gevonden. Ik deed hem uitvoerig
verslag van mijn bevindingen hedenmorgen op de ar-
beidsbeurs nadat ik die dreigende herhaalde oproep
ontvangen had. Het verhaal van die ambtenaar die mij
blijkbaar had willen helpen door me een vage tip te
geven, interesseerde hem wel enigermate. „Weet u wat
het is”, zo verklaarde hij, „die ambtenaren daar ver-
trouwen elkaar op 't ogenblik niet meer, er zitten veel
N.S.B.-ers onder en dat is de reden dat die man u geen
zekerheid kon geven over dat bewuste loket II. Ik ben
er haast zeker van wie u daar gesproken hebt... ik ken
veel mensen van het Gewestelijke Arbeidsbureau en ik
ben er van op de hoogte dat dat bewuste loket soms
bemand wordt door een mannetje die de mensen er
doorheen sleept. Maar dat kunnen ze niet blijven doen,
die dingen lopen op den duur in de gaten en dan zit er
plotseling een kwaaie achter de balie. Neen, ik denk dat
u toch wel juist gehandeld heeft door die laatste raad
van hem op te volgen. In ieder geval heeft u nu de
knoop doorgehakt en voorlopig kunt u hier wel een
paar dagen onderdak vinden. We zullen het echter wel
eens grondig moeten hebben over de verdere toekomst-
plannen. Heeft u daaromtrent zelf al een plan of ziet u
een mogelijkheid om bij familie of kennissen buiten
Amsterdam onder te duiken?” Ik gaf hem ten antwoord
dat ik totnogtoe geheel en al rekende op de bemidde-
lingspogingen van mijn nichtje Annie, maar dat ik zelf
wel een paar suggesties in die richting had. „Ik vrees
dat u op uw nicht niet al te veel zult moeten rekenen”,
zo onthulde van der linden mij enigszins ontmoedigend.
„Zij heeft niet zoveel ervaring op dat gebied en boven-
dien zijn er op dit moment enorm veel mannen die in
- 111 -
hetzelfde schuitje varen als u, het zal moeite kosten om
ze allemaal ergens onderdak te brengen in de provincie.
Daarom zal het 't beste zijn wanneer u zelf iets weet te
verzinnen.” „Ik heb nog wel familie in Utrecht”, zo
vertelde ik hem, „een oom en een tante, mensen van
middelbare leeftijd zonder kinderen... maar het is niet
zeker dat zij bereid zijn om mij in huis te nemen.” Hij
vroeg waar die oom en tante woonden en toen ik hem
uitlegde dat zij een vrij groot huis bewoonden in een
stille buitenwijk, riep van der Linden opgetogen uit:
„Maar dan hèbt u toch een uitstekend adres... u zou het
niet beter kunnen wensen en als ik in uw plaats was zou
ik daar onmiddellijk werk van maken! Kunt u goed
opschieten met die familie?” Nou, dat was een vraag
waar ik niet zo en twee drie een positief antwoord op
dorst te geven. Als ik aan de voorbije jaren dacht met
het drama van Putten nog steeds vers in het geheugen
mitsgaders de rol die tante Mien daarin had gespeeld,
betwijfelde ik het wel enigermate of mijn geachte tante
er veel zin in zou hebben die recalcitrante neef onder
haar hoede te nemen. Maar daar stond toch ook tegen-
over dat we de laatste twee jaren weer broederlijk sa-
men uit geweest waren in Putten en dat alles vergeven
en vergeten scheen te zijn. „Ze zijn altijd erg op mij
gesteld geweest... misschien wel eens meer dan goed
voor me was en ik zou het in ieder geval kunnen probe-
ren of ze bereid zijn mij een poos in huis te nemen”,
verklaarde ik. „Laten we het zó afspreken”, besloot
mijn gastheer, „we wachten eerst even af wat uw nicht
voor u kan bereiken. Lukt dat niet vóór maandag, dan
stelt u zich in verbinding met die oom en tante en het
moet naar mijn idee al gek lopen als die u niet ter wille
zouden zijn.” Mevrouw van der Linden was er nu ook
bij komen zitten, maar ze sprak niet veel en hoorde de
gesprekken zwijgend aan. 't Leek of zij zelf niet zo
enthousiast was omtrent de illegale activiteiten van haar
echtgenoot. De herdershond week geen moment van
haar zijde en volgde haar overal door het huis waar ze
ook maar ging. Nadat we het over dit onderdeel van de
onderneming eens geworden waren, merkte van der
Linden nog op: „Ik moet u nog wel voor één ding uit-
drukkelijk waarschuwen... U moet van nu af aan heel
zorgvuldig gaan letten op de mensen die u tegenkomt
en waar u mee omgaat. Leg vóór alles een slot op uw
mond en vertel aan niemand meer dan noodzakelijk is.
Ik zeg het dáárom, omdat ik u toevallig gistermiddag
heb gezien in de Kalverstraat... u stond te praten met
iemand die ik heel goed ken van de Effectenbeurs, was
het niet mijnheer Haarbrink?” Ik keek verbaasd op,
inderdaad, ik was gistermiddag op de terugweg door de
Kalverstraat Flip Haarbrink tegengekomen. We hadden
even staan praten en ik had hem daarbij verteld dat ik
naar Duitsland moest! „U ziet dus wel dat u waarachtig
niet in een zak loopt!” lachte van der Linden, „laat u dat
een waarschuwing zijn en blijf uit de buurt van mensen
die u herkennen... tussen twee haakjes, wat heeft u die
Haarbrink wel verteld?” Ik kon mijn gastheer gelukkig
de verzekering geven dat ik met geen woord over on-
derduiken had gerept. Al was Flip een zwager van mijn
broer, ik kende hem persoonlijk te oppervlakkig om
klakkeloos met hem te spreken over een dergelijk ge-
vaarlijk onderwerp. Het besef dat ik van nu af aan ui-
termate voorzichtig zou moeten worden met het doen
van onthullingen aan allerlei mensen uit mijn kennis-
senkring was voldoende bij me gegroeid in deze dagen.
We bleven nog wat napraten over de oorlog en over wat
ons mogelijk nog te wachten stond. Meneer van der
Linden verzekerde me nog dat ik verstandig gehandeld
had door te weigeren naar Duitsland te gaan. „U heeft
er geen idee van in wat voor hel u terecht zou zijn ge-
komen!” zo begon hij te onthullen. „Ik heb mensen
gesproken die daar geweest zijn... van al die fraaie
voorspiegelingen die ze je doen in hun wervingscam-
pagne klopt totaal niets. Het eten is er bar slecht en ze
worden ondergebracht in barakken vol ongedierte! Ze
moesten er de Hitlergroet brengen en wie dat weigerde
werd binnen de kortst mogelijke tijd in elkaar gesla-
gen... Je wordt er niet veel beter behandeld dan gevan-
genen in een concentratiekamp met onmenselijk lange
arbeidsdagen van 60 uur per week en niet veel meer te
eten dan een kom waterige koolsoep en een snee droog
brood! Nee, die hele campagne van de moffen is niets
anders dan een verkapte deportatie van de mannelijke
bevolking uit de bezette gebieden.” Het was aan één
kant afschrikwekkend om dergelijke berichten te ver-
nemen en voor het eerst besefte ik nu pas volkomen
waaraan ik eigenlijk ontsnapt was. En het werd me
tevens duidelijk dat ik van nu af aan alles op alles moest
zetten om te voorkomen dat de Nazi's me alsnog te
pakken zouden krijgen. Het liep tegen tienen toen we
zo'n beetje uitgepraat raakten. Meneer van der Linden
verklaarde dat ze meestal om deze klok al naar bed
gingen... of ik er bezwaar tegen had eveneens de leger-
stede op te zoeken? Het leek me wel een beetje vroeg
toe, maar ik had op deze dag en de dagen hiervoor
reeds zóveel emoties te verwerken gehad, dat een uurtje
extra slaap me niet onwelkom leek. De gastvrouw had
in de kamer aan de straatzijde een divanbed voor me
ingericht... of ik daar genoegen mee wilde nemen? Nou,
dat zou best schikken en ik veronderstelde dat ik er best
in zou slapen. Ze wees me nog een paar zaken voor de
nacht als ik er eventueel uit moest en hoe ik een lichtje
kon maken waarna we ons ter ruste begaven. Maar van
slapen kwam het eerste uur nog niet veel, hoe vermoeid
ik ook was. De vreemde omgeving, de geluiden in het
huis die mij onbekend waren, het voorbijgaande ver-
keer van een enkele auto en de tram deden me telkens
uit de dommel opschrikken. De hond was met z'n baas
en bazin mee naar de slaapkamer gegaan, maar ik
hoorde het dier telkenmale onrustig ronddwalen door
het huis en af en toe werd ik gewaar dat hij dicht bij me
in de buurt bivakkeerde. Waakte deze trouwe viervoe-
ter misschien ook over mij? Eindelijk viel ik, overmand
door vermoeidheid, in een vaste slaap.
- 112 -
Zaterdag 12 december 1942
Het werd een vervelende dag, deze zaterdag. Het leek
of alles tegen zat en de uren kropen letterlijk voorbij.
Van der Linden was al vroeg na het ontbijt van huis
gegaan, naar de bank en ik hoorde hem zeggen dat ie
pas laat in de middag weer thuis zou komen. Daar zat ik
dus mooi mee, alleen in dat vreemde huis met die
vrouw en de vervaarlijk uitziende herdershond! Hoe
moest ik in godsnaam deze uren zoek brengen. De
vrouw was nog steeds weinig spraakzaam, ze had iets
lethargisch over zich in haar doen en laten en ze scheen
niet veel zin te hebben om een gesprek met mij te be-
ginnen. Misschien was het dat ze me niet helemaal
vertrouwde, ik was hier zomaar komen binnenvallen en
ze moest het maar allemaal aannemen dat ik een on-
schuldige onderduiker was. Ja, ik had sterk de indruk
dat mevrouw van der Linden niet zo geheel en al achter
de idealen van haar man stond. Mogelijk betekenden
zijn activiteiten voor haar een angstige bedreiging van
haar rustige bestaan.
Ik had ergens een boek opgediept uit een sta-
peltje en trachtte te lezen, maar ik kon er m'n gedachten
met moeite bijhouden en het drong ternauwernood tot
mij door wàt ik las. Goddank zei de vrouw tegen een
uur of tien tegen me: „Ik ga even de deur uit om bood-
schappen te doen... u moet vooral niet opendoen wan-
neer er gebeld mocht worden. En blijft u alstublieft ook
zover mogelijk van de ramen vandaan... dat ze u van
buiten af niet kunnen zien...!” Ik verzekerde haar dat ik
me strikt aan die raad zou houden en was blij dat ze
even weg ging. Gelukkig nam ze dat bakbeest van een
hond mee. Van nature had ik toch al zo'n lichte angst
voor honden en ik was me bewust dat elke hond die
mijn weg kruiste dat óók wist en dat deed blijken met
woedend gegrom en het laten zien van z'n tanden! Deze
hond hier had me blijkbaar geaccepteerd... maar er zou
ook niet dàt hebben moeten gebeuren of hij vloog me
naar de strot, zo veronderstelde ik! Maar ik had me toch
vergist in de aard van het dier, want toen de vrouw na
een uurtje terug kwam en in de keuken koffie begon te
brouwen, kwam ie voorzichtig naar me toe, snuffelde
even aan me en lei toen trouwhartig z'n spitse kop op
mijn knie en keek me aan met zulke begrijpende blik-
ken in z'n grote ogen alsof ie ermee zeggen wilde: ik
weet het jongen... jij zit hier ook niet voor je lol en ik
voel met je mee! Toen mevrouw van der Linden de
kamer in kwam met de koffie riep ze uit: „Kijk eens
aan, hij is nu al goede maatjes met u... dat doet ie niet
zo gauw bij vreemden!” Voor de hond behoefde ik dus
geen vrees meer te hebben, hij had vriendschap met me
gesloten en toen de gastvrouw nog even de deur uit
moest, liet ze hem achter bij mij. Hij kwam trouwhartig
naast me op de vloer liggen en liet zich gewillig strelen.
Na de lunch omstreeks het middaguur begon
het me toch wel een beetje benauwend te worden daar
in dat huis. Eigenlijk zag ik het nut niet zo erg in om
binnen vier muren opgesloten te zitten, wat zou er op
tegen zijn om een paar uurtjes de buitenlucht in te
gaan? Ik stelde het aan mijn gastvrouw voor onder het
motief dat ik mijn nichtje wenste op te zoeken en met
haar te spreken over de verdere plannen. „Wat mij
betreft kunt u dat gerust doen, ik denk niet dat u daar
veel risico mee loopt... maar ik zou als ik u was de
omgeving van uw huis mijden, vooral overdag moet u
daar niet komen.” Ik geloof achteraf dat het een opluch-
ting voor haar was dat ik voor een poosje opkraste en
zelf was ik blij dat ik eindelijk de benen eens kon strek-
ken. Ik pakte de bus naar het Paramariboplein in de
hoop Annie thuis te treffen. Maar het werd helaas een
vergeefse tocht, op mijn herhaald bellen werd niet
opengedaan, blijkbaar was ze zelf ergens op af. Ik
draalde nog wat rond met de verwachting dat ze moge-
lijk even weg was voor een boodschap in de buurt,
maar na een halfuurtje gaf ik het op. Het was intussen
miezerig gaan regenen en mijn stemming werd er niet
beter op onder al de omstandigheden waarin ik ver-
keerde. Wat nu te doen? Ik besloot uiteindelijk om maar
eens even bij Betty langs te lopen. Zij wist nog hele-
maal niets van de afloop van die keuring. Het zou mis-
schien de laatste gelegenheid zijn dat ik haar kon spre-
ken en die moest ik nu meteen maar te baat nemen. Ik
besefte nu verdomd goed dat die meneer van der Linden
en z'n vrouw beslist geen kennis moesten krijgen van
het feit dat ik intieme relaties onderhield met een Duitse
vriendin. Ze zouden daar ongetwijfeld bijzonder argwa-
nend tegenover staan en ze zouden redenen te over
hebben om me te wantrouwen, ook al had ik het nog zo
overtuigend allemaal kunnen uitleggen.
Gelukkig was Betty wel thuis en verheugd dat
ik nog even langs kwam liet ze me binnen, nieuwsgierig
informerend naar de stand van zaken. Het verhaal was
gauw verteld over de keuring en de verdere belevenis-
sen aan het Arbeidsbureau. „Ik vrees dat we elkaar nu
voor het laatst zien, liefste! Het zal erg moeilijk worden
om op vaste tijden bij je op bezoek te komen, ook al
omdat ik nog niet precies weet waar ik heen moet”, zo
eindige ik mijn relaas. Ze had het met een verdrietige
blik in haar ogen aangehoord terwijl ze terdege besefte
dat het nu bittere ernst was geworden. „Ik had altijd nog
zo'n stille hoop gekoesterd dat je er misschien wel
doorheen zou rollen met die brief van die dokter... en
wat ga je nu doen, Piet? Je moet in geen geval naar
Berlijn gaan, hoor! God, ik wou dat ik hier in huis maar
een plaats voor je wist... maar het is bij mij ook gevaar-
lijk geworden. Ze zijn hier verleden week aan de deur
geweest... twee SS-ers midden in de nacht. Ze moesten
Marietje hebben, die hierboven een kamer heeft. Ze
dachten dat ze een jodin was en ze hebben haar zo maar
zonder pardon meegenomen, in haar nachtgoed. Ze
heeft de grootste moeite gehad om aan te tonen dat ze
niet joods was en eindelijk na veel gezeur moesten ze
- 113 -
haar na een paar dagen laten gaan. Daarom kan jij hier
helemaal niet zijn, dit is een veel te gevaarlijke omge-
ving.” Ik legde haar uit dat ik in verbinding stond met
mensen die me zouden weg helpen naar een veiliger
oord maar dat ik over een paar dagen zeker zou weten
waar ik heen ging. „Misschien kom ik wel ergens te-
recht waardoor het mogelijk is om tòch nog af en toe
eens bij je te komen”, zo troostte ik haar. Ik vertelde
haar ook dat ik sedert gisteravond bij vreemde mensen
in huis was, maar ik zweeg over de plaats waar dat was
en bij wie. Betty vroeg er ook in het geheel niet naar.
„Wat ga je nu morgen doen, Piet? Ben je dan nog hier
in de stad? Al woon je nu voorlopig op een ander adres
dan kun je toch even goed morgenmiddag wel bij mij
komen... dan kunnen we nog éénmaal echt afscheid van
elkaar nemen. Dan haal ik wat lekkers bij de thee en
dan zullen we het elkaar voor die laatste keer nog maar
eens dubbel gezellig maken!” zo stelde ze voor. Ik
beloofde haar mijn best te zullen doen om als 't even
kon morgenmiddag bij haar te komen en ik dacht dat
het wel zou lukken.
Lang bleef ik niet bij mijn vriendin, ik wilde
weer bijtijds terug zijn op mijn onderduikadres en met
de voorwaardelijke afspraak voor morgenmiddag nam
ik afscheid van Betty.
Toen ik tegen vijf uur op de Noorder-
Amstellaan arriveerde was van der Linden inmiddels
ook weer thuis gekomen, hij liet me zelf binnen met de
woorden: „Zó, u bent een aardig poosje weg geweest...
was u niet bang om ergens gezien te worden?” Ik deel-
de hem mede dat ik naar mijn nicht was geweest doch
dat ik haar helaas niet had thuis getroffen. „Dat klopt”,
antwoordde mijn gastheer, „want uw nichtje en ik heb-
ben geruime tijd met elkaar geconfereerd op de bank
vanmiddag over wat we met u zullen aanvangen!” Hij
ondervroeg mij verder: „En waar bent u toen heen
geweest na die tijd? Heeft u een bezoek gebracht bij
andere mensen? Ik vind u namelijk nogal onvoorzichtig
om zo lang bij de weg te blijven met het risico dat u
mensen tegen het lijf loopt die in de veronderstelling
verkeren dat u al naar Duitsland bent vertrokken...!”
Het klonk nogal patriarchaal vermanend, al kon ik
begrip opbrengen voor zijn bezorgdheid. Gemakshalve
deelde ik hem maar mee dat ik daarna op bezoek was
geweest bij m'n broer die daar in de buurt woonde. Als
ie dat nu maar niet ging natrekken want ik zou niet
graag willen dat de goede man mij op een leugen be-
trapte, maar alles was beter dan openhartigheid omtrent
Betty in dit geval. Het zou voor deze mensen een vol-
komen onverklaarbare zaak zijn geweest hoe ik relatie
kon hebben met iemand van Duitse afkomst. Het ging
hun ook trouwens niets aan en bovendien voorvoelde ik
maar al te duidelijk dat het met Betty in een eindfase
was gekomen. De gebeurtenissen van de laatste dagen
en de gevolgen daarvan zouden het lot bepalen dat ons
beschoren was... Betty en ik zouden door de bizarre
omstandigheden langzaam maar zeker van elkaar ver-
vreemd raken zoals twee scheepjes op de onmetelijke
oceaan verder en verder van elkaar wegdrijven.
Mevrouw van der Linden had inmiddels de
tafel gedekt voor de avondboterham en we werden
getrakteerd op een kom heerlijke soep vooraf. Na het
eten zei van der Linden tegen me: „Ziezo, nu moeten
we eens rustig met elkaar praten en de zaken terdege
onder de ogen zien!” We gingen er gemakkelijk bij
zitten en toen ik bemerkte dat de gastheer een pijp
opstak, aarzelde ik niet lang om ook de mijne tevoor-
schijn te halen en gezamenlijk joegen we de brand er in.
„Dat praat wat makkelijker!” opperde mijn gastheer.
Hij vervolgde: „Ik heb vanmiddag langdurig met uw
nicht het geval besproken over hoe we de zaak nu ver-
der zullen aanpakken. Daarbij is me gebleken dat uw
nicht Annie eigenlijk helemaal geen idee heeft over hoe
er nu verder gehandeld moet worden. Kort en goed, ze
weet op 't ogenblik geen enkele oplossing voor uw
geval. We moeten dan ook maar verder niet afwachten
en op korte termijn zelf iets verzinnen. Hoe eerder u uit
deze omgeving verdwijnt hoe beter het voor uzelf is. Ik
zou u dan ook het volgende willen voorstellen: u moet
morgen zo vroeg mogelijk naar Utrecht gaan en een
bezoek brengen bij uw oom en tante op de Willem
Arntszkade. Het is misschien het beste als uw vader u
daarbij vergezelt, die legt mogelijk wat meer gewicht in
de schaal. Neem er desnoods morgen de hele dag voor
om eventueel nog andere mogelijkheden te onderzoe-
ken. Als het u gelukt om bij uw familie een wijkplaats
te vinden kom het ons dan morgenavond even vertellen.
Ik ben er van overtuigd dat u zult slagen bij die oom en
tante... uw nichtje Annie was daar ook vrij zeker van,
zij heeft namelijk die mogelijkheid eveneens geopperd
vanmiddag en vertelde me daarbij onder andere dat uw
oom en tante altijd bijzonder op u gesteld zijn geweest.”
„Maar hoe kan ik mijn vader laten weten dat ik morgen
naar Utrecht ga?” zo vroeg ik. „Dat is heel eenvoudig”,
antwoordde de heer van der Linden. „U gaat zo aan-
stonds gewoon even naar uw huis en bespreekt de zaak
met uw ouders en komt daarna direct weer hier bij ons
terug.” „Naar huis toe?!” vroeg ik bijna ongelovig.
„Welja, waarom niet?” zei mijn gastheer glimlachend.
„U kunt van mij veilig aannemen dat u niets gebeuren
zal, althans niet vandaag en ook morgen niet. Ik heb
mijn licht opgestoken bij iemand van het Gewestelijk
Arbeidsbureau en geïnformeerd hoe ze de lui aanpak-
ken die weigeren om naar Duitsland te gaan of niets van
zich laten horen. Nou, die verzekerde me dat er in de
eerste dagen nog geen sprake van was dat deze weige-
raars achter hun broek gezeten worden. De moffen
weten er vooralsnog geen raad mee, er zijn er hier
honderden die niets meer van zich hebben laten ho-
ren...!” „Ik had dus feitelijk helemaal niet uit huis be-
hoeven weg te gaan?” vroeg ik verbouwereerd. „Waar-
schijnlijk niet... u begrijpt toch wel dat die Duitsers
helemaal geen mannetjes over hebben om daar dadelijk
achteraan te gaan? Daar gaan stellig wel enige weken
- 114 -
overheen alvorens ze een actie op touw zetten om jullie
op te sporen... maar dan is het ook wel de hoogste tijd
om van het toneel verdwenen te zijn! Weet u waarvoor
u op dit moment het meest voorzichtig moet zijn? Voor
uw buren naast u... die Vermeulen en dat blokhoofd van
de L.B., van der Wall! Die mensen moeten u maar beter
niet zien, ze kunnen op de een of andere manier op de
hoogte zijn van uw omstandigheden en u aanbrengen...
ja, en dan krijgt u onmiddellijk de SS achter u aan.”
Ik besloot het er op te wagen en voor een uur-
tje naar huis terug te keren om met vader en moeder te
spreken over het plan van Utrecht. Buiten was het nu
aardedonker en het moest al raar lopen wilde iemand uit
de buurt mij op straat herkennen. Van der Linden had
mij nog een goede raad gegeven, die ik ernstig besloot
ter harte te nemen. „Laat van nu af aan uw snor groeien,
dat geeft u een geheel ander uiterlijk en maakt dat u
minder snel herkend wordt door uw kennissen”, zo ried
hij me aan.
Ik nam afscheid met de belofte om over plus-
minus een uur weer terug te zijn bij hen. Gelukkig had
ik de sleutels nog in m'n bezit van onze woning en ik
kon dus zo snel mogelijk binnen komen. Weldra had ik
met voorzichtige schreden en met een kleine omweg
ons plein bereikt zonder ook maar enig mens tegen te
komen. Ik stak haastige de sleutel in het slot en was in
een paar tellen boven. De ouwelui schrokken zich een
aap toen ik daar onverwacht voor hun neus stond! Maar
ze waren ontzettend blij dat ze me weer terug zagen.
Moeder vroeg bezorgd: „Durf je dat nu wel aan om hier
te komen? Ben je er zeker van dat niemand je gezien
heeft?” Ik stelde hen beiden gerust en vertelde ze het-
geen van der Linden aan de weet was gekomen over de
situatie. Vader was eveneens van mening dat het heus
zo'n vaart niet zou lopen en dat er geen enkele reden
was om aan onmiddellijk gevaar te denken. Ik vertelde
nu waarvoor ik eigenlijk kwam en wat de plannen wa-
ren voor morgen. Vader was er meteen enthousiast
over. „Daar heb ik al steeds over zitten denken!” riep
hij uit. „Het lijkt me ook de enige goede oplossing, er
blijft niet veel anders over dan dat je een poosje bij oom
Wim en tante Mien in huis gaat. Dáár ben je stellig
volkomen veilig en in die tussentijd hebben wij hier de
gelegenheid om uit te kijken naar een safe adres op het
platteland. Hoe laat wil je morgen naar Utrecht toe?
Natuurlijk ga ik met je mee... dat zal meer uithalen dan
wanneer jij in je eentje daar verschijnt...!” Hij haalde
het spoorboekje voor de dag en zocht een paar vroege
treinen op. Er ging een geschikte trein om kwart voor
tien en daarna nog een om vijf minuten over tien. „Ik
maak dat ik om even negen uur bij die mensen op de
Noorder-Amstellaan voor de deur sta, als jij dan maakt
dat je ook gereed bent kunnen we stilletjes vertrekken
zonder dat we te veel opvallen”, zo besloot de oude
heer. Moeder wilde natuurlijk dolgraag weten hoe ik
het daar had bij die mensen en of ik me nogal schikken
kon in de veranderde situatie. „Jij bent helemaal niks
gewend op dat gebied en ik zat er maar steeds over in
of je je er wel doorheen zou kunnen slaan!” beweerde
ze vol moederlijke zorg. Nou, ik kon haar volledig
gerust stellen en haar vertellen dat het alleraardigste
mensen waren en dat het eten er prima was. Vader
voegde er aan toe: „Hemel mens, hij zal binnenkort nog
wel wat anders gaan meemaken... wie weet waar die
jongen nog overal terechtkomt als die oorlog nog lang
duurt!”
Het uur was bijna om en gedachtig aan m'n
belofte ging ik er maar weer snel vandoor, sloop voor-
zichtig en zonder geruis te maken de trappen af de
duisternis in. „Mooi op tijd terug!” zei de heer van der
Linden op wat vaderlijke toon. „En wat heeft u afge-
sproken? Gaat de reis naar Utrecht door morgen?” Ik
deelde hem mede wat vader en ik besloten hadden en
hij knikte goedkeurend. „Ik zou dus graag morgen
vroeg willen opstaan en om negen uur de deur uit wil-
len. Misschien kunt u vanavond al iets voor me klaar-
zetten, dan hoef ik u morgenochtend vroeg niet lastig te
vallen”, vroeg ik. Het was of mevrouw van der Linden
helemaal opleefde, nu ik met de plannen op tafel kwam
binnenkort te zullen verdwijnen. „Ik zal brood voor u
klaarzetten en kunt u zelf een kopje thee maken?” vroeg
ze op vriendelijke, meelevende toon. Ik zei dat ik de
edele kunst van het thee zetten uitnemend verstond en
me best redden zou. „Nou, als u werkelijk zo goed met
de theepot overweg kunt dan mag u ons allebei ook wel
een kopje thee op bed brengen... dat zijn wij niet ge-
wend, we slapen zondags altijd heel lang uit!” riep ze
lachend uit. Ik beloofde het dat ik m'n best zou doen.
Bedrijvig begon ze een hoek van de tafel vast te dekken
en alles klaar te zetten. We bleven net als de vorige
avond nog wat napraten en ook nu weer was het tegen
tien uur bedtijd bij de van der Lindens. Ik sliep al veel
beter die tweede nacht.
- 115 -
Zondag 13 december 1942
Het was nog bijna donker buiten toen ik in m'n eentje
aan het rondscharrelen was in dat vreemde huis, op
zoek naar koppen en schotels, nadat ik met wat moeite
het gasstel in de keuken aan de praat had weten te krij-
gen om het water voor de thee aan de kook te brengen.
Thuis wist ik overal blindelings de weg in moeders
keukenkast en ik leerde er meteen al door dat het niet
overal hetzelfde is in het Nederlandse huishouden!
Maar ik had dan toch maar in de kortst mogelijke tijd
een flinke pot thee gezet en kans gezien alles netjes te
arrangeren op een willekeurig presenteerblad teneinde
m'n gastvrouw en gastheer te verrassen. Ze had me al
horen scharrelen en riep door de half openstaande
slaapkamerdeur zachtjes: „De blauwe theekop is van
mijn man en die rooie voor mij!” Even later betrad ik
de echtelijke slaapkamer met het presenteerblad waar-
op ik buiten de thee ook een schotel met beschuiten had
gedrapeerd. Ik maakte er maar een geintje bij en riep:
„Goedemorgen m'lady... hier is de butler met uw ont-
bijt!” Nou, dat konden ze wel waarderen en ze waren
vol lof over mijn thee en die ongewone bediening. Ze
vonden het geloof ik nu best gezellig dat er iemand in
huis was en ik had de indruk dat mevrouw van der
Linden haar verborgen wantrouwen geheel overwonnen
had, ze was ook veel spraakzamer geworden sedert
gisteravond.
Ik vroeg hoe laat ze op zondag het middag-
maal gebruikten. Ze zei dat ze des zondags altijd om-
streeks het middaguur warm aten en 's avonds een
broodmaaltijd, maar ze zou ter mijne wille een hapje
warm houden tot ik in de middag terug kwam. Ik had
hen al gezegd dat ik de gehele dag zou wegblijven.
Over hetgeen ik 's middags ging doen behoefde ik met
geen woord te reppen, ik zou in elk geval tegen halfzes
weer op de Noorder-Amstellaan terug zijn.
Toen ikzelf ontbeten had en stilletjes het huis
verliet stond vader al een eindje verderop te wachten.
We waren vroeg genoeg en verkozen om op ons gemak
naar het Amstelstation te kuieren. De reis naar Utrecht
verliep vlot en zonder incidenten. We stonden om pre-
cies halfelf op het stationsplein van de Domstad waar ik
sedert enige jaren geen voet meer had gezet. Vader
opperde om het korte eindje naar de Willem Arntszkade
maar weer te gaan lopen, die weg er heen konden we
wel dromen. „Ze zullen wel vreemd opkijken van onze
onverwachte verschijning”, merkte ik op. „Ik hoop
maar dat ze thuis zijn en dat ze bereid zijn om mij te
willen helpen.” „Laat dat maar aan mij over... we moe-
ten het ze voorzichtig vertellen met een beetje tact... je
zult zien dat het best meevalt, ik geloof nooit dat ze het
zullen weigeren”, verzekerde vader vol zelfvertrouwen.
En het viel allemaal reusachtig mee! „Grote hemel!”
riep oom Wim uit, toen ie ons de trap zag opkomen,
„wat is er bij jullie gebeurd... hebben ze Amsterdam
soms vannacht plat gebombardeerd?” Ze waren uiterst
benieuwd wat ons zo onverwacht en op dit vroege uur
naar Utrecht had gevoerd. We konden hen gerust stel-
len met de verzekering dat de hoofdstad gelukkig nog
overeind stond, maar dat er wel iets anders van groot
belang was waarvoor we de reis naar Utrecht hadden
ondernomen. En met die mededeling was de nieuwsgie-
righeid bij de ten Bouwhuyzen dadelijk in voldoende
mate gewekt. „Mien, maak nou eerst maar een lekker
ouderwets bakje koffie voor ons, dan zullen we jullie
daarna vertellen wat er bij ons aan de hand is,” zo riep
vader op vertrouwelijke familietoon uit. „Ja jongens,
eerst koffie”, zei tante Mien, „ik was net van plan om er
mee te beginnen vóór jullie kwamen, wil je wel geloven
dat ik brand van nieuwsgierigheid over wat jelui te
vertellen hebben? Er is toch hoop ik geen narigheid met
Sienemeu?” Nee, dat was het goddank niet, konden we
haar geruststellen. „We hebben jullie raad nodig in iets
en daar willen we eens over praten”, verduidelijkte
vader.
In de tijd dat tante Mien in de keuken met de
koffie bezig was, keek ik eens rustig om me heen. Ik
ontdekte dat er in hun huis praktisch niets veranderd
was sedert ik er jaren geleden over de vloer was ge-
weest. Ze hadden alleen wat nieuwe meubelen aange-
schaft en in de zitkamer stonden twee comfortabele
leren clubs. Het rook er nog net zo gezellig naar laven-
del en rozenwater zoals ik me dat uit m'n kinderjaren
herinnerde en waarvan de indrukken me onuitwisbaar
bijgebleven waren. Weldra snoven we de geur op van
echte koffie uit de blijkbaar onuitputtelijke voorraad die
tante Mien bij het begin van de oorlog had weten aan te
leggen. En onder het genot van de voortreffelijke bak
koffie waar ze beroemd om was, vertelden we hen het
complete verhaal en de benarde situatie waarin ik was
komen te verkeren. Daar hoorden ze wel even van op
en oom Wim zei onmiddellijk: „Je hebt het enige juiste
gedaan... ik zou van jou ook niet anders verwacht heb-
ben! Bovendien is het vrij zeker dat je daar je onder-
gang tegemoet zou zijn gegaan. Ik heb een collega bij
de Spoor die daar ijselijke dingen over weet te vertel-
len... Hij is daar uit hoofde van z'n functie een paar
maal geweest. Hij heeft gezien hoe die mannen en jon-
gens ondergebracht zijn, ze komen er terecht in een
soort van concentratiekamp en het eten is er schandalig
slecht. Maar ik begrijp uit jullie verhaal dat neef Piet
dus niet meer thuis kan blijven want ze gaan je nu na-
tuurlijk zoeken. Je moet dus onderduiken... of eigenlijk
ben je nu al officieel van het toneel verdwenen, niet-
waar?” Ik bevestigde zijn vermoeden en vertelde nu
meteen maar dat ik al een paar dagen opgeborgen zat
op een geheim adres in de buurt. „Hij kan daar echter
niet blijven. 't is maar een tijdelijk noodadres”, ver-
klaarde vader. „En met dàt probleem zijn we nu uit
nood hierheen gekomen... we zoeken een ander en
veiliger adres buiten Amsterdam en daarbij hebben we
voor alles aan jullie gedacht... De vraag is dus: zouden
jullie bereid zijn om Piet voor enige tijd hier in huis te
- 116 -
nemen, al is het maar voor een week of drie totdat ik
een onderkomen heb gevonden ergens op het platteland
bij een boer?” De vraag was gesteld en met gespannen
verwachting keken we oom en tante aan hoe ze op die
vraag zouden reageren. Het verlossende antwoord
kwam terstond. „Natuurlijk vinden we dat goed dat ie
hier in huis komt, nietwaar Mops?” met een zijdelings
gebaar naar tante Mien. En ze viel hem meteen bij met
de woorden: „Dat is toch immers vanzelfsprekend...
daar hoeven we niet eens over te praten, dat vinden
Wim en ik gewoon een plicht om die jongen te helpen
in deze omstandigheden!”
Nou, dàt was wel een pak van ons hart en gaf
mij een hele opluchting na al de spanning van de afge-
lopen dagen. Natuurlijk moest er nog van alles bespro-
ken worden alvorens ik mijn intrek zou nemen op de
Willem Arntszkade. Daar was vooreerst de vraag wat
mijn oom en tante tegen hun buren, vrienden en verdere
kennissen moesten vertellen over mijn plotselinge aan-
wezigheid ten hunnen huize. Er moest een aannemelijke
reden verzonnen worden waarom ik daar was. Tante
Mien vond dat niet zo'n probleem. In feite hadden oom
en tante maar weinig aanloop. „Voor meneer Jonassen
behoeven we er geen punt van te maken, die zit zelf in
het verzet en hij mag gerust de ware reden weten...
allicht is hij in staat om bij te springen als de nood aan
de man komt”, zo verklaarde tante Mien. „En dan heb-
ben we éénmaal per week een bridgeavond met de
Konings... nou die mogen het ook best weten, we ken-
nen ze al jaren en ik steek m'n hand voor hen in het
vuur. Maar wat moeten we met oom Frans en tante
Annie aan?” zo vroeg ze zichzelf plotseling bedacht-
zaam af. Aha! dacht ik, daar heb je het zwakke punt.
Wisten ze hier soms ook al dat oom Frans er een wat
zonderlinge gedachtengang op na hield? En dat bleek
ook wel uit de opinie over hem die bij de ten Bouwhuy-
zen op dat punt bestond. Ik vertelde hen welke ervaring
we hadden opgedaan op vaders verjaardag toen oom
Frans zich geroepen voelde om mij ernstig te vermanen
„geen domme dingen te doen en maar braaf en gehoor-
zaam naar Duitsland te vertrekken”! „Ja, dat is nou
typisch Frans...”, merkte mijn tante op, „je weet nooit
precies wat of je aan die mensen hebt... en tòch geloof
ik niet dat ze aan de verkeerde kant staan, 't zijn beslist
geen N.S.B.-ers... maar Frans is een typisch voorbeeld
van wat de moffen „kadaverdiscipline” noemen! Verra-
den zal hij je stellig niet, doch ik vermoed dat hij er
niets mee te maken zal willen hebben en hij zal waar-
schijnlijk geen poot willen uitsteken om je te helpen.”
Oom Wim was er niet zo beducht voor dat we moeilijk-
heden zouden krijgen als ze het bij oom Frans wisten,
hij zou tegen die tijd wel eens een hartig woordje met
Frans gaan wisselen! Bleef nog een klein probleem
over wat we tegen het dienstmeisje zouden zeggen dat
alle dagen van 9-12 uur tante Mien behulpzaam was in
de huishouding. Tante Mien kwam al ras met een op-
lossing aandragen: „We zeggen gewoon tegen Dini dat
jij hier bent om een bepaalde studie af te maken aan de
universiteit en dat je dat in Amsterdam onmogelijk kunt
doen. We passen daar wel een mouw aan, maar het is
beter als we haar niet de waarheid zeggen.” Ten slotte
kwam dan nog het punt ter sprake betreffende de ver-
goeding die ik mijn oom en tante wilde geven voor mijn
verblijf met kost en inwoning. Eerst wilde tante Mien
daar helemaal niets van horen, ze wenste het niet anders
te beschouwen alsof ik voor onbepaalde tijd kwam
logeren. Maar vader en ik stonden er op dat ze een
bescheiden kostgeld in rekening diende te brengen... ze
moest er toch aan denken hoe duur alles geworden was
tijdens de oorlog en dat ik mijn portie eten best betalen
kon. Het zou toch te gek zijn wanneer ze er nog geld op
toe zouden moeten leggen! Uiteindelijk zwichtte tante
Mien voor deze argumenten en we kwamen overeen dat
ik haar wekelijks een vergoeding van ¦ 10,-- zou geven
voor kost en inwoning. Dat ik al mijn distributiebonnen
zou meebrengen was vanzelfsprekend. We gingen van
de veronderstelling uit dat de oorlog geen eeuwigheid
kon duren en met het geld dat ik tot m'n beschikking
had zou ik het minstens een jaar kunnen uitzingen. Ik
achtte ook de mogelijkheid niet uitgesloten dat ik er een
clandestien baantje bij zou kunnen nemen. Daarmee
kon ik dan m'n reserves enigszins op peil houden. M'n
tante scheen zich nu bijzonder te verheugen op mijn
intrede hier in huis, ze dacht dat we het best gezellig
met elkaar konden hebben en ze zou van alles verzin-
nen om mij bezig te houden. Ze liet me de inhoud van
een grote dubbeldeurskast zien in de zitkamer en die
puilde letterlijk uit van de dozen met legpuzzels, kleine
en ook heel grote van meer dan 600 stukjes. Daar al-
leen al mee zou ik me maanden kunnen zoethouden. Nu
was dat wel helemaal m'n bedoeling niet om op die
manier de tijd zoek te brengen, maar ik waardeerde
haar goede bedoeling. Verder zou ze de logeerkamer
helemaal voor me in orde maken op de etage erboven
en van mijn oom mocht ik eventueel gebruik maken van
diens studeerkamer die daarnaast gelegen was. „Wan-
neer kom je dan?” vroeg ze, „ik zou maar zo vlug ko-
men als mogelijk is, hoe eerder je Amsterdam uit bent
hoe beter het is voor je veiligheid!” „Wat mij betreft
kan ik hier morgen in de loop van de dag al zijn”, stelde
ik voor. Ze vond het uitstekend en gaf me de raad om
dan in de loop van de middag zo tegen etenstijd te ver-
schijnen. „En neem geen grote koffer mee met bagage”,
raadde oom Wim aan. „Je kunt het beste alleen maar de
aller noodzakelijkste dingen meenemen in een kleine
handtas, dan loop je ook niet zo in de gaten. Als je hier
eenmaal bent ga ik zelf wel al je andere spullen ophalen
in het weekeinde. En vergeet vooral niet om wat pia-
nomuziek mee te brengen, jongmens... bij Jonassen
hebben ze een prachtig instrument, die zullen het ge-
weldig vinden wanneer je daar wilt komen spelen!”
Het zag er inderdaad allemaal heel aanlokke-
lijk uit en ik voelde me enorm opgelucht nu ik wist dat
ik met een gerust hart de toekomst tegemoet kon gaan.
- 117 -
We bleven nog een boterhammetje eten waarna vader
en ik besloten om tegen twee uur terug te keren. We
namen hartelijk afscheid, „tot morgen dan”, voegde
tante Mien er aan toe. Onderweg naar het station merk-
te vader op: „Jongen, wat ben ik blij dat we geslaagd
zijn. Wat hadden we moeten beginnen als ze „nee”
hadden gezegd? Nu ben je tenminste voor de eerste tijd
veilig geborgen en je ziet maar weer eens... je oom en
tante zijn toch de beroerdste niet. Ik zou al dat andere
uit Putten nu maar voorgoed vergeten en daar vooral
niet meer over praten als je er eenmaal bent. Geen
ouwe koeien meer uit de sloot halen!” waarschuwde de
oude heer nadrukkelijk. Hij had gelijk, 't zou onzin zijn
om daar nog langer over te blijven zeuren. Antje was
verleden tijd geworden, die episode was voorgoed
afgesloten en van nu af gaapte mij een onzekere toe-
komst aan die de hemel mag weten wat voor avonturen
in petto hield. Ik zou me daar helemaal op moeten gaan
instellen.
Onderweg in de trein naar Amsterdam ver-
namen we het zacht gefluisterde nieuws dat de gealli-
eerde luchtmacht zojuist de Philipsfabrieken in Eindho-
ven zwaar gebombardeerd hadden. De trein waarin wij
zaten kwam van Eindhoven vandaan, juist op hetzelfde
ogenblik dat de eerste bommen insloegen. Weldra
wisten alle passagiers het grote nieuws. Minder plezie-
rig was het feit dat vader en ik door een ongelukkig
toeval in de coupé terechtkwamen tegenover een twee-
tal lieden die naar alle waarschijnlijkheid gestapo-
agenten waren. Dat bleek al spoedig uit hun poging om
ons op een provocerende manier uit de tent te lokken.
Ze begonnen met z'n beiden een quasi dispuut over de
oorlog te houden, in de trant van: „Denk jij dat Enge-
land de oorlog wint of ben je er ook zo zeker van dat
het Duitse rijk als de grote overwinnaar uit de strijd zal
komen?” Ze spraken allebei met een vreemd accent
Nederlands en ik was er wel voor 100% zeker van dat
het moffen waren. Het mannetje dat recht tegenover
vader zat voorspelde dat Duitsland de oorlog wel ver-
liezen zou, waarop z'n metgezel dramatisch inging met
de woorden: „Maar wat dan? Dat zou een ramp voor de
wereld zijn, na al het werk dat Hitler heeft verricht.” En
dan plotseling boog hij zich voorover en richtte onge-
vraagd het woord tot ons: „En wat denken de heren er
van... gelooft u in een Duitse overwinning of bent u van
mening dat Amerika en Engeland de Duitsers zullen
verslaan?” Vader schrok op bij het onverwachte van die
pertinente vraag door iemand die hij in 't geheel niet
kende, maar had gelukkig op tijd de situatie snel door:
provocateurs! We keken elkaar een kort moment aan en
begrepen dat we bijzonder op ons hoede moesten zijn.
Vader antwoordde dan ook heel diplomatiek: „Meneer,
hoe kan IK dat weten? Ik ben geen strateeg, maar laten
we het er op houden dat de STERKSTE de oorlog
wint!” „Maar wie is volgens u dan wel de sterkste,
meneer, als ik u vragen mag?” Vader weer: „Dat zal
Duitsland wel wezen, heren... als ik de kranten lees en
de berichten zo hoor, behaalt Duitsland de ene over-
winning na de andere. Dus daar moeten we het voorlo-
pig maar op houden.” Ze knikten goedkeurend waarna
een van beiden doorging met de opmerking: „Weet u
wat het is meneer, er zouden veel meer mensen uit de
bezette gebieden naar Duitsland gestuurd moeten wor-
den. Er lopen hier nog veel te veel slampampers rond
die niets uitvoeren en zich aan de opbouw van de nieu-
we orde onttrekken. Die moesten ze allemaal maar eens
zo gauw mogelijk naar Duitsland sturen om een handje
mee te helpen aan de goede zaak.” En ineens, voor ik er
op verdacht was, richtte hij met een doordringende blik
het woord tot mij en vroeg op brutale toon: „En hoe
staat het met u meneer, moest u nog niet naar Duitsland
toe in verband met de tewerkstelling?” Ik schrok me
lam bij die impertinente vraag, voelde het klamme
zweet in m'n halsboordje uitbreken. Vader gaf me on-
gemerkt met z'n elleboog een por in m'n zij en liet zich
lachend ontvallen: „Ze kunnen toch moeilijk alle man-
nen wegsturen... er moeten er ook nog voldoende over-
blijven om hier voor de Duitsers te werken, anders
wordt het in de bezette gebieden ook een janboel!”
„Maar wanneer u een oproeping krijgt... gaat u dan?”
vroeg de andere met nadruk het woord tot mij richtend.
Ik had in die korte tijd een passend antwoord bedacht
en het leek me verstandig om met de wolven in het bos
mee te huilen. Ik antwoordde dan ook huichelachtig: „Ik
zou er wel graag heen willen als het zover is... het lijkt
me interessant toe om eens een kijkje te nemen in het
Derde Rijk. Misschien duurt het niet zo lang meer eer
ik aan de beurt ben!” Ik had het puntje van m'n tong wel
willen afbijten om die loze woorden die ik gedwongen
was uit te spreken. Waarom kon je godverdomme die
vuile smeerlappen niet openlijk de waarheid in hun
smoel slingeren? Ze waren er natuurlijk op uit om je te
betrappen op anti-Duitse gezindheid, op een verdachte
uitlating aan het adres van Hitler. Als ze ons zóver
gekregen hadden lag het voor de hand dat ze zouden
toeslaan; ze zouden vader en mij zonder vorm van
proces gearresteerd hebben. Ik wist dat die dingen
dagelijks gebeurden in treinen en openbare gelegenhe-
den. Ze hielden goddank na deze ontboezeming allebei
hun bek dicht en wij bleven ook zwijgend naar buiten
kijken en deden een schietgebedje dat de trein maar
heel spoedig aan het Amstelstation mocht zijn. Vader
zei naderhand tegen me: „Als die trein ergens onderweg
aan een tussenstationnetje gestopt had, was ik er beslist
uitgegaan! Dat we nou juist tegenover twee van dat
boeventuig terecht moesten komen... Je ziet maar weer
jongen hoe voorzichtig je zult moeten zijn in de trein en
overal. Kijk morgen in godsnaam goed uit je doppen als
je naar Utrecht gaat en ga zo min mogelijk bij mensen
zitten die je niet vertrouwt... vermijdt onnodige ge-
sprekken!” Nou, die goede raad had ik nauwelijks meer
nodig, ik had m'n lesje meteen wel geleerd en ik zou in
de toekomst nog wel enkele malen te maken krijgen
met een dergelijke vorm van provocatie!
- 118 -
Zo spoedig de trein het Amstelstation naderde
stonden vader en ik op van onze plaats en begaven ons
naar het bordes, voorzichtig glurend of het tweetal ons
ook zou volgen. Maar dat gebeurde gelukkig niet, ze
bleven zitten als twee roofspinnen, belust op een vol-
gende prooi.
Op het Amstelstation namen vader en ik af-
scheid van elkaar. Hij keerde naar huis terug en ik ging
op m'n gemak met een omweggetje naar mijn vriendin
toe. Vader had ik het gezegd, dat ik afscheid ging ne-
men van haar omdat het nu wel geruime tijd zou duren
eer we elkaar weer zien konden. „Dat vrouwtje is toch
wel betrouwbaar, hè”, vroeg vader nog eens ten over-
vloede. „Vertel haar maar niet tè veel... ze kan beter
maar niet alles weten, je hebt het nu weer zojuist gezien
in die trein...!” Ik verzekerde vader ervan dat Betty voor
100% safe was en dat daar bij mij geen enkele twijfel
over bestond. Maar wel beloofde ik vader dat ik aan
haar geen naam en adres zou meedelen betreffende de
plaats waar ik in Utrecht verblijf hield.
Op dezelfde tijd als gewoonlijk belde ik bij
haar aan, ze zat reeds vol ongeduld op me te wachten,
nieuwsgierig naar het resultaat van de reis. „Zó moet je
altijd aan mij blijven denken, Piet... zoals ik er op deze
middag voor je heb uitgezien. Maar je zult me wel
spoedig vergeten zijn als je eenmaal ver weg bent en
nieuwe mensen ontmoet. Wie weet wat voor lieve meis-
jes er nu op je weg komen!” 't Moest scherts verbeel-
den, maar ik proefde er de harde werkelijkheid uit,
besefte maar al te goed dat ze wel eens gelijk kon heb-
ben met haar voorspelling. Ze had het wel eens meer bij
het rechte eind gehad toen ik in 1938 voor vier weken
afscheid van haar nam om naar Putten te gaan!
Ze kwam dicht naast me zitten op de leuning
van de fauteuil en vleide haar hoofdje tegen m'n schou-
der, terwijl ze zei: „Kun je je nu echt voorstellen dat dit
de laatste keer is dat we bij elkaar zijn, Piet? Ik kan het
bijna niet geloven en ik zal er aan moeten wennen dat ik
voortaan zondagsmiddags alleen ben... Maar vertel nou
eens gauw wat je gaat doen.” Ik vertelde haar al mijn
wedervaren van deze dag en maakte haar deelgenoot
van het goede nieuws dat ik voorlopig bij m'n oom en
tante in Utrecht onderdak had gevonden. „Goddank
Piet, wat ben ik dáár blij om!” riep ze verheugd uit. Ze
vond het ook een prachtige oplossing voor mij en in-
eens zag de toekomst er nu weer veel hoopvoller uit.
„Utrecht is toch niet zó ver hiervandaan, Piet... je zou
dan toch nog best af en toe bij mij kunnen komen op
zondag. Je hoeft daar toch niet alle dagen opgesloten te
zitten?” zo stelde Betty voor. Ik had aan die mogelijk-
heid nog niet eens gedacht. Wat kostte nu een retourtje
Utrecht-Amsterdam? Dat zou me heus niet armer ma-
ken en het enige probleem bestond daarin dat ik
voortaan verantwoording schuldig was tegenover mijn
oom en tante. Als zij er bezwaar tegen hadden dat ik
uitstapjes maakte naar buiten toe omdat ze bang waren
dat mijn veiligheid erdoor gevaar liep, zou ik me daar-
bij neer moeten leggen. Ik kon Betty dus nog niet vast
beloven dat ik af en toe overkwam, maar we spraken af
dat ik een kaartje zou sturen zo gauw als de gelegenheid
zich daartoe voordeed. Ons afscheid op die laatste
zondagmiddag van 1942 was niet zo dramatisch als de
week daarvoor toen we allebei dachten elkander mis-
schien nooit weer te zien. Ik wist toen nog niets over de
naaste toekomst, alles leek nog even onzeker en hope-
loos. Op deze middag leefde ik in de geruststellende
zekerheid dat alles wel goed zou komen nu ik een vaste
verblijfplaats had gevonden. En het idee dat we elkaar
stellig binnen enkele weken weer op de oude vertrouw-
de manier zouden ontmoeten maakte het afscheid voor
ons beiden wat lichter. Ze wenste me het allerbeste toe,
terwijl ze met haar beide armen om me heengeslagen
me langdurig kuste en haar opkomende tranen in be-
dwang wist te houden. „Ik zal elke zondag op je wach-
ten... ook al kom je niet en... vergeet me niet te schrij-
ven! En zet vooral geen afzender op je kaart!” voegde
ze er waarschuwend aan toe. Ze ging met me mee tot in
de portiek en na haar nog eenmaal heftig in m'n armen
genomen te hebben, vertrok ik door de reeds vallende
schemering. Bij de hoek keek ik nog even om... ze
stond er nog en wuifde me na totdat de duisternis haar
beeld aan mijn waarneming onttrok. Er schoot me een
brok in de keel nu ik besefte dat dit afscheid wel eens
onherroepelijk zou kunnen zijn. Dat ik haar misschien
werkelijk voorgoed verloren had. Tien jaren was ik met
haar omgegaan, had van alles met haar meegemaakt,
lief en leed. Dat veegde je niet zomaar even van de
tafel. Ze gaf blijk dat haar genegenheid voor me veel
meer was dan die van een vriendin... ik moest al die
jaren wel iets voor haar betekend hebben. Ik wilde aan
haar blijven denken, wat voor veranderingen er in m'n
leven van nu af aan ook mochten komen. Ik nam me
voor trouw aan haar te blijven in de komende tijden, de
gedachten aan haar zouden me stellig moed en steun
geven bij alles wat me nog te wachten stond.
Het liep tegen vijven toen ik bij van der Lin-
den op de Noorder-Amstellaan aanbelde. Bijna was ik
in gedachten door gesjeesd naar m'n eigen huis, uit
gewoonte, maar ik bedacht me nog bijtijds. Ik hoopte
maar dat ze een ferme hap eten voor me hadden be-
waard want ik rammelde nu opeens van de honger na
deze lange dag vol spanning. Mevrouw van der Linden
had alvast een hoek van de tafel voor me gedekt en
alvorens ik m'n verhaal over de wederwaardigheden
van die dag ging vertellen, moest ik eerst maar eens op
m'n gemak aanvallen op de dis. Ze had heerlijk ge-
kookt, soep vooraf en een ruime portie spruitjes met
een lekker stuk vlees erbij en pudding toe. Ik deed het
maal alle eer aan. Maar al etende gaf ik reeds gehoor
aan hun nieuwsgierigheid hoe het onderhoud in Utrecht
wel verlopen was. Het deed hen verbazend veel genoe-
gen te horen dat ik geslaagd was en dat ik nu voorgoed
een uitstekend onderkomen bij mijn familie had weten
te vinden. „Wanneer gaat u definitief?” vroeg mijn
- 119 -
gastheer. „Morgen in de loop van de dag”, zei ik, „ik
heb dan nog voldoende tijd over om mijn koffer te
pakken en een en ander te regelen.” „Weet u wat u
moest doen?” stelde hij voor, „U breekt hier op zo
gauw u klaar bent met eten en keert naar huis terug.
Wees nu niet bang, want er zal vannacht beslist niets
gebeuren, daar kunt u gerust uw hoofd op neerleggen in
je eigen bed. 't Is maar voor één nachtje en er is geen
cent risico bij! Verlaat dan morgen op een stil ogenblik
het huis en loop met een omweg via de Maasstraat naar
het Amstelstation... dan ziet niemand u vertrekken!”
En zo geschiedde het. Ik pakte tegen halfacht
de weinige spullen die ik hier had bij elkander, schudde
mijn gastvrouw en gastheer hartelijk de hand en be-
dankte hen voor de uitnemende zorg die ze aan mij
besteed hadden. Op mijn vraag of ik hen nog iets ver-
schuldigd was voor de genoten maaltijden, antwoordde
mevrouw van der Linden bijna verontwaardigd: „Wel-
nee, natuurlijk niet, daar hoeft u mij absoluut niets voor
te geven, u zult uw geld nog hard genoeg nodig heb-
ben.” Maar ze was wel blij met een paar broodbonnen
en een vleesbon die moeder mij meegegeven had. Zulke
dingen waren in die tijd meer waard dan geld. Ik nam
me voor vader op te dragen om de volgende week maar
een boeket bloemen te laten bezorgen bij deze mensen,
dat hadden ze best verdiend!
Vader en moeder hadden me al zo half en half
verwacht, ze waren dezelfde mening toegedaan als van
der Linden: dat er geen enkel onmiddellijk gevaar
dreigde en dat ik die nacht dus best thuis kon slapen.
Die avond was er een bijna feestelijke stemming bij ons
in huis, hoe onwaarschijnlijk dat ook moge klinken. De
gedachte dat ik een vertrouwd en prettig tehuis had
gevonden, gevoegd bij de verwachting dat nu alles wel
op z'n pootjes terecht zou komen, hadden tot algemene
opluchting geleid. We lieten ons niet platslaan door de
moffen! Vader zei dadelijk: „Ik ga de buren boven
vanavond uitnodigen... we gaan er een gezellige af-
scheidsavond van maken!” De Mellinks waren dadelijk
bereid om te komen. In die donkere dagen was het
gewoon een uitkomst om met buren gezamenlijk de
avonden wat op te vrolijken. Er werden dan wat kaart-
spelletjes gedaan en over de oorlog gekletst. En zo ging
het die laatste avond ook. Meneer Mellink keek me
eens lachend aan en zei laconiek: „Ik heb het altijd al
vermoed dat je niet naar Duitsland ging... ik heb daar
een fijne neus voor! Jullie hebben gelijk om het niet aan
de grote klok te hangen en als ik ooit eens iets voor je
kan doen, laat het me dan weten!” We hadden in die
oorlogstijd hele fijne buren aan de familie Mellink.
Meneer Mellink sprak z'n gegronde vrees uit dat ook
zijn beide zoons binnenkort wel eens voor dezelfde
problemen zouden komen te staan. Ton en Wim stu-
deerden nog allebei en Ton, die halverwege de militaire
dienst in de meidagen van 1940 krijgsgevangene was
gemaakt, liep veel kans dat de Duitsers hem opnieuw in
krijgsgevangenschap zouden nemen wanneer het verzet
in Nederland steeds groter omvang aannam. Daar zaten
ze wel erg over in. Wim liep eveneens grote kans om
gevorderd te worden voor werk in Duitsland. De Mel-
links die uit Gendringen afkomstig waren hadden in de
Gelderse Achterhoek veel boerenfamilie. Hij vertelde
ons dat hij reeds nu al bij voorbaat plaatsing had ge-
zocht voor hen beiden op een boerderij waar ze veilig
konden worden weggemoffeld. Misschien was daar
voor mij ook wel ergens een plaatsje vrij. We brachten
de avond gezellig door met simpele kaartspelletjes,
terwijl de buurvrouw gezorgd had dat er een pot echte
geurige koffie op de tafel kwam. Hartelijk namen we
afscheid van elkaar aan het slot van de avond nadat ze
me allemaal heel veel geluk hadden toegewenst en een
spoedig weerzien in een bevrijd Nederland. Maar er
zou nog heel veel water door de Rijn moeten spoelen
eer dáár sprake van was. Wat hadden we elkaar op deze
avond weer een hoop moed en optimisme aangepraat!
Het zag er slecht uit voor de moffen... nog even volhou-
den en het Derde Rijk stortte ineen. Het kòn gewoon
niet anders dat de Duitsers de oorlog moesten verliezen.
In Rusland leden ze zware verliezen en ook in de lucht
waren de Nazi's allang niet meer oppermachtig, inte-
Hoofdstuk 15
Een nieuw leven tegemoet
Maandag 14 december 1942
Over de gebeurtenissen in die laatste twee weken van
het bewogen jaar 1942 zal ik in dit slothoofdstuk me
beperken tot het geven van een samenvattend verslag.
Ik kreeg in die korte periode veel nieuwe indrukken te
verwerken, moest me duchtig aanpassen aan de totaal
veranderde levensomstandigheden en werd daardoor
dusdanig in beslag genomen dat de dagen die er in dat
jaar nog restten als in een ademtocht schenen te ver-
vliegen. Maar laat ik nog even blijven stilstaan aan de
dag van mijn vertrek uit huis.
De morgen van die maandag verliep in een
sfeer van onrust. Waren we de avond tevoren nog zelf-
verzekerd geweest dat er niets gebeuren kon, bij het
aanbreken van de volgende dag groeide toch weer de
angstige verwachting dat de moffen op het meest on-
verwachte ogenblik voor de deur konden verschijnen
om me op te halen. De datum van vertrek naar Duits-
land was nu al geruime tijd verstreken, zowat iedereen
moest nu allang afgereisd zijn en op de bestemde plaats
gearriveerd. Alleen ik zat hier nog rustig! Was ik de
enige? Was het niet mogelijk dat de Grüne Polizei of de
S.D. al druk doende was om lijsten op te stellen van al
- 120 -
gendeel, nacht aan nacht trokken nu de duizenden geal-
lieerde bommenwerpers nagenoeg ongehinderd over
ons land naar het oosten om er de industriegebieden op
genadeloze wijze te bestoken. Dat kon toch immers
nooit lang meer duren? Nee, let maar eens op... volgend
jaar zit jij weer veilig in je eigen huis en is de oorlog
voorbij! Het was hartverwarmend om je aan al die
optimistische voorspellingen te kunnen vastklampen.
Het gaf je weer moed en vertrouwen, het hielp je over
je angsten heen en maakte de weg naar de uiteindelijke
bevrijding makkelijker om te gaan. God beware ons als
we toen geweten hadden wat er nog voor ons in het vat
verborgen zat. Het was maar goed dat we geen blik in
de toekomst konden werpen... we zouden verbijsterd
zijn geweest van ontzetting! Die nacht sliep ik voor het
eerst weer ongestoord in m'n eigen bed. Het was de
laatste nacht hier in dit huis. Hoelang mocht het duren
eer ik er weerkeerde?
diegenen die het hadden laten afweten en dat ze met de
bekende Duitse „Gründlichkeit” al op weg waren om
die „verdammte Holländer” van huis te halen? We
wisten het niet, maar we waren op ons hoede voor een
dergelijke ingreep. Vader zei: „Als er nu gebeld wordt,
doen we niet dadelijk open... jij gaat dan meteen naar
boven en smeert 'm het dak op door het raam aan de
achterkant. Probeer je dan te verbergen op het plat
achter een schoorsteen!” Gelukkig werd er die morgen
niet éénmaal gebeld, maar je zat toch voortdurend in
spanning. Moeder was druk bezig met mijn koffertje in
te pakken, ze had een flinke voorraad schoon onder-
goed en pyjama’s er bij gedaan. De rest van mijn kleren
zou ik later wel ontvangen. Zelf had ik nog wat muziek
uitgezocht waaraan ik voorlopig voldoende stof tot
musiceren kon beleven. Vader zou later nog wat meer
muziek komen brengen. Eindelijk was alles met de
meest noodzakelijke attributen in de kleine handkoffer
verdwenen en stond ik klaar om te kunnen vertrekken.
Maar het was nog veel te vroeg. Ik had met tante Mien
afgesproken dat ik niet eerder dan halfvijf op de Willem
Arntszkade zou verschijnen en het leek me het verstan-
digst toe dat ik me aan die afspraak hield. Vader kwam
op het voortvarende idee om nog gauw even een brief-
kaartje te schrijven. Hij schreef er zoiets op van „dat ie
het bewuste boek tot z'n grote genoegen in goede orde
had ontvangen, Hartelijk bedankt!” Die briefkaart
moest ik meenemen en niet eerder op de bus in Utrecht
doen aleer ik veilig en wel bij oom Wim en tante Mien
was aangekomen. „Dan weten we tenminste zeker dat
je onderweg niet bent aangehouden... dan zijn moeder
en ik helemaal gerust gesteld als we die kaart morgen of
zo hier terug krijgen.” Voorts had ik ook al mijn bon-
kaarten voor de levensmiddelen in een enveloppe bij
me en niet te vergeten m'n hele hebben en houwen aan
kapitaal tot een slordig bedrag van ± ¦ 800,--, verdeeld
in kleingeld dat we gewisseld hadden in briefjes van
tien en vijfentwintig. Dat was ergens „linke soep” om
met zoveel geld op zak onder deze niet van gevaar
ontblote omstandigheden op reis te gaan. Later besefte
ik pas goed hoe onverstandig we daarmee eigenlijk
hadden gehandeld. Wanneer ik door een noodlottige
samenloop van omstandigheden in handen van de
Gestapo was gevallen, zou ik al mijn geld stellig kwijt
zijn geraakt!
Naarmate het middaguur verstreek werd het
wachten bijna een obsessie, traag kropen de wijzers van
de klok voort. „Zou je nu maar niet gaan... je kunt toch
maar nooit weten!” zei moeder. De trein die ik uitge-
zocht had vertrok om kwart voor vier van het Amstel-
station. Het was drie uur geworden... ik was het wach-
ten nu meer dan zat. De grond hier brandde me onder
de voeten en ik zou het ogenblik zegenen dat ik bij de
ten Bouwhuyzen veilig en wel in huis zat. Ik trok m'n
jas aan en pakte de koffer beet. Sloeg m'n armen om
moeder heen (dat gebeurde haast nimmer, we waren
van huis uit niet zo sentimenteel!) en kuste haar harte-
lijk ten afscheid. Vaders stem stokte in de keel toen hij
me krachtig de hand drukte en me nog eens ten over-
vloede op het hart drukte toch vooral goed uit te kijken
onderweg en voorzichtig te zijn! „We komen je spoedig
opzoeken in Utrecht... laat oom Wim schrijven als je
nog iets nodig hebt!” riep hij me achterna. Stil als een
dief in de nacht sloop ik de trap af en stond weldra op
straat, wandelde rustig met een omweg door de Maas-
straat in de richting van het Amstelstation, het koffertje
achteloos meezeulend....
De reis naar Utrecht verliep zonder inciden-
ten, de trein was betrekkelijk stil en ik vond een rustig
plaatsje bij mensen die er niet naar uitzagen dat ze veel
kwaads in de zin hadden. Ook in Utrecht kon ik zonder
enig ongemak het station verlaten, er was geen controle
aan de uitgang op persoonsbewijzen of de inhoud van
koffers. En zo wandelde ik dan plotseling door die
geheel andere stad waar ik van nu af aan mijn vaste
domicilie zou hebben. Voor 't ogenblik was het alle-
maal nieuw voor me en toch ook weer ergens overbe-
kend uit een voorbije tijd. Ik kende Utrecht maar al te
goed uit de dagen dat we er dikwijls kwamen, vooral in
de vakanties. Hoe vaak was ik niet met vader mee ge-
weest als hij er zijn zakenrelaties ging bezoeken, de
- 121 -
gezellige visites bij de firma Spitzers op de Oude
Gracht die de schilderijtjes en de bijbelteksten in bonte
kleuren leverde voor de „Boeren” in Zuid-Afrika. En
ook niet te vergeten de boeiende bezoeken aan het
atelier van de grafische kunstenaar Frans van Noorden
op de Laan van Minsweerd. Menige fraaie tekening of
achteloos door van Noorden gepenseeld schilderstukje
had de oude heer daar in de wacht mogen slepen in ruil
voor een belangrijke opdracht voor het illustreren van
een boek voor Zuid-Afrika. Dit alles speelde mij door
de gedachten toen ik m'n weg vervolgde langs het stuk-
je Oude Gracht in de richting van de Hopakker. Die
weg was ik nimmer vergeten, ook al had Utrecht de
slechte reputatie dat je er zo makkelijk de weg kwijt-
raakte. En temidden daarvan troonde nog altijd het
machtige silhouet van de Domtoren... die kon je ge-
woonweg niet uit het oog verliezen!
Het was precies halfvijf toen ik op de Willem
Arntszkade verscheen en aanbelde. Tante Mien had al
naar me staan uitkijken en verwelkomde me heel harte-
lijk met de woorden: „Goddank dat je er bent... is alles
goed gegaan en heb je onderweg geen moeilijkheden
gehad?” Ze ging dadelijk verse thee zetten en begon
onderdehand de gordijnen te sluiten en de verduistering
aan te brengen. „Oom Wim zal zo aanstonds ook wel
thuiskomen tegen vijf uur, dan kunnen we gezellig
samen thee drinken voor we gaan eten!” Ik kon haar
gerust stellen dat mijn reis goed verlopen was en verze-
kerde haar nog eens nadrukkelijk hoe blij ik was dat ik
hier in huis was gekomen en hoe opgelucht ik was dat
er een eind aan de onzekerheid van de laatste dagen
was gekomen. „We zullen het best gezellig hebben met
ons drietjes, Wim en ik zitten hier ook maar de meeste
tijd alleen en daarom hebben we tegen elkaar gezegd:
laat die jongen maar gerust hier in huis komen... dat
vrolijkt ons leven tenminste nog een beetje op!” Er was
dus geen twijfel aan dat ik werkelijk welkom was bij
hen, ik geloof zelfs dat ze mij een weinig beschouwden
als de „verloren zoon” die eindelijk weer na jaren huis-
waarts was gekeerd! Dat gaf me toch ook wel een pret-
tig gevoel, ik zat niet bij vreemden en het maakte dat ik
hier spoedig geheel ingeburgerd zou zijn. Klokke vijf
verscheen mijn oom en riep van uit de trap naar boven
terwijl hij z'n fiets aan de „haak” hing: „Is ie er al?”
hetgeen door tante Mien opgetogen bevestigd werd. We
dronken gezellig thee tezamen en terwijl tante Mien in
de keuken de avondmaaltijd ging bereiden, zetten oom
Wim en ik onze eerste „boom” op. En waar zou het
onderwerp anders over gaan dan over de oorlog en de
precaire omstandigheden waarin ik was komen te ver-
keren? Er zou tussen ons beiden nog heel wat afgepraat
worden in de weken van mijn verblijf hier. Oom Wim
was een bijzonder onderhoudend causeur, had enorm
veel gelezen en we zaten dan ook nimmer om een on-
derwerp verlegen. Tante Mien had ter ere van mijn
komst een waar feestmaal aangericht en ik moet zeg-
gen: ze had verrukkelijk gekookt en voor het eerst na al
die spannende dagen at ik weer eens echt met smaak.
Na het eten hielp ik tante Mien in de keuken met de
afwas, een taak die mijn oom tot nu toe steeds op zich
had genomen maar die hij nu graag aan mij wilde over-
laten. Ik vond het een prettig idee dat ik me ten nutte
kon maken bij hen, ze moesten ook maar wat gemak
van mij ondervinden! Oom Wim kon nu wat langer zijn
traditionele slaapje na het eten doen op de divan in de
achterkamer.
Die avond, voor het slapen gaan, werd uitvoe-
rig aandacht besteed aan het bespreken en plannen
maken betreffende mijn verblijf hier en de wijze waar-
op ik mijn tijd zou gaan zoekbrengen nu ik geen vaste
bezigheden meer had. Ik stelde hen voor dat ik voortaan
bepaalde taken op mij zou nemen hier in huis. Ik zou
bijvoorbeeld wat boodschappen kunnen doen in de
buurt en verder de karweitjes waar mijn geachte oom
wel de voornemens voor koesterde maar die nimmer
een daadwerkelijk besluit vonden. Nou, daar wist tante
Mien al meteen een hele reeks van op te sommen en ik
kreeg terstond al een paar opdrachten voor de komende
dagen! Dan zei oom Wim plotseling: „En, jongeman,
hoe staat het met je Engels? - Doe je daar nog wel eens
iets aan of heb je er de laatste jaren geen tijd meer voor
kunnen vinden?” Ik moest bekennen dat ik mijn engelse
studie wel een beetje had laten slabakken maar dat ik er
naar mijn idee voldoende aan overgehouden had om er
bij m'n dagelijks werk profijt van te trekken. „'t Zou een
mooie taak zijn hier als je er eens mee doorging... je
hebt er nu een prachtige gelegenheid voor gekregen en
je kunt er je dagen mee vullen. Ik wou voorstellen om je
een of twee maal per week les te geven. Ik heb een
nieuwe methode in huis gekregen om Engels te leren,
proefexemplaren en het lijkt me een interessant idee om
jou hiervoor als proefkonijn te gebruiken. Voel je daar
iets voor?” Nou, ik vond dat een schitterend voorstel en
ging er dadelijk gretig op in. Uiteindelijk was oom Wim
buiten zijn functie bij de Nederlandse Spoorwegen ook
nog leraar M.O. Engels. Vroeger had hij altijd privé
lessen aan huis gegeven en nagenoeg de hele familie
had Engelse les van hem genoten. Dat was dus afge-
sproken en we zouden dadelijk al van deze week er een
begin mee maken. Restte nog een paar vragen, aller-
eerst wat we tegen oom Frans moesten zeggen als hij
me hier aantrof. Oom Wim was daar niet zo bezorgd
over, hij was er van overtuigd dat zijn zwager de waar-
heid ten volle zou aanvaarden... zolang hij er zelf maar
niet bij betrokken hoefde te worden. „Dat hij ons zal
verraden, acht ik volkomen uitgesloten. Daar is Frans
de man niet naar!” meende oom Wim. „Dini, het meis-
je, hoeft het beslist niet te weten. We laten haar in de
waan dat je hier gewoon gelogeerd bent en dat je ergens
voor studeert”, besliste tante Mien. „Ze is er alleen
maar in de morgenuren en wanneer ze hier in de kamers
bezig is met de schoonmaakbeurt kun jij rustig boven
op de studeerkamer van oom Wim gaan zitten werken,
dan lijkt het allemaal heel echt en dan zal ze er verder
- 122 -
niet over praten.” „En hoe staat het met uw buren hier
op de kade? Zijn daar soms N.S.B.-ers onder?” vroeg ik
belangstellend. Tante Mien stelde me gerust met de
verzekering dat alle mensen in de omgeving safe waren.
Ik zou spoedig wel kennismaken met een paar families
waarmee ze regelmatig contact onderhielden en voor
die mensen kon ze haar hand in het vuur steken. „Ik zal
je nu ook gelijk maar de huissleutel overhandigen, want
het is prettiger wanneer je hier altijd vlug naar binnen
kunt gaan of wanneer ik eens niet thuis mocht wezen”,
zo besloot ze.
Zo hadden we alle problemen onder de loep
genomen en wanneer er niet iets heel uitzonderlijks
mocht plaatsvinden zou ik het hier best naar m'n zin
hebben en voorlopig wel veilig zijn voor de achtervol-
gingswaanzin van onze „beschermers”, zoals oom Wim
de moffen placht te noemen. Tegen kwart voor negen
op deze avond verdween m'n geachte oom in de achter-
kamer en deed de schuifdeuren zachtjes dicht om te
voorkomen dat er licht naar buiten kon schijnen. „Ik ga
even naar de Engelse radio luisteren of er nog wat
nieuws is”, lichtte hij toe. Het was een ritueel dat hij
trouw elke avond afwerkte. Hij luisterde dan in het
donker met behulp van een koptelefoon naar de origine-
le Engelse uitzending van de B.B.C., uiteraard dus in de
Engelse taal. Hij vond die berichten meer betrouwbaar
dan de uitzending die Radio Oranje vroeger op de
avond uitzond in het Nederlands. Daarna dronken we
nog een kopje koffie en werd het zo langzamerhand tijd
om naar bed te gaan. Vermoeid en wat roezig in het
hoofd van al het gepraat dook ik onder de frisse lakens
van het logeerbed en viel tot mijn eigen verwondering
achteraf onmiddellijk in een vaste slaap. In dit stille
buitenbuurtje drong nauwelijks enig gedruis van buiten
door, er heerste een verademende stilte. Ik sliep een gat
in de dag en werd pas helemaal goed wakker toen mijn
oom al lang op was en onder aan de trap riep dat ie weg
ging naar z'n bureau. Het nieuwe leven was begonnen!
Het zou een beetje eentonig worden om al die kleine en
wat onbeduidende voorvalletjes te gaan beschrijven die
mijn leven vulden in de weinige dagen die er nog over-
bleven van het jaar. Wat ik wel voorop moet stellen en
wat voor mij toen uiterst belangrijk mocht heten was
het feit dat de verhouding tussen mij en m'n oom en
tante buitengewoon hartelijk genoemd mocht worden.
Ze behandelden mij alsof ik hun eigen zoon was, lieten
me uitermate vrij in al mijn doen en laten. Ik kon weg-
gaan wanneer me dat zinde, maar ik van mijn kant
zorgde er voor dat mijn tante nimmer in ongerustheid
behoefde te verkeren doordat ik te lang wegbleef. Ik
kwam haar zoveel mogelijk tegemoet in al haar wensen.
Ik nam haar veel werk uit de hand met het doen van
bepaalde boodschappen die nogal ver uit de buurt la-
gen, zoals de regelmatige gang naar het befaamde
Utrechtse Kaashuis achter de Jacobikerk, of het halen
van bonkaarten, het bestellen van kolen en de wekelijk-
se bestelling van brood bij een klein bakkertje op het
Lauwerecht, een smal straatje dat ik al ras wist te vin-
den via het Zwarte Water en de Draaiweg en dat wel
iets vergelijkbaars had met onze Amsterdamse Jordaan.
Vooral dat brood was een belangrijke aangelegenheid.
Mijn tante had op zolder een flinke zak met rogge staan,
ongemalen en het was nu mijn taak om iedere week een
hoeveelheid roggekorrels te malen in een oude koffie-
molen, voldoende om er een heel brood van te laten
bakken. Ze had dat tot nu toe steeds zelf moeten doen
en vond dat maar een zwaar karwei. Ze was maar al te
blij dat ze daar nu voortaan van af was. Dat bakkertje
aan het Lauwerecht wist van dat roggemeel nog een
voortreffelijk brood te bakken dat een ruime aanvulling
betekende op het karige broodrantsoen.
Voor 't overige was de sfeer in huis bijzonder
gezellig, dat was een kunst die tante Mien zeer goed
verstond. Ze was al dadelijk begonnen met al haar
legpuzzels voor de dag te halen en dat waren er wel een
paar honderd, grote en kleine. Ze had daarvoor een
aantal kartons aangeschaft van uiteenlopend formaat en
daarop werden de pronkjuwelen dan uitgelegd en voor
onbepaalde tijd bewaard tot ze er genoeg van kreeg en
de boel weer opruimde in de doos. Dus toog ik ook
braaf aan 't puzzelen voornamelijk op de dagen dat het
weer buiten weinig aanlokkelijk was om de deur uit te
gaan. 's Morgens dronken we gezamenlijk koffie en
altijd had ze er iets lekkers bij, al was het maar een
flinke plak ontbijtkoek dik met roomboter besmeerd. Ik
had al gauw in de gaten dat mijn tante niet onaanzien-
lijke voorraden levensmiddelen had aangelegd en daar
uit putte alsof 't niet òp kon! Dat ze mij daarvan royaal
liet mee profiteren was wel een overtuigend bewijs van
haar gulle gastvrijheid. Het bezwaarde me soms wel
eens en kon dan niet nalaten haar daarop te wijzen,
maar dan merkte ze luchthartig op: „Ben je mal... als 't
op is zien we wel weer verder en jij verdient het heus
wel met alles wat je voor me doet!”
Al kort na mijn komst in Utrecht maakte ik
kennis met de familie Jonassen. Het eerste met me-
vrouw Jonassen, ze verscheen al de volgende morgen
vroeg bij tante Mien op de koffie. Een kleine, levendige
vrouw van Amsterdamse origine, dat was aan haar
spraak tenminste duidelijk te horen. Maar ze bleek een
hart van goud te hebben zoals ik al spoedig zou erva-
ren. Tante Mien wond er geen doekjes om en vertelde
haar zonder omwegen hoe de vork in de steel zat wat
mijn aanwezigheid hier ten huize betreft. Er werd
meteen een afspraak gemaakt dat we aanstaande
woensdag des avonds op visite zouden komen met z'n
allen. Jonassen was blijkbaar een van oom Wim's beste
collega's en ik kwam er dan ook al heel gauw achter dat
meneer Jonassen een uitzonderlijk en beminnelijk mens
was waarmee ik binnen zeer korte tijd heel dik bevriend
raakte. Hun prachtige huis in de Melis Stokestraat werd
- 123 -
zelfs een soort tweede toevluchtsoord voor me en daar
voelde ik me net zo thuis als bij oom en tante. Uit de
gesprekken die ik met de heer Jonassen voerde kreeg ik
geleidelijk aan een dieper inzicht van de rol die hij in
het verzet tegen de moffen op een uiterst geraffineerde
wijze speelde. Hij kon daar heel smakelijk over vertel-
len, maar toch op zó'n manier dat je helemaal niet de
indruk kreeg dat hij overdreef. Integendeel, wat hij er
over kwijt wou tegen ons was zeer waarschijnlijk nog
maar een klein tipje van de omvang van zijn listig ge-
voerde machinaties waarmee hij de Duitsers dagelijks
om de tuin leidde. Jonassen beheerde namelijk het
bureau bij de N.S. voor de samenstelling „Buitenlandse
Treinen”. Nu viel het ganse Spoorwegbedrijf in die tijd
natuurlijk onder het Duitse militaire apparaat, dat wil
zeggen dat de Duitsers de dienst uitmaakten en dicteer-
den hoe de treinen zouden rijden en waarheen. Daartoe
hadden ze op alle vitale afdelingen „Verwalters” aange-
steld, meestal Duitse officieren die niet in aanmerking
kwamen voor de normale krijgsverrichtingen. Die lui
hadden echter de ballen verstand van het ingewikkelde
spoorwegbedrijf en moesten daardoor noodgedwongen
geheel en al varen op het kompas van de Nederlandse
beroepsmensen. Het ellendige van de baan die Jonassen
had was dat hij op gezette tijden moest zorgen dat er
goederentreinen beschikbaar waren voor geheimzinnige
transporten naar Duitsland. Het duurde niet lang eer
Jonassen erachter kwam wat die transporten inhielden,
de goederentreinen vervoerden behalve de massa gesto-
len goederen, voedsel et cetera ook van tijd tot tijd
joden uit Nederland naar de vernietigingskampen in
Bergen-Belsen, Auschwitz en hoe die inferno's nog
meer mochten heten. Het hoeft geen betoog dat de
goede man daar menigmaal door met zichzelf in conflict
kwam en vaak op het punt stond z'n baan er maar aan te
geven. Hij stond dan ook onder grote druk; weggaan
betekende een gewisse arrestatie voor hem met als
gevolg dat de Duitsers het vervoer helemaal zelf voor
hun rekening zouden nemen. En hier begint nu het spel
dat Jonassen met de moffen ging spelen, het touwtrek-
ken om wie er z'n zin zou krijgen en waarbij Jonassen
kans zag van tijd tot tijd aan het langste eind te trekken!
Kwamen die Duitsers op een onverwacht ogenblik bij
Jonassen binnenvallen op diens kantoor met de op-
dracht: Herr Jonassen, wilt u er voor zorgen dat er
aanstaande donderdag om 7 uur 's morgens een trein
met 40 goederenwagons rijklaar staat op perron dit of
dat, dan hief Jonassen met een wanhopig gebaar zijn
handen ten hemel en kreet uit: „Maar heren... dat is
onmogelijk, al zou ik nog zo graag willen, ik weet niet
waar ik die 40 wagens vandaan moet halen... ik heb ze
niet. Al het beschikbare materieel bevindt zich in uw
land!” Dan begon zo'n Duitser te vloeken en te schel-
den, dat ie daar niks van begreep en dat er toch nog pas
kort geleden een groot aantal wagons terug was geko-
men in Nederland. Jonassen weer: „Daarvan is meer
dan de helft defect geraakt en op 't ogenblik op de repa-
ratiewerkplaats, heus, ik kan u nu niet helpen!” Ze
begonnen te dreigen en eisten bewijzen van hem. Nou,
daar kon meneer Jonassen wel mee voor de dag komen!
Hij wist telkens zó te manoeuvreren met dat rollend
materieel dat de meeste wagens zich verspreid bevon-
den over een uitgebreid aantal emplacementen door het
hele land. Als er ook maar iets haperde aan zulke goe-
derenwagons stuurde hij ze door naar de Centrale
Werkplaatsen waar ze weken en maanden „zoek” raak-
ten. Of het heette dat er geen materialen meer voorradig
waren om de reparaties uit te voeren. Op die manier
ging er verbazend veel tijd overheen eer zo'n trein
eindelijk beschikbaar was. Wat hij er mee bereikte wist
Jonassen zelf ook niet precies, maar hij ging van de
gedachte uit dat elke vertraging met die goederentrei-
nen uitstel van executie betekende voor de honderden
joden die voorbestemd waren om er mee naar hun ge-
wisse dood vervoerd te worden. Merkwaardig genoeg
kon Jonassen in het privéleven verbazend goed op-
schieten met die Duitsers, hij schroomde dan niet om
hen ongezouten de waarheid te zeggen over wat er in de
Duitse kampen gebeurde. Ze slikten het allemaal van
hem en als hij het al te bont maakte met z'n beweringen
kreeg hij wel eens van zo'n Duitser te horen: „Herr
Jonassen, wat u daar allemaal vertelt is voldoende om u
te laten arresteren!” Maar ze deden het nooit, zelfs niet
als Jonassen brutaalweg de draak met ze stak... ze wis-
ten ook wel beter... maar Befehl is Befehl van hoger-
hand en daarom moesten die treinen er komen!
De eerste avond dat wij bij de familie Jonas-
sen op visite kwamen liet een buitengewoon prettige
indruk bij mij achter. Ze hadden twee zoons, Jan, de
oudste, werkte op een kantoor en Theo, zijn veel jonge-
re broer was nog op de middelbare school. Jonassen
zelf was een fervent boekenverzamelaar. Zijn hele huis
bezweek letterlijk onder de karrevrachten boekwerken.
Hij kocht ze allemaal nieuw en daarvoor bracht ie min-
stens éénmaal in de week een bezoek bij de grote boek-
handelaren in de binnenstad van Utrecht. Soms had hij
wel rekeningen van ¦ 60,-- in de maand aan boeken. De
meeste werken gingen over kunst en muziek, hij bla-
derde ze alleen maar door, lezen deed hij ze zelden, het
verzamelen was voor hem de enige werkelijke drijfveer.
Nu was Jonassen bovendien ook een groot muzieklief-
hebber en binnen vijf minuten nadat ik er de voet over
hun drempel had gezet wist ik al terstond dat hij een
uitgesproken „orgelmaniak” was. Er was geen beroemd
orgel in Nederland of hij had het minstens eenmaal
gehoord. Hij sjouwde dan ook regelmatig alle orgelcon-
certen af die er in de Domstad gegeven werden gedu-
rende het zomerseizoen. Hij stelde me dan ook belang-
rijke evenementen op dat gebied in het vooruitzicht. Ik
had wat muziek meegenomen en nauwelijks waren we
gezeten en had moeder Jonassen de koffie op tafel ge-
bracht of er werd me verzocht om iets ten gehore te
brengen. De piano was een prachtig instrument van
klasse en gelukkig kortelings goed gestemd. Ondanks
- 124 -
het feit dat ik in de laatste paar weken maar weinig had
kunnen studeren, werd het voorspelen op deze avond
een prettig succes. Ik mocht in het vervolg zo vaak bij
hen komen overdag om mijn studie bij te houden als ik
maar wilde, een uitnodiging die ik dankbaar aanvaard-
de. „En denk er om... je komt iedere week een avond
hier voor ons allemaal spelen, hoor!” zo nodigde me-
neer Jonassen me vol enthousiasme uit, Aan gezellig-
heid ontbrak het daar geenszins en het was dan ook niet
verwonderlijk dat oom en tante en ikzelf pas kort na
twaalven thuis kwamen. We behoefden hier niet zo
bang te zijn dat we de spertijd overtraden, de Melis
Stokestraat was nog geen honderd meter van ons huis
verwijderd.
De volgende dag, op donderdag 17 december,
bracht ik des middags een bezoek aan de tekenaar Frans
van Noorden op de Laan van Minsweerd. Het leek me
niet ongedienstig om met deze man voorzichtig in con-
tact te komen waar het de positie betrof waarin ik thans
verkeerde. Hij had nogal wat relaties met diverse druk-
kerijen in de Domstad en ik hield het niet voor onmoge-
lijk dat hij in staat was om mij op de een of andere
manier hier clandestien aan werk te helpen. Nou, die
mensen keken verbazend vreemd op toen ik daar zo
onverwacht bij hen binnenstapte, ze hadden me dan ook
in geen jaren meer gezien, maar hun hartelijke ont-
vangst was er dan ook niet minder om. Hij nam me
dadelijk mee naar boven op z'n atelier waar ie druk
doende was met het maken van een kerststal voor een
boekwinkel in de Bakkerstraat. Nadat ik alles zo een
poosje bewonderd had en rondgeneusd in al z'n artistie-
ke verzamelingen prenten en tekeningen, begon ik
voorzichtig te sturen in de richting van het doel van
mijn komst. Hij had natuurlijk al lang begrepen dat er
wat bijzonders met me aan de hand was, getuige het feit
dat ik zo maar op een doordeweekse dag na jaren was
komen binnenvallen. Dat die mensen safe waren stond
als een paal boven water, dat had ik al terstond bemerkt
aan zijn uitlatingen over het huidige wereldgebeuren. Ik
kon hem dan ook zonder schroom in vertrouwen nemen
over alles wat me overkomen was. Hij toonde zich
bijzonder geïnteresseerd in mijn verhaal en hij ging er
helemaal voor op z'n gemak bij zitten om te weten wat
nu wel mijn verdere plannen waren. Hij beloofde me
oprecht z'n best te zullen doen met het vinden van een
of ander baantje al zou het volgens hem hier in Utrecht
niet makkelijk zijn. „Als je nou katholiek was, joh, dan
zou ik je makkelijk bij de Fraters kunnen onderbrengen
aan de kloosterschool, daar is een afdeling voor de
grafische vakken en je zou er les kunnen geven. Maar
ja, daarvoor moet je dan wel katholiek zijn...”, liet hij er
glimlachend op volgen. Hij wist drommels goed dat wij
alles behalve roomsgezind waren en het had mij altijd
verbaasd dat m'n oude heer de vriendschappelijke be-
trekkingen met deze mensen zo vast in stand had weten
te houden. De van Noordens waren fijn katholiek, maar
ze hadden gelukkig niet dat fanatieke dat in die jaren zo
algemeen geldend was voor deze besloten gemeen-
schap. Als kunstenaar behoorde van Noorden tot de
meer verlichte geesten, hij tilde niet zo zwaar aan al de
taboes en de strenge zeden van zijn geloof. Van kerke-
lijke zijde kreeg hij veel opdrachten voor het schilderen
van bijbelse taferelen in de nieuw gebouwde kerken in
Utrecht. Er waren absolute meesterwerken onder, ik
had vaak genoeg de ontwerpen op kleine schaal op z'n
atelier mogen bewonderen, er straalde een grote devotie
uit de figuren op z'n voorstellingen en ze waren mees-
terlijk weergegeven. Maar van Noorden ontzag zich
evenmin om zich van tijd tot tijd te „bezondigen”, zoals
ie 't zelf schertsend noemde, met het schetsen van we-
reldlijke taferelen uit het rosse leven die hij bij wijze
van alternatief in de warme buurten van Amsterdam
opdiepte. Daar waren echte juweeltjes onder en we
hadden er thuis een aan de muur hangen die mijn vader
telkenmale de verzuchting deed slaken: „van Noorden...
dàt soort dingen moet je vaker maken, hou toch eens op
met dat schilderen van al die heiligen!” Vader en hij
lagen herhaaldelijk met elkander overhoop wat het
roomse geloof aangaat en het verbaasde me telkenmale
weer dat van Noorden al die denigrerende opmerkingen
van de oude heer voor zoete koek opnam. Toch kwa-
men we er vaak op visite in vroeger jaren en zij bij ons.
Omdat de van Noordens ook zeer muzikaal waren en
een piano hadden, nam vader z'n viool mee en we kon-
den hen dan ook geen groter genoegen bereiden dan
met het spelen van enige sonates voor viool en piano
van Schubert en Mozart. Ze hadden geen kinderen,
mevrouw van Noorden was een klein tenger vrouwtje
met een uitgesproken Madonnagezichtje en ze kon zo
weggelopen zijn uit een schilderij van de Heilige Fami-
lie. Ze was één en al zachtheid en vriendelijkheid met
iets van gedweeheid en serene maagdelijkheid die
moeilijk te vereenzelvigen viel met haar rol van ge-
trouwde vrouw. Dat zij vol overgave opging in de ban
van de heilige moederkerk was haar zonder meer aan te
zien! Ik had opgemerkt dat de piano thans op z'n atelier
stond en vroeg hem waarom dat was. Hij legde me uit
dat hij tegenwoordig met z'n vrouw hier huisde en dat
z'n oude moeder sedert enige tijd op de benedenverdie-
ping woonde. Hun huiskamer grensde aan het atelier en
was er door brede schuifdeuren van gescheiden. Het
ontlokte hem meteen de vraag of ik nog wel eens speel-
de en toen ik daar bevestigend op antwoordde, deed hij
me het voorstel om zo af en toe eens bij hem een con-
cert te willen geven. „Je zou er ons een verdraaid groot
pleizier mee doen en als je er geen bezwaar tegen hebt
dan zou ik bij die gelegenheid wat vrienden van ons
willen uitnodigen om te komen luisteren. Voel je daar
iets voor?” Het viel me wel wat koud op m'n dak, maar
het voorstel lokte me toch wel aan en ik zegde hem toe
dat ik bereid was om het te doen, maar eerst wilde ik
nog een paar weken me voorbereiden en weer grondig
studeren. Ik zou dan nog wel eens langs komen als de
- 125 -
feestdagen voorbij waren om een definitieve afspraak te
maken. En met die afspraak nam ik hartelijk afscheid
van de van Noordens.
Er braken nog drukke en gezellige dagen aan
ten huize van mijn oom en tante. Op 22 december was
oom Wim 40 jaar in dienst bij de Nederlandse Spoor-
wegen en die dag zou niet ongemerkt voorbijgaan. Mijn
tante had mij opgedragen om bloemen te bestellen en ik
wilde daar graag mijn aandeel in bijdragen. De bloe-
men moesten van een goed en gerenommeerd adres
komen, evenals de feestwijnen en het gebak voor de
receptie. Alhoewel ik niet zo ervaren was in dat soort
van zaken, volbracht ik mijn opdrachten toch tot aller
voldoening. Het werd dan ook een zeer drukke dag
waarbij ik met tal van collega's en vrienden van de ten
Bouwhuyzen kennis maakte. Wel hadden we daarvoor
nog even krijgsraad gehouden wat mijn oom en tante
met mij moesten aanvangen op die dag. Kon ik mij
openlijk vertonen aan al die mensen die op bezoek
zouden komen? Oom Wim opperde dat er geen enkele
reden was waarom ik verdonkeremaand zou moeten
worden. Immers bijna niemand van die mensen kon
weten dat ik een onderduiker was. Voor hen was ik
niets meer of minder dan een vertrouwde neef die het
feest van z'n oom luister kwam bijzetten en 's avonds
weer met de anderen naar huis toe gingen. Op die be-
wuste dag was het ook dat ik mijn nichtje Cisca weer
terug zag en ik realiseerde me dat het wel jaren geleden
moest zijn dat ik haar voor het laatst gesproken had. Ze
was inmiddels getrouwd met een onderwijzer en woon-
de nu in het plaatsje De Meern, dicht onder Utrecht. Ze
zag er heel goed uit maar ik kon met thans met geen
mogelijkheid nog voorstellen dat ik ooit eens verliefd
op haar was geweest. Van haar moeder had ze verno-
men in wat voor omstandigheden ik was komen te
verkeren en ze uitte haar bewondering voor mijn moed,
zoals ze zelf zeide. Met oom Frans was het nu ook
allemaal in kannen en kruiken gekomen. Een paar da-
gen nadat ik mijn entree had gemaakt op de Willem
Arntszkade, stapte op een middag tante Annie binnen
en zag mij daar tot haar niet geringe verbazing rustig
een boek lezen. „Gut, ik dacht dat jij in Duitsland was
gaan werken”, deed ze verbaasd. Ik wond er maar geen
doekjes om want eens moest het er toch van komen dat
ze het zouden weten in de Everard Foeckstraat, dus dan
maar liever meteen. Tante Mien was nogal weifelachtig
geweest over de vraag of we het hen nu wèl dan niet
zouden vertellen. Ik had uiteindelijk de knoop doorge-
hakt onder het motief dat je het feit toch moeilijk ver-
borgen kon houden voor ze. Ze kwamen vaak op visite
bij de ten Bouwhuyzen en de kans was evenzeer groot
dat ik een van hen tegen het lijf liep bij mijn omzwer-
vingen door de Domstad. Maar tante Annie nam het
gelukkig allemaal als vanzelfsprekend op, ze bleek uit
een heel ander hout gesneden te zijn dan haar echtge-
noot. Ze nodigde me zelfs uit om van tijd tot tijd een
uurtje te komen studeren op hun piano. Toen ik op de
feestdag van oom Wim ook oom Frans daar ontmoette,
klopte hij me goedkeurend op de schouder en merkte
op: „Ik kan je geen ongelijk geven dat je geweigerd
hebt om voor de Duitsers te werken... maar bedenk wel
dat het een gevaarlijk spelletje is dat je speelt. Zorg
maar goed dat je uit hun handen blijft want de moffen
zetten maar zó zonder pardon een mitrailleur er op!”
Het was bijna komisch om zo'n uitspraak te vernemen
van een oud-militair in Nederlandse krijgsdienst. Zo'n
man moest toch beter weten! Wel beloofde hij me
plechtig om geheimhouding te betrachten betreffende
mijn positie tegenover anderen, maar je kon aan alles
merken dat hij me maar een roekeloze en onbesuisde
knaap vond!
Verder was tante Louise nog gekomen en ze
zou een nachtje overblijven. Van haar vernam ik dat
alles rustig gebleven was na mijn vertrek van huis, er
had nog geen overval plaatsgevonden en de oudelui
maakten het goed. Tante Mien was met het voorstel
voor de dag gekomen om vader en moeder met de
Kerstdagen te logeren te vragen. Dat zou voor ons
allemaal en in het bijzonder voor mij een extra feeste-
lijk tintje aan de Kerstmis geven. Oom Wim was er
speciaal voor naar Amsterdam gereisd om de plannen
te bespreken. Dat de oudelui de uitnodiging met beide
handen aannamen behoeft nauwelijks gezegd te wor-
den. De dag voor Kerstmis kwamen ze al in de loop van
de middag, belast en beladen met een koffer en een paar
tassen. Ze hadden enkele spulletjes meegebracht voor
mij die ik bij m'n overhaaste aftocht had moeten achter-
laten zoals m'n kostuum voor door de week, overhem-
den, extra sokken en al die verdere kleinigheden waar-
aan ik toen niet gedacht had. Ze zouden later nog wel
eens de rest komen brengen, voorlopig kon ik voort.
Vader deelde me voorzichtig mee dat er na mijn vertrek
opnieuw zeer dreigende oproepen met de post waren
gekomen met de sommatie onmiddellijk ter plaatse te
verschijnen. Vader had ze doodleuk telkens terugge-
stuurd en er op geschreven: geadresseerde woont niet
meer op dit adres, nader adres onbekend! Een paar
dagen daarna bezorgde de post de stukken opnieuw,
ditmaal aangetekend, maar de oude heer had ze per
kerende post naar de afzender geretourneerd. Daarna
hadden ze niets meer vernomen. Vader dacht dat ze nu
wel binnenkort het ergste konden verwachten en dat het
niet lang meer kon duren of ze kregen thuis de Gestapo
aan de deur. Ik maakte me wel enige zorg over die
mededeling, voor mij was het een geruststellende ge-
dachte dat ik hier veilig opgeborgen zat, maar de oude-
lui zaten er minder mooi voor. Maar vader wuifde die
sombere gedachten luchtig weg met de woorden: „Wie
dan leeft, die dan zorgt... ze zullen ons oudjes niet veel
kunnen maken, ze zoeken jou en niet ons en we houden
maar vol dat we niets weten van waar jij heen gegaan
bent. Laten we onze Kerstdagen er maar niet door laten
bederven!”
- 126 -
En die Kerstdagen verliepen ongedacht in de
sfeer van volmaakte harmonie. Eigenlijk was het in
geen jaren zó gezellig geweest met de familie bij elkaar.
Moeder en tante Mien bedisselden samen wat ze alle-
maal voor lekkere dingen met het kerstdiner op tafel
zouden brengen en toen we die eerste Kerstdag geza-
menlijk rond de dis zaten en er waarachtig nog een
heerlijke gebraden kip op de schaal prijkte, viel het
moeilijk om je te realiseren dat we midden in een af-
schuwelijke oorlog zaten en dat het in feite klemmende
omstandigheden waren die ons hier zo knusjes bij el-
kander hadden gebracht. Mijn nichtje Annie was tot
aller verrassing des morgens onverwacht komen opda-
gen. Ze wilde zich overtuigen hoe ik het maakte in mijn
nieuwe omgeving. Ze was erg blij te zien dat ik het
uitstekend naar m'n zin had en ze wilde zich vooral nog
verontschuldigen voor het feit dat ze zo weinig voor me
had weten te bereiken. „Je moet ook nog vooral de
hartelijke groeten hebben van mijn vriendin, Bep van
der Wal!” zei ze, met een veelbetekenende knik in mijn
richting. Ik verzocht haar om mijn groeten over te
brengen. Verder liet Annie zich niet uit over Bep, ik
dorst er ook niet erg goed naar te vragen in het bijzijn
van de familie. Eerlijk gezegd was de indruk die ze op
me gemaakt had al weer aardig verflauwd na al het
gebeurde van de afgelopen weken. Het was een korte
maar hevige passie geweest maar de gloed er van was
tot mijn verwondering weer snel gedoofd. Het zou wel
een wat moeder altijd noemde „bevlieging” van me
geweest zijn! Annie vertrok nog vóór het eten weer
naar huis terug met de belofte dat ze nog wel eens naar
me zou komen kijken.
Ja, het was een Kerstmis om niet spoedig te
vergeten. Buiten winterde het al aardig, het vroor des
nachts stevig zodat een dun vlies ijs sloten en plassen
bedekte en juist op tijd voor de Kerst viel er nog een
flink pak sneeuw. Vader, oom Wim en ik maakten nog
een ouderwetse stevige wandeling langs de Ezelsdijk
tot aan Fort Blauwkapel. Onze oren tintelden door de
kou van het heldere vorstweer en de laagstaande win-
terzon deed de rulle sneeuwlaag glinsteren en flonkeren
als kristal. We voelden ons allemaal opgewekt zoals in
lang niet was gebeurd en de ganse tewerkstelling in
Duitsland vervluchtigde als een boze nachtmerrie.
Eigenlijk had ik thans een opperbest leventje hier in
huis. Ik leefde als een rentenier, geen bazen en chefs
meer boven me, geen pietepeuterige Jongman, geen
arrogante Boomsma... neen, helemaal eigen baas, vrij
om m'n tijd in te delen en te doen waar ikzelf idee in
had! Wat kon ik nog meer verlangen? Maar soms waren
er ook wel sombere momenten, vooral op de zonda-
gen... dan gingen m'n gedachten naar Betty uit. Dan
herinnerde ik me de zorgeloze dagen van weleer, de
uren van diepste intimiteit wanneer we bij elkaar waren
en als twee grote kinderen kaartspelletjes deden of
samen naar Paul Vlaanderen luisterden. Ik kreeg een
bittere smaak in de mond wanneer de mogelijkheid bij
me opkwam dat dit alles misschien voorgoed verleden
was geworden. In die ogenblikken van eenzaamheid
besefte ik pas terdege wat Betty eigenlijk voor me bete-
kende... nu ze zo ver van me verwijderd was. Soms
maakte zich een gevoel van me meester alsof het was
dat ik haar door de dood verloren had en kon dan wel
grienen van ellende. Gelukkig dat oom Wim en tante
Mien alles deden om het me naar de zin te maken en me
alle denkbare afleiding te bezorgen. Oom Wim gaf me
op de vaste avonden engelse les en ik werkte overdag
als een bezetene aan het opgegeven huiswerk, hij was
dan ook zeer tevreden over zijn leerling. Ook gingen
we des avonds rond de tafel wat kaarten en toen we
daar een beetje op uitgekeken waren begon oom Wim
mij het bridgen bij te brengen. We speelden het als
„Bridge à trois” met de „blinde”. Ik had de slag gauw te
pakken en nu wierpen we ons met vuur elke avond op
dit ingewikkelde kaartspel.
Het jaar spoedde ten einde. Vader en moeder
waren de dag na Kerst weer in de loop van de dag naar
Amsterdam teruggegaan, met de belofte gauw weer iets
van zich te laten horen. Toen ze weg waren en het licht
van de kaarsen geleidelijk uitdoofde viel er wel even
een weemoedige stilte in het huis. Je dacht nu intenser
aan wat de naaste toekomst brengen zou en ik stelde me
nu meer dan ooit de vraag: hoelang zal ik nog onderge-
doken moeten blijven? Wanneer zal ik weer als een vrij
mens m'n eigen woning mogen betreden?
De enkele weken die oorspronkelijk gepland
waren voor m'n verblijf op de Willem Arntszkade zou-
den uitgroeien tot enige maanden. Het leek er aanvan-
kelijk op dat er geen einde aan dit makkelijke leventje
zou komen... dat het zou voortduren tot de oorlog een
einde had genomen. Maar vooralsnog woedde die oor-
log met onverminderde hevigheid voort, bleef de we-
reld geteisterd door een hel van geweld en terreur die in
hevigheid toenam naarmate de Duitsers er beroerder
kwamen voor te zitten.
Op oudejaarsdag kwam er een brief uit Am-
sterdam, geadresseerd aan de ten Bouwhuyzen, maar in
de enveloppe bevond zich ook een brief voor mij van
mijn broer Aart, die ik hier als curiositeit aan het eind
van dit geschrift in z'n geheel laat volgen:

Amsterdam, 30 december 1942.

Beste Piet,

Daar staan we nu aan het einde van 1942 en wie had kunnen denken,
toen dit jaar zijn intrede maakte, dat je deze jaarswisseling onder zulke bijzonde-
re omstandigheden zoudt vieren. Echter, hoewel je positie niet geheel en al van
gevaar ontbloot is, hoewel dat gevaar nu ook weer niet zoo heel groot is, moet je
maar ter geruststelling denken dat een breede kring van vrienden om je heen is,
op wie je vertrouwen kunt en die alles in het werk zullen stellen om je uit handen
van onze „beschermers” te houden. En zoo kun je met een tamelijk gerust hart
1943 ingaan, temeer daar alles er op wijst dat het nieuwe jaar wel eens kon
brengen wat wij zoo vurig begeeren. Dus maar moed gehouden en het hoofd
omhoog. Wij vieren het oudejaar met de jongens bij de oudelui en blijven er lo-
geren, zoodat ze niet alleen zitten, wat in deze omstandigheden natuurlijk erg
onaangenaam voor hun zou zijn. Want al weten ze je goed verzorgd, toch is het
idee dat je ver van het ouderlijk huis bent op dezen avond niet prettig.
En nu even zakelijk. Ik heb voor je camera inderdaad een gegadigde die
hem wil koopen als geldbelegging. Of hij er echter ¦ 250,-- voor betalen wil, weet
ik niet. In ieder geval zal ik alle moeite doen en je het resultaat, eventueel zijn
bod, doen weten, dan kun je altijd nog beslissen. Ik ga echter eerst eind volgende
week naar Bussum.
Ik wensch je verder een gezelligen Oudejaarsavond toe en een voor-
spoedig 1943, met den extra wensch, dat je ballingschap niet al te lang behoeft te
duren. Voorts moet ik je alle goeds toewenschen van Annie en de jongens (deze
laatsten weten niet waar je zit, hoor, dus schrik maar niet).

Met hart. groeten,

je toegenegen broer Aart.

- 127 -
 We zaten gedrieën rond de tafel met een
schaal wit bepoederde oliebollen in het midden, terwijl
ik de brief van Aart aan oom en tante voorlas. Op de
kleine salamanderkachel stond de ketel met punch
zachtjes te pruttelen, de houtblokken op het vuur lieten
van tijd tot tijd een vriendelijk geknetter horen. Buiten
heerste een onwezenlijke stilte op het van god-en-de-
mensen verlaten grachtje.
- 128 -
Dan galmde de zware middeleeuwse klok van
de Domtoren z'n twaalf massieve slagen... negentien-
honderd-twee-en-veertig was verleden tijd. Ik stond op
en sloeg mijn arm om mijn tante heen, kuste haar harte-
lijk op beide wangen en wenste hen allebei een geze-
gend 1943 toe.
Buiten kraakten er nu voetstappen door de rul-
le sneeuw...
Amsterdam, 12 oktober 1977