Anda di halaman 1dari 191

mrcelo grondin n.

MTODO
DE
QUECHUA
RUNA SIMI
"NO LEER LO QUE BOLIVIA PRODUCE,
ES IGNORAR LO QUE BOLIVIA ES"

SEGUNDA EDICIN

Editorial "LOS AMIGOS DEL LIBRO


La Paz - Cochabamba
1980

1971 Marcelo Grondin N. 1978


Registro de la Propiedad
Intelectual Depsito Legal
L.P. No. 18/78
1980 Todos los derechos
reservados para la segunda
Edicin por Editorial Los
Amigos del Libro. La Paz Casilla 4415 Cochabamba Casilla 450 BOLIVIA

Impreso en Bolivia - Printed in Bolivia


Editores: Editorial Los Amigos del Libro Impresores:
Offset "ALEA" Ltda. Oruro-Bolivia

MTODO
DE
QUECHUA
RUNA SIMI

RECONOCIMIENTO
"RUNA SIMI" es la realizacin de todo un grupo de valiosos
colaboradores sin cuyo concurso no habra sido posible la
materializacin de esta obra.
As, debo agradecer de manera especial a Carolina Ortega A.
por su inapreciable colaboracin en la preparacin de los
ejercicios, la presentacin pedaggica del mtodo, la
elaboracin del vocabulario, la revisin del texto. Fue
igualmente preciosa la ayuda de Efran Rodrguez B. en la
elaboracin pedaggica y presentacin final del libro.
Tambin ha sido de gran valor la desinteresada ayuda de
excelentes quechuistas: Leovigildo Aguirre S., Froiln
Snchez A. y Mario Montano A., quienes hicieron suyo el
trabajo de leer y revisar los originales del mtodo
permitindome presentar, con sus sugerencias, un conjunto
pulido de lecciones de quechua. Igualmente mi
reconocimiento a Julin Rojas R., quien revis la parte
castellana contribuyendo a su mejor presentacin.
La fase final, en la preparacin de los originales, fue confiada
a la Srta. Aida Maran B., cuyo conocimiento del quechua
permiti la correcta redaccin final del libro y el excelente
copiado de las lecciones.
Vaya para todos y cada uno de ellos mi ms sincero
reconocimiento.
MARCELO GRONDIN N.

INTRODUCCIN
"Runa Simi" quiere ser un mtodo sencillo y prctico que permita el
aprendizaje rpido de los primeros elementos de la lengua quechua
basndose en las ltimas tcnicas modernas de la lingstica. "Runa Simi" NO
ES UNA GRAMTICA QUE CHUA. Es un mtodo que se limita a algunos
elementos bsicos de este idioma. Una obra completa hubiera necesitado
varios tomos. Buscando exponer elementos comunes del quechua boliviano
se ha evitado, por lo tanto, entrar en la complejidad de los regionalismos.
1. MTODO.
El presente mtodo audio-I ingual est centrado en la creacin de
"MECANISMOS". Las diferentes partes de cada leccin, an los ejercicios,
estn coordinados para este objeto. En cada leccin se introducen pocos
elementos nuevos, siempre relacionados con los anteriores, manteniendo as
un ritmo lento que permite la creacin de dichos "mecanismos".
El dilogo incluye elementos gramaticales de la leccin correspondiente
y hace ms funcional la parte terica. La audicin de las lecciones grabadas
ser muy ventajosa para crear los "mecanismos".
2. VOCABULARIO.
El lxico contiene las palabras usadas en el presente mtodo adems de
algunas otras importantes para la conversacin. No estn incluidos los
numerosos castellanismos del quechua moderno. La ortografa quechua
adoptada en este mtodo coincide con aquella del Tercer Congreso Indigenista
Interamerciano de La Paz (1954). Para los castellanismos se mantiene la
ortografa castellana. Como se presentan a veces diferentes formas de
pronunciacin para una misma palabra, en el presente texto se sigue
generalmente la fontica del valle de Cochabamba.
3. PRONUNCIACIN.
a) Vocales.
El quechua cuenta fundamentalmente con tres vocales: i (e), u (o), a. La
letra "i" se pronuncia a veces "e" y a veces con un sonido intermedio entre "i" y
"e". Lo mismo ocurre con la vocal "u", que a veces se pronuncia como "o", y
otras con un sonido intermedio entre "o" y "u". Este fenmeno ocurre siempre
delante de las consonantes: "J" y "Q", tambin antes de "NQ" y "RQ".

9
b) Consonantes.
Las consonantes se pronuncian generalmente como en castellano. En
quechua no existen las consonantes: B, C, D, H, G, V, X y Z, las cuales solo se
encuentran en
los castellanismos.
Cinco de las consonantes tienen sonidos distintos; como se indica a continuacin:
PRONUNCIACIN
PRONUNCIACIN
PRONUNCIACIN
ORDINARIA
ASPIRADA
EXPLOSIVA
CH
chaka (puente)

CHH
chhaqa (hormiga grande)

CH'
ch'aka (ronco)

P
pampa (suelo)

PH
phampa (plano)

P'
p'ampay (enterrar)

T
tanta (junto)

TH
thanta (viejo)

T'
t'anta (pan)

K
kuyuy (moverse)

KH
khuyuy (gemir)

K'
k'uyuy (torcer)

Q
qallu (lengua)

QH
qhallu (capote, rebozo)

Q'
q'alluy (cortar)

c) Acentuacin.
El acento se ubica en la penltima slaba, con muy pocas excepciones. Ciertos
sufijos hacen cambiar la entonacin final en algunas palabras.

VERBO: "KAY"
ARTCULOS
SUFIJOS: "QA" - "TAJ"

1
VOCABULARIO
kay
kay
chay
jaqay
pay,
pi
wasi
qhari
-taj
walej
walejlla
mayu
warmi
-qa

ser, estar
este, aqu
ese, ah
aquel, all
l, ella
quin
caso
hombre
y, tambin
bien
bien no ms
ro
mujer, esposa
papel eufnico

uj
yuraj
orqo
rumi
llajta
tata
wawa
ima?
imayna?
imaynalla?
punku
jatun
sumaj

uno, alguno, otro


blanco
cerro, macho
piedra
pueblo, ciudad
padre, seor, don
nio, hijo, tierno
qu, que cosa
cmo?
cmo no ms?
puerta
grande
bueno, muy bien

FRASES FUNDAMENTALES
A.

ImaTAJ kay?
KayQA llajta.
ImaTAJ kay?
KayQA mayu.
ImaTAJ chay?
ChayQA rumi.
ImaTAJ jaqay?
JaqayQA orqo.

Qu es sto?
Esto es un pueblo.
Qu es sto?
Esto es un ro.
Qu es so?
Eso es una piedra.
Qu es aqullo?
Aqullo es un cerro.

B.

LlajtaQA jatun.
PedroQA sumaj.
Kay tataQA sumaj.
Chay wawaQA warmi.
Jaqay orqoQA jatun.

El pueblo es grande.
Pedro es bueno.
Este seor es bueno.
Esa criatura es mujer.
Aquel cerro es grande.

4. CONCLUSIN.
La riqueza de la lengua quechua permite expresar una misma idea de diferentes formas; teniendo en cuenta adems las naturales variaciones que se presentan
en diferentes regiones no debe extraar que algunas personas formularan de otro
modo las situaciones cuyos textos se incluyen en este mtodo.

AUTOMATISMOS
Imataj kay? Kayqa llajta.
Imataj chay? Chayqa punku.

imataj jaqay? Jaqayqa wasi.


Chay tataqa sumaj.

10

11

EXPLICACIN GRAMATICAL

DILOGO

"En el tren a Cochabamba"

VERBO: "KAY" SER

C-

Imaynalla?

Cmo ests?

El verbo "ser" generalmente no se expresa en la tercera persona singular, y


muchas veces del plural, en el tiempo presente.

M-

Walejlla.

Bien no ms.

C-

Pitaj pay?

Quin es l?

M-

Payqa don Eugenio.

El es don Eugenio.

C-

Pitaj jaqay?

Y quin es aqul?

M-

Jaqayqa Lucas.

Aqul es Lucas.

C-

Pitaj chay?

Y quin es se?

M-

Chayqa Jos.

Ese es Jos.

C-

Imataj jaqay?

Qu es aqullo?

M-

Jaqayqa llajta.

Aqullo es un pueblo.

C-

Imataj kay?

Qu es sto?

M-

Kayqa Arque estacin.

Esta es la estacin de Arque.

Ej:

Chay wawaqa warmi.

Esa criatura es mujer.

ARTICULO DEFINIDO
No existen los artculos definidos (el, la, los, las).
Ej: Llajtaqa jatun.
El pueblo es grande.

ARTICULO INDEFINIDO
El artculo indefinido "uno" no se expresa cuando el objeto de que se trata
est determinado o cuando se quiere insistir sobre la naturaleza del objeto.
Ej:

Imataj kay?

Qu es sto?

Kayqa llajta.

Esto es un pueblo.

El artculo "uno" se expresa cuando el objeto es indefinido (uno, alguno).


Ej:

Pitaj jaqay?
Jaqayqa UJ warmi.

Quin es aqulla?
Aqulla es una mujer.

Cuando el artculo "uno" tiene sentido NUMERAL se emplea siempre el trmino "UJ".
SUFIJO: "QA"
Este sufijo, muy usado en quechua, cumple un papel eufnico. De igual manera permite distinguir ms fcilmente las partes de la frase: sujeto, complemento.
En cierto modo sustituye el artculo definido.
Ej:

LlajtaQA jatun.

El pueblo es grande.
SUFIJO: "TAJ"

Este sufijo, igualmente muy usado, significa: "y", "tambin". Otras veces tiene
papel eufnico para suavizar la expresin.
Ej

ImaTAJ kay?

Qu es sto?

13

12
EJERCICIOS
1.

Imataj kay?
Qu es sto?

Kayqa llajta.
Esto es un pueblo.
(rio)
(puerta)
(casa)
(cerro)

2.

Imataj chay?
Qu es so?

Chayqa punku.
Eso es una puerta.
(casa)
(piedra)
(pueblo)
(ro)

3.

Pitaj jaqay?
Jaqayqa uj tata.
Quin es aqul?
Aqul es algn seor.
(nio)
(hombre)
(padre)
(mujer)

4.

Pitaj pay?
Payqa qhari.
Quin es l? El es un hombre.

VOCABULARIO
chajra
sonqo
supay
qan
maki
kosa
-ri
mama
doa

A.

Imataj jaqay? Jaqayqa orqo.


Qu es aqullo? Aqullo es un cerro.
(ro)
(piedra)
(puerta)
(casa)

6.

B.

Kay llajtaqa jatun.


Este pueblo es grande.
(nio)
(seor)
(cerro)

chacra
corazn
diablo
t, usted
mano, brazo
bueno (de cosa),
sabroso
y, pes
madre, seora,

runa(s)
mosoj
atoj
qosa
k'acha
k'achita

persona, gente,
hombre
nuevo
zorro
esposo
lindo, hermoso,
bello, bueno
(personas)
lindito

FRASES FUNDAMENTALES

(seor)
(mujer)
(nio)
(esposa)
5.

PLURAL
SUFIJO: "RI"
"CASTELLANISMOS"

C.

Imataj kayKUNA?
KayKUNAqa wasiS.

Qu son estas cosas?


Estas son casas.

Imataj chayKUNA?
ChayKUNAqa chajraS.

Qu son esas cosas?


Esas son chacras.

Imataj jaqayKUNA?
JaqayKUNAqa mayuS.

Qu son aquellas cosas?


Aqullos son ros.

KaykunaRI?
Kaykunaqa atojkuna.

Y stos?
Estos son zorros.

ChaykunaRI?
Chaykunaqa lapizkuna.

Y sos?
Esos son lpices.

JaqaykunaRI?
Jaqaykunaqa supaykuna.

Y aqullos?
Aqullos son diablos.

Imataj kaykuna?
Kaykunaqa PAPELkuna.

Qu son stos?
Son papeles.

Chaykunan?
Chaykunaqa CAMIONkuna.

Y sos?
Esos son camiones.

AUTOMATISMOS
Imataj kaykuna?
Imataj chaykuna?
Imataj jaqaykuna?
Chaykunari?

Kaykunaqa wasis.
Chaykunaqa chajras.
Jaqaykunaqa mayus.
Chaykunaqa lapizkuna.

14
EXPLICACIN GRAMAT{ICAL

PLURAL
KUNA:

S:

atojKUNA
payKUNA

Cmo ests, don Germn?

consonante

G-

Walejlla, Alberto, qanri?

Bien no ms, Alberto, y t?

"Y"

A-

Walejlla. Imataj kaykuna?

Bien no ms. Qu son stos?

vocal

G-

Kaykunaqa orqos.

Estos son cerros.

A-

Chaykunari?

Y sos?

G-

Chaykunaqa atojkuna.

Esos son zorros.

A-

Imataj jaqaykuna?

Qu son aqullos?

G-

Jaqaykuna mayus.

Aqullos son ros.

A-

Kaykunari?

Y stas?

G-

Kaykunaqa chajras.

Estas son chacras.

A-

Chayri?

Y so?

G-

Chayqa estacin.

Esa es la estacin.

A-

Ima estacin?

Qu estacin?

G-

Aguas Calientes estacin.

La estacin de Aguas Calientes.

zorros
ellos

Por influencia del castellano, las palabras terminadas en vocal expresan el


plural con la "S".
Ej:

wasiS

casas

SUFIJO: "RI"
Sufijo "RI"

<

"Y"
"PUES"

ruego suave
cario

Este sufijo tiene varios sentidos pero siempre relacionados con la idea de
ruego suave o de carino. A menudo traduce el "y" o el "pues" tpico de Bolivia.
Ej:

KaykunaRl?

Y stos?

NOTA: El sufijo "Rl", colocado al final de una palabra, lleva una entonacin distinta segn el sentido de la frase o los signos de puntuacin. La
entonacin no debe confundirse con el acento aunque a veces puedan
coincidir.

"CASTELLANISMOS"
Muchas palabras castellanas son usadas en el quechua actual. Se sigue con
ellas, las mismas reglas gramaticales que con las palabras quechuas. Cuando son
usadas en los ejercicios las hacemos seguir de un asterisco (*).
Ej:

papel
lapizkuna

papel*
lpices*

Delante de "Q", "I" cambia en "E", "U" en "O"

15

Imaynalla, don Germn?

La forma autntica del plural quechua es el sufijo "KUNA". Hoy da se usa


casi exclusivamente para expresar el plural de las palabras terminadas en
consonante o en "Y".
Ej:

"En el tren a Cochabamba"

A-

palabras terminadas en

palabras terminadas en

DILOGO

17

16
EJERCICIOS
1.

Imataj kaykuna? Kaykunaqa chajras.


Qu son stas? Estas son chacras.
(manos)
(ros)
(pueblos)
(puertas)

2.

Imataj chaykuna? Chavkunaqa lapizkuna.


Qu son esos? Esos son lpices.
(zorros)
(diablos)
(camiones)*

3.

Pitaj jaqaykuna? Jaqaykunaqa qharis.


Quines son aqullos? Aqullos son hombres.
(esposos)
(esposas)
(personas/gente)
(seores)

4.

VOCABULARIO
ari
s, pues
ar
s
mana
no, ni
aycha
carne
sipas
muchacha
p'isqo
pjaro
sajra
malo
qhocha
lago, laguna

A.

Kaykunari? Kaykunaqa punkus.


Y stas? Estas son puertas.

B.

Chaykunari? Chaykunaqa wawas.


Y sos? Esos son nios.
(seores)
(manos)
(corazones)
(pueblos)

6.

Jaqay camionkunaqa kosa.


Aquellos camiones son buenos
(nuevos)
(lindos)
(grandes)
(blancos)

alqo
mawk'a
t'ika
t'anta
puka
-chu

perro
viejo (objetos)
flor
pan
rojo
partcula
interrogativa y
negativa

FRASES FUNDAMENTALES

(casas)
(ros)
(chacras)
(personas/gente)
5.

INTERROGACIN
NEGACIN
CONJUNCIN COPULATIVA "O"

KayqaalqoCHU?
Ar, kayqa alqo.

Es sto un perro?
S, sto es un perro.

Chayqa aychaCHU?
Mana, chayqa MANA aychaCHU.

Es so carne?
No, so no es carne.

Jaqaykuna atojkunaCHU?
Ar, jaqaykunaqa atojkuna.

Son zorros aqullos?


S, aqullos son zorros.

Kayqa chajraCHU pampaCHU?


Kayqa chajra.

Es sto una chacra o una pampa?


Esto es una chacra.

Chayqa mayuCHU qhochaCHU?


Chayqa qhocha.

Es so un ro o un lago?
Eso es un lago.

Jaqaykunaqa wasisCHU rumisCHU?


Jaqaykunaqa MANA rumisCHU.

Son aquellas casas o piedras?


Aquellas no son piedras.

Jaqaykunaqa alqosCHU atojkuSon aqullos perros o zorros?


naCHU?
Jaqaykunaqa MANA atojkunaCHU. Aqullos no son zorros.

AUTOMATISMOS
Kayqa alqochu?
Kayqa mana alqochu.
Kayqa alqochu atojchu?
Kayqa atoj.

18

19
DILOGO

"En el tren a Cochabamba"

EXPLICACIN GRAMATICAL
INTERROGACIN: "CHU"
La interrogacin se expresa con el sufijo "CHU".
Ej:

Chayqa aychaCHU?

Es so carne?

Cuando hay un pronombre interrogativo (ima, etc.) en la frase, no se usa el


sufijo "CHU".
Ej: IMAtaj kay?
Qu es sto?
El sufijo "CHU" se aade a la palabra que tiene mayor nfasis.
Ej:

Chay aychaCHU?
ChayCHU aycha?

Es so CARNE?
ESO es carne?

La interrogacin que en castellano incluye la alternativa "o", en quechua se


expresa por medio del sufijo interrogativo "CHU" colocado despus de cada trmino.
Ej: WasisCHU rumisCHU?
Son casas o piedras?

NEGACIN: "MANA ...CHU"


La negacin se expresa por medio de las partculas "MANA" y "CHU".
"MANA" precede a la parte de la frase que se quiere negar. "CHU" se aade a la
palabra que (leva el nfasis de la negacin.
Ej:

MANA aychaCHU.

No es carne.

"ARI"

A-

Buenas tardes, don Germn.


Imaynalla?

Buenas tardes, don Germn. Cmo


ests?

G-

Walejlla.

Bien no ms.

A-

Imataj kaykuna, don Germn? Qu son estas cosas, don Germn?

G-

Kaykunaqa t'ikas.

Estas son flores.

A-

Jaqaykunari? Rumischu
wasischu?

Y aquellas?
Son piedras o casas?

G-

Jaqaykunaqa rumis.

Aqullas son piedras.

A-

Mana, don Germn, wasis, a.

No, don Germn, son casas, pues.

G-

Mana wasischu, Alberto, rumis,


a.

No son casas, Alberto, son piedras,


pues.

A-

Ar, don Germn, rumis. Don


Germn, chaykunaqa
alqoschu?

S, don Germn, son piedras. Don


Germn, son perros sos?

G-

Mana, mana alqoschu.

No, no son perros.

A-

Imatajri?

Y qu son, pues?

G-

Chaykunaqa atojkuna
kaykunataj p'isqos.

Esos son zorros y stos son pjaros.

A-

Jaqayri? Ima estaciontajri?


Vinto estacionchu?

Y aqulla? Qu estacin es, pues?


Es la estacin de Vinto?

G-

Mana, jaqayqa Parotani


estacin.

No, aqulla es la estacin de Parotani.

El adverbio "ARI", cuando significa respuesta a una pregunta, lleva el acento


en la ltima slaba.
Ej:

Kayqa alqochu?
Ar, kayqa alqo.

Es ste un perro?
S, ste es un perro.

A veces expresa insistencia en el sentido de "pues". En este caso lleva el


acento en la primera slaba y a menudo se suprime la slaba "Rl".
Ej:

Rumis, ari.
Rumis, a.

20

EJERCICIOS

Son piedras, pues.


Son piedras, pues.
1.

Kaykunaqa mayuschu? Mana, kaykunaaa mana mayuschu.


Son ros stos?
No, stos no son ros.

21

(lagos)
(perros)
(pjaros)
(flores)
2.

3.

Jaqayqa t'antachu? Mana, jaqayqa mana t'antachu.


Es pan aqullo?
No, aqullo no es pan.
(carne)
(flor)
(perro)
(pjaro)

4.

Kayqa wasichu rumichu?


Kayqa wasi.
Es sto casa o piedra? Esto es casa.
(hombre o mujer)
(perro o zorro)
(pan o carne)
(ro o lago)

5.

Jaqayqa yurajchu pukachu? Jaqayqa puka.


Es aqullo blanco o rojo? Aqullo es rojo.
(nuevo o viejo)
(bueno o malo)

6.

Jaqay p'isqosqa mana pukachu.


Aquellos pjaros no son rojos.
(piedras)
(flores)
(manos)
(papeles)*

7.

Chaykunaqa atojkunachu? Ar, chaykunaqa atojkuna.


Son zorros sos? Si, sos son zorros.
(papeles)*
(diablos)
(muchachas)

VOCABULARIO
sapa
chis
chayamuy
may
rikuy
riy
puriy
chayay
-manta
kunan

cada, cada vez que


noche, anochecer
llegar de all
dnde, muy, cun
ver, conocer (un
lugar)
ir
caminar, andar
llegar
de, desde
ahora, hoy

p'unchay
jamuy
mayk'aj
tutamanta
noqa
an
-man
karu
qayna
kunitan

da (op. noche),
de da
venir
cundo
por la maana
yo
camino
a, hacia
lejos
ayer
ahora mismo,
este momento

FRASES FUNDAMENTALES
A.

B.

Chay qhochaqa mana k'achachu.


Ese lago no es lindo.
(grande)
(viejo)
(nuevo)

PRESENTE DEL VERBO


SINGULAR SUFIJOS: "MAN" - "MANTA"
ORDEN DE LAS PALABRAS

C.

D.

Sapa p'unchay riNI.


Sapa p'unchay riNKI.

Voy cada da.


Vas cada da.

Sapa p'unchay riN.

Va cada da.

Mayk'aj QAN rinki?


NOQAqa sapa p'unchay riNI.
Mayk'aj PAY rin?
PAY sapa p'unchay riN.
OruroMANTA jamuni.
La PazMANTA jamunki.

Cundo vas t?
Yo voy cada da.
Cundo va l?
El va cada da.
Vine de Oruro.
Viniste de La Paz.

EstacionMANTA jamun.

Vino de la estacin.

LlajtaMAN rini.
WasiMAN rinki.

He ido al pueblo.
Has ido a casa.

OrqoMAN rin.

Ha ido al cerro.

AUTOMATISMOS
Oruroman rini.
Oruroman rinki.
Oruroman rin.

Oruromanta jamuni.
Oruromanta jamunki.
Oruromanta jamun.

22

PRESENTE DEL VERBO


(noqa) ri ni
ri nki
(qan) ri n
(pay)

RIY

IR

ri nki

yo voy
t vas
l va

t vas
usted va

La forma "USTED" no tiene su correspondiente en quechua.

Sapa p'unchay escuelaman riNI. Voy a la escuela cada da.

ORDEN DE LAS PALABRAS

El presente expresa tambin un pasado cercano o que tiene todava una


relacin con la situacin presente.
Ej:

<

La forma "NKI" de la segunda persona expresa tanto la forma "t" como


"usted".

El presente del verbo indica una accin que se hace regularmente.


Ej:

23

EXPLICACIN GRAMATICAL

EXPLICACIN GRAMATICAL

Kay llajtaman jamuNI.


Qayna kay llajtaman jamuNI.

Vine a este pueblo.


He venido ayer a este pueblo.

No se usa el pronombre con el verbo sino cuando se quiere insistir sobre la


persona sujeto.

SUFIJO:

"MAN"

El quechua legtimo ordena las palabras de una manera propia, distinta de


la que utilizan el castellano u otras lenguas. El sujeto se coloca al principio de la
frase y el verbo al final.
Los complementos directo e indirecto se colocan entre ambos. El orden de
stos depende del nfasis que se quiera dar al uno o al otro. Los complementos
ms cercanos al sujeto tienen mayor nfasis. Si en la frase existe un adverbio,
est se coloca antes del sujeto.

Este sufijo indica la direccin:

A o Hacia
Ej:

LlajtaMAN rini.

Fui al pueblo.

SUFIJO:

"MANTA"

Este sufijo indica la procedencia:

De o Desde
Ej:

OruroMANTA jamuni.

Vengo de Oruro.

ADVERBIO

SUJETO

PREDICADO

VERBO

SUJETO

PREDICADO

VERBO

NOTA: A veces se cambia este orden para dar mayor nfasis como en las frases
exclamativas, por ejemplo.

25
24
DILOGO

"Camino a Cochabamba"

Imaynalla, don Germn?


Walejllachu kanki?

Cmo ests, don Germn?


Ests bien no ms?

G-

Ar, walejlla kani, Alberto.

S, estoy bien no ms, Alberto.

A-

Mayman rin kay trenri?

Y a dnde va este tren?

A-

EJERCICIOS
1.

(al lago)
(al camino)
(al pueblo)
(a la casa)
(a la chacra)
2.

G-

Cochabambaman rin.

Va a Cochabamba.

A-

Maymanta chayamun?

De dnde lleg?

G-

La Pazmanta chayamun.

Lleg de La Paz.

A-

La Pazmantachu chayamunki?

Llegaste de La Paz?

G-

No, llegu de Llallagua.

A-

Mana, Llallaguamanta
chayamuni.
Mayk'aj chayamunki?

G-

Kunan tutamanta chayamuni.

Llegu esta maana.

A-

Llallaguaqa karuchu?

Est lejos Llallagua?

G-

Mana karuchu, Alberto.


Manachu rikunki?

No est lejos, Alberto.


No conoces?

A-

Mana rikunichu.

No conozco.

Cundo llegaste?

Sapa p'unchay Oruroman rini.


Voy a Oruro cada da.

Sapa ch'isi Cochabambamanta jamunki.


Vienes de Cochabamba cada noche.
(del cerro)
(del lago)
(del ro)
(del camino)
(de la casa)

3.

Mayk'aj chayamun?
Cundo lleg?
(vino)
(camin)
(ha ido)

4.

5.

6.

Chayqa La Paz. Rikunkichu?


Esa es La Paz. Conoces?
(el lago)
(el pueblo)
(el cerro)
(el camino)
(el rio)
La Pazmantachu chayamun? Ar, tutamanta La Pazmanta chayamun.
Ha llegado de La Paz? S, ha llegado de La Paz esta maana.
(del ro)
(del camino)
(del lago)
(de la pampa)*
Mayman rinki? Oruroman rini.
Dnde fuiste ? Fui a Oruro.
(al camino)
(al cerro)
(al pueblo)
(a la puerta)

26

EXPLICACIN GRAMATICAL

SUFIJOS: "PI" - "WAN"


ADVERBIOS

SUFIJO:

27

"Pl"

La partcula "Pl" indica el lugar de ubicacin de una persona o un objeto.

VOCABULARIO
chaki
ichari?
-wan
weraqocha
jawa
pisi
ruay

Ej:

pie, pierna, pata


no es cierto?
con ms
caballero, seor
afuera
poco
nacer

parlay
-pi
ura
pata

hablar
en
abajo, debajo,
inferior
encima, altura,
arriba

B.

C.

Ej:

trenPI
chakiPI
animalPI

entren
a pie
a lomo de bestia

SUFIJO: "WAN"

MayPI kanki?
OruroPI kani.
ImaPI rinki?
AutoPI rini.
ImaPI rin?
CamionPI rin.
Sapa p'unchay chakiPI rin.

Dnde ests?
Estoy en Oruro.
En qu has ido?
He ido en auto.
En qu ha ido?
Ha ido en camin.
Va a pie cada da.

WeraqochaWAN jamuni.
Chay tataWANchu jamunki?
Ar, payWAN jamuni.
PiWAN rin?
AlbertoWAN rin.
JawaMAN rini.
UraMANTA jamunki.
PisiWAN ruan.

Vine con el caballero.


Viniste con ese seor? S,
vine con l.
Con quin fue?
Fue con Alberto.
He ido afuera.
Has venido de abajo.
Hace con poco.

AUTOMATISMOS
Imapi rin?
Maypi kanki?
Piwan jamunki?
Imawan ruan?

Estoy en Oruro.

Tambin, en la misma forma, se indica cualquier modo de viajar.

FRASES FUNDAMENTALES
A.

OruroPI kani.

El sentido ms importante del sufijo "WAN" es el acompaamiento: "con".


Ej:

Con quin ha ido?


Ha ido con Alberto.

ADVERBIOS
Los adverbios, generalmente, se declinan como cualquier sustantivo.
Ej:

DILOGO
Autopi rin.
Oruropi kani.
Weraqochawan jamuni.
Rumiwan ruan.

PiWAN rin?
AlbertoWAN rin.

JAWAMAN rini.

Fui afuera.

"En el tren a Cochabamba"

G- Kunanri, mayman risanki? (1)


Cochabambamanchu?
A- Ar, don Germn, Cochabamba
llajtaman risani. (1)

Y ahora, dnde ests yendo?


acaso a Cochabamba?
S, don Germn, voy a la ciudad
de Cochabamba.

(1) "RISANKl" Para indicar una accin que se est realizando en el


momento actual, se incluye la partcula "SA".

29

28
G-

Qhechua cursomanchu?

Al curso de quechua?

A-

Ar, quechua cursoman.

S, al curso de quechua.

G-

Maymanta jamunkiri?

De dnde has venido?

A-

Potos llajtamanta jamuni.

He venido de Potos.

G-

Piwan jamunki?

Con quin has venido?

A-

Antoniowan, doa Mariawan, don Con Antonio, doa Mara y


Juliowan.
don Julio.

G-

Paykunawanchu?

Con ellos?

A-

Ar, don Germn, paykunawan


jamuni.

S, don Germn, he venido


con ellos.

G-

Imapi jamun don Ramn?


Autopichu trenpichu?

En qu ha venido don Ramn?


En auto o en tren?

Mana trenpichu jamun; autopi


jamun.

No ha venido en tren; ha venido en auto.

Jaqayqa Quillacollo llajtachu,


don Germn?

Aquello es Quillacollo, don


Germn?

Ar, jaqayqa Quillacollo llajta.

S, aqul es el pueblo de
Quillacollo.

A-

GA-

Jatun llajta, ichar?

Es un pueblo grande. Verdad?

G-

Ar, a. Jatun llajta, don Alberto!

S, pues. Es un pueblo grande, don Alberto!

EJERCICIOS
1.

Sapa p'unchay chakipi purini.


Cada da camino a pie.
(caminas)
(camina)

2.

Kunitan weraqochawan jamuni.


Ahora mismo vine con el caballero.
(he hablado)
(he hecho)
(he caminado)
(he visto)

3.

Sapa ch'isi jawamanta jamunki.


Cada noche vienes de afuera.
(de arriba)
(de abajo)

4.

Pisiwan ruani, ichar?


He hecho con poco, no es cierto?
(he ido)
(he venido)
(he caminado)
(he llegado)

5.

Imapi chayamunki? Animalpi chayamuni.


En qu has llegado? He llegado a lomo de bestia.
(en camin)*
(en auto)*
(en tren)*
(a pie)

6.

Piwan parlanki?
Sipaskunawan parlani.
Con quin has hablado? He hablado con las muchachas.
(el caballero)
(el seor)
(la mujer)
(el esposo)

7.

Maypi kanki?
Dnde ests?

Oruropi kani.
Estoy en Oruro.
(en la casa)*
(en el cerro)
(afuera)
(abajo)

31

30

EXPLICACIN GRAMATICAL

PRESENTE DEL VERBO: PLURAL


SUFIJO: "PAJ"

(npqanchej)
(noqayku)
(qankuna)
(paykuna)

VOCABULARIO
ancha
jaku!
kusi(ku)y
-paj
llank'ay
-pis
paykuna

muy, mucho, demasiado (intensidad)


vamos!
alegrarse, alegra
para, de
trabajar
tambin, an, aunque,
tanto como
ellos

noqanchej
noqayku
tukuy
yachay
llojsiy
ashqa (ashka)
qankuna
aa

nosotros (incl.)
nosotros (excl.)
todo, terminar
saber
salir
muchos
ustedes
hermana (de la
mujer)

B. PiPAJ llank'anki?
Chay weraqochaPAJ llank'ani.
PiPAJ llank'an?
NoqaykuPAJ llank'an.

AUTOMATISMOS
Pipaj llank'anchej?
Pedropaj llank'anchej.
Pipaj llank'ankichej?
Luispaj llank'ayku.

parla-nchej
parla-yku
parla-nkichej
parla-nku

nosotros hablamos (incl.)


nosotros hablamos (excl.)
ustedes hablan (hablaron)
ellos hablan (hablaron)

De acuerdo a lo indicado en la cuarta leccin, el presente del verbo


expresa tambin el pretrito.
La primera persona del plural tiene dos formas:

INCLUSIVA
La terminacin en "NCHEJ" incluye a todos, tanto

Interlocutor(es)
a s mismo y a los que hablan, cuanto a la persona o
personas a quienes se dirige la palabra.

FRASES FUNDAMENTALES
A. Sapa p'unchay Luiswan
parlaNCHEJ.
Sapa p'unchay Luiswan parlaYKU.
Sapa p'unchay Luiswan
parlaNKICHEJ.
Sapa p'unchay Luiswan parlaNKU.

PRESENTE DEL VERBO: PLURAL

Cada da hablamos con Luis.


Cada da hablamos con Luis.
Cada da Uds. hablan con
Luis.
Cada da ellos hablan con
Luis.
Para quin trabajas?
Trabajo para ese caballero.
Para quin trabaja?
Trabaja para nosotros.

Ej: Paywan parlaNCHEJ.


tam-

/|\
Auditores

Hablamos con l. (ustedes


bin)

EXCLUYENTE
Por el contrario, la forma "YKU" incluye solamente
Interlocutor(es)
al que habla y a los que se solidarizan con l, excluyendo a quien o a quienes se habla.
Ej:

Paywan parlaYKU.

/|\
Auditores

Hablamos con l nosotros.


(ustedes no)

"NKICHEJ"
La terminacin "NKICHEJ" expresa el "vosotros" y tambin el
"ustedes". En el presente texto, usamos la forma "ustedes".

SUFIJO: "PAJ"
El sufijo "PAJ" (para) indica el motivo o la persona para quien se hace
una accin. Es muy usado an en verbos.

Ej:

PayPAJ llank'anchej.

Trabajamos para l.

33
32
DILOGO

EJERCICIOS
"Cochabambaman chayanku."
"Llegan a Cochabamba."

A-

Don Germn, kaychu


Cochabamba?

Don Germn, esto es Co


chabamba?

G-

Ar a. Kayqa Cochabamba llajta.

S pues. Esta es la ciudad


de Cochabamba.

A-

Ancha jatun kay llajtaqa!

Esta ciudad es muy grande!

G-

Jaku! (1), estacionpi kasayku.

Vamos!, estamos en la es
tacin.

E-

Imaynalla, Germn?

Cmo ests, Germn?

G-

Walejlla, Esteban. Payqa don


Alberto.

Bien no ms, Esteban. El es


don Alberto.

E-

Walejllatachu (2) chayamunkichej?

Llegaron bien no ms?

G-

Ar, walejllata chayamuyku.

S, hemos llegado bien no


ms.

E-

Anchata kusikuni.

Me alegro mucho.

A-

Noqapis kusikuni, don Esteban.

Yo tambin me alegro, don


Esteban.

1.

Pipaj llank'anchej? Chay warmipaj llank'anchej.


Para quin trabajamos? Trabajamos para esa seora.
(nosotros - excl.)
(ustedes)
(ellos)

2.

Tutamanta animalpi jamunkichej.


Ustedes vinieron a lomo de bestia por la maana.
(a pie)
(a camin)*
(en tren)*

3.

Piwan riyku? Kay tatawan riyku.


Con quin fuimos? Fuimos con este seor.
(ustedes)
(ellos)
(gente)

4.

Kunitan tukunchej.
Terminamos en este momento.
(ellos)
(nosotros - excl.)
(ustedes)

5.

Pikunataj yachanku? Ashqa runa yachanku.


Quines saben? Saben muchas personas.
(mujeres)
(muchachas)
(hermanas)
(caballeros)

6.

Pipaj llank'ankichej? Chay warmipaj llank'ayku.


Para quin trabajan (Uds.)? Trabajamos para esa mujer.
(esa esposa)
(ese seor)
(ese caballero)
(ese padre)

(1)

"JAKU" es una expresin tpica del quechua. Sin ser verbo significa "vamos".

(2)

"WALEJLLATA" el adverbio complemento directo va acompaado del sufiio


"TA".

7.

Jaqay aas mana yachankuchu.


Aquellas hermanas no saben.
(hacen)
(trabajan)
(salen)
(terminan)

34

35

EXPLICACIN GRAMATICAL
FORMA PROGRESIVA "SA"
ACUSATIVO "TA"
INFINITIVO COMPLEMENTO DIRECTO

FORMA PROGRESIVA: "SA"

VOCABULARIO
mikhuy
munay
yanapay
yachachej
kasay
-sa

comer, comida
querer
ayudar
profesor
estar
(forma progresiva)

wallpa
yaku
apay
apamuy
wayna
chanta

gallina
agua
llevar
traer
joven (masc.)
entonces, despus

parla sa ni
parla sa nki
parla sa n

estoy hablando
ests hablando
est hablando

parla sa nchej
parla sa yku
parla sa nkichej
parla sa nku

estamos hablando (incl.)


estamos hablando (excl.)
estn hablando (ustedes)
estn hablando (ellos)

Para indicar que una accin se est realizando en el momento presente a


que se refiere, se incluye en el verbo el infijo "SA".
Este infijo puede usarse en casi todos los tiempos del verbo.
Ej:

FRASES FUNDAMENTALES
A. Mayman riSAnki?
Oruroman riSAni.
Potosiman riSAnki.
Sucreman riSAn.
Karumanta jamuSAnchej.
Karumanta jamuSAyku.
Karumanta jamuSAnkichej.
Karumanta jamuSAnku.

Dnde ests yendo?


Estoy yendo a Oruro.
Ests yendo a Potos.
Est yendo a Sucre.
Estamos viniendo de lejos.
Estamos viniendo de lejos.
Estn viniendo de lejos (Uds.).
Estn viniendo de lejos (ellos).

B. T'antaTA mikhusani.
T'antaTA mikhusanki.
T'antaTA mikhusan.

Estoy comiendo pan.


Ests comiendo pan.
Est comiendo pan.

C. YanapayTA munasani.
YanapayTA munasanki.
YanapayTA munasan.

Deseo ayudar.
Deseas ayudar.
Desea ayudar.

AUTOMATISMOS
Pitaj risan? Pay risan.
T'antata mikhusankichu?
Ar, t'antata mikhusani.
Karumantachu jamusanku?
Ar, karumanta jamusanku.

Paykunawan llank'aSAn. Est trabajando con ellos.

La pronunciacin del infijo "SA" vara segn las regiones:


jamuSAni
jamuSHAni

jamuSHlAni
jamuSHKAni

COMPLEMENTO DIRECTO: "TA"


El complemento directo se expresa por medio del sufijo "TA".
Ej:

T'antaTA munani.

Quiero pan.

El infinitivo-complemento directo, se expresa tambin de la misma forma.


Ej:

Bolivia llajtaman riyTA munasani.

Deseo ir a Bolivia.

En ciertas regiones, el sufijo "TA" sustituye al sufijo "MAN" para expresar


el complemento indirecto de verbos que denotan movimiento.
Ej:

WasiTA risani.

Estoy yendo a casa.

WasiMAN risani.

Estoy yendo a casa.

37

36
EJERCICIOS
DILOGO

"Cochabambaman chayanku."
"Llegan a Cochabamba"

E-

Qhechua cursomanchu
jamusanki, Alberto?

Ests viniendo al curso de


quechua, Alberto?

A-

Ar. Cursoman jamusani. Qanri,


qhechuata yachankichu?

S, estoy viniendo al curso. Y t,


sabes quechua?

E-

Ar, qhechuata yachani.

S, s quechua.

A-

Maymanta kankiri?

De dnde eres?

E-

Cochabambamanta kani.

Soy de Cochabamba.

A-

Chanta, sumajta qhechuata par Entonces, hablas bien el quelanki. Imapaj qhechua cursoman
chua. Para qu vienes al
jamusanki?
curso de quechua?

E-

Don Manuelta yanapayta


munasani.

Deseo ayudar a don Manuel.

A-

Yachachejchu kanki?

Eres profesor?

E-

Ar, yachachej kani.

S, soy profesor.

1.-

Yachachejqa wawasta yanapasan.


El profesor est ayudando a los nios.
(muchachas)
(jvenes)
(hombres)

2.-

Waynas karumanta rumista apamusanku.


Los jvenes estn trayendo piedras desde lejos.
(gallinas)
(agua)
(comida)
(carne)

3.-

Sipaskunaqa t'ikasta apasanku.


Las muchachas estn llevando flores.
(pan)
(carne)
(piedras)

4.-

T'antata mikhusanchej.
Estamos comiendo pan.
(carne)
(gallina)
(comida)

5.-

Yanapayta munasayku.
Deseamos ayudar.
(comer)
(saber)
(salir)
(terminar)

6.-

Maymanta chayamusankichej? Karumanta chayamusayki.


De dnde estn llegando? Estamos llegando de lejos.
(de afuera)
(de abajo)
(de arriba)

7.-

Maypi kasanki? Escuelapi yachachejwan kasani.


Dnde ests? Estoy en la escuela con el profesor.
(el joven)
(los nios)
(las muchachas)

38

39
EXPLICACIN GRAMATICAL

SUSTANTIVOS SINGULARES CON:


ADJETIVO POSESIVO
SUFIJO: "NI" EUFNICO

ADJETIVO POSESIVO

VOCABULARIO
q'epi
uj chhika
chhika
sara
suti
juch'uy

bulto
un poco
tan, tanto
maz
nombre
pequeo, trozo

aswan
misk'i
yaykuy
mallku
p'acha
llasa

ms
dulce, sabroso
entrar
cndor
ropa, vestido
pesado

FRASES FUNDAMENTALES
A. TataY jamun.
TataYKI jamun.
TataN jamun.
TataNCHEJ jamun.
TataYKU jamun.
TataYKICHEJ jamun.
TataNKU jamun.

Nuestro padre ha venido.


Nuestro padre ha venido.
Su padre (de Uds.) ha venido.
Su padre (de ellos) ha venido.

B. YachachejNly jamunchu?
Ar, yachachejNlyki jamun.

Ha venido mi profesor?
S, tu profesor ha venido.

YachachejNln jamunchu?
Ar, yachachejNln jamun.

Ha venido su profesor?
S, su profesor ha venido.

YachachejNInchej jamunchu?
Ar, yachachejNInchej jamun.

Ha venido nuestro profesor?


S, nuestro profesor ha venido.

YachachejNlyku jamunchu?
Ar, yachachejNlykichej jamun.

Ha venido nuestro profesor?


S, su profesor ha venido.

YachachejNlykichej jamunchu? Ha venido su profesor (de Uds.)?


Ar, yachachejNlyku jamun.
S, nuestro profesor ha venido.
YachachejNlnku jamunchu?
Ar, yachachejNInku jamun.

Ha venido su profesor (de ellos)?


S, su profesor (de ellos) ha venido.

AUTOMATISMOS
Yachachejniyki jamunchu?
Ar, yachachejniy jamun.
Yachachejniyku jamunchu?
Ar, yachachejniykichej jamun.
Yachachejninku jamunchu?
Ar, yachachejninku jamun.

mi

-yki
-n

=
=

tu
su

-nchej
-yku
-ykichej
-nku

=
=
=
=

nuestro
nuestro
vuestro
su

El adjetivo posesivo (mi, tu, su, etc.) se expresa por los sufijos "Y", "YKI",
etc., aadidos al sustantivo.
Ej:

Mi padre ha venido.
Tu padre ha venido.
Su padre ha venido.

-y

Payqa sumaj amigoY.

Este es mi gran amigo.

Si el sustantivo termina en consonante o "Y", se intercala la "NI" eufnica


entre el sustantivo y el sufijo.
Ej:

YachachejNlyki jamusan.
MikhuyNIyki sumaj.

Tu profesor est viniendo.


Tu comida es muy buena.

El infijo "NI" suaviza y da ritmo a la unin de ciertas consonantes. Su papel


es puramente eufnico en estos casos.

40

41

EJERCICIOS
DILOGO

"Cochabamba estacionpi."
"En la estacin de Cochabamba."

E-

Jaku, Germn.

Vamos, Germn.

G-

Jaku, Esteban.

Vamos, Esteban.

E-

Maypi q'epiyki, Germn?

Dnde est tu bulto, Germn?

G-

Punkupi kasan.

Est en la puerta.

E-

Q'epiykiri, Alberto?

Y tu bulto, Alberto?

A-

Kayqa q'epiy.

Este es mi bulto. (Aqu est)

E-

Manachu llasa?

No es pesado?

A-

Mana. Uj chhikalla, a.

No. Un poco no ms, pues.

E-

Llasa, a! Imata apasankiri?

Pero s, es pesado! Qu
ests llevando?

A-

Qhechua librosta apasani.

Estoy llevando libros de quechua.

E-

Imapaj ashqa librosta apasankiri?

Para qu estas llevando


muchos libros?

A-

Sumajta qhechuata yachakayta


munasani.

Estoy queriendo aprender el


quechua muy bien.

1.-

Tatay q'epita apamusan.


Mi padre est trayendo el bulto.
(maz)
(carne)
(ropa)
(cndor)

2.-

Wawayki aswan misk'ita mikhusan.


Tu hijo est comiendo ms dulce.
(pan)
(carne)
(comida)
(gallina)

3.-

Yachachejnin callemanta yaykumusan.


Su profesor est entrando de la calle.
(afuera)
(patio)*
(plaza) *

4.-

Mamayku uj chhikata llank'asan.


Nuestra madre est trabajando un poco.
(padre)
(hijo)
(hermana)
(to)*

5.-

Q'episninchej llasa kanku.


Nuestros bultos son pesados.
(grandes)
(nuevos)
(pequeos)

6.-

T'ikasninku jawapi kasanku.


Sus flores estn afuera.
(arriba)
(abajo)
(en el patio)*
(en la chacra)

7.-

Imataj sutiyki? Mara sutiyqa.


Cul es tu nombre? Mi nombres es Mara.
(Elena)
(Alberto)
(Germn)
(Toribio)
(Esteban)
(Maruja)

42

GENITIVO
( O POSESIN)
EXPLICACIN
GRAMATICAL
UBICACIN DEL ADJETIVO
GENITIVO (O POSESIN)
La posesin se
expresa por medio de los sufijos:

VOCABULARIO
simi
chupa
thapa
q'oi
wisa

boca, palabra
cola
nido
caliente, clido
barriga, vientre,
estmago

chiriy
chiri
tawa
q'omer
yachakaj

hacer fro, tener fro


(pron.)
fro
cuatro
verde
alumno

- PA
- PATA

FRASES FUNDAMENTALES
A. PabloJ warmin sumaj.
PedroJ wasin yuraj.
PabloJTA lapiznin juch'uy.
PedroJTA camionnin puka.
PabloJTA wasin karu.
PedroJPA wawan jatun.
PabloJPATA chajran kosa.
PedroJPATA tatan jamun.
SupayPA simin sajra.
SipasPA tatan jamun.
SupayPATA chupan jatun.
SipasPATA polleran mawk'a.
B. Chay waseqa PUKA.
Chay PUKA waseqa noqajpata.
Kay LLASA libroqa qanpata.

J
JTA
JPA
JPATA

para las palabras terminadas en VOCAL.


para las palabras terminadas en
CONSONANTE o en "Y".

El uso de las diferentes formas responde a las costumbres regionales o al ritmo de la

La mujer de Pablo es muy buena.


La casa de Pedro es blanca.
El lpiz de Pablo es pequeo.
El camin de Pedro es rojo.
La casa de Pablo est lejos.
El hijo de Pedro es grande.
La chacra de Pablo es buena.
El padre de Pedro ha venido.
La palabra del diablo es perversa.
Vino el padre de la muchacha.
La cola del diablo es grande.
La pollera de la muchacha es
vieja.
Esa casa es roja.
Esa casa roja es ma.
Este libro pesado es tuyo.

frase.
Ej:

PedroJ wasin puka.


La casa de Pedro es roja.
SipasPATA polleran q'omer. La pollera de la muchacha es verde.
SipasPA maman sumaj.
La mam de la muchacha es buena

IMPORTANTE:
El lenguaje popular aade a menudo una "J" al posesivo "PA" que sigue a las
palabras terminadas en consonante o en "Y".
Ej:

SipaspaJ polleran.

La pollera de la muchacha.

La cosa poseda lleva siempre el sufijo posesivo.


Ej:

Pedrojta wasiN yuraj.


La casa de Pedro es blanca.
Paykunajpata tataNKU jamun. Ha venido su padre de ellos.

UBICACIN DEL ADJETIVO


El adjetivo DETERMINATIVO se coloca siempre ANTES del sustantivo.
Ej:

Chay PUKA waseqa noqajpata.

Esa casa roja es ma.

El adjetivo ATRIBUTO se coloca siempre DESPUS del sustantivo. En este caso se


suprime el verbo "ser".

AUTOMATISMOS
Pabloj wasin yuraj.
Sipaspata polleran mawk'a.
Kay llasa libroqa qanpata. Pedrojpata
wawan jatun. Supaypa chupan jatun.

Para indicar ms claramente la diferencia entre el sujeto y el atributo, el lenguaje


popular acostumbra aumentar el sufijo "QA" o el sufijo "TAJ" al sujeto. En estos casos
tienen un sentido eufnico.
Ej:

Chay waseQA yuraj.

Esa casa es blanca.

Nota: Delante de "Q", "NQ" o "J" se cambia

<

"U"
"I"

en
en

"O"
"E"

45
44
DILOGO

"Pejpata kay waseqa?" (1)


"De quin es esta casa?"

E-

Jaku wasiman!

Vamos a casa!

G-

Jaku, ari!

Vamos, pus!

E-

Walejllachu Cochabamba,
Germn?

Est bien Cochabamba,


Germn?

G-

Ar, walejlla; ancha q'oi. Oruro


chiri. Wasiri, karuchu?

S, est bien no ms; hace


calor. En Oruro hace fro. Y la
casa, est lejos?

E-

Mana karuchu; tawa kilometrolla. No est lejos; son slo cuatro


(2)
kilmetros.

G-

Don Manuel chayamunchu?

Ha llegado don Manuel?

E-

Ar, chayamun.

S, ha llegado.

G-

Ashqa yachakajchu jamunku


qhechua cursopaj?

Vinieron muchos alumnos


para el curso de quechua?

E-

Ar, ashqa kanku. Sumaj


yachakajkuna.

S, son muchos. Son buenos


alumnos.

G-

Kaychu waseqa?

Es sta la casa?

E-

Ar, kay.

S, sta es.

G-

Pejpata kay wasi?

De quin es esta casa?

E-

Lucaspata wasin.

Es la casa de Lucas.

G-

Manachu qanpata?

No es la tuya?

E-

Mana noqajpatachu.

No es la ma.

(1)

"PEJPATA" - "WASEQA". Delante de "j" y "Q", "i" se cambia en "e".

(2)

"TAWA KILOMETROLLA". A veces el sustantivo antecedido de un adjetivo


numeral no lleva la caracterstica del plural "s" o "kuna". Por influencia del
castellano, se la utiliza casi siempre.

EJERCICIOS
1.

Pitaj yaykusan? Mariaj qosan yaykusan.


Quin est entrando? Est entrando el esposo de Mara.
(hijo)
(hermana)
(madre)
(padre)

2.

Alqoj chupan jatun.


La cola del perro es grande.
(boca)
(pata)
(barriga)

3.

Pablojpa wasin juch'uy.


La casa de Pablo es pequea.
(man)
(pie)
(chacra)

4.

Sipaspa alqon k'achitu.


El perro de la muchacha es lindo.
(pegado)
(pequeo)
(grande)
(malo)

5.

Germanpata tatan yachan.


El padre de Germn sabe.
(come)
(sale)
(ayuda)
(se alegra)

6.

P'isqojpata thapan yuraj.


El nido del pjaro es blanco.
(pesado)
(bueno)
(caliente)

7.

Kay tawa q'epis puka.


Estos cuatro bultos son rojos.
(pesados)
(grandes)
(pequeos)
(verdes)

47
46

EXPLICACIN GRAMATICAL
DECLINACIN DEL SUSTANTIVO CON POSESIVO

10

SUSTANTIVO + POSESIVO +

VOCABULARIO
willay
wajyay
sayk'uy
wakin(kuna)
jina, ajina
-jina
kuraj

avisar
llamar, invitar
cansarse
algunos, una parte
as
como
mayor (en edad),
por dems, varios

uyariy
rantiy
chunka
takiy
niy
wawqe

or, escuchar
comprar
diez
cantar
decir
hermano del varn

El sustantivo seguido del sufijo posesivo se declina como cualquier


sustantivo.
Ej:

TataYMAN nini.
TataYKlWAN parlani.
TataNMAN willanki.

Le dije a mi padre.
Habl con tu padre.
Avisaste a su padre.

TataNCHEJTAwajyan.
TataYKUPAJ llank'an.
TataYKICHEJMANTA yachan.

Llam a nuestro padre.


Trabaja para nuestro padre.
Lo sabe por su padre (de Uds.).

TataNKUTA uyarinku.
TataYPATA wasiNTA rantinku.
KurajNINTA munakun.

Escuchan a su padre.
Compraron la casa de mi padre.
Le quiere a su mayor.

Mayman rinki?
WasiYMAN rini.

Dnde fuiste?
Fui a mi casa.

Piwan parlanki?
HermanoYKlWAN parlani.

Con quin hablaste?


Habl con tu hermano.

MamaYKUTA rikunkichu?
Ar, mamaYKICHEJTA rikuni.

Viste a nuestra madre?


S, he visto a su madre.

AUTOMATISMOS
Tatayman parlani. Tataykimanta parlani.
Tatanwan parlani. Tatanchejta wajyan.
Tataykuta wajyan. Tataykichejta wajyan.
Tatankuta wajyan.

WasiyMAN rini.
Fui a mi casa.
TatayPATA wasinTA rantinku. Compran la casa de mi padre.

Cuando el sufijo termina en consonante o en "Y", sigue las reglas del


sustantivo que termina con estas particularidades: se incluye la partcula "NI"
entre el sustantivo y la declinacin. (Ver lecc. No. 8).
Ej:

FRASES FUNDAMENTALES

(NI) + TERMINACIN

KurajNInta munakun.

Le quiere a su mayor.

49
48
DILOGO

"Ashqa chayamunku."
"Muchos han llegado."

G-

Imaynalla, don Manuel?

Cmo ests, don Manuel?

M-

Walejlla. Qanri, Germn,


walejllachu?

Bien no ms. Y t, Germn,


ests bien?

G-

Walejlla, don Manuel.

Bien no ms, don Manuel.

M-

Qankunari, Lucas, Toribio,


Jos... walejllachu?

Y ustedes, Lucas, Toribio


Jos... estn bien?

T-

Walejlla kayku, don Manuel.

Estamos bien, don Manuel.

M-

Kusikuni! Viajeri, walejllachu?

Me alegro! Y el viaje, bien


no ms?

J-

Ar, walejlla.

S, bien no ms.

M-

Manachu sayk'unkichej?

No se han cansado?

J-

Mana sayk'uykuchu.

No nos hemos cansado.

M-

Jaku wasiyman!

Vamos a mi casa!

J-

Ashqa yachakajkunachu
chayamunku?

Han llegado muchos alumnos?

M-

Ar, chunkajina kanku.


Wakinkuna pariasanku,
wakinkunataj takisanku. Lucas!
Guitarraykita apamunkichu?

S, son como diez.


Algunos estn hablando,
otros estn cantando.
Lucas! Has trado tu
guitarra?

L-

Ar, don Manuel, apamuni, a.

S, don Manuel, la traje, pues.

EJERCICIOS
1.-

Pitataj wajyasanku? Tatanchejta wajyasanku.


A quin estn llamando? Estn llamando a nuestro padre.
(madre)
(hijo)
(alumno)
(hermana)
(to)*

2.-

Piwan takisanku? Tataykuwan takisanku.


Con quin estn cantando? Estn cantando con nuestro padre.
(amigo)*
(hermano)
(alumno)
(hijo)

3.-

aankuman willanku.
Le avisaron a su hermana (de ellas).
(gente)
(esposo)
(esposa)
(hermano)

4.-

5.-

6.-

Pitataj uyarisanku? aaykuta uyarisanku.


A quin estn escuchando? Estn escuchando a nuestra hermana.
(avisando)
(llamando)
(diciendo)
(cantando)
Tataypata wasinta rikunku.
Han visto la casa de mi padre.
(to)*
(madre)
(hermano)
(esposa)
Tataykichejmanta yachayku.
Hemos sabido por su padre (de Uds.)
(hijo)
(madre)
(alumno)
(profesor)

50

51
EXPLICACIN GRAMATICAL

FUTURO

11

FUTURO

VOCABULARIO
q'aya
qhaway
waj
kinsa
manaraj
qallariy
q'aya mincha

maana
mirar, cuidar
otro
tres
todava, (antes que)
empezar
en uno de los
prximos das

allin
minchha
aswan
kichay
ich
ichs, ichus

bien
pasado maana
ms
abrir
tal vez, quizs
tal vez, quizs

vendr

jamu sunchej
jamu sqayku

vendremos
vendremos

jamu nki
jamo nqa

vendrs
vendr

jamu nkichej
jamo nqanku

vendrn
vendrn

El nico tiempo del verbo enteramente irregular es el futuro. Es muy


usado an para otras formas tpicas del quechua, como el imperativo, por
ejemplo.
La segunda persona del futuro es similar a la del indicativo presente.
Slo el contexto indica el sentido.
Ej: Llajtaman riNKI.
ido)
Llajtaman riNKI.

FRASES FUNDAMENTALES
A. Wasiyman riSAJ.

jamu saj

Voy a ir a mi casa.

Q'aya riNKI.

Vas a ir maana.

Tatayqa wasiyman reNQA.

Mi padre va a ir a mi casa.

Hermanonchejwan riSUNCHEJ.

Vamos a ir con nuestro hermano.

Pedro! Noqayku wasiykuman


riSQAYKU.

Pedro! Nosotros vamos a ir a


nuestra casa.

Wasiykichejman riNKICHEJ.

Van a ir a su casa.

Paykunaqa llajtaman reNQANKU. Ellos irn al pueblo.

Vas al pueblo. (fuiste, has


Iras al pueblo.

Se la usa tambin para expresar un imperativo suave.


Ej:

Q'aya riNKI.

Vas a ir maana.

La primera persona del plural, en su forma inclusiva, se usa tambin


para expresar un imperativo suave, generalmente dejando el "CHEJ" final
tcito o sobreentendido:
Ej:

RISUNCHEJ
RISUN

Iremos.
Vamos (iremos)

La primera persona del plural, en su forma exclusiva, tiene distintas


pronunciaciones segn los departamentos. Las formas ms usadas son:

AUTOMATISMOS
Mayman risaj?
Mayman rinki?
Mayman renqa?
Mayman risunchej?
Piwan risqayku?

JAMU
JAMU
JAMU

- SQAYKU
- SAYKU
- SAJKU

53
52

EJERCIC
IOS

DILOGO

"Aswan yachakajkuna chayamusanku."


"Estn llegando ms alumnos."

G-

Esteban! ... Uj auto chayamusan! Esteban! ... Est llegando un


auto!

E-

Pitaj ja musan?

Quin viene?

G-

Jaku!

Vamos! Miraremos!

E-

Buenas noches. Imaynalla


kankichej? Cursomanchu
jamusankichej?

Buenas noches, cmo estn? Estn viniendo al curso?

C-

Ar, cursoman jamusayku.

S, venimos al curso.

G-

Sinchita kusikuyku. Ima


sutiykichejri?

Nos alegramos mucho.


Cmo se llaman ustedes?

C-

Noqaypata Carmen, paypata


Victoria, paypajtataj Anita.

El mo es Carmen, el de ella
Victoria, y el de ella Anita.

G-

Allintachu chayamunkichej?

Llegaron bien?

V-

Ar, allinta chayamuyku.

S, llegamos bien.

G-

Jaku wasiman, waj yachakajkunata saludasunchej.

Vamos a la casa, saludaremos


a los dems alumnos.

Buenas noches, yachakajkuna!


Kay kinsa sipaskunaqa
Oruromanta chayamusanku.
Qhechua cursoman jamusanku.

Buenas noches, alumnos!


Estas tres seoritas estn llegando de Oruro. Vienen al
curso de Quechua.

Qhawasunchej!

T-

Kosapacha. Imaynalla kankichej? Muy bien. Cmo estn?

R-

Walejlla kayku. Tukuychu


chayamunku?

Estamos bien. Han llegado


todos?

A-

Manaraj. Wakenqa q'aya


chayamonqanku. Ich animalpi
jamusanku.

Todava no. Algunos llegarn


maana. Tal vez estn
viniendo a lomo de bestia.

L-

Pitaj Potos manta jamonqa?

Quin vendr de Potos?

E-

Antonio jamonqa.

Va a venir Antonio.

A-

Ch'isiman chayamonqa, Potos


ancha karu kaymanta.

Llegar a la noche, Potos


est muy lejos de aqu.

1.

Sayk'usaj.
Me cansar.
(t)
(l)
(nosotros - incl.)
(nosotros - excl.)
(ustedes)
(ellos)

2.

Q'aya qallarisaj.
Empezar maana.
(t)
(l)
(nosotros - incl.)
(nosotros - excl.)
(ustedes)
(ellos)

3.

Q'aya kinsa librosta rantisaj.


Maana comprar tres libros.
(traer)
(mirar)
(llevar)
(abrir)

4.

Minchha ashqa runata rikunki.


Pasado maana vers mucha gente.
(otra)
(ms)
(alguna)

5.

Yachakajpata tatanwan jamusqayku.


Vendremos con el padre del alumno.
(hablaremos)
(escucharemos)
(cantaremos)
(miraremos)

6.

Mayk'aj yachachejpata llajtanman rinki? Q'aya risaj.


Cundo irs al pueblo del profesor? Ir maana.
(casa)
(escuela)*
(colegio)*

54

55

12
VOCABULARIO
yana
q'ellu
killa
ch'ulu
iskay
tian
phisqa

EXPLICACIN GRAMATICAL

SUSTANTIVOS PLURALES CON SUFIJO POSESIVO


(Al nominativo)
"HAY"

negro
amarillo, plido
luna, mes
gorro
dos
hay
cinco

wira
phujllay
manka
muju
tiay
kan

gordo
lugar
olla
semilla
haber, tener
hay

POSESIVO DE SUSTANTIVOS PLURALES


I.

SUSTANTIVO
+

NI

POSESIVO

en vocal

II.

SUSTANTIVO
+ NI

+ POSESIVO

KUNA

en consonante

FRASES FUNDAMENTALES
A.

B.

WawaSniY parlasankuchu?
Ar, wawaSniYKI parlasanku.
WawaSniN risankuchu?
Ar, wawaSniN risanku.
WawaSniYKU leesankuchu?
Ar, wawaSniYKICHEJ leesanku.
WawaSniNCHEJ jamusankuchu?
Ar, wawaSniNCHEJ jamusanku.
WawaSniNKU mikhusankuchu?
Ar, wawaSniNKU mikhusanku.

Estn hablando mis hijos?


S, tus hijos estn hablando.
Estn yendo sus hijos?
S, sus hijos estn yendo.
Estn leyendo nuestros hijos?
S, sus hijos estn leyendo.
Estn viniendo nuestros hijos?
S, nuestros hijos estn viniendo.
Estn comiendo sus hijos?
S, sus hijos estn comiendo.

LapizniYKUNA yuraj.
LapizniYKIKUNA yana.
LapizniNKUNA q'ellu.
LapizniYKUKUNA puka.
LapizniNCHEJKUNA q'omer.
LapizniYKICHEJKUNA sumaj.

Mis lpices son blancos.


Tus lpices son negros.
Sus lpices son amarillos.
Nuestros lpices son rojos.
Nuestros lpices son verdes.
Sus lpices (de Uds.) son buenos.

C. Wasipi uj runa TIAN.


T'anta TIAN.
Mana t'anta KANchu.

Hay una persona en la casa.


Hay pan.
No hay pan.

El posesivo plural se expresa de dos maneras distintas segn como termine


originalmente el sustantivo: en vocal o en consonante.
En las palabras terminadas en VOCAL, se coloca primero la forma castellanizada del plural "S", luego el "NI" eufnico y a continuacin la expresin del
posesivo.
Ej:

TATA-S-NI-YKI

Tus padres.

En las palabras terminadas en CONSONANTE, se coloca primero el "NI"


eufnico seguido de la expresin del posesivo y, al final, la expresin del plural
"KUNA".
Ej:

LAPIZ-NI-YKU-KUNA

Nuestros lpices

"KAY"

"KAN"

"TIAY"

"TIAN"

VERBOS:

Los verbos "KAY" (ser, estar, haber) y "TIAN" (tener, haber), en tercera
persona, significan "hay".

AUTOMATISMOS
Wawasniy jamusanku.
Wawasnin jamusanku.
Wawasninchej jamusanku.
Wawasniykichej jamusanku.
Tanta tian.

Lapizniykuna yana.
Lapizninkuna yana.
Lapizniykukuna yana.
Lapizninkukuna yana.
Mana t'anta kanchu.

Ej:

T'anta tian.
Mana t'anta kanchu.

Hay pan.
No hay pan.

57
56

EJERCI
CIOS

DILOGO "Compaerosniyku kunan ch'isi chayamonqanku."


"Nuestros compaeros llegarn esta noche."

A-

Imaynalla kankichejri?

Cmo estn?

T-

Walejlla kayku, qankunari?

Estamos bien no ms, y


ustedes?

A-

Walejlla. Ima sutiykiri?

Bien no ms. Cul es tu


nombre?

D-

Noqajpata Dionicio.

El mo es Dionicio.

A-

Maymanta kankiri?

De dnde eres?

D-

Potosimanta.

De Potos.

A-

Sumaj Orqomantachu?

Del "Cerro Rico"?

D-

Ajinada.

As no ms es.

A-

Ashqa runachu tian Potos


llajtapi?

Hay mucha gente en la


ciudad de Potos?

D-

Ar, ashqa runa tian.

S, hay mucha gente.

A-

Mayk'aj chayamunkichej?

Cundo han llegado?

D-

Kunan tarde chayamuyku.

Hemos llegado esta tarde.

A-

Piwan jamunkichej?

Con quin han venido?

D-

Marujawan jamuyku.

Hemos venido con Maruja.

A-

Allintachu jamunkichej?

Han venido bien?

D-

Ar, allinta jamuyku.

S, hemos venido bien.

A-

Runamasisniykiri, chayamonqankuchu?

Y tus compaeros, van a


llegar?

D-

Runamasisniyku kunan ch'isi


chayamonqanku.

Nuestros compaeros
llegarn esta noche.

1.

Chanta aasniy yaykonqanku.


Despus entrarn mis hermanas.
(tas)*
(hijas)
(alumnos)

2.

Kay killaqa iskay wawasniyki chayamonqanku.


Tus dos hijos llegarn este mes.
(cuatro)
(otros)
(tres)
(cinco)

3.

Q'aya wawasninchej wawasninkuwan phujllanqanku.


Maana nuestros hijos jugarn con sus hijos.
(irn)
(entrarn)
(estudiarn)*

4.

Ch'ulusnin puka.
Sus gorros son rojos.
(amarillos)
(negros)
(verdes)

5.

Mesapatapi chunka mankas tian.


Sobre la mesa hay diez ollas.
(cuatro)
(dos)
(algunas)
(otras)

6.

Sipasniykukunaqa k'acha kanku.


Nuestras muchachas son lindas.
(gordas)
(negras)
(plidas)

7.

Mana t'anta kanchu.


No hay pan.
(dulce)
(carne)
(ollas)
(semillas)

59

58

EXPLICACIN GRAMATICAL

DECLINACIN DE SUSTANTIVOS PLURALES CON


SUFIJO POSESIVO
INFINITIVO

13

DECLINACIN DE SUSTANTIVOS PLURALES CON SUFIJO


POSESIVO
I.

rupha

apenarse, pena
dar
vivir, vida
esperar
agradecer
medio, entre
paisano
duro, denso, fuerte,
demasiado
caliente

onqoy
ruphay
tapuy
puuy
puuna
mask'ay
uj

enfermedad,
enfermar
hacer calor, calor,
quemar, sol
preguntar
dormir
cama
buscar
una cosa

B.

C.

D.

TatasniYMANTA parlani.
TatasniYKlWAN rinki.
TatasniNPATA wasin mosoj.
TatasmYKUPAJ ruasan.
TatasniNCHEJTA wajyan.
TatasniYKICHEJMAN qon.
TatasniNKUTA uyarin.
LapizniyKUNAJTA colornin
k'achitu.
LapizniykiKUNAJTA colornin
puka.

He hablado de mis padres.


Has ido con tus padres.
La casa de sus padres es nueva.
Est haciendo para nuestros
padres.
Llama a nuestros padres.
Da a sus padres (de Uds.).
Escucha a sus padres (de ellos).
El color de mis lpices es lindo.

II.

declinacin

SUSTANTIVO

Sufijo de
+ NI + POSESIVO + KUNA +

en consonante

declinacin

Los sufijos de declinacin ("MAN", "MANTA", "PAJ", etc.) se aaden al


sustantivo plural acompaado del sufijo posesivo, segn lo explicado en la
leccin anterior.

Ej:

Est hablando con nuestros


profesores.
Paga por sus lpices (de Uds.).

YachachejninkuKUNATA
suyasanku.

Estn esperando a sus profesores.

MikhuYniYKEqa sumaj.
Pedroj IlakiYniN sinchi jatun.

Tu comida es buena.
La pena de Pedro es muy grandre.

AUTOMATISMOS
Yachachejniykukunamanta parlasan.
Yachachejninchejkunawan parlasanki.
Yachachejniykichejkunapaj ruasani.
Pedroj llakiynip sinchi jatun.

wasisniy
wasisniyMAN

mis casas
a mis casas

En las palabras terminadas en consonantes, el sufijo de declinacin se


aade a la partcula "KUNA".
Ej:

lapizniykuna
lapizniykunaPAJ

mis lpices
para mis lpices

INFINITIVO
"MIKHUY"

El color de tus lpices es rojo.

YachachejninchejKUNAWAN
parlasan.
LapizniykichejKUNAMANTA
pagan.

Tatasniymanta parlani.
Tatasniykiwan rinki.
Tatasninpata wasin yuraj.
Tatasniykupaj ruasan.

en vocal

En las palabras terminadas en vocales, estos sufijos se aaden al sufijo


posesivo "Y", "YKI", etc.

FRASES FUNDAMENTALES
A.

Sufijo de
+ S + NI + POSESIVO +

VOCABULARIO
llaki(ku)y
qoy
kawsa(ku)y
suyay
diuspagaray
chawpi
llajtamasi
sinchi

SUSTANTIVO

<

COMER
COMIDA

El infinitivo se usa a menudo como sustantivo. "MIKHUY" significa "comer"


y tambin "comida".
En este caso, el infinitivo se declina como cualquier sustantivo terminado en
"Y".
Ej:

Pedroj llakiYniN sinchi jatun.

La pena de Pedro es muy grande.

61

60
DILOGO

"Qhechua cursota qallarisun."


"Empezaremos el curso de quechua."

G-

Don Manuel, tukuy chayamunku,


qallarisunchejchu?

Don Manuel, todos han llegado, vamos a empezar?

M-

Ar, qallarisun.
Llajtamasis, qhechua cursota
qallarisunchej!

S, vamos a empezar.
Paisanos, empezaremos el
curso de quechua!

A-

Don Manuel, ujta tapuyta munasani. Kunan ch'isi sumajta


puuyta munani. Noqapaj
puuna kanqachu?

Don Manuel, quiero preguntar


una cosa. Esta noche quiero
dormir bien. Habr una
cama para m?

G-

Ar, Alberto, tukuyniykichejpaj


kanqa.

S, Alberto, habr para todos


Uds.

M-

Chanta, q'aya las ocho y mediata


qallarisunchej. (1)

Entonces, empezaremos maana a las ocho y media.

A-

Don Manuel, ima horasta


mikhusunchej?

Don Manuel, a qu hora


vamos a comer?

G-

Tutamanta mikhunki,
Vas a comer por la maana,
chawpidiata mikhunki, ch'isimanpis
vas a comer a medio da, a la
mikhunki, Alberto.
noche tambin vas a comer,
Alberto.

A-

Diuspagarasunki, don Germn.

Gracias, don Germn.

M-

Chanta, q'aya las ocho y mediata


qallarisunchej.

Entonces, empezaremos maana a las ocho y media.

A-

Don Manuel, ima horasta


Don Manuel, a qu hora nos
piscinapi ch'ultikamusunchej? (2)
baaremos en la piscina? HaSinchi ruphay kay Cochabambapi.
ce mucho calor aqu en Cochabamba.

(1) Generalmente se utilizan los trminos del castellano para expresar la hora.
Pero, en el campo, la gente tiene su propia divisin del tiempo, que corresponde
a sus actividades rurales: "levantar del sol,".... etc.
(2) Ch'ultiKAMUsunchej. Ver la leccin siguiente para la explicacin del infijo
"KAMU".

EJERCICIOS
1.

Wawasniykumanta llakikusqayku.
Tendremos pena de nuestros hijos.
(paisanos)
(padres)
(madres)

2.

Chawpi p'unchayta wawasninchejta tapusunchej.


Preguntaremos a nuestros hijos al medio da.
(esperaremos)
(escucharemos)
(llamaremos)
(buscaremos)

3.

Yachachejninchejkunawan parlasunchej.
Hablaremos con nuestros profesores.
(muchachas)
(alumnos)
(amigos)*

4.

Tatasniykichejman qon.
Ha dado a sus padres (de Uds.).
(mirado)
(buscado)
(esperado)
(escuchado)
(dicho)
(preguntado)

5.

Lapizniykunajta colornin q'ellu.


El color de mis lpices es amarillo.
(verde)
(lindo)
(negro)
(rojo)

6.

Kawsayniykimanta parlasan.
Est hablando de tu vida.
(pena)
(comida)
(enfermedad)

63

62
EXPLICACIN GRAMATICAL
"KU" - INDICATIVO

14

INFIJO: "KU"
RADICAL DEL VERBO + KU + TERMINACIN DEL VERBO

VOCABULARIO
tiakuy
pantay
asiy
samay
kakuy
a
atiy
urmay

sentarse, residir, vivir


equivocar
reir
descansar, respirar
estarse, quedarse
ya
poder
caer

thai(ku)y
rijch'akuy
usqhay
yuyay
yachakay

calmarse, amainar
parecerse a
rpido, aprisa
recordar, acordarse
de, recuerdo,
pensar, mente
aprender (de otro)

FRASES FUNDAMENTALES
A.

B.

C.

D.

E.

anpi urmaKUni.
anpi urmaKUnki.
anpi urmaKUn.
Tukuy sarata mikhuKUnchej.
Tukuy sarata mikhuKUyku.
Tukuy sarata mikhuKUnkichej.
Tukuy sarata mikhuKUnku.
Q'epita apaKUsunchej.
Q'epita apaKUsqayku.
Q'epita apaKUnkichej.
Q'epita apaKOnqanku.
Ch'uluta rantiKUni.
Ch'uluta rantiKUnki.
Ch'uluta rantiKUn.
Tukuy sarata mikhuYKUnchej.
Tukuy sarata mikhuYKUyku.
Tukuy sarata mikhuYKUkunchej.

La partcula "KU" hace el verbo reflexivo. Puede usarse con este sentido
en todos los tiempos del verbo.
Ej:

AUTOMATISMOS

Ej:

Camionta rantiKUni.
T'antata mikhuKUni.

Me he comprado un camin.
Me he comido el pan.

Delante de los infijos "MU", "PU", el infijo "KU" cambia en "KA": "KAMU", "KAPU".

"YKU"
La partcula "Y" antepuesta al infijo "KU" (YKU) quita al verbo su sentido
reflexivo y le devuelve su sentido transitivo.
Ej:

RantiKUsaj.
RantiYKUsaj.

Me voy a comprar.
Voy a comprar.

El infijo "YKU" da al verbo un sentido de intensidad o de cario.


Ej:

Tukuy sarata mikhuYKUnchej.

Hemos comido todo el maz.

El infijo "YKU", en "mikhuykunchej", expresa que la accin es realizada en


comn, como un acontecimiento. Sin "YKU", se expresa framente el hecho de
haber comido.
El infijo "YKU" puede anteceder al infijo "KU". En este caso "KU" da al
verbo un sentido reflexivo e "YKU" el sentido de intensidad.
Ej:

anpi urmakun.
Ch'uluta rantikun.
Q'epita apakusunchej.
Sarata mikhukusqayku

Me he cado en el camino.

A veces aade sentido de provecho para el mismo sujeto.

Nota:

Me he cado en el camino.
Te has cado en el camino.
Se ha cado en el camino.
Nos hemos comido todo el maz.
Nos hemos comido todo el maz.
Se han comido todo el maz.
Se han comido todo el maz.
Nos llevaremos el bulto.
Nos llevaremos el bulto.
Se llevarn el bulto.
Se llevarn el bulto.
Me he comprado un gorro.
Te has comprado un gorro.
Se ha comprado un gorro.
Hemos comido todo el maz.
Hemos comido todo el maz.
Nos hemos comido todo el maz.

anpi urmaKUni.

Tukuy sarata mikhuYKUKU- Nos hemos comido todo el maz.


nchej.

64

65

EJERCI
CIOS
DILOGO

"Lucas Albertowan."
"Lucas y Alberto."

1.

L-

Imaynalla, Alberto?
Sumajtachu samarikunki?

Cmo ests, Alberto?


Has descansado bien?

A-

Ar, sumajta samarikuni. Qanri?

S, he descansado bien. Y
t?

Noqaqa, mana. Mana puuyta


atinichu.

A-

Yo he dormido bien.
Noqaqa sumajta puuni.
Kunanri... qhechuata yachakasaj.
Ahora... voy a aprender
quechua.

L-

Maypitaj tiarikunki?

Dnde te vas a sentar?

A-

Ventana ladopi tiarikusaj.


Ajinamanta aswan usqhayta
cursomanta llojsisaj.

Me voy a sentar al lado de la


ventana. Asi voy a salir ms
rpido del curso.

Wakinkuna manaraj jamunkuchu. Los otros no han venido toPaykunata mask'arisaj.


dava. Los voy a buscar.

2.

Chawpi p'unchay thaikusaj.


Me calmar al medio da.
(apenar)
(sentar)
(descansar)
(reir)

3.

Noqaqa kaypi kakusaj.


Qhechuata estudiasaj.
Mana pantayta munanichu. (1)

L-

Kusikuni, Alberto, sumaj yachakaj Me alegro, Alberto, eres


buen alumno.
kanki.

A-

Sumaj yachakajmanchu
rijch'akuni?

Parezco buen alumno?

L-

Kunan, ar, rijch'akunki.


Q'ayari?...

Ahora, s, pareces. Y maana? ...

"MANA PANTAYTA MUNANICHU" Ciertos verbos reflexivos en castellano, no


lo son en quechua. "Pantakuyta" tiene otros sentidos.

Tatayman rijch'akuni.
Me parezco a mi padre.
(te................a tu)
(se................a su)
(nos..............a
nuestro)

4.

Mamanpata aanwan kakusaj.


Me quedar con la hermana de su madre.
(te)
(se)
(nos - excl.)

(se - Uds.)
5.

Yo me quedar aqu. Voy a


estudiar quechua. No quiero
equivocarme.

A-

(1)

(l)
(nosotros - incl.)
(ustedes)
(ellos)

Yo, no. No he podido


dormir.

L-

L-

Asikunki.
Te has redo.

T'antata mikhukusaj.
Me comer pan.
(te)
(nos - incl.)
(se - ellos)

6.

Yuyakunkichu? Mana, mana yuyakunichu.


Te recuerdas? No, no me recuerdo.
(se) (no nos)
(se)
(no se - Uds.)
(se)
(no se - ellos)

7.

Tukuy gustowan t'antata mikhuykukunchej.


Con todo gusto nos hemos comido el pan.
(nosotros - incl.)
(ustedes)
(ellos)

67
66

EXPLICACIN GRAMATICAL

INFIJO: "MU"

15

INFIJO: "MU"
IDEA FUNDAMENTAL:

VOCABULARIO
orqhoy
para
paray
wayra
wayra(mu)y
llanthu
llanthuy
ni jayk'aj
mana jayk'aj
churay

sacar
lluvia
llover, lluvia
aire, viento, una
enfermedad (parlisis facial)
hacer viento
sombra
hacer sombra
nunca
nunca
poner, colocar

t'ika(mu)y
rit'i
rit'i(mu)y
qasa(mu)y
qasa
inti
p'utu(mu)y
inti p'utumuy
ni
pallay
ripuy

florecer
nieve
nevar
helar
helada
sol
brotar
salida del sol
no, ni
recoger, coger
(flores, etc.)
irse

FRASES FUNDAMENTALES

MOVIMIENTO HACIA...

La idea fundamental expresada por la partcula "MU" es de


movimiento hacia el lugar de donde se habla o de una accin que lleva esa
misma idea. En este caso puede expresar el hecho de venir de all hacia
ac y tambin partir de ac, ir hacia all y regresar ac.
Ej:

Voy a traer el bulto.


Cundo has llegado?
Ha entrado a la casa.
Acabamos de sacarlo.
Han salido del templo.
Tus hermanos han llamado.

B. Uj librota rantiMUsaj.
Q'epita apaMUsaj.

Ir a comprar un libro.
Ir a traer el bulto.

C. ParaMUsan.
WayraMUsan.

Est lloviendo.
Hace viento.

D. Wasiyman risaj.
RuaMUsaj.
RuaMUnki.

Voy a ir a mi casa.
Ir a hacer.
Vas a ir a hacer.

AUTOMATISMOS
Q'epita apamusaj.
Wawqesniyki wajyamunku.
Uj librota rantimunki.
Paramusan.
Ruamusaj.

Q'epita apaMUsaj.

Voy a traer el bulto.

PARTIR DE AC
IR ALL
REGRESAR
Ej:

A. Q'epita apaMUsaj.
Mayk'aj chayaMUnki?
Wasiman yaykuMUn.
Kunitan orqoMUnchej.
Templomanta llojsiMUnkichej.
Hermanosniyki wajyaMUnku.

EL LUGAR
DE DONDE
SE HABLA

RantiMUsaj.

Voy a ir a comprar.

FENMENOS DE LA NATURALEZA
La expresin "parasan" ("est lloviendo") se refiere a la lluvia que cae,
sin hacer referencia a su punto de origen. Al incluir la partcula "MU" se
expresa que el fenmeno llega de otra parte hacia el lugar donde est la
persona que habla. Relaciona el fenmeno con la persona.
Ej:

ParaMUsan.
WayraMUsan.
aqu)

Est lloviendo. (de arriba)


Hace viento. (de all hacia

NOTA: Tambin se usa el infijo "MU" para expresar la idea de "ir a


trabajar", etc., sin definir exactamente que actividad desarrollar.
Ej:

RuaMUsaj.

Ir a hacer.

68

69

DILOGO "T'ikas p'utumonqanku t'ikamonqankujaj."


"Las flores van a brotar y florecer."
P-

Teresa, p'achata jawamanta


apamuy! Kunitan paramonqa.

Teresa, trae la ropa de afuera!


Va a llover en seguida.

T-

Paramonqachu?

Va a llover?

P-

Ar, sinchita wayramusan.

S, est haciendo un viento


fuerte.

T-

Kusikuni! T'ikasqa k'achituta


Me alegro! Las flotes van a
p'utumonqanku t'ikamonqankutaj.
brotar y florecer muy bonito.
Manachu rit'imonqa?
No va a nevar?

P-

Mana, kay vallepi mana


rit'imunchu. Orqo patapi
rit'imun qasamuntaj; kaypeqa
mana.

No, no nieva en este valle.


Nieva y congela en los cerros;
aqu no.

T-

P'achata apamusaj. Kunitan


paramonqa, ar.

Voy a traer la ropa. S, va a


llover en seguida.

P-

Q'aya t'ikasta pallasunchej


cursopitaj churasunchej. Tukuy
yachakajkunaqa kusikonqanku.

Maana vamos a recoger flores y las pondremos en el aula.


Todos los alumnos se van a
alegrar.

EJERCICIOS
1.

Inti p'utumuyta wasiymanta llojsimuni.


He salido de mi casa a la madrugada.
(t)
(nosotros - excl.)
(nosotros -incl.)
(ustedes)
(ellos)

2.

Mariaj wasinmanta mikhuyta apamuni.


He trado comida de la casa de Mara.
(pan)
(agua)
(carne)
(flores)
(gallinas)

3.

Kunallan paramusan. Ni jayk'aj kaypi paramunchu.


Solamente ahora est lloviendo. Aqu nunca llueve.
(nevando)
(helando)
(brotando)
(floreciendo)
(haciendo viento)
(haciendo sombra)

4.

Kunan ripusaj. Ruamusaj.


Ahora me ir. Voy a ir a hacer.
(te irs) (vas)
(se ir) (va)
(nos iremos) (vamos)
(se irn) (van)

5.

Traduzca:
Est lloviendo.
Est brotando.
Est floreciendo.
Est helando.
Est nevando.
Est haciendo viento.
Est haciendo sombra.

71
70

EXPLICACIN GRAMATICAL
INFIJO: "CHI"

16

INFIJO: "CHI"
IDEA FUNDAMENTAL:
HACER REALIZAR AQUELLO INDICADO POR EL
VERBO

VOCABULARIO
joq'oy
joq'o
aqha
aqheta
ningri
jump'iy
nina
yachachiy
yachakuy
chayrayku
-rayku
ayqey
perqa

mojar
mojado
chicha
chichita
oreja
sudar
fuego, brasa
ensear, instruir
acostumbrarse
por eso
por, a causa de
escaparse, huir
pared

ch'akiy
ch'aki
tonqori
kunka
chinkay
tuta
uma
rikuchiy
chaywanpis
qolqe
millma

secarse, tener sed


(pron.), sed
seco
garganta
garganta, cuello
perder,
desaparecer
noche
cabeza
mostrar
pero, pese a eso
plata, dinero
lana

Ej:

Wasita ruaCHIni.
Qhechuata yachaCHEnqa.
saber)

Tambin expresa la idea de:

Ej:

Qolqeta chinkaCHIn.
Alqota ayqeCHIn.

RADICAL DEL VERBO + CHI +

FRASES FUNDAMENTALES
A. Wasita ruaCHlni.
Perqata ruaCHInki.
Cuentata pagaCHInku.

He mandado hacer una casa.


Has mandado hacer una pared.
Han mandado pagar la cuenta.

B. Qolqeta chinkaCHln.
Papasta chayaCHIn.
Mamanta kusiCHln.
Cartata apaCHIsaj.
Qhechuata yachaCHEnqa.

Hizo perder el dinero.


Hizo cocer las papas.
Hizo alegrar a su mam.
Enviar (har llevar) la carta.
Ensear (har saber) el quechua.

C. Q'epita apaCHIMUnki.
Alqota wasimanta
llojsiCHIMUnki.
Uj wasita ruaCHIKUnki.
Uj mesata rantiCHIKUnki.

Has hecho traer el bulto.


Hars salir al perro de la casa.
Te has mandado hacer una casa.
Te has hecho comprar una mesa.

AUTOMATISMOS
Wasita ruachin.
Mamanta kusichin.
Alqota wasimanta llojsichimunki.

He mandado hacer una casa.


Ensear quechua. (har

"DEJAR"
"PERMITIR"
"LOGRAR"

Ha dejado perderse el dinero.


Ha dejado escapar al perro.
KU
+ TERMINACIN
MU

El infijo "CHI" es muy usado con varias otras partculas, entre ellas "MU"
y "KU".
Ej: Wasita ruaCHIKUnki.
casa.
Q'epita apaCHIMUnki.

Te has mandado hacer una


Hars traer el bulto.

73
72

EJERCICI
OS

DILOGO
LJ-

ALALJLJ-

LJL-

AJ-

"Qhechuata yachakasaj."
"Voy a aprender el quechua."

Cmo ests, Julio? Bien


no ms?
Ar, walejlla. Yachachejninchej
S, bien no ms. Nuestro
sumajta yachachin; mana
profesor ensea muy bien; no
pantachinchu.
hace equivocar.
Chaywanpis jump'ichin!
Pero hace sudar!
Ajinata qhechuata yachakanki As van a aprender quechua,
chej, Alberto.
Alberto.
Chayraykuchu yachachej
Por eso el profesor hace sujump'ichin?
dar?
Ajinalla, Alberto.
As no ms es, Alberto.
Tonqorita ch'akichin kay
Este quechua hace secar la
qhechuaqa!
garganta!
Sumajtachu qhechuata
Estn aprendiendo bien el
yachakasankichej?
quechua?
Ar, chaywanpis qhechuaqa ancha S, pero an as el quechua
dificil. Pisi pisimanta yachakasaj.
es muy difcil. Poco a poco
voy a aprender.
Noqaqa mana atinichu.
Yo no puedo.
Pisi pisimanta atinki.
Vas a poder poco a poco.
P'unchaypi estudiani tutanpitaj (1) Durante el da estudio y por
qhechuata umaymanta
la noche el quechua se me
chinkachini.
va de la cabeza.
Chayrayku noqaqa millmata
Por eso en la noche me ponningrisniyman churakuni.
go lana en los odos.
Noqapis ajinata ruasaj.
Yo tambin har as.

1.

Cocata qhawachini.
He hecho mirar la coca.
(nosotros - excl.)
(t)
(ustedes)
(l)
(ellos)

Imaynalla, Julio? Walejllachu?

(1) La expresin "TUTANPITAJ" lleva la "N" signo del posesivo porque la noche en
este caso forma una continuidad con el da y le "pertenece" Lo mismo ocurre con
otras expresiones de tiempo como "QUEPA", a la cual se le aade a veces la N.

2.

Escuelapi yachakajkunaman yachachiyku.


En la escuela enseamos a los alumnos.
(ellos)
(l)
(ustedes)
(t)
(yo)

3.

Kunitan makisniykita rikuchinki.


Mostrars tus manos en seguida.
(tu cuello)
(tu boca)
(tu cabeza)
(tus orejas)
(tus pies)

4.

Chaywanpis p'achata chinkachinku.


Pese a eso han hecho perder la ropa.
(la plata)
(los perros)
(la semilla)
(el libro)

5.

Kaypi ruphay jump'ichin.


Aqu el calor hace sudar.
(el sol)
(el fuego)
(el trabajo)
(la chichita)

6.

Umayta joq'ochikuni.
Me hice mojar la cabeza.
(el cuello)
(la ropa)
(el poncho)

75

74

EXPLICACIN GRAMATICAL

FUTURO + "SA"
SUFIJO: "NTA"

17

FUTURO + "SA"
| que se hacen
El futuro
expresa DOS ACCIONES al mismo
con "SA"
| tiempo

VOCABULARIO
sapa(lla)
wata
allchhi
khuska
-nta
ujyay

solo, solitario
ao
nieto
junto
por, a travs de
beber

-kama
llant'a
kachi
lampa
qhepa(n)

hasta, mientras
lea
sal
pala
siguiente, detrs,
depus

El futuro con la forma progresiva supone que otra accin se est llevando a
cabo al mismo tiempo.
Ej:

Qan wasiyman rinki, noqa


mikhusasaj.

SUFIJO: "NTA"

FRASES FUNDAMENTALES
A.

B.

Tu irs a mi casa, yo estar comiendo.

T'antata apaSAsaj.
T'antata apaSAnki.
T'antata apaSAnqa.
T'antata apaSAsqayku.
T'antata apaSAsunchej.
T'antata apaSAnkichej.
T'antata apaSAnqanku.

Estar llevando el pan.


Estars llevando el pan.
Estar llevando el pan.
Estaremos llevando el pan.
Estaremos llevando el pan.
Estarn llevando el pan.
Estarn llevando el pan.

TarijaNTA risasaj.
Orqo ladoNTA risanki.
LlajtaNTA risanqa.

Estar yendo por Tarija.


Estars yendo por el lado del cerro.
Estar yendo por el pueblo.

AUTOMATISMOS
T'antata apasasaj.
Orqo ladonta risasaj.
Llajtanta risanqa.

Esta partcula agrega el sentido de "por", pero con la idea de una penetracin
precisa en el lugar indicado.
Ej:

PotosiNTA risasaj.

Estar yendo por Potos.


(pasando por el medio de la
ciudad)

DILOGO "Mayman usqhayta risankiri?


"Dnde ests yendo tan apurado?"
J-

Buenos das, Alberto,


imaynalla karikusanki? (1)

Buenos das, Alberto, cmo


ests?

A-

Walejlla. Mayman usqhayta


risankiri?

Bien no ms. Dnde


ests yendo tan apurado?

J-

Boletosta rantiyta munasani;


La Pazman risaj.
Sapallaykichu (2) viajanki?

Deseo comprar boletos; voy


a ir a La Paz.

J-

Mana, warmiywan wawasniywan


noqawan khuska viajasqayku.

No mi esposa y mis hijos


van a viajar conmigo.

A-

Orurontachu rinki?

- Vas a ir por Oruro?

A-

Vas a viajar solo?

77

76

EJERCIC
IOS
J-

Ar a, Oruronta risaj. Boletosta

S, pues, voy a ir por Oruro. Voy

rantisaj. Aqhata tomasankichu?

a comprar los boletos. Vas a

estar tomando chicha?


A-

Ar, misk'i "nylon" aqhata


tomasasaj.

S, voy a estar tomando una rica


chicha "nylon".

A-

Boletosta rantinkichu?

Has comprado los boletos?

J-

Ar, qanri, aqhatachu


tomasanki?

S, y t, estas tomando chicha?

A-

Ar, misk'i! Manachu


munanki? Sinchi ruphay!

S, est rica! No quieres?


Hace mucho calor!

J-

Ar, uj chhikata tomasaj. Kunitan S, voy a tomar un poco. Mi


warmiy jamonqa.
esposa vendr en seguida.

A-

Ya. Ujyasun!

Bueno, tomaremos!

J-

Ujyasun, ari!

Tomaremos, pues!

J-

Payqa warmiy. Wawasniywan


jamusan.

Ella es mi esposa. Est viniendo


con mis hijos.

A-

Kunitanchu viajanki?

Vas a viajar en seguida?

J-

Ar, Alberto. Uj semanakama!

S, Alberto. Hasta la prxima


semana!

A-

Uj semanakamalla, Jos!

Hasta la prxima semana, Jos!

(1)

"IMAYNALLA KARIKUSANKI" es un saludo ms ntimo que "imaynalla


kanki". Expresa un inters ms real para la otra persona.

(2)

"SAPALLA" recibe el sufijo posesivo para indicar la persona a la cual se


refiere la palabra, "solo".
En la tercera persona plural se dice generalmente "SAPALLAN" en lugar de
"SAPALLANKU"

1.

Qhepan semanaqa ch'ulusta apasasaj.


Llevar los gorros la prxima semana.
(chicha)
(maz)
(semilla)
(sal)
(carne)

2.

Qhepan killaqa llasa q'epista apamusanqa.


El prximo mes estar trayendo bultos pesados.
(piedras)
(ollas)
(lea)
(palas)

3.

Minchhaqa sarata mask'asasqayku.


Pasado maana estaremos buscando maz.
(sal)
(lea)
(semilla)
(papas)*

4.

Qhepan wataqa Oruronta sapallan risanqanku.


El ao prximo estarn yendo solos por Oruro.
(por esos cerros)
(por aquel lago)
(por La Paz)

5.

Kunitan allchhisniy orqo ladunta jamusanqanku.


En este momento mis nietos estarn viniendo por el lado del cerro.
(tus)
(sus, de l)
(nuestros - incl.)
(nuestros - excl.)
(vuestros)
(sus, de ellos)

6.

Qhepan killaqa Oruromanta tawa llasa q'epista apamusasqayku.


El prximo mes estaremos trayendo cuatro bultos pesados de Oruro.
(tres)
(muchos)
(ms)
(dos)

78

EXPLICACIN GRAMATICAL
IMPERATIVO
FRASE NOMINALES

18

IMPERATIVO
(1a. pers.)

VOCABULARIO
q'aytu
ama
jank'a
kutiy
chaka
mayllay

hilo de lana
no (prohibitivo)
tostado
volver
puente
lavar (manos,
utensilios)

qori
waqay
chaymanta
mayt'uy
da
apaykamuy

oro
llorar
despus
envolver, plegar
cumpleaos
traer

(2a. pers.)
(3a. pers.)

Carlos, t'antata apamuY!


Pedro t'antata apamuCHUN!
Carlos, t'antata apamuSUN!
Carlos, t'antata apamuNA!
Carlos, Pedro, t'antata
apamuYCHEJ!
T'antata apamuCHUNKU!

Carlos, trae el pan!


Que Pedro traiga el pan!
Carlos, traigamos el pan!
Carlos, traigamos el pan!
Carlos, Pedro, traigan el pan!

Carlos, t'antata apamuLLAY!


T'antata apamullaCHUN!
T'antata apamullaSUN!

Carlos, trae no ms el pan!


Que traiga no ms el pan!
Traigamos no ms el pan!

C.

AMA t'antata apamuYCHU!


AMA t'antata apamuCHUNCHU!
AMA t'antata apamuYCHEJCHU!

No traigas pan!
Que no traiga pan!
No traigan pan! (Uds.)

D.

QORI RELOJta munani.


CALAMINA PUNKUta churasaj.
QOLQE PLATOSta apamusaj.
QOLQECHAKAta rikunkichu?

Quiero un reloj de oro.


Pondr una puerta de calamina.
Traer platos de plata.
Conoces Qolqechaka?
(Puente de Plata).
No. Conozco Rumimayu.
(Ro de Piedra).

B.

Mana. RUMIMAYUta rikuni.

Que traigan el pan!

AUTOMATISMOS
T'antata apamuy.
Qori relojta apamuchun.
Calamina punkuta churamuna.
Qolqe platosta apamuychej.
Rumimayuta rikunkichu?

apamu-Y
apamu-CHUN

apamu-SUN
apamu-NA
apamu-YCHEJ
apamu-CHUNKU

En la segunda persona del singular, el imperativo es semejante al infinitivo.


Para formar la segunda persona del plural se aumenta el "CHEJ", tpico del
plural.
Ej:

FRASES FUNDAMENTALES
A.

79

Carlos, t'antata apamuY!


Carlos, Pedro, t'antata
apamuYCHEJ!

Carlos, trae el pan!


Carlos, Pedro, traigan el
pan!

Usado sin sufijo, el imperativo, significa una orden brusca. Por eso se lo
suele usar con infijos que suavizan la expresin. El "LLA" (no ms) es muy
utilizado.
Ej:

T'antata apamuLLAy!

Trae el pan no ms!

En la segunda persona se utiliza tambin el futuro para significar una


orden ms suave.
Ej:

T'antata apamuNKI.

Vas a traer pan.

La primera persona del plural es similar a la del futuro. Usada con


"CHEJ" significa una orden ms suave.
Ej:

T'antata apamuSUN!
T'antata apamusunCHEJ!

Traigamos el pan!
Traigamos el pan!

Para expresar la primera persona del plural se emplea tambin la


caracterstica del subjuntivo "NA". Expresa voz de aliento al mismo tiempo que
una orden.
Ej:

T'antata apamuNA!
RipuNA!

Traigamos el pan!
Vamonos!

El negativo del imperativo se expresa por "AMA ... CHU",en lugar de "MANA ... CHU".
Ej:

AMA riyCHU.

No vayas.

80

Pablito, jamullay! Q'aytu


p'achata jawamanta apaykamuy!

P-

Mamay, tienda man risani! Sara


jank'ata rantiyta munasani.

Estoy yendo a la tienda,


mam! Quiero comprar
tostado de maz.

M-

Mana kunitan rinkichu; ashqa


trabajo tian. Qhaway, Andrs
tioyki jamusan!

No vas a ir en este instante;


hay mucho trabajo. Mira, tu
to Andrs est viniendo!

A-

Imaynalla karikusanki, Mara?

Cmo ests, Mara?

M-

Walejlla, Andrs, yaykumullay.


Tiarikuy! Mayk'aj chayamunkiri?

Bien, Andrs, pasa no ms.


Sintate! Cundo has llegado?

A-

Kunitan chayamuni. Ahijadoypaj qori Acabo de llegar. He comprado


relojta rantimuni. Jueves paypata
un reloj de oro para mi ahijado.
dian, ichar? Pablito,
El jueves es su cumpleaos,
waqasankichu? Ama waqaychu,
verdad? Pablito, ests
Pablito! Imamanta llakikusankiri?
llorando? No llores Pablito!
De qu te ests poniendo
triste?

P-

Tiendaman riyta munani; sara


jank'ata munasani.

Quiero ir a la tienda; deseo


tostado de maz.

M-

Mana renqachu! Kay q'aytu


p'achata t'ajsayta munasani.
Yakuta apamuchun!

No ha de ir! Deseo lavar


esta ropa de lana. Que traiga
agua!

A-

Noqa apamusaj. Uj ratitollata


richun; chaymanta mamaykita
sumajta yanapanki, Pablito.
Ichar?

Yo lo he de traer. Que vaya


por un ratito; despus vas a
ayudar bien a tu mam.
Verdad, Pablito?

P-

Ar, tuy ... Diuspagarasunki


kunitan kutirimusaj.

S, to... Gracias. Volver


en seguida.

EXPLICACIN GRAMATICAL

Para indicar el origen (material) de un objeto se usa el sufijo


"MANTA".
Ej:

Kay relojqa qoriMANTA.

Este reloj es de oro.

Pero: el objeto en s se indica por la yuxtaposicin.


Ej:

QORI RELOJta munani.

Quiero un reloj de oro.

No se debe decir: "Qorimanta relojta munani", aunque por


deformacin se escucha a veces decir as.
Estas frases nominales forman un solo conjunto que resulta en
palabra compuesta. Por lo tanto, solamente la ltima palabra recibe los
sufijos de declinacin, del posesivo, etc.
Ej: RumimayuMANTA jamusan.
Piedra.
Qori relojTA munani.

DILOGO

Est viniendo de Ro de
Quiero un reloj de oro.

"Pablito q'aytu p'achata apamuchun."


"Que Pablito traiga la ropa de lana."

M-

Juanita, chay q'aytu p'achata


jawamanta apaykamuy!

Juanita, trae de afuera esa


ropa de lana!

J-

Estudiasani, rnamay! iPablito


q'aytu p'achata apaykamuchun!

Estoy estudiando, mam!


QuePablito traiga la ropa
de lana!

81
Pablito, ven! Trae la ropa de
lana de afuera!

M-

83

82
EJERCICIOS
1.

19

Pedro qhepan killata kutimuchun!


Que Pedro vuelva el mes prximo!
(prximo ao)
(pasado maana)
(ahorita)
(maana)

2.

Pedro, jaku! Chay q'aytu p'achata mask'asun!


Pedro, vamos! Busquemos esa ropa de lana!
(lavemos)
(compremos)
(envolvamos)
(vendamos)

3.

Pedro! Usqhayta, chay qolqe platosta mayllana!


Pedro! Pronto, lavemos esos platos de plata!
(envolvamos)
(busquemos)
(compremos)

4.

VOCABULARIO
unay
watukuy
qhoya
wauy
qanimpa

A.

Chanta ama riychejchu.


Entonces no vayan.

Paykunaqa qori relojta apamuchunku!


Que ellos traigan un reloj de oro!
(den)
(compren)
(pongan)
(envuelvan)

6.

Carlos, sara jank'ata apamuy!


Carlos, trae el tostado de maz!
(Juan y Carlos traigan...)
(Que Carlos traiga...)
(Que Juan y Carlos traigan...)
(Que J. y C. no traigan )
(No traigan Uds.)
(Traigamos! )

tiempo largo
visitar, echar de
menos
mina
morir
anteayer, el otro da,
la otra vez

kuti
jatun mama
jatun tata
awpaj
rikhuriy
mashqa

vez
abuela
abuelo
delante, antes,
anterior
aparecer
cuanto

FRASES FUNDAMENTALES

(lloren)
(hablen)
(caminen)
(jueguen)
5.

PRETRITO: "RQA"

B.

Wasiykiman jamoRQANI.
Sumajta ruaRQANKI.
Llajtaman riyta munaRQA.
Librota leeRQANCHEJ.
Tataykimanta parlaRQAYKU.
Chajraykichejman reRQANKICHEJ.
Llajtamanta kutimoRQANKU.

Vine a tu casa.
Hiciste bien.
Quizo ir al pueblo.
Lemos el libro.
Hablamos de tu padre.
Fueron a su chacra.

T'antata rantikoRQANI.
Wasita ruacheRQANKI.
Cartata apamoRQA.
Autota rantikoRQANCHEJ.

Compr pan.
Hiciste hacer una casa.
Trajo una carta.
Nos compramos un auto.

Regresaron del pueblo.

AUTOMATISMOS
Wasiykiman jamorqani.
Wasiykiman jamorqa.
Wasiykiman jamorqanchej.
Wasiykiman jamorqayku.
Wasiyman jamorqankichej.

84

I-

Mana tiempo kanchu. Qhechua


cursopi kani. awpajta Sucreman
rerqani; tatayta mamitaytawan (1)
watukorqani.

85
No hay tiempo. Estoy en el
curso de quechua. Antes fui a
Sucre; visit a mi pap y a mi
mamita.

J-

Tarabucokamachu rerqanki?

Fuiste hasta Tarabuco?

I-

Ar, rerqani. Tarabucota rejsinkichu, comadrey? (2)

S, fui. Conoces Tarabuco,


comadre?

J-

Mana rejsinichu. awpajta tatasniy


Tarabucopi tiakorqanku; kunanqa
Tarijapi tiakunku. Tarijamanchu
rerqanki?

No conozco. Mis padres vivan antes en Tarabuco; ahora viven en Tarija. Has ido a
Tarija?

I-

Mana rerqanichu. Ancha karu.


Qanri, comadrey? Viajarqankichu? awpaj semanaqa jamorqani, mana kaypichu karqanki.

No he ido. Es muy lejos. Y


t, comadre? Has viajado?
La semana pasada vine y no
estabas aqu.

J-

Ar, Llallagua llajtaman


qosaywan rerqani. Cuadoy
qhoyapi waorqa. Nueve das
misapaj rerqayku.

S, fui a Llallagua con mi esposo. Mi cuado muri en la


mina. Fuimos para la misa de
nueve das.

I-

Llakiy, a! Mana yacharqanichu.


Mashqa unayta qhoyapi
llank'arqa?

Qu pena! No lo saba!
Cunto tiempo trabajo' en
la mina?

J-

Kinsa watata llank'arqa.

Trabaj tres aos.

I-

Sinchita llakikuni, comadrey.

Lo siento muchsimo, comadre.

EXPLICACIN GRAMATICAL
PRETRITO: "RQA"
muna RQA ni

muna RQA nchej


muna RQA yku

muna RQA nki


muna RQA

muna RQA nkichej


muna RQA nku

El infijo "RQA" indica el pretrito. Traduce el imperfecto, el perfecto y el


pluscuamperfecto del indicativo castellano, con las reservas que se indican en las
lecciones 22 y 24 respecto al imperfecto propiamente quechua.
La terminacin del verbo es la misma que en el presente. En la tercera
persona ("munarqa") la "N" ha desaparecido. (Sin embargo, en el Per, se la
mantiene todava: "munarqan".)
Ej:

awpaj semana jamorqa. Vino la semana pasada.

NOTA: Por eufona, delante de "RQ", se cambia la


Ej:

DILOGO
IJ-

jamUy
rIy

"I"

en

"E"

"U"

en

"O"

jamOrqa
rErqani

"Imaynalla karikusanki, comadrey?"


"Como ests, comadre? "

Buenos das, comadrey,


imaynalla karikusanki?
Walejlla, comadrey, maymanta
rikurimusanki? Unaya mana
jamunkichu.

Buenos das, comadre, cmo


ests?
Bien no ms, comadre, de dnde
estas apareciendo? Hace tiempo que
ya no vienes.

(1) "REJSINKICHU". Conocer un lugar a la pasada se indica con el verbo


"rikuy". Conocer un lugar en detalle se indica con el verbo "rejsiy". Este ltimo
verbo se utiliza tambin para expresar conocimiento de personas.
(2)

"Mamitaytawan". El sufijo "wan" expresa a veces la dea de "y".

87

86
EJERCICIOS
1.

20

Mashqa unayta qhoyapi llank'arqa? Kinsa watata.


Cunto tiempo trabaj en la mina? Tres aos.
(cuatro)
(dos)
(cinco)
(muchos)

2.

3.

4.

5.

6.

PRETRITO CON FORMA PROGRESIVA


ADVERBIOS Y SUFIJOS ADVERBIALES

Mayk'aj jatun mamaykichej waorqa? Unaya.


Cundo muri su abuela? Hace mucho tiempo.
(abuelo)
(nieta)
(comadre)*
(paisano)
Mayk'ajtaj wawqenta watukorqanku? awpaj killapi wawqenta watukorqanku.
Cundo visitaron a su hermano? El mes pasado visitaron a su hermano.
(una vez)
(ayer)
(hace mucho tiempo)
(el ao pasado)
(el otro da)
Phisqa kutita Potos qhoyaman yaykorqayku.
Entramos cinco veces a la mina de Potos.
(entraron)
(entr)
(entraste)
(entr)
(entramos- incl.)
Qanimpa q'aytu ch'uluta t'ajsarqani.
El otro da lav mi gorro de lana.
(busqu)
(perd)
(mostr)
(compr)
(hice)
Traduzca:
Ayer fui al rio.
Ayer muri mi amigo*
Ayer murieron mis amigos.*
Ayer visitamos a tu madre.
Ayer lloraron sus hijos.

VOCABULARIO
qhatiy
ch
t'akay
ch'ultikuy
pusay

seguir, perseguir
quiz
derramar, sembrar
derramando
baarse
llevar, guiar (personas)

ch'ichi
t'uru
nitaj
-sina

sucio
barro
tampoco
parece,
probablemente

FRASES FUNDAMENTALES
A.

B.

Paykunata wajyaSARQANI.
Runasta wajyaSARQANKI.
Warminta wajyaSARQA.
Sipaskunata wajyaSARQANCHEJ.
Wawqeykita wajyaSARQAYKU.
Mamaykichejta wajyaSARQANKICHEJ.
Tatankuta wajyaSARQANKU.

Les estaba llamando.


Estabas llamando a la gente.
Estaba llamando a su esposa.
Estbamos llamando a las muchachas.
Estbamos llamando a tu hermano.
Estaban llamando a su madre.

MAYPI kasan?
AWPAJMANTA yachan.
SUMAJTA masan.
NI JAYK'AJ jamonqachu.

Dnde est?
Sabe desde antes.
Lo est haciendo muy bien.
Jams vendr.

Estaban llamando a su padre.

AUTOMATISMOS
awpajmanta wajyasarqani.
Qayna wajyasarqa.
Qanimpa wajyasarqankichej.
Sumajta ruasarqanku.

88

89

EXPLICACIN GRAMATICAL

PRETRITO CON FORMA PROGRESIVA "SA"


muna SA rqani
muna SA rqanki
muna SA rqa

muna SA rqanchej
muna SA rqayku
muna SA rqankichej
muna SA rqanku

La forma progresiva del pretrito es muy usada para recordar situaciones


pasadas, particularmente en relatos. Traduce los tiempos indicados en la leccin
anterior: el imperfecto, perfecto y pluscuamperfecto.
Ej:

Paykunata wajyaSARQANI. Les estaba llamando.

ADVERBIOS Y SUFIJOS ADVERBIALES


Generalmente los adverbios se declinan como cualquier sustantivo.
De lugar. Ej: Kay (aqu); chay (ah); jaqay (all); ura (abajo), etc.
De tiempo. Ej: mayk'aj (cuando); awpa(j) (antes); qayna (ayer), etc.
De cantidad. Ej: ashqa (mucho); pisi (poco), etc.
De afirmacin. Ej: ar (s); -pis (tambin); -taj (y), etc.
De negacin. Ej: mana (no); nitaj (tampoco); ni jayk'aj (jams), etc.
De duda. Ej: icha, ichus (quizs); -sina (parece); ch (quizs), etc.
NOTA: (1) Los adverbios de lugar siempre se presentan acompaados de algn
sufijo de declinacin.
Ej:

KayMAN jamuy.

Ven aqu.

(2) El sufijo "TA" aadido al adjetivo cambia este en adverbio.


Ej:

Usqhay.
Usqhayta.

Rpido.
Rpidamente.

DILOGO

L-

"Maypitaj Juancitoyri?"
"Dnde est mi Juanito?"

Pitataj mask'asanki, doa Mara?

M- Juancito wawayta mask'asani.


Kaypichu kasan?
L-

Mana kaypichu. Kunallan chay


ladoman usqhayta risarqa.

A quin ests buscando,


doa Mara?
Estoy buscando a mi hijo
Juanito. Est aqu?
No est aqu. Hace un momento iba rpidamente en
esa direccin.

M- Sapallanchu karqa?

Estaba solo?

L-

No, estaba siguiendo a


Miguelito.

Mana, Miguelitota qhatisarqa.

M- Ichas orqo pataman risarqanku?


L-

Manach; mayu uraman risarqanku. Chanta Joaqun wawaykeqa


jamorqa. Juancitota mask'asarqa.

Tal vez estaban yendo a


la punta del cerro?
No creo; iban ro abajo.
Despus tu hijo Joaqun vino
en busca de Juanito.

M- Noqapuni payta nerqani:


"Wawqeykita mask'amuy
pusamuytaj". Chay Juancitoyqa
"Uj ratitollapaj risaj" nerqa. Alberto
tionqa chayamun; paypata
padrinon; kunitan riponqa.

Yo misma le dije: "Anda a


buscar a tu hermano y trelo."
Mi Juanito dijo: "Voy a ir solo
por un ratito". Ha llegado su
to Alberto; es su padrino y se
ir en seguida.

L-

Ya estn viniendo, doa


Mara.

Jamusankua, doa Mara.

M- Ancha ch'ichi kanku. Ichas t'uruman Estn muy sucios. Quizs se


urmakunku. Juancito! Jamuy
cayeron al barro. Juanito!
usqhayta! Jaku wasiman;
Ven pronto! Vamos a casa.
padrinoyki suyasan. Ancha ch'ichi
Tu padrino est esperando.
kanki! Mayman rinki? Usqhayta
Ests muy sucio! Dnde
wasiman riy.
has ido? Anda rpido a casa.

90

91

EJERCICIOS
1.

REVISIN: lo esencial

Ichas anpi mujusqa t'akakusarqanku.


Quizs las semillas se derramaban por el camino.
(barro)
(ro)
(agua)
(chacra)

2.

Noqaqa mana ovejasta pusasarqanichu.


Yo no estaba llevando las ovejas.
(t)
(l)
(nosotros)
(nosotros)
(vosotros)
(ellos)

4.

Nitaj Mariata pusasarqanichu.


Tampoco estaba llevando a Mara.
(estabas)
(estbamos)
(estbamos)
(Uds. estaban)
(ellos estaban)
(estaba)

5.

Jamusarqaa.
Ya estaba viniendo.
(muriendo)
(llorando)
(cayendo)
(durmiendo)
(abriendo)

6.

a) Infinitivo

Qanimpa Juancitota qhatisarqani.


Yo estaba siguiendo a Juanito el otro da.
(t)
(l)
(nosotros)
(vosotros)
(ellos)

3.

1. CONJUGACIN DEL VERBO

b) Indicativo: PARLAY - hablar


PRESENTE
parlaNI
parlaNKI
parlaN
parlaNCHEJ
parlaYKU
parlaNKlCHEJ
parlaNKU

FUTURO
parlaSAJ
parlaNKI
parlaNQA
parlaSUNCHEJ
parlaSQAYKU
parlaNKlCHEJ
parlaNQANKU

PRETRITO
parlaRQANI
parlaRQANKI
parlaRQA
parlaRQANCHEJ
parlaRQAYKU
parlaRQANKICHEJ
parlaRQANKU

IMPERATIVO
parlaY
parlaCHUN
parlaSUN (NA)
parlaYCHEJ
parlaCHUNKU

c) Forma progresiva: infijo "SA"


ParlaSAni.

Estoy hablando.

2. DECLINACIN
MAN:
MANTA:
Pl:
WAN:

a, hacia
desde, de
en
con

PAJ:
TA:
NTA:

para
acusativo
por

J, JTA, JPA, JPATA: "de" posesivo para sustantivos terminados en


vocal.
PA, (PAJ), PATA: "de" posesivo para sustantivos terminados en
consonantes.

Ni jayk'aj chayanqachu.
No llegar jams.
(abrir)
(caer)
(seguir)
(guiar)

Todos los verbos terminan en "Y".


Hay una sola conjugacin para todos los verbos.

3. ADJETIVO POSESIVO
mi
-Y
tu
su

-YKI
-N

-NCHEJ
-YKU
-YKICHEJ
-NKU

nuestro (inclusivo)
nuestro (exclusivo)
su (de ustedes)
su (de ellos)

92
4. ADJETIVO

93

COMPARATIVOS

a) CALIFICATIVO: Se antepone al sustantivo. Es invariable.


Pukat'ikas.

Las flores rojas.

b) ATRIBUTO: Se pospone al sustantivo. Es invariable.


T'ikas puka kanku.

Las flores son rojas.

5. INFIJOS
a) KU, Hace el verbo reflexivo. Expresa la idea de provecho para s.
RantiKUsaj.

Me comprar.

T'antata mikhuKUsunchej.
Nos comeremos pan.
b) MU, Movimiento hacia la persona que habla. Expresa tambin la idea de
"ir a".
ApaMUnKI.

Traers.

c) CHI. Hacer realizar aquello indicado por el verbo.


ApaCHIsqayku.
6.

Haremos llevar.

ORDEN DE PALABRAS

El sujeto se coloca al principio de la oracin y el verbo al final con excepcin de las frases interrogativas o de nfasis. El orden de los complementos
depende del nfasis.
Pedroqa tatanwan escuela man Pedro, con su padre, traer pan a
t'antata apamonqa.
la escuela.

VOCABULARIO
llulla
chujcha
sullk'a
qhapaj

mentiroso, mentira
cabello
menor
rico

awi
sut'i
qhella

ojo
claro, ntido
perezoso, flojo

FRASES FUNDAMENTALES
A. La Pazqa OrurqMANTA ASWAN
jatun.
Cochabambaqa PotosiMANTA
ASWAN q'oi.
Noqaqa qanMANTA ASWAN yana
kani.
B. Noqaqa qanMANTA ASWAN PISI
yana kani.
Pedroqa PabloMANTA ASWAN
PISI qhapaj.
Santa Cruzpi La PazMANTA
ASWAN PISI runas tian.
C. Sucreqa CochabambaJINA q'oi.

La Paz es ms grande que


Oruro.
Cochabamba es ms calurosa
que Potos.
Yo soy ms negro que t.
Yo soy menos negro que t.
Pedro es menos rico que Pablo.

Chileqa PeruJINA karu.

En Santa Cruz hay menos gente


que en La Paz.
Sucre es tan calurosa como
Cochabamba.
Chile est tan lejos como Per.

Noqaqa qanJINA yana kani.

Yo soy tan moreno como t.

AUTOMATISMOS
La Pazqa Oruromanta aswan jatun.
Pedroqa Pablomanta aswan pisi qhapaj.
Noqaqa qanjina yana kani.

95
94

DILOGO

EXPLICACIN GRAMATICAL
COMPARATIVO DE SUPERIORIDAD
PRIMER TERMINO

SEGUNDO TERMINO + MANTA

Ej:

Noqaqa qanMANTA
ASWAN yana kani.

R-

Buenos das, Petrona. Mayk'aj


Sucre llajtamanta kutimunki?
Imaynataj Sucre? La Pazmanta
aswan chirichu?

Buenos das, Petrona.


Cundo has regresado de
la ciudad de Sucre? Cmo
es Sucre? Es ms fra que
La Paz?

P-

Mana, Sucreqa La Pazmanta pisi


chin.

No, Sucre es menos fra


que La Paz.

R-

La Pazjina k'achituchu?

Es tan bonita como La


Paz?

P-

Ar, La Pazjina k'achitu. Ashqa


runa qhechuata parlanku.

S, es tan bonita como La


Paz. Mucha gente habla
quechua.

R-

Sucre runaqa Cochabamba


runamanta aswan sumajtachu
qhechuata parlanku?

La gente de Sucre habla el


quechua mucho mejor que
la de Cochabamba?

P-

Sucrepi Cochabambapijina
sumajta qhechuata parlanku.
Tarabuco llajtapiri tukuy
llajtasmanta aswan sumajta
parlanku.

En Sucre hablan el quechua


tan bien como en Cochabamba. Y en Tarabuco lo hablan
mejor que en todos los dems
pueblos.

R-

Tarabuco llajtamanchu
rerqanki?

P-

Ar, rerqani.

Fuiste al pueblo de Tarabuco?


S, fui.

R-

Maypitaj Tarabuco llajtari?

Y dnde est el pueblo de


Tarabuco?

P-

Sucre llajtamanta mana


karupichu.

No est lejos de la ciudad de


Sucre.

R-

Tarabuco llajtata rikuyta


munani. Uj p'unchay risaj.

Quiero conocer el pueblo de


Tarabuco. Algn da voy a ir.

P-

Rillay. Ancha k'achitu, ar.


Runa ancha sumaj.

Anda no ms. Es muy bonito


pues. La gente es muy buena.

ASWAN

Los comparativos tanto de superioridad como de inferioridad se forman de la


misma manera:
1o. Sujeto o primer trmino de la comparacin,
2o. El segundo trmino de la comparacin seguido de "MANTA".
3o. El motivo de la comparacin precedido de "ASWAN".
Yo soy ms moreno que
t.

"Tarabucopi sumajta qhechuata


parlanku."
"En Tarabuco hablan bien el quechua."

COMPARATIVO DE INFERIORIDAD
PRIMER TERMINO SEGUNDO TERMINO + MANTA

(ASWAN) PISI

Los comparativos de inferioridad se forman aumentando "PISI" despus de


"ASWAN". Sin embargo puede suprimirse "ASWAN" sin cambiar el sentido.
Ej:

Noqaqa qanMANTA
ASWAN PISI yana kani.
Noqaqa qanMANTA PISI
yana kani.

Yo soy menos moreno que


t.
Yo soy menos moreno que
t.

Tambin se puede expresar el comparativo por medio del sufijo "MAN" aadido al segundo trmino de comparacin. En este caso se aumenta la expresin
"NISQA".
Ej:

La Paz OruroMAN NISQA


ASWAN jatun.

La Paz es ms grande
comparado a Oruro.

COMPARATIVO DE IGUALDAD
PRIMER TERMINO SEGUNDO TERMINO + JINA
El comparativo de igualdad se obtiene aumentando el sufijo "JINA" ("como")
al segundo trmino de la comparacin.
Ej:

Noqaqa qanJINA yana


kani.

Yo soy tan moreno como t.

97

96
EJERCICIOS
1.

(caliente)
(rica)
(bonita)
(grande)
2.

Chujchay chujchaykimata aswan yana.


Mi cabello es ms negro que tu cabello.
(seco)
(blanco)
(largo)
(lindo)

3.

Amigosniykichej amigosniykumanta pisi qhella kanku.


Sus amigos son menos flojos que nuestros amigos.
(fuertes)
(mentirosos)
(ricos)

4.

awisniy awisniykijina yana kanku.


Mis ojos son tan negros como tus ojos.

Sullk'aqa kurajjina sumaj.


La menor es tan buena como la mayor.
(mentirosa)
(floja)
(rica)
(fuerte)

6.

Noqaqa qanjina sumaj kani.


Yo soy tan bueno como t.
(fuerte)
(grande)
(perezoso)
(rico)

7.

VOCABULARIO
t'ipana
diachakuy
diachaku
chhusu
llawqhe
qhapariy

Llajtaypi La Pazmanta pisi qhapaj wasis tian.


En mi pueblo hay menos casas ricas que en La Paz.
(meses callentes)
(aos secos)
(gente mentirosa)
(das claros)

prendedor
celebrar cumpleaos
cumpleaos
(celebracin)
desinflado
flojo (suelto)
gritar

sua
tusuy
ukhu
ch'in
kiki(n)
kallpasapa

ladrn
bailar
dentro, interior,
profundo, cuerpo
silencio, silencioso,
solitario, sin gente
mismo
fuerte

FRASES FUNDAMENTALES
A.

(lindos)
(grandes)
(fuertes)
(pequeos)
5.

PLUSCUAMPERFECTO: "SQA"

22

La Pazqa Oruromanta aswan chiri.


La Paz es ms fra que Oruro.

Chay chhika karumanta


jamuSQANI!
Chile llajtamanta jamuSQANKI!

De tan lejos haba venido!

Fiestaman jamuSQA!

Haba venido a la fiesta!

Dianpaj jamuSQANCHEJ!

Habamos venido para su


cumpleaos!
Habamos venido con el corregidor!
Haban venido a eso?

Corregidorwan jamuSQAYKU!
Chaymanchu jamuSQANKICHEJ?
Chayman jamuSQANKU!

Habas venido de Chile!

Haban venido a eso!

AUTOMATISMOS
Chay chhika karumanta jamusqanki!
Chile llajtamanta jamusqankichej!
Fiestaman jamusqa!

99
98

DILOGO
EXPLICACIN GRAMATICAL

PLUSCUAMPERFECTO: "SQA"
jamuSQAni
jamuSQAnki
jamuSQA

jamuSQAnchej
jamuSQAyku
jamuSQAnkichej
jamuSQAnku

El pluscuamperfecto se expresa por la inclusin del infijo "SQA" seguido de


la terminacin del presente del indicativo. En la tercera persona se suprime la "N".
(En el Per se la mantiene: "jamusqaN".)
Idea fundamental: evento pasado

<

Ej:

ChayamuSQA!
Ukhu kaSQA!

Buenos das, Elena, cmo


ests?

E-

Walejlla, qanr?

Bien, y t?

P-

Walejllapis.
Maymanta jamusankiri?

Bien tambin.
De dnde ests viniendo?

E-

Mara tiaypaj wasinmanta jamusani; Estoy viniendo de la casa de mi


kunanqa paypata dian. Tukuy
ta Mara; hoy es su cumfamilian karumanta chayamusqa.
pleaos. Toda su familia haba
Paywan khuska diachakuyta mullegado desde lejos. Queran
nasqanku.
celebrar su cumpleaos junto
con ella.

P-

Maymanta chayamusqanku?

De dnde haban llegado?

E-

Juanqa Oruro llajtamanta


chayamusqa, Paulinaqa La Paz
llajtamanta chayamusqa. Pablopis
La Paz llajtamanta. Tukuyninku
sumaj regalosta tiaypaj
apamusqanku.

Juan haba llegado de Oruro,


Paulina haba llegado de La
Paz. Pablo tambin de La Paz.
Todos ellos haban traido
buenos regalos para mi ta.

P-

Regalosta rikunkichu?

Has visto los regalos?

E-

Ar, qori reloj tiasqa, ancha k'achitu S, haba un reloj de oro, haba
kasqa! Chay relojjina k'achitu qori
sido muy bonito! Tambin haba
t'ipana kasqa.
un prendedor de oro tan bonito
como el reloj.

P-

Tiaykeqa sumajta diachakusqaqa! Tu ta se haba festejado muy


bien!

E-

Ar, sumajta mikhunku, sumajta


tomanku, sumajtataj tusunku.

S, comieron bien, bebieron bien


y bailaron mucho.

P-

Tiaykiri sinchitachu kusikusqa?

Y se haba alegrado mucho tu


ta?

E-

Ar, sinchita kusikun.

S, se alegr mucho.

Haba llegado!
Haba sido profundo!

Kunan tuta sua wasiman Esta noche el ladrn haba entrado


yaykusqa.
a la casa.

Los otros casos del pluscuamperfecto castellano, se traducen en quechua por


el pretrito perfecto con "RQA".
Ej:

Buenos das, Elena, imaynalla


karikusanki?

no presenciado por el narrador.

Este tiempo expresa tambin situaciones que el narrador no ha presenciado


personalmente. Es valioso para relatar sueos, leyendas, eventos, etc.
Ej:

p-

sorprendente.

La caracterstica "SQA" usada en este tiempo del verbo, expresa una situacin que causa sorpresa por presentarse repentinamente o por no haber sido
prevista.

Qayna wata jamoRQA.


Haba venido el ao pasado.
Mana kaypichu karqanki. No habas estado aqu.

NOTA: La primera persona del plural "jamusqayku" es similar a la del futuro. El


contexto indica de que tiempo se trata.

Sumajta diachakusqa!
Se haba festejado muy bien!

101
100

1.

Ukhu kasqa!
Haba sido profundo!
(silencioso)
(mentiroso)
(flojo / suelto)
(flojo / perezoso)
(desinflado)

2.

Noqapis dianpaj tususqani!


Yo tambin haba bailado para su cumpleaos!
(t)
(l)
(nosotros - incl.)
(nosotros - excl.)
(vosotros)
(ellos)

3.

Qori relojnintapis chinkachisqa, nerqanki.


Tambin haba perdido su reloj de oro, dijiste.
(prendedor de plata)
(dinero)
(gorro de lana)
(pollera de lana)

4.

Noqa qanjina kallpasapa kasqani!


Yo haba sido tan fuerte como t!
(veloz)
(callado)
(malo)

5.

VOCABULARIO
imarayku
imanay
onqosqa
nanay
asllamanta

por qu?
qu ocurrir?, qu
hacer?
enfermo, enfermedad
doler
de repente

allinyay
jampiy
allinyay
jampi
k'iruy
pampa

Chay chhika karumanta qhaparisqayku!


Desde tan lejos habamos gritado!
(haban, ellos)
(haban, ustedes)
(haba, yo)
(haba, l)
(habamos, incl.)

mejorar
curar
mejorar
medicina, remedio
envolver (nios)
llano, suelo

FRASES FUNDAMENTALES
A.

Pedrowan parlaSASQANl.
Wasipi parlaSASQANKI.
Pablomanta parlaSASQA.
Payman parlaSASQANCHEJ.
Carloswan parlaSASQAYKU.
Eseuelapi
parlaSASQANKlCHEJ.
Qanmanta parlaSASQANKU.

Haba estado hablando con Pedro.


Habas estado hablando en casa.
Haba estado hablando de Pablo.
Le habamos estado hablando.
Habamos estado hablando con
Carlos.
Haban estado hablando en la
escuela.
Haban estado hablando de t.

Uj horallata puusqankichej!
Una hora no ms haban dormido (Uds.)!
(bailado)
(esperado)
(escuchado)

6.

PLUSCUAMPERFECTO PROGRESIVO + SA

23

EJERCICIOS

AUTOMATISMOS
Paymanta parlasasqankichej.
Qanmanta parlasasqanku.

102

103

EXPLICACIN GRAMATICAL

E-

Mayta llakikuni, Pilar. Imanantaj?

Lo siento, Pilar. Qu ha ocurrido?

PLUSCUAMPERFECTO + "SA"

P-

Qayna mercadoman risarqa.


Chayllamanta sinchi nanayta
sientesqa sonqon ladupi, chanta
wasiykuman kutirimorqa. Qayna
ch'isi wasiyman las nueveta
yaykorqani. Payqa pampaman
urmakusqa. Waqasarqa; mana
parlayta atisasqachu.

Ayer estaba yendo al mercado. De repente haba sentido


un gran dolor en la regin del
corazn y haba regresado a
nuestra casa. Ayer en la noche entr a mi casa a las nueve. Ella se hab a cado al
suelo. Estaba llorando; no
poda hablar.

E-

Medicota wajyamorqankichu?

Fuiste a llamar al medico?

P-

Ar, jamorqa.

S, vino.

E-

Imatataj nerqa?

Qu le dijo?

P-

Sinchita llank'an, nin.

Dice que trabaja mucho.

E-

Kunanri allinyakunchu?

Y ahora ha mejorado?

P-

Ar, wasiypi samarikusan. Kunitan


uj jampita paypaj rantimusaj. Uj
ratokama.

S, est descansando en mi
casa. En seguida voy a ir a
comprar una medicina para
ella. Hasta luego.

E-

Ratokamalla, Pilar. Wasiykiman


jamusaj; mamaykita watukusaj.

Hasta luego no ms, Pilar.


Vendr a tu casa; la visitar a
tu mam.

RAZ DEL VERBO + SA + SQA + TERMINACIN


El pluscuamperfecto con la forma progresiva expresa una situacin repentina
o sorprendente, o una accin no presenciada por el narrador y que se desarrolla
mientras otra cosa ocurre. Es muy usado en narraciones.
Ej:

Antonio wasiman
yaykorqa. Chay ratoqa
Pedro parlaSASQA.

Antonio entr a la casa. En


ese momento Pedro haba
estado hablando.

NOTA: Para el ejemplo anterior, el quechua ms perfecto utiliza una frase principal
y una subordinada. El uso de dos frases principales yuxtapuestas responde al deseo de respetar el ritmo de las lecciones.

DILOGO

"Mamitaypaj jampita rantimusaj."


"Ir a comprar medicina para mi mamita."

E-

Buenos das, Pilar. Imaynalla


karikusanki?

Buenos das, Pilar. Cmo te


sientes?

P-

Mana walejchu.

No estoy bien.

E-

Imarayku?

Por qu?

P-

Mamitay sonqonmanta onqosqa.


Sinchi onqosqa kasan.

Mi mamita est enferma del


corazn. Est muy enferma.

105
104

24

EJERCICIOS
1.

2.

3.

4.

5.

6.

Antonioqa wasiman chayamorqa. Chay ratoqa Pedro parlasasqa.


Antonio lleg a casa. En ese momento Pedro haba estado hablando.
(cantando)
(bailando)
(descansando)
(mirando)
Qayna tutamanta wasiykiman yaykorqayku. Chay ratoqa wawaykita
jampisasqanku.
Ayer por la maana entramos a tu casa. En ese momento haban estado
curando a tu hijo.
(baando)
(hablando)
(envolviendo)
(escuchando)
Onqosqa wawata k'irusasqanki.
Habas estado envolviendo al nio enfermo.
(yo)
(nosotros)
(nosotros)
(ustedes)
(ellos)
(l)
Risasqankichej.
Haban estado yendo.
(jugando)
(descansando)
(cantando)
(bailando)
Jampita mask'asasqanchej.
Habamos estado buscando medicina.
(semilla)
(sal)
(dulce)
(chicha)
Mana parlayta atisasqachu.
No poda hablar.
(respirar)
(curar)
(abrir)
(gritar)
(bailar)
(volver)

IMPERFECTO "J"
SUFIJO: "PIS"

VOCABULARIO
sut'iyay
tarpuy
kallpa
ch'onkay
kallpayoj
kiru
chaypacha
paqarin

temprano, aclararse,
amanecer
sembrar
fuerza
chupar
fuerte
diente, muela
entonces
madrugada, maana

jatariy
wayk'uy
mayninpijina
tipiy
allay
qarpay
-puni

levantar, retirar
cocinar, guisar
de vez en cuando
cosechar, el maz
cavar
regar los campos
de cultivo
siempre, mismo

FRASES FUNDAMENTALES
A.

B.

Sapa p'unchay chajraman reJ


kaNI.
Sapa p'unchay Oruroman reJ
kaNKI.
Sapa p'unchay Sucreman reJ.
Sapa killa wasinman reJ
kaNCHEJ.
Sapa killa llajtaykiman reJ
kaYKU.
Sapa killa chajranman reJ
kaNKICHEJ.
Sapa killa La Pazman reJ
kaNKU.
PedroPIS jamonqa.
PedroPIS CarlosPIS
jamonqanku.

Cada da sola ir a la chacra.


Cada da solas ir a Oruro.
Cada da sola ir a Sucre.
Cada mes solamos ir a su casa.
Cada mes solamos ir a tu pueblo.
Cada mes solan ir ustedes a su
chacra.
Cada mes solan ir a La Paz.
Pedro tambin vendr.
Pedro y Carlos tambin vendrn.

AUTOMATISMOS
Sapa p'unchay rej kani.
Sapa p'unchay rej kanki.
Sapa killa rej kanchej.
Sapa killa rej kanku.
Pedropis Carlospis jamorqanku.

107
106

EXPLICACIN GRAMATICAL

IMPERFECTO "J"
reJ kani

reJ kanchej
reJ kayku
reJ kankichej
reJ kanku

reJ kanki
reJ

DILOGO

E-

Buenos das, Pilar, imaynalla


karikusanki?

Buenos das, Pilar, cmo te


sientes?

P-

Walejlla.

Bien no ms.

E-

Mamaykiri?

Y tu mam?

P-

Mana walejchu. Camallapipuni


kasan mana kallpayoj. (1) Caman
payta ch'onkaykusan. Chaywanpis
mamitayqa mana camapi kayta atin
chu; puriytapuni munan.

No est bien. Est siempre


en su cama, sin fuerzas. Su
cama le est quitando el
nimo. Mi mam no puede
quedarse en la cama; quiere
andar siempre.

E-

Usqhaytachu jatarikuyta munan?

Quiere levantarse rpido?

P-

Ar, llank'ayta munan. awpajta


sapa p'unchay tataywan chajraman
rej.

S, quiere trabajar. Antes


sola ir a la chacra con mi
pap cada da.

E-

Imata ruaj chajrapiri?

Qu cosa haca en la
chacra?

P-

Tatay tarpoj. Mamaytaj paypaj


Mi pap sembraba. M mawayk'oj; mayninpijina payta yanapaj.
m sola cocinar para l; de
vez en cuando sola ayudarle.

E-

Ichs sinchita llank'aj. Kunanri,


pitaj chajrata llank'an?

Quizs trabajaba mucho. Y


ahora, quin trabaja la
chacra?

P-

Juan hermanoy chajrata llank'an.

Mi hermano Juan trabaja la


chacra.

El imperfecto quechua expresa la idea de "soler hacer".' Indica una repeticin


de actos o una costumbre de realizar algo.
Ej:

Sapa wata Oruroman reJ


KANI.

Cada ao sola ir a Oruro.

En la tercera persona se suprime el auxiliar "KAN".


Ej:

Payqa llajtaman reJ.

l iba al pueblo.

En otros casos, el pretrito imperfecto castellano, se traduce por el pretrito,


generalmente con la forma progresiva.
Ej: Oruroman riSARQAni
payri jamuSARQA.

Yo iba a Oruro y l estaba


viniendo.

"PIS"

"Caman ch'onkaykusan."
"Su cama le est quitando el nimo."

"PIS"
"TAMBIN"

PedroPIS jamonqa. Pedro tambin vendr.

"LLA... PIS"
"AL MENOS" "SIQUIERA'

T'antaLLAtaPIS rantisaj. Al menos comprar


pan.

E-

Chaypacha tukuy confianzawan


samarikuchun mamaykeqa.

Entonces que tu mam descanse con toda confianza.

"PIS... PIS"
"TANTO... COMO"

PedroPIS CarlosPIS jamonqanku. Tanto


Pedro como Carlos vendrn.

P-

Ar, ajinata payman nisaj.


Q'ayakama.

S, as le voy a decir. Hasta


maana.

E-

Q'ayakamalla, Pilar.

Hasta maana no ms, Pilar.

NOTA: Para otros usos del sufijo "PIS", vea la leccin No. 59.

(1)

"MANA KALLPAYOJ": "sin fuerza".


La partcula "YOJ" expresa la idea de "el que
tiene".

109

108
EJERCICIOS
1.

25

Sapa p'unchay makisniyta mayllakoj kani.


Todos los das me lavaba las manos.
(los pies)
(cabeza)
(cabellos)
(dientes)

2.

3.

4.

5.

6.

7.

SUPERLATIVO

Sapa wata tipej kanchej.


Cosechbamos cada ao.
(sembrbamos)
(cocinbamos)
(comprbamos)
(vendamos)*
Mayninpijina noqapis Carlospis ancha sut'iyayta jatarikoj kayku.
De vez en cuando yo y Carlos nos levantbamos muy temprano.
(por la maana)
(en la noche)
(a medio da)
(a media noche)
Sapa p'unchay llajtaman rej.
Cada da l iba al pueblo.
(casa)
(lago)
(ro)
(chacra)
Campopi tiakoj kani nitaj jayk'ajpis wayk'ojchu kani.
Yo viva en el campo y nunca cocinaba.
(sembraba)
(cosechaba)
(cavaba)
(descansaba)
(regaba)
Sinchi kallpawan allaj. Noqapis.
El cavaba con mucha fuerza. Yo tambin.
(t tambin)
(nosotros tambin)
(ustedes tambin)
(ellos tambin)
Esterpis Pilarpis chajraypi papata tarpoj kanku.
Ester y Pilar sembraban papa en mi chacra.
(sembraban maz)
(cosechaban maz)
(cavaban papa)

VOCABULARIO
llimphu
tullu
laqha

limpio
flaco, hueso
oscuro, oscuridad

phia
phiakuy
wajcha

enojado, bravo
enojarse
pobre, hurfano

FRASES FUNDAMENTALES
A.

B.

C.

Noqaqa TUKUY yachakajkunaMANTA ASWAN yana kani.

Yo soy el mas moreno de todos


los alumnos.

Sucreqa TUKUY llajtasMANTA


ASWAN k'achitu.

Sucre es la ms linda de todas


las ciudades.

Albertoqa TUKUY runasMANTA


ASWAN qhapaj.

Alberto es el ms rico de toda la


gente.

Noqaqa TUKUY yachakajkunaMANTA ASWAN PISI yana kani.

Soy el menos moreno de todos


los alumnos.

Qalaneqa TUKUY ranchosMANTA ASWAN PISI k'achitu.

Qalani es el menos lindo de todos los ranchos.

Albertoqa TUKUY runasMANTA


ASWAN PISI yana.

Alberto es el menos moreno de


toda la gente.

Albertoqa ANCHA sumaj runa.


Pedroqa sumaj runaPUNI.

Alberto es muy buena gente.


Pedro es muy buena gente.

AUTOMATISMOS
Pedroqa tukuy runasmanta aswan sumaj.
Albertoqa tukuy runasmanta aswan pisi yana.
Albertoqa ancha sumaj runa.
Albertoqa sumaj runapuni.

111
110

DILOGO

EXPLICACIN GRAMATICAL

SUPERLATIVO DE COMPARACIN
PRIMER
TERMINO

SEGUNDO
+ MANTA
TERMINO

TUKUY

PASWAN

El superlativo de comparacin se forma de la misma forma que el comparativo. La


palabra "TUKUY" (todo, todos) colocada antes del segundo trmino de
comparacin indica el superlativo.
Ej:

Noqaqa TUKUY yachakaj- Yo soy el ms moreno de


kunaMANTA ASWAN yana todos los alumnos.
kani.

El superlativo de inferioridad se expresa por la inclusin de "PISI". Se puede


suprimir "ASWAN".
Ej:

Noqaqa TUKUY yachakajkunaMANTA (ASWAN)


PISI yana kani.

Yo soy el menos moreno de


todos los alumnos.

SUPERLATIVO SIMPLE: "MUY"


"ANCHA"
MUY

=
"PUNI"

Albertoqa ANCHA sumaj


Alberto es muy buena gente.
runa.
Albertoqa sumaj runaPUNI. Alberto (siempre) es muy
buena gente.

Imaynalla, Maruja? Walejllachu? Cmo ests, Maruja?


Bien no ms?

M- Ar, walejlla.

S, estoy bin no ms.

P-

Qhechuata yachakayta
atisankichu?

Ests pudiendo aprender el


Quechua?

M- Ar, pisi pisimanta atisani.


Qhechuaqa tukuy simismanta
aswan difcil.

S, poco a poco estoy pudiendo. El quechua es el ms difcil de todos los idiomas.

P- Castellanojinachu?

Es como el castellano?

M- Mana, castellanoqa mana dificilchu. No, el castellano no es difCastellanoqa tukuy simismanta pisi
cil. El castellano es el medifcil.
nos difcil entre todos los
idiomas.
P- Noqapaj castellanoqa ancha difcil, Para mi el castellano es muy
ari. Mana sumajta yachakayta
difcil. No lo puedo aprender
atinichu.
muy bien.
M- Elena jamusan; payta tapusqayku. Est viniendo Elena; le vamos
Payqa tukuy yachakajkunamanta
a preguntar a ella. Entre toaswan sumajta yachakasan.
dos los alumnos es la que
mejor est aprendiendo.

Para expresar el superlativo simple se usa el adverbio "ANCHA" o el sufijo


"PUNI".
Ej:

"Qhechua dificilpuni."
"El quechua es muy difcil."

Elena! qhechua dificilchu?


E-

Dificilpuni a! Chaywanpis
yachakayta atikun.

Elena! es difcil el quechua?


iCIaro que es difcil! Sin
embargo se puede aprender.

P-

Tukuy simismanta aswan


dificilchu?

Es el ms difcil de todos
los idiomas?

E- Ar, alemanjina ninku.

S, dicen que es como el alemn.

P-

Chinori? Japonesri?

Y el chino? Y el japons?

E-

Ichs chaykunaqa aswan difcil


kanku.

Quiz sos (idiomas) sean


ms difciles.

112

113

EJERCICIOS
1.

2.

(limpio)
(flaco)
(pobre)
(enojado)
Santa Cruzqa tukuy llajtasmanta aswan q'oi.
De todas las ciudades, Santa Cruz es la ms clida.
(rica)
(limpia)
(oscura)
(pobre)

3.

Carmenqa tukuy warmi yachakajkunamanta aswan k'achitu.


Carmen es la ms linda de todas las alumnos.
(flaca)
(pobre)
(buena)
(limpia)

4.

VOCABULARIO
chumpi
imilla
qhatera
sojta

Qan tukuy yachakajkunamanta aswan pisi yuraj kanki.


Tu eres el menos blanco de todos los alumnos.

Potos tukuy llajtasmanta pisi q'oi.


Potos es la menos clida de todas las ciudades.
(sucia)
(oscura)
(rica)
(pobre)

6.

7.

Warmiypata tatan ancha sumaj runa.


El padre de mi esposa es muy buena gente.

Hermanaypata qosan sumaj runapuni.


El esposo de mi hermana es muy buena gente.

faja de indio
nia, chica
vendedora en el
mercado
seis

chuu
paqarin
ojot'a

B.

Trigota vendeWAnki.
Sarata vendeWAn.
Imilla papata vendeWAnkichej.
Ch'uuta vendeWAnku.

Me has vendido trigo.


Me ha vendido maz.
Me han vendido papa imilla.
Me han vendido chuo.

Tutamanta niWAnki.
Pabloqa niWAn.
Qankunaqa niWAnkichej.
Paykunaqa niWAnku.
Imatataj niWAnki?

Esta maana me dijiste.


Me ha dicho Pablo.
Me han dicho ustedes.
Me han dicho ellos.
Que me dices?

CarlosRAYKU jasut'iwanki.

Me has castigado por causa de


Carlos.
Me rie por motivo del dinero.
Sufren por causa de la altura.
Sufro por culpa de mi hijo.

QolqeRAYKU rimawan.
AlturaRAYKU ak'arinku.
WawayRAYKU llakikuni.

(tu)
(tu)

AUTOMATISMOS
(tu)
(su)

papa helada y
deshidratada
a la maana
sandalia

FRASES FUNDAMENTALES
A.

(enojado)
(flaco)
(gordo)
(enfermo)
5.

"WA" (A M) - PRESENTE
SUFIJO: "RAYKU"

26

Noqaqa tukuy yachakajkunamanta aswan yana kani.


Yo soy el ms moreno de todos los alumnos.

Trigota vendewanki.
Qolqerayku rimawan.
Qankunaqa niwankichej.
Paykunaqa niwanku.
Sarata vendewan.
Alturarayku ak'arinku.

115
114

EXPLICACIN GRAMATICAL

DILOGO

"Jaku fiestaman!"
"Vamos a la fiesta!"

P-

Buenos das, Elena. Imaynalla?

E-

Walejlla, qanri?

Buenos das, Elena.


Cmo ests?
Bien no ms, y t?

P-

Walejllataj.

Bien (tambin).

E-

Mamaykiri? Allinyakunchu?

P-

Ar, allinyakuna.

Y tu mam? Se ha
sanado?
S, ya est sanita.

Este tiempo del verbo expresa el presente y el pretrito cercano (ver leccin No.

E-

La segunda persona del presente es similar a la del futuro. El contexto indicar


de qu tiempo del verbo se trata.

Mayta kusikuni! Q'aya


llajtaypata fiestan. Jaku
fiestaman!

Cunto me alegro! Maana


es la fiesta de mi pueblo.
Vamos a la fiesta!

P-

Don Manuel munanqachu?

Querr don Manuel?

E-

Ar, munanqa. Jaku tiendaman!,


vestidota rantikuyta munani.

P-

Manachu kay q'omer vestidota


rantikuyta munanki? Chay azulmanta aswan k'achitu, ari.

S, va a querer. Vamos a la
tienda! , quiero comprarme
un vestido.
No quieres comprarte este
vestido verde? Es ms bonito que ese azul.

E-

Mamayqa azul chompata qowana. Mi mam me ha dado ya una


chompa azul. Por eso deseo
Chayrayku azul vestidota rantiyta
comprarme un vestido azul.
munasani.

P-

Azul vestidoqa mana gustawanchu. No me gusta el vestido azul.


Es muy oscuro.
Ancha laqha.

E-

Chay yuraj blusaqa allinchu?

Est bien esa blusa blanca?

P-

Ar, chay yurajqa alIillan.

S, esa blanca est bien no


ms.

E-

Gustawan. Chayta rantikusaj.

Me gusta. Me voy a comprar


sa.

"WA" - "A M"


ni WA nki
ni WA n

ni WA nkichej
ni WA nku

La persona para quien se realiza una accin se expresa por medio de infijos.
La forma pronominal "a mi" se traduce por el infijo "WA" incluido en el verbo antes
de la terminacin.
Ej:

Imatataj niWAnki?

Qu me dijiste?

4).

Ej:

Imatataj niwanki?
Imatataj niwanki?

Qu me dijiste?
Qu me dirs?

SUFIJO: "RAYKU"
Traduce la idea de:
Ej:

Sapa p'unchay
qolqeRAYKU rimawan.

"por motivo de..."


"a causa de..."
"por culpa de..."
Me rie cada da por causa del
dinero.

116

117

EJERCICIOS
1.

(vendes)
(das)
(muestras)
(preguntas)
2.

Ni jayk'aj tapuwankichejchu.
Nunca me preguntan.
(rien)
(miran)
(ayudan)
(muestran)
(ensean)

3.

Qhatupi qhateraqa ch'ulusta rikuchiwan.


En el puesto de venta la vendedora me mostr gorros.
(platos rsticos)
(fajas de indio)
(pollitos)
(abarcas)

4.

Uj chuata qowanku.
Me han dado un plato de madera.

Jaqay puka chumpi gustawan.


Me gusta aquella faja roja.
(negra)
(amarilla)
(verde)
(blanca)

6.

VOCABULARIO
aq'ay
aq'ariy
qhatu
qanchis
rimay
jasut'iy
chilwi
chua

degollar
sufrir, padecer
puesto de venta al aire
libre
siete
reir, reprender,
protestar
castigar, azotar
pollito
plato rstico

wakichiy
ujtawan
suay
qhechuy
wathia
-wan
kosapacha

preparar
una vez ms, uno
ms, otro ms,
de nuevo.
robar
quitar
papas cocinadas
en el campo,
con, ms, y
est bien

FRASES FUNDAMENTALES
(seis)
(dos)
(cuatro)
(tres)
(siete)

5.

"WA" (A M) - FUTURO
SUFIJO: "WAN" (MAS - CON)

27

Imarayku chayta niwankiri?


Por qu me dices eso?

"Pusawankupuni", niwanki.
"Siempre me llevan", me dices.
(muestran)
(rien)
(miran)
(visitan)
(persiguen)
(levantan)

A. Pitaj yanapaWANQA?
Qan yanapaWANKl.
Hugo yanapaWANQA.
Qankuna yanapaWANKICHEJ.
Hugowan Pedrowan yanapaWANQANKU.
B. AstaWAN qowanki.
UjtaWAN niwanqa.
CastellanotaWAN qhechuataWAN
yachachiwankichej.
Uj killamantaWAN willawanqanku.

Quin me ayudar?
T me ayudars.
Hugo me ayudar.
Ustedes me ayudarn.
Hugo y Pedro me ayudarn.
Me dars ms.
Me dir una vez ms.
Me ensearn castellano y
quechua.
Me avisarn dentro de un mes
ms.

AUTOMATISMOS
Pitaj yanapawanqa?
Qankuna yanapawankichej.
Ujtawan niwanki.
Astawan qowanki.

119

118

EXPLICACIN GRAMATICAL

FUTURO "WA" (A M)

G-

me ayudars yanapaWAnki

me ayudarn yanapaWAnkichej

me ayudar

me ayudarn

yanapaWAnqa

yanapaWAnqanku

La forma pronominal "a mi" en el futuro se expresa por la introduccin de la


partcula "WA" entre la raz del verbo y la terminacin del futuro.
Ej:

Pitaj yanapaWAnqa?

Quin me va a ayudar?

"con"
"WAN":

"ms"
"y"

El sentido ms importante del sufijo "WAN" es "con". Pero este sufijo tiene
tambin otros sentidos que responden siempre a la idea fundamental de "con". A
veces expresa la idea de "ms".
Ej:

ujWAN
asWAN

uno ms
algo ms

uj ratitomantaWAN

en un rato ms

Otras veces expresa la idea de "y".


Ej:

JuanWAN PedroWAN
jamunku.
CastellanotaWAN qhechuataWAN yachankichej.

DILOGO

Juan y Pedro han venido.


Saben castellano y quechua.

"Campo da gustawan."
"Me gusta el da de campo."

Q'aya Cala Calaman campo


diapaj risunchej. Tukuy imata
wakichiyta munasani. Pitaj yanapawanqa?
Noqawan Elenawan yanapasqayku(1) Qolqeta qowanki. Mercadoman risaj.

Maana vamos a ir a Cala Cala, para un da de campo.


Quiero preparar todo. Quin
me va a ayudar?
Yo y Elena te vamos a ayudar. Me vas a dar dinero.
Voy a ir al mercado.

G-

Agradeceyki, Alberto.

Gracias, Alberto.

A-

Jaku, Elena. Imatataj rantisunchej?

Elena, vamos. Qu vamos


a comprar?

E-

Papastachu?

Papas?

A-

Ar. Sumaj wathiata ruasunchej.


Gustawan. Qanmanr?

S. Buena "wathia" vamos a


hacer. Me gusta. Y a t?

E-

Noqamanpis gustawan.

A m tambin me gusta.

A-

Aqhatapis rantisunchej. Kay


campo diaqa fiestajina kanqa.

E-

Kosapacha! "Aswan wathiata


aqhatawan munayku", niwanqanku.

Compraremos chicha tambin. Va a ser como una


fiesta este da de campo.
Muy bien! "Queremos
ms wathia y chicha", me
van a decir.

A-

Pelotata apasunchejchu?

Vamos a llevar la pelota?

E-

Ar, sumajta pujllasunchej.


Chanta mayupi ch'ultikamusunchej.
Sumaj campo da kanqa,
manachu Elena?

S. Vamos a jugar bien.


Despus nos vamos a baar
en el ro.
Ha de ser un buen da de
campo, no, Elena?

A-

AE-

(1)

Ar, Alberto. Sumajta parlanki.


S, Alberto, has dicho bien. Y
Kunanri manachu yanapawanki?
ahora no vas a ayudarme?
Kay q'epeqa ancha llasa, a.
Este bulto es muy pesado,
pues.
"YANAPASQAYKU": significa tanto "ayudaremos" como "te ayudaremos".

120
EJERCICIOS
1.

2.

3.

4.

5.

6.

Uj killamantawan castellanotawan qhechuatawan yachachiwankichej.


Dentro de un mes ms Uds. me ensearn castellano y quechua.
(un ao)
(dos meses)
(seis meses)
(dos semanas)
Uj kutitawan ch'uluyta qhechu wanqanku.
Una vez ms ellos me quitarn el gorro.
(faja)
(chompa)
(prendedor)
(abarca)
Pitaj yachachiwanqa? Qan yachachiwanki.
Quin me ensear? T me ensears.
(ustedes)
(l)
(ellos)
(Juan y Pedro)
Ratitomantawan mikhunki, niwanqa.
En un ratito ms vas a comer, me dir.
(t)
(ustedes)
(ellos)
Q'aya aswan qolqeta qowanqa.
Maana me dar ms dinero.
(robar)
(traer)
(llevar)
(mostrar)
Ratitomantawan qolqe t'ipanata qowanqanku.
En un ratito ms me darn un prendedor de plata.
(comprarn)
(quitarn)
(robarn)
(mostrarn)
(traern)

121
"WA" (A M) - PRETRITO
SUFIJO: "KAMA"

VOCABULARIO
llijt'a
t'ojsiy
sach'a
yupay
ushpha

"leja" para mascar coca


punzar, pinchar
rbol
contar
ceniza

runtu
pusaj
k'aspi
jisq'on (isq'on)

huevo
ocho
palo
nueve

FRASES FUNDAMENTALES
A.

B.

Pitaj niWARQA?
Qan niWARQANKI.
Mario niWARQA.

Quin me dijo?
T me dijiste.
Mario me dijo.

Qankuna niWARQANKICHEJ.
Mariowan Julianwan niWARQANKU.

Ustedes me dijeron.
Mario y Julin me dijeron.

OruroKAMA pusawarqanki.

Me llevaste hasta Oruro.

LlajtaKAMA risun, niwarqa.


WasiykichejKAMA pusawarqankichej.

Me dijo: iremos hasta el pueblo.


Me han llevado hasta su casa.

ColegioKAMA purisun, niwarqanku. Caminaremos hasta el colegio,


me dijeron.

AUTOMATISMOS
Pitaj niwarqa?
Qan niwarqanki.
Colegiokama purisun.
Llajtakama risun.

122

123
EXPLICACIN GRAMATICAL

PRETRITO "WA" (A M)
ni-WA-rqa-nki
ni-WA-rqa
ni-WA-rqa-nkichej
ni-WA-rqa-nku

me dijiste
me dijo
me dijeron (Uds.)
me dijeron (ellos)

La partcula "WA" se antepone a la partcula "RQA" que seala el pretrito


del indicativo.
Ej:

Pedropis niWArqa.

Pedro tambin me
dijo.

SUFIJO: "KAMA"
traduce la idea de: "HASTA"
Ej:

OruroKAMA
pusawarqanki.

Me has llevado hasta


Oruro.

El sufijo "KAMA" es muy usado con ciertos tiempos del verbo: subjuntivo,
accin verbal, etc. En estos casos tiene tambin otros sentidos como "mientras",
etc. (Vea leccin No. 64)

DILOGO

E-

"Kosachu karqa campo diaqa?"


"Estuvo bien el da de campo?"

Kosachu karqa campo


diaqa, Alberto?

A- Mana kosachu karqa, Esteban.

Estuvo bien el da de campo,


Alberto?
No estuvo bien, Esteban.

Por qu?
E- Imarayku?
Ancha
tempranota
pusawarqanku.
Me llevaron muy temprano.
A-

E- Cala Cala ancha karu, Alberto.

Cala Cala est muy lejos, Alberto. Fu por eso.

A- Chanta mana mayu karqachu.

Luego no haba ro. No me


avisaste claramente,
Esteban. No he podido
baarme. Luego la pelota se
desinfl. Jugamos por un rato
no ms. Comieron muy
rpido la "wathia". Y la chicha
se la han bebido en un
momento. Hubo poca
"wathia" y chicha para m.

E- Pitaj wayk'orqa?

Quin cocin?

A- Noqa wayk'orqani Elenataj

yanapawarqa. Chanta Lucaswan


Genarowan yanapawarqanku.

Yo cocin y Elena me
ayud. Despus Lucas y
Genaro me ayudaron.

E- Manachu Elenawan tusorqanki?

No bailaste con Elena?

A- Ar. Ancha k'acha Elenaqa;

S. Elena es muy bonita;


fue por ella que me gust
el da de campo.

E- Ima horakama karqankichej?

Hasta que hora estuvieron?

A- Las cincokamalla.

Hasta las cinco no ms.

E- Ujtawanchu campo diaman

Quieres ir otra vez al da


de campo?

A- Elenitawan risajpuni, ari.

Con Elenita, voy a ir siempre.

Chayrayku.

Mana sut'ita willawarqankichu,


Esteban. Mana ch'ultikuyta
aterqanichu. Chanta pelotaqa
chhusuykorqa. Ratolla phujllarqayku. Wathiata usqhayta
mikhorqanku. Aqhatataj ratopi
ujyarqanku. Wathiawan aqhawan
noqapaj pisi karqa.

payrayku campo da gustawarqa.

riyta munanki?

124

125

EJERCICIOS
1.

Pitaj niwarqa? Qan niwarqanki.


Quin me dijo? T me dijiste.
(l)
(ustedes)
(ellos)

2.

Chakakama pusawarqankichej, ichar?


Ustedes me llevaron hasta el puente, no es cierto?
(camino)
(rbol)
(mercado)*
(mina)

3.

Imanasaj? Chunka runtusta suawarqanku.


Me robaron diez huevos. Qu har?
(siete)
(tres)
(ocho)
(seis)
(nueve)

4.

jap'iy
chunkitu
yapay
phullu
khuchi
alalay

Qhechuapi sojtakama yupayta yachani.


S contar en quechua hasta seis.
(cuatro)
(cinco)
(nueve)
(siete)
(tres)
(ocho)

coger, agarrar
amorcito, querdita
yapar, aumentar,
aadir
frasada
chancho, cerdo, sucio
qu fro

ch'arki
chojru
jak'u
pachaj
recoba

carne puesta a
secar
duro
harina
cien
mercado

FRASES FUNDAMENTALES
A.

Alberto, libroykita qoWAY!


Libronta qoWACHUN!
Alberto, Pedro, libroykichejta
qoWAYCHEJ!
Libronkuta qoWACHUNKU!

Alberto, dame tu libro!


Que me d su libro!
Alberto, Pedro, denme su
libro!
Que me den su libro!

B.

YanapaWAYta munankichu?
Ar, munani.
Libronta qoWAYta munanchu?
Mana munanchu.

Quieres ayudarme?
S, quiero.
Quiere darme su libro?
No quiere.

C.

T'antata qoRlway.
Llajtaman pusaRIway.
SuyaRly.
TiaRlkuy.

Dame pan, por favor.


Llvame al pueblo, por favor.
Espera pues.
Sintate, por favor.

Q'epita apachiwarqankichej.
Me hicieron llevar el bulto.
(pala)
(dinero)
(leja)
(ceniza)
(prendedor)

6.

VOCABULARIO

"Maypitaj pelotaykita churarqanki?", tapuwarqa.


Me pregunt: "Dnde pusiste tu pelota?"
(compraste)
(pinchaste)
(perdiste)
(buscaste)

5.

"WA" (A M) - IMPERATIVO
"WA" (A M) - INFINITIVO
SUFIJO: "RI"

29

AUTOMATISMOS
Libroykichejta qowaychej!
Alberto, libroykita qoway!
Yanapawayta munankichu?
Libronta qowayta munanchu?

127

126
EXPLICACIN GRAMATICAL

EXPLICACIN GRAMATICAL

IMPERATIVO: "WA" (A M)
qo - WA - y
qo - WA - chun

qo - WA - ychej
qo - WA - chunku

SUFIJO: "Rl"
Este infijo, muy usado, traduce la idea de cortesa, suavidad, cario, ruego
suave.

El infijo "WA" con el imperativo expresa una orden brusca.


Ej:

QolqetaqoWAy!

Ej: Llajtaman pusaRlway.

Dame el dinero!

Llvame al pueblo, por favor.

Sirve tambin para expresar una invitacin corts.

Generalmente se utiliza con el sufijo "Rl" para suavizar la expresin y hacerla ms corts y cariosa.

Ej:

TiaRIkuy.

Sintate, por favor.

Tambin puede expresar un reproche carioso al traducir el popular


Ej:

T'antataqoRlway.

Dame pan, por favor.


"pues".

INFINITIVO: "WA" (A M)

Ej:

SuyaRIy.

Espera, pues.

RAZ
DEL VERBO

+ WA + Y

El infinitivo, como los dems tiempos el verbo, puede incluir el infijo "WA".
Ej:

YanapaWAyta munankichu?

Quieres ayudarme?

A veces se prefiere usar "WA" con el verbo que se declina, en lugar de usarlo
con el infinitivo. En este caso, se expresa una relacin ms intima.
Ej:

Yanapayta munaWAnkichu?

Me quieres ayudar?

DILOGO
EFE-

L-

ELE-

"Francisca, recobaman risun!"


"Francisca, iremos al mercado!"

Francisca, recobaman risun!

Francisca, iremos al
mercado!
Manachu cocinera renqa?
No va a ir la cocinera?
Mana, cuentanpi risunchej.
No, vamos a ir en lugar de
Seora, imata rantimusqayku?
ella. Seora, qu cosa iremos a comprar?
Verdurata rantimuwaychej;
Vayan a comprarme verdura;
phishqa kilo khuchi aychatataj
traiganme tambin cinco kilos
apamuwaychej.
de carne de chancho.
Mashqata? Phishqa kilostachu Cunto? Cinco kilos dices?
ninki?
Jinalla, chay yachakajkuna
As es, esos alumnos comen
anchata mikhunku.
mucho.
Papastari? Rantisqaykuchu?
Y papas? Vamos a comprar?

129
128

EJERCIC
IOS

L-

Ar, iskay arrobasta rantinkichej.


Frutastapis rantinkinchej.

S, comprarn dos arrobas.


Compraran tambin frutas.

E-

Qolqeta qoriwayku, seora.

Seora, dnos dinero.

L-

Kay iskay pachajta j'apiy, seorita. Toma estos doscientos pesos, seorita.

E-

Ya. Ratokama, seoray.

E-

Ashqa runa tian canchapi, Fran- Hay mucha gente en la


cisca! Chay doamanta rantimucancha, Francisca! Comsunchej.
praremos de esa seora.
Cmprame pues!, caserita.

E-

Voy a comprar mucho. Me


vas a rebajar, seora.

M- Ar, caserita.

S, caserita.

E-

Casero!, yanapaway! Kay


q'epita colectivoman apanki.
Llasa kasqa!

Casero!, aydame! Vas a


llevar este bulto al colectivo.
Haba sido pesado!

F-

Ashqata rantinki; chayrayku llasa. Has comprado mucho; por


eso est pesado.

E-

Sumajta rebajawan yapitatawan


caseritay qowan.

Mi "caserita" me hizo buena


rebaja y me di "yapa".

F-

Cocinera sinchita kusikonqa.

La cocinera se va alegrar
mucho.

E-

Ar, a.

Recobamanta ama ch'uuta apamuwaychejchu.


No me traigan chuo del mercado.
(sal)
(harina)
(leja)
(pan duro)
(carne seca)
(carne de chancho)

Bueno. Hasta pronto, seora.

M- Rantirikuway! (1) caserita.


Ashqata rantisaj. Rebajawanki
seoray.

1.

2.

(harina)
(sal)
(leja)
(carne seca)
(pan duro)
3.

Alaly! Chunkituy, uj chompata aparimuway!


Qu fro! Queridita, treme una chompa, por favor!
(manta)
(frazada)
(gorra)
(poncho)*

4.

Pachaj naranjasta venderiwachun.


Que me venda cien naranjas, por favor.
(huevos)
(panes)
(dulces)
(palas)

5.

S, pues.

(1) "RANTIRlKUWAY". Generalmente con el verbo "rantiy" y la forma pronominal "WA" se utiliza el "KU" reflexivo. La traduccin sera: "cmprate de
m." Se dice tambin: "rantiriway".

Uj chhika cocata yapariway.


Aumntame pues un poco de coca.

Juanwan Pablowan t'antata rantiwachunku.


Que Juan y Pablo me compren pan.
(lea)
(pan duro)
(carne seca)
(carne de chancho)
(chicha)

6.

Yanapawayta munankichu? Ar, munani.


Quieres ayudarme? Si, quiero.
(darme ropa)
(darme lea)
(darme maz)
(darme frazadas)

130

131
EXPLICACIN GRAMATICAL

"LLA"

PARTCULA: "LLA"

30

Esta partcula es sumamente usada en quechua y sirve para


indicar varios matices.
+ la partcula...
"TAJ"
"RAJ"
"A"
"PIS"

VOCABULARIO
siray
llamiy
sajta

coser
probar
comida preparada
con papalisa

wayllay
tanqay
lajray

techar con paja


empujar
rajar, agrietar
"LLA"

en forma de...
imperativo suave

FRASES FUNDAMENTALES
A.

LlajtaLLAman risani.

Estoy yendo al pueblo no ms.

Qosaypis riLLAnTAJ.

Mi esposo tambin ha ido.

Perqata ruaLLA nqaRAJ.

Har la pared todava.

Pedro jamuLLAnA.

Pedro ya ha venido.

T'antaLLAtaPIS rantisaj.

Por lo menos comprar pan.

Wasiyman jamuLLAY.

Ven no ms a mi casa.

RuaLLAY, Francisco!

Haz no ms, Francisco!

TiakuLLAY, taty.

Sigue sentado te ruego, seor.

C.

NiLLAsanki.

Ests diciendo no ms.

D.

ImaynaLLA karikusanki?

Cmo ests?

WalejLLAchu?

Bien no ms?

B.

AUTOMATISMOS
Llajtallaman risani.
Wasiyman jamullay.
T'antallatapis rantisaj.
Llajtaman rillasajraj.
Tiakullay, taty.

broma
saludo

significa...
TAMBIN
TODAVA
YA
SIQUIERA, POR LO
MENOS
tiene sentido de...
= "SEGUIR HACIENDO"
como invitacin.
= "NO MAS" en broma.
= "NO MAS" carioso.
=
=
=
=

Sentido fundamental: el "no ms" boliviano.


Ej:

OruroLLAman rini.

Fui a Oruro no ms.

La partcula "LLA" se encuentra con mucha frecuencia con


"TAJ", sobre todo cuando viene antecedida de una palabra con la
partcula "PIS".
Ej:

QosayPIS chajrapi
llank'aLLAnTAJ.

Mi marido trabaja
tambin en la chacra.

El uso de "RAJ" con "LLA" es tambin muy comn.


Ej:

RuaLLAnqaRAJ.

Har no ms todava.

El "A" es igualmente muy usual.


Ej:

JamuLLAnA.

Ya ha venido (no ms)

El infijo "LLA" usado con "PIS" da a este ltimo sufijo el


sentido de "siquiera", "por lo menos".
Ej:

T'antaLLAtaPIS

Comprar pan siquiera.

rantisaj.

132

EXPLICACIN GRAMATICAL
El infijo "LLA" usado con la forma del imperativo le da suavidad. Es
decir, la orden llega a ser una invitacin.
Ej:

JamuLLAy.

Ven no ms.

Con la misma forma del imperativo, el "LLA" puede alentar a la persona


a "seguir haciendo", a veces con insistencia, otras como ruego, como
imperativo suave, etc.
Ej:

TiakuLLAy.

Sigue sentado te ruego.


(Sintate no ms).
Haz no ms.

RuaLLAy.

En ciertas expresiones el "LLA" da el sentido de "en broma".


Ej:

NiLLAsanki.

MPMP-

MPM-

Ests diciendo no ms.

Usada la partcula "LLA" en palabras de saludo, le da un sentido de


suavidad y de cario.
Ej:

133

ImaynaLLA karikusanki?

Cmo ests?
(Cmo te ests estando no
ms pues?)

PM-

DILOGO "Tiarikuychej. Parlarisunchej."


"Sintense. Vamos a hablar."
V-

Pilar, manachu noqawan jamuyta Pilar, no quieres venir


munanki?
conmigo?

P-

Mayman risankiri?

Dnde ests yendo?

V-

Comadrey Mariata watukuyta


munasani.

Estoy deseando visitar a mi


comadre Mara.

P-

Jaku.

Vamos.

V-

Buenos das, comadrey.


Imaynalla karikusanki?

Buenos das, comadre.


Cmo ests?

M- Walejlla, comadrey. Qanr?

Bien no ms, comadre. Y


t?

P-

Yo tambin.

Noqapis.

PM-

P-

M-

PM-

Yaykumullaychej. Tiarikuychej!, parlarisunchej.


Imatataj ruasankiri, comadrey?

Pasen no ms. Sintense!


, conversaremos.
Qu cosa ests
haciendo, comadre?
Uj pollerata sirasani.
Estoy cosiendo una pollera.
K'achitu kay q'omer colorqa.
Este color verde es bonito.
Ancha gustawan. Pipaj ruasaMe gusta mucho. Para
nkiri?
quin ests haciendo?
La estoy haciendo para mi
Rosario wawaypaj ruasani.
hija Rosario.
Compadreyri? Imaynalla?
Y mi compadre? Cmo
Kaypichu kasan?
est? Est aqu?
Ar, kaypi kasan; patiopi punkuta
S, est aqu, est haciendo
masan. Vecinospata
una puerta en el patio. Las
wallpasninku patioyman yaykugallinas de mi vecino entran
nku; kaypi mikhunku, chanta paen mi patio; comen aqu y
tiollankupi runtusta churanku.
despus ponen huevos en
su patio.
Wawasri? Imaynalla kasanku, Y los chicos? Cmo estn,
comadrey? Walejllachu?
comadre? Bien no ms?
Ar, walejlla kakusanku. Escuelapi S, estn bien no ms. Estn
kasanku. Rosario sirayta
en la escuela. Rosario est
yachakasan. Juancitopis escuelaaprendiendo a coser. Juanito
llapitaj; tercer cursollapiraj kasan.
est tambin en la escuela;
Escribiytaqa sumajtaa yachan!
recin est en el tercer curso.
Ya sabe escribir bien!
Ya es muy tarde, comadre!
Ancha tardea, comadrey!
Me ir.
Ripusaj.
Tiarikullayraj, comadrey,
Sintate no ms,
tempranollarajqa!
comadre, s es temprano
todava!
Francisca tiaytapis watukuyta
Deseo tambin visitar a mi ta
munasani. Waj da jamusaj,
Francisca. Vendr otro da,
comadrey!
comadre!
Kosapacha, comadrey.
Muy bien, comadre.
Watukuwankipuni, a.
Me vas a visitar siempre,
pues.
Q'ayakama, comadrey.
Hasta maana, comadre.
Q'ayakamalla, comadrey.
Hasta maana no ms,
comadre.

134
EJERCICIOS
1.

135

(rajado lea)
(techado con paja)
(cosechado maz)
(sacado fruta)*
(probado chicha)
(empujado)
2.

Ruallanqaraj.
Har no ms todava.
(coser)
(comer "sajta")
(techar su casa)
(probar el caldo)*

3.

Jamullana.
Ya ha venido.

T'antallatapis rantikusaj.
Me comprar pan por lo menos.
(sal)
(carne seca)
(harina)
(medicina)

5.

Qaynajina nillasanki.
Ests diciendo como ayer, no ms.
(estn)
(estoy)
(estamos)
(estn, ellos)

6.

VOCABULARIO
kutichiy
qhora
-lla
llullakuy
misi

devolver, contestar
hierba
no ms
mentir
gato

truequeay
qowi
maqay
ajlla(ku)y
qhoya runa

cambiar, trocar
conejo
pegar, golpear
escoger
minero

FRASES FUNDAMENTALES
(comido el chuo)
(rajado los palos)
(empujado el camin)*
(techado con paja)
(cosido la ropa)
(probado chicha)

4.

"WA" (A NOSOTROS) - PRESENTE


SUFIJO: "RAJ"

31

Qosaypis rillantaj.
Mi esposo tambin ha ido.

Watukullaway.
Vistame no ms.
(avsame)
(pregntame)
(aumntame)
(qutame)
(cmprame)

A. Qan uyariWAYKU, taty.


Don Germn pusaWAYKU.
Qankuna yachachiWAYKU.
Sipaskuna munakuWAYKU.
Don Germn pusaWANCHEJ.
Sipaskuna parlaWANCHEJ.

T nos oyes, seor.


Don Germn nos lleva.
Ustedes nos ensean.
Las muchachas nos quieren.
Don Germn nos lleva.
Las muchachas nos hablan.

B. Qhechuata yachakanqaRAJ.
Llajtaman renqaRAJ.
Suyariy! MikhonqaRAJ.

Primero aprender quechua.


Ir al pueblo todava.
Espera pues! Va a comer
todava.

AUTOMATISMOS
Qan uyariwayku, taty.
Qankuna yachachiwayku.
Don Germn mikhonqaraj.
Don Pedro llajtaman
renqaraj.

1234

136

137
EXPLICACIN GRAMATICAL

"WA" - A NOSOTROS
PRESENTE
TU
UDS.
EL
ELLOS

A NOSOTROS (excl.)

VERBO + WA + YKU

EL
ELLOS

A NOSOTROS (incl.)

VERBO + WA + NCHEJ

DILOGO
JG-

JG-

La forma pronominal "a nosotros" es sencilla. Las dos formas, inclusiva o


exclusiva, segn se incluya o excluya a la persona o personas con quienes se
habla, expresan:
"T, l, Uds., ellos a nosotros"
Entonces las terminaciones son solamente dos:

JGJ-

-WAYKU y -WANCHEJ
La segunda persona "t, Uds. a nosotros" es necesariamente exclusiva.
Entonces, se d solamente la terminacin "-WAYKU".
La tercera persona "l, ellos a nosotros", puede ser inclusiva o exclusiva.
Ej:

Don Jos pusaWAYKU.


Don Jos pusaWANCHEJ.
Paykuna pusaWAYKU.
Paykuna pusaWANCHEJ.

Don Jos nos lleva. (excl.)


Don Jos nos lleva. (incl.)
Ellos nos han llevado. (excl.)
Ellos nos han llevado. (incl.)

SUFIJO: "RAJ"
Expresa
CIERTA
la idea de:
Ej:

CIERTA
ANTERIORIDAD

"primero"
"antes"
"an"
"todava"

Ohechuata yachakanqaRAJ. Primero aprender quechua.

"Qhoya runaj reunionninman jamusani."


"Estoy viniendo a la reunin de los mineros."

Buenas noches, don Germn.


Mayk'aj chayamunkiri?
Qayna ch'isi Cochabambamanta
chayamuni. Qhoya runaj reunionninman jamusani.
Allinta yachachiwanchej kay
reunionespi, manachu?
Ar, allinta tukuy imamanta
yachachiwanchej. Kunan
dirigentespata eleccionninmanta
willanqanku, manachu?
Ar, pitaj mosoj dirigente
kanqa?
Manaraj yachanichu.
Don Julio gustawan. Ashqa
wataa qhoyapi llank'an. Allinta
yanapawayku. Mana payllapajchu
qhawan. Qhoya
compaerosninpajpis qhawan.
Wakinkuna mana munakuwaykuchu.
Paykunallapaj qhawanku.
Noqaykumanta aprovechakunku.

G-

Qhoya ukhupirajchu llank'an?

J-

Ar, a. Mayninpijina problemas


tian. Payqa uyariwayku.

G-

Pay dirigente kachun, ari. Kunan


ripusaj. Ratomantawan kutimusaj.

J-

Amaraj ripuychu. Tiakullay, don


Germn. Don Julio parlanqaraj.

GJ-

Uj ratota suyasajraj.
Qhaway, don Jos kaypia. Parlanqa. Sumaj dirigente kanqa.

Buenas noches, don


Germn. Cundo has
Ayer en la noche, he llegado
de Cochabamba. Estoy viniendo a la reunin de los
mineros.
Nos ensean bien en estas
reuniones, no es cierto?
Signos ensean bien de todo.
Esta vez van a avisar de la
eleccin de los dirigentes,
no es cierto?
S, quin ser el nuevo dirigente?
No s todava.
Me gusta don Julio. Trabaja
en las minas muchos aos
ya. Nos ayuda bien. No mira
solamente para l. Mira
tambin para sus compaeros mineros. Los otros no
nos quieren. Miran solamenmente para ellos. Se aprovechan de nosotros.
Trabaja todava en interior
mina?
S, pues. De vez en cuando
hay problemas. El nos escucha.
Que l sea pues dirigente.
Ahora me voy. Voy a volver
dentro de un rato ms.
No te vayas todava. Sintate
no ms, don Germn. Ha de
hablar don Julio todava.
Voy a esperar un rato todava.
Mira, ya est aqu don Jos.
Ha de hablar. Ser muy buen
dirigente.

139

138
EJERCICIOS
1.

2.

3.

4.

5.

6.

Mayk'aj don Germn qhochaman pusawanchej? Qayna pusawanchej.


Cundo nos llev don Germn al lago? Ayer nos llev.
(camino)
(puente)
(avin)*
(chacra)
Qankuna yanapawayku, ichar?
Ustedes nos ayudan, no es cierto?
(avisan)
(llaman)
(pegan)
(quitan)
(preguntan)
(mienten)
Maymanta kay trigota apamuwayku? Juanpata chajranmanta apamuwayku.
De dnde nos han trado este trigo? Nos han trado de la chacra de Juan.
(hierba)
(conejos)
(leja)
(palos)
(gato)
Pitaj kay chuata qowanchej? Mana yachanichu.
Quin nos ha dado este plato? No s.
(comida)
(libro)*
(carne seca)
(gato)
Suyariy, a! Qallarenqaraj.
Espera, pues! Va a comenzar todava.
(descansar)
(escoger)
(empujar)
(terminar)
(devolver)
Mayk'aj Sucrepi watukuwanki? Cartaykitaraj suyasaj.
Cundo me vas a visitar en Sucre? Esperar tu carta primero.
(aviso)
(maleta)*
(bulto)
(libro)*

"WA" (A NOSOTROS) - FUTURO


SUFIJO: "PUNI"

32
VOCABULARIO
katari
chimpay
jark'ay
atipay
casuy
ni pi
ni pipis
mana ni pipis

serpiente, lagarto
acercarse
impedir, defender de
ganar, vencer
obedecer
nadie
nadie
nadie (siquiera)

-rara
tinkuy
-puni
wauchiy
saqey
mana pi
mana pipis
mana ni pi

lleno de
encontrarse con
siempre
matar, apagar
dejar
nadie
nadie
nadie

FRASES FUNDAMENTALES
A.

B.

Q'aya qan tapuWASQAYKU.


Q'aya pay tapuWASQAYKU.

Maana t nos preguntars.


Maana l nos preguntar.

Minchha qankuna tapuWASQAYKU.


Minchha paykuna tapuWASQAYKU.
Antonio tapuWASUNCHEJ.

Pasado maana Uds. nos preguntarn.


Pasado maana ellos nos preguntarn.
Antonio nos preguntar.

Paykuna tapuWASUNCHEJ.

Ellos nos preguntarn.

Q'aya jamusajPUNI.
Q'ayaPUNI jamunki.

Maana vendr siempre.


Maana siempre vas a venir.

Pedro camionta rantenqaPUNI.

Pedro va a comprar siempre un


camin.

AUTOMATISMOS
Antonio parlawasqayku.
Antonio parlawasunchej.
Paykuna parlawasunchej.
Q'aya jamusajpuni.
Q'ayapuni jamunki.

141

140

EXPLICACIN GRAMATICAL

C-

Noqapis rillasajtaj. Kuskalla risun!

"WA" - A NOSOTROS
FUTURO

Yo tambin voy a ir.


Iremos juntos!

A-

Kosapacha.

Muy bien.

C-

Maypitaj tinkukusunchej?

Dnde vamos a encontrarnos?

A-

Rumirara orqo ladupi


tinkukusunchej (2). Kosachu?

Vamos a encontrarnos a lado


del cerro pedregoso. Est
bien?

C-

Ar, kosa. Imatataj niwasunchej


campesinosqa?

S, est bien. Qu nos van a


decir los campesinos?

A-

Kusikonqanku, a! Tukuy
amigosniywan tinkukusunchej.

Se van a alegrar! Vamos a


encontrarnos con todos mis
amigos.

"t, l, Uds.. ellos a nosotros"

C-

Tukuychu jamonqanku?

Todos van a venir?

segn que el caso emplee la forma inclusiva o exclusiva.

A-

Ar, a.

S, pues.

C-

Paykunata sumajta rejsinki;


rejsichiwanki amigosniykita, ari.
Mikhuyta apasunchejchu?

Les conoces muy bien a ellos;


me vas a presentar a tus amigos, pues. Vamos a llevar
comida?

A-

Mana, campesino amigosniy


convidawasunchej. Ama
llakikuychu, jinallapuni. Uj plato
mana faltanqachu.

No, nos van a convidar mis


amigos campesinos. No te
aflijas, siempre es as. No faltar un plato.

C-

Q'aya sut'iyayta rumirara orqoman


jamusaj. Q'yakama.

Maana vendr al cerro pedregoso al amanecer. Hasta maana.

A-

Q'ayakama kachun.

Que sea hasta maana.

TU
UDS.
EL
ELLOS

A NOSOTROS (excl.)

VERBO + WA + SQAYKU

EL
ELLOS

A NOSOTROS (incl.)

VERBO + WA + SUNCHEJ

tapu wa sqayku

tapu wa sunchej

Aqu vale lo dicho en la leccin anterior en lo que se refiere a la traduccin de


la expresin "a nosotros". Vale decir, existe una sola persona para traducir:

El infijo "WA" se incluye entre el radical y la terminacin normal del futuro.


Ej:

Q'aya parlaWASQAYKU.

Maana nos vas a hablar.


Maana nos va a hablar.
Maana nos van a hablar.

Q'aya parlaWASUNCHEJ.

Maana nos va a hablar.


Maana nos van a hablar.

SUFIJO: "PUNI"
Esta partcula traduce el popular "siempre" del castellano boliviano, expresando una insistencia o una certidumbre con la idea de: "sin falta", "a pesar de todo", "en cualquier caso", etc.
Ej:

DILOGO

JamonqaPUNI.

Ha de venir siempre.

"Campesinospata reunionninman rinkichu?"


"Vas a ir a la reunin de los campesinos?"

C- Antonio! Q'aya campesinospata Antonio! Maana vas a ir


a la reunin de los campesireunionninman rinkichu? (1)
nos?
S, voy a ir siempre, pues,
A- Ar, risajpuni, a. Qanr?
Y t?

(1) "CAMPESINOSPATA REUNIONNINMAN": en lugar de "reunioninkuman". A veces se suprime el indicativo plural sobre todo cuando ste queda
sobreentendido.
(2)

"RUMIRARA". El sufijo "rara" traduce la idea de "lleno de..."

142
EJERCICIOS
1.

143
"WA" (A NOSOTROS) - PRETRITO

Pitaj willawasunchej? Ni pipis willawasunchejchu.


Quin nos avisar? Nadie nos va a avisar.
(vencer)
(obedecer)
(impedir)
(encontrar)

2.

Mayk'aj qolqeta qowasqayku? Minchhachu?


Cundo nos darn la plata? Pasado maana?

VOCABULARIO
(traern)
(llevarn)
(mostrarn)

3.

4.

5.

6.

Q'aya sut'iyayta llojsiyta saqewasunchejchu?


Nos van a dejar salir maana al amanecer?
(dormir)
(comer)
(baarnos)
(acercarnos)
(cocinar)
Piwan weraqochaj wasinman renqanku? Khuskapuni renqanku.
Con quin irn a la casa del caballero? Irn juntos siempre.
(vendrn)
(viajarn)*
(caminarn)
(se acercarn)
Qowistapuni wauchenqa, i?
Matar conejos siempre, no es cierto?
(pjaros)
(chanchos)
(gallinas)
(serpientes)
(zorros)
Q'aya jamusajpuni.
Vendr siempre maana.
(saldr)
(ganar)
(obedecer)
(me acercar)

rejsiy
kachay

conocer
enviar (personas)

apachi(mu)y
khuru

enviar (cosas)
gusano

FRASES FUNDAMENTALES
A. awpajta qan niWARQAYKU.

T nos dijiste anteriormente.

awpajta Pedro
wajyaWARQAYKU.

Pedro nos llam anteriormente.

awpajta qankuna
pusaWARQAYKU.

Ustedes nos llevaron anteriormente.

awpajta paykuna
qhapariWARQAYKU.

Ellos nos gritaron anteriormente.

B. Antonio invitaWARQANCHEJ.
Carloswan Pedrowan
willaWARQANCHEJ.

Antonio nos invit.


Carlos y Pedro nos avisaron.

AUTOMATISMOS
awpajta Pedro wajyawarqayku.
awpajta Antonio invitawarqanchej.

144

145

EXPLICACIN GRAMATICAL

"WA" - A NOSOTROS
PRETRITO

Mana willawarqaykuchu. Imaynataj fiesta karqa?

A-

Anchata gustawayku. Ashqa ami- Nos gust mucho. Encontramos a muchos amigos. Nos
goswan tinkorqayku. Sumaj
hicieron comer buena comida
mikhuyta mikhuchiwarqayku misk'i
y nos invitaron rica chicha.
aqhatataj invitawarqayku.

TU
UDS.
EL
ELLOS

A NOSOTROS (excl.)

VERBO + WA + RQA + YKU

L-

Manaraj don Antoniota rejsinichu.


Ima llajtamaritatajri?
Arbietomantachu?

No conozco todava a don


Antonio. De qu pueblo es
l? Es de Arbieto?

EL
ELLOS

A NOSOTROS (incl.)

VERBO + WA + RQA + NCHEJ

A-

Ar, Arbieto llajtamanta.

S, es del pueblo de Arbieto.

L-

Mayk'aj Arbietoman pusawasqayku?

Cundo nos llevarn a


Arbieto?

A-

Mayk'aj riyta munankichejri?

Cundo quieren ir?

L-

Uj fiestaman riyta munayku.


Qanjina, ashqata mikhuyta, ujyayta, tusuytawan munayku.

Queremos ir a una fiesta. Como t, queremos comer, tomar y bailar mucho.

A-

Pedrowan parlasaj. Pay pusawasunchej; ichs ujtawan riyta


munanqa. awpajta tukuyninchejta pusayta munawarqanchej,
manachu?

Voy a hablar con Pedro. El


nos va a llevar; quiz quiera
ir otra vez ms. Antes quizo
llevarnos a todos, no es
cierto?

L-

Ar, awpaj wataqa Clisaman


pusawarqanchej.

S, el ao pasado nos
llev a Clisa.

A-

Sumaj runapuni. Paywan parlasaj.


Q'ayakama.

Es muy buena persona. Voy a


hablar con l. Hasta maana.

L-

Q'ayakamalla.

Que sea hasta maana.

Igual que la forma pronominal: "a nosotros", para el presente y el futuro,


tambin existe en el pretrito solamente, en la primera persona del plural (excl. e
incl.), para expresar "t a nosotros"; "l a nosotros"; "ustedes a nosotros";
"ellos" a nosotros".
Ej:

Qankuna niwarqaYKU.
Payqa niwarqaNCHEJ.

Ustedes nos dijeron.


El nos dijo.

La tercera persona "l a nosotros", "ellos a nosotros", puede ser inclusiva


o exclusiva, as:
Ej:

DILOGO
L-

A-

No nos avisaron. Cmo


estaba la fiesta?

L-

NiwarqaYKU. (excl.)
NiwarqanCHEJ. (incl.)

El nos dijo.
El nos dijo.

"Imaynalla fiesta kasarqa?"


"Cmo estaba la fiesta?"

Buenos das, Alberto. Maypi


chinkankiri? Kinsa punch'ayna
mana cursoman jamunkichu.

Buenos das, Alberto. Dnde te has perdido? Son


tres das que ya no vienes
al curso.
Genarowan noqawan Kachimayu- Genaro y yo fuimos a
man rerqayku. Don Antonio fiesta"Kachimayu". Don Antonio
man invitawarqayku.
nos invit a la fiesta.

147

146
EJERCICIO
1.

awpajta llajtamasiy wasinman pusawarqayku.


Mi paisano nos llev a su casa la vez pasada.
(nuestro)
(su, de Uds.)
(su, de ellos)
(su, de l)

2.

3.

4.

5.

6.

Qanimpa qankunaqa jisq'on pesosllata qowarqayku.


La vez pasada, ustedes nos dieron nueve pesos no ms.
(devolvieron)
(enviaron)
(cobraron)*
(trajeron)
Mayk'aj paykuna convidawarqanchej? Qhepan diata convidawarqanchej.
Cundo nos invitaron? Nos invitaron al da siguiente.
(escogieron)
(empujaron)
(llamaron)
(golpearon)
(conocieron)
Antonioqa wasi ukhuman tanqawarqanchej. Mana tanqawarqanchejchu.
Antonio nos empuj dentro de la casa. No nos empuj.
(lago)
(camin)*
(barro)
Imata rikuchiwarqanchej qanimpa Juanpata chajranpiri? Qowita
rikuchiwarqanchej.
Qu nos mostr el otro da en la chacra de Juan? Nos mostr un conejo.
(gusano)
(lagarto)
(zorro)
(hierba)
(gato)
Llajtamasiykiwan wawqeykiwantaj mana wllawarqaykuchi.
Tu paisano y tu hermano no nos avisaron.
(contestaron)
(vencieron)
(impidieron)
(obedecieron)
(conocieron)

"WA" (A M) - PLUSCUAMPERFECTO
"WA" (A NOSOTROS) - PLUSCUAMPERFECTO

34
VOCABULARIO
moroq'o
maay
manuy
mayqen
ujkuna

piedra de moler,
redonda
prestar, pedir
prestar (dinero)
cul, que, cuyo
los dems

uywa
akulliy
ch'ojo
ch'ojoy
yoqalla
saqerpariy

animal domstico
mascar coca
tos
toser
nio, chico
abandonar

FRASES FUNDAMENTALES
A. "Pedro jamusan", willaWASQANKI.Chaywanps mana
jamunchu.
"Hermanoyki chayamun", Carlos
willaWASQA. Chaywanpis mana
chayamunchu.
Qankuna niWASQANKICHEJ.
Franciscowan Froilanwan
niWASQANKU.
B. Qan sarata apamuWASQAYKOqa.
Jaimeqa trigota apamuWASQAYKOqa.
Qankuna t'antata apamuWASQAYKOqa.
Jaimewan Albertowan ch'uuta
apamuWASQAYKOqa.
Pedro t'antata apamuWASQANCHEJqa.
Antoniowan Hugowan aychata
apamuWASQANCHEJqa.

"Pedro est viniendo", me habas


dicho. Pero no ha venido.
"Tu hermano ha llegado", me
haba dicho Carlos. Pero no
lleg.
Ustedes me haban dicho.
Francisco y Froiln me haban
dicho.
T nos habas trado maz.
Jaime nos haba trado trigo.
Ustedes me haban trado pan.
Jaime y Alberto nos haban
trado chuo.
Pedro nos haba trado pan.
Antonio y Hugo nos haban
trado carne.

AUTOMATISMOS
"Pedro jamusan", willawasqanki.
"Hermanoyki chayamun", willawasqa.
Qankuna t'antata apamuwasqayku.
Pay t'antata apamuwasqanchej.

149

148
DILOGO
EXPLICACIN GRAMATICAL

"WA" - (A M) PLUSCUAMPERFECTO
SQAYNKI
RADICAL
SQA
+ WA +
DEL VERBO
SQANKICHEJ
SQANKU

t a m
l a m
ustedes a m
ellos a m

Para expresar en la forma pronominal, la idea de un hecho sorpresivo o no


presenciado por el narrador, se introduce el infijo "WA" antes de la declinacin del
verbo, en el tiempo del pluscuamperfecto. Generalmente se aade el sufijo "QA"
para expresar este sentimiento de sorpresa o de admiracin.
Ej:

Trigota qoWAsqaykoQA!

P-

Imaynalla karikusanki?

Cmo ests?

E-

Walejlla.

Bien no ms.

P-

Imarayku kay horasta clasesman Por qu llegas a clases a


chayamusanki?
esta hora?

E-

Manachu qayna: "Q'aya las diez- Acaso no me dijiste ayer:


llata clase kanqa", niwarqanki?
"Maana la clase ser desde
las diez no ms"?

P-

Mana allinta uyarinkichu; claseqa No has escuchado bien; las


las nuevetapuni qallarin. Don
clases siempre empiezan a
Germn tutamantapacha suyawalas nueve. Don Germn nos
sqayku; chanta ripusqa.
haba esperado desde esta
maana; despus se haba
ido.

E-

Maruja kaypichu?

Est aqu Maruja?

P-

Manaraj jamunchu.

No ha venido todava.

E-

Ujkunari?

Y los dems?

P-

Araniman risqanku. Mana ni


imatapis willawasqaykuchoqa!
Chayrayku don Germn phia ripusqa.

Haban ido a Arani. Pero no


nos avisaron nada! Por eso
don Germn se haba ido
enojado.

E-

Noqaqa tutamanta mercadoman


Yo fui temprano (de maana)
rerqani; Lucaswan Claudiowan
al mercado; Lucas y Carlos
ch'inllamanta camionpi pasame cruzaron en un camin
warqanku. Mana saludawarqankusin decir nada. No me
chu.
saludaron.

P-

Imarayku saqerpariwarqanchej?
Ichs fiestaman rerqanku. Mana
pusayta munawarqanchejchu.
Imaraykuchus, i? (1)

Por qu nos han dejado?


Quizas han ido a la fiesta. No
han querido llevarnos. Por
qu ser, no?

I-

Arbietopi k'acha cholitas tian.


Ichs chayrayku.

En Arbieto hay cholitas bonitas. Tal vez sea por eso.

Nos haba dado trigo!

Tambin puede expresar el reproche.


Ej:

"Pedro jamusan", willaWAsqanki. Chaywanpis


mana jamunchu.

"Pedro est viniendo", me


habas dicho. Pero no
vino.

A NOSOTROS - PLUSCUAMPERFECTO
RADICAL
SQAYKU
apamu-wa-sqayku
+ WA +
DEL VERBO
SQANCHEJ apamu-wa-sqanchej

Conforme a lo dicho en la leccin 31, hay solamente dos terminaciones para


traducir la expresin pronominal: "t, l, Uds., ellos a nosotros."
Ej:

Pay qolqeta qowasqanchej.


Pay qolqeta qowasqayku.

El nos haba dado dinero. (incl.)


El nos haba dado dinero. (excl.)

"Clases las nueveta qallarin."


"Las clases empiezan a las nueve."

IMPORTANTE: La forma exclusiva es similar a la del futuro. El contexto indicar de


que tiempo se trata.

(1) "IMARAYKUCHUS, I?." En esta expresin el sufijo "chus" que sigua a


"imarayku" traduce una interrogacin respecto a una causa
desconocida. "Por qu ser, no?"

150
EJERCICIOS
1.

151

(masco coca)
(miento)
(escapo)
(presto plata)
(tomo chicha)
2.

"Guitarraykita maaway", yoqallaqa niwasqa.


"Prstame tu guitarra", me haba dicho el muchacho.
(vndeme)
(dame)
(treme)

3.

"Yoqalla qhaparisarqa", willawasqankichej.


"El muchacho estaba gritando", me haban contado ustedes.
(tosiendo)
(escapando)
(mascando coca)
(escogiendo)

4.

P'unchaynintin ashqa runas watukuwasqanku!


Mucha gente me ha visitado todo el da!

VOCABULARIO
yan
ch'uspa
jaya
machuruna
llajwa

Moroq'ota kutichiwasqankeqa!
Me habas devuelto la piedra de moler?

A.

B
(l)
(Uds.)
(ellos)

6.

Mayqen uywata apamuwasqaykoqa!


Que cra nos haba trado!
(bulto)
(maz)
(papa)*
(chuo)

7.

Tukuy qolqeta kutichiwasqayku!


Nos habas devuelto todo el dinero!
(t)
(l)
(Uds.)
(ellos)

camino
bolsa para la coca
picante
anciano
salsa

jayway
machu
thanta
pakay

alcanzar, ofrecer
viejo, anciano
(personas)
viejo, gastado (cosas)
ocultar, esconder

FRASES FUNDAMENTALES

(buscado)
(ganado)
(mirado)
5.

"A T" - PRESENTE

35

"Mana jayk'aj suanichu", niwasqankeqa.


"Nunca robo", me habas dicho.

Sapa p'unchay niYKI.

Te digo cada da.

Sapa p'unchay niSUNKI.

Te dice cada da.

Sapa p'unchay niYKU.

Te decimos cada da.

Sapa p'unchay niSUNKU.

Te dicen cada da.

Kunan tutamanta t'antata


vendeYKl.

Te he vendido pan esta maana.

Imatataj vendeSUNKI?

Qu te ha vendido?

Sumaj ch'uuta vendeYKU.

Te hemos vendido buen chuo.

K'acha chajrata vendeSUNKU. Te han vendido una linda chacra.

AUTOMATISMOS
Sapa p'unchay niyki.
Sapa p'unchay niyku.
Imatataj apamusunku?
Imatataj vendesunki?

152

EXPLICACIN GRAMATICAL

"A T" PRESENTE


ni yki

te digo

ni - SU yku

te decimos

ni - SU nki

te dice

ni - SU nku

te dicen

La forma pronominal "a t" puede presentar cierta dificultad debido a su


aparente irregularidad. Pero hay que notar que en todas los tiempos del verbo la
forma es idntica.
RADICAL DEL VERBO + "SU" + TERMINACIN DEL PRESENTE

La caracterstica que expresa la forma pronominal "a t" es el sufijo "SU",


ausente en la primera persona del singular.

Ej:

Kunan tutamanta t'antata


vendeYKI.

DILOGO

A-

Fiestaqa gustasunkichu?

Te gusta la fiesta?

C-

Ar, gustawan. Mikhuyqa sumaj


aqhataj ancha misk'i.

S, me gusta. La comida es
buena y la chicha es muy rica.

A-

Cholitasri?

Y las cholitas?

C-

K'acha kanku. Allinta tusunku.

Son bonitas. Bailan muy bien.

A-

Manachu: "Arbieto llajtaqa k'acha Acaso no les dije: "El pueblo


llajta. Fiesta kosa kanqa",
de Arbieto es un pueblo bonito,
nerqaykichej?
la fiesta ha de estar buena."?

C-

Agradeceyku, Alberto! Kunanqa Te agradecemos, Alberto!


campo kawsayta astawan rejsiyku.
Ahora conocemos mejor la vida
Tukuyniyku agradeceyku.
del campo. Todos te
agradecemos.

A-

Qhaway, Carlos, mana kunanjinachu sapa p'unchay campopeqa.


Campesinosqa sinchita llank'anku
anchatataj sayk'unku. Chanta watapi tukuy llajtapijina fiestata ruanku. Jinatataj samarikun kusikunkutaj.

Mira, Carlos, no todos los das


son como hoy en el campo. Los
campesinos trabajan fuerte y se
cansan muchsimo. Despus,
como en todos los pueblos,
hacen una fiesta al ao. As
descansan y se alegran.

C-

Entiendeyki, Alberto; sumajta


campesinospaj kawsayninkuta
rejsinki.

Te entiendo, Alberto; conoces


muy bien la vida de los
campesinos.

A-

Ar.

S.

C-

Fiestasninkutapis.

Sus fiestas tambin.

A-

Ajinalla kasqa.

As no ms haba sido.

Te he vendido pan esta


maana.

En la primera persona del plural, generalmente no se usa el infijo "SU"


aunque se usa para enfatizar la forma pronominal "a t".
Ej:

"Riy", niyku.
"Riy", niSUyku.

"Anda", te hemos dicho.


"Anda", te hemos dicho.

La terminacin "YKU" de la forma pronominal "a t" es similar a la del presente no pronominal. El sentido general de la frase indicar si se trata de la forma
directa o de la forma pronominal. En caso de confusin se incluye el infijo "SU".
Ej:

Compaero, noqayku niyKU. Nosotros te decimos, compaero.


Compaero, noqayku niYKU. Nosotros decimos, compaero.
Parlayta munaSUyku.
Queremos hablarte.

153
"Fiestaqa gustasunkichu?"
"Te gusta la fiesta?"

154

(frazadas)
(mantas)
(fajas)
(polleras)*

EJERCICIOS
1.

2.

Gustasunkichu kay t'ikaqa? Ar a, gustawan.


Te gusta esta flor? Si, pues me gusta.
(lana)
(camino)
(salsa picante)
(bolsa para coca)
Chay ch'ulus gustasunkuchu? Mana gustawankuchu. Ancha thanta.
Te gustan esos gorros? No me gustan. Son muy viejos.

3.

Noqaykoqa kay misk'ista qoyku. Agradeceyki.


Nosotros te damos estos caramelos. Gracias.
(comida)
(chicha)
(verdura)*

4.

Mana kaypichu machurunas tiakunku, nisayki.


Te digo que aqui no viven ancianos.

155

(l)
(nosotros)
(ellos)
5.

6.

7.

36

Mayninpijina jaya llajwata qoyki.


De vez en cuando te doy salsa picante.
(ofrezco)
(preparo)
(compro)
(aumenta)
Mayninpijina noqayku qhapariyku.
De vez en cuando te gritamos.
(visitamos)
(escondemos)
(acercamos)
(recordarnos)
Mayninpijina kay machuruna kawsayninmanta parlasunki, ichar?
De vez en cuando este anciano te habla de su vida, no es cierto?
(tu hermano)
(el caballero)
(el profesor)

"A T" - FUTURO


SUFIJO: "YOJ"

VOCABULARIO
-mantawan
-piwan
p'ampachay
uraykuy
pampachay

dentro de
dentro (tiempo)
enterrar
bajar
perdonar

-tawan
wichariy
p'ampachaku
thaskiy

ms, con
subir
entierro
ponerse a andar,
andar rpido

FRASES FUNDAMENTALES
A.

B.

Semanamantawan wajyaSQAYKI.
Semanamantawan Jos wajyaSONQA.
Semanamantawan wajyaSQAYKU.
Semanamantawan Carmenwan
Josewan wajyaSONQANKU.

Te llamar dentro de una semana ms.


Jos te llamar dentro de una
semana ms.
Te llamaremos dentro de una
semana ms.
Carmen y Jos te llamarn dentro de una semana ms.

Pitaj wajyawanqa? Manuel


wajyaSONQA. Pikunataj
wajyawanqanku? Carmenwan
Josewan wajyaSONQANKU.

Quin me va a llamar? Te va a
llamar Manuel. Quines nos
van a llamar? Te van a llamar
Carmen y Jos.

QolqeYOJ kani.
WasiYOJ kanki.
Mashqa wawasniYOJ kanki?
WarmiYOJchu kanki?
Ar, warmiYOJ kani.
Mashqa naranjasta rantimunki?

Tengo dinero.
Tienes casa.
Cuntos hijos tienes?
Tienes mujer? (eres casado)
S, tengo mujer.
Cuntas naranjas has ido a
comprar?
He comprado doce.

Chunka iskayniYOJta rantimuni.

AUTOMATISMOS
Semanamantawan wajyasqayki.
Semanamantawan wajyasqayku.
Qolqeyoj kani.
Wasiyojchu kanki?
Chunka iskayniyojta rantimuni.

156

157
EXPLICACIN GRAMATICAL
"A T" - FUTURO
wajya SQA yki
wajya SO nqa

15.)

wajya SQA yku


wajya SO nqanku

La forma pronominal "a t", en el futuro, sigue las reglas del presente. (Ver leccin

En la primera persona del plural se puede utilizar tambin el infijo "SU".


Ej:

Wajyasqayku.
WajyaSUsqayku.

Pedro wajyaSOnqa.

Te va a llamar Pedro.

SUFIJO: "YOJ"
El sufijo "YOJ" expresa propiedad, posesin o pertenencia y se podra traducir por: "el
que tiene".
Ej:

WasiYOJ kani.
Tawa wawasniYOJ kani.

Tengo casa.
(Soy el que tiene casa.)
Tengo cuatro hijos.
(Soy el que tiene cuatro hijos.)

No hay que confundir este sufijo con "WAN" que expresa ms bien el acompaamiento.
Ej:

EPEPES-

Te llamaremos.
Te llamaremos.

En la tercera persona la "U" se cambia en "O" debido a la presencia inmediata de la


"NQ".
Ej:

DILOGO

Tawa wawasniyWAN rini.

Voy con mis cuatro hijos.

ESESESESESES-

"Ladoykipi tiakusajchu?"
"Me sentar a tu lado?"

Pilar, thaskimuy, colectivo


jamusana.
Wicharisun.
Buenos das, seora, ladoykipi
tiakusajchu?
Tiakullay, seorita.
Cochabambapichu tiakunki,
seora?
Mana, awpajta kaypi tiakoj kani;
kunanqa Oruropi tiakuni. Qayna
mamitay waupun; p'ampayninman
jamusani.
Sinchita llakikuni, seora, mashqa
watayoj karqa?
Soj'ta chunka iskayniyoj karqa.
Mashqa wawasniyoj karqa?
Phishqa wawasniyoj karqa.
Hermanosniyki suyasunkuchu?
Ar, suyawasanku.
Esquinapi uraykusaj. Manachu
cafeta tomayta munanki?
Diuspagarasunki, seorita. Usqhayta
wasiyman chayayta munasani.
Hermanosniykejpata wasinkuta
rejsinkichu?
Mana rejsinichu.
Noqayku pusasqayku. Llajtata
sumajta rejsiyku.
Diuspagarasunki, seorita.

Pilar, aprate, esta viniendo ya


el colectivo.
Subiremos.
Buenos d as, seora, Me
sentar a tu lado?
Sintate no ms. seorita.
Vives en Cochabamba,
seora?
No, antes viva aqu; ahora vivo
en Oruro. Ayer muri mi mam;
estoy viniendo a su entierro.
Lo siento mucho, seora,
cuntos aos tena?
Tena sesenta y dos aos.
Cuntos hijos tena?
Tena cinco hijos.
Te esperan tus hermanos?
S, me estn esperando.
Voy a bajar en la esquina. No
quieres tomar un caf?
Dios te lo pague, seorita.
Deseo llegar rpido a mi casa.
Conoces la casa de tus
hermanos?
No conozco.
Nosotros te vamos a llevar.
Conocemos muy bien la ciudad.
Dios te lo pague, seorita.

158

159

EJERCICIOS
1.

(pan)
(chuo)
(dulce)
(cigarrillo)*
2.

Pitaj pampaman pusawanqa? Noqayku pusasqayku.


Quin me llevar a la pampa? Nosotros te llevaremos.

VOCABULARIO
(baile)
(avin)*
(entierro)
(celebracin de
cumpleaos)

3.

4.

5.

6.

7.

"A T" - PRETRITO

37

Pitaj qolqeta qowanqa? Noqa qosqayki.


Quin me dar dinero? Yo te dar.

allinchay
qhatay
urpita
sutichay

Wawqey yanapawanqachu? Mana wawqeyki yanapasonqachu.


Me ayudar mi hermano? No te ayudar tu hermano.
(llevar)
(avisar)
(dir)
(perdonar)
Mayk'aj Josewan Mariawan wajyawanqanku? Q'aya wajasonqanku.
Cundo me llamarn Jos y Mara? Te llamarn maana.
(visitarn)
(buscarn)
(curarn)
(esperarn)
Semanamantawan ojot'asta qosqayki.
Te dar abarcas dentro de una semana.
(l)
(nosotros)
(ellos)
Mashqa wawayoj kanku? Iskay wawayoj kanku.
Cuntos hijos tienen? Tienen dos hijos.
(tres)
(seis)
(cinco)
(cuatro)
Chirirayku ch'ojoyoj kani.
Tengo tos por el fro.
(tiene)
(tienes)
(tienen, Uds.)
(tienen, ellos)

arreglar
cubrir, tapar
palomita
denominar, poner
nombre

watejmanta
waraq'a
jayt'ay
rijch'ariy

de nuevo
honda
patear
despertarse

FRASES FUNDAMENTALES
A.

B.

Qayna altinta willaRQAYKI.

Ayer te he avisado correctamente.

Qayna allinta Lucas willaSORQA.

Ayer Lucas te ha avisado correctamente.

Qayna allinta noqayku willaRQAYKU.

Ayer te hemos avisado correctamente.

Qayna allinta Lucaswan Andreswan willaSORQANKU.

Ayer Lucas y Andrs te han


avisado correctamente.

Pitaj willaWARQA?

Quin me avis?

Noqa awpajta willaRQAYKI.

Yo te avis antes.

Lucaspis willaSORQA.

Lucas tambin te avis.

WillawarqanKichejchu?

Me avisaron ustedes?

Ar, willaRQAYKU.

S, te avisamos.

Lucaspis Andrespis willaSORQANKU.

Tanto Lucas como Andrs te


avisaron.

AUTOMATISMOS
Qayna allinta willarqayki.
Lucaspis willasorqa.
Noqayku willarqayku.
Qayna allinta Lucaspis Andrespis willasorqanku.

160

EXPLICACIN GRAMATICAL

161

P-

Ar, hermanoywan noqawan iskay S, mi hermano y yo te pagapachaj pesosta pagarqayku.


mos doscientos pesos. Ni con
Chaywanpis mana purichiyta
eso podemos hacerlo funcioatiykuchu.
nar.

A-

Manachu mecanicosqa: "Ama


usqhayta manejaychu"? nisorqanku. Casunkichu?

Acaso no te dijeron los mecnicos: "No manejes muy


rpido"? Has hecho caso?

P-

Ar, Antonio, casuni.

S, Antonio, hice caso.

A-

Secretariaqa recibituta qosorqachu?

Te dio recibo la secretaria?

P-

Ar, qowarqa.

S, me dio.

A-

Qhaway, Pedro, kunanqa mana


tiempoyojchu kani. Mana
allinchayta atisajchu. Qhechuata
yachakasani; q'ayalla atisaj.

Mira, Pedro, ahora no tengo


tiempo. No voy a poder arreglarlo. Estoy aprendiendo
quechua; slo podr maana.

P-

Kosapacha! Q'aya tutamanta


suyasqayki.

Est bien! Maana temprano


te voy a esperar.

A-

Tutamanta jamusaj. Q'ayakamalla!

Voy a venir temprano. Hasta maana!

"A T" - PRETRITO


(noqa) willa-RQA-YKI

(noqayku) willa-RQA-YKU

(pay) willa-SO-RQA

(paykuna) willa-SO-RQA-NKU

La forma pronominal "a t" en la primera persona del pretrito (yo a t) se


expresa con la terminacin "YKI" colocada a continuacin del infijo "RQA",
caracterstica del pretrito.
En la primera persona del plural se puede incluir el infijo "SU".
Ej:

Willarqayku.
WillaSOrqayku.

Te hemos avisado.
Te hemos avisado.

En la tercera persona, el infijo "SU" precede al infijo "RQA". La "U" se cambia en "O" delante de "RQ".
Ej:

Noqa willaRQAYKI.
Carlos willaSORQA.

DILOGO

Yo te avis.
Carlos te avis.

"Camionniyqa manaraj allinchu."


"Mi camin no est bien todava."

P-

Buenos das, Antonio. Imaynalla kasanki?

Buenos das, Antonio. Cmo ests?

A-

Walejlla. Qanr?

Bien no ms. Y t?

P-

Walejllataj. Qayna wajyarqayki.


Camionniyqa manaraj allinchu.

Bien tambin. Ayer te llam.


Mi camin no est bien todava.

A-

Kay sabadolla camionniykita


allincharqani!

Pero si este sbado no


ms arregl tu camin!

163
162

"A T" - PLUSCUAMPERFECTO


"A T" - IMPERFECTO

EJERCICIOS
1.

Pitaj willawarqa? Noqa willarqayki.


Quin me avis? Yo te avis.
(agarr)
(peg)
(pate)
(despert)

2.

Qanimpa uj uywata apachimurqayki. Gustasorqachu?


Anteayer te envi un animalito (cra). Te gust?
(palomita)
(honda)
(piedra de moler)
(conejo)

3.

4.

5.

6.

Pikunataj suyawarqanku? Lucaspis Andrespis suyasorqanku.


Quines me esperaron? Tanto Lucas como Andrs te esperaron.
(abandonaron)
(patearon)
(pegaron)
(ganaron)
Tutamanta phulluykiwan qhatarqayki.
Al amanecer te tap con tu frazada.
(nosotros)
(l)
(ellos)
Watejmanta waraq'aykita maarqayku.
Te pedimos tu honda de nuevo.
(l)
(yo)
(ellos)
Manachu chunka ujniyoj pesosta manusorqanku?
No te prestaron once pesos?
(doce)
(trece)
(veintin)
(cien)
(treinta)
(cuarenta)
(cincuenta y cinco)
(dos cientos)

VOCABULARIO
pajt, (pajtataj)
lisu
churi
pachamama

cuidado, ojo
malvado, malcriado
hijo
la madre tierra

opa
llusk'ay
juk'uta
pakay

mudo, tonto,
idiota, zonzo
resbalar
abarca
ocultar, esconder

FRASES FUNDAMENTALES
A.

B.

"Noqa niSQAYKI", nerqa.

"Yo te haba dicho", dijo.

Pedro niSUSQA.

Pedro te haba dicho.

"Noqayku niSQAYKU", nerqanku.

"Nosotros te habamos dicho",


dijeron.

Pedrowan Pablowan niSUSQANKU.

Pedro y Pablo te haban dicho.

Noqa niSOJ KANI.

Yo sola decirte.

Carlos niSOJ.

Carlos te deca.

Noqayku niSOJ KAYKU.

Nosotros te decamos.

PaykunaniSOJ KANKU.

Ellos te decan.

AUTOMATISMOS
Alberto nisusqa.
Noqa nisoj kani.
Noqayku nisoj kayku.

164
EXPLICACIN GRAMATICAL

Uj horata mask'arqayki, Mara!


Pakaku warqankichu?

M-

Lucaswan Pedrowan niwarqanku:


Jos mask'asasunki... Noqa tatasniywan kasarqani.

Lucas y Pedro me haban


dicho: Jos te est buscando... Yo estaba con mis
padres.

I-

Tatasniykichu pusasorqanku?

Te haban llevado tus padres?

M-

Ar, paykuna pusawarqanku.

S, ellos me llevaron.

I-

Pusasunkupunichu?

Siempre te llevan?

M-

Mana, mayninpijina sapallay


rillanitaj.

No, a veces voy tambin


sola.

I-

Msica gustasorqachu? Manachu nerqayki: "Intichuris" (1)


charanguta sumajta waqachinku?

Te gust la msica? Acaso no te dije: los "Hijos del


Sol" tocan muy bien el
charango?

M-

Ar, niwarqanki.

S, me dijiste.

J-

awpajta Oruropi chay conjuntota Ya habas escuchado antes


uyarerqankiachu? Manachu
a ese conjunto en Oruro?
mamayki pusasoj?
Tu mam no sola llevarte?

M-

Mana pusawajchu.

J-

Killamantawan watejmanta
Van a venir a Oruro de nuevo
Oruroman jamonqanku; willasqayki.
dentro de un mes; te voy a
avisar.

M-

Willarillawankichu? Manachu
pusawanki?

Me vas a avisar no ms?


No me vas a llevar?

J-

Tukuy sonqowan pusasqayki.

Te voy a llevar de todo corazn.

"A T" - PLUSCUAMPERFECTO


(noqa) ni-sqa-yki
(pay) ni-SU-sqa

(noqayku) ni-sqa-yku
(paykuna) ni-SU-sqa-nku

En la primera persona del singular como del plural la terminacin es similar a


la del futuro. El sentido general de la conversacin indicar de que tiempo se trata.
Ej:

Q'aya t'antata qoSQAYKI.


Wawaykipaj t'antata qoSQAYKEQA.

Maana te dar pan.


Yo te haba dado pan para tu hijo.

A la primera persona del plural se puede incluir el infijo "SU".


Ej:

NiSUSQAYKU.

Te habamos dicho.

"A T" - IMPERFECTO


(noqa) ni-SO-j kani
(pay) ni-SO-j

(noqayku) ni-SO-j kayku


(paykuna) ni-SO-j kanku

La expresin de la forma pronominal "a t", en el tiempo imperfecto, es muy


sencilla porque no presenta irregularidad en ninguna persona. En la tercera
persona no se expresa el auxiliar "KAY". (Vea leccin 24)
Ej:

Noqa niSOJ kani.

Yo te deca.

NOTA: "U" se cambia en "O" delante de la "J".


Ej:

DILOGO
M-

NisOJ kani.

Sola decirte.

"Msica gustasorqachu?"
"Te gust la msica?"

Jos! Qayna ch'isi ima horata


fiestaman chayamorqanki?
Tardellata rikorqayki.

Jos! A qu hora has


llegado a la fiesta ayer en la
noche? Te he visto tarde.

165
Mara!, te he buscado por
una hora. Te habas ocultado de m?

J-

No me llevaba.

(1) "INTICHURIS". La palabra "hijo" tiene dos traducciones en el quechua le gtimo. "Wawa" es el trmino femenino: la MADRE a su hijo. "Chur" es
ei trmino masculino: el PADRE a su hijo. Hoy en da la palabra "Churi"
es poco utilizada.

166

167
EJERCICIOS

1.

39

Chay ch'ulu noqajpata!, nisqayki.


Ese gorro es mo!, te haba dicho.
(honda)
(palomita)
(lana)
(abarca)
(hilo de lana)

2.

Pajt urmakuwaj!, hermanosniyki nisusqanku.


Cuidado con caerte!, te haban dicho tus hermanos.
(mentir)
(subir)
(bajar)
(resbalar)

3.

Chay waynaqa ancha sajra, noqayku nisqayku.


Ese joven es muy malo, te habamos dicho nosotros.

waylluy
maran
takay
ch'ajway

A.

callarse
pararse, detenerse
cerrar
yerno

B.

Noqa parlaSUYta munani.


Dionicio parlaSUYta munan.
Noqayku parlaSUYta munayku.
Miguelwan Josewan parlaSUYta
munanku.

Quiero hablarte.
Dionicio quiere hablarte.
Nosotros queremos hablarte.
Miguel y Jos quieren hablarte.

C.

Noqa parlayta munaYKI.


Dionicio parlayta munaSUNKI.
Noqayku parlayta munaSUYKU.
Miguelwan Josewan parlayta
munaSUNKU.

Yo quiero hablarte.
Dionicio quiere hablarte.
Nosotros queremos hablarte.
Miguel y Jos quieren hablarte.

Sapa ch'isi payqa cocata jaywasoj.


El sola ofrecerte coca cada noche.

Ama lisu yoqallaswan phujllaychu, tatayki nisoj.


No juegues con chicos traviesos, tu padre sola decirte.
(tus amigos)
(nosotros)
(yo)

7.

ch'inyay
sayay
wisq'ay
tolqa

Que Pablo te hable.


Que Pablo y Ral te hablen.

(chicha)
(llajwa)
(carne seca)
6.

acariciar, mimar
batn
golpear con ruido,
llamar a la puerta
alborotar

Pablo parlaSUCHUN.
Pablowan Ralwan parlaSUCHUNKU.
Carlos willaSUCHUN.
Paykuna willaSUCHUNKU.

Noqa pusasoj kani.


Yo sola llevarte.
(pegarte)
(obedecerte)
(despertarte)

5.

VOCABULARIO

FRASES FUNDAMENTALES
(malcriado)
(mentiroso)
(perezoso)
(tonto)

4.

"A T" - IMPERATIVO


"A T" - INFINITIVO

Noqaqa Pachamamamanta willasoj kani.


Yo sola contarte de la Pachamama.
(ellos)
(l)
(nosotros)

Que Carlos te avise.


Que ellos te avisen.

AUTOMATISMOS
Pablo parlasuchun.
Paykuna willasuchunku.
Dionicio parlasuyta munan.
Miguel parlayta munasunki.

169

168
EXPLICACIN GRAMATICAL

"A T" - IMPERATIVO


(pay)

parla-SU-chun

(paykuna) parla-SU-chunku
Por razones obvias, en este tiempo no existe sino la tercera persona del
singular y del plural para traducir la forma pronominal "a t".
Ej:

Pablo parlaSUchun.

Que Pablo te hable.

"A T" - INFINITIVO


RADICAL DEL VERBO + SU + Y
Con el infinitivo existen dos maneras de expresar la forma pronominal "a
t". La forma ms sencilla y legtima se expresa por la inclusin del infijo "SU"
en el infinitivo. El verbo se declina normalmente.
Ej:

Noqa parlaSUyta munani.

Yo quiero hablarte.

Se escucha a menudo la traduccin literal de la forma pronominal "a t"


acoplada al verbo principal y no al infinitivo.
Ej:

Parlayta munayki.

DILOGO

Quiero hablarte.

"Ujta maasuyta munani."


"Quiero pedirte un favor."

J- Imaynalla, Pablo?
Walejllachu?

Cmo ests, Pablo? Bien


no ms?

P- Walejlla, qanr?

Bien no ms, y t?

J- Noqapis. Pablo ujta maasuyta


munani.

Yo tambin. Pablo, quiero


pedirte un favor (algo).

P- Nillaway, Julio.

Dime no ms, Julio.

J- Martesta Oruroman risaj. Uj


boletota rantikuyta munani.
Manachu cuentaypi
estacionman riyta munanki?
Noqa mana tiempoyojchu kani.

El martes voy a ir a Oruro.


Quiero comprarme un boleto.
No quieres ir a la estacin,
en lugar mo? Yo no tengo
tiempo.

P- Disculpariway, Julio, kunitan mana Disclpame, Julio, no podr ir


riyta atisajchu. Albertolla
en seguida. Que Alberto te lo
boletoykita rantipusuchun. (1)
compre el boleto.
C- Alberto mana tiempoyojchu;
Alberto no tiene tiempo; est
camionta allinchasan. Lucaswan
arreglando el camin. Lucas
Antoniowan mana estudiasankuy Antonio no estn estuchu. Paykunalla rantipusuchunku.
diando. Que ellos no ms te
(1)
lo compren.
P- Lucas jamusan; paywan parla Est viniendo Lucas; hablaresunchej. Lucas, jamullay!
mos con l. Lucas, ven no
ms!
L- Imaynalla kankichej?
Cmo estn?
P- Walejlla. Julio ujta maasuyta
Bien no ms. Julio quiere pemunan. Martesta Oruroman renqa.
dirte un favor. El martes ha
Boletota munan. Manachu paypaj
de viajar a Oruro. Quiere un
estacionman riyta munanki?
boleto. No quieres ir por l a
la estacin?
L- Imaynamanari, llajtamasi.
Como no, paisano. Voy a
Boletoykita rantipusqayki. (1)
comprrtelo el boleto.
J- Agradeceyki, Lucas! Suyarillay. Te agradezco, Lucas! EsQolqetaraj qosqayki.
pera. Te voy a dar dinero.
L- Trenpichu ferrobuspichu rinki?
Vas a ir en tren o en ferrobus?
J- Trenpi.
En tren.
L- Kunitan risaj.
Voy a ir en seguida.
J- Anchata agradeceyki.
Te agradezco mucho.
(1)

"RantiPUsuchun", "RantiPUsuchunku", "RantiPUsqa'yki". El sufijo "PU"


expresa el "lo": (Ver la leccin No. 43.)

170

171

EJERCICIOS
1.

"A USTEDES" - PRESENTE


"A USTEDES" - FUTURO

Tolqayki parlasuchun.
Que tu yerno te hable.
(cuide)
(llame)
(oiga)
(quiera)

2.

VOCABULARIO

Tataykiwan mamaykiwan munakusuchunku.


Que tu padre y tu madre te amen.
(digan)
(lleven)
(detengan)
(peguen)

3.

Pilar marnta apamusuchun.


Que Pilar te traiga un batn.

Ama yoqallas maqasuchunkuchu.


Que los chicos no te peguen.
(llamen)
(griten)
(detengan)
(pateen)

5.

Chunka kinsayoj pesosta maasuyta munani.


Quiero pedirte trece pesos.
(quince)
(diecinueve)
(veintiocho)
(treinta y siete)

6.

qonqapuy
waj!
wishkha!

olvidarse
va!
ay!

kamachiy

A. SapakutiniYKICHEJ.

Cada vez les digo (a Uds.).

Mara niSUNKICHEJ.

Mara les dice.

Noqayku niYKICHEJ.

Nosotros les decimos.

Mariawan Rosawan niSUNKICHEJ.

Mara y Rosa les dice.

B. Q'ayaniSQAYKICHEJ.

Les dir maana (a Uds.).

Minchha niSONQACHEJ.

Les dir pasado maana.

Noqayku niSQAYKICHEJ.

Nosotros les diremos.

Mariawan Rosawan niSONQACHEJ.

Mara y Rosa les dirn.

Noqayku mana maqasuyta munaykuchu.


Nosotros no queremos pegarte.
(callarte)
(mimarte)
(gritarte)
(detenerte)

7.

ordenar,
administrar,
governar

FRASES FUNDAMENTALES
(escoja)
(preste)
(compre)

4.

40

Yanapasuyta munanku.
Quieren ayudarte.

AUTOMATISMOS
(pegarte)
(curarte)
(pararte)
(esconderte)

Noqa niykichej.
Mariawan Rosawan nisunkichej.
Q'aya noqayku nisqaykichej.
Mara nisonqachej.

172

173

EXPLICACIN GRAMATICAL

"A USTEDES" - PRESENTE


noqa
noqayku

pay
paykuna

ni-yki-chej

ni-SU-nki-chej

En todos los tiempos la forma pronominal "a ustedes" consta solamente de


dos terminaciones. Corresponde al aumento de "CHEJ" a la terminacin singular de
la forma pronominal "a t".
Ej: Noqa niyki.
Yo te digo.
Noqa niykiCHEJ.
Yo les digo (a Uds.).
Pay nisunki.
Pay nisunkiCHEJ.

El te dice.
El les dice (a Uds.).

"A USTEDES" FUTURO


noqa
noqayku

pay
paykuna

ni-sqayki-chej

ni-SO-nqa-chej

La forma pronominal "a ustedes", en el futuro, se expresa por el aumento de


"CHEJ" a la forma pronominal "a t" en el singular.
Ej:

Noqa nisqayki.
Noqa nisqaykiCHEJ.

Yo te dir.
Yo les dir (a Uds.).

Pay nisonqa.
Pay nisonqaCHEJ.

El te dir.
El les dir (a Uds.).

DILOGO

"Ujta willasqaykichej."
"Voy a avisarles una cosa."

M- Yachakajkuna, sumajta
uyariwaychej! Qhepan lunesta
examen final kanqa!
A- Wishkha taty! Noqaqa mana
atisajchu. Camionta allinchayta
yachani, qhechuatari mana
yachanirajchu.

Tambin sabes tomar chicha,


no es as, Alberto?

A-

S, seor.

A-

Ar, don Manuel. Chaywanpis


noqaykoqa examenmanta mana
yacharqaykurajchu.

S, don manuel. Pero nosotros


no sabamos todava de los
exmenes.

M- Manachu yachachejkunaqa
willasunkichej?

Acaso los profesores no les


avisaron?

A-

Todava no, don Manuel.

Manaraj, don Manuel.

M- Don Germn willasunkichejchu


manachu?

Don Germn les avis o no?

A-

Todava no, don Manuel.

Manaraj, don Manuel.

M- Waj!
J-

Qonqapusqaqa!

Caramba! Se haba olvidado!

Waj diapaj kachun, don Manuel!


Miercolesllapaj kachun!

Que sea para otro da, don


Manuel! Que sea para el
mircoles no ms!

M- Kosapacha.
Muy bien.
Yachachejkunawan parlasaj. Q'aya
Voy a hablar con los profesowillasqaykichej.
res. Les avisar maana.

Alumnos, escchenme bien!


El examen final ser el lunes
prximo!
Estamos arruinados! Yo no
he de poder. S arreglar camiones, todava no s quechua.

2.

Tukuy qankunaman qolqeta manuykichej.


Les he prestado dinero a todos ustedes.
(dado)
(ofrecido)
(enviado)
(llevado)

Ar, taty.

M- Fiestarnanpis riyta yachanki,


Tambin sabes ir a las fiestas,
manachu? Cholitaswan tusuyta
no es as? Igualmente
yachallankitaj, manachu? Kunan
sabes bailar con las cholitas,
rikurinki, Alberto!
no es cierto? Ahora vas a
ver, Alberto!

A-

174
EJERCICIOS
1.

M- Aqhatapis tomayta yachanki,


Alberto, manachu

3.

Jos, sinchita kusikuni! Lunes


ch'isi uj sumaj fiesta kanqa
Tarata llajtapi...

Jos, me alegro mucho! El


lunes por la noche habr una
buena fiesta en Tarata...

(trado)
Sapa ch'isi Juanpata wasinpi noqayku suyaykichej.
Nosotros les esperamos (a Uds.) cada noche en la casa de Juan.
(enseamos)
(avisamos)
(buscamos)
Juan pata tatasnin willasunkichej.
Los padres de Juan les avisan (a Uds.).
(prestan dinero)

(devuelven dinero)
(envan dinero)
4.

Q'aya paqarin mask'asqaykichej.


Les buscar maana por la maana.
(gritar)
(ordenar)
(prestar)
(devolver)

5.

Pajtataj!, abueloykichej maqasonqachej.


Cuidado!, su abuelo les pegar (a Uds.).
(azotar)
(reir)
(castigar)

6.

Qosaypata hermanan willasonqachej.


La hermana de mi esposo les avisar (a Uds.).
(ayudar)
(ensear)
(esperar)
(llevar)

7.

Ralqa mana nisonqachejchu. Noqayku nisqaykichej.


No les dir Ral. Nosotros les diremos.
(dejar)
(dar)
(azotar)
(avisar)

175
"A USTEDES" - PRETRITO
"A USTEDES" PLUSCUAMPERFECTO

41
VOCABULARIO
manchay
jamp'atu

asustarse, tener
miedo, muy,
tremendamente
sapo

peqay, pijchay mascar coca


q'osi
humo

FRASES FUNDAMENTALES
A. Qayna noqa willaRQAYKICHEJ.

Yo les avis ayer (a Uds.).

Carmen willaSORQACHEJ.

Carmen les avis (a Uds.).

Noqayku willaRQAYKICHEJ.

Nosotros les avisamos (a Uds.).

Rosawan Anawan willaSORQACHEJ.

Rosa y Ana les avisaron.

B. Noqa willaSQAYKICHEJ, nisqa.

Yo les haba avisado, dijo.

Pedro willaSUSQACHEJ.

Pedro les haba avisado.

Noqayku willaSQAYKICHEJ,
nisqa.

Nosotros les habamos avisado,


dijo.

Luisawan Elenawan
willaSUSQACHEJ.

Luisa y Elena les haban avisado.

AUTOMATISMOS
Noqa willarqaykichej.
Pedro willasorqachej.
Noqayku willasqaykichej, nisqa.
Pablo willasusqachej.

176

177
EXPLICACIN GRAMATICAL

PRETRITO "A USTEDES"


noqa
noqayku

willa-rqa-yki-CHEJ

pay
paykuna

willa-SO-rqa-CHEJ

La forma pronominal: "a Uds.", se obtiene aumentando el infijo "CHEJ" a la


terminacin singular de la forma pronominal "a t".
Ej:

P- Buenos das, comadrey.


Imaynalla karikusanki?

Buenos das comadre.


Como ests?

M- Walejlla comadrey, qanr?

Bien no ms comadre, y t?

P- Noqapis. Ujta nisqayki, comadrey:


q'aya rpusaj.

Yo tambin. Te voy a decir


una cosa, comadre: me voy
maana.
Te ests yendo ya,
comadre? No saba pues.

Yo te avis.
Yo les avis (a Uds.).

M- Ripusankiachu, comadrey?
Mana yacharqanichoqa.

Pay willasorqa.
Pay willasorqaCHEJ.

El te avis.
El les avis (a Uds.).

P- Q'aya tutamanta Oruroman ripusaj, Me voy a ir a Oruro maana


comadrey.
por la maana, comadre.

willa-sqa-yki-CHEJ

pay
paykuna

M- Imarayku usqhayta rpusankiri?

Por qu te ests yendo tan


rpido?

P- Tatay sinchi onqosqa, nin.

Dice que mi padre est muy


enfermo.

M- Hermanosniyki yachankuchu?

Lo saben tus hermanos?

P- Manaraj, kunan willamusaj.

Todava no, ahora ir a avisarles.

M- Qhechua cursoykiri?

Y tu curso de quechua?

P- Mana quedakuyta atisajchu.

No podr quedarme.

willa-SO-sqa-CHEJ

La forma pronominal: "a Uds.", en el tiempo pluscuamperfecto, se consigue


aumentando "CHEJ" a la terminacin del singular de la forma pronominal "a t". La
forma "ustedes" es similar al futuro. El contexto indicar de que tiempo se trata.
Ej:

"Q'aya ripusaj."
"Me voy maana."

Noqa willarqayki.
Noqa willarqaykiCHEJ.

PLUSCUAMPERFECTO "A USTEDES"


noqa
noqayku

DILOGO

Noqa willasqayki.
Noqa willasqaykiCHEJ.

Yo te haba avisado.
Yo les haba avisado (a Uds.).

Pay willasusqa.
Paykuna willasusqaCHEJ.

El te haba avisado.
Ellos les haban avisado (a Uds.).

M- Qhechuata sumajta yachankia,


Ya sabes quechua bien cocomadrey. Kusikuni. Oruro
madre. Me alegro. Hablars
runaswan allinta parlanki. Mayk'aj
bien con la gente de Oruro.
kutirimunkiri?
Cundo vas a volver?
P- Manaraj yachanichu. Tardea;
ripusasaj, comadrey.

No s todava. Ya es tarde;
me estar yendo, comadre.

M- Q'aya tutamanta compadreykiwan


estacionman risqayku.

Maana por la maana


iremos a la estacin con tu
compadre.

P- Suyasqaykichej. Q'ayakama,
comadrey.

Voy a esperarles. Hasta maana, comadre.

M- Q'ayakamalla, comadrey.

Hasta maana, comadre.

178

179

EJERCICIOS
1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

"A USTEDES" - IMPERATIVO


"A USTEDES" - IMPERFECTO
"A USTEDES" - INFINITIVO

42

Qayna ch'isi tinkorqaykichej.


Anoche les encontr.
(vi)
(ment)
(avis)
(contest)
Atoj mancharichisorqachejchu? Mana, atojqa mana manchanchiwarqaykuchu.
Les hizo asustar el zorro? No, no nos hizo asustar el zorro.
(sapo)
(ladrn)
(serpiente)
Tatasniykichej llojsichillasorqachejchu? Mana llojsichiwarqaykuchu.
Sus padres les permitieron salir? No nos permitieron salir.
(comer picante)
(tomar chicha)
(mascar coca)
Qayna tutamanta noqayku mujumanta willarqaykichej.
Ayer por la maana nosotros les avisamos lo de la semilla.
(siembra)
(ladrn)
(entierro)
awpajta noqapuni willasqaykichejqa, ichar?
Anteriormente, yo siempre les haba avisado, no es cierto?
(dicho)
(llamado)
(pagado)*
Noqaykupuni q'osita rikuchisqaykichejqa, ichar?
Nosotros siempre les habamos mostrado el humo, no es cierto?
(el anciano)
(Juan y yo)
(Mara y yo)
(el chico y yo)

VOCABULARIO
jap'eqay
uywa(ku)y
jampiri
kacharpari

agarrar el alma
(pachamama)
criar, cuidar
curandero
despedida

alliy
maqhay
layqa
kacharpariy

FRASES FUNDAMENTALES
A. Carlos QANKUNATA yanapaCHUN.
Juanawan Marujawan QANKUNAMAN willaCHUNKU.
B. Noqa yanapaJ KAYKICHEJ.
Isabel yanapaJ KASUNKICHEJ.
Noqayku yanapaJ KAYKICHEJ.
Teresawan Paulinawan yanapaJ
KASUNKICHEJ.
C. QANKUNAta yanapayta munani.
Noqa yanapayta munaYKICHEJ.
Ana yanapayta munaSUNKICHEJ.
Noqayku yanapayta munaYKICHEJ.
Victorwan Eugeniowan yanapayta
munaSUNKICHEJ.

Que Carlos les ayude.


Que Juan y Maruja les avisen.
Yo les ayudaba.
Isabel les ayudaba.
Nosotros les ayudbamos.
Teresa y Paulina les
ayudaban.
Quiero ayudarles.
Yo quiero ayudarles.
Ana quiere ayudarles.
Nosotros queremos ayudarles.
Vctor y Eugenio quieren
ayudarles.

AUTOMATISMOS

Josejpata tatan mana aqhata jaywasusqachejchu, ichar?


El padre de Jos no les haba ofrecido chicha, no es cierto?
(agua)
(agua caliente)
(agua helada)
(caf)*

cuidado
emborracharse
brujo
despedir

Carlos qankunata yanapachun.


Noqayku qankunata yanapaj kayku.
Juana yanapayta munasunkichej.

180

181

EXPLICACIN GRAMATICAL

DILOGO

"Tarataman pusariway amigosniytawan" (1)


"Llvame a Tarata con mis amigos, por
favor."

IMPERATIVO "A USTEDES"


QANKUNA +

TA
o
MAN

IMPERATIVO

En tiempo imperativo no existe la forma pronominal para traducir "ustedes".


Por eso se utiliza el pronombre "QANKUNA" ("ustedes") acompaado del sufijo
"TA" o "MAN" segn lo exija el verbo.
Ej:

Mara QANKUNATA yanapaCHUN.


Mara QANKUNAMAN
niCHUN.

Que Mara les ayude.


Que Mara les diga.

IMPERFECTO "A USTEDES"


PARLAJ KAYKICHEJ
(yo, nosotros)
PARLAJ KASUNKICHEJ (l, ellos)
La forma pronominal del imperfecto se expresa por la inclusin de la forma
pronominal en el auxiliar.
Ej:

Noqa yanapaJ KAYKICHEJ. Yo sola ayudarles.


Pedroqa yanapaJ KASUPedro sola ayudarles.
NKICHEJ.

INFINITIVO "A USTEDES"


"QANKUNA"
+
INFINITIVO
infinitivo
verbo principal + forma pronominal
El infinitivo no tiene forma pronominal para traducir "a Uds." Se utiliza al
pronombre "QANKUNA".
Ej:

QANKUNATA yanapayta
munasani.

Deseo ayudarles.

Se puede utilizar la forma pronominal en el verbo principal. Esta forma expresa una relacin ms intima.
Ej:

Yanapayta
munasaYKICHEJ.

Quiero ayudarles.

L-

Pedro! Jamullay uj ratitota.

Pedro! Ven no ms por un


momento.
P- Imatataj niwankiri?
Qu es lo que me dices?
L- Qayna Tarata ladoman rerqani.
Ayer fui por Tarata.
Wakin campesinosmantaj ajinata
A algunos campesinos les dije
nerqani: "Amigosniy, yanapayta
as: "Amigos mos, quiero
munaykichej." Paykunari niwaayudarles." Y ellos me digeron:
rqanku: "Kosapacha. Q'aya
"Muy bien. Ven maana a la
tipiyman jamullay." Favorta
cosecha! Hazme un favor
ruariway Pedro...Q'aya tutamanta Pedro...Llvame a Tarata con
Tarataman pusariway amigosniyta- mis amigos maana por la
wan.
maana.
P- Q'aya mana atisajchu. Pablowan Maana, no voy a poder. Hpusachikuychej. Manachu awganse llevar con Pablo. Acapajta pusaj kasunkichej?
so antes no les llevaba a Uds.?
L- Ar. Chaywanpis mana qanjina
S. Sin embargo no conduce el
allinmanta autota pusanchu. Uj
auto tan bien como t. Una vez
kuteqa uj runa automanta
una persona se haba cado
pampaman urmasqa; sinchita
del auto al suelo, y se haba
nanachikusqa. Campesinostaj
daado malamente. Los
jampiriman payta pusayta
campesinos haban querido llemunasqanku: "pachamama
varle donde el curandero dijap'eqan " nispa.
ciendo: "la madre tierra le ha
agarrado el alma".
P- Jampiri payta jampisqachu?
Y el curandero le haba curado?
L- Mana chaypichu karqa; layqalla
No estaba all; solo estaba el
chaypi karqa. Mana paywan
brujo. No haba querido hajampichikuyta munasqachu.
cerse curar con l.
P- Kunanri? Manapunichu Pa Y ahora? No quieren siemblowan pusachikuyta munanpre hacerse llevar con Pablo?
kichej?
L- Ajinalla, a. Imanasuntajr?
As es. Qu vamos a hacer?
P- Noqa pusasqaykichej, ar.
Yo les llevar entonces.
L- Sinchita agradeceyki, Pedro.
Te agradecemos mucho
Pedro.
(1) "AmigosniyTAWAN". "TA" expresa el complemento directo. "WAN" ex-

presa el acompaamiento. "Llvame a m y a mis amigos ms." Sin "TA"


"amigosniywan" significara:
"T, con mis amigos, llvame (a mi) a

Tarata,"

183
182

1.

Wawqesniykichej qankunamanta fincaykichejta qhechuchunku.


Que sus hermanos les quiten su finca.
(casa)
(chacra)
(camin)*

2.

anpi ama qankunata pachamama jap'eqachunchu.


Que en el camino la "pachamama" no les "agarre el alma" a Uds.
(en el campo)*
(en la chacra)
(en el cementerio)*
(por la madrugada)

3.

Tuta p'unchay tukuy sonqowan noqa uywakoj kaykichej.


Yo les criaba (a Uds.) da y noche con todo corazn.
(tu mam)
(tu abuela)
(tu abuela y yo)
(tu abuela y abuelo)

4.

Sapa wata jatun fiestawan noqa kacharparej kaykichej.


Cada ao yo les despeda a Uds. con una buena fiesta.
(tus amigos)
(tu paisano)
(tu paisano y yo)

5.

Mana qankunata mancharichiyta munanichu.


No quiero asustarles.
(cuidarles)
(pagarles)
(despedirles)
(emborracharles)

6.

Medicoqa allillanwan jampiyta munasunkichej.


El mdico quiere curarles (a Uds.) con mucho cuidado.
(el anciano)
(el curandero)
(el brujo)

7.

INFIJO: "PU"

43

EJERCICIOS

Noqayku diachakuman pusayta munaykichej.


Nosotros queremos llevarles a la fiesta de cumpleaos.
(al brujo)
(al curandero)
(al entierro)
(a la despedida)

VOCABULARIO
saruy
uya
ayni
jallp'a

pisar
cara
trabajo comunitario
tierra, polvo

jallch'ay
t'uruyay
chimpa

guardar
hacer barro
frente

FRASES FUNDAMENTALES
A. Camionninta allinchaPUni.
Camionninta allinchaPUnki.
Camionninta allinchaPUn.
Camionninta allinchaPUnchej.
Camionninta allinchoPUyku.
Camionninta allinchaPUnkichej.
Camionninta allinchaPUnku.

Se lo he arreglado su camin.
Se lo has arreglado su camin.
Se lo ha arreglado su camin.
Se lo hemos arreglado su camin.
Se lo hemos arreglado su camin.
Se lo han arreglado su camin.
Se lo han arreglado (ellos) su
camin.
B. VendePUwanki.
Me lo has vendido.
VendePUwan.
Me lo ha vendido.
VendePUwankichej.
Me lo han vendido (o vendern).
VendePUwanku.
Me lo han vendido.
C. Camionniykita allinchaPUskayki.
Te lo arreglar tu camin.
Camionniykita allinchaPUsonqa.
Te lo arreglar tu camin.
Camionniykita allinchaPUsqayku.
Te lo arreglaremos tu camin.
Camionniykita allinchaPUsonqanku. Te lo arreglarn tu camin.
D. RiPUsaj.
Me ir.
LlojsiPUnki.
Te saldrs.
ChinkaPOnqa.
Se perder.
E. WauPOrqa.
Se muri.
Ch'akiPOrqa.
Se sec.
F. T'uruyaPUn.
Se ha vuelto barro.
YakuyaPUn.
Se ha aguado.
G. TukukaPUn.
Se acab.
ApakaPUn.
Se lo llev.

AUTOMATISMOS
Allinchapuni.
Allinchapusqayki.
Vendepuwankichej.
Wauporqa.
T'uruyaporqa.
Tukukapun.

184

185
EXPLICACIN GRAMATICAL

"PU"
lo, los
la, las
(2) HACE REFLEXIVO

DILOGO

L-

Julio, ama qonqapuychu! Kunan


tarde Victorpajman risunchej.

Julio, no te olvides! Vamos a


ir a la casa de Vctor esta
tarde.

J-

Imaman, a?

A qu, pues?

L-

Wasinta allinllachipusunchej.

Se la vamos a arreglar su
casa.

J-

Adobes tianchu?

Hay adobes?

L-

awpaj killa paramorqa; jallp'aqa


t'uruyaporqa. Victorpata llajtamasisnin ashqa adobesta ruapunku;
kunanqa adobes ch'akinkua.

Llovi el mes pasado. La tierra se hizo barro. Los paisanos de Vctor le hicieron muchos adobes; ahora los
adobes ya secaron.

J-

Vctor jamusan. Paywan parlasunchej.

Vctor est viniendo. Hablaremos con l.

(1) EXPRESA

Dos papeles
fundamntalas:

La partcula "PU" tiene un uso amplio y muy diverso. Dos son sus papeles
fundamentales: expresar "lo", "la" y hacer reflexivos ciertos verbos. Pero nunca
traduce la idea de "provecho para s", idea que es expresada por el infijo "KU",
sino "provecho para otro".
"PU" = (LO)
a)

"LO SUYO A EL":


Ej:

b)

c)

Se lo arreglar.

Esta expresin traduce la idea de "a cuenta ma" y


contiene necesariamente la forma pronominal "a m".
VendePUwanki.
Me lo has desvenden
Aunque esta expresin se parezca a la anterior ("lo
mo para m"), el sentido general de la conversacin
indica claramente de cual de los casos se trata. Puede
expresar una orden o tambin un ruego.

Wasiykita vendePUwanki.

Me la venders tu casa.

"LO TUYO PARA T": Esta expresin traduce una accin hecha en favor
de otra persona. Lleva la forma pronominal.
Ej:

e)

AllinchaPUsaj.

"LO TUYO A M":

Ej:
d)

Este caso no tiene la forma pronominal.

"LO MIO PARA M":


Ej:

VendePUsqayki.
VendePUsonqa.

"LO TUYO A EL":

Ej:

Yo te lo vender.
El te lo vender.

Esta forma del verbo, por motivos obvios, no lleva la


forma pronominal.

Wasiykita vendePUnki.

186
EJERCICIOS

"Aynipi wasiykita ruapusqayku."


"Te lo haremos tu casa en conjunto."

Se la venders tu casa.

V- Imaynalla kankichej?

Cmo estn?

L-

Bien no ms, Vctor y t?

Walejlla, Vctor, qanr?

V- Noqapis. Favorta maasqayki,


Lucas, wasiyta ruaysiwaychej. (1)

Yo tambin. Lucas, te voy a


pedir un favor, aydenme a
hacer mi casa.

L-

Van a ayudar tus paisanos?

Llajtamasisniyki yanapanqankuchu?

V- Ar, tukuy yanapanqanku.

S, todos van ayudar.

L-

Nosotros tambin iremos;


haremos tu casa en conjunto.

Noqaykupis risqayku. Aynipitaj


wasiykita ruapusqayku.

V- Agradeceyki, Lucas, Ripusasaj.


L-

Te agradezco, Lucas. Me estar yendo.

Ripullay, Vctor. Q'aya jamusqayku. Vete no ms, Vctor. Maana


vendremos.

V- Q'ayakama.

Hasta maana.

L-

Hasta maana.

Q'ayakama kachun.
1.

Ojot'anta
allinchapuni.
Se la arregl su

abarca.
(t)
(l)
(nosotros - excl.)
(ellos)
2.

Chay chhika jatun llajtapi chinkapusaj.


Me perder en esa ciudad tan grande.

Chanta ch'uuta rantipuwanku.


Entonces me compraron el chuo.
(pisaron)
(secaron)
(llevaron)
(guardaron)

4.

Yoqallajpata chakinta jampiponga, i?


Curar el pie del chico, no es cierto?
(padre)
(madre)
(hermana)
(to)

5.

Qaynapuni wauporqa.
Se muri ayer mismo.
(se enfri)
(se fue)
(se termin)
(se hizo barro)

6.

Q'ayapaj qonqaponqa.
Se olvidar para maana.

1. CONJUGACIN

PLUSCUAMPERFECTO
parlaSQANl
parlaSQANKI
parlaSQA
parlaSQANCHEJ
parlaSQAYKU
parlaSQANKICHEJ
parlaSQANKU

IMPERFECTO
parlaJ kani
parlaJ kanki
parlaJ
parlaJ kanchej
parlaJ kayku
parlaJ kankichej
parlaJ kanku

b) "A mi":
PRESENTE

FUTURO

PRETRITO

parlaWANKI
parlaWAN
parlaWANKlCHEJ
parlaWANKU

parlaWANKI
parlaWANQA
parlaWANKlCHEJ
parlaWANQANKU

parlaWARQANKI
parlaWARQA
parlaWARQANKICHEJ
parlaWARQANKU

PLUSCUAMPERFECTO

IMPERFECT0

IMPERATIVO

parlaWASQANKI
parlaWASQA
parlaWASQANKICHEJ
parlaWASQANKU

parlaWAJ kanki
parlaWAJ
parlaWAJ kankichej
parlaWAJ kanku

parlaWAY
parlaWACHUN
parlaWAYCHEJ
parlaWACHUNKU

PRESENTE

FUTURO

PRETRITO

parlaWANCHEJ
parlaWAYKU

parlaWASUNCHEJ
parlaWASQAYKU

parlaWARQANCHEJ
parlaWARQAYKU

PLUSCUAMPER FECTO

IMPERATIVO

IMPERFECTO

parlaWASQANCHEJ
parlaWASQAYKU

parlaWASUN(CHEJ)
parlaWAYKU

parlaWAJ KANCHEJ
parlaWAJ KAYKU

c) "A nosotros":
(enfriar)
(morir)
(ir)
(har barro)

7.

REVISIN: lo esencial

a) Indicativo:
(te)
(nosotros - incl.)
(se, Uds.)

3.

187

Qanimpa siminta jampipusorqanku.


Le curaron la boca (de l) anteriormente.
(cabeza)
(cara)
(frente)
(ojo)

El infinitivo utiliza los pronombres: "noqanchej" y "noqayku".

188

189
3. SUPERLATIVO

d) "A t"
PRESENTE
parlaYKI
parlaSUNKI
parlaj(SU)YKU
parleSUNKU

FUTURO
parlaSQAYKI
parlaSONQA
parla(SU)SQAYKU
parlaSOQANKU

PRETRITO
parlaRQAYKI
parlaSORQA
parla(SO)RQAYKU
parla(SO)RQANKU

a) Superioridad

PLUSCUAMPERFECTO IMPERFECTO
parlaSQAYKI
parlaSOJ kani

IMPERATIVO

c) Simple

parlaSUSQA
parla(SU)SQAYKU

parlaSOJ
parlaSOJ kayku

parlaSUCHUN

parlaSUSQANKU

parlaSOJ kanku

parlaSUCHUNKU

FUTURO
parlaSQAYKICHEJ
parlaSONQACHEJ

PRETRITO
parlaRQAYKICHEJ
parlaSORQANKU

e) "A Uds."
PRESENTE
parlaYKICHEJ
parlaSUNKCHEJ

PLUSCUAMPERFECTO IMPERFECTO
patfaSQAYKICHEJ
parlaJ KAYKICHEJ
parlaSUSQACHEJ
parlaJ KASUNKICHEJ
Imperativo e infinitivo: con "Qankuna" 2.

COMPARATIVO
a) Superioridad
La Paz SucreMANTA ASWAN jatun.
b) Igualdad
La Paz SucreJINA k'achitu.
c) Inferioridad
La Paz SucreMANTA (ASWAN) PlSI q'oi.

La Paz TUKUY llajtasMANTA ASWAN jatun.


b) Inferioridad
Potos TUKUY llajtasMANTA (ASWAN) PISI q'oi.

Sucre llajtaqa ANCHA k'achitu.


Sucre llajtaqa k'achituPUNl.

4. INFIJOS
a) PIS: tambin. "PedroPIS jamonqa".
al menos. "T'antallataPIS rantisaj."
tanto, como. "PedroPIS CarlosPlS jamonqanku."
b) RAYKU: por causa de. "QolqeRAYKU rimawan."
c) KAMA: hasta. "OruroKAMA pusawarqanki."
d) RI: ruego suave, cario. "PusaRlway."
e) LLA: no ms. "OruroLLAman risaj."
f) RAJ: todava. "Qhechuata yachakanqaRAJ."
g) PUNl: siempre, sin falta. "JamonqaPUNI"
h) YOJ: propiedad, "el que tiene". "WasiYOJ kani."
i) PU: "lo", hace reflexivos ciertos verbos.
"AllinchaPUsaj."
"QonqaPUnki."
j) YSI: "ayudara". "RuaYSIwaychej."

190

191
EXPLICACIN GRAMATICAL

POTENCIAL SIMPLE: "MAN"


POTENCIAL SIMPLE: FORMA PRONOMINAL

44
VOCABULARIO
juraq'ay
paa
qaylla
ch'usaj

bajar
derecha
cercana, cerca,
cercano
vaci

tumpa
p'enqa(ku)y
lloq'e
wasa

poca (intensidad)
avergonzarse,
vergenza
izquierda
detrs, espalda

FRASES FUNDAMENTALES
A. Llajtaman jamuYMAN.
Wasinman jamuWAJ.
Chajraman jamuNMAN.
Mercadoman jamuNCHEJMAN.
Fiestaman jamuYKUMAN.
Q'aya jamuWAJCHEJ.
Kunitan jamuNKUMAN.

Vendra al pueblo.
Vendras a su casa.
Vendra a la chacra.
Vendramos al mercado.
Vendramos a la fiesta.
Vendran maana. Vendran
ahora mismo.

B. Kunitan willaWAnkiMAN.
Q'aya pay watukuSUnkiMAN.
Qolqeta qoWAykuMAN.
Pedro yachachiSUnkichejMAN.

Me avisaras ahora mismo.


l te visitara maana.
Nos dara dinero.
Pedro les enseara.

C. Pajta urmakuWAJ!
Pajta qonqapuWAJ!

Cuidado con caerte!


Cuidado con olvidarte!

POTENCIAL SIMPLE: "MAN"


jamuyman

jamuwaj
(jamunkiman)
jamunman

vendras
vendras
vendra

jamuyku-man
jamunchejman

vendramos (excl.)
vendramos (incl.)

jamusunman

vendramos (incl.)

jamusunchejman

vendramos (incl.)

jamuwajchej
(jamunkichejman)
jamunkuman

vendran
vendran
vendran

El condicional expresa tanto una condicin como un deseo no realizable


por causa de otra situacin o accin concomitante.
Este tiempo presenta varias irregularidades. La forma regular de la
segunda persona singular y plural ("nkiman, nkichejman") es muy poco usada.
Pero con la forma pronominal "WA" y "SU" es obligatoria.
Ej:

NiWANKIMAN.
NiSUNKICHEJMAN.

Mediras.
Te diran.

La terminacin regular de la primera persona del plural ("jamunchejman")


es menos usada que las formas irregulares "jamusunman" y "jamusunchej
man",
Ej:

Llajtaman riSUNMAN.

Iramos al pueblo.

Llajtaman riSUNCHEJMAN. Iramos al pueblo.


El condicional sirve tambin para traducir la expresin "cuidado".
Ej:

AUTOMATISMOS
Qanwan jamuyman.
Wasinman jamuwaj.
Llajtaman jamunman.
Pajta urmakuwaj!
Kunitan willawankiman.

vendra

Pajta urmakuWAJ!
Pajta willaWAJ!

Cuidado con caerte!


Cuidado con avisar!

FORMA PRONOMINAL
La forma pronominal del potencial simple (a m, a t, a nosotros, a Uds.)
se expresa por el sufijo "MAN" aadido a la forma pronominal del tiempo
presente.
Ej:

RantipuWANKIMAN.
NiSUNKIMAN.

Me lo compraras.
Te dira.

192
DILOGO

"Manachu Tarata llajtaman jamuwaj?"


"No vendras a Tarata?"

L- Julio, manachu Tarata llajtaman Julio, no vendras a Tarajamuwaj?


ta?
J- Imaman, a?

A qu, pues?

L- Campesinosta yanapasunman.

Ayudaramos a los campesinos.

193
EJERCICIOS
1.

Sapa p'unchay waqayta munayman.


Quisiera llorar todos los das.
(bajar)
(subir)
(cavar)
(descansar
)
(mascar
coca)
(avergonza
rme)

J- Tukuy sonqoywan riyta munay Quisiera ir de todo corazn;


man; chaywanpis kunanqa mana
sin embargo no podr, tengo
atisajchu, ashqa llank'ayniyoj kani.
mucho trabajo. Tal vez
Ichs Alberto riyta munanman?
Alberto quiera ir?
L- Alberto, chimpamullay!
manachu Tarata llajtaman,
tipiyman jamuwaj?

Acrcate no ms, Alberto!


no quisieras venir a
cosechar a Tarata?

A- Tukuy sonqowan! kunitanchu


risunman?

De todo corazn! iramos


en seguida?

L- Ar, tardea. Wakinkunaqa


listua kanku.

S, ya es tarde. Los dems


ya estn listos.

A- Kunitan jamusaj. Charangoyta


apamusaj.

Vengo en seguida. Voy a


traer mi charango.

2.

3.

L- Charanguitoykiwanchu tipimunki, Vas a cosechar con tu chaAlberto? Aswanqa, sumaj


ranguito, Alberto? Ms bien
cuchillota apakamunki.
te traes un buen cuchillo.

Imapi jamuwaj? Chakipi jamuyman.


En qu vendras? Vendra a pie.
(iras)
(caminara
s)
(viajaras)
*
(volveras)
Qolqeta apamuwajchej, ichar? Ar, noqayku qolqeta apamuykuman.
Uds. traeran el dinero, no es cierto? Si, nosotros traeramos el dinero.
(
pan)
(carne)
(chu
o)
(olla)

4.

Noqanchej ruphayman churapusunman.


Nosotros se lo pondramos al sol.
(agua
)
(fuego
)
(somb
ra)
(tierra
)

5.

Allchhisnin ch'usaj wasi wasanta


purinkuman.
Sus nietos caminaran detrs de la casa
vacia.
(lejos de)
(cerca de)
(a la

izquierda)
(a la derecha)
6.

Pajta urmakuwaj!
Cuidado con caerte!
(olvidarte)
(mojarte)

(apenarte)
(emborrac
harte)
(resbalarte
)
(avergonza
rte)

194

195

EXPLICACIN GRAMATICAL

SUBJUNTIVO: "NA"

45

A PARTIR DEL SUBJUNTIVO TODOS LOS TIEMPOS DEL VERBO


TIENEN UNA TERMINACIN PROPIA, IDNTICA AL POSESIVO.

VOCABULARIO
phukuy
ch'ua
p'itiy
tanta
wajtay
wiru
jich'ay

soplar
claro, cristalino
romper estirando
junto, concubinado
golpear (con algn
objeto)
tallo de maz, caa de
maz
echar (un lquido)

choqay
t'ipiy

llankhay
ch'ojllu
qayllay

arrojar
romper estirando,
coger estirando
(flor, fruta de
rbol)
debastar, roer,
tocar apretando
choclo
acercarse

FRASES FUNDAMENTALES
A. Sinchita estudiasaj qhechuata
yachaNAYpaj.
T'antata rantipusqayki chajraman
riNAYKIpaj.
Pablota nvitania fiestaman
jamuNANpaj.
Qolqeta ganasunchej camionta
rantiNANCHEJpaj.
Campesinosta rejsisqayku
paykunata yanapaNAYKUpaj.
Sumajta yachachisqaykichej
qhechuata yachaNAYKICHEJpaj.
Paykunaman willani wasyman
jamuNANKUpaj.
B. Llajtaman ripuNA.
MikhuNA.
C. Paykunawan parlarqani llajtaman
chayaNAYKAMA.
Suyasqaykichej jamuNAYKICHEJKAMA.
D. Qhechuata yachakanaykipaj
sinchita estudiaNAYKI TIAN.
Wajcha runasta yanapananchejpaj
paykunata munakuNANCHEJ TIAN.

Voy a estudiar intensamente para


que sepa quechua.
Te comprar pan para que vayas a
la chacra.
Ya he invitado a Pablo para que
venga a la fiesta.
Ganaremos dinero para que
compremos un camin.
Conoceremos a los campesinos
para que les ayudemos.
Les ensear bien para que sepan
quechua.
Le he avisado para que vengan a
casa.
Vamonos al pueblo.
Comamos.
He hablado con ellos hasta llegar
al pueblo.
Voy a esperarles hasta que
vengan.
Tienes que estudiar intensamente
para que aprendas quechua.
Tenemos que querer a los pobres
para que les ayudemos.

AUTOMATISMOS
Qhechuata yachakananchejpaj.
Oruroman rinanchej tian.
Oruroman rinaykichejkama.
Mikhuna.

y
yki
n

yo
t
l

nosotros

nchej

nosotros
ustedes
ellos

yku
ykichej
nku

SUBJUNTIVO: "NA"
(noqa) yachakanay

(noqanchej)

yachakananchej

(qan)
(pay)

(noqayku)
(qankuna)
(paykuna)

yachakanayku
yachakanaykichej
yachakananku

yachakanayki
yachakanan

El subjuntivo lleva como caracterstica: "NA" el cual se antepone a la terminacin.


Ej:

Llajtaman riNAypaj...

Para que vaya al pueblo...

El sufijo colocado a continuacin de la terminacin del subjuntivo le da un


sentido diferente segn el caso.
Ej:

Qhechuata parlanaykiPAJ... Para que hables quechua...


Qhechuata parlanaykiHasta que hables quechua...
KAMA.

NOTA: En la forma negativa no se aade el sufijo "CHU" al subjuntivo seguido


de los sufijos "TAJ", "RAYKU", "MANTA", etc. El uso de "AMA" en
lugar de "MANA" da al verbo un sentido prohibitivo.
Ej:

Mana parlanaykipaj...

Para que no hables...

197
196
EXPLICACIN GRAMATICAL
"TENGO QUE" = SUBJUNTIVO

TIAN

1.

Jawamanta jamunayki tian punkuta wisk'anaykipaj.


Tienes que venir de afuera para que cierres la puerta.
(adentro)
(patio)*
(de arriba)
(de abajo)

El subjuntivo acompaado del verbo "TIAN" (invariable) traduce la expresin


"tener que". A veces se suprime el "TIAN".
Ej:

Oruroman RINAY TIAN.

Tengo que ir a Oruro.

Usado sin terminacin, el subjuntivo expresa un imperativo suave.


Ej:

Ripuna.

2.

Vamonos.

DILOGO

"Tipiyman rinaykipaj."
"Para que vayas a la cosecha."
L- Imaynalla, compaero?
Cmo ests, compaero?
C- Walejlla.
Chayamusqankicheja!

Bien no ms. Ya haban


llegado!

L- Ar, tawa kayku. Uj


chajrallapichu llank'asqayku?

S, somos cuatro. Vamos a


trabajar en una sola chacra?

C- Ar, tipiyta yachankichejchu?

S, saben cosechar?

L- Wakin yachayku, wakintaj mana Algunos sabemos, otros no.


yachankuchu.
C- Usqhayllata yachakanqanku.
Sumajta ruanaykichejpaj uj
compaero yachachisonqachej.

Van a aprender rpido. Para


que lo hagan bien les va a ensear un compaero.

3.

4.

5.

A- Noqa yachani. Chhalata jap'isaj, Yo s. Voy a agarrar la chala,


ch'ojlluta tipisaj wirutataj
voy a arrancar el choclo y
tantasaj.
juntar la caa.
L- Ch'aki wiroqa mana
ch'onkanapaj jinachu, Alberto!

La caa seca no es como para chupar, Alberto!

A- Chaypachaqa aqhata tomakusaj. Entonces, ya que es as, voy a


tomar chicha.
C- Jaku, compaeros tipisankua!
Usqhayta ruananchej tian!

Vamos, los compaeros ya


estn cosechando! Tenemos
que hacerlo rpido!

L- Jaku, llank'ana!

Vamos, hay que trabajar!

6.

Mana wayk'unaykichu tian.


No tienes que cocinar.
(soplar)
(abrir)
(arrojar)
(golpear)
(devastar)
(bajar)
Pitaj chay q'oi yakuta jich'anan tian? Noqanchej jich'ananchej tian.
Quin tiene que echar esa agua caliente? Nosotros tenemos que echarla.
(cristalina)
(sucia)
(fra)
Sinchita estudianayku tian qhechuata yachanaykupaj.
Tenemos que estudiar mucho para que sepamos quechua.
(un poco)
(ms)
(bien)
Kayllapi suyariychej jamunankukama.
Esperen aqu por favor hasta que ellos vengan.
(se acerquen)
(despierten)
(golpeen)
(suban)
(se
acostumbren)
(cierren la
puerta)
Ama ripunachu.
No nos vayamos.
(veamos)
(peleemos)
(alegremos)

198

199
EXPLICACIN GRAMATICAL

SUBJUNTIVO + "WA" (A M)
SUBJUNTIVO + "WA" (A NOSOTROS)

46

SUBJUNTIVO + "WA" - "A M"


qo na wa yki
qo na wa n

VOCABULARIO
senqa
poqochiy
llimphuchay
wanuchay

nariz
cultivar
limpiar
abonar

poqoy
pichay
wanu

madurar,
fermentar, producir
barrer, limpiar
abono

Avisar a mi pap para que me


des dinero.

Albertoman maasaj t'antata


rantiNAWANpaj.

Pedir a Alberto que me compre


pan.

Qhaparerqaykichej
uyariNAWAYKICHEJpaj.

Les he gritado para que me


oigan.

Paykunata watukuni
willaNAWANKUpaj.

Les he visitado para que me


avisen.

B. Payta rogarqanki qhechuata


yachachiNAWANCHEJpaj.

Para expresar "a m" en el subjuntivo, se incluye la partcula "WA"


entre la caracterstica del subjuntivo ("NA") y la terminacin del verbo.
Ej:

Qolqeta qonaWAykipaj...
dinero...

Para que me des

SUBJUNTIVO + "WA" - "A NOSOTROS"

FRASES FUNDAMENTALES
A. Tatayman willasaj qolqeta
qoNAWAYKIpaj.

qo na wa ykichej
qo na wa nku

qo na wa nchej

Como en el modo indicativo, hay solamente una persona para


expresar: "t, ustedes, l, ellos... a nosotros". Vara segn la forma es
inclusiva o exclusiva.
Ej:

WillaNAWANCHEJpaj.
WillaNAWAYKUpaj.

Le rogaste para que nos enseara quechua.

Paykunaman willani
yanapaNAWANCHEJpaj.

Les he avisadp para que nos


ayuden.

Nerqayki qolqeta qoNAWAYKUpaj.

Te lo dije para que nos des el


dinero.

Pedroman cartata escribini


willaNAWAYKUpaj.

He escrito una carta a Pedro


para que nos avise.

Wajyasqaykichej
yanapaNAWAYKUpaj.

Les llamar (a Uds.) para que


nos ayuden.

qo na wa yku

DILOGO

Para que l nos avise...


Para que ellos nos avisen...
Para que t nos avises...
Para que l nos avise...
Para que ustedes nos avisen...
Para que ellos nos avisen...

"Pisillata tipinkeqa!"
"Si has cosechado slo un poco!"

C- Qayllamullaychej. Tiakuychej.
Sayk'unkichejchu?
A- Ar, sayk'uyku. Wisay nanawan;
jampinawayki tian.

Acrquense no ms.
Sintense. Se han
cansado?
S, nos hemos cansado. Me
duele el estmago; tienes
que curarme.

AUTOMATISMOS
Qolqeta qonawanpaj.
Qolqeta qonawaykupaj.
Qolqeta qonawanchejpaj.

201
200
L-

ALALJ-

L-

C-

LC-

Aqharaykuch! Wisaykipich
poqosan, a, Alberto!

Ser por la chicha! Estar


fermentando en tu estoma go,
Alberto!
Mana aqharaykuchu. Sayk'unipuni.
No es por la chicha. Me he
cansado siempre.
Imatataj ruanki sayk'unaykipajri?
Qu has hecho para cansarte?
Pisillata tipinkeqa!
Si has cosechado slo un poco!
Ar, a, pisipuni saraqa.
S pues, el maz siempre es
poco.
Jos, imarayku chajrasniykichejpi
Jos, por qu en sus chacras
pisillata sara poqonri?
(se ) produce poco maz?
Kunan wataqa pisillata paramun.
Este ao ha llovido poco. Luego,
Chanta, wanuchanapaj wanu mana
no hay abono para abonar. El
kanchu. Wanoqa sumajta sarata
abono hace crecer muy bien el
poqochin.
maz.
Noqayku campomanta astawan
Quisiramos saber ms del
yachayta munaykuman: yachachinacampo: tienes que ensear
wayku tian. Kunanri, imata ruankichej
nos. Y ahora, qu van a ha
wiruwan?
cer con la caa?
Kay semanapi chajrasmanta wiruta
Vamos a sacar la caa de las
orqomusqayku. Sumajta
chacras esta semana. Las limpichamusqayku, chanta iskay
piaremos bien, luego, dentro de
killamantawan, watejmanta
dos meses, vamos a ir a
tarpumusqayku. Tarpuypaj
sembrar otra vez. Tienen que
yanapanallawaykutaj tian.
ayudarnos nuevamente en la
siembra.
Tukuy sonqowan jamusqayku, ichar, Vamos a venir de todo corazn,
compaeros?
no es cierto, compaeros?
Ar, jamusqayku.
S, vamos a venir.

EJERCICIOS
1.

Qolqeta qonawaykipaj sinchita llank'anay tian. Tengo


que trabajar fuerte para que me ds dinero.
(mucho)
(ms)
(un
poco)
(afuera)

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Jampiri wisayta jampinawanpaj ashqata paganay tian.


Tengo que pagar mucho para que el curandero me cure el estmago.
(nariz)
(boca)
(pie)
(coraz
n)
Mayuman risaj chujchayta mayllanawaykichejpaj.
Ir al ro para que ustedes me laven el cabello.
(mano)
(cara)
(cabeza
)
(pies)
Sinchita estudiasaj yachachejkuna yachachinawankupaj.
Estudiar fuerte para que los profesores me enseen.
(ir a la escuela)
(vivir en la
ciudad)
(me levantar de
madrugada)
Wasinta pichasunchej qolqeta qonawanchejpaj.
Barreremos su casa para que nos d dinero.
(limpiaremo
s)
(techaremos
)
Sumajta mikhunayki tian llank'ayta yanapanawaykupaj.
Tienes que comer bien para que nos ayudes a trabajar.
(cosechar)
(cultivar)
(cavar)
Mana tarpuyta atisqaykuchu qankuna ninawaykukama.
No vamos a poder sembrar hasta que ustedes nos lo
digan.
(cultivar)
(abonar)
(limpiar)

(cavar)
(hacer fermentar)

202

203

EXPLICACIN GRAMATICAL-

SUBJUNTIVO + "SU" (A T)
SUBJUNTIVO + "SU" (A USTEDES)

47

SUBJUNTIVO + "SU" - "A T"


parla - na - su - y
parla - na - su - n

VOCABULARIO
khuyay
qhasi
k'anchay

compadecer
gratis
alumbrar, luz

qhasi(manta)
ni ima(pis)

en vano
nada

A.

B.

Suyarinki parlaNASUYpaj.
Jamusqa willaNASUNpaj.
Waqanki khuyaNASUYKUpaj.
Sinchita qhapariy
uyariNASUNKUpaj.
Suyawankichej parlaNASUYKICHEJpaj.
Payta wajyamunkichej willaNASUYKICHEJpaj.
Pagawayku qhechuata
yachachiNASUYKICHEJpaj.
Q'aya jamunkichej fiestaman
pusaNASUYKICHEJpaj.

"A t" y "a ustedes" se expresa por la inclusin del infijo "SU". Esta partcula puede ir antes o despus de "NA".
Ej:

FRASES FUNDAMENTALES
Vas a esperar para que te hable.
Haba venido para avisarte.
Lloras para que te compadezcamos.
Grita fuerte para que te escuchen.

AUTOMATISMOS
Suyarinki parlanasuypaj.
Qhapariy uyarinasunpaj.
Suyawankichej parlanasuykichejpaj.

ParlaNASUypaj...
ParlaSUNAypaj...

Para que te hable...


Para que te hable...

SUBJUNTIVO + "SU" - "A USTEDES"


parla - NA - SU - ykichej

Me han de esperar para que les hable.


Ustedes le han llamado para que les
avise.
Nos ha pagado para que les enseemos
quechua.
Maana van a venir para que les lleve a
la fiesta.

parla - na - su - yku
parla na - su - nku

Hay una sola terminacin para expresar: "a ustedes". El sentido de la frase
o la inclusin del pronombre indica quin habla. En caso de duda se puede utilizar
el pronombre personal.
Ej:

NOQA parlaNASUykichejpaj...
PAY parlaNASUykichejpaj...

Para que yo les hable...


Para que l les hable...

205
204

DILOGO

"Callesniyku t'uru t'urulla; llajta chawpipitaj asfaltoyoj."


"Nuestras calles estn puro barro; pero en el centro estn con asfalto."

J-

Imaynalla karikusanki, Pablo?

Cmo ests, Pablo?

P- Walejlla.

Bien no ms.

J-

A dnde ests yendo?

Mayman risankiri?

P- Llajtaman risani. Wajcha runasta


watukuyta munani, manachu
jamuwaj?
J-

Estoy yendo al pueblo. Quiero


visitar a los pobres. No
vendras?

Ar, qanwan risaj; qhechuapichu S, voy a ir contigo; vas a


parlanki?
hablar en quechua?

P- Ar, qhechuapipuni, a.

S, en quechua siempre, pues.

J-

Voy a ir para escucharte y para


hablar con la gente.

Risaj uyarisunaypaj runaswantaj


parlanaypaj.

P- Imaynalla, don Francisco?


walejllachu?

Cmo ests, don Francisco?


bien no ms?

F- Mana walejchu, Pedro.

No estoy bien, Pedro.

P- Imarayku, a?

Y por qu?

F- Tiakullaychej! Sumajta
uyariwankichej tukuy imata
willasunaykichejkama. Chanta
noqaykumanta
khuyakunkichejch. Noqaqa
mana qhasimanta rimayta
munanichu. Imarayku mana atiykuman ruayta paykuna jina!
Callesniyku t'uru t'urulla; llajta
chawpipitaj asfaltayoj!
K'anchaypis pisilla llajta
chaupipitaj nen k'anchayniyoj.
Barriosniykupi alcantarillado
mana

Sintense, no ms! Me van a


escuchar bien hasta que les
cuente todo. Despus tal vez se
compadezcan de nosotros. Yo
no quiero protestar en vano.
Por qu no podramos hacer
como ellos! Nuestras calles
estn puro barro mientras en el
centro tienen asfalto! La
iluminacin tambin es poca
mientras en el centro es de
nen.

kanchu; ajinallataj wasiykupi


yaku mana kanchu. Llajta
chawpipitaj sapa wasi
alcantarilladoyoj yakuyojtaj!
Chanta, wawasniykupaj escuela
mana kanchu, llajta chawpikama
rinanku tian. Hospitalpis mana
kanchu. Llajta chawpikama
rinaykupuni tian!

En nuestros barrios no hay


alcantarillado; as, tampoco hay
agua en nuestras casas.
En el centro cada casa tiene
alcantarillado y agua! Luego, no
hay escuela para nuestros hijos,
tienen que ir hasta el centro. No
hay hospital. Siempre tenemos
que ir hasta el centro!

Tantakuspa atisunman adelantakuyta! Alcaldiamanpis rispa


ichas autoridad
yanapawasunman!

Unindonos podramos adelantar! Yendo a la Alcalda


quiz la autoridad nos ayudara!

Noqayku wajcha runas wajchallamanpuni tukuyku. Manachu


noqaykupis runa kayku? Watan
wata (1) ajinallapuni.
Wakinkunaqa qolqeta qoyku
escuelata ruanaykupaj,
alcantarilladota k'anchaytawan
churanaykupaj. Kaypi noqayku
wajcha runasqa noqaykupaj
qhawanayku tian. Llajta chawpipitaj kikin alcaldiaqa tukuy runaspaj qhawan. Kosachu Pedro?
Kunanri! imatataj ruaykuman?
Niriway, Pedro.

Nosotros los pobres nos


volvemos ms pobres. Acaso
nosotros tambin no somos
gente? Hace muchos aos que
siempre es as. Algunos
aportamos dinero para que
hacemos una escuela y
instalemos a cantarillado y luz.
Aqu, nosotros los pobres
tenemos que ver para nosotros
mismos. En el centro la misma
alcalda ve por todos Est
bien eso, Pedro? Y ahora!, qu
podemos hacer? Dime, Pedro.

Mayk'ajkama suyasqayku?

Hasta cundo vamos a


esperar?

P-

Sumajta willasunaypaj, astawan Para informarte mejor, tengo que


wajcha runaspata kawsayninkuta
conocer ms la vida de los
rejsinay tian.
pobres.

F-

iQhaway! Mana
rejsiwaykuchu, Pedro!
Suyasqaykurajchu?
Mayk'ajkama jia kanqa?

(1)

"WATAN WATA". Esta expresin significa "ao tras ao".

Mira! No nos conoces, Pedro!


Vamos a esperar todava?
Hasta cuando va a ser as?

207

206
EJERCICIOS
1.

Suyarinki parlanasuypaj.
Vas a esperar para que yo te hable.
(diga)
(ayude)
(ensee)
(avise)

2.

Jaqaypi tiakunki ninasuykukama.


Vas a sentarte all hasta que nosotros te digamos.
(llamemos)
(llevemos)
(avisemos)
(compadezcamos)

3.

Ninasunkukama mana riyta atinkichu.


No puedes ir hasta que ellos te digan.
(cultivar)
(arrojar)
(abonar)
(sentarte)
(acercarte)

4.

Ama ruaychu iskayninku maasunankukama.


No lo hagas hasta que los dos te lo pidan.
(compres)
(traigas)
(abones)
(siembres)
(prestes)
(arrojes)

5.

Chimpamunaykichej tian noqa parlanasuykichejpaj.


Tienen que acercarse para que yo les hable a Uds.
(sentarse)
(escuchar)
(pararse)

6.

PARTICIPIO PASIVO "SQA" (Primera parte)

48

Uyariwaychej parlasunaykichejkama.
Escchenme, mientras yo les hable.
(l)
(nosotros - incl.)
(ellos)
(yo)
(nosotros - excl.)

VOCABULARIO
watay
llik'iy
khuchuy
yarqhay
wirkhi
mich'akuy
waranqa

atar, amarrar
rasgar, romper (tela,
papel)
cortar
tener hambre
(pron.)
tinaja de cuello
ancho
mezquinarse,
escatimar
mil

p'akiy
tariy
ua
yuru
taripay
-ma
phuti(ku)y

romper, quebrar
encontrar, hallar
cra
jarra rstica
encontrar
personas
fuerte insistencia
acongojarse,
apenarse

FRASES FUNDAMENTALES
A. OnqoSQA wawanpaj jampita
munan.

Quiere medicina para su hijo


enfermo.

Sayk'uSQA tatanpaj yakuta


munan.

Quiere agua para su padre cansado.

YarqhaSQA mamanpaj t'antata


munan.

Quiere pan para su madre


hambrienta.

B. Ventanata kichariSQAta
tarerqa.

Haba encontrado abierta la


ventana.

Wawanta onqoSQAta tariparqa.

Haba encontrado enfermo a su


hijo.

Chirimoya sach'ata khuchuSQAta


tarerqa.

Haba encontrado cortado el


rbol de chirimoya.

AUTOMATISMOS
Wawanta onqosqata tariparqa.
Onqosqa wawanpaj jampita munan.

209
DILOGO

208

EXPLICACIN GRAMATICAL

PARTICIPIO PASIVO "SQA" (Primera parte)


El
cumple
PARTICIPIO
3 papeles distintos:
PASIVO

-ADJECTIVO CALIFICATIVO
-ADJECTIVO VERBAL
-PARTICIPIO + KAY

ADJETIVO CALIFICATIVO
onqoSQA wawan
El participio puede acompaar a un sustantivo y calificarlo como lo hace
cualquier adjetivo. En este caso sigue las reglas del adjetivo.
Ej:

ONQOSQA wawanpaj
jampita munan.

Quiere medicina para su hijo


enfermo.

ADJETIVO VERBAL
wawan onqoSQA
Si la insistencia se refiere a la condicin del objeto, condicin significada por el
participio, este ltimo califica ms al verbo que al objeto. En este caso el participio
se coloca despus del sustantivo y se declina como un sustantivo.
Ej:

Wawanta onqoSQAta
tariparqa.

Encontr enfermo a su hijo.

Aunque la terminacin del participio tenga cierta similitud con el pluscuamperfecto, el sentido general de la frase indica de que tiempo se trata.
Ej:

Ventanata kichariSQAta
tariSQA.

Haba encontrado la ventana


abierta.

"Ama qonqawaykuchu. Yanapawayku."

NOTA: Se supone que la preparacin del alumno le habilita para la total


comprensin de los textos, razn por la cual, desde la presente
edicin, se suprime las traducciones de los dilogo.

P Sut'inta parlasqa chay Franciscoqa!


J

Ar, p'enqachiwan. Wajcha runaspata llakiyninkuta mana rejsinchejchu.

P P'enqakunapaj, ar. Astawan wajcha llajtamasisninchejta rejsinanchej tian. Jaku mercadoman.


.............................................................................................................
J Frutasta venderiway, seoray.
S Ima frutata munanki, weraqocha?
P Naranjasta, phishqa waranqapaj venderiway. Sumaj poqosqa
naranjasta qowanki. Onqosqa hermanoypaj munani. Qayna
payta calenturayojta tariparqani. Poqosqa naranjasqa payta
thaichenqanku. Ashqatachu vendenki, seoray?
S Mana, weraqocha, pisillata vendekuni. Ashqa qhateras tian;
contrabandistaspis tian. Mikhunallapaj ganakuyku.
P Kunanqa awpajmanta aswan sumajchu?
S Mana, qolqe aswan pisi. Runasr kunanqa astawan
mich'akusanku. awpajmanta aswan fabricas mana kanchu,
kikilianpuni. Ashqa runa mana llank'ayniyojchu. Chay runasqa
comercioman yaykunku gananankupaj. Argentinamanta,
Chilemanta, Perumanta, Brasilmanta, kikin Estados
Unidosmantawan,contrabandota apamunku. Comercioman
fabricasmanpis malta ruanku. Chaywanpis, llajtanchejpata
autoridadesnin chayta qhawananku. Imatataj ruaykuman, weraqocha? Niriwaym. (1)
P Wajcha runaspata llakiyninkuta astawan rejsinanchej tian,
Francisco ajinapuni kanan tian sumajta
entiendenakunanchejpaj. (2)
S Jinalla, weraqocha, ama qonqawaykuchu. Yanapawayku,
weraqocha.
(1) "NiriwayM": "dime, a ver". El sufijo M expresa una fuerte insistencia.
(2)

"EntiendeNAKUnanchejpaj". El infijo NAKU expresa el sentido de una


accin mutua.

210
EJERCICIOS
1.

49

Onqosqa tataykupaj mikhuyta munaykuman.


Quisiramos comida para nuestro padre enfermo.
(cansado)
(apenado)
(hambriento)
(querido)

2.

Llama uata yarqhasqata tarisqanku.


Haban encontrado con hambre la cra de la llama.
(atada)
(dormida)
(cansada)
(muerta)
(perdida)
(sedienta)

3.

Juanpaj wawan chuata p'akisqa.


El hijo de Juan haba roto el plato.

VOCABULARIO
dakuy
juchalli(ku)y
k'amiy
q'alitu
wijch'uy
jucha

A.

Chay phutisqa runa anman uraykun.


Esa persona apenada se baj al camino.
(hambrienta)
(cansada)
(enojada)
(enferma)

5.

importarle a uno
pecar
llamar la atencin,
amonestar
todito
echar, botar
pecado, culpa

q'ala
t'uruchay
chimpakuy
-paya

B.

Noqa sayk'uSQA KANI.


Qan sayk'uSQA KANKI.
Pay sayk'uSQA.
Noqanchej sayk'uSQA KANCHEJ.
Noqayku sayk'uSQA KAYKU.
Qankuna sayk'uSQA KANKICHEJ.
Marawan Juanawan sayk'uSQA
KANKU.
ParlaSQAYmanta asikusan.
ParlaSQAYKImanta asikusan.

TRADUZCA:
La pollera rota
La olla quebrada
El hilo roto
La flor cogida
El huevo quebrado
El libro roto
La ropa rasgada
La lana rota
El rbol cortado

desnudo, pelado,
totalmente, todo,
del todo
llenar de barro,
embarrar
contagiarse
frequentamente

FRASES FUNDAMENTALES

(tinaja)
(pata)
(olla)
(vaso)*
(jarra)
4.

211
PARTICIPIO PASIVO "SQA" + AUXILIAR "KAY"
(segunda parte)
INFINITIVO PASIVO "SQA"

ParlaSQANmanta asikusan.
ParlaSQANCHEJmanta asikusan.
ParlaSQAYKUmanta asikusan.
ParlaSQAYKICHEJmanta
asikusan.
ParlaSQANKUmanta asikusan.

Yo estoy cansado.
T ests cansado.
El est cansado.
Nosotros estamos cansados.
Nosotros estamos cansados.
Uds. estn cansados.
Mara y Juana estn cansados.
Se est riendo de lo que hablo.
(mi hablar)
Se est riendo de lo que hablas.
(tu hablar)
Se est riendo de lo que l
habla. (su hablar)
Se est riendo de lo que hablamos.
Se est riendo de lo que hablamos.
Se est riendo de lo que hablan.
(Uds.)
Se est riendo de lo que hablan.

AUTOMATISMOS
Sayk'usqa kani.
Mariawan Juanawan sayk'usqa kanku.
Parlasqanmanta asikusan.
Parlasqankumanta asikusan.

212

213
EXPLICACIN GRAMATICAL

EXPLICACIN GRAMATICAL

PARTICIPIO PASIVO "SQA"


(segunda parte)

El infinitivo pasivo tiene la misma terminacin que el participio pasado.


Corresponde a la idea de "mi hablar", "mi haber hablado", "mi caminar", etc.
Expresa una situacin presente o pasada y sigue las reglas del sustantivo
para su declinacin.

PARTICIPIO: "SQA" + AUXILIAR KAY


sayk'usqa kani
sayk'usqa kanki
sayk'usqa

sayk'usqa kanchej
sayk'usqa kayku
sayk'usqa kankichej
sayk'usqa kanku

El participio pasivo se utiliza tambin con el auxiliar "KAY" para indicar cierto
estado o condicin. En la tercera persona del singular no se usa "KAN". El
participio pasado es invariable.
Ej:

Sayk'uSQA KANKI.
OnqoSQA KANKU.

Ests cansado.
Estn enfermos.

Esta forma del verbo se utiliza tambin con el auxiliar "KASAY" para indicar
un estado transitivo.
Ej:

OnqoSQA KASAN.

OnqosqaS KANKU.

Estn enfermos.

INFINITIVO PASIVO: "SQA" + POSESIVO


parlasqaY
parlasqaYKI
parlasqaN

DILOGO

Qhechuata parlaSQAYMANTA asikusan.


Llajtaman riSQAYTA
yachanki.

Se est riendo de lo que hablo


quechua. (de mi hablar)
Sabes que he ido al pueblo.
(sabes de mi haber ido al pueblo)

"Manachu noqawan fabricaman riwaj."

P Juan, manachu noqawan fabricaman riwaj?


J Imaman risankiri?
P Llank'ajkunaj llank'ayninkuta rejsiyta munani. Albertowan ima (1)
risunman.
J Jaku, rina!

Est enfermo.

NOTA: Por influencia del castellano, se aade a veces una "s" al participio del
plural.
Ej:

Ej:

parlasqaNCHEJ
parlasqaYKU
parlasqaYKlCHEJ
parlasqaNKU

P Kay p'achaqa q'aytumantachu ruasqa, don Mario?


M Ar, q'aytumanta ruasqa.
P Mashqa horasta sapa p'unchay llank'anki?
M Pusaj horasta.
A Sut'iyaymantapacha ch'isinkamachu kay ruidopi llank'anki?
Manachu sayk'unki?
M Ar, sayk'uni.
P Mashqata pagasunku?
(1)

"Albertowan ima": expresin tpica del quechua. En este caso "IMA"


significa "mas": "Con Alberto ms".

214

215

M Pishqa pachaj pesosta killantinmanta pagawanku. Chaywanpiswawasniyrayku llank'ani.


P Kay fabricapi manachu sindicato tian?

EJERCICIOS
1.

Perqa q'ala t'uruchasqa kasan.


La pared est totalmente embarrada.
(cada)
(rajada)
(pintada)*
(hecha)

M Ar, sindicato tian. Ashqa runas kayku sindicatopi. Chayrayku


kallpaykupis tian pero patroneswan allillan parlapayakuyku. (1)
P Kaymantari llojsiyta munankichej?
M Wawasniyoj kayku!

2.

Llojsispa imawan mikhuchiykuman wawastari?

Abuelitaqa joq'ochikusqaykimanta llakikorqa.


La abuelita se apen por lo que te hiciste
mojar.
(reir)
(contagiar
)
(enfermar
)
(castigar)

3.

Mamitayqa onqosqa kasan.


Mi madre est enferma.
(enojada)
(triste)
(cansada)
(alegre)

4.

Ruasqaymanta
manchachikunku.
Tienen miedo de lo que hago.
(haces)
(hace)
(hacemos)
(hacemos)
(hacen,
Uds.)
(hacen,
ellos)

5.

Juchallikusqaymanta dakun.
Le importa lo que yo he pecado.
(t)
(l)
(nosotros incl.)
(nosotros excl.)
(Uds.)
(ellos)

(1) "PAYA" da la idea de frequencia en verbos de no movimiento.

216

217
PARTICIPIO PRESENTE "SPA"
PARTICIPIO PRESENTE "SPA" + "SA"

50
VOCABULARIO
t'ipay, p'itay
phushkay
away
moqo

EXPLICACIN GRAMATICAL

hacer punto, tejer


con agujas, palillos
hilar
tejer en el telar
loma, promontorio
saliente

chaki moqo
maki moqo
chajrachay
puraj

rodilla
codo
preparar la chacra
ambos

PARTICIPIO PRESENTE: "SPA"


Participio presente "SPA"

FRASES FUNDAMENTALES
Hablando quechua me entiendo
con la gente.
Yendo al pueblo, me comprar
una pollera.
Me equivoqu al estar hablando
quechua.
Llajtaman riSASPA Mariawan
Al estar yendo al pueblo me
tinkukuni.
encontr con Mara.
Campamentoman yaykuSASPA
Al entrar al campamento he visto
qhoya runata rikorqani.
a los mineros.
C. MANARAJ llajtaman chayaAntes de llegar al pueblo, vi un
SASPA atojta rikuni.
zorro.
MANARAJ wasiman yaykuSASPA Le llam antes de entrar a casa.
payta wajyani.
D. ChajraMANTA kutimuSPAa
Habiendo regresado ya de la
hermanonwan tinkukorqa.
chacra, se encontr con su
hermano.
LlajtaMAN niSPAraj pollerata
Cuando vaya al pueblo recin
rantimusaj.
comprar una pollera.
E. MANA qhechuata parlaSPAqa
mana runawan entiendekunichu.
F. ATISPA MANA ATISPA jamusajpuni.

Sin hablar quechua no me


entiendo con la gente.
Vendr de todos modos.

AUTOMATISMOS
Qhechuata parlaspa runawan entiendenakuni.
Llajtaman risaspaqa Mariawan tinkukuni.
Atispa mana atispa jamusajpuni.

La misma persona
realiza las dos acciones.

Para expresar la contemporaneidad de dos accionas se utiliza el participio


presente con la caracterstica "SPA".
Ej:

A. Qhechuata parlaSPA runawan


entiendekuni.
Llajtaman riSPA pollerata
rantimusaj.
B. Qhechuata parlaSASPA pantani.

<

Expresa contemporaneidad
de dos acciones.

Qhechuata parlaSPA runawan


entiendekuni.

Hablando quechua, me entiendo


con la gente.

Se usa la partcula "SPA" cuando la misma persona realiza las dos


acciones.
Ej:

KutimuSPA hermanonwan
tinkukbrqa.

Regresando, se encontr con su


hermano.

La partcula "QA", por razn de eufona, es muy usada con el participio


presente.
Ej:

Llajtaman rispaQA pollerata


rantimusaj.

Yendo al pueblo, comprar una


pollera.

PARTICIPIO PRESENTE CON "SA"


Al querer expresar la simultaneidad de dos acciones y no slo su
contemporaneidad, se utiliza el infijo "SA" (forma progresiva) con el participio
presente.
Ej:

Llajtaman riSAspaqa Carloswan tinkukuni.

Al estar yendo al pueblo, me


encontr con Carlos.

218

219
EXPLICACIN GRAMATICAL
Se utiliza el infijo "SA" con la negacin "MANARAJ".
Ej:

MANARAJ llajtaman
chayaSAspa atojta rikuni.

Antes de llegar al pueblo vi un


zorro.

L Imaynalla karikusankichej?
M Walejlla. Qankunari?
L Walejllataj.
MColegiota rikuyta munankichejchu?

PARTICIPIO PRESENTE CON PARTICULAS


Ciertas partculas aadidas al participio presente indican ms claramente
el tiempo pasado, presente, o futuro.
Ej:

KutirnuspaA...
Llajtaman rispaRAJ rantimusaj.

Habiendo yo regresado...
Recin comprar cuando vaya
al pueblo.

CON "MANA"
El participio presente en la forma negativa no lleva la caracterstica
"CHU".
Ej:

MANA qhechuata
No hablando quechua no me
parlaSPAQA mana
entiendo con la gente.
runawan entiendekunichu.

"ATISPA MANA ATISPA"


Esta es una expresin tpica del quechua para indicar que uno hace todo
lo posible para realizar una cierta accin.
Ej:

DILOGO

ATISPA MANA ATISPA


pepita aparqani.

Haciendo cualquier esfuerzo he


llevado el bulto.

"Colegiota rikuyta munankichejchu?"

L Kaypichu Mario Laredowan Juan Quirozwan?


P Ar, kaypi kasanku. Paykunawanchu tinkuyta munankichej?
L Ar.
P Jamusankua.

L Ar, munayku. Purisaspa parlasunchej. Ima cursopi kankichej?


M Qhepa cursopia kasayku. Kay wataa llojsisqayku.
L Watamanri, maypi estudianki, Mario?
M Atispa mana atispa Estados Unidosman risaj.
L Imarayku chay llajtaman riyta munankiri?
M Estados Unidosqa llajtanchejmanta aswan jatun. Estudianapaj ashqa universidadkuna tian, runa ashqa qolqeyoj, msica sumaj,
sipaskunataj yuraj kanku. LJank'aspaqa ashqata ganasaj, Llajtay
awpajman llojsiyta yanapanaypaj.
L Inglesta parlankiachu?
M Ar, parlania. Wasiypeqa tataywan inglesllapi parlayku. Estados
Unidosman rinayta munan. Paypis ripuyta munanman.
L Qanpis, manachu chay llajtaman ripuwaj, Juan?
J Noqaqa, kayllapi estudiasaj. Jaqayman rispaqa imatataj ganasaj?
Qolqechu sumaj kawsayta qowanqa? Mana, llajtamasisniyta yanapaspa sumaj kawsayta tarisaj. Paykunawantaj llank'aspa uj chhika chhikamanta llajtayta awpajman llojsichisqayku.
L Khuskalla llank'asunchej, Juan, llajtanchejta awpajman llojsichinanchejpaj.

220

221

EJERCICIOS
1.

(poncho)*
(frazada)
(bolsa para coca)
(faja)
2.

Lomanta risaspa makiyta nanachikorqani.


Yendo por la loma, me lastim la mano.
(codo)
(rodilla)
(nariz)

3.

Wasiman chayaspa puraj akulliyta qallarinku.


Llegando a la casa, ambos comenzaron a mascar coca.
(tejer en telar)
(tejer en agujas)
(sudar)
(hilar)

4.

Llajtaman risaspa hermanoywan tinkukorqani.


Al ir al pueblo, me encontr con mi hermano.
(tu nieto)
(nuestro paisano)
(su profesor)
(su yerno)
(tu esposo)

5.

Manaraj wayk'usaspa millmataraj t'ajsani.


Antes de cocinar he lavado la lana.
(he ido al pueblo)
(he barrido la casa)
(he estudiado
quechua)

6.

Panteonmanta kutimuspa waqayta qallarerqanku.


Habiendo regresado del cementerio comenzaron a llorar.
(tomar)
(contar)
(jugar)
(llorar)

7.

PARTICIPIO PRESENTE + "WA" (A M, A


NOSOTROS)
PARTICIPIO PRESENTE + "SU" (A T, A USTEDES)

51

Q'aytuta phushkaspa k'achitu ch'uluta t'ipakorqani.


Hilando lana, me tej un gorro lindo.

Atispa mana atispa chajrayta chajrachasaj.


Voy a arar la chacra de cualquier manera.
(abonar)
(sembrar)
(mojar)
(secar)

VOCABULARIO
wayq'o
misk'i q'eta
ch'ajayay

quebrada, barranco
arrope de chicha
volverse ronco

phushka
q'eta

rueca
arrope

FRASES FUNDAMENTALES
A. Qhechuata yachachiWASPA
sumajta yanapawanki.

Ensendome quechua me ayudas mucho.

Chayta willaWASPA allinta ran.

Ha hecho bien avisndome so.

Qolqeta qoWASPAqa kusichiwankichej.

Me han hecho alegrar dndome


dinero.

Cineman pusaWASPAqa misk'ita


ch'onkachiwanku.

Llevndome al cine me han hecho chupar dulces.

B. Kay cartata escribiSUSPA mayta


kusikuni.

Escribindote esta carta me he


alegrado mucho.

Chay jornalta pagaSUSPAqa pay


provechakun.

El se aprovecha pagndote ese


jornal.

YanapaSUSPA yanapakuyku.

Ayudndote nos ayudamos a


nosotros.

WillaSUSPAa waqarqanku.

Habindote avisado han llorado.

C. NOQAYKUMAN qhechuata
yachachiSPA anchata yanapawayku.

Cuando nos enseas quechua


nos ayudas mucho.

D. QANKUNAMAN qhechuata
yachachiSPA.anchata yanapasunkichej.

Cuando les ensea quechua les


ayuda mucho.

AUTOMATISMOS
Qolqeta qowaspaqa kusichiwanki.
Yanapasuspa yanapakuyku.
Qhechuata noqaykuman yachachispa anchata
yanapawayku.

222

223

EXPLICACIN GRAMATICAL

DILOGO
L

PARTICIPIO PRESENTE
CON "WA" Y "SU"

"Universidadpi"

K'achitu kay universidadniykeqa! , i, Pedro?

P Gustasunkichu?
L Ar, gustawan. Ashqa yachakajkunachu kankichej?

La forma pronominal del participio presente se expresa con los infijos


"WA" ("a m") y "SU" ("a t").
LA PERSONA QUE REALIZA AMBAS ACCIONES TIENE QUE SER LA
MISMA.
Ej: Qhechuata yachachiWASPA
anchata yanapawanki.
Qhechuata yachachiSUSPA anchata yanapasunki.

Ensendome quechua me
ayudas mucho.
Te ayuda mucho ensendote
quechua.

"nosotros" "ustedes"
Con el participio presente no existe la forma pronominal para expresar
estas dos personas. Se utilizan los pronombres "NOQANCHEJ" y
"NOQAYKU" para significar "a nosotros" y "QANKUNA" para significar "a
ustedes".
Ej: NOQANCHEJman qhechuata Ensendonos quechua...
yachachiSPA...
NOQAYKUman qhechuata
yachachiSPA...

Ensendonos quechua...

QANKUNAman qhechuata
yachachiSPA...

Ensendoles quechua...

P Ar, ashqa kayku. Chaywanpis estudiosninkuta tukuspaqa ashqa


yachakajkuna waj karu llajtaman riponqanku. Extranjeropi aswan
sumaj llank'ay tian, ninku.
L Kayta willawaspaqa sinchita llakichiwanki.
P Kayta willasuspaqa noqapis llakikuni. Llajtanchej wajcha kayninpi
ashqa sumaj runasninta qhasillamanta qon chay qhapaj llajtasta yanapananpajraj. Mana qhapaj kayninchejllatachu extranjeroman apakapunku. Tecnicosninchejtapis pusakapunku. Jina kaspa, pitaj
llajtanchejta awparichenqa? Noqayku universidadpi yachakajkunaqa tukuy llajtamasisninchejman chaykunata willayta munayku.
L Chaypajqa sumaj educaconta qonanchej wawasniykuta mana llajtankuta qonqanankupaj; kutimunankupaj estudiaj rejsinku.
P Ar, llajtayku awpajman rinanpaj, atrasomanta llojsinanpaj, tukuy
wawasninta kutichimunan sumaj educacion qospa.
L Chaywan paykunata mana apaykachanqankuchu (1) ama llajtayoj
runa jinata.

(1)

"MANA APAYKACHANQANKUCHU": "no manejarn". El infijo "YKACHA"


expresa la idea de frecuencia en verbos de movimiento.

225
224

52

EJERCICIOS
1.

Wayq'oman pusawaspa llank'achiwanku.


Llevndome a la quebrada, me han hecho trabajar.
(resbalar)
(sembrar)
(cosechar)
(regar)

2.

Misk'ita qowaspaqa qhasita kusichiwankichej.


Dndome dulce (Uds.), me han hecho alegrar en vano.
(arrope de chicha)
(una rueca)
(abarcas)

3.

4.

5.

6.

PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL "JTI"


PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL "JTI" + "SA"

Uma nanayniyta jampiwaspaqa jampiri kusichiwan.


Curndome el dolor de cabeza, el curandero me ha hecho alegrar.
(corazn)
(garganta)
(estmago)
(oreja)
Umaykipi wajtasuspa nanachisunki.
Te hizo doler golpendote en la cabeza.
(la boca)
(el estmago)
(la rodilla)
(los dientes)
(el codo)
(el ojo)
Qarpayta rikususpa kusikorqanku.
Vindote regar, se alegraron.
(acercaron)
(asustaron)
(apenaron)
Noqaykuta yanapaspa sinchita kusichiwayku.
Nos haces alegrar mucho cuando nos ayudas.
(visitas)
(hablas)
(enseas)
(cultivas)
(escribes)

VOCABULARIO
k'utuy
ruthuy
kanunchay
wiay

cortar (un rbol, con


tijeras)
cortar (mieses, hierba)
alejar
crecer, eternidad,
eterno

ch'ijchiy
pi
saphana
khaniy
qallu
sorojchay

granizar
alguien
trenza
morder, picar
lengua
sufrir de mal de
altura

FRASES FUNDAMENTALES
A. Qhechuapi parlaJTIY kusikunku.

Se alegran cuando hablo quechua.


Qhechuapi parlaJTIYKI
Se alegran cuando hablas
kusikunku.
quehua.
Qhechuapi parlaJTIN kusikunku. Se alegran cuando habla quehua.
Qhechuapi parlaJTINCHEJ
Se alegran cuando hablamos
kusikunku.
quechua.
Qhechuapi parlaJTIYKU
Se alegran cuando hablamos
kusikunku.
quechua.
Qhechuapi parlaJTIYKICHEJ
Se alegran cuando hablan
kusikunku.
quechua.
Qhechuapi parlaJTINKU kusikuni. Me alegro cuando hablan
quechua.
B. Qhechuapi parlaSAJTIy
Se alegraron cuando yo hablaba
kusikunku.
quechua.
Qhechuapi parlaSAJTIyki
Se alegraron cuando hablabas
kusikunku.
quechua.
C. Manaraj jamuSAJTIY Pedro
Pedro se fue antes que yo venga.
riporqa.
Manaraj jamuSAJTIYKU
Te fuiste antes que vengamos.
riporqanki.

AUTOMATISMOS
Qhechuapi parlajtiyki kusikunku.
Qhechuapi parlajtinku kusikuni.
Qhechuapi parlasajtin kusikunku.
Manaraj jamusajtiy riporqa.

227

226
EXPLICACIN GRAMATICAL

PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL "JTI"


parla JTl y

parla JTl nchej


parla JTI yku
parla JTl ykichej
parla JTI nku

parla JTI yki


parla JTI n

El participio presente personal con "JTI" expresa la idea fundamental


"cuando", igual que el participio presente con "SPA".
Se utiliza este tiempo del verbo cuando dos acciones concomitantes son
realizadas por dos personas distintas.

"JTI":

<

dos acciones concomitantes


dos personas distintas

DILOGO

"Noqaykupis Bolivianos kayku."

A Ancha karu chay llajtaqa!, ancha patapi!, sorojchakusani!


L Ama llakikuychu, Andrs, kunitan chayasunchej. Qankunari, Julio,
Pablo, walejllachu kankichej?
P Mana, umay nanawan, orqo patapi kasqanchejraykuch.
L Chayqa Uyuni llajta.
A Juch'uycito chay llajtaqa! Pitaj pay?
L Payqa Miguel. Imaynalla, Miguel?
M Walejlla, tatay. Chayamusqankeqa!
taty!

Uraykamullay wasiyman

L Manachu alqoyki khaniwaykuman?


M Mana, taty. Payta karunchasaj. Karumantapacha anninta jamusajtiyki autoykita rikorqani. "Don Genaro jamusan", nerqani. Kay phullu
patapi tiakuychej, weraqochas.
L Imaynalla kanki, don Miguel?

Ej:

Qhechuapi parlaJTIy
paykuna entiendewanku.
Qhechuapi parlaJTIy
paykuna uyariwanku.

Ellos me entienden cuando


hablo en quechua.
Ellos me escuchan cuando
hablo en quechua.

Sin sufrir cambio, la misma forma expresa el pretrito, el presente y el


futuro. El sentido general de la conversacin o los sufijos que acompaan el
participio indican el tiempo del que se trata.
Ej:

jamoJTIy.

Cuando vengo, vine, vena, venga.

CON "SA"
La introduccin del infijo "SA" (forma progresiva), da al participio un
sentido de simultaneidad.
Ej:

Wasiypi parlaSAjtiy
yaykumorqa.

Entr cuando yo hablaba en


mi casa.

Con la negacin "MANARAJ", se utiliza el infijo "SA".


Ej:

M Mana walejchu, taty. Anchata chirimorqa, papastaj mana poqonchu. Qayna mayta ch'ijchimorqa!; kunanqa trigo k'utusqajina.
Chanta kay wata llajtaykupi ashqa wawas wauporqanku; paykunapaj jampi mana karqachu. Jampireqa mana jampiyta aterqachu.
"Layqasqa", nin. Ni pipis yanapawaykuchu noqayku campesinostaqa. Politicos oqaykupajpis rikunanku yanapanawaykupaj atrasomanta llojsinapaj. Paykuna allinta rejsinawayku, sumaj campesinosta entiendenawaykupaj. Manachu noqaykupis bolivianos kayku?

MANARAJ llojsiSAjtin
Le di dinero antes que
payman qolqeta qorqani. saliera.

L Don Miguel! ajinatapuni llajtamasisniykiman parlanayki tian


rijch'arinankupaj. Rijch'arikuspataj awpajman purenqanku qanwan
khuska. Noqayku yanapasqaykichejpuni awpajman rinaykichejpaj.

228

229

EJERCICIOS
1.
Qosay qhoyaman yaykojtin sinchita manchachikuni.
Cuando mi esposo entra a la mina, me asusto mucho.

53
(mis hijos)
(los mineros)
(mis hermanos)
(Uds.)

2.

3.

4.

5.

6.

7.

PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL "JTI" + "WA"


(A M - A NOSOTROS)
PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL "JTI" + "SU"
(A T - A USTEDES)

Chujchanta ruthojtiy Mara waqarqa.


Mara llor cuando le cort el pelo.
(la lana)
(el rbol)
(la frazada)
(sus trenzas)
Q'etata jich'ajtiyki, Juanpaj tatasnin wasinkumanta llojserqanku.
Cuando echaste el arrope, los padres de Juan salieron de su casa.
(entraron a su casa)
(llegaron a su casa)
(se enojaron)
(se alejaron)
(reprendieron)
Manaraj ni pita khanisajtin kay alqota wauchinanchej tian.
Antes de que este perro muerda a alguien, hay que matarlo.
(sacarlo)
(pegarlo)
(amarrarlo)
(alejarlo)
Puusajtiyki kiruyki nanasunkichu?
Te duele la muela cuando ests durmiendo?
(la nariz)
(la lengua)
(la oreja)
(el estmago)
Ripusajtinchej Josejpata wawan waqanqa.
Cuando nos estemos yendo, llorar el hijo de Jos.
(nos mirar)
(reir)
(se apenar)
(nos despedir)
Sapa kuti wawqey jamojtin kusikuni.
Me alegro cada vez que mi hermano viene.
(mi to)*
(mi pap)
(mi padrino)*

VOCABULARIO
wist'u
wist'u awi
warkhuy
punkiy

torcido
bizco
colgar
hincharse

wist'u chaki
wist'u wist'u
qhespichikuy

cojo
en zigzag, muy
torcido
salvarse, redimirse

FRASES FUNDAMENTALES
A. Qhechuapi parlaWAJTIyki
kusikuni.
Qhechuapi parlaWAJTIn
kusikuni.
Qhechuapi parlaWAJTIykichej
kusikuni.
Qhechuapi parlaWAJTInku
kusikuni.
B. Qhechuapi parlaSOJTIy
kusikunki.
Qhechuapi parlaSOJTIn
kusikunki.
Qhechuapi parlaSOJTIyku
kusikunki.
Qhechuapi parlaSOJTInku
kusikunki.
C. Pedroqa qhechuata yachachiWAJTInchej amigosninchejqa
sinchita kusikunku.
Qan qhechuata yachachiWAJTIyku amigosniyku sinchita
kusikunku.
Noqa qhechuata yachachiSOJTIykichej amigosninchejqa
sinchita kusikunku.

Me alegro cuando me hablas en


quechua.
Me alegro cuando me habla en
quechua.
Me alegro cuando me hablan en
quechua.
Me alegro cuando me hablan en
quechua.
Te alegras cuando te hablo en
quechua.
Te alegras cuando te habla en
quechua.
Te alegras cuando te hablamos en
quechua.
Te alegras cuando te hablan en
quechua.
Nuestros amigos se alegran mucho
cuando Pedro nos ensea quechua.
Nuestros amigos se alegran mucho
cuando nos enseas quechua.
Nuestros amigos se alegran mucho
cuando les enseo quechua.

AUTOMATISMOS
Qhechuapi parlawajtin kusikuni.
Qhechuapi parlasojtiyku kusikunki.
Qhechuata yachachiwajtinchej amigosninchejqa kusikunku.

Qhechuata yachachisojtiykichej amigosninchejqa kusikunku.

230

231

EXPLICACIN GRAMATICAL

EXPLICACIN GRAMATICAL

PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL


CON "WA" - "A M"

"A NOSOTROS"
parla WA jti nchej

parla WA jti yki


paria WA jti n

parla WA jti ykichej


parla WA jti nku

La forma pronominal "a m", del participio presente personal, se expresa


por la inclusin del infijo "WA".
Ej: Qhechuapi parlaWAjtiyki
mayta kusikuni.

Una sola persona, con las formas inclusiva y exclusiva, expresa la forma
pronominal "t, l, Uds., ellos a nosotros". En caso de posible confusin se
puede utilizar el pronombre sujeto.

Ej:

Me alegro mucho cuando me


hablas en quechua.

Pedroqa qhechuapi parNuestros amigos se alegran


laWAJTINCHEJ amigosninchej cuando Pedro nos habla en
kusikunku.
quechua.
Qan quechuapi parlaWAjtiYKU
amigosniyku kusikunku.

Nuestros amigos se alegran


cuando nos hablas en quechua.

"A USTEDES"

CON "SU" - "A T"


parla SO jti y
parla SO jti n

parla WA jti yku

parla SO jti ykichej

parla SO jti yku


parla SO jti nku

Una sola persona expresa la forma pronominal "yo, l, nosotros, ellos a


ustedes". En caso de posible confusin se puede utilizar el pronombre sujeto.
La forma pronominal "a t" se expresa por la inclusin del infijo "SU"
("SO" delante de "J").
Ej: Qhechuapi parlaSOjtin mayta
kusikunki.

Te alegras mucho cuando te


habla en quechua.

Ej:

Noqa qhechuapi parlaSOjtiYKICHEJ amigosninchejqa


kusikunku.

Nuestros amigos se alegran


cuando les hablo a Uds. en
quechua.

232
DILOGO

233
"Qhoya runasta watukusun!"

EJERCICIOS
1.

L Alberto!, qhoyaman risani. Manachu jamuwaj?

Chay k'achitu awisniykiwan qhawawajtiyki mayta kusikuni.


Me alegro mucho cuando me miras con esos tus lindos ojos.
(mira)
(miran, Uds.)
(miran, ellos)

A Qhoyaman pusawajtiykeqa sinchita kusikuyman.


L Invitasojtiy jamunkipuni: chayrayku tukuy kusiywan pusasuyta
munasani.

L Imaynalla, don Celestino?

2.

Chay wist'u makiykita rikuchiwajtiyki llakikuni.


Me apeno cuando me muestras esa tu mano torcida.
(mano enferma)
(pie hinchado)
(mano quebrada)

3.

C Walejlla, don Lucas, chhika unaymanta chayamusqankeqa!

Willawajtiyki chumpita warkhorqani ch'akinanpaj.


Cuando me avisaste colgu la faja para que seque.
(la frazada)
(la lana)
(la ropa)
(el aguayo)

L Unaymanta, ari, don Celestino.


C Jamullay maestranzaman, compaeroswan tinkukunki, mayta kusikonqanku. Compaeros, don Lucas chayamusqa!

4.

Sarna ningriykita jampisojtin payta agradecerqanki.


T le agradeciste cuando te cur tu oreja sarnosa.
(cara)
(pie)
(cabeza)
(mano)

M Imaynalla, don Lucas, maymanta rikhurimusankiri? Noqaykojpaman jamojtiyki mayta kusichiwayku.


C Qhechuapi parlasojtinku gustasunkichu?

5.

L Ar, gustawan. Imaynalla kasankichej, compaeros?


M Regularlla don Lucas, antes qhoya kikillanta kasan. Kausayqa antis
astawan valen. Unaymantakama kay aq'ariyqa minero y
campesino runaspajqa. Waynaraj kaspa machu runaman
rijch'akuyku chunka iskayniyoj watata qhoya ukhupi llank'aspaqa.

Ruasqayta willasojtiykichej mancharikunkichej.


Se asustarn cuando les avisen lo que hice.
(se
alegrarn)
(me reirn)
(se callarn)

6.

Kiruyki nanasojtin qanlla jampikunki.


T mismo te curars cuando te duela la muela.
(oreja)
(ojo)
(garganta)
(cabeza)
(corazn)
(estmago)

L Compaeros, ama llakikuychejchu! Mana wiay wiaypajchu


llaquisqa kawsankichej. Qankuna ukhu willaakuychej. Llakikuyniykichej tukukonqaa.

7.

Mayk'aj ripunki? Qolqeta qowajtiyku ripusaj.


Cuando te vas? Me ir cuando nos den el dinero.
(pidan)
(manden)
(devuelvan)
(traigan)

235
234

ACCIN VERBAL CON "J"


ACCIN VERBAL CON "J " + "WA"
(A M - A NOSOTROS)
ACCIN VERBAL CON "J" + "SU" ("SO")
(A T - A USTEDES)

54
VOCABULARIO
laphi
laqhe
mosqo(ku)y
uuy
llajta runa

hoja
hoja
soar
mamar
gente del pueblo

-jawa
larway
t'impuy
waca
ichhu

respecto a
quemar, arder, llama
hervir (agua)
buey
paja brava

FRASES FUNDAMENTALES
A. Wasiman mikhoJ rin.
Qayna noqawan parlaJ jamorqa.
Canchaman pujIlaJ rinku.
B K'amiWAJ jamunki.

Ha ido a comer a la casa.


Ayer ha venido a hablar conmigo.
Han ido a jugar a la cancha.
Has venido a llamarme la atencin.
Rosa vino ayer a avisarme.

Qayna Rosaqa willaWAJ


jamorqa.
Qankunaqa maqaWAJ jamunki- Ustedes han venido a pegarme.
chej.
Paykunaqa tinkuWAJ jamunku. Ellos han venido a encontrarme.
C. Noqa k'amiSOJ jamusani.
Estoy viniendo a llamarte la
atencin.
Andresqa willaSOJ jamusan.
Andrs est viniendo a avisarte.
Noqayku maqaSOJ jamusayku. Nosotros estamos viniendo a
pegarte.
Paykuna tinkuSOJ jamusanku. Ellos estn viniendo a encontrarte.
D. NOQANCHEJman willaj jamoVinieron a avisarnos.
rqanku.
NOQAYKUman willaj jamorqa- Vinieron a avisamos.
nku.
QANKUNAman willaj jamoVinieron a avisarles.
rqanku.
E. Willaj jamuWAn.
Me vino a avisar.
Willaj jamuWArqayku.
Nos vino a avisar.
Willaj jamuSOrqanchej.
Les vino a avisar.

AUTOMATISMOS
Mikhoj wasiman rinku.
Paykunaqa tinkuwaj jamunku.
Paykuna t'inkusoj jamusanku.
K'amej jamuwarqa.
Willaj jamusorqanchej.

EXPLICACIN GRAMATICAL

Las formas pronominales "a m", "a t" se expresan por la inclusin
de los infijos "WA" y "SU".
Ej:

El infinitivo que acompaa a un verbo de movimiento (ir, venir, correr, etc.),


indicado en castellano por la partcula "a", se expresa en quechua con la "J" aadida a la raz del verbo.
Ej:

ParlaJ jamorqa.

RAZ DEL VERBO + WAJ

"a nosotros" - "a ustedes"


La forma pronominal "a nosotros" y "a ustedes" puede expresarse
de dos maneras:

RAZ DEL VERBO + SOJ

Utilizando los pronombres "NOQANCHEJ", "NOQAYKU" y


"QANKUNA"
Ej:

Ha venido a hablar.

CON "WA" y "SU"

Vino a avisarme.
Vino a avisarte.

Al incluir "WA" o "SU" en el verbo principal se expresa una relacin


ms intima.
Ej: K'amej jamuwarqa.
Me vino a reir. (l mismo)

ACCIN VERBAL CON "J"


RAZ DEL VERBO + J

WillaWAJ jamorqa.
WillaSOJ jamorqa.

QANKUNAman willasoj
jamorqa.

Vino a avisarles a Uds.

Incluyendo "WA" o "SU" en el verbo principal. Esta forma expresa


una relacin ms ntima.
Ej:

Willaj jamuWAyku.

Nos vino a avisar. (l mismo)

236
DILOGO

237

"Kunan examen final kanqa."

M Llajtamasis, willasqaykichejmanjina, (1) kunanqa examen final


kanqa. Quechuata yachakaj jamunkichej, yachakasqaykichej
jawa (2) yachayta munani.

EJERCICIOS
1.

Ovejas yakuta ujyamoj risanku.


Las ovejas estn yendo a beber agua,
(bueyes)
(conejos)
(gatos)
(llamas)*
(alpacas)*

A Lucas, imatataj payman nisaj?


M Imatataj nisanki, Alberto?

2.

A Noqaqa qnechuawan mosqoni, chaywanpis mana qhechuata parlayta atinichu, nisani.


M Sumajta parlanaykipaj qhechuata uunayki karqa, Alberto! (3)
Kunanqa pisi pisimanta yachakanki. Noqaqa yachachisoj
jamorqani. Chaywanpis llajta runamanta astawan yachakanki.
Kunanqa sapa ujniykichej (4) imallatapis qhechuapi niwankichej.

Qanimpa t'ikata pallaj pampaman rerqani.


Anteayer fui a la pampa a recoger flores.
(paja brava)
(hierba)
(hojas)
(papa)*

3.

Mara wasita k'anchamoj renqa.


Mara ir a alumbrar la casa.
(quemar la lea)
(cocinar la carne)
(hacer hervir el agua)
(recoger flores)

A Lucas!, fiestaman risqayta yachayta munanchu?


M Imatataj nisanki, Alberto?

4.

A Sumajta yachachiwasqanchejta nisqaykichu?, nisani.

K'amiwaj jamunkichej.
Ustedes han venido a llamarme la atencin.
(pegarme)
(reirme)
(compadecerme)
(perdonarme)

M Mana. Arbietoman, Araniman, Clisaman, tukuy chay fiestasman


risqaykimanta willariway, Alberto.
A Lucasqa, tukuy imata yachasqa! Pitaj willaj jamorqa?

5.

M Imatataj nisanki, Alberto?

Puraj maqasoj jamusqanku.


Ambos haban venido a pegarte.
(hablarte)
(escucharte)
(mirarte)
(pedirte)

A Maymanta yachanki, nisani.


M Mosqoyniykipi qhechuata parlasqaykirayku, ar. Kunanqa mosqoyniykipijina parlaspaqa sumaj examenta qonki, ari.
(1)
(2)
(3)

(4)

"WILLASQAYKICHEJMANJINA": "As como les avis".


"YACHAKASQAYKICHEJ JAWA": "Respecto a lo que han aprendido".
"QUECHUATA UUNAYKI KARQA": "Tenas que mamar el
quechua". El auxiliar "KARQA", invariable, colocado despus del
subjuntivo o del potencial simple expresa el pasado de estos tiempos.
"SAPA UJNIYKICHEJ": "Cada uno de ustedes".

6.

Imillaqa parlawaj jamusarqa.


La nia estaba viniendo a hablarme.
(mirarme)
(mirarte)
(avisarme)
(avisarte)
(visitarme)
(visitarte)
(despertarme)
(despertarte)

236

237

DILOGO

"Kunan examen final kanqa."

M Llajtamasis, willasqaykichejmanjina, (1) kunanqa examen final


kanqa. Quechuata yachakaj jamunkichej, yachakasqaykichej jawa
(2) yachayta munani.

EJERCICIOS
1.

Ovejas yakuta ujyamoj risanku.


Las ovejas estn yendo a beber agua.
(bueyes)
(conejos)
(gatos)
(llamas)*
(alpacas)*

A Lucas, imatataj payman nisaj?


M Imatataj nisanki, Alberto?

2.

Qanimpa t'ikasta pallaj pampaman rerqam.


Anteayer fui a la pampa a recoger flores.
(paja
brava)
(hierba)
(hojas)
(papa)*

A Noqaqa qnechuawan mosqoni, chaywanpis mana qhechuata parlayta atinichu, nisani.


M Sumajta parlanaykipaj qhechuata uunayki karqa, Alberto! (3)
Kunanqa pisi pisimanta yachakanki. Noqaqa yachachisoj jamorqani. Chaywanpis llajta runamanta astawan yachakanki. Kunanqa
sapa ujniykichej (4) imallatapis qhechuapi niwankichej.

3.

Mara wasita k'anchamoj renga.


Mara ir a alumbrar la casa.
(quemar la lea)
(cocinar la carne)
(hacer hervir el agua)
(recoger flores)

A Lucas!, fiestaman risqayta yachayta munanchu?


M Imatataj nisanki, Alberto?

4.

A Sumajta yachachiwasqanchejta nisqaykichu?, nisani.

K'amiwaj jamunkichej.
Ustedes han venido a llamarme la atencin.
(pegarme)
(reirme)
(compadecerme)
(perdonarme)

M Mana. Arbietoman, Araniman, Clisaman, tukuy chay fiestasman


risqaykimanta willariway, Alberto.
5.

A Lucasqa, tukuy imata yachasqa! Pitaj willaj jamorqa?

Puraj maqasoj jamusqanku.


Ambos haban venido a pegarte.
(hablarte)
(escucharte)
(mirarte)
(pedirte)

M Imatataj nisanki, Alberto?


A Maymanta yachanki, nisani.
M Mosqoyniykipi qhechuata parlasqaykirayku, ar. Kunanqa mosqoyniykipijina parlaspaqa sumaj examenta qonki, ari.
(1)
(2)
(3)

(4)

"WILLASQAYKICHEJMANJINA": "As como les avis".


"YACHAKASQAYKICHEJ JAWA": "Respecto a lo que han aprendido".
"QUECHUATA UUNAYKI KARQA": "Tenas que mamar el quechua".
El auxiliar "KARQA", invariable, colocado despus del subjuntivo o del
potencial simple expresa el pasado de estos tiempos.
"SAPA UJNIYKICHEJ": "Cada uno de ustedes".

6.

Imillaqa parlawaj jamusarqa.


La nia estaba viniendo a hablarme.
(mirarme)
(mirarte)
(avisarme)
(avisarte)
(visitarme)
(visitarte)
(despertarme)
(despertarte)

238

239

EXPLICACIN GRAMATICAL
PARTICIPIO ACTIVO CON "J"

55

PARTICIPIO ACTIVO CON "J"

PARTICIPIO ACTIVO - J
+ "SA"
RADICAL DEL VERBO + J

VOCABULARIO
michiy
mich'a
asirikuy
joq'ara

pastorear,
apacentar
tacao, avaro
sonrer
sordo

phinkiy
kacharpaya
kacharpayay

saltar, brincar
despedida
despedir

<

"EL QUE"
"-OR"

El sufijo "J" aadido a la raz del verbo equivale a la expresin: "el que", a
veces indicado por la terminacin "-or" en castellano.
Ej:

YachacheJ jamonqa.

El profesor (el que hace


saber) vendr.

El participio activo se declina como cualquier sustantivo.

FRASES FUNDAMENTALES
A. Chay pujIlaJ allinta pujllasan.
Jaqay miqheJ sumaj runapuni.
YachacheJ kunitan jamonqa.
B. Chay pujIlaJWAN parlani.
Jaqay micheJMAN willasaj.
YachacheJMANTA maakusaj.
PujIlaJKUNAQA canchaman
yaykonqanku.
C. ParlaJqa mana uyarinchu.
YachaJ yachachinan tan.
D. JamuSAJ campesinota rejsini.
ParlaSAJ runata uyarisani.

Ej:

Ese jugador est jugando bien.


Aquel pastor es muy buena persona.
El profesor vendr en seguida.
He hablado con ese jugador.
Avisar a aquel pastor.
Me prestar del profesor.
Los jugadores van a entrar a la
cancha.
El que habla no oye.
El que sabe debe ensear.
Conozco al campesino que est
viniendo.
Oigo a la persona que est hablando.

AUTOMATISMOS
Yachachej kunitan jamonqa.
Yachachejmanta yachakasaj.
Yachaj yachachinan tian.
Parlasaj runata uyarisani.

PujIlaJwan parlani.
He hablado con el jugador.
PujIlaJkunaqa canchaman Los jugadores van a entrar a
yaykonqanku.
la cancha.

CON "SA"
La partcula "SA" da al participio activo un sentido de actualidad en la
accin.
Ej:

pujllaJ
pujIlaSAJ
Jamusaj campesinota
rejsini.

el jugador (tal vez no juega)


el que est jugando
Conozco al campesino que
est viniendo.

241
240

EJERCICIOS

DILOGO
L

"Kacharpaya."

1.

Jorge! Claudio!, qankunapis! uj ratitota chimpamuychej!


Imata ruasunman qhechua cursonchejmanta ripunanchejpaj?

Yachachejninchejman regalota qosunman!

Sumaj mikhuyta paykunapaj wakichisunman!

Jatun fiestatataj ruasunman!

Kosalla kanman!

Jaqay michej wist'u chaki.


Aquel pastor es cojo.
(sordo)
(flaco)
(avaro)
(pobre)
(gordo)
(joven)

2.

Yachakaj llajtaman risan.


El alumno est yendo al pueblo.
(pastor)
(jugador)
(vencedor)
(comprador
)

Ch'isipajchu?

Todos Ar, ch'isipaj kachun.


3.

L Yachachejkuna: Tukuy yachakajkunaj sutinkupi agradeceyta munasaykichej! Kayman jamuspaqa qhechuata mana yacharqaykuchu.
Kunanqa uj chhikata yachaykua. Llajtaykuman kutispaqa runaswan
sumajta parlayta atisqayku paykunatataj astawan yanapasqayku.
Diuspagarasunkichej.
A Noqapis agradeceyta munasaykichej sinchi pacienciayoj kasqaykichejrayku. Mayninpijina mana allinta ruarqanichu. Fiestasman rinaypaj ch'isimanta llojserqani. Chaywanpis ashqata yacharqani.
Disculpariwaychej mana sumaj yachakaj kasqaymanta.
R Warmis yachakajkunaj sutinkupi tukuy yachachejninchejkunata
compaerosninchejtataj agradeceyta munani. Kay cursopeqa ashqata yachakayku. Kunanqa llajtamasisniykuwan allinta parlasqayku.
M Kay qhechua cursopeqa mayta kusikuni. Qankunaqa sumajta qhechuata yachakankichej; tukuyniykichejpaj diploma kanqa. Albertopajpis. Kay cursopeqa runa simita yachakankichej. RUNA SIMITA
yachaspaqa sumajta runata rejsinkichej. Llajtankuman fiestasninkumantaj rispaqa astawan paykunata rejsinkicheja. Paykunata
rejsispaqa aswan allinta yanapankichej.
Chayrayku qhechuata astawan astawantaj yachakanaykichejpuni.
Noqaqa tukuy sonqoywan nirisaykichej: TINKUNAKAMALLA!

Kinsa chunka pesosta llank'ajman kutichiyta munasani.


Quiero devolver treinta pesos al trabajador.
(profesor)
(vendedor)*
(jugador)
(alumno)
(comprador
)

4.

Kunan jamojqa ancha mich'a.


El que viene hoy es muy
tacao.
(ahora
mismo)
(maana)
(pasado
maana)

5.

Pujllasaj sumaj runa.


El que est jugando es buena persona.
(sembrando
)
(cultivando)
(baando)
(saltando)
(llegando)
(saliendo)

6.

Waqasaj wawaqa Pedroj wawan.


El nio que est llorando, es hijo de Pedro.
(mama
ndo)
(sonrie
ndo)
(cantan
do)
(durmie
ndo)

242

243

REVISIN: lo esencial

c) A nosotros

1. CONJUGACIN
a) Forma directa
CONDICIONAL

SUBJUNTIVO

PARTICIPIO PRESENTE
PERSONAL

parlaYMAN

parlaNAY

parlaJTIY

parlaWAJ
(parlaNKIMAN)

parlaNAYKI

parlaJTIYKI

parlaNMAN

parlaNAN

parlaJTIN

parlaSUNMAN
(parlaSUNCHEJMAN)
(parlaNCHEJMAN)

parlaNANCHEJ

parlaJTINCHEJ

parlaYKUMAN

parlaNAYKU

parlaJTIYKU

parlaWAJCHEJ
(parlaNKICHEJMAN)

parlaNAYKICHEJ

parlaJTIYKICHEJ

parlaNKUMAN

parlaNANKU

CONDICIONAL

SUBJUNTIVO

PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL

parlaWANCHEJMAN

parlaNAWANCHEJ

parlaWAJTINCHEJ

parlaWAYKUMAN

parlaNAWAYKU

parlaWAJTIYKU

Los siguientes tiempos: participio, participio presente, participio activo y accin verbal, utilizan los pronombres "NOQANCHEJ" y "NOQAYKU"
con la forma directa del verbo.
d) a t
CONDICIONAL

SUBJUNTIVO

PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL

parlaYKIMAN

parlaNASUY

parlaSOJTIY

parlaSUNKIMAN

parlaNASUN

parlaSOJTIN

parla(SU)YKUMAN

parlaNASUYKU

parlaSOJTIYKU

parlaSUNKUMAN

parlaNASUNKU

parlaSOJTINKU

parlaJTINKU

PARTICIPIO PASADO PARTICIPIO PRESENTE ACCIN VERBAL


parlaSQA

parlaSPA

parlaJ

CONDICIONAL

SUBJUNTIVO

INFINITIVO PASADO

parlaWANKIMAN

parlaNAWAYKI

parlaWASQA

parlaWANMAN

parlaNAWAN

b) a m

PARTICIPIO PRESENTE

ACCIN VERBAL

parlaSUSPA

parlaSOJ

e) A ustedes

parlaWANKUMAN

parlaNAWANKU

PARTICIPIO
PRESENTE

PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL

ACCIN VERBAL

parlaWASPA

parlaWAJTIYKI

parlaWAJ

parlaWAJTIYKICHEJ
parlaWAJTINKU

SUBJUNTIVO

PARTICIPIO PRESENTE
PERSONAL

parlaYKICHEJMAN

parlaNASUYKICHEJ

parlaSOJTIYKICHEJ

parlaSUNKICHEJMAN

parlaWANKICHEJMAN parlaNAWAYKICHEJ

parlaWAJTIN

CONDICIONAL

El participio, el participio presente, el participio activo y la accin


verbal, utilizan el pronombre "QANKUNA" con la forma directa del verbo.

244

245

2. SUFIJOS

jamonqach

CONSECUCIN DE TIEMPOS

56

a) CH: Indica posibilidad.

SUBORDINADAS DIRECTAS

tal vez venga

INTERROGATIVAS INDIRECTAS: "CHUS"

b) JAWA: Respecto a, concerniente.


yachakasqaykichejjawa

respecto a lo que aprendieron

VOCABULARIO

c) MA: Expresa una insistencia fuerte.


niriwayMA

dime pues, a ver

d) NAKU: Expresa una accin recproca.


entiendeNAKUnanchejpaj

para enterdernos

e) PAYA: Idea de frecuencia en verbos de no movimiento.


parlaPAYAsqaykichej

les hablar.

f) YKACHA: Idea de frecuencia en verbos de movimiento.


puriYKACHAy

pasear

g) RPARI: Idea de ruego fuerte o de decisin definitiva.


saqeRPARIy

abandonar

h) RPAYA: Idea de algo definitivo (variante de "RPARI").


kachaRPAYAy

despedir

enqhay
qhellakuy
t'ika(n)chay

atizar, avivar el
fuego
tener pereza
adornar (con flores,
mixtura, etc.)

phatay
ruana
pierdechiy
qelqay

reventar
trabajo
echar a perder
escribir

FRASES FUNDAMENTALES
A. Qhechuata yachakaSQAYKIta
yachani.
JamuSQAYKIta yachani.
JamuSQANKUta yachayku.
B. JamuNAYta yachanki.
ParlaNANCHEJta yachanku.
RantiNANKUta yachankichej.
C. Mana yachanichu Carlos
jamonqaCHUS.
Tapuni jamunkiCHUS.
Tapunku jamorqankiCHUS.
D. Tapuni MAYK'AJCHUS Pedro
jamonqa.
Tapuni MASHQA runaCHUS
parlanku.
Tapuni PICHUS parlan.

S que aprendes quechua.


S que has venido.
Sabemos que han venido.
Sabes que vendr.
Saben que hablaremos.
Saben que comprarn.
No s si Carlos vendr.
Pregunto si vendrs.
Preguntan s has venido.
Pregunto cuando vendr Pedro.
Pregunto cuanta gente habla.
Pregunto quien habla.

AUTOMATISMOS
Jamusqaykita yachani.
Jamunayta yachanki.
Mana yachanichu Carlos jamonqachus.
Tapuni mayk'ajchus Pedro jamonqa.

247
246

EXPLICACIN GRAMATICAL

EXPLICACIN
GRAMATICAL

CONSECUCIN DE TIEMPOS
INTERROGATIVAS INDIRECTAS: "CHUS"
Las oraciones subordinadas que se expresan por el participio pasado "SQA",
o el subjuntivo "NA", obedecen a la siguiente ley de sintaxis para la consecucin de
tiempos.

Se puede usar dos frases yuxtapuestas para hacerse una pregunta


y contestar.
Ej:

PASADO
O
PRESENTE

PARTICIPIO PASADO "SQA"

FUTURO:

SUBJUNTIVO "NA"

Ej:

Llajtaman riSQAykita
yachani.
Qhechuata yachakaSQAYkita yachani.
Llajtaman riNAykita
yachani.

SUBORDINADAS DIRECTAS

Las subordinadas, que pueden ser consideradas como complemento directo


del verbo principal, se expresan por el participio pasado o el subjuntivo segn la ley
de consecucin de tiempos.
Ej:

Cursoman riSQAykita
yachani.
Cursoman jamuNAykita
munani.

S que has ido al curso.


Quiero que vengas al
curso.

No s si Pedro vendr.

Si la oracin interrogativa no est introducida por un elemento


interrogativo, el sufijo "CHUS" se aumenta ai verbo.
Ej:

PARTICIPIO PASADO "SQA"


O
SUBJUNTIVO "NA"

Mana yachanichu Pedro


jamonqaCHUS.

"CHUS" con el verbo:

Se que fuiste al pueblo.


Se que aprendes
quechua.
Se que irs al pueblo.

Vendr Carlos?, pregunto.

Se puede tambin incluir la pregunta y la respuesta en una sola


frase por me dio de la interrogativa indirecta utilizando el sufijo "CHUS".

El sentido general de la frase permite hacer la distincin entre el pasado y el


presente.
Ej:

Carlos jamonqachu?,
tapuni.

Tapuni Carlos
jamonqaCHUS.

Pregunto si Carlos vendr.

"CHUS" con el elemento interrogativo:


Si la oracin est introducida por un elemento interrogativo, el sufijo
"CHUS" se aade a este elemento o al sustantivo con el cual forma una
sola locucin.
Ej:

Tapuni mashqaCHUS
Pregunto cuantos hablan.
parlanku.
Tapuni mashqa runaCHUS Pregunto cuanta gente
parlan.
habla.

249
248

DILOGO

"Bolivianosqa yanapayninchejta munanku, nin."

Tawa wataa pasan, Pedro sutiyoj tecnicoqa, Boliviamanta llajtanman


kutisqa. Tatasninta, wawqesninta, amigosnintawan watukoj rispa, jaqaypi companeronwan tinkukusqa.

Imaynalla kankiri, Carlos?, nin Pedro.

Walejlla, Pedro, sinchita kusikuni rikususqaymanta. Mayk'aj chayamorqankiri? Bolivia llajtari gustasunkichu?

Anchata gustawan. Runaqa ancha sumaj. Ashqa ruana tian, tcnicosri pisi. Paykunata yanapananchej tian. Manachu Boliviaman
ripusunman?
Imaynamanari? Tukuy sonqowan ripuyman! Unaymantaa
riyta munasani, Antoniopis riyta munasan. Tatasniyman qelqasaj.
Kaytaj Carlospata qelqasqan, qhawaym:

EJERCICIOS
1.
Walej kasqaykita
yachani.
S que ests bien.
(estabas)
(estn)
(estaban)
2.

(sembrar)
(adornar)
(atizar)
(esperar)
(escribir)
(se avergonzar)
3.

Ancha munasqa tatay, mamitaytaj:


Tukuy sonqowan kay cartata qelqamusaykichej. awpajta tukuy sonqowan
wawaykichej tcnico kananta munarqankichej. Tcnico kaspataj sumajta
yanapayta munasani. Kunanqa wawaykichejqa wajcha runaspata
qhapariyninkuta uyarina.
Bolivia llajtamartta uj tcnico amigoy chayamusqa. Sinchi llartk'asqanmanta willawan. Bolivia llajtapi tcnicos pisi kasqa, nin. Yanapayninchejta munasanku, nin. Chayrayku ujta maayta munasaykichej. Bolivia
llajtaman riyta munasani boliviano hermanosniyta yanapamunaypaj.

4.

Yachayta munayman imatachus kaynianta yuyankichej. Qankunapaj sinchi


jatun llakiy kanqa, ichari? Chayraykutaj Diusninchej yanapasonqachej
pagapusonqachejtaj.
Qhepan semanata chayamusaj uj killatataj qankunawan tiakusaj ripunaykama. Ama llakikuychejchu. Boliviamanta watukoj jamusajpuni.
Avionpeqa mana karuchu kankichej. Sapa p'unchay qankunamanta yuyarikullosajpuni.

Mana yachanichu Pedro


jamonqachus.
No s si Pedro vendr.

5.

Munasqa wawaykichej,
Carlos...
6.

Mana yachanichu risajchus


manachus.
No s si ir o no.
(sembrar)
(cocinar)
(escribir)
(adornar)
(atizar)
(esperar)
Mana yachanchejchu Paulinaqa fiestata pierdechenqachus manachus.
No sabemos si Paulina echar a perder la fiesta o no.
(tendr plata)
(cocinar la
carne) (tendr
pereza)
(vendr)
(coger fruta)*
Pelotata chinkachinankuta yachankichejchu?
Uds. saben que perdern la pelota?
(adornarn la
casa) (reventarn
la pelota)
(echarn a perder
el arrope de
chicha)
(desinflarn la
pelota)
Tapuni mashqa runachus kaypi
tianku.
Pregunto cuanta gente vive aqu.
(habla)
(estudia)
* (come)

(duerme)

(entra)

251
250

57

EXPLICACIN GRAMATICAL

RELATIVAS
RELATIVAS

CON PARTICIPIO ACTIVO

VOCABULARIO
llut'ay
ruthuy

revocar
segar, esquilar,
siega

q'apiy

apretar con la
mano, dar la mano

El participio activo que expresa la proposicin relativa se antepone


al sujeto. Sigue las reglas del adjetivo calificativo.
Ej:

Jamoj warmi niwarqa.

La mujer que vino me dijo.

CON PRONOMBRE RELATIVO "CHUS"

FRASES FUNDAMENTALES
A. JamoJ warmi niwarqa.
ReJ yoqalla suarqa.
B. Warmi PICHUS jamorqa
niwarqa.
Yoqalla PICHUS rerqa suarqa.
C. Warmi jamorqa paytaj niwarqa.
Yoqalla rerqa paytaj suarqa.
D. Wasi ruaSQAnkupi tiakuni.
RuaSQAnku wasipi tiakuni.
E. RuaNAnku wasipi tiakusaj.
Wasi ruaNAnkupi tiakusaj.

J (Participio Activo)
pichus
dos oraciones principales yuxtapuestas
SQA - (Participio)
NA - (Subjuntivo)

La mujer que vino me dijo.


El chico que ha ido ha robado.
La mujer que vino me dijo.

Esta forma corresponde a un quechua menos preciso.


Ej:

Warmi piCHUS jamorqa


niwarqa.

La mujer que vino me dijo.

CON DOS ORACIONES PRINCIPALES YUXTAPUESTAS

El chico que ha ido ha robado.


La mujer que vino me dijo.
El chico que ha ido ha robado.
Vivo en la casa que hicieron.
Vivo en la casa que hicieron.
Vivir en la casa que harn.
Vivir en la casa que harn.

Se coloca primero la oracin relativa y a continuacin la principal.


Ej:

Warmi jamorqa paytaj


niwarqa.

La mujer que vino me dijo.

CON PARTICIPIO
(Segn consecucin de tiempos)
El participio puede colocarse antes o despus del
sustantivo.

AUTOMATISMOS

Ej:

Jamoj warmi niwarqa.


Warmi pichusjamorqa niwarqa.
Warmi jamorqa paytaj niwarqa.
Wasi ruasqankupi tiakusaj.
Wasi ruanankupi tiakusaj.

Wasi ruaSQAnkupi tiakuni. Vivo en la casa que


hicieron. RuaSQAnku wasipi tiakuni.Vivo en la casa
que hicieron.
CON SUBJUNTIVO
(Segn consecucin de tiempos)

El subjuntivo puede colocarse antes o despus del sustantivo.


Ej:

RuaNAnku wasipi tiakusaj.


Vivir en la casa que
harn. Wasi ruaNAnkupi tiakusaj.
Vivir en la
casa que harn.

252
DILOGO

253
"Imatataj Boliviamanta yachakasaj? "

Buenas tardes, Antonio; imaynalla karikusanki!

Walejlla Carlos. Wawqesniykiwanchu jamunki?

Ar. Parlasajqa Mario, chimpamusajqa Toribio, warmi pichus jamusan Marioj warmin, ujninri Toribioj warmin.

Buenas tardes, imaynalla kankichej?

Buenas tardes, Antonio, wawqeywanchu Boliviaman risanki?, nin


Mario.

Ar, khuskalla risqayku.

Bolivia llajtata rikunkichu?

Manaraj, Boliviamantaqa ni imatapis yachanichu.

Imajtintaj kay chhika sumaj llajtanchejta saqenki karu mana rejsisqa llajtaman ripunaykipaj? Sach'astianchu? Qhochas tianchu? Autos, televisin, tianchu? Runari, ima simipi parlanku?
Imaynataj bolivianospata kawsayninku?, Mario tapurin.

Castellanota parlanku, tukuy Latinoamericapijina, nispa nin Antonio.

Jinachu, Antonio? Manachu Incaspata siminta parlanku?

Mana noqa yachanichu.

Mana ni imatapis yachaspa Boliviamanchu riyta munasanki?

Imatataj noqaqa Boliviamanta yachakasaj? Tecnicoa kani. Yachachej risani, nin Antonio.

Qhaway, Antonio, kayqa mana kosachu. Mosoj llajtaykita rejsinayki


tian. Rejsiyraj chanta sumajta munakunki.

Wajyasanku, Antonio, avionman yaykunanchej tian. Kutimunaykama, wawqesniy!, nin Carlos.

Kutirimunaykikamalla, wawqey!; sumaj risuchun! Noqaykoqa


suyasusqaykupuni.

Ama llakikuychejchu, usqhayta kutirimusaj, nin Carlos.

Diuspaj bendicionninwan ripullay, wawqey, ninku Carlospata


wawqesnin.

EJERCICIOS
1.

Caballoman wicharej qhareqa niwarqa.


El hombre que subi al caballo, me dijo.
(nos dijo)
(te dijo)
(les dijo, a Uds.)
(le dijo)
(les dijo, a ellos)

2.

Warmi pichus jamorqa niwarqa.


La mujer que vino me dijo.
(nos dijo)
(le dijo)
(les dijo, a Uds.)
(les dijo, a ellos)
(te dijo)

3.

Chajrapi llank'aj yokalla q'apiwarqa.


El chico que trabaja en la chacra me dio la mano.
(te)
(les, a ellos)
(les, a Uds.)
(le)
(nos)

4.

Trigota ruthusarqanku chay campesinos tinkusorqachej.


Esos campesinos que segaban trigo les encontraron (a Uds.)
(te encontraron)
(les encontraron a
ellos)
(nos encontraron)
(me encontraron)

5.

Wasi ruasqankupi tiakuni.


Vivo en la casa que hicieron.
(l)
(ellos)
(Uds.)
(t)

6.

Perqa ruanankuta llut'asaj.


Revocar la pared que harn.
(hars)
(haremos)
(harn, Uds.)
(har)

255
254

AUTOMATISMOS

FINALES: "PAJ"

58

Ruanaykipaj willasayki.
Mana jamusqanrayku phiakuni.
Yachanaykirayku kusikuni.
Mana jamusqanmanta phiakuni.
Yachanaykimanta kusikuni.
Kusikuni imaraykuchus yachakanki.

CAUSALES: "RAYKU" - "MANTA"


-"IMARAYKUCHUS"

VOCABULARIO
qharqoy
api
mana imapis
qonchu
thutuy
-manta

expulsar
mazamorra de maz
nada
borra, turbio
protestar en voz
baja, murmurar
por motivo de

q'ayma
phaway
qonchuyay
kuntur
-rayku
qoncha

inspido
volar
enturbiarse
cndor
porque
heces, poso

FINALES
SUBJUNTIVO (NA) + PAJ

FRASES FUNDAMENTALES
A. RuaNAykiPAJ willasayki.
JamuNAnPAJ payta invitarqani.
TakiNAnkuPAJ charangota apamonqa.
B. Sumajta qhechuata yachaSQAykiRAYKU kusikuni.
Mana jamuSQAnRAYKU
phiakuni.
C. Sumajta yachaSQAykiMANTA
kusikuni.
Mana jamuSQAnMANTA
phiakuni.
D. Sumajta yachaNAykiRAYKU
kusikuni.
Mana jamuNAnRAYKU
phiakuni.
E. Sumajta qhechuata yachaNAykiMANTA kusikuni.
Mana jamuNAnMANTA
phiakuni.
F. Kusikuni IMARAYKUCHUS
sumajta yachakanki.
Phiakuni IMARAYKUCHUS
mana jamorqachu.

EXPLICACIN GRAMATICAL

Te aviso para que hagas.


Lo he invitado para que viniera.
Traer un charango para que
canten.
Me he alegrado porque sabes
muy bien quechua.
Me he enojado porque no ha
venido.
Me alegro porque sabes bien.
Me he enojado porque no ha
venido.
Me alegro porque vas a saber
bien.
Me he enojado porque no vendr.
Me alegro porque vas a saber
bien quechua.
Me he enojado porque no va a
venir.
Me alegro porque vas a aprender
bien.
Me he enojado porque no ha
venido.

La proposicin final (subordinada) se expresa por medio del


subjuntivo seguido del "PAJ". Este sufijo traduce los diferentes tiempos
del subjuntivo. El verbo de la frase principal indica de que tiempo se trata.
Ej:

Fiestaman jamuNAnPAJ
la fiesta. payta invitarqani.

Le invit para que viniera a

Fiestaman jamuNAnPAJ
la fiesta. payta invitasaj.

Le invitar para que venga a

NOTA: Al colocar la subordinada antes de la principal se insiste sobre


aquella. Si la principal lleva la insistencia se puede poner en
primer lugar.

CAUSALES CON "RAYKU" Y "MANTA"


RAYKU = SENTIDO CAUSAL
"porque" MANTA = "por motivo
de", "porque"

El sufijo "RAYKU" comunica un sentido completamente causal.


El sufijo "MANTA" traduce ms la idea de "por motivo de".
Segn la regla de la consecucin de tiempos, se utiliza el participio
pasado para indicar situaciones pasadas y presentes, y el subjuntivo para
situaciones futuras.

257

256
EXPLICACIN GRAMATICAL
Ej:

YachaSQAykiRAYKU
kusikuni.
JamuSQAnMANTA kusikuni.
JamuNAnRAYKU kusikuni.
JamuNAnMANTA kusikuni.

Me alegro porque sabes.


Me alegro porque vino.
Me alegro porque vendr.
Me alegro porque vendr.

Pero, Antonio, llajtanchejpi kasajtinchejraj manachu nerqanki:


Boliviamanta mana imatapis yachayta munanichu, yachachej
risani,
nispa. Kunanqa ama thutuychu. Noqaqa nini: Kayqa Bolivia mo
soj llajtaymin. Tukuy sonqoywantaj payta munakusaj.

Aeropuertoman yaykuspa amigosninkuwan tinkukunku.

CAUSALES CON "IMARAYKUCHUS"

Imaynalla kankichejri? Chayamusqaykichejmanta sinchita kusikuyku. Kosachu viaje karqa, Antonio?

Aunque el uso de "IMARAYKUCHUS" no sea de un quechua tan puro


como el anterior, es muy usado.

Ar, kosalla. Chaywanpis mayta sayk'uni, mana parlayta atinichu.


Pitaj yanapawanqa maletasta apamunapaj?

Alturarayku sayk'unki. Yachakullanki, Antonio. Yoqalla, jamullay!

Buenos das, weraqocha, yanapasajchu?

Ar, riy kay tarjetawan; maletasta mask'amuy!

Kayqa maletasniyki, weraqocha, pagariway!

Kayqa.

Kunanqa, Antonio, aduanaman rinanchej tian.

Aduanerosri imatataj tapuwanqanku? Sajracha kanku?

Mana, Antonio, maletasta qhawarillanqanku.


Seor aduanero, kay tecnicojpata maletasninta qhawaripuway.
Kunallan Boliviaman chayamusan.

Sumaj jamusqa kay, weraqocha?, maletasniykita apakapullay!

Anchata agradeceyki, weraqocha. Q'ayakama.

Q'ayakamalla, weraqocha.

Ej:

Wayk'usani IMARAYKUCHUS Cocino porque ha de


mikhoj jamonqa.
venir a comer.

NOTA: La partcula "CHUS" cambia el pronombre interrogativo en


pronombre relativo.

DILOGO "Bolivia llajtaman chayamusqaykimanta kusikuyku."


Avionqa jatun kunturjina, rit'iyoj orqos patanta
Avinmantapacha Carlos Titicaca qhochata rikun.

phawasan.

Qhawariy, qhochapatapia phawasqanchej!

Imatataj niwanki, Carlos?

Titicaca qhochapatapia phawasanchej. Boliviapia kasanchej!

Avionqa La Paz aeropuertopi sayan. Invierno kasqanrayku sinchita


chirimun. Carloswan Antoniowan avionmanta llojsejtinku. Antonio
Carlosman nin:

Chiri! Noqaqa Bolivia llajtata q'oita yuyarqani. Qhaway kay


ch'in pampata! Wayra phukurimusan. Mayp sach'as? Bolivia
ta wajta yuyarqani, ari.

258
EJERCICIOS
1.
Mana ruphachikunaykichejpaj llanthupi tiakullaychej.
Sintense a la sombra para que no se hagan quemar por el sol.
(sintate... no te hagas)
(sentmonos... no nos
hagamos)
(sintense... no se hagan)
2.
Payta qharqorqanku qolqeta suasqanrayku.
Lo han expulsado porque rob dinero.
(nos han expulsado ... robamos)
(les...robaron)
(les...robaron, ellos)
(te...robaste)
3.
Q'ayma apita vendesusqankumanta phiakunki.
Te enojaste porque te vendieron api inspido.
(me enoj ... me vendieron)
(se ... les ...)
(nos ... nos ...)
(nos ... nos ...)
(se ... le ...)
4.

Mana t'ajsanqachu mayu qonchu kasqanrayku.


No lavar porque el rio est turbio.
(no lavaremos - excl.)
(no lavarn, Uds.)
(no lavar)
(no lavaremos - incl.)
(no lavarn, ellos)

5.

Mana khuska chayamusqankumanta llakikun.


Tiene pena porque no llegarn juntos.
(yo)
(ustedes)
(ellos)
(t)
(nosotros - incl.)
(nosotros - excl.)

6.

Wayk'usaj imaraykuchus tatayki mikhoj jamonqa.


Cocinar porque tu padre vendr a comer.
(cocinar)
(cocinaremos)
(cocinarn, ustedes)
(cocinarn, ellos)

259

CONCESIVAS "PIS" (Aunque...)

59
VOCABULARIO
llusp'iy
cheqan
-pis
amay
q'enqo q'enqo

resbalar
recto
aunque
acostumbrarse
serpenteando

llust'ay
link'u link'u
laqhayay
chullunka
ni imapis

resbalar, (barro)
serpenteando
oscurecer
hielo
absolutamente
nada

FRASES FUNDAMENTALES
A. JamuYPIS mana wasiyman
wajyasqaykichu.
KarumantaPIS jamuchun mana
wasiyman wajyasajchu.
B. Payta wajyaRQANIPIS mana
jamorqachu.

Aunque vengas, no te invitar a


mi casa.
Aunque venga de lejos, no le
invitar a mi casa.
Aunque le llam, no vino.

ParlaSAJPIS mana uyariwanqa- Aunque le hable, no me escuchu.


char.
C. WajyaSPAPIS mana payta
convidarqachu.
JamuSPAPIS mana watukusunkimanchu.
D. JamoJTIyPIS mana wasinman
wajyawanqachu.
JamoJTIykuPIS mana convidawarqaykuchu.
E. MANA willaspaPIS jamorqa.

Aunque le haya llamado, no le


convid.
Aunque viniera, no te visitar.
Aunque venga, no me invitar a
su casa.
Aunque hayamos venido, no
nos convid.
Aunque no haya avisado, vino.

AMAPIS wajyawankichu jamusaj. Aunque no me llames, vendr.


AUTOMATISMOS
Jamuypis mana wajyasqaykichu.
Parlasajpis mana uyariwanqachu.
Willaspapis mana jamorqachu.
Jamojtiypis mana wajyawanqachu.

260

261
EXPLICACIN GRAMATICAL

EXPLICACIN GRAMATICAL

PROPOSICIN CONCESIVA

Ej:

PRESENTE: imperativo + PIS

La proposicin concesiva en el presente se expresa por el imperativo


seguido del sufijo "PIS". Si otra palabra en la frase lleva nfasis, el sufijo "PIS"
se aade a esta palabra y no al verbo.
Ej:

JamuYPIS mana
parlasqaykichu.
KarumantaPIS jamuchun
mana wasiyman
wajyasajchu.

Aunque vengas, no te
hablar.
Aunque venga de lejos, no
le invitar a mi casa.

JamuSPAPIS mana
watukusunkimanchu.
JamoJTlykuPIS mana
convidawarqaykuchu.

Aunque viniera, no te
visitara.
Aunque hayamos venido, no
nos convid.

NEGACIN
La proposicin concesiva negativa se expresa por "MANA" o
"AMA". Esta ltima partcula traduce un sentimiento ms fuerte. El sufijo
"PIS" se aade al verbo cuando este no lleva la partcula "CHU" (participio
presente) o a otra palabra que lleva el nfasis.
Ej:

OTROS

MANA willaSPAPIS jamorqa.


AMAPIS willawankichu
jamusaj.

Aunque no avis, vino.


Aunque no me avises,
vendr.

tiempo del verbo + PIS


TIEMPOS

DILOGO
La proposicin concesiva correspondiente a otros tiempos del verbo, se
expresa por estos mismos tiempos seguido del sufijo "PIS".
Ej:

ParlarqaniPIS...
TODOS
LOS
TIEMPOS

Aunque haya hablado...

participio presente + PIS


participio presente personal + PIS

La proposicin concesiva se puede expresar en todos los tiempos por el


participio presente (una misma persona) o el participio presente personal
(personas distintas).

"Nitaj castellanota nitaj qhechuata parlankuchu."

Suyariy, Jorge, ima k'achituta La Paz llajtaqa Altomanta


rikukun!
Apurasqapis kajtiyki uj chhikanta qhawarparisunchej (1).

Antonio automanta llojsin. Maquinata oqharispa fotografiata


orqhomun. Chanta watejmanta automan wicharinku llajtaman
uraykunankupaj.

Ima horasta wasiykiman chayasunchej? Kay an link'u


link'ulla. Wayq'o wayq'opis cheqanta ruananku karqa. Ancha
q'enqo q'enqollaqa.

Usqhaytapis riyta munajtiykichej, Antonio, kikillan kanqa.


Mana aswan usqhayta riyta atikunchu. Ratitomantawan
chayasunchej, wasiyqa qayllaa. Ama thutuychu, Antonio.
Boliviaqa ancha sumaj llajta. Yachakullanki, Antonio.

(1)

"QHAWARPARISUNCHEJ": el infijo "RPARI" aade la idea de


ruego fuerte, de decisin o tambin de algo definitivo.

263
262
Ajinallatataj Pedropis niwarqa llajtaypi kasajtiyraj. Mana allintachu
Boliviamanta willawarqanku. Qanpis Carlos mana willawarqankichu.
Willasojtiypis mana uyariwankimanchu karqa (2). Manachu niwarqanki. Imapaj yachakasaj? Yachachej risani, nispa. Kunanqa ama
phiakuychu. Amaallasunchej.

EJERCICIOS
1.

(estn, ellos)
(estoy)
(estn, Uds.)
2.

Jorgejta wasinman chayanku.

mezquinarte)

Carromanta maletasta orqhospa wasiman yaykunku. Mario punkuta kichamun.


Buenos das, don Mario, iskay tcnicosta presentasqayki.

Buenos d as, weraqochas. Marioqa


sumaj abrazota tecnicosman qon.

Imajtintaj wasaypi makinwan wajtawasan? Phiasqachu?

Mana, Antonio. Ajinapuni costumbreyku. Sinchi munakuy niyta


munan.

Manachu castellanota qhechuatawan parlayta yachanku?

Manaraj yachankuchu, Antonio.

Ni imatapis?

Ni imatapis.

Pobrecitos, aq'arenqanku. Manaraj jamojtinku uj chhikallatapis yachachinaykichej karqa, a (3). Siminchejrayku alturaraykutaj aq'arenqanku. Kunitan q'elluyasanku. Sorojchakunku. Kay tcnicos ashqa
sacrificiosta ruanku llajtanchejman chayamunankupaj. Nitaj
castellanota nitaj qhechuatapis parlankuchu ni costumbresninchejtapis
rejsinkuchu. Noqaqa mana ajinallata llajtaymanta llojsiymanchu.
awpajtaqa uj chhikata parlayta yachaymanraj costumbresnintapis
yachayman.

Ajinalla, don Mario.

(2) "MANA UYARIWANKIMANCHU KARQA": el auxiliar "KARQA", invariable


aadido al potencial simple, expresa el pretrito del potencial.
(3) "YACHACHINAYKICHEJ KARQA": el auxiliar "KARQA", invariable, aadido
al subjuntivo, expresa el subjuntivo pasado, "tenan que".

Qolqeyku pisiyajtinpis mana mich'akunaykuchu.


Aunque nos falte dinero, no debemos mezquinarnos.
(te falte.......

Kayqa wasiy.

Sayk'usqapis kajtiyki llajtakama chayasunchej.


Aunque ests cansado, llegaremos hasta el pueblo.

3.

4.

5.

(les falte....
mezquinarse)
(le
falte.....mezquinarse)
Sut'iyaytapis chayamuchunku mana paykunata taripayta atisunchejchu.
Aunque lleguen temprano, no podremos encontrarlos.
(podr)
(podrn, Uds.)
(podr)
Laqhayachunpis futbolta phujllasunchej.
Aunque oscurezca, jugaremos futbol.
(jugarn, ellos)
(jugaremos,
excl.) (jugars)
(jugar)
Chullunkapi llusp'ispapis mana urmarqachu.
Aunque resbal en el hielo, no se cay.
(nos camos)
(se cayeron)
(me ca)
(se cayeron)
(te caste)

6.

Mana ancha wiasqa kajtinpis imillaqa sinchi kallpayoj.


Aunque no est muy desarrollada, la chica es muy fuerte.
(el chico)
(la hermana de tu ta)
(la nieta)
(la hurfana)

7.

Amapis killa k'anchajtin serenatata takipusaj.


Aunque no brillar la luna, le aantar una
serenata.
(cantar)
(cantars)
(cantarn, Uds.)
(cantarn, ellos)

265
264

EXPLICACIN
GRAMATICAL

COMPARATIVAS

60

MODALES

COMPARATIVAS
DOS
FORMAS:

VOCABULARIO
llijlla
qhallalla
phuti(ku)y
qaray

manta o envoltorio
hecho de aguayo
progresar,
reverdecer
apenarse,
acongojarse
servirla comida

IMAYNACHUS...................AJINATAJ

antis
k'anka
chukuy
-ntin (-nintin)

ms bien
gringo; (gallo)
ponerse en
cuclillas, sentarse
sin excepcin,
entero, a la vez,
hasta

FRASES FUNDAMENTALES
A. NiSQAykiMANJINA ruanki.
MunaSQAyMANJINA ruani.
NiNAykiMANJINA ruanki.
MunaNAyMANJINA ruasaj.
B. IMAYNATACHUS ninki, AJINATATAJ ruanki.
IMAYNATACHUS munani,
AJINATATAJ ruasaj.
C. Jawaman llojsiSPA payta rikorqani.
Uraman risaSPA paywan tinkukuni.
Jawaman llojseJTIy pay
niwarqa...
Pataman reJTIn payman
nerqani...

PARTICIPIO PASADO
+ MAN + JINA
O
SUBJUNTIVO

Hars como lo dijiste.


Hago como quiero.
Hars como digas.
Har como yo quiera.
Hars as como dijiste.
Har como yo quiero

Existen dos formas para expresar la proposicin comparativa:


Con el participio pasado o el subjuntivo seguido de "MAN" y "JINA".
Segn
la regla de la consecucin de tiempos, el participio expresa el pasado y el
pre
sente; el subjuntivo expresa el futuro.
Ej: NiSQAykiMANJINA ruani. Hago como has
dicho. NiNAykiMANJINA ruasaj. Har
como lo digas.
Con el pronombre "IMAYNACHUS". Este pronombre relativo tiene
su punto
de comparacin correspondiente "AJINATAJ" en la segunda parte de la
frase.
Esta forma resulta menos elegante. "IMAYNACHUS" y "AJINATA" se
declinan.
Ej:

IMAYNATACHUS nisanki
Lo harn as como
dices. AJINATATAJ ruanqanku.

Le vi cuando sal (afuera).


Me encontr con l cuando yo iba
hacia abajo.
Habiendo salido (afuera), me
dijo...
Cuando l iba hacia arriba, le
dije...

AUTOMATISMOS
Munasqaymanjina ruani.
Ninaykimanjina ruasaj.
Imaynatachus munani, ajinatataj ruasaj.
Uraman risaspa paywan tinkukuni.
Pataman rejtin payman nerqani.

MODALES
Misma persona: "SPA"
Distintas personas: "JTI"
Cuando la persona es la misma en ambas partes de la frase, se
utiliza el participio presente con "SPA".
Ej:

Jawaman llojsiSPA payta


(afuera). rikorqani.

Lo vi cuando yo sal

Cuando la accin est realizada por dos personas distintas, se utiliza


el participio presente personal con "JTI".
Ej:

Jawaman llojsisaJTIn
payta rikorqani.

Lo vi cuando l sala (afuera).

266
DILOGO

267
"Qanpis llajtamasisniymanta aprovechakunkichu?"

Q'ayantin Antonio comedorman yaykun yaku q'oita ujyakoj. Wakin


tcnicos mikhusankua. Cocineraqa Antoniota qhawan. Mana wakinkunata saludajtin "Buenos das", nispa, seoraqa sonqonpi yuyarin: "Phiasqach tecnicoqa. Ichs mana allintachu puun."

Buenos das, Antonio. Allintachu samakunki? , nin Julio.

Ar, allinta samakunj.

Imatataj mikhuyta munasanki? Runtustachu mikhunki?

Ar, runtusta mikhusaj. Chanta llajtaman pusawayta atiwajchu?

Ar, qankunawan risaj. Munasqaykichejmanjina tukuynejman (1)


risunchej.

EJERCICIOS
1.

Munasqaykimanjina ruanki.
Lo haces como quieres.
(ustedes)
(ellos)
(yo)
(nosotros - incl.)
(nosotros - excl.)

2.

Munananchejmanjina ruasunchej.
Lo haremos como queramos.
(t)
(ustedes)
(nosotros - excl.)
(l)
(ellos)

3.

Imaynatachus munanki ajinatataj llijllata awanki.


Tejes el aguayo as como tu quieres.
(ustedes)
(l)
(nosotros - excl.)
(yo)
(nosotros - incl.)

Julioqa Carlosta Antoniotawan llajtaman pusan.

La paz mana wajcha llajtachu. Antis qhallallasan, nispa nin


Antonio.

Chanta yana Mercadoman yaykunku. Tukuy ima tian rantikunapaj.


Vendejkunaqa pampapi chukusqa kanku.

Imaraykuta] mana sillapi tiakunkuchu? , nin Antonio.

Paykunapaj aswan sumaj pampapi chukukusqankoqa, nin Carlos.

Chanta Antonio uj sinchi wajcha runata rikun.

Paymanta fotografiata orqhomuyman, llajtamasi amigoyman apachinaypaj. Kayta rikuspaqa qolqeta apachimuwanman.

Qanpis llajtamasisniyta yanapakuyta munasanki? , nin Julio.

(1)

"TUKUYNEJMAN": El infijo "NEJ" expresa la idea de "por" sin indicar


un lugar preciso, ni penetracin precisa a un lugar.

4.

Imaynatachus munanqanku ajinatataj llank'anqanku.


Trabajarn asi como ellos quieran.
(nosotros - excl.)
(yo)
(nosotros - incl.)
(ustedes)
(t)

5.

Pataman risaspa paywan tinkukuni.


Me encontrar con l cuando yo iba hacia arriba.
(afuera)
(adentro)
(a la izquierda)

6.

Wasiman yaykusajtiy payqa wajyawarqa.


El me llam cuando yo entraba a la casa.
(nos llam......entrbamos)
(te llam.........entra
bas)
(les, Uds...............
entraban)

269

268
EXPLICACIN GRAMATICAL

CONDICIONALES

61

CONDICIONALES

VOCABULARIO
q'epiy
q'epichay

levantar el bulto,
cargarse el bulto
(a la espalda)
hacer el bulto

SPA + QA
JTI
CHUS
CHAYQA
SICHUS

"Si...":

oqhariy
awparikuy
jik'uy

levantar, alzar
adelantarse
sollozar, tener
hipo

"SPA" + "QA"
FRASES FUNDAMENTALES
A. MunaSPAQA jamusaj.
MunaSPAQA jamusunchej.
MunaSPAQA jamonqanku.

Si quiero, vendr.
Si queremos, vendremos.
Si quieren, vendrn.

B. MunaJTIy jamunki.
MunaJTIn qosonqanku.
MunaJTIykichej invitasqaykichej.

Si quiero, vendrs.
Si quiere, te darn.
Si quieren les invitar (a Uds.).

C. MunankiCHUS jamunki.
MunaykuCHUS jamonqa.
MunankuCHUS jamusaj.

Si quieres, vendrs.
Si queremos, vendr.
Si quieren, vendr.

D. Munani CHAYQA jamonqa.


Si quiero, vendr.
Munanchej CHAYQA jamunkichej. Si queremos, vendrn.
Mana munankichu CHAYQA mana Si no quieres, no vendrs.
jamunkichu.
E. SICHUS munani jamusaj.
Si quiero, vendr.
SICHUS munanchej jamonqanku. Si queremos, vendrn.
SICHUS mana munankuchu mana Si no quieren, no vendrs.
jamunkichu.

AUTOMATISMOS
Munaspaqa jamusunchej.
Munajtiyki jamonqa.
Munaykuchus jamonqa.
Munanchej chayqa jamunkichej.

Cuando la misma persona realiza las acciones sealadas en ambas


partes de la frase, se traduce el "si" por medio del participio presente "SPA"
seguido del sufijo "QA". El participio presente expresa diferentes tiempos del
verbo.
Ej:

MunaSPAQA jamunki.

Si quieres, vendrs.

"JTI"
Cuando las acciones de la oracin principal y de la subordinada son
realizadas por dos personas distintas, el gerundio personal "JTI" expresa el "si"
condicional.
Ej:

MunaJTIyki jamonqa.

Si quieres, vendr.

"CHUS"
Se puede expresar el "si" condicional aadiendo la partcula "CHUS" al
verbo. Esta forma es menos usada.
Ej:

MunanCHUS jamonqa.

Si quiere, vendr.

Sichus munanchej jamonqanku.

271
270

EXPLICACIN GRAMATICAL
"CHAYQA"
Tambin se puede indicar el "si" condicional con la expresin "CHAYQA"
colocada despus del verbo.
Ej:

Munanki CHAYQA, jamusaj.

Si quieres, vendr.

"SICHUS"

SICHUS munanki jamusaj.


SICHUS munanki CHAYQA
jamusaj.

Buenos das, don Lucas, imaynalla kasanki?

Walejlla.

Don Lucas, qan campomantachar kanki, manachu?

Ar, taty, Tapacari ladomanta kani.

Kusisqachu kanki kay Oruropi? Tapacarimanta aswan

sumajchu?

La traduccin del, "si" cuenta con una forma quechuizada "SICHUS". A veces se le aumenta la expresin "CHAYQA".
Ej:

Wajcha zonasnejta risaspataj kinsa tecnicosqa runaswan parlanku.


Paykuna ukhupi (2) ashqa runas campomanta kanku. Wakintaj
vallemanta kanku. Wasisninkupi yaku mana kanchu. Pilamanta
apamunanku tian. Julioqa don Lucaswan tinkukun.

Si quieres, vendr.
Si quieres, vendr.

Mana taty, Tapacaripi, aswan kusisqa karqayku. Onqosqa


wawaypajtaj aswan sumaj Tapacareqa, taty. Chanta kaypi
sumaj yaku mana kanchu. Alcantarilladopis mana kanchu.
Noqaykupaj jallp'alla tian. Carros purimuspa wayrataj
phukumuspa jallp'ata oqharimunku. Paramojtintaj callespis
t'uru t'urulla.

Weraqochas Lucaspata wasinman rinku wawantataj onqosqata


taripanku. Yaku mana kanchu, asfaltotaj mana kanchu, chay runaj
nisqanmanjina.

DILOGO

Khuskalla llank'ananchej tian, don Lucas. Noqanchej ukhu


yana
panakunanchej tian awparikunanchejpaj, nin Julio.

Ar, taty, yanapanakusunchej.

(2)

"PAYKUNA UKHUPI": "entre ellos".

"Noqanchej ukhu yanapanakunanchej tian."

Iskay tecnicosqa semanata Oruropi kakunku. Uj p'unchay Juliowan wakin


runasta waturikoj rinku.

Runata rejsiyta munankichej chayqa, noqa pusasqaykichej, nin Julio.


Pusayta munawajtiyku risunchej, ar, nin Carlos.
Sumaj runawan tinkukuyta munaspaqa don Lucaspaman (1) rinanchej tian.

Sichus munanki risun.

(1)

"LUCASPAMAN": "a lo de Lucas".

272

273

EJERCICIOS
1.
Atispaqa llajtaman juraq'asaj.
Si puedo, bajar al pueblo.
(t)
(l)
(nosotros)
(ellos)
2.

Munajtiyki wasiy kiman jamusaj.


Si quieres, vendr a tu casa.
(quieren, ellos)
(quiere)
(quieren, Uds.)

3.

Allinchus kanki phujllanki.


Si ests bien, vas a jugar.
(yo)
(ellos)
(nosotros)
(l)
(ustedes)

4.

Maqasojtiy phiakunki.
Si te pego, te enojars.
(sollozars)
(llorars)
(te arrepentirs)
(renegars)

5.

Munanki chayqa, payqa q'epita apanqa.


Si t quieres, l va a cargar el bulto.
(ustedes)
(yo)
(nosotros)
(ellos)

6.

7.

TEMPORALES: CUANDO

62

Mana atinkichu chayqa, noqaqa llant'ata q'episaj.


Si no puedes, yo cargar la lea.
(l)
(ellos)
(nosotros)
(ustedes)
Sichus manaraj ripunkichu, khuskalla guitarrata waqachisunchej.
Si no te vas todava, tocaremos juntos la guitarra.
(bailaremos)
(cantaremos)
(tocaremos el charango)*

ANTES QUE

VOCABULARIO
mast'ay
tender, extender
maypachachus cuando, la vez que
llamp'u
blando, fino
p'ujru
pozo
k'ata
nico

jap'iy
-min
llamp'uchay
q'ayantin

reciber
realmente
suavizar
al da siguiente

FRASES FUNDAMENTALES
A. Campamentoman yaykusaSPA
qhoya runasta rikorqani.

Cuando entraba al campamento,


vi a los mineros.

T'antata mik'uyta munaSPA


mikhunki.

Cuando quieras comer pan,


comers.

Campamentoman yaykoJTIn
qhoya runas payta rikorqanku.

Los mineros lo vieron cuando


hubo entrado al campamento.

T'antata mikhuyta munasaJTIy


rantipuwanki.

Cuando quiera comer pan, lo


comprars.

B. MAYPACHACHUS campamentoman yaykorqa qhoya runasta


rikorqa.

La vez que entr al campamento


vi los mineros.

MAYPACHACHUS mikhuyta
munani t'antata qowanki.

La vez que quiero comer, me das


pan.

C. MANARAJ parlaSASPA yuyanku. Ellos piensan antes de hablar.


MANARAJ jamuSASPA yachasqanku.

Ellos haban sabido antes de


venir.

MANARAJ parlaSAJTIn payman


willarqani.

Le avis antes de que hablara.

MANARAJ jamuSAJTIy
yachasqanku.

Ya haban sabido antes de que yo


viniera.

AUTOMATISMOS
Campamentoman yaykusaspa qhoya runasta
rikorqani.
Mikhuyta munajtiy t'antata qowanki.
Maypachachus campamentoman yaykorqa qhoya
runasta rikorqa.
Manaraj parlasaspa yuyanku.

Manaraj parlasajtin payman willarqani.

274

275

EXPLICACIN GRAMATICAL

EXPLICACIN GRAMATICAL

TEMPORALES
"CUANDO"

"ANTES QUE":

PARTICIPIO PRESENTE "SPA"


PARTICIPIO PASADO "JTI"
"MAYPACHACHUS"

"MANARAJ" + "SA" + "SPA"


"MANARAJ" + "SA" + "JTI"

PARTICIPIO PRESENTE "SPA"


Se utiliza el participio presente cuando la misma persona realiza las dos
acciones.
Ej:

Campamentoman
yaykusaSPA qhoya runasta
rikorqani.

Se utiliza el participio presente con "SPA" precedido de "MANARAJ"


cuando una sola persona realiza las dos acciones. Se aade el infijo "SA" de
la forma progresiva.

Cuando entraba al
campamento, vi a los
mineros.

Ej:

Manaraj parlaSASPA sumajta yuyanku.

Piensan bien (ellos) antes de


hablar.

Se utiliza el participio presente personal "JTI" precedido de


"MANARAJ" cuando personas distintas realizan las dos acciones. Se aade
el infijo "SA".
Ej:

MANARAJ parlaSAJTIn
qhawanku.

Miran antes de que l hable.

PARTICIPIO PRESENTE "JTI"


Se utiliza el participio presente personal cuando las personas que realizan
la accin son distintas.
Ej:

Campamentoman yaykoJTIn Cuando hubo entrado al


qhoya runas payta
campamento, los mineros lo
rikorqanku.
vieron.

"MAYPACHACHUS" (cuando, la vez que)


Se puede expresar tambin la oracin temporal ("cuando") por medio del
pronombre "MAYPACHACHUS", aunque esta forma resulte menos elegante.
Ej:

MAYPACHACHUS campamentoman yaykorqa qhoya


runasta riqorqa.
MAYPACHACHUS
qhechuata parlarqanki
runaqa entiende-sorqa.

La vez que entr al


campamento, vio a los
mineros.
La vez que hablaste quechua,
la gente te comprendi.

DILOGO

"Munakuyqa k'ata anmin."

Buenos das, don Pedro, mayman risankiri?

Iskay tecnicoswan campoman risani. Norte de Potosiman


risayku. Q'ayakama, Juan.

Q'ayakamalla, don Pedro, sumajta risuchun.

Ch'in anninta rispaqa uj ranchoman yaykunku. Ranchopis ch'in


kasan. Ranchoman yaykusajtinku uj runa wasinmanta llojsimun.
Jamusaj campesinota rikuspa Pedro kusikun.

Buenos das, Ignacio, imaynalla karikusankiri?

Walejlla, don Pedro, wasiyman jamullay.

Ignacio, paykunaqa isqay tcnicos kanku. Pisillaraj karu llajtankumanta chayamusqanku.

Imaynalla kankichej?, nin Ignacio.

276
Paykunatataj wasinman pusan. Juliowan compaerosninwan manaraj
tiakunkuchu. Ignacoj patonp sayakunku. Tiakunankupaj Ignacioj
mast'antaraj churananta suyanku. Ignacioqa mast'ata apamuspa
wasinmanta llojsimun. Mast'ata rumi patapi mast'an.

277

EJERCICIOS
1.

(sopl... se qued)
(soplamos... te quedaste)
(soplaron... nos quedamos)
(soplamos... se quedaron)

Tiarikuychej, weraqochas, nin.

Wakin campesinosqa chuapi chuuta apamuspa chimpamunku. Iskay


makisninwan chuata Pedroman jaywanku. Pedrotaj iskay makisninwan
jap'illantaj. Kinsantin (1) tecnicosqa campesinospata jaywayninkuta
gustowan mikhunku. Chanta paykunawan parlanku. Mayninpijina jatun
llajtaspi campesinosqa respetasqa kanku. Llajtankupiri weraqochasjina kanku. Weraqocha jinataj runasta jap'inku.
Ranchomanta kutimuspa Carlosqa Pedroman nin:

Imarayku campesinos ajinata invitasunku? Manaraj


chayasajtiyki wasinkumanta llojsimunku, manaraj maasajtiyki
chuuta jaywamusunku.

Pampa ch'aki orqostaj sinchi chojru, Carlos. Chaykunaman


campesinos rijch'akunku, ninku. Chaywanpis mana jinachu. Antis
campesinosqa llamp'u sonqoyoj. Sonqonkukama chayananchej
tian. Sonqonkuman chayajtinchej casuwasunchej tukuy
confianzawantaj uyariwasunchej. Noqaykoqa paykunawan
ashqataa ruayku, confianza munanakuywan kasqanrayku.
Chayrayku chuuta jaywawanku munakuyninkuta
rikuchinawankupaj. Runasta yachachiyta munanki chayqa,
Antonio, paykunataraj munakunayki tian. Munakuyqa k'ata
anmin (2) runaspata sonqonkuman chayanapaj, nispa.

2.

3.

4.

5.

6.
(1)
(2)

Velata phukojtin laqhapi kakorqani.


Cuando sopl la vela, me qued en la oscuridad.

"KINSANTIN": "Los tres a la vez".


"ANMIN": El sufijo "MIN" expresa una insistencia fuerte: "realmente".
7.

Velata phukuspa puukaporqani.


Habiendo soplado la vela, me dorm.
(l)
(ellos)
(ustedes)
(t)
(nosotros)
Maypachachus paykunaman willarqanki ch'inyarqankupuni.
Cuando les avisabas, se callaban siempre.
(reas)
(preguntabas)
(llamabas)
Manaraj punkuta wisq'asaspa amigoyta rikorqani.
Antes de cerrar la puerta, vi a mi amigo.
(llam a tu hijo)
(busqu la llave)*
(habl con su hermana)
Manaraj punkuta wisq'asajtiy paykunaqa tiakusqanku a.
Antes de que yo cerrara la puerta, ellos ya se haban sentado.
(Uds. cerraran...Ntros.)
(l cerrara... yo...)
(cerraras.... l...)
(cerrramos... Uds.)
P'ujruman tanqaykojtiy Pedrojpa wawqen phiakun.
Cuando le empuj al pozo, el hermano de Pedro se enoj.
(grit)
(me peg)
(se defendi)
Traduzca:
Los mineros se alegran cuando hablo quechua.
Cuando entr a la mina, vi a muchos mineros.
Busqu dinero antes de ir al mercado.
El me dio dinero antes de que fuera al mercado.
Trabajamos fuerte cuando hacemos chuo.
Me alegro cuando ella me hace una pollera.

278

EXPLICACIN GRAMATICAL
TEMPORALES: DESPUS QUE

63
t'oqo
chijllay
pututu
singru
-pacha

TEMPORALES

DESPUS DE

VOCABULARIO
hoyo
escoger
cuerno para llamar
a distancia
fila
exactamente,
inmediatamente

ajch'ay
ajch'a
larq'a
chulluy
q'ewiy
lluphakuy

peinar
peine
acequia, zanja
pisotear en el agua
retorcer
ahogarse por falta
de aire

FRASES FUNDAMENTALES
A. ParlaSPAA riporqa.
ChayamuSPAA mikhorqa.
B. ParlaYTAWANKAMA riporqa.
MikhuYTAWANKAMA puukapunku.
C. ParlaJTInKAMA ripuni.
ChayamoJTIyKAMA mikhorqa.
D. ParlaSQAnkuTAWANKAMA
riporqa.

MikhuSQAykichejTAWANPACHA ripunku.

misma
persona
personas
distintas

{
{

SPA + A
INFINITIVO + TA + WAN + KAMA
JTI + KAMA
SQA + TA + WAN + KAMA

PARTICIPIO PRESENTE + "A"


El participio presente seguido de "A" se usa cuando una sola persona realiza las dos
acciones.
ParlaspaA riporqa.

Se fue despus de hablar.

Se fue despus de hablar.


INFINITIVO + "TA" + "WAN" + "KAMA"

Comi despus de llegar.


Se fue despus de hablar.

Se usa esta forma cuando la misma persona realiza las dos acciones.

Se durmieron despus de comer.


Ej:

ParlayTAWANKAMA ripor qa. Se fue despus de hablar.

Me fui despus que habl.


PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL + "KAMA"

Comi despus que llegu.


Despus que hablaron se fue.

Se fue inmediatamente despus


que hablaron.
Se fueron inmediatamente despus
que comieron.

AUTOMATISMOS
Chayamuspaa mikhorqa.
Parlaytawankama riporqa.
Parlajtinkama ripuni.
Parlasqankutawankama riporqa.
Parlasqankutawanpacha riporqa
.

"DESPUS
QUE (DE)":

Ej:

MikhuSQAykichejTAWANKAMA Despus que comieron se fueron.


ripunku.
E. ParlaSQAnkuTAWANPACHA
riporqa.

279

Se utiliza el participio presente personal seguido de "KAMA" cuando personas distintas


realizan las dos acciones.
Ej:

ParlajtiyKAMA riporqa.

Se fue despus que habl.

281
280

EXPLICACIN GRAMATICAL
PARTICIPIO PASADO "TA" + "WAN" + "KAMA"

Larq'api millay yakupi llank'asaj wakinta rikunku.

Imatataj ruasanku chaykunari?

Lamata mayllasanku. Kay lamaqa qhoyamanta uraykamun.


Kay llank'ayqa ancha duro. Diantin yakupi chullusanku.
Warmisnintin (1) llank'asanku. Pisillata gananku. Llakiy,
ichar?

Se utiliza esta forma cuando personas distintas realizan las dos acciones.
Ej:

ParlasqankuTAWANKAM
A riporqa.

Se fue despus que


hablaron.

"TA" + "WAN" + "PACHA"


Cuando se quiere manifestar que una accin se realiz inmediatamente despus de la otra, se sustituye el "KAMA" por el "PACHA".
Ej:

ParlaytawanPACHA
riporqa.
ParlasqankutawanPACHA
riporqa.

Se fue inmediatamente
despus de hablar.
Se fue inmediatamente
despus que hablaron.

Campamentoman yaykuytawankama tukuynejta visitanku. Wasispi


yaku mana kanchu. Warmis wawaswan singrupi suyasanku pilamanta yakuta jap'imunankupaj.

Anchatachu suyanku?

Ashqa kuteqa las cinco de la maanamanta las diezkama


chaki utiyta (2) suyanku.

Campamentota rikuytawankama tecnicosqa hotelman kutinku tukuy


rikusqankuta yuyaspa.
Qhoya wasista rikuspaa kay hotelpi tiasqaymanta
p'enqakuni.

DILOGO

Kikin qhoya runaspata llank'asqankuta rikuytawankama


astawanch Carlos paykunata yanapayta munankipuni.

"WARMISNINTIN": "an las mujeres".

"Mayk'ajkama llakiyllapi kasunchej?"

Campomanta kutirimuspaa tecnicosqa qhoyaman yaykunku. Campamentoman risaspaqa wakin qhoya runasta rikunku.

Pitaj paykunari, Jorge?

Paykunaqa veneristas sutichasqa kanku, Carlos. Wakin t'oqoman


yaykunku mineralta chijllanankupaj.

Manachu lluphakunku t'oqo ukhupi?

(1)

Pisi samaypi llank'anku, ari. Mayta aq'arinku.

(2) "CHAKI UTIYTA": "pies adormecidos", "hasta el


cansancio".

282

283

EJERCICIOS
1.

Putututa phukuspaa paywan parlani.


Despus de soplar el pututu, habl con l.
(peinar el cabello)
(dar la mano)
(retorcer el hilo de lana)

2.

Colectivoman wicharejtinkama paywan parlarqani.


Habl con l, despus que subi al colectivo.

5.

(participio pasado)
(infinitivo)
(part. presente personal)
(participio pasado)
(participio pasado)

6.

Salimos despus de hablar.


Salimos despus de hablar.
Salimos despus que (l) hablo.
Salimos despus que (l) hablo.
Salimos inmediatamente despus que hablo.
Traduzca:
Descansaron despus de colgar la ropa.
Descansaron despus de colgar la ropa.
Ester lleg despus que colgamos la ropa.
Ester vino inmediatamente despus de colgar la ropa.

(participio presente)
(infinitivo)
(part. presente personal)
(participio pasado)

4.

VOCABULARIO
thuikuy

(subieron)
(subimos)
(subiste)
Trenman wicharisqaykichejtawankama Mariaj wasinman kuterqayku.
Despus que subieron al tren, regresamos a la casa de Maria.
(ellos)
(t)
(l)
Wausqantawanpacha waqayta qallarerqanchej.
Inmediatamente despus que muri, comenzamos a llorar.
(ellos)
(t)
(Mara)
(nosotros, excl.)
Traduzca:

3.

TEMPORALES: DESDE QUECUANDO


HASTA QUE
MIENTRAS

64

derrumbarse

FRASES FUNDAMENTALES
A. RipuSQAnMANTAPACHA
waqasanki.

Ests llorando desde el momento


que se fue.

RipuSQAnkuMANTAPACHA
puusan.

Est durmiendo desde el momento que se fueron.

ChayamuSQAnchejMANTAPACHA rimasankichej.

Ustedes estn protestando desde


que llegamos.

B. JamuNAnKAMA ruasaj.

Trabajar hasta que llegue.

WauNAyKAMA llank'asaj.

Trabajar hasta morir.

JamuNAykiKAMA mana ripusajchu.

No me ir hasta que vengas.

C. ParlaNAnKAMA ripunki.

Mientras l hablaba, te fuiste.

MikhuNAyKAMA ripusqa.

Mientras yo coma, se haba ido.

JamunayKAMA Pedrowan
parlaSQAnki.

Mientras vena, habas hablado


con Pedro.

AUTOMATISMOS
Ripusqanmantpacha waqasanki.
Waunaykama llank'asaj.
Mikhunaykama ripusqa.

284

285
EXPLICACIN GRAMATICAL

TEMPORALES
"DESDE QUE"
"SQA" + "MANTA" + "PACHA"

La frase subordinada que empieza con "desde que", se expresa por medio
del participio pasado seguido de "MANTA". El sufijo "PACHA", aadido a
"MANTA" comunica un sentido temporal y permite distinguir la presente expresin
temporal de la causal.
Ej:

RipuSQAnMANTAPACHA
waqasanki.

Ests llorando desde que se fue.

Buenos das, Miguel, nin Pedro.

Buenos das, Pedro.

Imaynalla kakusanki?
yaykorqanki?

Mana, don Pedro, tardellaman yaykusaj. Segundapi kani.


Yaykumuychej!

Miguel, kay iskay tecnicosta presentasqayki. Karu


llajtankumanta Boliviaman jamunku noqanchejwan
llank'anankupaj. Castellanota yachaspa Boliviaman
amaallaspataj kaymanch jamonqanku.

Walejlla kanman. Noqayku qhoya runas, yanapayniykichejta


munayku astawan awparinaykupaj.

Qankuna rejsinachinawayku kausayniykichejmanta kikin


llank'anaykichejmanta. Imataj faltan chayta munayku
yachaytapis allinta yanapanaykupaj, mana llakirachinaykupaj.

Noqayku anchatapuni agradeceyku allin


voluntadniykichejmanta. Ichapis sapa kuti qankunajina runas
qhoyasman jamunkuman.

"HASTA QUE" - "MIENTRAS"


"NA ... KAMA"
Las dos formas: "hasta que" y "mientras" se expresan de la misma manera,
utilizando el subjuntivo seguido del sufijo "KAMA". El sentido general de la conversacin indica de cul de las dos expresiones se trata.
Ej:

JamuNAnKAMA ruasaj.

manachu tutamanta qhoyaman

Trabajar hasta que venga.

ParlaNAnKAMA riporqanki. Te fuiste mientras hablaba.

DILOGO

"Mayk'ajkama suyanqanku?"

Q'ayantin Carlos Antoniowan campamentoman rinku qhoya runaswan


tinkukoj. Pedrowan khuska rinku. Campamentopi puriykachaspa (1) uj
qhoya runawan, don Miguel sutichasqa, tinkukunku.

(1)

"PURIYKACHASPA": "paseando". El infijo "YKACHA" indica un movimiento de ir y venir.

(2)

"LLAKIRACHINAYKUPAJ". El infijo "RA" indica una accin


distributiva o de amplitud o, en otros casos, traduce el "des"
castellano. Ej. awaray, destejer.

287

286
EJERCICIOS
1.

Nacekusqanmantapacha wawayqa wist'u chaki.


Mi hijo es cojo de nacimiento.
(sordo)
(mudo)
(tacao)
(perezoso)

2.

Niwasqaykimantapacha phutisqa karqani.


He estado acongojado desde el momento que me dijiste.
(asustado)
(enojado)
(adolorido)
(alegre)

3.

Paramunankama kaypi tiakusasaj.


Me sentar aqu hasta que llueva.
(granice)
(haga viento)
(nieve)
(haga sombra)
(oscurezca)

4.

Inti llojsimunankama mana ripusajchu.


No me ir hasta que salga el sol.
(llueva)
(haya sombra)
(nieve)
(florezca el
jardn)
(broten las flores)

5.

6.

TEMPORALES (CONTINUACIN):
CADA VEZ QUE
AL ...

65

Pilarpaj aasninta mask'anaykama paykuna pakakoj kanku.


Ellos se escondan, mientras yo buscaba a las hermanas de Pilar.
(llamaba)
(rea)
(gritaba)
(me acercaba)
Qolqeta apamunankukama ripunki.
Te fuiste mientras ellos traan el dinero.
(buscaban)
(ocultaban)
(guardaban)
(llevaban)
(perdan)

VOCABULARIO
kapuy

tener, estar (en


saludos)

kapuyniyoj

rico

FRASES FUNDAMENTALES
A. SAPA jamuSPA rantini.

Compro cada vez que vengo.

SAPA munaSPA parlanki.

Hablas cada vez que quieres.

SAPA atiSPA rej kayku.

Solamos ir cada vez que


podamos.

B. SAPA jamoJTIn kusikunki.

Te alegras cada vez que viene.

SAPA jamoJTIy kusikun.

Se alegra cada vez que vengo.

SAPA jamoJTInku kusikuni.

Me alegro cada vez que


vienen.

C. Pataman reJJINAQA urmakuni.

Me ca al ir hacia arriba.

Llajtaman kuteJJINAQA paywan


tinkukuni.

Me encontr con l al regresar


al pueblo.

Mercado man reJJINAQA


rantipusaj.

Se lo comprar al ir al
mercado.

AUTOMATISMOS
Sapa atispa rej kani.
Sapa jamojtiy kusikun.
Pataman rejjinaqa urmakuni.

288

289
EXPLICACIN GRAMATICAL

TEMPORALES
"CADA VEZ QUE"
"SAPA" + "SPA"

DILOGO

Oruro llajtaman kutirimojjinaqa Antonioqa anchata yuyan. Pedroman


nin:

Bolivia llajtaman chayamusqaykumantapacha ashqa runataa


watukamuyku. Sapa watukamuspa kikillantapuni tapukuni:
imarayku kay sinchi sumaj runaqa ajinata aq'arinku?
Sinchita llank'anku chaywanpis mana awparinkuchu.

Sapa kuti wajcha runaqa parlajtinku noqapis llakikuni, Antonio.


Mana juchayoj kaspa may llakiypi kanku. Ichs mana khuska
kausajtinku ajinata ak'arinku, chanta phutiyta llakikunku
suertenkumanta. Chayta antes yachachina wajcha
masisniykuta.

Wakin watukusqasniyqa (1) niwanku: Mayk'ajkama


suyasqayku? Imata ruasqayku?, nispa.

Ar, Antonio. Wajcha runaqa astawan astawantaj llakisqa


kawsayninkumanta reparasankua rijch'arikusankuataj.

Se utiliza "SAPA", con el participio presente, cuando la misma persona realiza


las dos acciones.
Ej:

SAPA jamuSPA rantini.

Compro cada vez que vengo.

A veces se aumenta "KUTI" para mayor claridad, especialmente cuando hay


un sustantivo despus de "SAPA".
Ej:

SAPA KUTI llajtaman


jamuspa rantini.

"Mayk'ajkama suyasqayku? Suyallay, suyallay!

Compro cada vez que


vengo al pueblo.

"SAPA" + "JTI"
Se utiliza "SAPA", con el participio presente personal, cuando personas distintas realizan las dos acciones.
Ej:

SAPA jamoJTIn rantinki.


SAPA KUTI llajtaman jamojtin rantinki.

Compras cada vez que


viene.
Compras cada vez que
viene al pueblo.

Ujta qallarenqanku llank'ayta warmisninkuwan, tukuyninku,


chant oqharikonqanku aswan allin kausakunapaj.
SUYALLAY, SUYALLAY! Paykunapis sumaj atinku tukuy
mata yachakuyta: leeyta, escribiyta, tcnico llank'ayta.
Chaywan allin kausay jamonqa, paykunari, campesino
masisniyku, awpajman renqanku. Mayk'ajkama
suyasqayku? ...; SUYALLAY, SUYALLAY!

"AL ..."
ACCIN
VERBAL

+ "JINA" + "QA"

La accin verbal seguida de "JINA" y del sufijo eufnico "QA" corresponde a


la partcula castellana "al".
Ej:

Llajtaman reJJINAQA
urmakuni.

Me ca al ir al pueblo.
(como al ir al pueblo)

(1) "WATUKUSQASNIYQA": "mis visitados", "los que


visit".

290
EJERCICIOS
1.

2.

3.

4.

5.

6.

Sapa parlajtinku llakikuni.


Tengo pena cada vez que hablan.
(tienes pena)
(tiene pena)
(tenemos pena)
(tienen pena, Uds.)
Sapa kuti wajcha runaswan parlaspa paykunamanta yachakani.
Cada vez que hablo con la gente humilde, aprendo de ellos.
(aprendes)
(aprende)
(aprendemos)
(aprenden)
Sapa kuti qhoya runas aswan allin kayta munajtinku astawan llank'anku.
Cada vez que los mineros quieren vivir mejor, trabajan ms.
(mejor salario)*
(mejor ropa)
(mejores casas)
(mejor hospital)*
Sapa kuti qhoyaman rispa sufrisqa runata rikunki.
Cada vez que vayas a la mina vers gente sufrida.
(ver)
(ver)
(veremos)
(vern, ellos)
Qhoyamanta kutirimojjinaqa Antonio anchata yuyan.
Al regresar de la mina, Antonio piensa mucho.
(fbrica)*
(campo)*
(pueblo)
(mercado)*
Traducir:
Cada vez que piden...
Cada vez que gritan...
Cada vez que hablan...
Cada vez que voy a la mina...
Al regresar al pueblo...
Al entrar a la mina...

Cuadros
Finales

292

293

CUADROS FINALES

3. INFIJOS Y SUFIJOS
CH:

como sufijo indica posibilidad.

CHA: (NCHA)

como infijo, hacer lo indicado por el

sustantivo.

1. DECLINACIN

MAN:
MANTA:
Pl:
WAN:

a, hacia
desde, de
en
con

PAJ:
TA:
NTA:

para
acusativo
por

J, JTA, JPA, JPATA: "de" posesivo para sustantivos terminados en vocal. PA,
(PAJ), PATA: "de" posesivo para sustantivos terminados en consonantes.

2. ADJETIVO POSESIVO

mi
tu
su

-Y
-YKI
-N

-NCHEJ
-YKU
-YKICHEJ
-NKU

nuestro (inclusivo)
nuestro (exclusivo)
su (de ustedes)
su (de ellos)

CHI:

hacer, realizar aquello indicado por el verbo.

JAWA:

respecto a, concerniente.

KAMA:

hasta.

KU:

hace el verbo reflexivo, expresa la idea de

provecho para s.
LLA:

no ms.

M:

expresa una insistencia fuerte.

MU:

movimiento hacia la persona que habla;

tambin "ir a".


NAKU:

expresa una accin mutua.

NTIN:

sin excepcin, hasta, entero.

PACHA:

aade idea de precisin.

PAYA:

idea de frecuencia en verbos de no

movimiento.
PIS:

tambin, al menos, tanto como.

PU:

"lo"; hace reflexivos ciertos verbos.

PUNI:

siempre, sin falta, muy.

RAJ:

todava.

RA:

accin distributiva, "des-".

RAYKU:

por causa de.

Rl:

ruego suave, cario.

RPARI:

ruego fuerte o de decisin definitiva.

RPAYA:

algo definitivo (variante de "RPARI").

YOJ:

propiedad; "el que tiene ".

YKACHA:

frecuencia en verbos de movimiento.

YSI:

"ayudar a".

295

294

Pluscuamperfecto

Perfecto

Futuro

Presente

4.

DECLINACIN DEL VERBO

parlani
parlanki
parlan
parlanchej
parlayku
parlankichej
parlanku
parlasaj
parlanki
parlanqa
parlasunchej
parlasqayku
parlankichej
parlanqanku
parlarqani
parlarqanki
parlarqa
parlarqanchej
parlarqayku
parlarqankichej
parlarqanku
parlasqani
parlasqanki
parlasqa
parlasqanchej
parlasqayku
parlasqankichej
parlasqanku

A M

A NOSOTROS

parlawanki (t)
parlawan

parlawanchej (l, ellos)


parlawayku (tu, l, Uds., ellos)

parlawankichej (Uds.)
parlawanku (ellos)

parlawanki (t)
parlawanqa (l)

parlawasunchej (l, ellos)


parlawasqayku (t, l, Uds. ellos)

parlawankichej (Uds.)
parlawanqanku (ellos)

parlawarqanki (t).
parlawarqa (l)

parlawarqanchej (l, ellos)


parlawarqayku (t, l, Uds., ellos)

parlawarqankichej (Uds.)
parlawarqanku (ellos)

parlawasqanki (t)
parlawasqa

parlawasqankichej (Uds.)
parlawasqanku (ellos)

parlawasqanchej (l, ellos)


parlawasqayku (t, l, Uds., ellos)

A T

A USTEDES

parlayki (yo)

parlaykichej (yo)

parlasunki (l)

parlasunkichej (l)

parla(su)yku (nos.)

parlaykichej (nos)

parlasunku (ellos)

parlasunkichej (ellos)

parlasqayki (yo)

parlasqaykichej (yo)

parlasonqa (l)

parlasonqachej (l)

parla(su)sqayku (nos.)

parlasqaykichej (nos.)

parlasonqanku (ellos)

parlasonqachej (ellos)

parlarqayki (yo)

parlarqaykichej (yo)

parlasorqa (l)

parlasorqachej (l)

parla(so)rqayku (nos.)

parlarqaykichej (nos.)

parlasorqanku (ellos)

parlasorqachej (ellos)

parlasqayki (yo)

parlasqaykichej (yo)

parlasusqa (l)

parlasusqachej (l)

parla(su)sqayku (nos.)

parlasqaykichej (nos.)

parlasusqanku (ellos)

parlasusqachej (ellos)

297

parlay
parlachun
parlasun (na)
parlaychej
parlachunku
parlayman
parlawaj
(parlankiman)
parlanman
parlasun(chej)man
(parlanchejman)
parlaykuman
parlawajchej
(parlankichejman)
parlankuman

Subjuntivo

Imperativo

parlaj kani
parlaj kanki
parlaj
parlaj kanchej
parlaj kayku
parlaj kankichej
parlaj kanku

Potencial Simple

Imperfecto

296

parlanay
parlanayki
parlaran
parlananchej

Participio
pasado

parlanayku
parlanaykichej
parlananku
parlasqa

A M

A NOSOTROS

parlawaj kanki (t)


parlawaj (ellos)

parlawaj kanchej (l, ellos)


parlawaj kayku (t, l, Uds., ellos)

parlawaj kankichej (Uds.)


parlawaj kanku (l)
parlaway (t)
parlawachun (l)

parlawasun (l, ellos)


parlawayku (t, l, Uds., ellos)

A T

A USTEDES

parlasoj kani (yo)

parlaj kaykichej (yo)

parlasoj (l)

parlaj kasunkichej (l)

parlasoj kayku (nos.)

parlaj kaykichej (nos.)

parlasoj kanku (ellos)

parlaj kasunkichej (ellos)

parlasuchun (l)
parlasuchunku (ellos)

parlawaychej (Uds.)
parlawachunku (ellos)

parlawankiman (t)
parlawanman (l)

parlawankichejman (Uds.)
parlawankuman (ellos)

parlanawayki (t)
parlanawan (l)

parlanawaykichej (Uds.)
parlanawanku (ellos)

parlaykiman (yo)

parlaykichejman (yo)

parlasunkiman (l)

parlasunkichejman (l)

parla(su)ykuman (nos.)

parlaykichejman (nos.)

parlasunkuman (ellos

parlasunkichejman (ellos)

parlanasuy (yo)

parlanasuykichej (yo)

parlanasun (l)

parlanasuykichej (l)

parlanasuyku (nos.)

parlanasuykichej (nos.)

parlanasunku (ellos)

parlanasuykichej (ellos)

parlawanchejman (l, ellos)


parlawaykuman (t, l, Uds., ellos)

parlanawanchej (l, ellos)


parlanawayku (t, l, Uds., ellos)

Participio
presente
Participio presente personal
Part

parlasqay
parlasqayki
parlasqan
parlasqanchej
parlasqayku
parlasqaykichej
parlasqanku

parlaspa

parlajtiy
parlajtiyki
parlajtin
parlajtinchej
parlajtiyku
parlajtiykichej
parlajtinku

A M

A NOSOTROS

A T

parlawasqayki (t)
parlawasqan (l)

parlawasqanchej (l, ellos)


parlawasqayku (t, l, Uds., ellos)

parlawasqaykichej (Uds.)
parlawasqanku (ellos)

parlawaspa (t, l, Uds. ellos)

parlawajiiyki (t)
parlawajtin (l)

parlawajtykichej (Uds.)
parlawajtinku (ellos)

(1)

parlawaj tinchej (l, ellos)


parlawajtiyku (t, l, Uds., ellos)

A USTEDES

parlasusqay (yo)

parlasusqaykichej (yo)

pailasusqan (l)

parlasusqaykichej (l)

parlasusqayku (nos.)

parlasusqaykichej (nos.)

parlasusqanku (ellos)

parlasusqaykichej (ellos)

parlasuspa (yo, l, nos., ellos)

(1)

parlasojtiy (yo)

parlasojtiykichej (yo)

parlasojtin (l)

parlasojtiykichej (l)

parlasoj tiyku (nos.)

parlasojtiykichej (nos.)

parlasojtinku (ellos)

parlasojtiykichej (ellos)

icipio Activo

299

Infinitivo

298

(1) No existe la forma pronominal. Se utiliza el pronombre "noqanchej"


o "noqayku".

301
VOCABULARIO-NDICE QUECHUA-CASTELLANO
POR LECCIONES

1
kay, ser, estar
kay, este, aqu
chay, ese, ah
jaqay, aquel, all
pay, l, ella
pi, quin
wasi, caso
qhari, hombre
taj, y, tambin
walej, bien
walejlla, bien no ms
mayu, ro
warmi, mujer, esposa
qa, papel eufnico
uj, uno, alguno, otro
yuraj, blanco
orqo, cerro, macho
rumi, piedra
sumaj, bueno, muy bien
llajta, pueblo, ciudad
tata, padre, seor, don
wawa, nio, hijo, tierno
ima?, qu, que cosa
imayna?, cmo?
imaynalla?, cmo no ms?
punku, puerta
jatun, grande
2
chajra, chacra
sonqo, corazn
supay, diablo
qan, t, usted
maki, mano, brazo
kosa, bueno (de cosa), sabroso
-ri, y, pes
mama, madre, seora, doa
runa(s), persona, gente, hombre
mosoj, nuevo
atoj, zorro
qosa, esposo
k'acha, lindo, hermoso, bello, bueno
(personas)
k'achita, lindito

3
ari, s. pues
ar, s
mana, no, ni
aycha, carne
sipas, muchacha
p'isqo, pjaro
sajra, malo
qhocha, lago, laguna
alqo, perro
mawk'a, viejo (objetos)
t'ika, flor
t'anta, pan
puka, rojo
-chu, partcula interrogativa y
negativa
4
sapa, cada, cada vez que
chis, noche, anochecer
chayamuy. llegar de all
may, dnde, muy, cun
rikuy, ver, conocer (un lugar)
riy, ir
puriy, caminar, andar
chayay, llegar
-manta, de, desde
kunan, ahora, hoy
p'unchay, da (op. noche), de da
jamuy, venir
mayk'aj, cundo
tutamanta, por la maana
noqa, yo
an, camino
-man, a, hacia
karu, lejos
qayna, ayer
kunitan, ahora mismo, este momento
5
chaki, pie, pierna, pata
ichari?, no es cierto?
wan, con ms weraqocha,
caballero, seor

302

303

jawa, afuera
pisi, poco
ruay, nacer
parlay, hablar
-pi, en
ura, abajo, debajo, inferior
pata, encima, altura, arriba
6
ancha, muy, mucho, demasiado
(intensidad)
jaku!, vamos!
kusi(ku)y, alegrarse, alegra
paj, para, de
llank'ay, trabajar
pis, tambin, an, aunque, tanto como
paykuna, ellos
noqanchej, nosotros (incl.)
noqayku, nosotros (excl.)
tukuy, todo, terminar
yachay, saber
llojsiy, salir
ashqa (ashka), muchos
qankuna, ustedes
aa, hermana (de la mujer)
7
mikhuy, comer, comida
munay, querer
yanapay, ayudar
yachachej, profesor
kasay, estar
sa, (forma progresiva)
wallpa, gallina
yaku, agua
apay, llevar
apamuy, traer
wayna, joven (masc.)
chanta, entonces despus
8
q'epi, bulto
uj chhika, un poco
chhika, tan tanto
sara, maz
suti, nombre
juch'uy, pequeo, trozo
aswan, ms
misk'i, dulce, sabroso
yaykuy, entrar
mallku, cndor

p'acha, ropa, vestido


llasa, pesado
9
simi, boca, palabra
chupa, cola
thapa, nido
q'oi, caliente, clido
wisa, barriga, vientre, estmago
chriy, hacer fro, tener fro (pron.)
chiri, fro
tawa, cuatro
q'omer, verde
yachakaj, alumno
10
willay, avisar
wajyay, llamar, invitar
sayk'uy, cansarse
wakin(kuna), algunos, una parte
jina, ajina, as
jina, como
kuraj, mayor (en edad), por dems,
varios
uyariy, or, escuchar
rantiy, comprar
chunka, diez
takiy, cantar
niy, decir
wawqe, hermano del varn
11
q'aya, maana
qhaway, mirar, cuidar
waj, otro
kinsa, tres
manaraj, todava, (antes que)
qallariy, empezar
q'aya mincha, en uno de los prximos
das
allin, bien
minchha, pasado maana
aswan, ms
kichay, abrir
ich, tal vez, quizs
ichs, ichus, tal vez, quizs
12
yana, negro
q'ellu, amarillo, plido

killa, luna, mes


ch'ulu, gorro
iskay, dos
tian, hay
phisqa, cinco
wira, gordo
phujllay, lugar
manka, olla
muju, semilla
tiay, haber, tener
kan, hay
13
llaki(ku)y, apenarse, pena
qoy, dar
kawsa(ku)y, vivir, vida
suyay, esperar
diuspagaray, agradecer
chawpi, medio, entre
llajtamasi, paisano
sinchi, duro, denso, fuerte, demasiado
rupha, caliente
onqoy, enfermedad, enfermar
ruphay, hacer calor, calor, quemar, sol
tapuy, preguntar
puuy, dormir
puuna, cama
mask'ay, buscar
uj, una cosa
14
tiakuy, sentarse, residir, vivir
pantay, equivocar
asiy, reir
samay, descansar, respirar
kakuy, estarse, quedarse
a, ya
atiy, poder
urmay, caer
thai(ku)y, calmarse, amainar
rijch'akuy, parecerse a
usqhay, rpido, aprisa
yuyay, recordar, acordarse de,
recuerdo, pensar, mente
yachakay, aprender (de otro)

wayra, aire, viento, una


enfermedad (parlisis facial)
wayra(mu)y, hacer viento
llanthu, sombra
llanthuy, hacer sombra
ni jayk'aj, nunca
mana jayk'aj, nunca
churay, poner, colocar
t'ika(mu)y, florecer
rit'i, nieve
rit'i(mu)y, nevar
qasa(mu)y, helar
qasa, helada
inti, sol
p'utu(mu)y, brotar
inti p'utumuy, salida del sol
ni, no, ni
pallay, recoger, coger (flores, etc.)
ripuy, irse
16
joq'oy, mojar
joq'o, mojado
aqha, chicha
aqheta, chichita
ningri, oreja
jump'iy, sudar
nina, fuego, brasa
yachachiy, ensear, instruir
yachakuy, acostumbrarse
chayrayku, por eso
rayku, por, a causa de
ayqey, escaparse, huir
perqa, pared
ch'akiy, secarse, tener sed
(pron.), sed
ch'aki, seco
tonqori, garganta
kunka, garganta, cuello
chinkay, perder, desaparecer
tuta, noche
uma, cabeza
rikuchiy, mostrar
chaywanpis, pero, pese a eso
qolqe, plata, dinero
millma, lana
17

15
orqhoy, sacar
para, lluvia
paray, llover, lluvia

sapa(lla), solo,
solitario wata,
ao
allchhi, nieto

304

305

khuska, junto
nta, por, a travs de
ujyay, beber
kama, hasta, mientras
llant'a, lea
kachi, sal
lampa, pala
qhepa(n), siguiente, detrs, depus

21
llulla, mentiroso, mentira
chujcha, cabello
sullk'a, menor
qhapaj, rico
awi, ojo
sut'i, claro, ntido
qhella, perezoso, flojo
22

18
q'aytu, hilo de lana
ama, no (prohibitivo)
jank'a, tostado
kutiy, volver
chaka, puente
mayllay, lavar (manos, utensilios)
qori, oro
waqay, llorar
chaymanta, despus
mayt'uy, envolver, plegar
da, cumpleaos
apaykamuy, traer

19
unay, tiempo largo
watukuy, visitar, echar de menos
qhoya, mina
wauy, morir
qanimpa, anteayer, el otro da, la otra
vez
kuti, vez
jatun mama, abuela
jatun tata, abuelo
awpaj, delante, antes, anterior
rikhuriy, aparecer
mashqa, cuanto
20
qhatiy, seguir, perseguir
ch, quiz
t'akay, derramar, sembrar derramando
ch'ultikuy, baarse
pusay, llevar, guiar (personas)
ch'ichi, sucio
t'uru, barro
nitaj, tampoco
sina, parece, probablemente

t'ipana, prendedor
diachakuy, celebrar cumpleaos
diachaku, cumpleaos (celebracin)
chhusu, desinflado
llawqhe, flojo (suelto)
qhapariy, gritar
sua, ladrn
tusuy, bailar
ukhu, dentro, interior, profundo, cuerpo
ch'in, silencio, silencioso, solitario, sin gente
kiki(n), mismo
kallpasapa, fuerte
23
imarayku, por qu?
imanay, qu ocurrir?, qu hacer?
onqosqa, enfermo, enfermedad
nanay, doler
asllamanta, de repente
allinyay, mejorar
jampiy, curar
allinyay, mejorar
jampi, medicina, remedio
k'iruy, envolver (nios)
pampa, llano, suelo
24
sut'iyay, temprano, aclararse, amanecer
tarpuy, sembrar
kallpa, fuerza
ch'onkay, chupar
kallpayoj, fuerte
kiru, diente, muela
chaypacha, entonces
paqarin, madrugada, maana
jatariy, levantar, retirar
wayk'uy, cocinar, guisar
mayninpijina, de vez en cuando

tipiy, cosechar, el maz


allay, cavar
qarpay, regar los campos de cultivo
puni, siempre, mismo
25
llimphu, limpio
tullu, flaco, hueso
laqha, oscuro, oscuridad
phia, enojado, bravo
phiakuy, enojarse
wajcha, pobre, hurfano
26
aq'ay, degollar
aq'ariy, sufrir, padecer
qhatu, puesto de venta al aire libre
qanchis, siete
rimay, reir, reprender, protestar
jasut'iy, castigar, azotar
chilwi, pollito
chua, plato rstico
chumpi, faja de indio
imilla, nia, chica
qhatera, vendedora en el mercado
sojta, seis
chuu, papa helada y deshidratada
paqarin, a la maana
ojot'a, sandalia
27
wakichiy, preparar
ujtawan, una vez ms, uno ms, otro ms,
de nuevo.
suay, robar
qhechuy, quitar
wathia, papas cocinadas en el campo,
wan, con, ms, y
kosapacha, est bien
28
llijt'a, "leja" para mascar coca
t'ojsiy, punzar, pinchar
sach'a, rbol
yupay, contar
ushpha, ceniza
runtu, huevo
pusaj, ocho
k'aspi, palo
jisq'on (isq'on), nueve

29
jap'iy, coger, agarrar
chunkitu, amorcito,
querdita
yapay, yapar,
aumentar, aadir
phullu, frasada
khuchi, chancho,
cerdo, sucio
alalay, qu fro
ch'arki, carne puesta
a secar
chojru, duro
jak'u, harina
pachaj, cien
recoba, mercado
30
siray, coser
llamiy, probar
sajta, comida
preparada con
papalisa
wayllay, techar con
paja
tanqay, empujar
lajray, rajar, agrietar
31
kutichiy, devolver,
contestar
qhora, hierba
lla, no ms
llullakuy, mentir
misi, gato
truequeay, cambiar,
trocar
qowi, conejo
maqay, pegar,
golpear
ajlla(ku)y, escoger
qhoya runa, minero

32
katari, serpiente,
lagarto
chimpay, acercarse
jark'ay, impedir,
defender de
atipay, ganar, vencer

casuy, obedecer
ni pi, nadie
ni pipis, nadie

mana ni pipis, nadie (siquiera)


rara, lleno de
tinkuy, encontrarse con

puni, siempre
wauchiy, matar, apagar
saqey, dejar

306

kacharpari, despedida

mana pi, nadie


mana pipis, nadie
mana ni pi, nadie

37

33
rejsiy, conocer
kachay, enviar (personas)
apachi(mu)y, enviar (cosas)
khuru, gusano
34

allinchay, arreglar
qhatay, cubrir, tapar
urpita, palomita
sutichay, denominar, poner nombre
watejmanta, de nuevo
waraq'a, honda
jayt'ay, patear
rijch'ariy, despertarse
38

moroq'o, piedra de moler, redonda


maay, prestar, pedir
manuy, prestar (dinero)
mayqen, cul, que, cuyo
ujkuna, los dems
uywa, animal domstico
akulliy, mascar coca
ch'ojo, tos
ch'ojoy, toser
yoqalla, nio, chico
saqerpariy, abandonar
35
yan, camino
ch'uspa, bolsa para la coca
jaya, picante
machuruna, anciano
llajwa, salsa
jayway, alcanzar, ofrecer
machu, viejo, anciano (personas)
thanta, viejo, gastado (cosas)
pakay, ocultar, esconder

36
mantawan, dentro de
piwan, dentro (tiempo)
p'ampachay, enterrar
uraykuy, bajar
pampachay, perdonar
tawan, ms, con
wichariy, subir
p'ampachaku, entierro
thaskiy, ponerse a andar, andar
rpido

pajt, (pajtataj), cuidado, ojo


lisu, malvado, malcriado
churi, hijo
pachamama, la madre tierra
opa, mudo, tonto, idiota, zonzo
llusk'ay, resbalar
juk'uta, abarca pakay, ocultar, esconder
39
waylluy, acariciar, mimar
maran, batn
takay, golpear con ruido, llamar a la
puerta
ch'ajway, alborotar
ch'inyay, callarse
sayay, pararse, detenerse
wisq'ay, cerrar
tolqa, yerno
40
qonqapuy, olvidarse
waj!, va!
kamachiy, ordenar, administrar,
governar
wishkha!, ay!
41
manchay, asustarse, tener miedo, muy,
tremendamente
jamp'atu, sapo
peqay, pijchay, mascar
coca
q'osi, humo
42
jap'eqay, agarrar el alma (pachamama)
uywa(ku)y, criar, cuidar
jampiri, curandero

alliy, cuidado
maqhay, emborracharse
layqa, brujo
kacharpariy, despedir
43
saruy, pisar
uya, cara
ayni, trabajo comunitario
jallp'a, tierra, polvo
jallch'ay, guardar
t'uruyay, hacer barro
chimpa, frente
44
juraq'ay, bajar
paa, derecha
qaylla, cercana, cerca, cercano
ch'usaj, vaci
tumpa, poca (intensidad)
p'enqa(ku)y, avergonzarse, vergenza
lloq'e, izquierda
wasa, detrs, espalda
45
phukuy, soplar
ch'ua, claro, cristalino
p'itiy, romper estirando
tanta, junto, concubinado
wajtay, golpear (con algn objeto)
wiru, tallo de maz, caa de maz
jich'ay, echar (un lquido)
choqay, arrojar
t'ipiy, romper estirando, coger estirando
(flor, fruta de rbol)
llankhay, debastar, roer, tocar apretando
ch'ojllu, choclo
qayllay, acercarse
46
senqa, nariz
poqochiy, cultivar
llimphuchay, limpiar
wanuchay, abonar,
poqoy, madurar, fermentar, producir
pichay, barrer, limpiar
wanu, abono

307
47
khuyay, compadecer
qhasi, gratis
k'anchay, alumbrar, luz
qhasi(manta), en vano
ni ima(pis), nada
48
watay, atar, amarrar
llik'iy, rasgar, romper (tela, papel)
khuchuy, cortar
yarqhay, tener hambre (pron.)
wirkhi, tinaja de cuello ancho
mich'akuy, mezquinarse, escatimar
waranqa, mil
p'akiy, romper, quebrar
tariy, encontrar, hallar
ua, cra
yuru, jarra rstica
taripay, encontrar personas
m, fuerte insistencia
phuti(ku)y, acongojarse, apenarse

49
dakuy, importarle a uno
juchalli(ku)y, pecar
k'amiy, llamar la atencin,
amonestar
q'alitu, todito
wijch'uy, echar, botar
jucha, pecado, culpa
q'ala, desnudo, pelado, totalmente,
todo, del todo
t'uruchay, llenar de barro,
embarrar
chimpakuy, contagiarse
paya, frequentamente
50
t'ipay, p'itay, hacer punto, tejer con
agujas, palillos
phushkay, hilar
away, tejer en el telar
moqo, loma, promontorio saliente
chaki moqo, rodilla
maki moqo, codo
chajrachay, preparar la chacra
puraj, ambos

308

309
51

wayq'o, quebrada, barranco


misk'i q'eta, arrope de chicha
ch'ajayay, volverse ronco
phushka, rueca
q'eta, arrope
52
k'utuy, cortar (un rbol, con
tijeras)
ruthuy, cortar (mieses, hierba)
kanunchay, alejar
wiay, crecer, eternidad, eterno
ch'ijchiy, granizar
pi, alguien
saphana, trenza
khaniy, morder, picar
qallu, lengua
sorojchay, sufrir de mal de altura
53
wist'u, torcido
wist'u awi, bizco
warkhuy, colgar
punkiy, hincharse
wist'u chaki, cojo
wist'u wist'u, en zigzag, muy
torcido
qhespichikuy, salvarse, redimirse
54
laphi, hoja
laqhe, hoja
mosqo(ku)y, soar
uuy, mamar
llajta runa, gente del pueblo
jawa, respecto a
larway, quemar, arder, llama
t'impuy, hervir (agua)
waca, buey
ichhu, paja brava
55
michiy, pastorear, apacentar
mich'a, tacao, avaro
asirikuy, sonrer
joq'ara, sordo

phinkiy, saltar, brincar


kacharpaya, despedida
kacharpayay, despedir
56
enqhay, atizar, avivar el fuego
qhellakuy, tener pereza
t'ika(n)chay, adornar (con flores,
mixtura, etc.)
phatay, reventar
ruana, trabajo
pierdechiy, echar a perder
qelqay, escribir
57
llut'ay, revocar
ruthuy, segar, esquilar, siega
q'apiy, apretar con la mano, dar la
mano

60
llijlla, manta o envoltorio hecho de
aguayo
qhallalla, progresar, reverdecer
phuti(ku)y, apenarse, acongojarse
qaray, servirla comida
antis, ms bien
k'anka, gringo; (gallo)
chukuy, ponerse en cuclillas, sentarse
ntin (nintin), sin excepcin, entero, a
la vez, hasta
61
q'epiy, levantar el bulto, cargarse el
bulto (a la espalda)
q'epichay, hacer el bulto
oqhariy, levantar, alzar
awparikuy, adelantarse
jik'uy, sollozar, tener hipo
62

58
qharqoy, expulsar
api, mazamorra de maz
mana imapis, nada
qonchu, borra, turbio
thutuy, protestar en voz baja,
murmurar
manta, por motivo de
q'ayma, inspido
phaway, volar
qonchuyay, enturbiarse
kuntur, cndor
rayku, porque
qoncha, heces, poso
59
llusp'iy, resbalar
cheqan, recto
pis, aunque
amay, acostumbrarse
q'enqo q'enqo, serpenteando
llust'ay, resbalar, (barro)
link'u link'u, serpenteando
laqhayay, oscurecer
chullunka, hielo
ni imapis, absolutamente nada

mast'ay, tender, extender


maypachachus, cuando, la vez que
llamp'u, blando, fino
p'ujru, pozo
k'ata, nico
jap'iy, reciber

min, realmente
llamp'uchay, suavizar
q'ayantin, al da siguiente
63
t'oqo, hoyo
chijllay, escoger
pututu, cuerno para llamar a
distancia
singru, fila
pacha, exactamente,
inmediatamente
ajch'ay, peinar
ajch'a, peine
larq'a, acequia, zanja
chulluy, pisotear en el agua
q'ewiy, retorcer
lluphakuy, ahogarse por falta de
aire
64
thuikuy, derrumbarse
65
kapuy, tener, estar (en saludos)
kapuyniyoj, rico

311

VOCABULARIO-NDICE QUECHUA-CASTELLANO
310
-Aa, pues 3
ajina, as 10
ajinallamanta, de repente 23
ajfla(ku)y, escoger 31
akulliy, mascar coca 34
alaly!, qu fri! 29
alqo, perro 3
allay, cavar 24
allchhi, nieto 17
allin, bien 22
allinchay, arreglar 36
allinyay, mejorar 23
alliy, cuidado 42
ama, no (prohibitivo) 18
amay, acostumbrar 59
ancha, muy, mucho 6
antis, mas bien 60
apachiy, enviar (cosas) 33
apamuy, traer 7
apay, llevar 7
apaykamuy, traer 18
apaykuy, meter 7
api, mazamorra de maz 58
aqha, chicha 16
as, un poco 23
asiy, rer 14
asirikuy, sonrer 55
ashqa, (ashkha) muchos 6
asllamanta, de repente 23
astawan, ms 11
aswan, ms 8
atipay, ganar, vencer 32
atiy, poder 14
atoj, zorro 2
away, tejer en el telar 50
aycha, carne 3
ayni, trabajo comunitario 43
ayqey, huir 16
aysay, estirar 50
-Bbakhiay, (wakhiay) expulsar
bajtay, (wajtay) golpear con algn
objeto

-Ccasuy, obedecer 32
-CHcha, quizs 20, 52
chajra, chacra 2
chajrachay, arar, preparar la tierra 50
chaka, puente 18
chaki, pie, pierna, pata 5
chaki moqo, rodilla 50
chanta, luego, despus, entonces 7
chawpi, medio, entre 13
chay, se, ah 1
chayay, llegar, (llegar al punto de madurez
o coccin) 4
chayamuy, llegar de all aqu 4
chaymanta, despus 18
chayllapi, ah no ms, de repente 23
chaypacha, entonces 24
chayqa, "si..." 61
chayrayku, por eso 16
chaywanpis, pero, pese a eso 16
cheqan, recto, 59
chi, hacer, permitir, dejar, hacer 16
chijllay, escoger 63
chilwi, pollito 26
chimpa, frente 43
chimpakuy, contagiarse 49
chimpay, acercarse 32
chinkapuy, perderse, desaparecer
chinkay, perder 16
chiri, fro 9
chiriy, hacer fro 9
chojru, duro 29
choqay, arrojar 45
chu, o 3; partcula interrogativa y
negativa
chua, plato rstico 26
chujcha, cabello 21
chukuy, ponerse en cuclillas, sentarse 60
chullunka, hielo 59
chulluy, pisotear 63
chumpi, faja de indio 26
chunka, diez 10
chunkitu, amorcito, queridita 29

chupa, cola 9
churay, poner, colocar 15
churi, hijo 38
chus, 56, 58
-CHHchhala, chala 45
chhika, tan, tanto 8; chhika wataa, hace
muchos aos 47
chhusu, desinflado 22
chhusuy, desinflar 28
-CH'ch'ajayay, volverse ronco 51
ch'ajway, alborotar 51
ch'aki, seco 16
ch'akiy, secarse, tener sed 16
ch'arki, carne puesta a secar 29
ch'ichi, sucio 20
ch'ijchiy, granizar 52
ch'in, silencio, silencioso, solitario, sin
gente 22
ch'in kay, estar callado, callar
ch'inyay, callar 39
ch'isi, noche, anochecer 4
ch'ojllu, choclo 45
ch'ojo, tos 34
ch'ojoy, toser 34
ch'onkay, chupar, 24
ch'ua, claro, cristalino 45
ch'ulu, gorro 12
ch'ultikuy, baarse 20
ch'uu, papa helada y deshidratada 26
ch'usaj, vacio 44
ch'uspa, bolsa para la coca 35
-Ddakuy, importarle a uno 49
da, cumpleaos 18
diachaku, cumpleaos (fiesta de) 22
diachakuy, celebrar el cumpleaos 22
diuspagaray, agradecer 13
-Eenqhay, atizar, avivar el fuego 56

-Ii?, no es cierto? 5
ichar?, no es cierto? 5
ichs, ichus, ich, quizas, tal
vez 11
ichhu, paja brava 54
ima, qu 2; cosa
imajtin, por qu 59
imanay?, que hacer? 28
imarayku?, por qu? 23
imaraykuchus, porque 58
imayna, cmo 1
imaynalla, cmo no ms 1
imilla, nia 26
inti, sol 15
iskay, dos 12
isq'on, nueve 33
-Jjaku(chej)!, vamos!
6
jak'u, harina 29
jallch'ay, guardar 43
jallp'a, tierra, polvo 43
jamp'atu, sapo 41
jampi, remedio, medicina 23
jampiri, curandero 42
jampiy, curar 23
jamuy, venir 4
jank'a, tostado 18
jap'eqay, agarrar el alma
(pachamama) 42
jap'iy, coger, agarrar 24;
recibir 62
jaqay, aqul 1
jark'ay, impedir, defender
de 32
jasut'iy, azotar 26
jatariy, levantar, retirar
24
jatun, grande 1
jatun mama, abuela 19
jatun tata, abuelo 19
jawa, fuera 5
jawa, respecto a 54, a
causa de
jaya, picante 35
jayt'ay, patear 37
jayway, alcanzar, ofrecer
35
jich'ay, echar (un liquido)

45
jik'uy, sollozar, tener hipo 61
jina, as 10
jina, como 10
jinaqa, "al..." 65
jisq'on, nueve 33
joq'ara, sordo 55

312

313

jucha, pecado, culpa 49


juchalli(ku)y, pecar 49
juch'uy, pequeo 8
juk'uta, abarca 38
jump'iy, sudor 16
junt'a, lleno
junt'ay, llenar
juraq'ay, bajar 44
-Kkacharpari, despedida 42
kachaipariy, despedir 42
kacharpaya, despedida 55
kacharpayay, despedir 55
kachay, enviar 33
kachi, sal 17
kakuy, estarse, quedarse 14
kallpa, fuerza 24
kallpasapa, fuerte 22
kallpayoj, fuerte 24
kama, hasta, mientras 17, 28; despus que
63; hasta que, mientras que 64
kamachiy, mandar ordenar 40
kan, hay 12
kapuy, tener 65
kapuyniyoj, rico 65
karu, lejos 4
karunchay, alejar 52
kasay, kashay, estar 7
katari, serpiente 32
kawsay, vivir, vida 13
kay, este, aqu 1
kay, ser, estar, existir 1
kichay, abrir 11
kiki(n), mismo 22
killa, luna, mes 12
kinsa, tres 11
kiru, diente, muela 24
kosa, bueno, bientsabroso 2
kosapacha, muy bien, 27
ku, part. reflexiva 14
kuna, sufijo plural 2
kunan, ahora, hoy 4
kunitan, ahora mismo 4
kunka, garganta, cuello 16
kuntur, cndor 58
kuraj, mayor (en edad), por dems, varios
10
kusikuy, alegrarse, alegra 6
kusiy, alegrar, alegra
kuti, vez 19
kutichiy, devolver, contestar 31
kutiy, volver 18

-KHkhaniy, morder, picar 52


khuchi, chancho, cerdo, sucio 29
khuchuy, cortar con cuchillo 48
khuru, guzano 33
khuska, junto, wan kuska, junto con 17
khuyay, compadecer 47
-K'k'acha, lindo, bello, hermoso, bueno 2
k'achitu, lindito 2
k'amiy, llamar la atencin, amonestar 49
k'anchay, alumbrar, luz 47
k'anka, gringo, (gallo) 60
k'aspi, palo 28
k'ata, nico 62
k'iruy, envolver (nios) 23
k'ullu, tronco grueso
k'utuy, cortar (un rbol...) 52
-Llajray, agrietar, rajar 30
lampa, pala 17
laphi, hoja 54
laqha, oscuridad, oscuro 25
laqhayay, oscurecer 59
laqhe, hoja 54
larq'a, acequia, zanja 63
larway (lawray), arder, llama, quemar 54
layqa, brujo 42
link'u link'u, serpenteando 59
lisu, malvado, malcriado 38
-LLlla, no ms 30, 31
llajta, pueblo, ciudad, regin 1
llajtamasi, paisano 13
llajta runa, gente del pueblo 54
llajwa, salsa picante 35
llakikuy, apenarse, entristecerse, pena 13
llamiy, probar (una comida o bebida) 30
llamp'u, fino, bien molido, blando 65
llamp'uchay, suavizar 62
llank'ay, labrar, trabajar (trabajo fsico) 6
llankhay, debastar, tocar apretando, 45

llant'a, lea 17
llanthu, sombra 15
llanthuy, hacer sombra 15
llasa, pesado 8
llawqhe, flojo, suelto 22
llijlla, manta o envoltorio hecha de aguayo
60
llijt'a, "leja" para mascar coca 28
llik'iy, rasgar, romper (tela, papel...) 48
llimphu, limpio 25
llimphuchay, limpiar 46
lliphiy (lliphipiy), brillar de estrellas
llojsry, salir 6
lloq'ay, trepar, subir (al caballo, tren...),
montar
lloq'e, izquierda
llulla, mentiroso, mentira 21
llullakuy, mentir 31
lluphakuy, ahogarse por falta de aire 63
llusk'ay, resbalar 38
llusp'iy, resbalar 59
llust'ay, resbalar (barro)
llut'ay, revocar, untar con barro 57
-Mm, fuerte insistencia 48
machay, emborracharse 42
machu, viejo, anciano 35
machuruna, anciano 35
maki, mano, brazo 2
maki moqo, codo 50
mallku, cndor 8
mama, madre, mam, seora, doa 2
man, a, hacia 4
mana, no, ni 3
mana jayk'aj, nunca 15
mana pi, nadie 32
manaraj, todava no; antes que 62
manchay, asustarse, tener miedo, muy, tremendamente 41
manka, olla 12
manta, de, desde (procedencia o modo) 4;
por motivo de 58
mantapacha, desde el momento que 64
manuy, prestar 34
maay, prestar 34
maqay, pegar, golpear 31
maqanakuy, pelearse
maran, batn 39
mashqa (mashkha), cuanto 19
mask'ay, buscar 13
mast'ay, tender (la mesa, etc.), extender 62
mawk'a, viejo (objetos) 3

may, dnde, muy, mucho, cuanto 4


mayk'aj, cundo 4
mayllay, lavar 18
mayninpijina, de vez en cuando 24
maypachachus, cuando 62
mayqen, cul, qu 34
mayt'uy, envolver, plegar 18
mayu, rio, torrente 1
michiy, pastorear, apacentar 55
mich'a, tacao, avaro 55
mich'akuy, mezquinarse, escatimar 48
mikhuy, comer, comida 7
millma, lana 16
min, sufijo de insistencia,
"realmente" 62
minchha, pasado maana 11; q'aya
minchha, uno de los prximos
dios 11
misi, gato 31
misk'i, dulce, sabroso 8
misk'i q'eta, arrope de chicha 51
moqo, loma, promontorio, saliente;
chala moqo, rodilla 50; maki
moqo, codo 50
moroq'o, piedra de moler redonda 34
mosoj, nuevo 2
mosqo(ku)y, soar 54
mu, partcula de movimiento 15
much'ay, besar
muju, semilla 12
munakuy, querer, amar, amor
munay, querer, desear 12
muyu, vuelta, rededor
muyuy, girar, rodear
-Nnanay, doler 23
ni, ni, no 15
ni imapis, nada 47
ni jayk'aj, nunca, jams 15
nina, fuego 16
ningri, oreja 16
ni pi, nadie 32
ni pipis, nadie 32
ni pita, nadie 52
nitaj, tampoco 20
niy, decir 10
noqa, (oqa), yo 4
noqanchej, nosotros 6
noqayku, nosotros 6
nta, a travs de 17
ntin, sin excepcin, entero, a la vez,
hasta 60

314

315
--

a, ya 14; 63
ajch'a, peine 63
ajch'ay, peinar 63
an, camino 6
aa, hermana (de la mujer) 6
aq'ay, degollar 26
aq'ariy, sufrir, padecer 26
awi, ojo 21
awpa(j), delante, antes, anterior 19
awparikuy, adelantarse 61
uuy, mamar 54
-Oojot'a, abarca 26
onqoy, enfermar, enfermedad 13
opa, mudo, tonto, idiota 38
oqhariy, levantar, alzar 61
orqhoy, sacar 15
orqo, cerro I; macho
-Ppacha, tierra, lugar, momento 3
pacha, exactamente, al punto, inmediatamente 63
pachaj, cien 29
pachamama, madre tierra 38
paj, para, de (gen) 6
pajt! , cuidado! 38
pakay, ocultar, esconder, 38
pallay, recoger, coger (flores, etc.) 5
pampa, llano, suelo 23
pampachay, perdonar 36
pantay, equivocar(se) 14
paa, derecha 44
paqarin, madrugada, maana 24; esta
maana
para, lluvia 15
patay, llover, lluvia 15
parlay, hablar 5
pata, altura, arriba, encima 5
pay, l, ella 1
paykuna, ellos,llas 6
peqay, mascar coca 41
perqa, pared 16
p, quin 1; alguien 52
p. en 5
pichay, barrer, limpiar 46
pierdechiy, echar a perder 56
pijchay, mascar coca 41

pis, an, incluso, tambin, aunque,


quiera, siquiera, tanto como 6, 24,
59
pisi, poco 5
pisiyay, disminuir, escasear, faltar
piwan, dentro de (tiempo)
poqoy, madurar, producir 46
poqochiy, cultivar 46
pu, lo 43
pujyu, fuente, vertiente
puka, rojo, colorado 3
puni, "siempre", misma 24; 32
punkiy, hincharse 53
punku, puerta 1
puuy, dormir 13
puuna, cama 13
puraj, ambos 50
puriy, andar, caminar
puriykachay, pasear 4
pusaj, ocho 26
pusay, llevar, guiar (personas) 20
pututu, cuerno para llamar a distancia 63
-PHphatay, reventar 56
phaway, volar 58
phinkiy, saltar, brincar 55
phia, bravo enojado 25
phiakuy, enojarse 25
phishqa, cinco 12
pujllay, jugar 12
phukuy, soplar 45
phullu, frazada 29
phushka, huso, rueca 51
phushkay, hilar 50
phuti(ku)y, acongojarse, apenarse
-P'p'acha, ropa, vestido 8
p'akiy, romper, quebrar 48
p'ampachaku, entierro 36
p'ampachay, enterrar 36
p'ampay, enterrar, entierro 36
p'enqakuy, avergonzarse 44
p'enqay, avergonzar, vergenza
p'isqo, pjaro 3
p'ity (t'ipiy), romper estirando 45
p'ujru, pozo 62
p'unchay, da, de da 4; tula p'unchay, da
y noche
p'utu(mu)y, brotar 15

-Qqa, precitamente, ciertamente 1; chayqa,


si (condic.) 61
qallariy, empezar 11
qallu, lengua 52
qan, t, Ud. 2
qanchis, siete 26
qanimpa, anteayer, el otro da, la otra vez
19
qankuna, Uds., vosotros 6
qaray, servir la comida 60
qarpay, regar los campos de cultivo 24
qasa, helada 15
qasa(mu)y, helar 15
qaylla, cercana, cercano, cerca 44
qayllay, acercarse 45
qayna, ayer 4
qelqay, escribir 56
qolqe, plata, dinero 16
qonchu, borra, turbio 58
qonchuyay, enturbiarse 58
qonqapuy, olvidarse 40
qori, oro 18
qosa, marido, esposo 2
qowi, conejo 31
qoy, dar 13
-QHqhallallay, progresar, reverdecer 60
qhapaj, rico 21
qhapariy, gritar 22
qhari, varn 1
qharkatitiy, tiritar, temblar
qharqoy, expulsar 58
qhasi, gratis, en vano 47; qhasimanta, en
vano 47
qhasimanta, en vano, gratis 47
qhatay, cubrir, tapar 37
qhatera, vendedora en el mercado 26
qhatiy, seguir, perseguir, arrear 20
qhatu, puesto de venta al aire libre 26
qhaway, cuidar, mirar 11
qhechuy, quitar 27
qhella, perezoso, flojo 21
qhellakuy, tener pereza 56
qhepakuy, retrasarse, quedarse atrs
qhepa(n), siguiente, detrs, despus 17
qhespichikuy, salvarse (de alguna falta) 53
qhocha, lago, laguna 3
qhora, hierba 31
qhoya, mina 19
qhoya runa, minero 31

-Q'q'ala, desnudo, pelado, todo 49


q'alitu, todito 49
q'apiy, apretar con la mano, dar la mano
57
q'aya, maana 11
q'aya mincha, en uno de los prximos das
11
q'ayantin, al da siguiente
q'ayma, inspido 58
q'aytu, hilo de lana 18
q'ellu, amarillo, plido
q'enqo q'enqo, serpenteando 59
q'epi, bulto, atado 8
q'epichay, hacer el bulto 8
q'epiy, llevar el bulto, cargarse el bulto 8
q'eta, arrope 51;misk'i q'eta, arrope de
chicha
q'ewiy, retorcer 63
q'omer, verde 9
q'oi, caliente, clido 9
q'osi, humo 41
-Rra, des-, accin distributiva 64
raj, todava, an, antes, primero, recin 31
lanty, comprar 10
rara, lleno de 32
rayku, por motivo de, por causa de, por
culpa de, 16, 26; porque (sentido
causal) 58
recoba, mercado 29
rejsiy v conocer 33
reparay, darse cuenta de
ri, partcula para suavizar, pues, y 2, 29
rijchakuy, parecerse a 14
rijch'a(ri)y, despertarse 39
rikuchiy, mostrar 16
rikuriy, aparecer 19
rikuy, ver, conocer (un lugar) 4
rimay, reprender, protestar, reir, hablar
26
ripuy, irse 15
rit'i, nieve 15
rit'i(mu)y, nevar 15
riy, ir 4
mana, trabajo 56
ruay, hacer 5
rumi, piedra 1
runa, persona, gente 2
runamasi, compaero 12
runtu, huevo 28
rupha, callente (sol) 13

316
ruphay, hacer calor, quemar, abrasar 15;
sol
ruthuy, legar, esquilar, siega 54; cortar
52
-Ssa, forma progresiva del verbo 7
sach'a, rbol 28
sapa, malo 3
sajsa(ku)y, hartarse
sajta, una comida preparada con
papalisa 30
samay, descansar, respirar.
sapa, cada, cada vez que 4, 65
sapa(lla), solo, solitario 17
saphana, trenza 52
saqey, dejar 32
saqerpariy, abandonar 34
sara, maz 8
saruy, pisar 43
sayay, pararse, detenerse 39
sayk'uy, cansarse 10
senqa, nariz 46
sichus, si 61
simi, boca, palabra 9; runa simi,
quechua
sina, probablemente
sinchi, duro, denso, fuerte, demasiado 13
singru, fila 63
sipas, muchacha, joven (fem.) 3
siray, coser 50
sojta, seis 26
sonqo, corazn, 2
sorojchay, sufrir de mal de altura 52
sua, ladrn 22
suay, robar 27
suchuy, recorrerse
sullk'a, menor (en edad) 21
sumaj, bueno, muy bien 1
supay, diablo 2
suray, chorrear
suti, nombre, 8
sut'u, claro, ntido 21
sutichay, denominar, poner nombre 37
sut'inchay, aclarar 24
sut'iyay, aclararse, amanecer 4
suyay, esperar 13
-Ttaj, y, tambin 1
takakuy, golpearse

takay, golpear con ruido, llamar a la


puerta 39
takiy, cantar 10
tanqay, empujar 30
tanta, junto, concubinado 45
tantay, juntar
tapuy, preguntar 13
taripay, encontrar personas 48
tariy, encontrar, hallar 48
tarpuy, sembrar 24
tata, padre, pap, seor, don 1; jatun tata
abuelo
tawa, cuatro 9
tawankama, despus de 63
tian, hay 12
tiakuy, sentarse, residir, visir 14
tiay, haber, tener 12
tiakuy, encontrarse (con) 32
tipiy, cosechar el maz, cosecha de maz
24
tolqa, yerno 39
tonqori, garganta 16
tratay, reir
truequeay, cambiar, trocar 31
tukuy, todo, terminar, acabar,
convertirte en (con man) 6; tukuy
ima, todo, todas las cosas.
tullu, hueso, flaco 25
tusuy, bailar 22
tata, noche 16; tuta p'unchay, noche y
da
tutamanta, por la maana 4
-THthanta, viejo, gastado (cosas) 35
thai(ku)y, calmarte, amainar 14
thapa, nido 9
thaskiy, ponerte a andar, andar rpido
36
thoqay, escupir, saliva
thnkay, derrumbarse 64
thutuy, protestaren voz baja 58
-T't'ajsay, lavar ropa 18
t'akay, derramar, sembrar derramando
20
t'anta, pan 3
t'ka, flor 3
t'ka(mu)y, florecer 15
t'ka(n)chay, adornar (con flores,
mixtura, etc.) 56
t'impuy, hervir 54

t'ipana, prendedor 22
t'pay, (p'itay), hacer punto, tejer con
agujas 50
t'ipiy (p'itiy), romper estirando, coger
estirando (una fruta del rbol, una
flor, etc.) 45
t'ojsiy, punzar, pinchar 28
t'oqo, hoyo 63
t'una, pedacito, migaja, nio
t'uru, barro 20
t'uruchay, llenar de barro, embarrar 49
t'uruyay, hacerse barro 43
-Uuj, uno, alguno, otro 1; uj chhika, un
poco 8
ujkuna, los dems 34
ujtawan, de nuevo 27; uno ms, otro
ms
ujyay, beber
ukhu, dentro, interior, cuerpo, entre 22
uma, cabeza 16
unay, tiempo largo 19
ua, cra 48
ura, bajo, debajo 5
uraykuy, bajar 36
urmay, caer 14
urpa, palomita 37
ushpha, ceniza 28
usqhay, rpido, aprisa 14
uya, cara 45
uyariy, or, escuchar 10
uywa, animal domstico 34
uyway, crar 42
-Wwaca, buey 54
wachay, parir
waj, otro 11; va! 40
wajcha, pobre, hurfano 25
wajtay, golpear con algn objeto 45
wajyay, llamar (a alguien), invitar 10
wakhiay, expulsar
wakichiy, preparar 24
wakin, algunos, una parte 10
walej, bien 1
walejlla, bien no ms 1

317
wallpa, gallina 7
wallunq'ay, columpiarse
wan, con (acompaamiento) 5; ms, y 27;
mantawan, dentro de (temp.) 36,
piwan, y dentro de 36; tawan, ms
32
wanu, guano, estircol para abono 46
wanuchay, abonar 46
wauy, morir 19; wauchiy, matar, apagar
32
waqachiy, hacer llorar, tocar un instrumento musical.
waqay, llorar, cantar (los pjaros y animales) 18
waqaychay, guardar, proteger 15
waranqa, mil 48
waraq'a, honda 37
warkhuy, colgar 53
warm, mujer, esposa 1
wasa, espalda, detrs 44
wasi, casa 1
wata, ao 17
watay, atar, amarrar 48
watej(manta), de nuevo 38
watha, papa cocida en el campo 27
watukuy, visitar, echar de menos 19
wawa, nio, nia, hijo, hija, tierno 1
wawqe, hermano del varn 18
wayk'uy, cocinar, guisar 24
wayllay, techar con paja 30
waylluy, mimar, acariciar 39
wayna, jovn (masc.) 7
wayq'o, quebrada, barranco 51
wayra, aire, viento, una enfermedad
(parlisis facial) 15
wayra(mu)y, hacer viento 15
weraqocha (wiraqocha), seor, caballero 5
wichary, subir 36
wjch'uy, echar, botar 49
willay, avisar, decir, indicar 10
way, crecer, eterno, eternidad 52
wira, grasa, gordo 12
wrkhi, tinaja de cuello ancho 48
wiru, tallo de maz, caa de maz 45
wisa, estmago, vientre 9
wishka, ay! 40
wsq'ay, cerrar 39
wist'u, torcido 53; wist'u chaki, cojo 53;
wist'u awi, bizco 53; wist'u wist'u, en
zigzag, muy retorcido.
-Yyachachej, profesor 7

318
yachachiy, ensear, instruir 16
yachakaj, alumno 9
yachakay, aprender (de otro)
16
yachakuy, acostumbrarse 16
yachay, saber 6
yaku, agua 7
yan (an), cambio 35
yana, negro, moreno 12
yanapay, ayudar 7
yapay, yapar, aumentar, aadir
29

yarqhay, tener hambre 48


yaykuy, entrar 8
yoj, (expresa propiedad) "el que
tiene" 36
yoqalla, nio, chico 34
yupay, contar 28
yuraj, blanco 1
yuru, jarra rstica 48
yuyay, recordar, acordarse de,
recuerdo, pensamiento, mente 14

319

VOCABULARIO-NDICE
CASTELLANO-QUECHUA
-Aa, ta 7; man 4
a travs de, nta 17
abajo, ura 5
abandonar, saqerpariy 34
abarca, ojot'a 26; juk'uta 38
ablandar, llamp'uchay 62
abonar, wanuchay 46
abono, wanu 46
abrasar, ruphay 13
abrasarse, larway, lawray 54; ruphachikuy
abrir, kichay 10
abuela, jatun mama 19
abuelo, jatun tata 19
acabar, tukuy 6
acariciar, waylluy 39
acaso, (quizs), icha, ichas, ichus 11
acequia, larq'a 63
acercar, (algo a alguien) jayway 35
acercarse, chimpay 32; qayllay 45
aclarar, sut'ichay; se, sut'iyay 24
acongojarse, llakikuy 13; phutikuy 60
acordarse, yuya(riku)y 14
acostumbrarse, yachakuy 16; amay 59
adelantarse, awparikuy 61
adems, wan 5, pis 6; 24; 59; taj
adentro, ukhu 22
adornar, t'ika(n)chay 56
afliccin, llakiy 13
afuera, jawa 5
agarrar, jap'iy 29
agarrar el alma, jap'eqay 42
agradecer, diuspagaray 13
agrietar, lajray 30
agua, yaku 7
agujero, t'oqo 63
ah, chay 1; ah no ms, chayllapi 23
ahogarse, (por falta de aire) lluphakuy 63
ahora, kunan 4
ahora mismo, kunitan 4
aire, wayra 15
al..., jinaqa 65; al da siguiente, q'ayantin 62
alborotar, ch'ajway
alcanzar, (llegar a) taripay 48; (entregando)
jayway 35
alegrar (alegra) kusiy 6

alegrarse, kusikuy 6
alejar, karunchay 52
alguien, alguno, uj, 1; ujkuna, wakin 10; pi
52
altura, pata 5
alumbrar, k'anchay 47
alumno, yachakaj 9
alzar, oqhariy 61
all, jaqay 1
amainar, thai(ku)y 14
amanecer, sut'iyay 24; paqarin 24
amar, muna(ku)y 7
amarillo, q'ellu 12
amarrar, watay 48
ambos, puraj 50; iskaynin(tin)
amonestar, k'amiy 49
amor, muna(ku)y 7
amorcito, chunk'itu 29
anciano, machu 35; machuruna 35
ancho, jatun
andar, puriy 4
andar rpido, thaskiy 36
animal domstico, uywa 34
animarse, kallpakuy
anochecer, ch'isi 4; ch'isiyay
anteayer, qanimpa 19
anterior, awpaj 19
antes, awpaj 19; raj 31
antes que, manaraj 11, 12
aadir, yapay 29
ao, wata 17; hace muchos aos, chhika
wataa 47
apacentar, michiy 59
aparecer, rikhuriy 19
apenarse, llaki(ku)y 13, phuti(ku)y 60
apenas, aq'ay 26; atispa mana atispa
aprender, (de otros) yachakay 16
apretar, (con la mano) q'apiy 57
aprisa, usqhay 14
aquel, jaqay 1
aqu, kay 1
rbol, sacha 28
arder, larway, lawray 54
arreglar, allinchay 37
arriba, pata 5
arrojar(se), choqa(ku)y 45
arrope, q'eta 51
arrope de chicha, misk'i q'eta 51

320

321

asi, fina, afina 10


asustar, manchachiy 41
asustarse, mancharikuy 41, manchachikuy
atar, watay 48
atizar, enqhay 56
atrs, qhepa 47; wasa 44
atrasarse, (quedarse atrs) qhepakuy
aumentar, yapay 29
aun (incluso), pis 6
an (todava), raj 31
aunque, pis 6, 59
avaro, mich'a 55
avergonzarse, p'enqakuy 44
avisar, willay 10
avivar el fuego, enqhay 56
ay! (dolor), (ataty); (fro), alaly! 29
ayer, qayna 4
ayudar, yanapay 7
azotar, jasut'iy 26
-Bbailar, tusuy 22
bajar, uraykuy 36; juraq'ay 44.
bajo, ura 5
bandido (malcriado), lisu 38
baarse, ch'ultikuy 20
barranco, wayq'o 51
barrer, pichay 46
barriga, wisa 9
barro, t'uru 21; hacerse barro, t'uruyay 43;
llenar de barro, embarrar, t'uruchay
49
batan, maran 39
beber, ujyay 17; tomay
bello, k'acha 2
besar, much'ay
bien, allin 11; walej, sumaj 1; kosa 2; ms
bien, antis 10; est bien, kosapacha
27
bizco, wist'u awi 53
blanco, yuraj 1
blando, llamp'u 62
boca, simi 9
bolsa (para coca, etc.), ch'uspa 35
bonito, k'achitu 2
borra, qonchu 38
botar, (echar), wijch'uy 49
brasa, nina 16
bravo, phia 25
brazo, maki 2
brillar, lliphiy, lliphipiy
brotar, p'utumuy 15
brujo, layqa 42
bueno, (cosas) kosa 2; sumaj 1; (personas)

k'acha 2; sumaj 1
buey, waca 54
bulto, q'epi 8; hacer el bulto, q'epichay 61;
cargar el bulto a la espalda, q'epiy 61
buscar, mask'ay 13
-Ccaballero, weraqocha, wiraqocha 5
cabello, chujcha 21
cabeza, uma 16
cada, sapa 4; cada vez que, sapa 65
caer, urmay 14
calido, q'oi 9
caliente, (sol) rupha 13; q'oi 9
calor, ruphay 13; hacer calor, ruphay 13
calmarse, thai(ku)y 14
callado (estar callado), ch'in kay
callar, ch'inyay 39
cama, puuna 13
cambiar (trocar), truequeay 31
caminar, (andar) puriy 4
camino, an 4; yan 35
campo, (de cultivo) chajra 2
cansarse, sayk'uy 10
cantar, takiy 10; (pjaros animales) waqay
18 caa de maz, wiru 45
cara, uya 43
carne, aycha 3
carne puesta a secar, ch'arki 29
casa, wasi 1
castigar, jasut'iy 26
causa, (por causa de) rayku 26; manta 58
cavar, allay 24
ceniza, ushpha 28
centro, chawpi 13
cerca, (cercanas, cercano) qaylla 44
cerdo, khuchi 29
cerrar, wisq'ay 39
cerro, orqo 1
cielo, janajpacha
cien, pachaj 29
cierto? (no es cierto? ), ichari?,
icharis?, i? 5
cinco, phisqa 12
ciudad, llajta 1
claro, sut'i 21; ch'ua 45
cocer, wayk'uy 24; chayay
cocinar, wayk'uy 24
codo, maki moqo 50
coger, (agarrar), jap'iy 29; (recogiendo)
pallay 15; (estirando: flores, fruta del
rbol...), t'ipiy 45; p'itiy
cojo, wist'u chaki 53
cola, chupa 9

colega, masi
colgar, warkhuy 53
colocar, churay 15
colorado, puka 3
columpiarse, wallunq'ay
comenzar, qallariy 11
comer, mikhuy 7
comida, mikhuy, mikhuna 7
como, jina 10; imayna(ta)chus; imayna?
1; ima(na)jtin?; tanto como, pis ...
pis 47
compadecer, khuyay 47
compaero, runa masi 12
comprar, ranti(ku)y 10
con, (acompaamiento), wan 5; (ms)
tawan 27; (propiedad, el que tiene),
yoj 36
concubinado, tanta 45; tantasqa
cndor, mallku 8; kuntur 58
conducir, pusaj 20
conejo, qowi 31
conocer, rejsiy 33; (un lugar), rikuy 4
contagiarse, chimpakuy 49
contar, yupay 28; (avisar) willay 10, niy 10
contestar, kutichiy 31
convertirse en, tukuy...(man) 47
corazn, sonqo 2
cortar (con cuchillo), khuchuy 48; (rboles
etc..) k'utuy 52; ruthuy 52
cosa, ima 2
cosechar, (papa, oca) allay 24; (fruta),
pallay 15; (maz), tipiy 24
coser, siray 30
crecer, wiay 52
cria, ua 48
criar, uywa(ku)y 42
cristalino, ch'ua 45
cul, mayqen 34
cualquiera, mayqenpis; en cualquier caso,
puni 32
cuan, may 4
cuando, mayk'aj 4; jayk'aj, (respuesta)
maypachachus 62
cuanto, mashqa 19; mashkha
cuatro, tawa 9
cubrir, qhatay 37
cuclillas, (ponerse en) chukuy 60
cuello, kunka 16
cuerno, (instrumento) pututu 63; (asta)
wajra.
cuerpo, ukhu 22
cuidado, alliy 42; pajta! 38
cuidar, qhaway 11; waqaychay 15
culpa, jucha 49;
por culpa de, rayku 26

cultivar, poqochiy 46
cumpleaos, da 18; (celebracin)
diachaku 22
cumplir, junt'ay
curandero, jampiri 42
curar, jampiy 23
cuya, mayqen
-CHchacra, chajra 2; preparar la chacra,
chajrachay 50
chancho, khuchi 29
charco, qhocha 3
chica, imilla 36
chico, wawa; yoqalla 34
chicha, aqha 16; arrope de chicha,
misk'i q'eta 50
choclo, ch'ojllu 45
chorrear, suruy
chupar, ch'onkay 24
-Ddar, qoy 13; dar vueltas, muyuy; dar
la mano, q'apiy 5 7; darse
cuenta de, reparay
de, (gen.) j(ta), jpa(ta), pa(ta),
paj 6; (procedencia) manta
4; de nuevo, watejmanta 37;
de repente, chayllapi
debajo, ura 5
debastar, llankhay 45
decir, niy 10; willay 10
defender, (de), jarq'ay 32
degollar, aq'ay 26
dejar, saqey 32; chi 16
delante, awpaj 19
delgado, (personas o animales)
tullu 25
dems, (los) wakin, ujkuna 34; por
dems kuraj 10
demasiado, ancha 6; sinchi 13
demonio, supay 2
denominar, sutichay 37
denso, sinchi 13
dentro, ukhu 22; dentro de (tiempo)
man, tawan 36
derecha, paa 44
derecho (recto), cheqan 59
derramar, t'akay 20; (lquidos)
jich'ay 45
derrumbarse, thuikuy 64
des, ra 64
desaparecer, chinkay 16

descansar, sama(ri)y 14
desde, manta 4; desde el momento que,
mantapacha 64

322

323

desear, munay 7
desinflado, chhusu 22
desinflar, chhusuy 22
desnudo, q'ala 49
despedida, kacharpari 42; kacharpaya 55
despedir, kacharpariy 42; kacharpayay 55
despenarse, rijch'ariy 37
despus, chanta 7; chaymanta 18; despus
de, mantawan 36: qhepan 17;
tawankama, kama 63:
inmediatamente despus, mantapacha
63
detenerse, sayay 39
detrs, qhepan 17; wasa 44
devolver, kutichiy 31
da, p'unchay 4; da y noche, tuta
p'unchay: un da prximo, q'aya
mincha; el otro da, qanimpa 19
diablo, supay 2
diente, kiru 24
diez, chunka 10
dinero, qolqe 16
disminuir, pisiyay
doler, nanay 23
don, tata 1
donde, may 4
doa, mama 8
dos, iskay 12
dulce, misk'i 8
duro, sinchi 13: chojru 29; (carne) thalu.
-Eechar, (botar), wijch'uy 49; (lanzar, arrojar)
choqay; (piedras etc.) ch'anqay; (lquidos) jich'ay; (a perder) pierdechiy 56;
(de menos) watukuy 19; (expulsar)
wakhiay (bakhiay), qharqoy 58;
(echarse) winkuy.
el, ella, pay 1
ellas, ellos, paykuna 6
embarrar, t'uruchay 49
emborracharse, machay 42
empezar, qallariy 11
empujar, tanqay 30
en, pi 5
encima, pata- 5
encontrar, tariy 48: encontrarse con, tinkuy
32; encontrar personas, taripay 48
enfermar, onqo(yku)y 13
enfermarse, (dar a luz) onqokuy
enfermedad, onqoy 13
enfermo, onqosqa 23
enojado, phia 25

enojarse, phiakuy 15
enriquecerse, qhapajman tukuy
ensear, (instruir) yachachiy 16; (mostrar)
qhawachiy 11, rikuchiy 16
entero, ntin 60
enterrar, p'ampachay 36; p'ampay
entierro, p'ampachaku, p'ampay 36
entonces, chanta 7; chaypacha 24
entrar, yaykuy 8
entre, (lugar) chawpi 13; ukhu 22
entregar, qoy 13; jayway
entristecerse, llakikuy 13; phutikuy 60
enturbiarse, qonchuyay 58
enviar, (personas) kachay; (cosas)
apachi(mu)y 33
envolver, mayt'uy 18; (nios) k'iruy 23
equivocarse, pantay 14
escaparse, ayqe(rikapu)y 16
escatimar, mich'akuy 48
escoger, ajlla(ku)y 31; chijlla 63
esconder, pakay 38
escondidas, (a) pakaymanta
escribir, qelqay 56
escupir, thoqay
ese, chay 1
espalda, wasa 44
esperar, suyay 13
espino, khishka; (grande) qhepu
esposa, warmi 1
esposo, qosa 2
esquilar, ruthuy 57
estar, kay 1; kasay 7; (en saludos) kapuy
65; estar bien, kosapacha 30
estarse, kakuy 14
este, kay 1
estircol, aka; (abono) wanu 46
estirar, aysay 50
estomago, wisa 9
eternidad, wiay 52
eterno, wiay 52
exactamente, pacha 63
expulsar, wakhiay (bakhiay); qharqoy 58
extender, mast'ay 62
-Ffaja de indio, chumpi 26
falta, pisi; sin falta, puni 32
faltar (no llegar a) mana chayay; manaa
kay; (escasear) pisiyay
fallecer, wau(pu)y 19
favor, (por) ri 3
fermentar, poqoy 46; p'oshqoy
fila, singru 63

fin, tukuy 6
fino, llamp'u 62

flaco, tullu 25
flamear, laphay
flojo, qhella 21; (suelto) llawqhe 22
flor, t'ika 3
florecer, t'ika(mu)y 15
frazada, phullu 29
frecuentemente, paya, ykacha
frente, chimpa.43
fro, chiri 9; hacer fro, chiri(mu)y;
tener fro, (pron.) chiriy; que
fro!, alaly! 39
fuego, nina 16
fuente, pujyu
fuera, jawa 5
fuerte, kallpasapa 22; kallpayoj 24,
sinchi 13
fuerza, kallpa
24
-Ggallina, wallpa 7
gallo, k'anka 60
ganar, (vencer) atipay 32
garganta, tonqori 16; garganta
exterior, kunka 16
gastado, (con el uso) mawk'a 3;
thanta 35
gato, misi 31
gente, runa 2; gente del pueblo,
llajta runa 54
girar, muyuy
golpear, (con algn objeto) wajtay,
bajtay 45; (con ruido) takay 39
gordo, wira 12
gorro, chuta 12
grande, jatun 1
granizar, ch'ijchiy 52
grasa, wira 12
gratis, qhasi 47
gringo, k'anka 60
gritar, qhapariy 22; ch'ajway 52
guardar, jallch'ay 43; waqaychay 15
guiar, pusay 20
guisar, wayk'uy 24
gusano, khuru 33
-Hhaber, kay 1: tiay
12
habitar, tiakuy 14

hablar, parlay 5; (reir) rimay 26


hacer, ruay 5; chi 16; ya, cha;
qu hacer? imanay?
hallar, tariy 48
hambre, yarqhay; tener hambre (pron.)
yarqhay 48
harina, jak'u 29
hartarse, sajsakuy
hasta, kama 17, 28, 64
hay, tian, kan 12
he aqu, kay(qa); (ah) chay(qa); (all)
jaqay
heder, ashnay
helada, qasa 15, (qhasa)

helar, qasa(mu)y 15
hembra, china
hermana, (de ella) aa 6
hermano, (de l) wawqe 10
hermoso, kacha 2
hervir, (agua) t'impuy 54
hielo, chullunka 59
hierba, ahora 31
hija, (warmi) wawa 1
hijo, churi 38; (qhari) wawa 1
hilar, phuskay 50
hilo de lana, q'aytu 18
hincharse, punkiy 53
hipo, (tener) jik'uy 61

hoja, laqhe 54; iaphi 54


hombre, (persona) runa 2; (varn) qhari 1
honda, waraq'a 37
hondo, ukhu
hoy, kunan 4
hoyo, t'oqo 63
hurfano, wajcha 25
hueso, tullu 25
huevo, runtu 28
huida, ayqey 16; ayqesqa
huir, ayqey 16
humear, q'osi(mu)y, (q'osnimuy)
hmedo, foq'o
humo, q'osi, q'osni 41

huso, phushka 51
-Iida, riy 4; risqa
idiota, opa 38
impedir, jarq'ay 32
importarle a uno, dakuy 49
inmediatamente, pacha 63
inspido, q'ayma 58 i
insistencia (fuerte), ma 48

324
instruir, yachachiy 16
interior, ukhu 22
ir, riy 4; irse, ripuy 15; ir a, mu 17
invitar, wajyay 10
izquierdo, lloq'e 44
-Jjalar, aysay
jarra, yuru 48
joven, sipas (fem.) 3; wayna (masc.) 7
jugar, phujllay 12
juntar, tantay
junto, tanta 45; khuska 17
-Lladrn, sua 22
lagarto, katari 32
lago, qhocha 3
lgrima, waqay
laguna, qhocha 3
lana, millma 16; hilo de lana, q'aytu
largo, jatun 4
lavar, (manos, utensilios...) mayllay
18; (ropa) t'ajsay 18
lejano, karu 4
leja para coca, llijt'a
lejos, karu 4
lengua, qallu 52
lea, llant'a 17
les, paykuna(ta), paykuna(man)
levantar, oqhariy 61; levantarse,
jatari(ku)y 24
ligero, usqhay 14
limpiar, llimphuchay 46; (barriendo,
recogiendo) pichay 46
limpio, llimphu 25
lindo, k'achitu 2
lo, la, etc. pu 43
loco, opa
lograr, chi 16
loma, moqo 50
luego, chanta 7; (por tanto) chayrayku,
chaymanta
luna, killa 12
luz, k'anchay 47
-LLllama (animal), llama; (de fuego) nina
16; k'anchay, larway, lawray 54

llamar, wajyay 10; (a la puerta) takay 39;


(poner nombre) sutichay; llamar la
atencin, k'amiy 49
llamado, nisqa, sutiyoj 56
llano, pampa 23
llanto, waqay 18; waqasqa
llegar, (de all a aqu) chayamuy, (al
punto de madurez o coccin)
chayay 4
llenar, junt'ay
lleno, junt'a; lleno de, rara 32
llevar, apay 7; (personas) pusay 20
llorar, waqay 18
llover, para(mu)y 15
lluvia, para 15
-Mmacho, orqo 1
machucar, ch'anqay
madre, mama 2
madre tierra, pachamama 38
madrugada, tutamanta 4; sut'iyay, paqarin
24
madurar, poqoy 46
maduro, poqosqa
magnifico, kosapacha 27
maz, sara 8
mal, sajra 3, mana allin
malcriado, lisu 38
malvado, malo, safra 3, lisu 38
mamar, uuy 54
manchar, ch'ichichay
mandar, (ordenar) kamachiy 40
mano, maki 2; dar la mano, q'apiy 57
manta (frazada), phullu 29; (de awayo, para
bultos, etc.) llijlla 60
maana, q'aya 11; (pasado) minchha 11;
(por la maana) tutamanta 4; paqarin
24; esta maana, kunan tutamanta,
kunan paqarin
marcharse, ripuy 15
marearse, machay 42
marido, qosa, 2
ms, as(ta)wan 11; wan 5, 27; manta
wan 36; ms bien, antis 60.
mascar coca, akulliy 34; pijchay 41; peqay
41
matar, wauchiy 32
matrimonio, (pareja) qhari warmi;
matrinomio de prueba, sirvinakuy
mayor, kuraj 10

mazamorra de maz, api 58


me, wa; ku; pu; kapu
medicina, jampi 23
medio, (mitad) khuskan; (lugar) chawpi
13; ukhu
mejor, aswan kosa; aswan sumaj; aswan
k'acha.
mejorar, allinyay 23
mendigo, wajcha
menor (edad), sullk'a 21
menos, pisi 5; por lo menos, pis 24, 30
mente, yuyay 14
mentir, llullakuy 31
mentira, mentiroso, llulla 21
mercado, recoba 29; qhatu
mes, killa 12
meter, apaykuy 7
mezclar, chajruy
mezquinarse, mich'akuy 48
mi, y
miedo, (tener) manchari(ku)y 41
mientras, kama 17; mientras tanto,
chaykama.
migaja, t'una
mil, waranqa 48
mimar, waylluy 39
mina, qhoya 19
minero, qhoya runa 31
mo, noqajpata, (noqaypata)
mira!, kayqa!, chayqa!, jaqayqa!
mirar, qhaway 11, rikuy 11
mismo, kikin 22; puni 24; pis
mitad, khuskan
mojado, joq'o 16
mojar(se), joq'o(chiku)y 16
moler, kutay
momento, en el mismo momento, pacha
63
montar (al caballo, etc.) wichariy, lloq'ay
morder, khaniy 52
moreno, yana 12
morir, wau(pu)y 19
mosca, ch'uspi
mostrar, rikuchiy 16; qhawachiy
moverse, kuyuy
muchacha, sipas 3
mucho, (cantidad) ashqa 6; ancha 6;
manchay, may
mudo, opa 38
muela, kiru 24
muerte, wauy 19
muerto, wausqa
mujer, warmi 1
murmurar, thutuy, 58
muro, perqa 16
muy, ancha 6; sinchi 13; puni 24; may
4; manchay 41

325
-Nnada, mana ima, ni ima, mana ni ima,
mana imapis 58; ni imapis 47
nadar, wayt'ay
nadie, mana pi, ni pi, mana ni pi, mana pipis, ni pipis, mana ni pipis 32
nariz, senqa 46
negro, yana 12
nevar, rit'i(mu)y 15
ni, mana 3; ni siquiera, mana ...pis 24, 59
nido, thapa 9
nieto, alchhi 17
nieve, rit'i 15
ninguno, id que nada, nadie
nia, imilla 26
nio, wawa 1; yokalla 34; t'una
ntido, ch'ua, sut'i 21
no, mana 3; ni; (prohibitivo) ama 18; no?
no es cierto? i?, ichari?; no ms,
lla 30, 31; no s ...ch
noche, ch'isi 4; tuta 16
nombre, suri 8; poner nombre, sutichay 37
nos, wayku; wanchej; wasun; ku 14;
kapu
nosotros, noqanchej, noqayku 5;
(oqanchej, oqanchij, chis, oqayku)
nube, phuyu
nublarse, phuyu(mu)y
nuestro, (incl.) nchej (nchis); (excl.) yku
nueve, jisq'on, (isq'on) 33
nuevo, mosoj 2; (de nuevo) watejmanta
36, ujtawan 27
nunca, mana jayk'aj 15; ni jayk'aj 15; mana ni jayk'ajpis, mana mayk'aj
-Oo, chu 3; chus ... chus 56; chayri
obedecer, casuy 32
obra, ruay 5; ruasqa, ruana 56
ocultar, pakay 38
ocho, pusaj 28
ofrecer, jayway 35
oir, uyariy 10
ojo, awi 21
olvidar, qonqa(pu)y 40
olla, manka 12
ordenar, (mandar) kamachiy 40
oreja, ningri 16
oro, qori 18
oscurecer, laqhayay 59
oscuridad, oscuro, laqha 25

326

327

otro, uj 1; waj 1; wakin 10; el otro da, la


otra vez, qanimpa 19 oye!, chuy!
-Ppadecer, aq'ariy 26
padre, tata 1
paisano, llajtamasi 13
paja brava, ichhu 54, waylla
pjaro, p'isqo 5
pala, lampa 17
palabra, simi 9
palidecer, q'elluyay
plido, q'ellu
palo, k'aspi 28
paloma, urpa 37
pan, t'anta 3
papa, papa; papa helada y deshidratada,
ch'uu 26
pap, tata, papasu
para, paj 6; para s, ku 14
parlisis facial, wayra 15
pararse, (detenerse) sayay 38
parece, sina 20
parecerse a, rijch'akuy man 14
pared, perqa 16
parte, (algunos) wakin 10
partir (rajar) lajray 30; (quebrar), p'akiy
48; irse, ripuy 15
pasado, awpa, awpaj 19; pasado
maana, minchha 11; el ao pasado,
qayna wata
pasar, pasay; (suceder) imanay?; (al otro
lado de) wasa(yku)y
pasear, puriykachay 4
pastorear, michiy 55
pata, chaki 5
patear, jayt'ay 37
pecado, jucha 49
pecar, juchallikuy 49
pedacito, t'una
pedir, maay 34; (prestado dinero) manuy
34
pegajoso, mach'a
pegar, mach'ay 31; k'askay
peinar, ajch'a 63
peine, ajch'a 63
pelado, q'ala 49; q'ara
pelar, lluch'u(ku)y
pelea, maqanaku
pelearse, maqanakuy
pelo (cabello) chujcha 21
pena, llakiy 13
pensar, yuyay, piensay 14
pequeo, juch'uy 8, t'una

perder, chinkay 16, echar a perder,


pierdechiy 56
perderse, chinkapuy
perdonar, pampa(cha)y 36
pereza, (tener) qhellakuy 56
perezoso, qhella 21
permitir, chi 16
pero, ri, chaywanpis 16
perro, alqo 3
perseguir, qhatiy 20
persona, runa 2
pesado, llosa 8
pesar (a pesar de) pis, a pesar de todo,
puni, 32;atispa mana atispa 50
pese a eso, chaywanpis 16
picante, jaya 35
picar, khaniy 52
pie, chaki 5
piedra, rumi 1; piedra de moler,
moroqo 33
pierna, chaki 5
pinchar, t'ojsiy (t'ujsiy) 28
pisar, saruy 43
pisotear (en el agua) chulluy 59
plata, qolqe 16
plato, (rstico) chua 26
plegar, mayt'uy 18
pobre, wajcha 25
poco, (cantidad) pisi 5; (intensidad) tumpa;
un poco (cantidad), uj chhika 8
poder, atiy 14
polvo, jallp'a 43
pollito, chilwi 26
poner, churay 15; ponerse blando, etc.,
ya; (ropa) lli; (a caminar) thaskiy 36;
ponerse en cuclillas, chukuy 60;
(nombre) sutichay 37
por, (causal) rayku 16; manta 26; (lugar)
nta 17; (aprox.) nej; (motivo de)
manta 58; por eso, chayrayku 16
porque, imarayku 58
porque, rayku, manta 58; imarayku
chus 58
poseedor de, yoj 36
posiblemente, ch 20, 52
pozo, p'ujru 62
preguntar, tapuy 13
prendedor, t'ipana 22
prender, jap'iy; (con aguja) tipay; (fuego)
jap'ichiy
preparar, wakichiy 27
prestar, maay 34; (dinero) manuy 34
primero, primero, raj 31
probablemente, sina 20
probar, (comida o bebida), llamiy 30

producir, poqoy 46

profesor, yachachej 7
profundo, ukhu 22
progresar, qhallallay 60
promontorio, moqo 50
prontamente, usqhay 14
protestar, rimay 26; (en voz baja)
thutuy 58
prximo, qaylla 44; (ao, etc.)
qhepan 17
pueblo, llajta 1
puente, puente, chaka 18
puerta, punku 1
pues, ari, 3; ri 2, 29
puesto de venta, (al aire libre)
qhatu 26
puro, llimphu 46, ch'ua 45
-Qque, ima 7
quebrada, wayq'o 51
quebrar, p'akiy 48
quechua, qhechua, runa simi
quedarse, quedakuy, kakuy 14;
qhepakuy
quemar, larway, lawray 54;
ruphachiy
querer, munay
queridita, chunkitu 29
quien, pi 1
quitar, qhechuy 27; oqhariy
quitarse de delante, jatari(ku)y
quizs, ich, ichs 11; ch 20
-Rrajar, lajray 30
rpido, ligero, usqhay 14
rasgar, llik'iy 48
realmente, min 62
recibir, jap'i(ku)y 24
recin, (lla)raj
recoger, recolectar, pallay 15
reconocer, rejsiy 33
recordar, yuya(riku)y 14
recorrerse, suchuy
recto, cheqan 59
recuerdo, yuyay 14
rededor, muyu
redondo, moroq'o 34
regar, (un campo) qarpay 24
regresar, kuti(mu)y 18
rer, asiy 14; rerse de, asipayay
remedio, jampi 23
reir, k'amiy 49; rimay 26

repente, (de) asllamanta 23, chayllapi


reprender, rimay 26, k'amiy 49

resbalar, llusk'ay 38; llusp'iy 59; (en barro)


llust'ay 59
residir, tiakuy 14
respecto a, jawa 54
respirar, samay 14
resucitar, kawsariy
retirarse, jatariy 24
retorcer, q'ewiy 63
retrasarse, qhepakuy
reunir, tantay; pallay 5
reventar, phatay 56
reverdecer, qhallallay 60
revs (poner al), tijray, tiwjray
revocar, llut'ay 57
rico, qhapaj 21; kapuyniyoj 65; (comida)
misk'i 8; kosa 2
rincn, k'uchu
ro, mayu 1
robar, suay 27
rodear, muyuy
rodilla, chaki moqo 50
roer, llankhay 45
rojo, puka 3
romper, (quebrando) p'akiy 48; (rasgando)
llik'iy 48; (estirando) t'ipiy 45
ropa, p'acha 3
rueca, phushka 51
-Ssaber, yachay 6
sabroso, kosa 2; misk'i 8
sacar, orqhoy 15; (expulsando) qharqoy,
wakhiay
sal, kachi 17
salir, llojsiy 6; (brotar) p'utu(mu)y 15; (la
flor) t'ika(mu)y; (el sol) inti p'utumuy
15
salsa picante, llajwa 35
saltar, phinkiy 55
salvarse, (de alguna falta) qhespichikuy 53
sanar, walejyay, thaiy
sangre, yawar
sapo, jamp'atu 41
se, ku 14; pu 43; kapu
secarse, ch'akiy 16
seco, ch'aki 16
sed, ch'akiy 16; (tener sed) (pron.) ch'akiy
16
segar, ruthuy 57
seguir, qhatiy 20; lla...raj
segn, jina 10, manjina
seis, sojta 26
sembrar, tarpuy 24; (derramando) t'akay 20

328

329

semilla, muju 12
sentarse, tiakuy 14, (ponerse en cuclillas)
chukuy 60
sealar, rikuchiy 16; qhawachiy
seor, tata 1; weraqocha, wiraqocha 5
seora, mama 2
separar, t'aqay ser, kay 1
serpenteando, link'u link'u 59; q'enqo
q'enqo 59.
serpiente, katari 32
servir la comida, qaray 60
si (condicional), qa 61; sichus 61; chayqa
61
si, ar 3; m
siega, ruthuy 57
siembra, tarpuy
siempre, puni 24, 32; (para siempre) wiay
wiaypaj
siete, qanchis 26
significar, niyta munay
siguiente, qhepan 17; (al da siguiente)
q'ayantin.
silencio, (silencioso) ch'in 22
sin, mana, wan, mana ...yoj; (con verbos)
mana
spa; (sin falta) puni
siquiera, lla ...pis 24; pis 32
sobre (lugar), pata 5; (acerca de) manta,
jawa 54
socorrer, yanapay 7
sol, (astro) inti 15; ruphay 13
solamente, lla 30, 31
sombra, llanthu 15
sonar, (instrumento musical) waqachiy 18
sonrer, asirikuy, 54
soar, mosqo(ku)y (wan) 54
soplar, phukuy 45
sordo, joq'ara 55
sollozar, jik'uy 61
suave, llamp'u 62
suavizar, llamp'uchay 62
subida, wicharina
subir, wichariy 36; (trepar) lloq'ay; subir al
otro lado de, wasa(yku)y
suceder, imanay? 28
sucio, ch'ichi 20; khuchi 29
sudar, jump'iy 16
suelo, pampa 23
sufrir, (fsicamente) aq'ariy 26; sufrir de
mal de altura, sorojchay 52, sufrir
moralmente, llakikuy
suplicar, maay
-Ttacao, mich'a 55

tal vez, icha, ichas 11


tallo de maz, wiru 45
tambin, pis 6, 24 taj 1; lla ...taj 30
tampoco, mana, pis, taj, nitaj 20
tan, (comparativo) jina, chhika 8
tanto, chhika 8; un tanto, uj chhika(n); tanto
como, pis ...pis 6, 24, 59
tarde, tarde, ch'isi
te, su, yki
techar con paja, wayllay 30
tejer, (en telar) away 50; (con agujas),
t'ipay, p'itay 50
temblar, qharkatitiy
temer, mancha(ri)kuy
temprano, sutiyay 24
tender, (cama) mast'ay 62
tener, yoj kay 36; kapuy 65; tener que,
na tian
terminar, tukuy 6
tierno, wawa 1
tierra, jallp'a 43, pachamama
tinaja, (de cuello ancho) wirkhi 48; (de cuello estrecho) p'uu; (mediana) wich'i
tinieblas, laqha 25
tocar, (apretando) llankhay 45; (rozando)
llujchiy; (un instrumento musical)
waqachiy.
todava, raj 31; manaraj 11; lla ...raj 30
todo, tukuy 6; q'ala 49; todito, q'alitu 49;
tukuy ima; ntin; puni
toma!, ka!
tomar, (beber) tomay, ujyay 17; (coger)
jap'i(ku)y
torcer, q'ewiy 63
torcido, q'ewisqa; wist'u 53, muy retorcido,
wist'u wist'u 53
tos, ch'ojo (ch'uju) 34
toser, ch'ojoy, (ch'ujuy)
tostado, jank'a 18
tostar, jank'ay 18
totalmente, q'ala 49
totalidad, (en su) ntin 60, kama(lla)
trabajar, trabajay, (corporalmente) llank'ay
6
trabajo, trabajo, llank'ay 6; ruana 56
trabajo comunitario, ayni 43
traer, apamuy 7; apaykamuy 18; (personas)
pusamuy
tragar, oqo(yku)y
transformarse en, tukuy ...man 6
tremendamente, may, manchay 41
trenza, saphana (sapana) 52
trepar, wichariy 36
tres, kinsa 11
triste, llakisqa, phutisqa
tristeza, llakiy, phutiy

trocar, truequeay 31
tronco, k'ullu
tu, qan 2; qhan
turbio, qonchu 58
tuyo, qanpa(ta)
-Uun, uj; el uno, ujnin 1
nico, k'ata 62
unir, tantay
usted, t 2
ustedes, qankuna, ykichej 6
-Vva!, waj 40
vaco, ch'usaj 44; (sin gente) ch'in 22
vamos! jaku! 6; jaku ri(pu)na!,
jakuchej! 6
vano (en), qhasi(manta) 47
varios, kuraj 10
vencer, atipay 32
vendedora en el mercado, qhatera 26
vender, vendey
venir, jamuy 4
venirse, jampuy
ver, rikuy 4
verdad?, i?, ichar(s) ? 5
verde, q'omer 9
vergenza, p'enqay 44; tener vergenza,
p'enqakuy 44
vertiente, pujyu
vestir, p'achallichiy

vestirse, p'achallikuy
vez, kuti 19; otra vez, ujtawan;
watejmanta; de una vez,
ujllapi; la otra vez, qanimpa
19; de vez en cuando,
mayninpijina 24; cada vez
que, sapa 65
vida, kawsay 13
viejo, (cosas) mawk'a 3, thanta 35;
(hombre) machu 35,
machuruna 35: (mujer) paya.
viento, wayra 15; hacer viento,
wayra(mu)y 15
vientre, wisa 9
vigilar, qhaway 11
visitar, watukuy 19
vivir, kawsay 13; (residir) tiakuy
14
volar, phaway 58
volcar, tijray
voluntad, munay
volver, kuti(pu)y 18; volverse
ronco, ch'ajayay 51
vuelta, muyu; dar una vuelta,
muyuy
-Yy (copulativa) taj 1; wan 27;
pis; ri 2, 29
ya, a 14
yerno, tolqa 39
yo, noqa, oqa 4
-Zzanja, larq'a 63
zigzag, (en) wist'u wist'u 53;
q'enqo q'enqo link'u link'u 59
zorro, atoj 2

28.
29.

NDICE

Reconocimiento
Introduccin
Lecciones:
1.
Verbo "KAY"; Artculos; Sufijos: "QA" "TAJ"
2.
Plural; Sufijo: "RI"; "Castellanismos"
3.
Interrogacin; Negacin; Conjuncin copulativa:
"o"
4.
Presente del verbo: Singular; Sufijos: "MAN"
"MANTA": Orden de las palabras
5.
Sufijos: "PI" "WAN"; Adverbios
6.
Presente del verbo: Plural; Sufijo: "PAJ"
7.
Forma progresiva: "SA"; Acusativo "TA";
Infinitivo complemento directo
8.
Sustantivos singulares con adjetivo posesivo,
Sufijo: "NI" Eufnico
9.
Genitivo (o posesin); Ubicacin del adjetivo
10. Declinacin del sustantivo con posesivo
11. Futuro
12. Sustantivos plurales con sufijo posesivo (al
nominativo); "HAY"
13. Declinacin de sustantivos plurales con sufijo
posesivo; Infinitivo
14. "KU" Indicativo
15. Infijo: "MU"
16. Infijo: "CHI"
17. Futuro + "SA"; Sufijo: "NTA"
18. Imperativo; Frases nominales
19. Pretrito: "RQA"
20. Pretrito con forma progresiva; Adverbios y
sufijos adverbiales
Revisin: Lo esencial
21. Comparativos
22. Pluscuamperfecto: "SQA"
23. Pluscuamperfecto Progresivo SA"
24. Imperfecto: "J"; Sufijo: "Pis"
25. Superlativo
26. "WA" (a m) Presente; Sufijo: "RAYKU"
27. "WA" (a m) Futuro; Sufijo: "WAN" (ms, con)

Pg
.
5
7
9
13
17
21
26
30
34
38
42
46
50
54
58
62
66
70
74
78
83
87
91
93
97
101
105
109
113
117

"WA" (a m) Pretrito; Sufijo: "KAMA"


"WA" (a m) Imperativo; "WA" (a m)
Infinitivo; Sufijo: "RI"
30. Partcula: "LLA"
31. "WA" (a nosotros) Presente; Sufijo: "RAJ"
32. "WA" (a nosotros) Futuro; Sufijo: "Puni"
33. "WA" (a nosotros) Pretrito
34. "WA" (a m) Pluscuamperfecto; "WA" (a
nosotros) Pluscuamperfecto
35. "a t" Presente
36. "a t" Futuro; Sufijo: "YOJ"
37. "a t" Pretrito
38. "a t" Pluscuamperfecto; "a t" Imperfecto
39. "a t" Imperativo; "a t" Infinitivo
40. "a ustedes" Presente; "a ustedes" Futuro
41. "a ustedes" Pretrito; "a ustedes"
Pluscuamperfecto
42. "a ustedes" Imperativo; "a ustedes" Imperfecto;
"a ustedes" Infinitivo
43. Infijo: "PU"
Revisin: Lo esencial
44. Potencial simple: "MAN"; Potencial simple:
Forma pronominal
45. Subjuntivo: "NA"
46. Subjuntivo + "WA" (a m); Subjuntivo "WA" (a
nosotros)
47. Subjuntivo + "SU" (a t); Subjuntivo + "SU" (a
ustedes)
48. Participio pasivo "SQA" (Primera Parte); Adjetivo
calificativo, Adjetivo verbal
49. Participio pasivo "SQA" + Auxiliar "KAY"
(segunda parte); Infinitivo pasivo "SQA"
50. Participio presente "SPA"; Participio presente
"SPA" + "SA"
51. Participio presente + "WA" (a m, a nosotros);
participio presente + "SU" (a t, a ustedes)
52. Participio presente personal "JTI"; Participio
presente personal "JTI" + "SA"
53. Participio presente personal "JTI" + "WA" (a m, a
nosotros); Participio presente personal "JTI" +
"SU" (a t, a ustedes)

121
125
130
135
139
143
147
151
155
159
163
167
171
175
179
183
187
190
194
198
202
207
211
216
221
225
229

54.

Accin verbal con "J"; Accin verbal con "J" +


"WA" (a m, a nosotros); Accin verbal con "J" +
"Su" (a t, a ustedes)
55. Participio activo con "J"; Participio activo con "J"
+ "SA"
Revisin: Lo esencial
56. Consecucin de tiempos; Subordinadas directas;
Interrogativas indirectas: "CHUS"
57. Relativas
58. Finales "PAJ"; Causales: "RAYKU" "MANTA"
"IMARAYKUCHUS"
59. Concesivas "PIS" (Aunque...)
60. Comparativas; Modales
61. Condicionales
62. Temporales: cuando, antes que
63. Temporales: despus que, despus de
64. Temporales: desde que, hasta que, mientras
65. Temporales (Continuacin): cada vez que, al
Cuadros Finales
Vocabulario ndice Quechua-Castellano por lecciones
Vocabulario ndice Quechua-Castellano
Vocabulario ndice Castellano-Quechua

La edicin del presente libro


concluyo el 30 de Abril de
1980, en los talleres de
OFFSET "ALEA" LTDA.
Bolvar 215 Esq. Bs. As.
Oruro Bolivia

234
238
242
245
250
254
259
264
268
273
278
283
287
292
301
310
319
Este libro est destinado a
todos los lectores que en su
constante afn de conocer uno de
los idiomas de nuestro ancestro, se
han dado a la tarea del aprendizaje
del quechua, el autor demonstrando
su dominio en el conocimiento del
Idioma nos presenta un mtodo
didctico, sencillo y claro que est al
alcance y comprensin de todos,
pues en 65 lecciones, 4 cuadros
finales y un diccionario indice
quechua castellano y castellanoquechua, el autor ofrece un
panorama
completo
de
los
elementos esenciales que permitirn
al
lector
adentrarse
ms
profundamente en el conocimiento
del dulce idioma de los hijos del sol.

Anda mungkin juga menyukai