100%(1)100% menganggap dokumen ini bermanfaat (1 suara)
439 tayangan291 halaman
1) O documento descreve a série editorial "Textos Clássicos" da Fundação Calouste Gulbenkian, que tem como objetivo publicar obras fundamentais da ciência, tecnologia e humanismo para o público lusófono.
2) Apresenta Galileu Galilei como um dos cientistas mais importantes do século XVII, destacando suas descobertas astronômicas feitas com o telescópio e sua defesa do modelo heliocêntrico.
3) Anuncia a publicação do livro "Sidereus Nuncius" de Galileu Galile
Deskripsi Asli:
Judul Asli
Galileu Galilei Sidereus Nuncius, O Mensageiro Das Estrelas[1]
1) O documento descreve a série editorial "Textos Clássicos" da Fundação Calouste Gulbenkian, que tem como objetivo publicar obras fundamentais da ciência, tecnologia e humanismo para o público lusófono.
2) Apresenta Galileu Galilei como um dos cientistas mais importantes do século XVII, destacando suas descobertas astronômicas feitas com o telescópio e sua defesa do modelo heliocêntrico.
3) Anuncia a publicação do livro "Sidereus Nuncius" de Galileu Galile
1) O documento descreve a série editorial "Textos Clássicos" da Fundação Calouste Gulbenkian, que tem como objetivo publicar obras fundamentais da ciência, tecnologia e humanismo para o público lusófono.
2) Apresenta Galileu Galilei como um dos cientistas mais importantes do século XVII, destacando suas descobertas astronômicas feitas com o telescópio e sua defesa do modelo heliocêntrico.
3) Anuncia a publicação do livro "Sidereus Nuncius" de Galileu Galile
TEXTOS CLSSICOS -As razes da cultura esto naquelas obras chamadas cls sicas, obras cuja mensagem se no esgotou e permanecem fontes vivas do progresso humano. Por isso a Fundao, ao esquematizar o seu Plano de Edies, julgou que seria indispensvel colocar ao alcance do pblico lusfono livros que marcassem momentos decisivos na histria dos vrios sectores da civilizao. Da cincia pura tecnologia, da quantidade abstracta ao humanismo concreto, procurar-se- que os depoimentos mais representativos figurem nesta nova srie editorial. Para dificultar ao mnimo o acesso do leitor, todas as obras sero vertidas em portugus e apresen tadas com a dignidade e a segurana que naturalmente lhes so devidas. Integrando na lngua ptria estes grandes nomes estrangeiros, supomos contribuir para lima mais perfeita conscincia da prpria cultura nacional, cujos clssicos tero tamhm o lugar que lhes compete no Plano de Edies da Fundao Calouste Gulbenkian . GALILEU GALILEI (1564-1642), nascido em Pisa, um dos maIs clebres homens de cincia da Europa e uma das fguras mais emblemticas do perodo llue se convencionou chamar "revoluo cientfica". Na sequncia das suas excepcionais descobertas astronmicas, feitas entre 1609 e 1611 com o auxlio do telescpIo. iniciou uma ampla campanha em favor do heliocentrismo coperniciano, lanando um ataque implacvel flosofa natural aristotlica, envolvendo-se em debates, dis putas de prioridade, e acesas polmicas que culminariam com um famoso proC"sso inquisitorial em 1633. Fez desenvolvimentos da maior importncia cicntlc;1 C1I1 mecnica, especialmente no estudo do movimento, e durante a sua carreira dell aos prelos alguns dos mais influentes textos de cincia do sculo dez;lscll. como o Sidereus Nuncius (1610), o I Sagiatore (1623), o Di(/ogo sopri/ / tl/r II/H;I/ sitemi (1632) e os Discorsi e dilostrazioni intorno a d/e n/ove scimzr (163!), G:llllcll i habitualmente apresentado como o primeiro cientista moderno. um;1 descn:o talvez simplista, mas que sublinha correctamente o facto de. pam alm da ll.!' notveis descobertas, ter tambm desempenhado um papel niCo na rcdefini 5 ' o das metodologias e dos objectivos de vrias disciplinas cientficas. no uso ino\"t!"t dos textos impressos de cincia, na implantao de uma retrica ciclHil Ica prprl;!. C no lanamento de habilidosas estratgias de aproximao a mCCCIl;\S cientifico . Henrique Leito (n. 1964) investigador no Centro l ntcrullivnsillno ti Histria das Cincias e da Tecnologia e docente no Mestrado em I IISHri;\ " \>iI "'' I I;! da Cincia, na Faculdade de Cincias da Universidade de Lisl!o;l. Tcm llllU vasta obra publicada sobre diversos aspectos da CIncia cumpeia 1105 sculos XV a XVII. o coordenador da comisso clentific\ cneal regue da publicao das Obras de Pedro Nunes, um projecto da ACldemia dns Cil'll(la l da Fundao Calouste Gulbenkian, e foi o coordenador dos prjl'CIoS de Cll ..to gao e estudo dos impressos e manuscritos cientIficos antigos 11;1 1III>Iiol(e.1 Nacional de Portugal. membro de vrias associaes acadmir.ls n.lCion.m e estrangeiras entre as quais se destaca Academia das Cincias de LisboJ. a Ill\tory of Science Society e a European Society for the History of Scicncc (mcmbro do Scientific Board). o nico portugus membro da prestigi.h AtJdmic Internationale d'Histoire des Sciences. ISBN 978-972-31-1317-4 111 111111111 111111111111 9 789 723 113 1 74 3. a Edio Galileu Galilei
Fundao Calouste Gulbenkan SIDEREUS NUNCIUS o MENSAGEIRO DAS ESTRELAS GaWeu GaWei 3.a Edio FUNDAO CALOUSTE GULBENKIAN SERVIO DE EDUCAO E BOLSAS SIDEREUS NUNCIUS o MENSAGEIRO DAS ESTRELAS Galileu Galilei SIDEREUS NUNCIUS o MENSAGEIRO DAS ESTRELAS Galileu Galilei Traduo, Estudo e Notas por HENRIQUE LEITO 3. a Edio FUNDAO CALOUSTE GULBENKIAN SERVIO DE EDUCAO E BOLSAS Reservados todos os direitos de harmonia com a lei Edio da Fundao Calouste Gulbenkian Av. de Berna I Lisboa GALILEU GALILEI (1564-1642) NOTA DE ABERTURA difcil exagerar a importncia do Sidereus Nuncius de Galileu. Neste livro delgado, Galileu anunciou vrias descober- tas, cada uma mais surpreendente e controversa do que a ante- rior: a superfcie da Lua ser semelhante da Terra, as inume- rveis estrelas de que formada a Via Lctea, os quatro satlites em torno de Jpiter. Aps algumas negociaes de ltima hora com a corte Medici, em Florena, Galileu desig- nou esses satlites por "Estrelas Mediceias". Isto revela que, para Galileu, o Sidereus Nuncius serviu como uma candidatura a um emprego. Fatigado com o seu cargo rotineiro de profes- sor de matemtica na Universidade de Pdua, Galileu viu a oportunidade de um novo e promissor futuro como matem- tico e filsofo da natureza na corte florentina, quando um "estranho" chegou a Veneza, em Julho de 1609, para apresen- tar um dos novos instrumentos recentemente inventado nos Pases Baixos o telescpio. No final de Agosto, Galileu j tinha conseguido fazer um telescpio muito melhor do que o desse estrangeiro e iniciou a sua srie de descobertas surpreen- dentes que acabariam, aps a publicao do Sidereus Nuncius, em Maro de 1610, por lhe dar a fama. Mas no apenas pelo seu papel singular na carreira pes- soal de Galileu que o Sidereus Nuncius importante. O Side- reus Nuncius foi um livro que estabeleceu novos standards: para o papel dos instrumentos nas pesquisas da cincia - Galileu 7 construiu o seu prprio telescpio melhorado; para o uso de evidncia visual na disciplina da astronomia embora no fosse a primeira vez, as imagens nunca haviam sido to impor- tantes como as gravuras lunares do Sidereus Nuncius; para a definio da disciplina de astronomia como parte da filosofia natural (ou da fsica, como diramos hoje) - o livro foi enten- dido como uma defesa do copernicianismo. Por todas estas razes celebrmos 2009, quatrocentos anos depois das primeiras observaes telescpicas de Galileu, como o Ano Internacional da Astronomia. As celebraes comearam em 2008 com uma conferncia comemorando o primeiro pedido de patente para um telescpio pelo vidreiro oculista de Middelburg, Hans Lip- perhey, em Setembro de 1608. O ano de 2009 assistiu a uma srie de conferncias sobre Galileu e a histria da astronomia, que tiveram lugar em locais desde o Mdio Oriente Europa e Amrica Latina, dirigidas a todas as audincias, desde espe- cialistas at crianas. No momento em que escrevo, em Janeiro de 2010, o p de toda esta actividade comea a assentar. Cele- brmos, mas ser que tambm aprendemos algo? O Sidereus Nuncius de Galileu um livro de tal modo importante que cada gerao de estudiosos retorna a ele, des- cobrindo sempre novos ngulos: Mario Biagioli sublinhou a importncia do mecenato; historiadores de arte, de Samuel Y. Edgerton a Horst Bredekamp, discutiram a importncia dos contextos artsticos para as imagens lunares do Sidereus Nun- cius; e outros, como Fernand Hallyn, tornaram as qualidades literrias e poticas do livro inteligveis para todos ns. Esta ateno renovada e interdisciplinar talvez a melhor evidncia da importncia do livro, no apenas como texto cientfico, mas como um produto de cultura, com o qual cada nova gerao se tem de enfrentar, analisando, contextualizando e traduzindo-o. Talvez o aspecto mais notvel do trabalho recente sobre Gali- leu, o telescpio e o Sidereus Nuncius, que veio superfcie, mais ou menos, nos ltimos dois anos (enquanto celebrva- mos), tenha sido a importncia da cultura material na astrono- 8 mia de Galileu. Foi feita investigao acerca das lentes e 6culos que antecederam as de Galileu, que nos ajuda a compreender quo importante a artesania e o talento prtico foram para o telesc6pio. Veio luz do dia uma lista de compras de Galileu, escrevinhada nas costas de uma carta, que mostra como Gali- leu, insatisfeito com as lentes que conseguia adquirir, recolheu os materiais e as tcnicas para construir o melhor telescpio da altura. Alm disso, cuidadosas investigaes de exemplares do prprio livro, por Albert van Helden, Owen Gingerch e Horst Bredekamp, revelaram tanta informao nova que podemos agora seguir a composio do Sidereus Nuncius quase dia a dia. Mas tudo isto se pode ler nas pginas da excelente introduo pelo distinto historiador da cincia Henrique Leito. H. Leito recolhe toda a erudio relevante sobre Galileu, o telescpio, e o Sidereus Nuncius, numa bela sntese que (estou convencido) definir o standard por muitos anos. Mas o leitor tambm encontrar muito para desfrutar sobre a perspec- tiva portuguesa deste famoso episdio da histria da cincia, que merece ser melhor conhecida fora de Portugal. seguido pela primeira traduo do Sidereus Nuncius feita em Portugal. Isto torna este livro de uma importncia cultural singular para todos os que so menos versados em Latim, mas no em conhecimentos e cultura algo que Galileu, que escreveu sobretudo em italiano, teria certamente apreciado. SVEN DupRf Ghent, Janeiro 2010 9 PREFAcIO Quatrocentos anos volvidos aps a sua publicao original em Veneza, surge agora, pela primeira vez no nosso pas, uma traduo para portugus do Sidereus Nuncius (1610), uma obra que pode, sem qualquer exagero, ser considerada a mais emblemtica, a mais perturbadora, mas tambm a mais acess- vel de todas quantas compem o excepcional panteo dos tex- tos da "Revoluo Cientfic'. O Sidereus Nuncius o livro em que Galileu Galilei (1564-1642) deu a conhecer as novidades que descobrira com o telescpio, e seguramente uma das mais importantes obras em toda a histria do pensamento cientfico. No so necessrias, portanto, grandes justificaes para o aparecimento desta traduo portuguesa. Pelo contrrio, dir-se-ia que, antes mesmo da leitura, se impe um momento de reflexo acerca do que parece ser um estranho atraso de quatro sculos. H algo de preocupante na circunstncia de se ter che- gado ao sculo XXI sem existir uma traduo portuguesa do Sidereus Nuncius feita no nosso pas (existe, contudo, uma traduo feita no Brasil). A bem dizer, quase nada do que Galileu escreveu foi alguma vez traduzido em Portugal, o que no s nos coloca numa posio diferente de praticamente todos os outros pases do mundo ocidental, mas denuncia uma real falta de interesse pela obra do famoso cientista, a des- peito dos inmeros protestos de admirao e do tom deda- 11 matro e moralista em que muitas vezes se redigem textos sobre ele. l Galileu parece ter adquirido, na sociedade portuguesa, o estatuto paradoxal do cone do homem de saber, de curiosi- dade fervilhante, apaixonado pelo conhecimento, com um esp- rito indmito em busca da verdade, mas que no suscita pelo seu exemplo, nem curiosidade, nem amor ao saber, ao estudo e investigao. Pelo menos no que diz respeito sua prpria obra isso certo. H aqui, parece-me, muita matria para a reflexo dos especialistas em questes de sociedade, e talvez a sugesto de alguma prudncia nas anlises que, com demasiada facilidade, equacionam "cultura cientfica" com a popularidade de certos nomes e a transaco de chaves. O trabalho que agora se apresenta no se dirige, evidente- mente, ao especialista; tem, sobretudo, um propsito de divul- gao junto de um pblico culto e informado, mas desconhe- cedor dos meandros da erudio galileana. O especialista nunca dispensar a leitura do texto de Galileu na verso latina origi- nal, mas o mesmo j no se pode pedir ao amador, por muito interessado que seja por estes temas. Por esta razo, no se jus- tificava que se preparassem anotaes muito detalhadas e muito tcnicas, numa edio que tem propsitos de leitura amplos. 1 parte alguns textos dispersos, por vezes includos em obras didcticas ou em compilaes vrias, s conheo as seguintes tradues: I) GALILEU GALILEI, Cartas, Discusses, DUlogos. Traduo e Prefcio de Antnio Dias Gomes (Lisboa: Delfos, 1970), com excertos muito reduzi- dos da correspondncia, documentos e algumas obras de Galileu, e l) GALILEU GALILEI, Dilogo dos Grandes Sistemas: Primeira Jornada. Tradu- o de Mrio Brito; anotao e prefcio de Jos Trindade Santos (Lisboa: Gradiva, 1979; com edies posteriores). No panorama geral de quase total desinteresse pela obra de Galileu, s pode haver palavras de louvor para os que se envolveram na tarefa, sempre difcil, de dar a conhecer esses trabalhos ao pblico portugus. Mas, dito isto, tem de prevenir-se o leitor de que nenhuma dessas tradues, nem os textos que as acompa- nham, foi feita por um historiador de cincia, nem por pessoas familiari- zadas com os contributos de Galileu. 12 Mas, por outro lado, sem os elementos essenCiaIS de con- textualizao e alguns esclarecimentos pontuais, a obra seria dificilmente compreensvel para o leitor actual. Nenhum texto flutua a-historicamente sobre a poca em que foi escrito, encontrando-se sempre relacionado com as polmicas, as perso- nagens e o esprito do seu tempo, de maneira que a com- preenso fica muito melhorada com o esclarecimento destes elementos externos. A deciso de preparar uma verso portuguesa destinada a um pblico culto, mas no especializado, corresponde tambm inteno que moveu Galileu a escrever a sua obra. O uso do latim - que Galileu abandonou em trabalhos posteriores - revela que visava uma audincia instruda e internacional, mas a estrutura e o contedo do livro foram pensados de modo a permitir a leitura pelos que eram pouco versados em astrono- mia ou nas cincias matemticas. Como sucede com todos os grandes textos da cultura oci- dental, a variedade e riqueza de tradues, para diversos idio- mas, entre as quais se encontram algumas de excelente quali- dade, significa que todos os problemas de compreenso e/ou traduo se acham resolvidos, e que todas as passagens de interpretao dbia foram j amplamente discutidas e analisa- das. H, de facto, uma vasta literatura em torno do Sdereus Nuncus e, como ficar evidente no que segue, sou imensa- mente devedor desses trabalhos, que usei com abundncia e a que me refiro com frequncia. Mas o livro que agora se apresenta tentou atingir algumas metas que o distinguem de outras tradues e edies em cir- culao. Em primeiro lugar, foi feito um esforo para trazer ao conhecimento do leitor os estudos mais actuais. A quantidade de trabalhos sobre Galileu no tem cessado de aumentar, com desenvolvimentos de grande importncia nas ltimas duas dcadas. Incluir os dados mais recentes e dar indicao dos estudos mais modernos da historiografia galileana foi aqui uma obrigao. 13 Em segundo lugar, nos dias de hoje praticamente todos os materiais que se referem neste livro, quer fontes, quer literatura secundria, encontram-se com muita facilidade, estando a maior parte deles j disponibilizados online. Para dar apenas o exemplo mais significativo, a monumental edio das Opere di Galileo Galilei, por Antonio Favaro, que o elemento de tra- balho imprescindvel para qualquer interessado em assuntos galileanos, est hoje integralmente disponvel online, sem qual- quer custo. Na verdade, os estudos eruditos sofreram uma revoluo silenciosa nos ltimos dez anos, motivada pelo facto de o acesso s fontes ser hoje quase instantneo. Publicar um livro sobre Galileu, em 2010, sem levar isto em conta, seria uma tolice. As indicaes de fontes primrias que aqui se do, alm de preencherem um dos quesitos bsicos de qualquer tra- balho erudito, so um convite ao leitor a que, agora que o pode fazer com toda a comodidade em sua casa, explore com algum pormenor esses documentos. Finalmente, em terceiro lugar, h aspectos relativos divulgao das descobertas telescpicas de Galileu - e do pr- prio telescpio - em Portugal a que se deu um especial des- taque neste trabalho. A histria das novidades galileanas e do telescpio entre ns um dos episdios mais interessantes da nossa histria cientfica, reflexo do perodo particularmente rico e internacional da cincia portuguesa que foram as pri- meiras dcadas do sculo XVII. Pareceu-nos adequado recordar aqui esses factos, ainda que brevemente. * * * Este livro tomou forma no mbito das comemoraes de 2009: Ano Internacional da Astronomia. Agradeo ao Prof Joo Fernandes, coordenador destas celebraes em Portugal, ter-me lanado o desafio que me levou a converter uma traduo esquemtica, e algumas notas dispersas que coligira, numa obra que se espera consistente e satisfatria. Na Fundao Calouste Gulbenkian, agradeo ao Dr. Manuel Carmelo Rosa, que 14 acompanha j h anos outros projectos editoriais em que estou envolvido, e que acompanhou tambm este com a sua habitual combinao de profissionalismo, simpatia e suave insistncia no cumprimento de prazos. Ainda na Fundao Gulbenkian, tive, tambm, a oportunidade de discutir alguns dos assuntos aqui tratados com o Ptof. Joo Caraa, que alm disso me indicou bibliografia e deu sugestes; para ele tambm o meu agradeci- mento. Aos meus colegas e amigos Ana Simes, Bernardo Mota, Carlota Simes, Guilherme de Almeida, Joo Filipe Queir, Jos Vaqueto, Lus Miguel Carolino, Lus Tirapicos e Samuel Gessner, tenho a agradecer muitas conversas em torno dos assuntos desta obra, correces, sugestes e esclarecimentos demasiados para enumerar, o emprstimo de bibliografia ou apenas as simples, mas importantes, palavras de estmulo. Devo um agradecimento muito especial ao Prof. Domingos Lucas Dias, que h muitos anos, com uma generosidade e uma pacincia que ainda hoje me enchem de espanto, me introdu- ziu na beleza e na preciso da lngua latina, e agora me auxi- liou uma vez mais, eliminando alguns erros e sugerindo muitos melhoramentos de estilo na minha traduo. Como evidente, quaisquer lapsos ou infelicidades estilsticas que ainda subsis- tam so da minha inteira responsabilidade. Estou tambm par- ticularmente reconhecido ao Dr. Sven Dupr, um dos maiores especialistas da actualidade no telescpio de Galileu, que tenho o privilgio de contar entre os meus amigos, e que teve a ama- bilidade de enriquecer este livro com a sua preciosa nota de abertura. A todos estes e aos muitos outros colegas e amigos que ao longo dos anos me tm ajudado, aqui fica o meu reco- nhecimento. A Janjo e os midos aturaram, com a sua habitual boa disposio, um marido e pai que no tem horrios, trabalha em qualquer diviso da casa e insiste em que todos estejam a par do ltimo assuntO que est a estudar, por mais recndito que seja. mais que justo que lhes dedique este livro, em modesta compensao do que os fiz penar. 15 * * * Como j foi assinalado, a fonte essencial para todos os estudos galileanos a edio das Opere di Galileo Galilei pro- movida por Antonio Favaro, que contm todos os trabalhos cientficos de Galileu, praticamente toda a sua correspondncia, e muitos mais textos e obras de outros, com directa relao com Galileu. Ao longo deste livro far-se-o abundantes refern- cias para esses volumes: Le Opere di Galileo Galilei. Antonio Favaro, ed. Edi- zione Nazionale, 20 vols. (Firenze: G. Barbera, 1890- -1909), com reimpresses em 1929-1939 e em 1964-1966. Todas as menes a esta edio sero feitas de maneira simplificada, apenas como: Opere, volume (em algarismo romano), nmero de pgina (em algarismo rabe). Nunca demais recordar que este trabalho magistral est hoje em dia inteiramente acessvel onlne. HENRIQUE LEITO Universidade de Lisboa 16 ESTUDO INTRODUTRIO por HENRIQUE LEITO 1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Uma Gazeta Sideral com "osservazioni di infinito stupore" Se o epteto "revolucionrio" tem algum sentido em tria da cincia, ento deve ser usado para classificar, talvez mais do que qualquer outra obra, o pequeno opsculo que Galileu Galilei 1642) publicou em Veneza, em Maro de 1610, com o ttulo de Sidereus Nuncius. 1 difcil encontrar na histria cientfica um outro exemplo que se lhe compare, quer na estrondosa comoo que causou imediatamente, quer nas dramticas consequncias a que deu origem. I A literatura sobre Galileu tem propores verdadeiramente mentais, que impossibilitam que se faa aqui qualquer resumo. Limitamo- -nos a registar a existncia, no mercado nacional, de tradues de algu- mas obras importantes, cuja leitura se recomenda: STILLMAN DRAKE, Galileu, trad. por Maria Manuela Pecegueiro (Lisboa: D. Quixote, 1981); ANTONIO BANFI, Galileu, trad. por Antnio Pinto Ribeiro (Lisboa: Edi- es 70, 1986); MARIO BIAGIOLl, Galileu Corteso. A Prdtica da Cincia na Cultura do Absolutismo, trad. por Ana Sampaio (Porto: Porto Editora, 2003); MICHAEL SHARRAT, Galileu, Inovador, trad. por Ana Sampaio (Porto: Porto Editora, 2010). Outras obras que circulam no nosso pas, de carcter divulgativo, so em geral desaconselhadas. Pode dizer-se que a historiografia galileana se divide em dois grandes temas: os estudos sobre os seus trabalhos cientficos e os estudos em torno do caso Galileu. Para o primeiro destes temas, isto , os aspectos cientficos, existe uma obra excepcional, j considerada "the fmest book ever written on Galileo" (Noel Swerdlow), que muito se recomenda: STlLLMAN DRAKE, Galileo at W0rk. His Scientific Biography (Chicago and London: The University of Chicago Press, 1978). Ao longo deste estudo daremos indicaes biblio- grficas actualizadas sobre todos os assuntos tratados. 19 o Sidatu! Ntau;us a obra em que Galileu deu a conhe- cer as novidades que descobrira com o telescpio, em observa- es que vinha a fazer desde Outubro ou Novembro de 1609. Consciente da excepcionalidade do que observara, nos primei- ros meses de 161 0 ocupou+se febrilmente na preparao de um pequeno resumo desses faCtOS novos e sensacionais. Num registo rpido, cm pouco mais de 60 pginas, Gali leu deu a conhecer que a Lua tem uma superfcie irregular, com monta- nhas e vales, que h muiro mais est relas fi xas do que aquelas que se conseguem distingui r a olho nu, que a Via Lactea const ituida por mirfades de esrrelas mui to prximas e, sobre- rudo, que Jpiter tem satlites. Deu tambm a conhecer ao mundo o telescpio, instrument o com que fizera essas observa- es e que foi imediatamente saudado em inmeras peas lite- rrias e numa iconografia variada, mostrando que causara ranro espanto como as descobertas em si. A nodcia dos descobrimentos astronmicos de Galileu arravessou a Itli a como um relmpago e alca nou quase de imedi alO as regies ma is disranres da Europa. O grande ast r+ nomo alemo Joha nnes Kepler 057 1-1 630) coma que soube desres factos, em parti cular dos s:Hlites de Jpiter, por volta de 15 de Maro de 1610, por intermdio de um ami go, Johann Matthaus \\'ackhcr, que, de uma carruagem di ante de sua casa, o ps ao corrente das novidades sensacionais, e do esp:lIHO e jbilo com que os dois celebraram estes descobrimemos. l 1 O episdio vem rererido por Kepler numa carla lcu cm 19 de Auril de 1610 (Oprrt, X, 320) . CUla, depois de expandida c revisla, roi com titulo de Diurrtat;o cum lIullo lidrrto 1610). onde se ore rdaro. Mais volt';lremos a <:Sle importante lexlO. Kepler roi nlvn o melhor mais imponame leitor do 5idrrttlJ NUI/ rim e a sua roi tambm prorundamcntc arecuda pelo da obra e do telescpio. Os estudos sobre teln tido um gnndco d(';Scm'OlvimenIO nos ultimos A mdhor biografia continua a ser a MAX CA,sPAR. Krpla, lrad. por C. Doris (Ncw York: Schuman, 1959; depois reimpressa e melhorada, Ncw Yorle Ouver. 1993), mas so lireiS as SC'guintcs obras: ARTItUR KOESTLER, Thr Wllunhrd: II 20 Kepler, como outros na altura, no hesitou em comparar Gali- leu a um novo Colombo (Opere, X, 296).3 Em muito poucos anos as notcias circulavam pelo mundo inteiro. Em 1611 haviam chegado a Moscovo, em 1612, ndia e em 1614, pelas mos de um portugus, era redigido, em Pequim, o pn- meiro sumrio destas notcias extraordinrias em chins. 4 Biography of Johannes Kepler (Garden City: Doubleday, 1%0); BRUCE STEPHENSON, Kepler's Physical Astronomy (Princeton, N1: Princeton Uni- versity Press, 1987); 10B KOZHAMTHADAM, 5.1., The Discovery of Kepler's Laws. The interaction of Science, Philosophy and Religion (Notre Dame and London: University of Notre Dame Press, 1994); RHONDA MAR- TENS, Kepler's Philosophy and the New Astronomy (Princeton and Oxford: Princeton University Press, 2000); 1AMES R. VOELKEL, The Composition of Kepler's Astronomia Nova (Princeton and Oxford: Princeton University Press, 2001). Existe um repertrio bibliogrfico til, se bem que desac- tualizado: Bibliographia Kepleriana, ed. Martha List (Mnchen: Beck, 1968). As obras de Kepler tiveram uma primeira edio em: Joannis Kepleri Astronomi Opera Omnia, ed. CHRISTIAN FRISCH, 8 vols. (Frank- furt und Erlangen: Heyder & Zimmer, 1858-1871), mas hoje em dia deve usar-se a monumental edio, ainda em curso de publicao pela Kepler-Komission der Bayerischen Akademie der Wlssenschaften: Johan- nes Kepler Gesammelte \%rke (Mnchen: Beck, 1937-). 3 Recorda-se, como j explicada antes, que esta referncia simpli- cada que usaremos repetidamente ao longo deste texto - Opere, volume (em algarismo romano), nmero de pgina (em algarismo rabe) - remete para a fundamental edio de textos relativos a Galileu: Le Opere di Galileo Galilei. ANTONIO FAVARO, ed. Edizione Nazionale, 20 vols. (Firenze: G. Barbera, 1890-1909), com reimpresses em 1929-1939 e em 1964-1966. Esta clebre edio de Favaro substitui completamente as anteriores, mas o leitor mais interessado no deixar de consultar pon- tualmente a mais antiga, promovida por EUGENIO ALBRI et ai., Le Opere di Galileo Gallei, prima edizione completa, 15 vols. (Firenze: Societ Edi- trice Fiorentina, 1842-1856). No que diz respeito a documentao sobre o caso Galileu, a edio de Favaro deve ser complementada com: I Documenti dei processo di Galileo Galilei, a cura di SERGIO PAGANO (Citt dei Vaticano: Archivio Vaticano, 1984), com uma "nu ova edizione accresciuta, rivista e annotata", publicada em 2009. 4 Sobre a disseminao at Moscovo, ver a carta de Cristoforo de Zbaraz a Galileu, de 8 de Maro de 1611 (Opere, Xl, 68); para a che- gada ndia e China, ver mais abaixo, neste estudo. 21 o Sidereus Nuncius um opsculo pensado deliberada- mente para causar sensao. um relato de coisas espantosas e admirveis, algumas nunca antes vistas nem sequer imaginadas, contadas numa narrativa rpida de tom claramente jornalstico. As demonstraes so reduzidas ao mnimo, no se citam auto- res nem se referem outras fontes, no se entra em discusso com os clssicos nem com os contemporneos, todas os desen- volvimentos mais longos so remetidos para outras obras que se anunciam. Galileu refere-se muitas vezes ao seu livro como um "Avviso", por vezes especificando, "Avviso astronomico", isto , um texto destinado a relatar novidades com um tom jornals- tico. 5 Esta inteno reflecte-se desde logo no ttulo, com a famosa ambiguidade entre "mensagem" e "mensageiro" criada pela palavra Nuncius, uma ambiguidade que atormenta todos os tradutores que lidaram com esta ohra. 6 Isabelle Pantin assi- nala que a melhor traduo francesa para o ttulo, isto , aquela que, respeitando o ttulo latino melhor se adequa ao gnero do livro, seria "Le courrier des astres". No optou por este ttulo sobretudo porque ele perdia a tenso potica do ori- ginaI.? Entre os tradutores modernos s um parece ter corrido o risco de acentuar deliberadamente a conotao jornalstica da obra chamando-a "Gaceta Sideral".8 5 Galileu designa o seu livro desta maneira em muiros locais. Por exemplo, numa carta que escreveu a 30 de Janeiro de 1610, quando ini- ciava a produo tipogrfica da obra: "questo trattato, che in forma di avviso mando a tutti i filosofi et matematici" (Opere, X, 280-281). Foi tambm desta forma que muitos outros se referiram ao livro; por exem- plo, Benedetto Castelli designa-o de ~ v v i s o astronomieo" (Opere, X, 310). G Ver adiante, nas Notas Traduo {infra, p. 207), uma explicao desta dificuldade bem conhecida, e das solues propostas pelos diferen- tes tradurores. 7 Vide Siderem Nuncius. LI! Messager Cleste. Texte, traductioll et notes tablis par Isabelle Pantin (Paris: Les Belles Lettres, 1992), p. xxxvii. 8 "[H]emos decidido aqu romper drsticamente con la tradicin, vertiendo el ttulo como La gaceta sideral Aunque arriesgada, tal decisin 22 o Sidereus Nuncius assinala a primeira grande entrada em cena do prprio Galileu, at a um professor universitrio dis- creto, muito talentoso, sem dvida, mas praticamente sem pro- vas d a d a ~ Era agora o anunciador das mais espantosas notcias, um "Mercurius alter" (Opere, X, 396), que, com a publicao do opsculo, de um dia para o outro, passou a ser considerado o maior homem de cincia da Itlia e da Europa. O Sidereus Nuncius transformou Galileu; na feliz expresso de Noel Swer- dlow, "as descobertas de Galileu mudaram o mundo, mas pri- meiro mudaram Galileu"9. Esta mudana deu-se pelo menos em dois sentidos, intimamente relacionados. Em primeiro lugar, o livro assinala uma drstica alterao nos principais interesses cientficos de Galileu, at a preocupado principal- mente com assuntos de mecnica, para a astronomia. certo que nunca abandonar as investigaes mecnicas, e que estas viro a tdr a sua coroao mxima no final da sua vida, com a publicao dos famosos Discorsi e dimostrazion,i matematiche intorno a due nuove scienze (1638), mas a astronomia tomava agora um lugar central nas suas reflexes. Em segundo lugar, e talvez ainda mais importante, o Sidereus Nuncius anuncia o aparecimento pblico de Galileu, o coperniciano. A adeso de Galileu s teses copernicianas parece ter sido um processo complicado, com hesitaes, avanos e recuos. A 30 de Maio de 1597, escrevia a }acopo Manzoni dando aque- las que so as primeiras informaes conhecidas acerca do seu no es totalmente arbitraria. En efecto, avviso, adems de noticia o anuncio, significa tambin <<noticiario o gaceta.", in Calileo Calilei. La Caceta Sideral, Johannes Kepler. Conversacin con el mensa}ero sideral Introduccin, ttaduccin y notas de Carlos Sols Santos (Madrid: Alianza Editorial, 2007 [U ed. 1984]), pp. 38-39. 9 "Galileo's discoveries changed the world, but first they changed Galileo", NOEL M. SWERDLOW, Galleo's discoveries with the te/escope and their evidence for the Copernican theory, in PETER MACHAMER (ed.), The Cambridge Companion to Calileo (Cambridge: Cambridge Uni- versity Press, 1998), pp. 244-270 (cit. na p. 246). 23 copernlclanismo (Opere, II, 197-202) e, poucas semanas depois, a 4 de Agosto de 1597, numa bem conhecida carta a Kepler, declarava que havia aderido s ideias de Coprnico "h j muitos anos" (Uin Copernici sententiam multis abhinc annis venerim", Opere, X, 68-69). Os historiadores tm lido sempre esta afirmao com muita reserva, tanto mais que nessa mesma carta Galileu anunciava ter vrias provas do copernicianismo, o que no era seguramente verdade. 10 Nos anos seguintes, con- tudo, at 1610, pouco se pode discernir nos seus textos acerca deste assunto. Dois dos maiores especialistas de Galileu, os historiadores Stillman Drake e William Wallace, advogam que este teria suspendido ou abandonado as suas convices copernicianas no perodo entre 1604 e 1610. Seriam as obser- vaes com o telescpio o factor crucial a tornar Galileu num defensor do copernicianismo, como alis ele prprio reconhece num passo do seu Dialogo sopra i due massimi sistemi dei mondo (1632) (Opere, VII, 356) ". Todavia, no Sidereus Nuncius, a forma como revela a sua adeso ao copernicianismo, se bem que inequvoca, ainda algo discreta. Uma defesa pblica e explcita do heliocentrismo copernicano s se dar a partir de 1613, com a publicao da [storia e dimostrazioni intorno alie macchie solari, onde torna cada vez mais explcita a sua campanha em prol do novo modelo de ordenamento csmico. 10 Para uma anlise desta importante carta, ver: MASSIMO Buc- CIANTINI, Galileo e Keplero: Filosofia, cosmologia e teologia nell'Et della Controriforma (Torino: Einaudi, 2003), pp. 49-68. II O Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo Tolemaico e Copernicano (Florena, 16321 est em Opere, VII, 21-520, e existem vrias edies modernas, noutros idiomas, com estudos acessrios e notas explicativas. Acerca do copernicianismo de Galileu, vide STlLLMAN DRAKE, Galileo's steps to full copernicianism and bacio>, Studies in His- tory and Philosophy o/ Science, 18 (1982) 93-103 [recolhido em: STILL- MAN DRAKE, Essays on Galileo and the History and Philosophy o/ Science. Selected and introduced by N. M. SWERDLOW and T. H. LEVERE 24 De todas as formas, quando publica o Sidereus Nuncius, Galileu tem j muito daras as concluses que pretende retirar dos novos fctos, anunciando por trs vezes ao longo do texto a sua inteno de apresentar uma obra de grande envergadura sobre o sistema do mundo. De facto, muitas das implicaes do que vira nestes meses com o telescpio s sero desenvolvi- das inteiramente no Dialogo sopra i due massimi sistemi, em 1632. O Sidereus Nuncius anuncia ainda outras novidades, no estritamente astronmicas, mas nem por isso menos dramticas ou de consequncias menos duradouras. O tom e o estilo do livro antecipam aquilo que ser a marca do famoso pisano e revelam desde logo uma atitude de aproximao ao estudo da natureza profundamente diferente da preconizada e praticada nas aulas de filosofia naturaL O profundo desprezo de Galileu pelos filsofos que ele considera meros "comparadores de textos" (Opere, X, 423) - e, ainda mais, pela "abordagem 610- sfica" ao estudo da natureza, evidente em inmeros passos dos seus escritos, mesmo antes de ter razo de queixa das intri- gas e manobras de professores de filosofia contra si. Estes, por seu lado, constituram os seus adversrios mais constantes e mais tenazes. Quando no evidenciaram uma hostilidade aberta, mostraram-se incapazes de compreender a grandeza dos (Toronto: University of Toronto Press, 1999), vol. 1, pp. 351-363]; STILLMAN DRAKE, Gali/eo at \%rk. His Scientific Biography J Chicago and London: The University of Chicago Press, 1978), pp. 109-110; WILLIAM WALlACE, Galileo and His Sources. The Heritage o[ the Collegio Romano in Galileos Science (Princeton: Princeton University Press, 1984), pp. 259- -260; NOEL M. SWERDLOW, Galileo's discoveries with the telescope and their evidence for the Copernican theory, in PETER MACHAMER (ed.), The Cambridge Companion to Galileo (Cambridge: Cambridge University Press, 1998), pp. 244-270; WILLIAM R. SHEA, Galileo the copernican, in: JOS MONTESINOS y CARLOS SOLS (eds.), Largo Campo di Filosofare. Eurosymposium Gali/eo 2001 (La Orotava: Fundacin Canaria Orotava de la Historia de la Ciencia, 2001), pp. 41-59. 25 seus descobrimentos. Como observou Stillman Drake h j alguns anos, com a excepo de Campanella, nenhum filsofo apoiou Galileu - uma afirmao que talvez peque por ser um pouco exagerada, mas que traduz aquele que foi o sentimento geral dos filsofos para com o famoso cientista. 12 Galileu ensaiou tambm a utilizao de uma nova lingua- gem visual, num corte absoluto com os cdigos de representa- o habitualmente usados em astronomia. As suas gravuras da Lua foram possivelmente mais determinantes na aceitao da natureza rugosa da superfcie do satlite do que qualquer argumento ou demonstrao, e a sua descrio visual do movi- mentO dos satlites de Jpiter completamente inovadora, aproximando-se quase de uma narrativa cinematogrfica. Igualmente importante o facto de o Sidereus Nuncius ter sido pea capital na aproximao que Galileu vinha a desen- volver corte do Gro Ducado da Toscana e famlia Mediei. As apuradas tcnicas de asceno social, de gesto da sua car- reira, de relao com os seus mecenas e o seu hbil sentido de corteso tm recebido muita ateno nos ltimos anos e hoje claro que nenhuma descrio da carreira e feitos de Galileu pode prescindir do conhecimento destes elementos 13. Il Sobre este assunto, veja-se: Galileo Agaimt the Philosophers. Translations with Introducdons and Notes by Stillman Drake (Los Ange- les: Zeitlin and Ver Brugge, 1976). A apreciao talvez um pouco exa- gerada porque, como depois recordou Edward Rosen, alm de Campa- neila tambm Marin Mersenne e Pierre Gassendi manifestaram o seu apoio a Galileu. Vide EDWARD ROSEN, Galileo and the philosophers, Journal of the History of Ideas, 39 (1978) 147. 13 Estes assuntos so magistralmente analisados na obra de MARIO BlAGIOLI, GaliJeo Courtier: The Practice of Scence in the Culture of Abso- lutism (Chicago and London: The University of Chicago Press, 1993). [Traduo portuguesa: Galileu Corteso. A Prtica da Cincia na Cultura do Absolutismo, trad. por Ana Sampaio (Porto: Porto Editora, 2003)]. A publicao desta obra teve enormes efeitos entre os estudiosos de temas galileanos e deu origem a uma polmica de grande interesse para os que queiram compreender os problemas com que a histria da cincia actual- 26 J h alguns anos que Galileu planeava obter emprego ou, pelo menos, transitar para a esfera de proteco da corte Tos- cana. Fora tutor de matemtica do jovem Cosme de' Medici no Vero de 1604 e mantivera depois disso o contacto com ele, que se intensificou em 1609, quando Cosme ascendeu ao cargo de Gro-Duque. A 30 de Janeiro de 1610, escreveu um breve relatrio das suas descobertas, que enviou para a corte, iniciando assim um processo de aproximo que culminaria com a nomeao dos satlites de Jpiter e a dedicatria do Sidereus Nuncus a Cosme. O nome dos Medici fICava para sempre ligado s mais importantes descobertas observacionais da histria da astronomia, e Galileu seria recompensado com a entrada na corte florentina. Galileu planeou cuidadosamente esta aproximao, em busca de um estatuto que lhe era indis- pensvel para a legitimao das suas ideias cientficas. Na ver- dade, era uma jogada muito ambiciosa, j que tinha como objectivo a criao de uma categoria socioprofissional sem pre- cedentes, a de filsofo e matemtico de corte, estatuto que ele negociou e conseguiu obter dos Mediei. 14 mente se debate. Vide MICHAEL H. SHANK, Galleo's day in COUft, Jour- nal for the Hirtory oi Astronomy, 25 (1994) 236-243; MARIO BIAGIOLI, Playing with the evidence, Early Science and Medicine, 1 (19%) 70- -105; MICfIAEL H. SHANK, How shall we practce history? The case of Mario Biagioli's Ga/deo Courtier, Early Science and Medicine, 1 (I 9%) 106-150. Uma interessante anlise do Galileu de Biagioli no panorama geral da historiografia galileana foi levada a cabo por NICHOLAS JARDINE, A Tria1 of Galileos, Isis, 85 (I994) 279-283. 14 Este tema foi analisado detidamente na literatura especializada. Mario BiagioH, no seu Galileu Corteso, dedica-lhe bastante ateno, mas mesmo antes da leitura destes acontecimentos numa lgica de mecenato, a historiografia galileana j havia notado a importncia que Galileu, ape- sar de no nutrir grande simpatia pelos filsofos, atribura ao ttulo de filsofo para si prprio. Veja-se: MAURlCE CLAVELlN, Galile astro nome philosophe, in: Jos MONTESINOS y CARLOS SOLfs (eds.), Largo Campo di Filosofore. Eurosymposium Ga!ileo 2001 (La Ororava: Fundacin Cana- ria Orotava de la Historia de la Ciencia, 2001), pp. 19-39. 27 tambm o livro onde GaliJeu revela publicamente de maneira mais clara a sua participao em prticas astrolgicas, um envolvimento que os historiadores de pocas passadas, que- rendo acentuar os traos modernos da sua personalidade, em geral ocultaram. S Antonio Favaro dedicou alguma ateno ao assunto, mas o seu trabalho mais importante sobre o tema aca- bou praticamente esquecido. 15 Nas ltimas dcadas, contudo, o cenrio mudou radicalmente e, hoje em dia, sabe-se bastante mais sobre estas actividades. No existem dvidas de que Gali- leu praticou astrologia durante toda a sua carreira e especial- mente durante o seu perodo paduano. Bem mais importante do que os horscopos que fez para mecenas e patronos - pois, naturalmente, parte das suas obrigaes na corte da Toscana consistia em fazer previses astrolgicas -, fez hors- copos para as suas fllhas (Opere, XIX, 218-220), para alunos e para alguns amigos (Opere, XIX, 205-206). O seu amigo Gian- francesco Sagredo (1571-1620) solicitava-lhe horscopos regu- larmente e Galileu aconselhava-o com base em previses astro- lgicas (Opere, X, 96-97). Conhecem-se tambm duas cartas astrais que Galileu fez para o seu prprio nascimento. 16 mais complexo apurar qual o valor que atribua s previses astrol- gicas, pois um famoso passo no Dialogo sopra i due massmi sis- temi (1632) (Opere, VII, 135-136) e outras indicaes dispersas parecem indicar algum cepticismo ou descrena em pelo menos algumas destas prticas. I? 15 ANTONIO FAVARO, Galileo astrologo secondo i documenti editi e inediti", Mente e Cuore, 8 (1881) 99-108. 16 Cartas que, infelizmente, Favaro no incluiu nas Opere, embora delas tenha dado notcia na Astrologia nonulla (Opere, XIX, 205); foram recentemente estudadas em grande detalhe por NOEL SWERDLOW, Galileo's horoscopes, Journal for the History of Astronomy, 35 (2004) 135-141. 17 Como argumentado em: MASSIMO BUCClANTINI and MICHELE CAMEROTA, .Once more about Galileo and astrology: a neglected testi- mony", Galilaeana: Journal of Galikan ttuaies, 2 (2005) 229-232. A !ire- 28 o telescpio o Sidereus Nuncius o livro que anuncia o telescpio como um novo e revolucionrio instrumento cientfico. Galileu d-lhe grande destaque logo no frontispcio da obra onde sobressai a palavra "perspicilii" em letras de tipo grande e quando, no incio do texto, declara que vai apresentar "grandes coisas", uma. delas o prprio instrumento "com o auxlio do qual elas se tornaram manifestas aos nossos sentidos". O teles- cpio , pois, parte integrante e essencial da "mensagem" que Galileu tem para dar. Kepler, como sempre, no deixou escapar a indicao e comparou o telescpio a um ceptro que, abrindo ratura sobre a relao de Galileu com prticas astrolgicas hoje muito significativa; pode ver-se: GERMANA ERNST, Aspetti delI'astrologia e della profezia in Galileo e Campanella, n PAOLO GALLUZZI (ed.), Novit Celmi e Crisi dei Sapere (Firenze: Giunti Barbera, 1984), pp. 255-266, NICHOLAS KOLLERSTROM, Galileo's As trology , in Jos MONTESINOS y CARLOS Sor.1s (eds.) , Largo Campo di Filosofare. Eurosymposium Galileo 2001 (La Ororava: Fundacin Canaria Orotava de la Historia de la Ciencia, 2001), pp. 421-431; GlNO AruuGHI, Appunti su Galileo e l'as- trologia, TorriceUiana, 45 (1994) 128-134; H. DARREL RUTKIN, Galileo astrologer: astrology and mathematical practice in the late-sixteenth and early-seventeenth centuries, Galilaeana: Journal of Galilean studies, 2 (2005) 107-143. A revista especializada em histria da astrologia Culture and Cosmos dedicou recentemente um nmero temtico ao assunto [vol. 7, n.O 1, (2003)J, publicada tambm em livro: NICHOLAS CAMPION and NICK KOLLERSTROM (eds.), Galileo's Astrology (Bristol: Cinnabar Books, 2004). Um dos desenvolvimentos mais interessantes desta questo foi a descoberta, por Antonino Poppi, de uma denncia apresentada na lnqui- sio de Veneza, em 21 de Abril de 1604 - sete anos, portanto, antes das famosas denncias de que viria a ser vtima em Roma, em 1611 -, com a acusao de fatalismo excessivo com que, alegadamente, Galileu fazia predies astrolgicas para os seus clientes. Vide ANTONINO POPPI, Cremonini e Galilei inquisiti a Padava nel 1604. Nuovi documenti d'archi- vio (Padava: Editrice Antenore, 1992), especialmente La denuncia con- tro ii Galilei, pp. 41-61; ANTONINO POPPI, Cremonni. Galilei e gli lnquisitore dei Santo a Padava (Padova: Centro Studi Antaniani, 1993). 29 os segredos do cosmos, convertia cada homem num rei com senhorio sobre as obras da criao.l!! Galileu nunca reclamou ter sido o inventor do instru- mento, mas fez sempre questo em deixar claro que construra ele prprio os seus telescpios e que, tendo-os aperfeioado muito, fora ele quem os convertera realmente em instrumentos cientficos, tendo feito estes descobrimentos e progressos por uma especial graa de Deus. Esta posio evidentemente atreita a ms interpretaes, quer por parte dos contempor- neos, quer dos historiadores, que foi exactamente o que acon- teceu. 19 Para mais, a histria da inveno do telescpio foi sempre polmica, permanentemente envolvida em dvidas e atormentada por inmeras questes de prioridade. O delicado equilbrio que Galileu escolheu para descrever a sua posio relativamente gnese do instrumento parece ter sido apenas mais um episdio numa histria j de si mergulhada em equ- vocos e discusses. 2o IS "O multiscium, et quovis sceptro preciosius Perspicillum: an, qui te dextra tenet, ille non Rex, non Dominus constituatur operum Dei?" J. KEPLER, Dioptrice (Augsburg, 1611), p. 14, tambm Johannes Kepler Gesammelte Werke (Mnchen: Beck, 1937-), vaI. IV, p. 344. Sobre o impacto causado pelo novo instrumento ptico, agora associado a gran- des descobertas, veja-se o captulo "II cannocchiale nell'immaginario barocco, in ANDRFA BATTISTINI, Galileo e i Gemiti. Miti letterar e reto- rica della scienza (Milano: Vita e Pensiero, 2000), pp. 15-60. 19 A posio de Galileu um convite ao equvoco e para mais ele nunca deu qualquer passo para corrigir os que pensavam ter sido ele o inventor do instrumento. Um dos que assim pensaram foi Giovanni Bar- toli, no prefcio que escreveu na obra de Marcantonio de Dominis, De radiis et /ucis in vitris perspectivis et iride (Veneza, 1611). Seja como for, importa sublinhar que, estritamente falando, Galileu nunca se apresentou como inventor do telesc6pio. Veja-se, sobretudo, o modo como ele se explica no II Saggiatore (Opere, X, 258-259). Sobre esta questo veja-se tambm o trabalho de EDWARD ROSEN, Did Galileo claim he invented the telescope?, Proceedings oi the Amercan Philosophical Society, 98 (1954) 304-312. 20 O trabalho clssico sobre a origem do telesc6pio, recolhendo todos os documentos e notcias pertinentes, : CORNELIS DE WAARD, De 30 Conhecem-se desde a mais remota antiguidade "tubos pticos" (evidentemente sem lentes) empregues em observaes astronmicas, que continuaram a ser usados ao longo da Idade Mdia em vrias culturas. claro que estes "instrumentos" Uitvinding der verrekijkers (den Haag: Boek en Steendrukkerij, 1906), divulgado sobretudo atravs do artigo de ANTONIO FAVARO, L'invenzione del telescopio secondo gli ultimi studi, Atti dei Reale Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Art, 66 (1907) 1-54, e depois usado em VASCO RON- CHI, Gali/eo e ii suo Cannoeehiale (Torino: Boringhieri, 1964). Est tam- bm na base daquela que , hoje em dia, a referncia fundamental sobre o assunto: ALBERT VAN HELDEN, "The Invention of the Tdescope, Tran- saetions 01 the Amerean Philosophieal Society, 67 (1977) 5-67. So ainda trabalhos importantes os seguintes: SILVIO BEDINI, The tube of long visiono The physical characteristics of the early 17 th century tdescope, Physis, 13 (1971) 147-204; ALBERT VAN HELDEN, "The historical pro- blem of the invention of the telescope, Hstory 01 Scienee, 13 (1975) 251-263; A. VAN HELDEN, The Astronomical Telescope, 1611-1650, Annali de!l1stituto e Museo di Storia de/Ia Scienza di rlrenze, 1 (1976) 13-36; ROLF WILLACH, "Der lange Weg zur Erfindung des Fernrohres, in JRGEN HAMEL, INGE KEIL (eds.), Der Meister und die Fernrohre. Das WechseLspie! zwischen Astronomie und Optik in der Gesehichte [= Acta His- corica Astronomiae, voI. 33] (Frankfurt am Main: Harri Deutsch, 2007), pp. 34-126, que recentemente foi traduzido para ingls: R. WILLACH, The Long Route to the Invention 01 the Te/escope l = Transactions 01 the American Philosophcal Society, voI. 98, Pt. 5] (Philadelphia: American Philosophical Society, 2008); GIORGIO STRk'JO (ed) , II Telescopio di Gali- /eo. Lo Strumento ehe ha cambiato ii mondo (Firenze: Giunti, 2008). Con- tinuam a ser muito teis as obras clssicas sobre o assunto: A. DAN]ON e A. COUDER, Lunette et T/escapes: thore, conditions d'empioi, description, rglage (Paris: ditions de la Revue d' optique thorique et instrumentale, 1935); HENRY C. KING, The History 01 the Telescope (London: C. Griffin, 1955); VASCO RONCHI, L'Ottica Scienza della Visione (Bologna: Zani- chelli, 1955); ROLF RIEKHER, Fernrohre und ihre Meister, 2. a ed. (Berlin: Verlag Technik, 1990). Dois livros recentes apresentam a histria do telescpio ao grande pblico: FRED WATSON, Stargazer. The Life and Times 01 the Telescope (Crows Nest: Allen and Unwin, 2004) e RICHARD DUNN, The Telescope. A Short History (Greenwich: National Maritime Museum, 2009). Daremos referncias mais especficas ao longo de todo o texto. 31 nada tm que ver com o instrumento ptico, mas o seu apare- cimento em relatos escritos e em alguma iconografia foi sufi- ciente para gerar fbulas sobre a origem do telescpio. 21 Na verdade, a pr-histria do telescpio est ligada confeco medieval de lentes e aos progressos artesanais na arte de polir o vidro e fabricar culos durante a Idade Mdia. As lentes apareceram na Europa medieval em finais do sculo XlII e os culos adaptados para a leirura existem desde os incios do sculo XIV, sendo a mais antiga representao conhecida de uns culos de 1350. Ao longo da Idade Mdia, a qualidade dos vidros e as tcnicas de polimento foram sucessivamente melhorando, con- tando-se Florena e Veneza entre os mais importantes centros de produo de vidro e lentes. No incio do sculo XVI estavam reunidos todos os conhecimentos prticos capazes de levar construo das primeiras lunetasY No admira, pois, que a partir de ento se comecem a multipliar as reclamaes de prioridade na inveno do telescpio. O estudioso Domenico Argentieri sugeriu que Leonardo da Vinci (1452-1512) havia j montado um sistema de duas lentes para ver ao longe, por 21 TH. HENRI MARTIN, Sur des instruments d'optique faussement attribus aux anciens par quelques savants modernes, Bu/Jetino di Biblio- grafia e di storia delle scienze matematiche e foiche, 4 (1871) 165-238; ROBERT EISLER, The Polar Sighting-Tube, Archives /nternationales d'His- toire des Sciences, 6 (I949) 312-332; HENRI MrCHEL, Les tubes optiques avant le tlescope, Gel et Terre, 70 (1954) 175-184. 21 Sobre ptica medieval, ver: DAVID C. LINDBERG, Theories of Vision from al-Kindi to Kepler (Chicago: University of Chicago Press, 1976); SUZANNE CONKLlN AKBARI. Seeing through the VeiL Optical Theory and Medieval Allegory (Toronto: University of Toronto Press, 2004). Sobre a inveno dos culos, EDWARD ROSEN, The invention of eye- glasses, Journal for the History of Medicine and Allied Sciences, 11 (1956) 13-46; 183-218; VINCENT IIARDI, Eyeg!asses and Concave Lenses in Fifteenth-Century Florence and Milan: New Documents, Renaissance Quarterly, 29 (1976) 341-360 e. sobretudo, VINCENT ILARDI. Renaissance Vision from Spectacles to Telescopes (Philadelphia: American Philosophical Society, 2007). 32 volta de 1508, antecipando assim os fabricantes holandeses e Galileu em mais de um sculo. 23 Sempre atentos a que os seus compatriotas no sejam deixados para trs, os historiadores bri- tnicos tambm se pronunciaram, defendendo que o telescpio tinha sido feito primeiramente pelos ingleses Thomas Digges (ca. 1546-1595) e William Bourne (ca. 1535-1582).24 Segundo outros, o invento j viria anunciado na Homocentrica (1538) de Girolamo Fracastoro (ca. 1478-1553), e recentemente, como se o assunto no fosse j bastante confuso, foi argumentado que o telescpio teria tido a sua origem na Catalunha. 25 Esta profu- 23 DOMENICO ARGENTIERI, Leonardo's Oprics, in Leol/ardo dIZ Vinci (New York: Reynal and Company, 1956), pp. 405-436; original- mente: Leonardo da Vinci (Novara: Istituto Geografico De Agostini, 1940). S. L VAVlLOV, "Galileo in the History of Optics, Soviet Physics Uspekhi, 7 (1965) 569-616 [originalmente: Usp. Fiz. Nauk. 83 (1964) 583-615]. 24 Trata-se daquilo que conhecido na literatura como o "telesc- pio isabelino" ["Elizabethan telescope"], cuja prioridade foi reclamada pelo historiador britnico Colin Ronan, e que alimentou durante alguns anos uma animada polmica. Vide COUN A. RONAN, Leonard and Tho- mas Digges, Endeavour, 16 (1992) 91-94; JOACHIM RIENITZ, 'Makc Glasses to See the Moon Large'. An Attempt to Outline the Early His- tory of the Telescope, Bulletin o/ the Scientific Instrument Society, 37 (1993) 7-9; COUN A. RONAN, There Was an Elizabethan Telescopc, Bulletin o/ the Scientific Instrument Society, 37 (1993) 2-3; GERARD :LE. TURNER, There Was No Elizabeman Telescope, Bu/letin o/ the Scientific Instrument Society, 37 (1993) 3-5; COUN A. RONAN, The Invention of the Reflecting Telescope, Yearbook o/ Astronomy (1993) 129-140; EWAr>: A. WHITAKER, The Digges-Bourne Telescope: An Alternative Possibi- lity, Journal o/the British Astronomical Association, 103 (1993) 310-312; COUN A. RONAN, "Postscript concerning Leonard and Thomas Digges and me Invention of the Telescope, Endeavour, 17 (1993) 177-179. 25 Em Setembro de 2008, o ingls Nick Pelling, seguindo investi- gaes inicialmente feitas por Jos Maria Simon de Guilleuma (1886- -1965), sugeriu que a descoberta do telescpio se devesse ao catalo Juan Roget, tendo sido feita em cerca de 1593. NICK PELLlNG, "Who invented the telescope?, Hstory Today, 58 (2008) 26-31. 33 so de candidatos tem alguma justificao pois imediatamente aps a publicao do Sidereus Nuncius foram muitos os que reclamaram a prioridade no invento do instrumento, a tal ponto que quem se interessar por perseguir este assunto deve estar pronto para entrar naquilo a que Favaro chamou "un dedalo inestricabile di nomi" 26, De todos os possveis inventores do telescpio no sculo XVI apenas Giovanni Baptista Della Porta (1535-1615) parece recolher o consenso dos investigadores. Na sua famosa Magiae natura/is sive de miracu/is rerum (1558 e 1589), Porta discutiu muitos fenmenos e artefactos pticos. A primeira edio da obra (Npoles, 1558) tinha apenas quatro livros, mas a segunda edio (Npoles, 1589), muito mais expandida, em vinte livros, teve urna enorme difuso, sendo inclusivamente traduzida para vrios idiomas. Foi nesta edio que apresentou um arranjo ptico com duas lentes, para aumentar a viso.27 Depois de ter sabido do aparecimento do telescpio galileano, Della Porta escreveu ao prncipe Cesi, na Accademia dei Lincei, em Roma, a 28 de Agosto de 1609, reclamando a sua priori- dade no invento do instrumento que, segundo ele, j fizera nos anos oitenta do sculo dezasseis (Opere, X, 252).28 Esta recla- mao parece ter ficado mais ou menos aceite entre os mem- bros da Accademia dei Lincei, corno se deduz de um verso composto por Johann Faber (Giovanni Fabro) , secretrio dessa 26 ANTONIO FAVARO, La invenzione del telescpio secondo gli ultimi studi, Atti de! Reale Istituta Veneta di Scienze, Lettere ed Arti, 60, parte 2 (1907), l-54, cito na p. 54. 27 Sobre a ptica de Della Porta, ver: DAVID C. LINDBERG, Opties in sixteenth-century Ital}">, in PAOLO GALLUZZI (ed.), Navit Celesti e Crisi de! Sapere (Frenze: Giunti Barbera, 1984), pp. 131-148. 28 Della Porta reclamava a sua prioridade em termos fortes acu- sando os novos telescpios de serem "una coglionaria [ ... ] presa dai mio libro 9 De refractianl' (Opere, X, 252). H um ligeiro lapso na frase pois, como j foi notado por vrios estudiosos, o que se refere ao teles- cpio encontra-se no livro oitavo da Magiae Naturalis (1589). Ver tam- bm (Opere, X, 508). 34 Academia. 29 Tambm Kepler sabia que Della Porta havia pro- posto o telescpio antes e disse-o numa carta a Galileu. 30 Em abono desta tese que faz remontar o invento do telescpio a Itlia deve ainda registar-se que o filho de Zacharias Jansen (1588-1632) - um dos holandeses associado ao aparecimento dos primeiros telescpios relatou que o seu pai fabricara o primeiro telescpio em 1604, seguindo o modelo de um InS- trumento italiano que ostentava os dizeres "anno 1590".31 29 "Porta tenet primas, habes, Germane, secundas II Sunt Galilaee, tuus terria regna labor". Uma traduo, com alguma liberdade, a seguinte: "Porta tem a primeira reclamao; Tu, germnico [= holands] tens a segunda; a terceira, Galileu, pertence ao teu trabalho". O poema est na abertura do 1/ Saggiatore (Roma, 1623) (Opere, VI, 205). 30 "Incredibile multis videtur epichirema tam efficacis perspicilli, at impossibile aut novum nequaquam est; nec super a Belgis prodiit, sed tot iam annis antea proditam a lo. Baptista Porta, Magiae Naturalis libro XVII, Cap. X." Trata-se da carta de 19 de Abril de 1610 (Opere, X, 323- -324), que depois foi impressa como Dissertatio cum Nuntio Sidereo em Praga, 1610, e logo depois em Florena. 31 A informao transmitida por Isaac Beeckman (1588-1637), no seu dirio. Beeckman aprendera a polir lentes com Johannes Jansen, o filho de Zacharias (vide ALBERT VAN HELDEN, The Invention of the Telescope, Tramactiom o[ the American Philosophical Society, 67 (1977) 5-67). Mas cumpre recordar que as possibilidades continuam em aberto, pois nunca faltaram candidatos ao disputado lugar de primeiro inventor do telescpio. Para adicionar mais alguns exemplos, recorde-se que numa carta a Galileu, a 24 de Abril de 1610, tambm o florentino Raffaello Gualterotti reclamou ter feito o telescpio em 1598 (Opere, X, 341-342). Mais recentemente foi observado que o clebre Benito Arias Montano (1527-1598) j em 1575, no Elucidationes in quatuor evangelia (Antuer- piae, Ex officina Chistophoro Plantini, 1575), num comentrio ao passo bblico das tentaes de Cristo (cap. IV do Evangelho segundo S. Lucas), apresenta uma possvel referncia ao telescpio ao referir-se a um instru- mento ptico com o qual se conseguia ver perto o que estava longe. Vide JOHN L. HEILBRON, The invention of the telescope, Journai for the His- tory o[ Astronomy, 39 (2008) 530-531; JOS M. VAQUERO, "Una nota sobre Atias Montano y el uso dei telescopio antes de 1575, Revista de Estudios Extremefios (no prelo). 35 Seja como for, o entendimento actual entre os historia- dores parece ser o de que, apesar de ser provvel que em finais do sculo XVI algum tenha chegado combinao ade- quada de lentes que permitem obter o efeito do telesc6pio, a hist6ria do instrumento deve comear obrigatoriamente com o "telesc6pio holands", no s6 porque a evidncia documental incontroversa a partir da, mas tambm porque os seus inventores foram os primeiros a dar sinal de terem compreen- dido as imensas potencialidades do instrumento, tentando patente-lo e comercializ-lo. Em Setembro de 1608, Hans Lipperhey (faI. 1619), um vidreiro (oculista) de Middelburg, deslocou-se at Haia, a capi- tal da Repblica Holandesa, para submeter uma patente de um instrumento para ver ao longe. Lipperhey aproveitou a sua estadia para propagandear o seu instrumento, mostrando-o e fazendo demonstraes do seu uso a vrios nobres, cortesos e outras pessoas influentes, inclusivamente ao prncipe Maurcio de Orange. O excepcional interesse do instrumento ficou claro desde logo e Lipperhey foi instado a produzir mais telesc6pios. Ao mesmo tempo, as noticias comearam a circular de ime- diato. Mas o assunto rapidamente se complicou pois a autoria do invento foi logo disputada, com reclamaes de Zacharias Jansen, tambm de Middleburg, e de Jacob Metius (faI. 1628), de Alkmaar. A patente no foi concedida a Lipperhey, e em resultado da polmica a notcia do telesc6pio ainda mais se propagou. E no s6 a noticia. Nos meses seguintes foram distribu- dos alguns telesc6pios a governantes e notveis da Europa. Para alm dos que estavam na posse das autoridades holandesas, sabe-se que por esta altura foram enviados telescpios para o Rei de Frana e o seu primeiro-ministro, e para o Papa, em Roma. 32 32 muito difcil saber exactamente como seriam estes instrumen- tos e o assunto estar para sempre envolto em alguma obscuridade. No sobreviveu nenhum dos primeiros telescpios construdo por Lipperhey 36 o primeiro relato impresso mencionando um telescpio acha-se num pequeno folheto publicado em Haia em 1608, sem nome de autor nem de impressor, dando notcia da visita de uma embaixada do Sio. No final, sem qualquer relao com o assunto anterior, recolhe-se a notcia do excitante novo invento: Peu de iours deuant le despart de Spinola de la Haye, un faiseur de lunettes de Mildebourg pauure homme, fort religieux et craignant Dieu, fist present son Excellence de certa ines lunettes, moyennant lesquelles on peut decouurir et voir distinctement les choses eloig- nes de nous de trois et quatre lieux, comme si nous les voions cent pas pres de nous : estant sur la tour de la haye on voit par lesdictes lunettes clairement l'horloge de Delft, et les fenestres de l'Eglise de Leyden, nonobstant que lesdites villes soyent esloignes l'une d'une heure et l'autre de trois heures et demi de chemin de la Haye. Messieurs les Estats l'ayant seu, enuoyerent vers son Excellence pour !es voir, qui les leur enuoyat, disant que par ces lunettes ils verroyent les tromperies de l'ennemi. Spinola aussi les vid auec grand estonnement, et dit monsieur le prince Henty, cette heure ie ne saurois plus estre en seurt, car vous me verrez de loing. A quoy le dit Sieur Prince respondit, nous deffendrons nos gens de ne tirer point vous. Le maistre faiseur desdites lunet- tes a eu trois cents escus, et en aura plus ~ faisant d'auantage, la charge de n'apprendre ledit mestier per- sonne du monde, ce qu'il a promis tresuolontiers, ne vou- lant point que les ennemis s'en peussent preualoir contre nous, lesdites lunettes seruent fort en des sieges, et en ou Metius. Partes de telescpios construidos por Zacharias Jansen entre 1610 e 1618 parecem ter sobrevivido at ao sculo xx, mas hoje em dia j no existem. Alm disso, documentao muito relevante para uma reconstituio mais pormenorizada desta histria perdeu-se tragicamente durante a segunda guerra mundial. 37 semblables occasions, car d'une lieue loing et plus, on peut aussi distinctement remarquer toutes choses, comme si elles estoyent tout aupres de nous : et mesmes les etoi- les qui ordinairement ne paroissent nostre veue et nos yeux pour leur petitesse et foiblesse de nostre veue, se peuuent voir par le moyen de cest instrument. 33 [ ] Este relato de grande interesse, e por ele se confirma que desde o incio os utilizadores de telescpios indagaram os cus com o novo instrumento ("et mesmes les etoiles qui ordi- nairement ne paroissent nostre veue ec nos yeux pour leur petitesse et foiblesse de nostre veue, se peuuent voir par le moyen de cest instrument"). No foi, pois, Galileu o primeiro a prescrutar os cus com a luneta. Teria ele tido conhecimento deste relato surpreendente? Os historiadores tm-se inclinado a responder na negativa mas isso permanece, como diz um deles, "a fascinating possibility" 34. Foi apenas uma questo de poucas semanas at que o ins- trumento fosse conhecido em muitas cidades europeias. Se se der crdito a alguns relatos, vendiam-se j telescpios no Outono de 1608, na feira de Frankfurt. 35 Na Primavera de 33 Ambassades du Roy de Siam Envoy a L'Excellence du Prince Mau- rice, arriu la Haye le 10. Septemb. 1608. ~ n de grave 1608. Publi- cado, com estudo, em: STILlMAN DRAKE, The Unsung Joumalist and the Origin 01 the Telescope (Los Angeles: Zeidin and Ver Brugge, 1976). Drake assinala que possvel haver um erro do ttulo da obra; onde se l "Siam" deveria estar "Cear", do Brasil. 34 Como diz Stllman Drake: "I do not rhink ir was [ ... ] but this remains a fascinaring possibility. If true, ir would mean that the world owes to the anonymous journaIsr nor only Galileo's attemion to the naval and commercial value of the instrumem, but aIs o his fateful rur- ning of attention from physics to astronomy." ln S. DRAKE, The Unsung Journalist and the Origin 01 the Telescope, p. 11. 35 A informao de Simon Mayr [Simon Marius], personalidade acerca de quem se dir mais adiante, no prefcio seu Mundus Jovialis (Nuremberga, 1614). Nesta obra, Mayr afirma ter feito observaes dos cus com um telescpio desde o Vero de 1609. 38 1609 j se encontravam venda, em Paris, lunetas rudimenta- res, com um poder de ampliao de trs vezes, e o nmero de relatos acerca do novo artefacto ptico multiplicou-se. 36 Pouco depois, as primeiras notcias chegavam ao sbio italiano. Galileu deixou trs relatos acerca do modo como chegou ao conhecimento do telescpio. Para alm do que conta no Sidereus Nuncius, explicou os acontecimentos numa carta de 29 de Agosto de 1609 a Benedetto Landucci (Opere, X, 253), e, anos depois, em 1623, no II Saggiatore (Opere, VI, 258). Infe- lizmente, esses trs relatos apresentam discordncias significati- vas, o que, aliado ao facto de no se conhecer correspondncia de Galileu no perodo entre 9 de Maro e 24 de Agosto de 1609, torna impossvel reconstituir com segurana o que se passouY Aqui, e na Cronologia, no final deste Estudo, resu- mimos o que parece ser a sucesso de eventos mais provvel e consensual entre os historiadores. 36 A primeira descrio de um telescpio num impresso encontra- -se, em latim, na obra de ]OHANNES WALCHIUS, Decas fabularum huma- nis generis (Strasbourg: L. Zetzneri, 1609), pp. 247-248, e consistia de um tubo com duas lentes. 37 A reconstituio dos acontecimentos foi levada a cabo e dis- cutida sobretudo nos seguintes trabalhos: EDWARD ROSEN, When did Galileo make his first telescope?, Centaurus, 2 (1951) 44-51; STILLMAN DRAKE, Galileo Gleanings VI: Galileo's first telescopes at Padua and Venice, Isis, 50 (1959) 245-254 [tambm em: STILLMAN DRAKE, Essays on Galileo and the History and Philosophy 01 Science. Selected and intro- duced by N. M. SWERDLOW and T. H. LEvERE (Toronto: University of Toronto Press, 1999), vol. 3, pp. 33-44]; STILLMAN DRAKE, Galileo at Work. His Scientific Biography (Chicago, The University of Chicago Press, 1978), pp. 137-142; ALBERT VAN HELDEN, Galileo and the telescope, in PAOLO GALLUZZI (ed.), Novit Celesti e Crisi dei Sapere (Firenze: Giunti Barbera, 1984), pp. 149-158. Pode encontrar-se um bom resumo em Sidereus Nuncius. Le Messager Cleste. Texte, traduction et notes ta- blis par Isabelle Pantin (Paris: Les Belles Lemes, 1992), pp. xiv-xxi, e tambm, naquele que creio ser o mais recente balano crtico da questo, no livro de MICHELE CAMEROTA, Galileo Galilei e la Cultura Scientifica nell'et della Controriforma (Roma: Salerno Editrice, 2004), pp. 152-158. 39 Segundo parece, tudo ter comeado com uma notcia do telescpio holands que chegou a Paolo Sarpi (1552-1623), em Veneza, em Novembro de 1608. 38 Sarpi, um amigo e corres- pondente, com quem Galileu discutiria variados assuntos cien- tficos ao longo dos anos, transmitiu, por sua vez, essas novi- dades a alguns correspondentes franceses, em particular a Jacques Badovere, em Paris, a quem, numa carta de 30 de Maro de 1609, pediu confirmao dos rumores. 39 Galileu pode ter recebido as primeiras notcas acerca do telescpio em Maio de 1609 quer atravs de Sarpi, quer de Badovere a quem alude no Sidereus Nuncius - no podendo excluir-se ainda uma outra fonte, visto saber-se que, a partir da Primavera de 1609, vrios telescpios circulavam j por Itlia. Se se der crdito completo a Galileu, ele no teve 38 O frade Paolo Sarpi passou histria sobretudo corno um crtico da poltica e dos Estados papais, um temvel adversrio de Roma. Vide Paolc Sarpi tra Venezia e l'Europa (Torino: Einaudi, 1979), em especial GAETANO COZZI, Galileo Galilei, Paolo Sarpi e la societ veneziana, nas pp. 135-234; DAVID WOOrrON, Pa% Sarpi: Between Rcnaissance and Enlightenment (Cambridge and New York: Cambridge University Press, 1983); VICENZO FERRONE, Galileo tra Paolo Sarpi e Federico Cesi: pre- messe per una ricerca, in PAOLO GALLUZZI (ed.) , Novit Celesti e Crisi dei Sapere (Firenze: Giunti Barbra, 1984), pp. 239-253. Sarpi foi um correspondente habitual de Galileu, tendo inclusivamente contribudo para a formulao da teoria galileana das mars. Vid. STILlMAN DRAKE, Origin and Fate of Galileo's Theory of Tides, Physis, 3 (961) 282- -290, depois revisto corno Galleo's Theory of the Tides, in Ga/ileo Stu- dies: Personality, Tradition and Revo/ution (Ann Arbor: University of Michigan Press, 1970), pp. 200-213. 39 Paolo Sarpi noticia o seu conhecimento do telescpio numa carta a Francesco Castrino a 9 de Dezembro de 1608 e tambm a Jerome Groslor de l'Isle a 9 de Maio de 1609. Relatou, tambm, estes factos a Jacques Badovere, a 30 de Maro de 1609. Infelizmente, estas importantes cartas no foram includas por Antonio Favaro na edio das Opere di Galileo Gali/ei. Podem encontrar-se em: PAOLO SARPI, Lettere ai protestanti. ed. MANuo DUILIO BUSNELLI, 2 vols. (Bari: Giuseppe Laterza & Figli, 1931). 40 ocaslao de ter nas mos qualquer exemplar destas lunetas holandesas, tendo apenas recebido informaes oralmente, mas sem ver directamente qualquer instrumento. Outra possibilidade que Galileu s tenha ouvido falar do telescpio pela primeira vez aquando de uma estadia em Veneza, entre 18 de Julho e 3 de Agosto de 1609. Nessa oca- sio teria tido oportunidade para discutir com Paolo Sarpi estes assuntos, no se podendo eliminar completamente a possibili- dade de at ter visto um telescpio. O que no oferece dvidas que, no Vero de 1609, Galileu j sabia que precisava de polir uma lente objectiva convexa (na realidade, plano-convexa) e uma ocular plano-cn- cava e alinh-las convenientemente. Entre finais de Julho e os primeiros dias de Agosto desse ano, Galileu construiu o seu primeiro telescpio. Seria uma luneta com um aumento de trs vezes, que em muito pouco se deveria distinguir das lunetas holandesas que se vendiam em muitos mercados da Europa. Sabe-se muito pouco acerca desse primeiro instru- mento. Importa recordar que quando Galileu teve as primeiras notcias se encontrava particularmente bem preparado para explorar as potencialidades que agora se abriam. Dominava bem a tradio perspectivista medieval e, o que talvez seja mais significativo, parece ter tido alguma experincia prtica neste campo. Galileu estava em contacto frequente com os fabrican- tes de culos e j em 1602, um seu correspondente relatava que havia recebido um par de "occhiali" da sua oficina (Opere, X,93). Se se aceita que Galileu teve as primeiras notcias em Maio, o intervalo de tempo entre essas notcias e a efectiva construo de um telescpio s em Julho/Agosto parece exigir alguma explicao e tem levado a algumas especulaes. Sabe- -se hoje que ele e muitos dos seus contemporaneos perseguiam, j h algum tempo, a concepo de um instrumento que per- mitisse ver ao longe, ensaiando combinaes de lentes e espe- lhos. muito possvel que ao ouvir os primeiros rumores Galileu tenha julgado tratar-se de mais um desses instrumen- tOS, tendo gastado algumas semanas a testar arranjos com len- 41 tes e espelhos, at mudar para a configurao adequada, com duas lentes. 4o Por tentativa e erro, melhorando as suas tcnicas de poli- mento, muito provvel que Galileu tenha descoberto que, na configurao usada (objectiva convexa e ocular cncava), o efeito telescpico resulta de a objectiva ser fracamente conver- gente e a ocular fortemente divergente. Em meados de Agosto, havia j conseguido construir uma luneta com ampliao de cerca de nove vezes (Opere, X, 250), a que passou a chamar perspicillum. Na posse do novo instrumento, pensou na possi- bilidade de obter algumas vantagens e, ento, com o auxlio de Paolo Sarpi, estabeleceu contactos com o Senado de Veneza. Galileu fez uma primeira demonstrao do uso do teles- cpio, para um grupo de notveis venezianos, a 21 de Agosto, a partir do campanle da catedral de So Marcos, e no dia 24 mostrou-o ao Senado. 41 Ele prprio descreveu a sensao pro- vocada pelo novo instrumento referindo o "infinito stupore", e o facto de mesmo homens idosos, senadores e outros nobres, terem subido a escadaria para poderem presenciar a demonstra- o. 42 Muitos anos depois ainda recordava, com evidente pra- 40 Esta a tese desenvolvida longamente no livro de EILEEN REE- VES, Galileos Glassworks. The Telescope and the Mirror (Cambridge and London: Harvard Vniversity Press, 2008). 41 O nobre veneziano Antonio Priuli, que viria a ser Doge de Veneza, e que ajudou Galileu em vrias ocasies, registou estes factos no seu dirio, descrevendo o telesc6pio ento usado por Galileu: "era di banda, fodrato aI di fuori di rassagottonada cremisina, di longhezza tre quarte 1/2 incirca et di larghezza di uno scudo, con due vetri, uno cavo, l'altro no, per parte" (Opere, XIX, 587). Para urna discusso deste excerto, com urna verso em italiano actual, e mais informaes sobre as primeiras lunetas de Galileu, ver: GIORGIO STRANO, La lista deli a spesa di Galileo: Vn documento poco noto sul telescopio, Galilaeana, 6 (2009) 197-211. 42 "mostrarIa et insieme a tutto ii Senato, com infinito stupore di tutti; e sono stati moltissimi i gentil'huomini e senatori, li qual, benche vecchi hanno piu d'una volta fatte le scale de' piu alti campanili di Vene- 42 zer, a sensao que causara em Veneza (Opere, VI, 258). A carta ao Doge que acompanhava o telescpio que doou ao Senado, e que o primeiro documento em que descreve o ins- trumento, refere "un nuovo artifizio di un occhiale cavato dalle piu recondite speculazioni di prospettiva, il quale conduce gl' oggetti visibili cosi vicini ali' occhio, et COSI grandi et distinti gli rappresenta, che quello che e distante, verbi grazia, nove miglia, ci apparisce come se fusse lontano un miglio solo" (Opere, X, 250-251). Galileu explica de seguida as vantagens militares que resultam do instrumento, sublinhando que "per ogni negozio et impresa marittima o terrestre puo essere di gio- vamento inestimabile". O resultado desta iniciativa foi muito positivo. Convenci- dos das grandes vantagens da luneta, as autoridades venezianas recompensaram os esforos de Galileu com a garantia de que o seu contrato na universidade de Pdua seria renovado at ao final da vida e que o seu salrio seria aumentado para 1 000 florins por ano (Opere, X, 254; XIX, 115-117, 501). Mas, ou porque esta oferta continha algumas condies que lhe desa- gradavam, ou porque tinha alimentado expectativas ainda mais elevadas, Galileu recebeu estas notcias com decepo. 43 tia per scoprire n mare vele e vasselli tanto lontan, che venendo a mtte vele verso ii porto, passavano 2 hore e piu di tempo avanti che, senza il mio occhiale, potessero essere veduti" (Opere, X, 253). 43 (Opere, XIX, 116-117). Curiosamente, Galileu nunca referiria Sarp como sua fonte de informao, nem como elemento central nos seus contactos com o Senado de Veneza, e possvel que este tivesse ficado magoado com a omisso. Tudo leva a crer que as relaes entre os dois homens se tivessem esfriado nesse perodo, muito possivelmente por questes de prioridade e por Sarp achar que os seus contributos no haviam tido o reconhecimento devido por parte de Galileu. Embora a 16 de Maro de 1610 (isto , 3 dias aps a publicao do Siderem Nuncius), Sarpi fale sobre o telescpio (Opere, X, 290), no diz nada sobre o livro e, surpreendentemente, a 27 de Abril de 1610, numa altura em que em Veneza no se falava de outra coisa. numa carta a Jacques Leschassier, diz que ainda no leu o livro de Galileu. Vide PAOLO SARPI, Lettere ai Gal/i- 43 o que Galileu fez em seguida iria mudar o curso da his- tria da cincia. Consciente de que outros facilmente fariam telescpios de qualidade comparvel s dos que ento dispu- nha, concentrou-se em melhorar apreciavelmente a qualidade dos seus instrumentos. Em Novembro de 1609, tinha conse- guido um telescpio com ampliao da ordem das vinte vezes e, no incio de 1610, dispunha j de telescpios com amplia- o de trinta vezes, que no Sidereus Nuncius classifica de "exce- lentes" e que diz ter construdo sem olhar a canseiras nem des- pesas. 44 Com melhores instrumenros, Galileu comeou a observar os cus. Quais seriam as caractersticas pticas dos primeiros teles- cpios galileanos, em particular daqueles que usou para fazer as observaes relatadas no SidereusNuncius? No h qualquer cani, a cura di B. Ulianich (Wiesbaden: F. Steiner, 1%1), p. 79. Para alm de ter sido decisivo na divulgao das primeiras notcias acerca do telescpio e nos contactos de Galileu com o senado veneziano, Sarpi tivera tambm importantes discusses cientficas com Galileu nos anos anteriores ao aparecimento do Siderem Nuncim. A reaco de Sarpi parece ter sido seguida por outros venezianos que, aps a publicao do Siderem Nuncim parecem ter julgado que Galileu no fora suficiente- mente justo para com eles. Sobre as relaes de Galileu com Sarpi neste perodo, ver: EILEEN REEVES, Painting the Heavens, Art and Science in the Age ofGalileo (Princeton: Princeton University Press, 1997), pp. 104-112. 44 Parece, no entanto, que no usou estes melhores telescpios para fazer as observaes do Siderem Nuncus porque, apesar de terem amplia- es da ordem das trinta vezes, no davam imagens ntidas e o campo de viso era excessivamente limitado. Esta opinio, subscrita por Stillman Drake e Ewan Whitaker, entre outros, hoje consensual entre os histo- riadores. Vide STILLMAN DRAKE, Galileo's first telescopic observations, journai for the History of Astronomy, 7 (1976) 153-168 [tambm em: STILLMAN DRAKE, Essays on Galileo and the Hstory and Philosophy of Science. Selected and introduced by N. M. SWERDWW and T. H. LEVERE (Toronto: University of Toronto Press, 1999), vol. 1, pp. 380-395]; EWAN A. WHITAKER, Galileo's lunar observations and the dating of the composition of Siderem Nuncius, journal for the Hstory o/ Astronomy, 9 (1978) 155-169. 44 dvida que, por parmetros actuais, se podem considerar ins- trumentos muito deficientes, o que, alis, s pe em relevo a excepcional capacidade e a determinao do sbio pisano. 45 O telescpio com que Galileu fez as observaes do Side- reus Nuncius um tubo com duas lentes nos extremos: uma ocular plano-cncava com uma distncia f o ~ l de cerca de cinco centmetros, e uma objectiva plano-convexa com distn- cia focal de aproximadamente 70 a 100 cm. Tratava-se de lunetas com aberturas de aproximadamente 40 mm e amplia- es ligeiramente superiores a 20 vezes. O campo visual anda- ria pelos 12-15 minutos e a resoluo pelos 1,25 minutos de arco. A estes parmetros muito modestos haveria que somar a m qualidade do vidro, com muitas bolhas, ainda longe de ser incolor, e os graves efeitos de aberrao cromtica e aberrao esfrica. Galileu aprendeu a minimizar os problemas de aber- rao esfrica colocando um diafragma, isto , um ecr diante da objectiva, reduzindo as aberturas para cerca de 15-20 mm, utilizando apenas a regio em torno do eixo das lentes (Opere, X, 485, SOl). A primeiro meno de Galileu ao uso de dia- fragmas encontra-se numa carta de 7 de Janeiro de 1610, onde explica que a objectiva convexa deve ser parcialmente tapada, 45 Sobre os parmetros pticos e demais aspectos tcnicos das pri- meiras lunetas de Galileu, ver: ANTONIO FAVARO, ln torno ai cannoc- chiali costruiti e usati da Galileo Galitei", Atti dei Reale lstituto Veneto di Scienze, Lettere ed Am, 60 (1900-1901) 317-342; GIORGIO ABETTI, "I cannocchiali di Galileo e dei suoi discepoli,), L'Universo, 4 (1925) 685- -692; VASCO RONCHI, "Sopra le caratteristiche dei cannocchiali [di Gali- leoJ e sulla loro autenticit", Rendiconti della R. Accademia Nazionale dei Lincei, 32 (1925) 339-343; STILLMAN DRAKE, Galileo at Work. His Scien- tific Biography (Chicago and London: The University of Chicago Press, 1978), pp. 140-153; ALBERT VAN HELDEN, Catalogue o[ Early Te/escopes (Firenze: Giunti, 1999); GrORGIO STRANO (ed), II Telescopio di Ga/i/eo. Lo Strumento che ha cambiato ii mondo (Firenze: Giunti, 2008). Uma excelente e moderna introduo a rodos os problemas cientficos e tcni- cos relacionados com telescpios para o leitor menos familiarizado : GUILHERME DE ALMEIDA, Telescpios (Lisboa: Pltano Editora, 2004). 45 com o que as imagens ficam muito mais ntidas. 46 Dois dos telescpios de Galileu que sobreviveram at aos nossos dias mostram, de facto, o emprego de um diafragma de carto para tapar parte da objectivaY O melhoramento gerado pela aplca- o do diafragma deve atribuir-se a Galileu j que os telesc- pios holandeses originais no o tinham e no h notcia de que antes de Galileu algum os tivesse usado. 48 Segundo o prprio 46 "E bene che ii vetro colmo, che e ii lontano dalI' occhio, sia in parte coperto, et che ii pertuso che si laseia aperto sia di figura ovale, perche cosl si vedranno li oggetti assai piu distintamente" (Opere, X, 278). Esta carta de 7 de Janeiro de 1610 (Opere, X, 273-278), que tere- mos oportunidade de citar algumas vezes, de grande importncia na histria da composio do Sidereus Nuncius j que se trata do primeiro relato de observaes astronmicas feitas por Galileu e corresponde efec- tivamente a um primeiro esboo do que viria depois a ser o livro. Foi enviada a um destinatrio no identificado, mas Favaro argumentou que se tratava de Antonio de' Mediei, um personagem importante na corte toscana. Apesar de Drake ter questionado esta atribuio, sugerindo que o destinatrio seria Enea Piccolomini [STILLMAN DRAKE, Galileo's first telescopic observations, Journal for the History o[ Astronomy, 7 (1976) 153-168J, a sugesto de Favaro tem sido aceite por quase todos os histo- riadores. O efeito e a funo do diafragma no foram imediatamente compreendidos por toda a gente. Em Dezembro de 1610, Cristvo Cl- vio perguntava a Galileu qual a utilidade de tapar parcialmente as objec- tivas (Opere, X, 485). 47 ALBERT VAN HELDEN, Catalogue o[ Early Telescopes (Firenze: Giunti, 1999), pp. 30-33. Num dos telescpios a objectiva tem uma abertura de 37mm mas o diafragma reduz a uma abertura de 15mm; no outro, a abertura da lente de 51 mm est reduzida a 26 mm pelo dia- fragama. Os testes modernos confirmam que realmente o uso de dia- fragma melhora substancialmente a qualidade das imagens fornecidas pelo telescpio. Vid. VICENZO GRECO, GIUSEPPE MOLESINI, FRANCO QUERCIOU, Optical tests of Galileo's lenses, Nature, 358 (1992) 101; YAAKOV ZIK, Galileo and the telescope: The status of theoretical and practical knowledge and techniques of measurement and experimentation in the development of the instrument, Nuncius, 14 (1999) 31-67; Y AA- KOV ZIK, Galileo and optical aberrations, Nuncius, 17 (2002) 455-465. 48 Sven Dupr argumentou que Galileu introduziu diafragmas nos seus telescpios em consequncia dos seus estudos sobre a natureza da 46 Galileu, o emprego do diafragma resultava em melhores ima- gens, por duas razes: por um lado, porque era sempre conve- niente polir lentes grandes, pois assim se atenuavam os efeitos devidos s irregularidades nos bordos, uma conhecida causa de imperfeies, e, por outro, porque embora as lentes maiores proporcionassem maiores campos de viso, davam origem' tam- bm a imagens mais nebuladas (Opere, X, 501-502). A combinao de uma objectiva convergente com uma ocular divergente (aquilo a que depois se chamou a configura- o "galileana", por oposio a outras, como, por exemplo, a "keplerian', em que a ocular uma lente convexa, conver- gente) d origem a uma imagem direita. Neste tipo de telesc- pios, a ocular possui uma distncia focal reduzida, f, e a objec- tiva a distncia F. A objectiva produz uma imagem real invertida e a ocular uma imagem final, que virtual e direita. No chamado "ajustamento normal", o objecto e a imagem esto situados no inflnito e os focos das duas lentes coincidem, sendo ento a separao entre as duas lentes dada por L = F + f (sendo f negativo, de acordo com as convenes). A ampliao angular (m) para ajustamento normal ser dada, para os ngu- los pequenos que interessam, pela razo -FIf, isto , pelo quo- ciente das distncias focais da duas lentes. A questo histrica de interesse prende-se em saber o que que Galileu compreendia de tudo isto e de que maneira foi capaz de ir melhorando progressivamente os seus telesc6pios, em particular, conseguindo melhores ampliaes. Alguns his- toriadores (van Helden, por exemplo) so da opinio de que foi apenas por tentativa e erro que Galileu percebeu que a ampliao dependia da razo das distncis focais das duas len- tes, mas recentemente Sven Dupr argumentou que o asSUntO mais complexo, pois no final do sculo dezasseis no era claro que uma lente cncava tivesse tambm uma distncia luz dos astros, que vinha a fazer desde o aparecimento da nova de 1604. Vid. SVEN DUPRl!, Galileo's telescope and celestial light, Journal for the History o/ Astronomy, 34 (2003) 369-399. 47 foca1. 49 Segundo este investigador, Galileu baseou-se na ptica do seu tempo, cujos princpios levavam a considerar que a ampliao do telescpio estaria relacionada com o dimetro da lente convexa; mas embora Galileu continuasse a pensar que a ampliao estava apenas relacionada com a lente convexa (objectiva), percebeu que no tinha que ver com o seu dime- tro, mas sim com a sua distncia focal,5 A descrio, muito sumria, apresentada no Sidereus Nun- cius, no menciona a possibilidade de focagem e seguramente muitos dos primeiros leitores no consideraram esse problema e a sua possvel soluo. Todavia, algumas das primeiras lunetas que circularam em Itlia j tinham essa capacidade e numa carta de 28 de Agosto de 1609, de Giovanni Battista della Porta ao prncipe Cesi, mostra-se uma luneta cujo compri- mento pode ser variado, permitindo a focagem (Opere, X, 252). Galileu fala explicitamente do assunto na carta de 7 de Janero de 1610 a Antonio de' Medici, explicando que "e bene che ii cannone si possa alungare e scociare un poco, cioe 3 o 49 ALBERT VAN HELDEN, Galileo and the telescope, in PAOLO GALLUZZI (ed.), Novit Cclesti e Crisi dei Sapere (Firenze: Giunti Barbera, 1984), pp. 149-158; SVEN DUPR, Ausonids mirrors and Galileo's len- ses: The telescope and sixteenth century practical optical knowledge, Galilaeana. Journal of Galilean Studies, 2 (2005) 145-180. 50 No 11 Saggiatore (1623) explicou que a ampliao funo do ngulo visual subtendido pelo olho: "ii telescopia ingrandisce gli ogetti cal portargli Sono maggior angola" (Opere, VI, 254). O ponto subtil e deve registar-se que nem Kepler compreendia que a ampliao dada pela razo entre as distncias focais, pensando que o efeito era devido apenas lente convexa. Esta noo dominar a compreenso do efeito telescpico ao longo de todo o sculo XVII, durante o qual o aumento da ampliao dos telescpios foi feito a partir do uso de lentes convexas com distncias focais cada vez maiores. Vide "ITONI MALET, Kepler and the Tdescope, Annals of Science, 60 (2003) 107-136; ALBERT VAN HELDEN, The tdescope in the seventeenth century, Isis, 65 (1974) 38- 58; ALBERT VAN HELDEN, "The Astronomical Tdescope, 1611-1650, Annali de1l7stituto e Museo di Storia della Scienza, 1 (1976) 13-35. 48 4 dita in circa" e que se lhe deve antepor um diafragma (Opere, X, 278). Galileu praticamente nada disse acerca da teoria que explica o funcionamento do instrumento, apesar de prometer uma explicao no Sidereus Nuncius. Embora tivesse reclamado em vrios locais que chegara concepo do telescpio devido a "recondite speculazioni di prospettiva", isto , s suas anlises dos princpios tericos da cincia da perspectiva, a verdade que parece nunca ter dominado os princpios pticos subjacen- tes ao funcionamento do instrumento. 51 Em particular, bvio que no entendeu a Dioptrice (1611) de Kepler, e numa con- versa ocorrida nos meses finais de 1614, com um francs que o visitava (Jean Tarde), queixou-se de que o livro de Kepler era "si obscur qu'il semble que l'autheur mesme ne s'est pas entendu"52 - uma apreciao que s pode classificar-se como muito injusta e como mais um exemplo do surpreendente des- prezo a que votou o matemtico alemo. A 13 de Setembro de 1616, um seu correspondente, Malatesta Porta, escrevia-lhe recordando a promessa feita,53 mas nem nesta ocasio, nem nos anos seguintes, Galileu colmatou esta lacuna, limitando-se a dar indicaes muitO vagas no II Saggiatore (Roma, 1623) (Opere, VI, 259) e em alguma correspondncia dispersa. ;1 Veja-se, por exemplo, Opere, X, 250-251. interessante observar que ao mesmo tempo que insistia no facto de a sua descoberta ter sido fruto de especulaes tericas, Galileu explicava que o "Olandese" que primeiramente fizera o instrumento procedera meramente por tentativa e erro (Opere, VI, 259). ;2 Opere, XIX, 590. Jean Tarde 0561-1636) deixaria interessantes relatos das suas viagens em Itlia, com muitas notcias relativas a Galileu e ao perodo dos descobrimentos telescpicos. Vide JEAN TARDE, Deux voyages en Italie: la rencontre de Galile. Pr&ce et notes de FRANOIS MOUREAU; texte tabli par FRANOIS MOUREAU et MARCEL TETEL (Genve: Slatkine, 1984). 53 "Promise V. S. nel suo Aviso Sidereo d'insegnare il modo vero di formare il telescopio, si che potessero vedersi cutte le forme che sono alla natural vista invisibili; ne fino a questo giorno l'ha fatto" (Opere, XII, 281). 49 A insistncia no reduzidissimo domnio de ptica terica por Galileu tem sido um topos da literatura especializada, san- cionada por autoridades como Vasco Ronchi, Olaf Pedersen, David Lindberg, entre muitos outros. Recentemente, contudo, Sven Dupr tem mostrado como Galileu conseguiu ter uma compreenso do funcionamento do telescpio baseando-se nos conhecimentos disponveis junto dos praticantes da matemtica do sculo XVI, muito em especial como a Theorica specu/i con- cavi sphaerici de Ettore Ausonio, que Galileu conhecia bem e copiou entre 1592 e 1601, foi importante para as suas ideias sobre o funcionamento do telescpio. 54 Como evidente, tambm possvel que Galileu soubesse muito mais do que explicou, e que tivesse mantido a mxima. discrio sobre os princpios pticos relevantes para o funcio- namento do telescpio pelo desejo de os manter secretos. 55 Se no esclareceu quase nada acerca dos princpios teri- cos, Galileu, tal camo os seus contemporneos, tambm no divulgou quase nenhumas indicaes concretas sobre os mto- dos prticos pelos quais construiu o telescpio, a tal ponto que h muitas interrogaes sobre o modo como, na prtica, se levava a cabo este procedimento. 56 S em 1618 surgiria o livro 54 Vide SVEN DUPR, Ausonio's mirrors and Galileo's lenses: The telescope and sixteenth century practical optical knowledge, Gallaeana. Journal oi Galilean Studies, 2 (2005) 145-180. 55 A possibilidade de Galileu no ter publicado uma teoria do telescpio apenas por desejo de mant-Ia secreta discutida por MARIO BIAGIOLl, Replication or monopoly? The economics of invention and discovery in Galileo's observations of 1610, Scimce in Context, 13 (2000) 547-592; YMKOV ZIKand ALBERT VAN HELDEN, Between disco- very and disclosure: Galileo and the telescope, in: MARCO BERETTA, PAOLO GALLUZZI and CARLO TRIARICO (eds.), Musa musaei: Studies on Scientific Instruments and Collections in honour oi Mara Miniati (Firenze: Leo S. Olschki, 2003), pp. 173-190; MARIO BIAGIOU, Galileos Instru- menU oi Credito Telescopes, Images, Secrecy (Chicago: The Universiry of Chicago Press, 2006). 56 Vide FRANCO PALLADINI, Un trattato sulla costruzione dei cannocchiale ai tempi di Galilei: Principi matematici e problemi tecno- 50 de Geronimo Sirtori, Telescopium: Siue ars perficiendi novum illud Galilaei visorium instrumentum ad sidera, com informao detalhada sobre as tcnicas para polir lentes adequadas e cons- truir telescpios. (Curiosamente, como explicaremos adiante mais detidamente, neste assunto so importantes as notas de construo de telescpio de um professor do colgio jesuta de Santo Anto em Lisboa.) A documentao tambm no per- mite clarificar totalmente se, nos primeiros tempos, Galileu recorria a artesos para o ajudarem na construo dos telesc- pios, embora se saiba que, em anos posteriores, vrios artesos trabalharam para ele construindo telescpios e que pelo menos um deles, Ippolito Francini, teve alguma mmaY A despeito das suas limitaes, os telescpios construdos por Galileu foram, durante alguns anos, os melhores telesc- pios do mundo. Foram, por isso, solicitados por muitas pes- soas, e o prprio Galileu tomou a iniciativa de os enviar a muitos, tendo para isso transformado a sua casa numa verda- deira oficina de produo de instrumentos pticos. 58 logici, Nouvelles de la Rpublique des Lettres, 1 (1987) 83-102; ROLF WILLACH, Der lange Weg zur Erfindung des Fernrohres, in JRGEN HAMEL, INGE KEIL (eds.), Der Meister und die Fernrohre. Das Wechselspiel zwischen Astronomie und Optik in der Geschichte [= Acta Historica Astro- nomiae, voI. 331 (Frankfurt am Main: Harri Deutsch, 2007), pp. 34- 126; GIORGIO STRANO (ed) , II Telescopio di Galileo. Lo Strumento che ha cambiato il mondo (Firenze: Giunti, 2008). 57 CARLO VITTORlO VARETTI, I:artefice di Galileo, Ippolito Fran- cini detto ii Tordo, Reale Accademia dei Lincei, serie IV, voI. 15 (1939) nos. 3-4, Roma. 58 Michele Camerota elencou as individualidades a quem Galileu enviou telescpios durante a sua carreira cientfica, num passo que pelo seu interesse transcrevemos na ntegra: "alcuni tra i piu importanti monarchi del tempo (Cosimo II de' Medici, Carlo d'Austria, Maria de' Mediei, Regina di Francia, Filippo IV di Spagna, Massimiliano di Baviera, Ladislao IV di Polonia, Leopoldo d'Austria, l'Elettore di Colo- nia, Ernesto di Baviera), a numerosi nobili e prelati (tra gli alui: Paolo Giordano Orsini, ii cardinale Francesco Maria dei Monte, ii cardinale 51 A documentao da poca permite verificar como era dif- cil realizar observaes com os deficientes instrumentos da altura. Escrevendo a um correspondente, Galileu transmitiu informaes preciosas acerca do uso do instrumento na prtica: lo strumento si tenga fermo, et pereio e bene, per fuggire la titubatione della mano che dai moto delI' arterie et dalla respiratione stessa procede, fermare ii cannone in qualche Iuogo stabile. I vetei si tenghino ben tersi et netti daI panno o nuola che iI fiato, l'aria humida e caliginosa, o il vapore stesso che daIi' occhio, et massime riscaldato, evapora, vi genera sopra (Opere, X, 277-278). Mas as dificuldades surgiam logo no fabrico dos instru- mentos. Numa carta a Belisario Vinta (1542-1613), secretrio de Estado do Gro-Duque da Toscana, a 19 de Maro de 1610, Galileu diz que fez, com grande esforo e despesa, mais de sessenta "occhiali" mas que s muito poucos eram suficien- temente bons para observar as estrelas mediceanas. 59 E quanto ao mero polimento de lentes, as dificuldades eram ainda maio- A1essandro Peretti di Montalto, monsignor Giuseppe Acquaviva, ii cardi- nale Francesco di Joyeuse, ii cardinale Scipione Borghese, ii cardinale Odoardo Farnese, ii cardinale Roberto Ubaldini, I' ambasciatore toscano a Roma, Francesco Niccolini, Federico Landi, prncipe di Valditaro), non- ch a diversi eruditi (Paolo Gualdo, Bartolomeo Imperiali, Federico Cesi, Pierre Gassendi, Nicolas-Claude Fabri de Peiresc, Tiberio Spinola, Daniello Antonini, Matthias Bernegger)". MICHELE CAMEROTA, Galileo Galilei e la Cultura Scientifica nell'et della Controriforma (Roma: Salerno Editrice, 2004), p.158. 59 "gl' occhiali esquisitissimi et atti a mostrar tutte te osservazioni sono molto rari, et io, tra piu di 60 fatti com grande spesa et fatica, non ne ho potuti elegger se non piccolissimo numero" (Opere. X, 301). No rascunho dessa carta escrevera que s dez em mais de cem eram aceit- veis (Opere, X, 298), mas mesmo que estes nmeros contenham algum exagero indubitvel a dificuldade em produzir telescpios capazes. 52 res pois, depois de polidas, s pouqussimas eram aprovadas para serem aplicadas em telescpios. 60 O prprio Galileu teve, por vezes, dificuldades em mos- trar os novos corpos celestes. Em Abril de 1610, deslocou-se a Bolonha com o intuito de pessoalmente mostrar estas novida- des ao famoso astrnomo Giovanni Antonio Magini (1555- -1617), num episdio que redundou num clamoroso fracasso, tendo Galileu de retirar-se mais cedo, humilhado. 61 E noutras ocasies (por exemplo, na corte dos Mediei), recomendou enfa- ticamente que no tentassem ver as luas de Jpiter sem ele estar presente para ajudar (Opere, X, 289). E as dificuldades prticas no eram tudo. O telescpio introduzia ainda um conjunto de problemas novos, com os quais Galileu iria ter de se confrontar ao longo da vida. Como justificar que as observaes telescpicas no eram meras iluses pticas quando imediatamente se verificou que as lunetas tam- bm geravam, com facilidade, iluses pticas? Como aceitar os resultados - muitas vezes perturbadores - de um instru- mento cujo funcionamento no se compreendia nem se sabia explicar? E uma vez que muitas observaes telescpicas no se limitavam simplesmente a melhorar as observaes feitas vista 60 Sobre a dificuldade em polir lentes convenientes veja-se a carta de Sagredo a Galileu, em 23 de Abril de 1616, onde se refere que de 300 lentes feitas s 22 foram consideradas aptas e, destas, s 3 julgadas suficientemente boas para usar em telescpios, isto , uma taxa de acei- tao de cerca de um por cento (!) (Opere, XII, 257-259). 61 Embora saibamos destes acontecimentos pela pena no muito simptica de Martin Horky, no oferece dvida o desastre que esta ten- tativa de mostrar os novos planetas a Magini sups para Galileu. Numa carta para Kepler, de 27 de Abril de 1610, Horky relata os acontecimen- tos que presenciou, dizendo que embora todos tivessem reconhecido que o telescpio funcionava como Galileu dizia para as observaes terrestres, isso j no era verdade para as observaes astronmicas. Al, concorda- vam todos os presentes nas sesses em casa de Magini, o telescpio ilu- dia. Galileu foi incapaz de proporcionar observaes incontroversas e, ficando muito calado, saiu rapidamente (Opere, X, 343). 53 desarmada, mas entravam em conflito directo com essas, como explicar as discrepncias? No fundo, como foi possvel a Galileu tornar aceites e credveis as suas descobertas com o telescpio?62 As estratgias desenvolvidas por Galileu - confirmaes alternativas, testemunhas, representaes visuais convincentes, insistncia na superioridade dos prpios telescpios, etc. - revelar-se-iam de imenso sucesso. Como fez notar o historiador Albert van Helden, o que realmente surpreendente no que tenham surgido dvidas e hesitaes, mas, pelo contrrio, que tantos tivessem ficado convencidos das descobertas de Galileu em to pouco tempo, quando se pensa nas dificuldades das observaes, na sua fraca qualidade e na oposio generalizada ao copernicianismo. 63 As observaes telescpicas de Galileu o Sdereus Nuncius composto essencialmente por dois tratados - um primeiro sobre a Lua e um segundo sobre os 62 Foram vrios os fenmenos pticos ilusrios registados por con- temporneos de Galileu, alguns deles eminentes homens de cincia. Por exemplo, Giovanni Magini queixou-se de que, ao olhar para o Sol com o telescpio protegido por lentes escurecidas, via trs sis (Opere, X, 345). Sobre os problemas relacionados com as discrepncias entre as observaes telescpicas e as observaes a olho nu, veja-se HAROLD r. BROWN, Galileo on the telescope and the eye, Journal for the History 01 Ideas, 46 (1985) 487-501. Sobre as estratgias desenvolvidas por Galileu (e pelos que se seguiram) para tornar credveis as observaes com o telescpio, ver: ALBERT VA:>I HELDEN, Telescopes and Authority from Galileo to Cassini, Osiris, 2 nd series, 9 (1994) 8-29. Todos estes temas, como bem sabido, foram analisados por dois autores que adoptam, contudo, diferente pontos de vista: PAUL FEYERABEND, Agaimt Method: Outline 01 an Anarchistic Theory 01 Knowledge (London: Verso, 1978); MARIO BIAGIOLI, Galileo's Instruments 01 Credito Telescopes, Images, Secrecy (Chicago and London: The University of Chicago Press, 2006). 63 Vide ALBERT VAN HELDEN, The telescope in the seventeenth ccnrury, Isi!, 65 (1974) 38-58, esp. p. 51. 54 satlites de Jpiter - introduzidos por umas breves pagmas acerca do telescpio, e separados por uma digresso, tambm de poucas pginas, sobre as estrelas fIxas. A superfcie da Lua Tudo leva a crer que Galileu comeou a observar a Lua sistematicamente com o telescpio a partir de 30 de Novembro de 1609. 64 No foi o primeiro homem a faz-lo pois j no Vero desse mesmo ano, em Londres, o ingls Thomas Harriot (ca. 1560-1612) fIzera e registara observaes da superfcie da 64 A datao e a reCOnStltUIaO das observaes da superfcie da Lua feitas por Galileu deram origem a interessante e rico debate entre os historiadores. Uma primeira proposta de datao, por Guglielmo Righini, numa comunicao apresentada em 1974 e publicada no ano seguinte, fez iniciar uma troca de opinies com Owen Gingerich a que depois se juntou, com outros argumentos, Stillman Drake. Pouco depois Ewan A. Whitaker, um eminente especialista em cartografia lunar, analisou roda a questo, tendo proposto uma datao (que em grande medida confirma a de Righini) e que hoje em dia aceite quase unanimente. Os trabalhos relevantes so: GUGLIELMO RIGHINI, New light on Galleo's lunar obser- vations, in MARIA LUISA RIGHINI BONELLI and WILLIAM SHEA (eds.), Reason, Experiment, and Mysticism ln the Scientific Revolution (New York: Science History Publications, 1975), pp. 59-76; OWEN GINGERICH, Dis- sertario cum Professore Righini et Sidereo Nuncio, ibid., pp. 77-88; STILLMAN DRAKE, Galileds first telescopic observations"> journal for the History 01 Astronomy, 7 (1976) 153-168 [tambm em: STILLMAN DRAKE, Essays on Galileo and the History and Philosophy 01 Science. Selected and introduced by N. M. SWERDLOW and T. H. LEVERE (Toronto: University of Toronto Press, 1999), voI. 1, pp. 380-395]; EWAN A. WHITAKER, Galileo's lunar observations and the dating of the composition of Side- reus Nuncius, journal for the History 01 Astronomy, 9 (1978) 155-169. Para um enquadramento geral da questo, veja-se: EWAN A. WHITAKER, Selenography in the seventeenth century, in R. TATON and C. WILSON (cds.), Planetary Astronomy fiom the Renaissance to the Rise 01 Astrophysics. Vol. 2, Part A: Tjcho Brahe to Newton (Cambridge: Cambridge Univer- sity Press, 1989), pp. 119-143. 55 Lua, com um primeiro desenho feito em Julho de 1609. Har- riot, contudo, parece nunca ter tido mais do que um interesse estritamente cartogrfico, representando o que pensava serem os continentes, mares e litorais da Lua. E, na verdade, mesmo depois de ter lido o Sidereus Nuncius, fez desenhos da super- fcie lunar com algum detalhe, mas muito inferiores aos de Galileu. 65 De facto, o italiano empreendeu estes estudos com uma determinao e uma genialidade sem igual, possuindo, na altura, uma luneta com uma ampliao e uma resoluo muito melhor do que as de Harriot. 65 Existem dois desenhos da superfcie lunar por Harriot datados de, respectivamente, 26 de Julho de 1609 e 17 de Julho de 1610, isto , um anterior e outro posrerior publicao do Siderem Nuncim. Sempre ciosos dos contributos cientficos dos ingleses do passado, os historido- res anglo-saxnicos tm feito o possvel por descobrir algum outro aspecto notvel nestas observaes, para alm do facto de terem sido as primeiras observaes lunares com telescpio. Ewan Whitaker, por exem- plo, defende que Harriot foi o primeiro a observar a librao em latitude (isto , ptica) da Lua [EWAN A. WHITAKER, Selenography in the seven- teenth century, in R. TATON and C. WILSON (eds.), Planetary Astronomy fiom the Renaissance to the Rise o/ Astrophysics.VoI. 2, Part A: Ijcho Brahe to Newton (Cambridge: Cambridge University Press, 1989), na p. 122]. Vejam-se os trabalhos de JOHN W. SHIRLEY, Thomas Harriot's lunar observations, Science and History: Studies in Honor o/ Edward Rosen, Stu- dia Copernicana, 16 (1977) 283-308; TERRIE F. BLOOM, Borrowed per- ceptions: Harriot's maps of the Moon, Journa/ for the History o/ Astro- nomy, 9 (1978) 117-122, AMIR R. ALEXANDER, Lunar maps and coastal outlines: Thomas Hariot's mapping of the moon, Studies in History and Philosophy o/ Science, 29 (1998) 345-368, STEPHEN PUMFREY, Harriot's maps of the Moon: new interpretations, Notes and Records o/ the Royal Society, 63 (2009) 163-168. Para a actividade cientfica, em geral, de Harriot, usem-se as duas importantes colectneas: JOHN W. SHIRLEY (ed.), Thomas Harrot: Renaissance Scientist (Oxford: Clarendon Press, 1974), e JOHN W SHIRLEY (ed.), A Source Book for the Study o/Thomas Harriot (New York: Arno Press, 1981). Para os aspectos biogrficos deve ver-se sobretudo: JOHN W. SHIRLEY, Thomas Harriot: A Biography (Oxford: Clarendon Press, 1983) e ROBERT Fox (cd.), Thomas Harriot. An Elizabethan Man 01 Science (Aldershot: Ashgate, 2000). 56 A natureza da Lua e, em particular, da sua superfcie, fora sempre objecto de discusses e debates desde a Antiguidade, ao longo de toda a Idade Mdia at s vsperas do surgimento do telescpio. As manchas da Lua so bem visveis a olho nu e levaram a que praticamente todos os povos as tenham tentado interpretar. J no Neoltico se havia discutido essas manchas. Uma ideia que circulava desde a antiguidade, inicialmente pro- posta por Clearco, era a de que essas manchas se deviam ao reflexo da superfcie da Terra. Anaxgoras havia j declarado que a Lua era feita como a Terra, com plancies e ravinas e vrios outros, como Heraclides e Plat.o (pela boca de Scrates, no Pdon) , haviam argumentado que a Lua era como uma outra Terra. 66 Acima de tudo, havia Plutarco, que dedicara uma obra importante e muito divulgada ao assunto, De fade quae in orbe lunae apparet [Sobre a face que se v no disco lunar], onde afir- mava que a Lua como a Terra, com montanhas e vales, e onde discutia muitos outros temas relacionados, como as man- chas lunares, a explicao da origem e natureza da luz que irradia da Lua, a matria de que a Lua feita, os eclipses, a possibilidade de a Lua ser habitada, etc. 67 Estas discusses pro- 66 As ideias antigas sobre a natureza da Lua so estudadas por CLAIRE PRAUX, La Lune dans 14 pense grecque [Mmoires de la Classe des Lettres, 2' srie, t. LXI/4, 1973] (Bruxelles: Palais des Acadmies, 1973) e SOPHlE LUNAIS, Recherches sur 14 Lune - I. Les Autt'urs Latins de la fin des guerres puniques la fin du regne des Antonim (Leiden: E. J. Brill, 1979). Ver ainda LIBA TAUB, Aetna and the Moon. Explaining Nature in Ancient Greece and Rome (Corvallis: Ofegon State Universiry Press, 2008). Como referncia geral para todas as questes que digam respeito descrio da Lua deve usar-se: EWAN A WHITAKER, Mapping and Naming the Moon. A History o/ Lunar Cartography and Nomenclature (Cambridge: Cambridge Universiry Press, 1999). 67 O De focie quae in orbe /unae apparet faz parte dos Mora/ia de Plutarco. Existem edies modernas em vrios idiomas, mas no em por- tugus. A edio mais recomendvel (texto grego e traduo inglesa) encontra-se em: PlutarchS Mora/ia. Vol. XII. With an English transIation 57 longaram-se por toda a Idade Mdia e Renascimento, influen- ciando pensadores e artistas. Era corrente a explicao, de ori- gem averroista, segundo a qual a Lua recebia a luz do Sol dife- rentemente, em funo da sua densidade, o que explicaria a existncia das diferentes tonalidades, isto , das manchas na sua superfcie. 68 Mesmo nas vsperas das descobertas galilelanas, estes assuntos eram discutidos em alguns dos texto mais influentes, como, por exemplo, no comentrio ao De caelo (1593) do Curso conmbrceme e, sobretudo, por Kepler, na sua Optica (1604).69 Kepler no se limitou a citar Plutarco abun- by HAROLD CHERNISS and WILLIAM C HELMBOLD (Cambridge, Mass.: Harvard University Press; London: William Heinemann, 1957), pp. 1-223. Veja-se ainda P. RAINGEARD, Le Peri tou Prosopou de Plutarque. Texte critique avec traduction et commentaire (Paris: Les BelIes Lettres, 1934). Sobre a relao de Galileu com o texto de Plutarco, ver: PAOLO CASINI, II Dialogo di Galileo e la luna di Plutarco, in PAOLO GALLUZZI (ed.), Novit Celesti e Crisi deI Sapere (Firenze: Giunti Barbera, 1984), pp. 57-62; PAOLO CASINI, "Plutarco, Galileo e la faccia della luna, Inter- sezioni, 4 (1984) 397-404; 68 Veja-se, sobretudo, ROGER ARIEW, Galileo's lunar observations in the context of medieval lunar theory, Studies in the History and Phi- losophy o/ Science, 15 (1984) 213-226. De notar tambm que as repre- sentaes artsticas captaram a irregularidade da superfcie da Lua muito antes do aparecimento do telescpio. Por exemplo, as representaes naturalistas da Lua pelo pintor flamengo Jan Van Eyck (1385?-1441), feitas entre 1420 e 1437 (vide S. L. MONTGOMERY, The fim natura- listic drawing of the Moam>, Journal for the History o/ Astronomy, 25 (1994) 317-320) ou os desenhos feitos por Leonardo da Vinci entre 1505-1514 (vide G. REAVES and C PEDRETTI, "Leonardo da Vinci's drawings of the surface features of the Moon, Journal for the History o/ Astronomy, 18 (1987) 55-58), esto longe de representar um astro com atributos de perfeio celeste. 69 Commentarii Collegii Conimbricemis Societatis Iesu in Quatuor Libros De Coelo Ar5totelis Stagiritae. Olisipone, Ex Officina Simonis Lopesii, 1593 [com edies posteriores], especialmente pp. 264-265. Sobre as discusses acerca da Lua no Curso conimbricense e, mais geral- mente, em Portugal, veja-se: BERNARDO MACHADO MOTA, A Naturals- rica da Lua em Portugal nos sculos XVI e XVII, Colquio Revisitar os 58 dantemente, subscrevendo a sua tese central acerca de uma equivalncia essencial entre a Lua e Terra, mas, mais impor- tante, introduziu uma noo muito inovadora ao afirmar que a aceitao dessas ideias acerca da natureza da Lua era o primeiro passo na aceitao do copernicianismoJo Alis, Kepler ficaria to fascinado com o De focie quae in orbe lunae apparet, de Plutarco, que, anos mais tarde, faria uma traduo completa a partir do original grego.? 1 Galileu, contudo, certamente para acentuar a espectacula- ridade das suas prprias observaes e a importncia do teles- cpio, no deu qualquer indicao destas discusses nem da existncia de uma longa tradio' polmica acerca da natureza da Lua, nem muito menos da posio de Kepler acerca deste assunto. Limitou-se, numa frase breve, a mencionar a "opinio Saberes. Actas (Lisboa; no prelo). Kepler discute vrios assuntos relativos natureza da Lua no seu Ad Vitellionem Paralipomena, quibus Astronomiae Pars Optica Traditur (Frankfurt, 1604), apresentando catorze citaes do livro de Plutarco. Este importante texto de Kepler est no vol. II da Joan- nis Kepleri Opera Omnia e tambm no vol. II da Kepler Gesammelte Werke. H uma traduo inglesa desta obra: JOHANNES KEPLER. Optics. Paralipomena to Witelo and Optical Part of Astronomy. Translated by William H. Donahue (Santa Fe, New Mexico: Green Hon Press, 2000). 70 "Tandem vero, ubi Plutarchus, ubi Maestlinus aequis in philoso- phia auribus fuerint capti: tum bene Aristarchus cum Copernico suo dis- cipulo sperare incipiat." Optica, ed Fritsch, p. 290; JOHANNES KEPLER. Optics. Paralipomena to Witelo and Optical Part of Astronomy. Trad. W. H. Donahue, p. 267. 71 Kepler traduziu, anotou, e deu aos prelos o livro de Plutarco como um anexo sua obra, publicada postumamente pelo seu filho: Somnium, seu Opus Posthumum de Astronomia Lunari (Frankfurt, Zaga, 1634), fols. 97-184. Vide Kepler's Somnium. The Dream, or Posthumous Work on Lunar Astronomy. Translated, with a Commentary by EDWARD ROSEN (Madison: Universiry of Wisconsin Pres, 1967), especialmente, Appendix D: Kepler Translation of Plutarch's Mooil, pp. 209-211; JOHANNES KEPLER, El Sueno o la Astronomia de la Luna. Introduccin, traduccin, notas e ndices: FRANCISCO SOCAS (Huelva: Universidad de Huelva, 2001). 59 pitagrica de que a Lua uma outra Terr'. O aparecimento do telescpio permitia a Galileu fazer uma ousada manobra retrica, impondo um verdadeiro corte na longa tradio dos estudos sobre a Lua. Ao ignorar todos os textos e as ricas dis- cusses do passado, Galileu indicava implicitamente que o telescpio inaugurava uma nova era. No se sentia, assim, na necessidade de dialogar com as opinies do passado que haviam ficado ultrapassadas - mas no necessariamente reba- tidas - com o advento da luneta. Nem todos ficaram convencidos com esta manobra. Quando comearam a ser divulgadas as observaes galileanas da superfcie da Lua, alguns contemporneos acharam que o que se estava a divulgar como novo era assunto antigo e bem sabido. 72 E tinham bastante razo pois at o prprio Galileu j era da opinio de que a Lua era como a Terra, com montanhas e vales, alguns anos antes de a ver com o telescpio. Em 1606, na sequncia das discusses provocadas pelo aparecimento da nova estrela de 1604, publicara, sob o pseudnimo de Alim- berto Mauri, uma obra intitulada Considerazioni { . .} intorno alia stella apparita 1604, onde defendia j esta ideia.7 3 No entanto, como rapidamente se constataria, uma coisa discutir com base em textos, argumentos, e autoridades. Outra coisa, muito diferente, ver, sobretudo quando o "ver" era guiado pela pena e pela mente de um homem genial. 72 Foi, por exemplo, o caso de Giovanni Camilo Gloriosi que ime- diatamente relacionou as notcias dadas por Galileu com o texto de Plu- tarco; "Quae de luna refert, veterrima sunt, Pythagoraeque adscribantur; qua de re disertssimus extat Plutarchi libellus" (Opere, X, 363). 73 Comiderazioni [. . .] sopra alcuni luoghi dei discorso di Lodouico delie Colombe intorno alia stella apparita 1604 (Firenze, Giovanni Anto- nio Caneo, 1606). O texto est traduzido para ingls por Stillman Drake em; Galileo Agaimt the Philosophers (Los Angeles: Zeitlin and Ver Brugge, 1976), pp. 73-130, com um importante estudo nas pp. 55-71. Sobre este texto e as circunstncias intelectuais que rodearam a sua produo, ver: EILEEN REEVES, Painting the Heavem, Art and Science in the Age 01 Gali- leo (Princeton: Princeton Universiry Press, 1997), pp. 91-137. 60 Entre 30 de Novembro e 18 de Dezembro, Galileu obser- vou a Lua em diversas fases, fazendo cuidadosos desenhos do que via. Para alm das gravuras que esto no Sidereus Nuncius, conhecem-se alguns outros desenhos e aguarelas da Lua tam- bm feitos por ele.7 4 Muito recentemente foi localizado um exemplar do Sidereus Nuncius, absolutamente idntico aos da primeira edio, mas que, em lugar das gravuras, apresenta aguarelas que tudo leva a crer foram feitas pelo prprio Gali- leu.l 5 As gravuras da edio original do Sidereus Nuncius so de boa qualidade, mas nas edies seguintes decaram muito de nvel. 74 Preservaram-se sete desenhos a aguarela feitos por Galileu (Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze, Cod. Galileiana 48, em manuscritos no-datados). convico entre os historiadores de que as aguarelas foram executadas por Galileu enquanto observava e no a pos- terior, relembrando o que vira. Vide EUZABETH CAVICCHI, Painting the Moon, Sky and Telescope, 82 (1991) 313-315. Sobre Galileu como artista veja-se especialmente: HORST BREDEKAMP, Gazing Hands and Blind spots: Galileo as Draftsman, in jRGEN RENN (ed.), Galleo n Context (Cambridge: Cambridge University Press, 2001), pp. 153-192; HORST BREDEKAMP, Galitei der Knstler. Der Mond. Die Sonne. Die Hand (Berlin: Akademie Verlag, 2007). Veja-se tambm a discusso acerca das teses principais deste livro por OWEN GINGERICH, The curious case of the M-L Sidereus Nuncius, Galilaeana, 6 (2009) 141- -165. Em particular, os desenhos da Lua por Galileu mostram que ele dominava as tcnicas do disegno, uma observao que os historiadores j haviam feito h alguns anos: Vide WOLFGANG KEMPF, Disegno: Beitrage zur Geschichte des Begriffs zwischen 1547 und 1607, Marburger Jahr- buch for Kunstwissenschaft, 19 (1974) 219-240; SAMUEL Y. EDGERTON, The Hertage of Giottos geometry: Art and science on the eve of the scienti- fie revolution (Ithaca and London: ComeI! University Press, 1991), pp. 223-253; CHRYSA DAMIANAKI, Galileo e Ie arti figurative (Roma: Vec- chiarelli Editore, 2000); HORST BREDEKAMP, Gazing hands and blind spots: Galileo as draftsman, Science in Context, 13 (2000) 423-463. 75 Este agora conhecido como o exemplar MI, de Martayan-Lan, o conhecido livreiro nova-iorquino que deu a conhecer o livro. No cabe aqui fazer-se uma anlise detalhada das diferentes representaes da Lua 61 o estudo da superfcie lunar por Galileu antes de mais nada um monumento sua capacidade de observao e ao seu talento grfico. Fica bem patente a sua grande capacidade arts- tica, mas fica ainda mais explcita a sua compreenso da importncia das representaes visuais como elementos persua- sivos de imenso poder,76 No Sidereus Nuncius Galileu apresenta cinco gravuras da Lua na verdade apenas quatro so distin- tas pois h uma repetio em diferentes fases, procurando, muito mais do que uma cartografia precisa da Lua, fazer uma descrio visual dos diferentes tipos de acidentes e relevos da superfcie lunar e a sua semelhana com os correspondentes terrestres. Algumas destas observaes haviam sido dadas a conhecer na carta de 7 de Janeiro de 1610 que enviou a Antonio de' Mediei e, na verdade, quando semanas depois preparou o Side- reus Nuncius usou muito do texto que escrevera nessa missiva. deixadas por Galileu, mas seria insensato no chamar a ateno do leitor para a descoberta das novas aguarelas, uma das maiores novidades nos estudos galileanos nos ltimos anos, comunicada pela Universidade de Pdua a 28 de Maro de 2007 e analisada por William R. Shea a Horst Bredekamp. Vide GIOVANNI CAP RARA, "E Galileo dipinse ii volto della Luna, Corriere della Sera, 27 Maro 2007, pp. 15-18; RICHARD OWEN, The Galil.eo sketches that turned the universe on its head, The Times, 28 Maro 2007, pp. 6-7; M. BECKER, Galileis erste Mond-Bilder ent- deckt, Spiegel 30 Maro 2007; JEFF ISRAELY, Galileo's Moon View , Time, 16 Agosto 2007. 76 Acerca deste tema, a literatura recente tem sido adicionada com trabalhos de grande importncia. Veja-se: WILLIAM R. SHEA, How Gali- leo's mind guided his eye when he first looked at the moon through a telescope, in: GRARD SIMON and SUZANNE DBARBAT, Opties and Astronomy [= Proceedings of the XX l International Congress of History of Science, Liege, 20-26 July 1997, vol. XII] (Turnhout: Brepols, 2001), pp. 93-109; SARA EUZABETH BOOTH and ALBERT VAN HELDEN, The Virgin and the lelescope: The Moons of Cgo/i and Galileo, Scienee in Context, 13 (2000) 463-488 [republicado in: jRGEN RENN (ed.), Galileo in Context (Cambridge: Cambridge Universry Press, 2001), pp. 193- -216]. 62 Ao redigir o Siderem Nuncius, Galileu percebeu que necessitava de criar uma nova linguagem visual para acompanhar a descri- o de factos to surpreendentes. As gravuras que preparou no tm a pretenso de cartografar a superfcie lunar e, quando comparadas com imagens reais da Lua, imediatamente se reco- nhece que esto muito longe de serem representaes fiis. Pelo menos desde meados do sculo XVII que vrios astrnomos fizeram notar que, consideradas como descries cartogrficas da Lua, as gravuras do Sidereus Nuncim so muito deficientes?7 Mas a representao exacta dos detalhes lunares nunca foi a inteno de Galileu. As gravuras que apresenta so peas visuais de um argumento. Alis, a comparao das aguarelas que primeiramente desenhou, enquanto observava com o teles- cpio, com as gravuras depois publicadas, mostra que as pri- meiras so muito mais fiis realidade e que Galileu intencio- nalmente deformou e exagerou muitos aspectos do que vira, . para construir e ilustrar os seus argumentos. As imagens apre- sentadas so o ponto de partida e apoio visual de um argu- mento que Galileu monta acerca das zonas claras e escuras da Lua, do modo como essas zonas de claridade e escurido vo variando com a passagem do tempo, e do que se pode deduzir dessas mutaes. A anlise de Galileu verdadeiramente excepcional, sendo toda baseada na observao de pontos luminosos e escuros e manchas mais ou menos brilhantes na superfcie da Lua, na sua distribuio espacial e sua variao com o decorrer do tempo. O telescpio no lhe mostrou directamente o perfil de 77 O primeiro a assinalar esse facto foi o grande astrnomo e sele- ngrafo polaco Johannes Hevelius (1611-1687), na Selenographia sve Lunae descriptio (Gdansk, 1647), p. 205. Recentemente, por exemplo, idnticas crticas foram feitas por especialistas em cartografia lunar: ZDENEK KOPAL and ROBERT W. CARDER, Mapping the Moon, past and present (Dordrecht and Boston: Reidel, 1974), p. 4. Uma importante obra de referncia para este tipo de estudos o livro de JOHN E. WESTFALL, Atlas o/ the Lunar Terminator (Cambridge: Cambridge Uni- versity Press, 2000). 63 montanhas lunares, nem nunca Galileu reclamou tal coisa. Pelo contrrio, como explicou numa carta ao matemtico jesuta Christoph Grienberger, a concluso de que a Lua tem monta- nhas no obtida pelos sentidos directamente, mas sim pela "conjuno do discurso com as observaes e aparncias" 78. A existncia de montanhas e vales, cordilheiras e depresses , pois, uma deduo a partir das propriedades do brilho da superfcie da Lua, uma deduo com que nem todos concor- dariam. Observando com o telescpio e interpretando os resulta- dos foi possvel concluir que a Lua tem zonas de plancie, montanhas e vales. Esta natureza irregular e montanhosa da Lua especialmente evidente examinando o terminador, isto , a linha que separa a regio escura da regio iluminada. Com- preendendo que alguns pontos brilhantes, na zona obscurecida da Lua, seriam os cumes de montanhas lunares iluminados pelo $pl, Galileu foi ainda capaz de fornecer estimativas para a altura das montanhas da Lua, com um argumento geomtrico simples mas muito engenhoso.7 9 Explicou ainda porque que 78 Carta a Christoph Grienberger, a 1 de Setembro de 1611: "Come dunque sappiamo noi, la Luna esser montuosa? Lo sappiamo non coi semplice senso, ma coll' accopiare e congiungere ii discorso coll' osser- vationi et apparenze sensate, argumentando simil guisa" (Opere, XI, 183). 79 A explicao bem conhecida e figura em praticamente todos os textos que tratam deste assunto. Para uma discusso mais pormenorizada, ver: FLORIAN CAJORI, History of determination of the heights of moun- tains, !sis, 12 (1929) 482-514; C. W. ADAMS, <<A note on Galileo's determination of the height of lunar mountains, Isi!, 17 (1932) 427- -429. importante ter presente que no incio do sculo XVII so ainda extremamente grosseiras as estimativas das alturas das prprias montanhas da Terra. Este clculo parece ter sido uma das ltimas seces a ser includa no livro, quando algumas outras partes j se encontravam impressas e para o fazer usou alguns dos desenhos que tinha feito. Vide OWEN GINGERICH and ALBERT VAN HELDEN, From Occhiale to Printed Page: The Making of Galileo's Sidercus Nuncius, Journal for the History o[ Astronomy, 34 (2003) 251-267. 64 essas montanhas no tornavam de aspecto rugoso o perfil exte- rior do disco lunar, como uma consequncia da sobreposio visual de muitas cordilheiras lunares ou devido ao efeito ptico dos vapores atmosfricos da Lua, o que explicou detalhada- mente com um diagrama (Galileu abandonaria mais tarde, s depois da publicao do Sidereus Nuncius, a ideia de qualquer fenmeno atmosfrico na Lua). A importncia que ele atribua s gravuras da Lua evidente pois quando pensou em fazer uma nova edio do Sidereus Nuncius, uma das suas intenes era melhorar essas representaes, incluindo uma srie completa de imagens da superfcie da Lua para toda uma lunao (Opere, X, 300). Um dos pontos centrais em toda a discusso acerca da Lua tem que ver com o fenmeno da chamada Lua cinzenta, ou Lua cendrada, a que Galileu chamar "luz secundria" da Lua, isto , a tnue luminosidade que se pode observar na parte obscura da Lua quando est na fase crescente. A inter- pretao mais tradicional desta iluminao subtil atribua-a luz solar, baseando-se na ideia de que o globo lunar era par- cialmente translcido e que, quando era exposto luz do Sol, ficava impregnado dessa iluminao. Galileu discutiu o fen- meno com ateno e mostrou tratar-se de luz que atinge a Lua depois de ter sido reflectida pela Terra (tal como a Lua ilumina a Terra com luz reflectida do Sol, tambm a Terra ilumina a Lua com luz reflectida). Diz que j discutira e explicara este assunto alguns anos antes, mas no refere que nem sequer fora o primeiro a faz-lo. 80 possvel que no estivesse a par de que um sculo antes j Leonardo da Vinci havia sugerido uma tal explicao, num dos seus apontamentos manuscritos, mas sabia certamente que Michael Maestlin (1550-1631), na sua Disputatio de eclipsibus solis et /unae (Tbingen,1596), j tratara BO O tema da luz secundria e da sua explicao por Galileu tra- tado desenvolvidamente na obra de EILEEN REEVES, Painting the Heavens, Art and Science in the Age 01 Galileo (Princeton: Princeton University Press, 1997). 65 do assunto, e que Kepler j dera uma explicao completa do fenmeno na sua Optica (1604).81 Mas o que torna este assunto de importncia capital que, para Galileu, a luz secun- dria, revelando uma simetria entre a Lua e a Terra, servia como uma das indicaes mais convincentes a favor do esta- tuto planetrio da Terra, isto , do copernicianismo. O assunto permaneceria de grande importncia no programa coperniciano em que Galileu se empenhou ao longo dos anos. Mesmo j nos seus ltimos anos de vida voltaria a este assuntO a prop- sito do livro de Fortunio Liceti, Litheosphorus, sive de lapide Bononiens lucem (Udine, 1640), em que o autor defendia que a luz da Lua era devida a um fenmeno semelhante ao da pedra de Bolonha, isto , um fenmeno de fosforescncia. 82 Todavia, como foi j argumentado convincentemente por Roger Ariew, no pode dizer-se que as observaes de Galileu 61 No captulo De illustratione mutua lunae et terrae, in Ad Vitellionem Paralipomena, quibus Astronomiae Par, Optica Traditur (Frank- furt. 1604), Kepler discute o assunto e transcreve o passo relevante de Maesdin. Veja-se: Kepler Gesammelte Werke. vol. II, pp. 221-225. e. na traduo inglesa: Johannes Kepler. Opties. Paralipomena to Witelo and Optieal Part o[ Astronomy. Trad. W. H. DONAHUE, pp. 263-268. Sobre a questo tratada por Leonardo (sobretudo no Codex Arundel), ver; E. MILLOSEVICH, Leonardo e la luce cinerea. in Per iI 4 eentenario della morte di Leonardo (Bergamo; Istituto di Studi Vinciani. 1919), pp. 17-19. 62 Numa carta ao prncipe Leopoldo da Toscana Galileu. criticou esta explicao relembrando as suas observaes da Lua acerca do assunto (Opere. VIII, 467). Sobre esta questo, ver: S. L VAVlLOV, Galileo in the History of OpriCS, Soviet Physics Uspekhi, 7 (1965) 569-616 [original- mente; Usp. Fiz. Nauk. 83 (1964) 583-615]. Eileen Reeves defende que Galileu teria voltado ao estudo da luz secundria num trabalho intitulado De visu et colcribus que anunciou numa carta a Belisario Vinta a 7 de Maio de 1610 (Opere, X, 352), mas cujo rasto se desconhece, no se sabendo sequer se chegou efectivamente a ser terminado. Vide EILEEN REEVES, Painting the Heavem: Art and Scienee in the Age o[ Galileo (Prin- ceeon: Princeton University Press, 1997), pp. 113-118. 66 tivessem anulado completamente a descrio averroista. 83 Talvez por isso, ou porque a observao da superfcie lunar com um telescpio muito simples de fazer, estas descobertas acerca do relevo da Lua e do seu brilho secundrio foram as que suscita- ram mais reservas e contestaes. O mmoso matemtico jesuta Cristovo Clvio [Clavius) (1538-1612), se bem que estivesse pronto para aceitar todas as outras observaes telescpicas de Galileu, incluindo a supreendente observao de satlites de Jpiter, nunca aceitou completamente as opinies de Galileu relativas Lua. A anlise da superfcie da Lua por Galileu um feito do mais notvel brilhantismo cientfico. Para que seja conveniente- mente apreciado importa ter presente que foi realizado em condies muito desfavorveis: os campos visuais dos telesc- pios de que dispunha (cerca 12 a 15 minutos de arco) apenas lhe permitiam ver cerca de um quarto da Lua cheia. Galileu praticamente abandonou o estudo da superfcie da Lua aps a redaco do Sidereus Nuncius, o que se viria a converter num campo de intenso trabalho cientfico sob o nome de Seleno- grafia. Todavia ainda fez mais uma descoberta importante, ao observar, na dcada de 1630, as libraes da Lua 84
83 ROGER ARIEW, .Galileo's lunar observations in rhe context of medieval lunar theory, Studies in the History and Philosophy o/ Science, 15 (1984) 213-226. 84 Galileu explicou a Iibrao ptica (ou em latitude) da Lua no Dialogo sopra i due massimi sistemi dei mondo (1632) (Opere, VII, 90-91). Mais tarde, numa carta a Fulgenzio Micanzio, a 7 de Novembro de 1637, anunciou a descoberta de um outro tipo librao, que hoje se designa por librao em longitude (Opere, XVII, 214-215), tendo conti- nuado a investigar este fenmeno nos meses seguintes, vide (Opere, XVII, 291-297). Sobre este assunto, ver: WILLIAM R. SHEA, Galileo's Intellectuai Revolution (New York: Science History Publications, 1972), pp. 185-186; STILLMAN DRAKE, Gaiileo at Work. His Scientific Biography (Chicago and London: The University of Chicago Press, 1978), p. 385. Como j se assinalou atrs, possvel que Harriot tenha sido o primeiro a notar a librao em latitude, mas Galileu no teve de certeza notcia disso. 67 Toda a discusso em torno da Lua serviu a Galileu de ocasio para introduzir, como um tema que se ir repetindo em toda a sua obra posterior, a ideia da semelhana e da co-familiaridade entre a Lua e a Terra e, portanto, a afirmao de que a Terra apenas mais um planeta. Alis, ser durante a discusso da superfcie lunar que Galileu far a mais explcita referncia ao movimento da Terra em todo o Sidereus Nuncius. A natureza da Lua, do seu brilho e a sua semelhana com a Terra so extensamente tratadas no Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo (Florena, 1632), constituindo uma parte central das discusses do primeiro dia (Opere, VII, 86-131). As estrelas fIXas Galileu comeou a observar com ateno as estrelas fixas pouco depois de dispor de telescpios. No Sidereus Nuncius referiu-se apenas s suas observaes de Orionte [Oron] e das Pliades, mas, por apontamentos manuscritos, possvel saber que examinou tambm com ateno outras constelaes. 85 Ape- sar de ter referido as suas observaes das estrelas logo na carta a Antonio de' Mediei - "molte stelle fisse si veggono con l'oc- chiale, che senza non si discernono" (Opere, X, 277) - a incluso deste assunto no livro parece ter sido uma deciso tar- dia, feita at com alguma precipitao, e quando Galileu se referiu a uma segunda edio que pensava fazer, mencionava como um dos melhoramentos uma seco muito maior sobre as estrelas fixas, com gravuras de todas as constelaes (Opere, X, 299-300). Desde 1604, quando apareceu uma nova nos cus, que Galileu se interessava pela natureza da luz dos astros. Nessa altura defendera que, quer estrelas, quer planetas, iluminavam 85 Vide Sidereus Nuncius. Le Messager Cleste. Texte, traducton et notes tablis par Isabelle Pantin (Paris: Les Belles Lemes, 1992), p. xxiii. 68 por reflectirem luz. 86 Com o telescpio, contudo, corrigiu essa primeira explicao, concluindo que os planetas apenas reflec- tem luz, e que somente as estrelas brilham com luz prpria. Mas a observao telescpica de estrelas revelaria um compor- tamento inesperado. Galileu notou que quando as via com o telescpio, embora elas se passassem a ver com brilhos muito mais intensos do que a olho nu, continuavam a aparecer muito pequenas, pontuais. Um comportamento muito diferente, por- tanto, dos planetas, que, observados com o telescpio, revelam uma forma bem definida de discos. A 7 de Janeiro relatava estes factos do seguinte modo: I pianeti si veggono rotondissimi, in guisa di piccole lune piene, et di una rotondit terminata et senza irradia- tione: ma le stelle fisse non appariscono cosi, anzi si veg- gono folgoranti et tremanti assai piu con I' occhiale che senza, et irradiate in modo che non si scuopre qual figura posseghino (Opere, X, 277). Na verdade, o problema era ainda mais perturbador pois as estrelas pareciam, efectivamente, diminuir de tamanho quando vistas atravs do telescpio, enquanto todos os outros corpos so ampliados. Ou seja, o telescpio parecia funcionar de modo diferente para diferentes objectos celestes; um com- plicado problema que Galileu tinha de explicar. 87 86 Vide SVEN DUPR, Galileo's telescope and celestial light, Jour- na! for the History 01 Astronomy, 34 (2003) 369-399; ElLEENREEVES, Painting the Heavens, Art and Science in the Age 01 Ga!i/eo (Princeton: Princeton University Press, 1997), pp. 57-90. S7 A razo verdadeira a difraco que ocorre quando a luz passa por uma abertura pequena, como a pupila do olho ou a objectiva do telescpio, e que impossibilita obter imagens ntidas de objectos muito pequenos. As estrelas so to pequenas que, seja qual for o seu tamanho real e a ampliao da luneta, o que se v so apenas os seus discos de difraco. 69 A ideia de Galileu para explicar este estranho facto con- sistiu em argumentar que, vista desarmada, as estrelas so vistas sempre rodeadas de uma irradiao, uma espcie de "cabeleir' de raios luminosos que saem da estrela em todas as direces, que as faz parecer de muito maior dimenso, mas que esta irradiao seria eliminada (como que "rapada", a expresso que usa) ao passar pelo telescpio. Com esta explica- o Galileu conseguia no somente tornar coerente o funciona- mento do telescpio, produzindo o mesmo efeito para todos os objectos celestes observados, mas conseguia tambm anular uma importante crtica de Tycho Brahe contra o sistema de Coprnico. 88 interessante notar que, para explicar este assunto, Gali- leu invocou observaes no-telescpicas das estrelas. Podia assim atacar as estimativas e os argumentos de Tycho Brahe (que nunca tivera telescpios), ao mesmo tempo que desligava o problema do dimetro das estrelas da questo da fiabilidade do instrumento. 89 O problema do brilho das estrelas ocup-lo-ia at ao fim da vida e serviria para introduzir uma profunda anlise e cr- tica das ideias tradicionais associadas percepo visual. Depois das primeiras menes no Sidereus Nuncius, voltaria ao assunto 88 Argumentando contra o sistema de Coprnico, Tycho Brahe fizera notar que se as estrelas estivessem s enormes distncias da Terra, necessrias para tornar insensveis os efeitos da paralaxe estelar, ento, atendendo sua dimenso aparente, elas teriam que ser absolutamente gigantescas. Sem explicitar que se referia a este argumento de Brahe, Galileu respondeu no Sidereus Nundus do modo que se descreve acima, e voltou ao assunto, mais desenvolvidamente e agora citando pelo nome o astr6nomo dinamarqus, no terceiro dia do Dialogo sopra i due rrulSSimi s!temi dei mondo (1632) (Opere, VII, 385-392). As objeces de Brahe encontram-se na sua correspondncia, publicada. pela primeira vez em 1596 em Uraniborg com o ttulo de Epistolae astronomcae. 89 Vide HENRY R. FRANKEL, The importance of Galileo's nomeles- copie observations concerning the size of the fixed stars, Isis, 69 (1978) 77-82. 70 na terceira carta sobre as manchas solares, em Istorie e dimos- trazioni intorno alie macchie solari (1613) (Opere, V, 196-197) no Discorso delle comete (1619), escrito em nome de Mario Guiducci (Opere, VI, 79-85), no II Saggiatore (1623) (Opere, VI, 354-361), onde est a discusso mais desenvolvida deste tema, no Dialogo sopra i due massimi sistemi dei mondo (1632) (Opere, VII, 356-365), e mesmo no Le operazioni astronomiche, um trabalho redigido j quase no fim da vida que ficaria incompleto (Opere, VIII, 453-464). O argumento que Galileu foi progressivamente desenvolvendo nestes trabalhos era o de que a vista desarmada produz iluses pticas que o telescpio resolve, e que, portanto, a nossa viso directa no deve ser con- fiada quando se trata de observaes de fenmenos astro n- micos. 90 Observando com o telescpio duas zonas bem conhecidas do cu - na constelao de Orionte a zona do cinturo e da espada, e as Pliades, na constelao do Touro -, Galileu veri- ficou a existncia de dezenas de novas estrelas fixas, invisveis a olho nu e por isso totalmente desconhecidas at ento. 91 As 90 Uma vez que o argumento ser desenvolvido e aperfeioado em publicaes posteriores ao Sidereus Nuncius, no cabe aqui analis-lo em detalhe, mas importa sublinhar que o ponto essencial introduzido por Galileu reside numa progressiva afirmao de que vrios problemas relacionados com as observaes telescpias resultam de uma no correcta apreciao dos deftitos da viso a olho nu. Por exemplo, a coroa de irra- dio em torno das estrelas , segundo Galileu, gerada pelo olho, sendo o telescpio que a permite eliminar. Qualquer pessoa compreende o passo arrojado que Galileu est a propor, alterando as noes tradicionais de teoria da percepo e sugerindo que os sentidos humanos no pos- suem um estatuto especial, devendo ser tratados e analisados como meros instrumentos. Vide HAROLD I. BROWN, Galileo on the telescope and the eye, Journal for the History o/ ldeas, 46 (1985) 487-501; SVEN DUPRI:, Galileo's telescope and celestial light, Journal for the History 01 Astro- nomy, 34 (2003) 369-399. 91 Qualquer bom atlas celeste esclarece a posio e a moderna des- crio destes grupos de estrelas. Veja-se, por exemplo, MAxlMO FERREIRA, GUIUIERME DE ALMEIDA, Introduo Astronomia e s Ohservaes Astro- nmicas (Lisboa: Pltano, 1995). 71 Pliades so um enxame aberto (Messier 45) conhecido desde a mais remota antiguidade. Pelo menos seis estrelas so bem vis- veis sem instrumentos pticos, mas em condies favorveis podem chegar a ser vistas 14. Estes dois exemplos eram sufi- cientes para deixar claro o que sucederia se todos os cus fossem examinados sistematicamente. De uma assentada, o nmero de estrelas e, portanto, o gigantismo do universo, aumentava espantosamente. Deve ainda mencionar-se que as gravuras que Galileu apresentou no so absolutamente rigoro- sas quanto localizao das estrelas, mas so surpreendente- mente completas j que apresentam quase sem falhas todas as estrelas at uma magnitude de +6. Galileu dirigiu tambm o seu telescpio para duas zonas celestes que na altura se julgavam ser nebulosas. Observou que a "nebulos' da cabea de Orionte [nebuia capita Orionis, -Orionis] e a "nebulos' de Prespio, no Caranguejo, que no catlogo de Ptolomeu so descritas como nebulosas, e sempre assim haviam sido consideradas pelos astrnomos, eram, afinal, constitudas por numerosas estrelas, muito prximas umas das outras. Na altura em que publicou estes resultados, o consenso em torno deste assunto comeava a desaparecer, pois desde o incio do sculo XVII, antes mesmo do aparecimento do teles- cpio, j vrios autores haviam questionado a descrio antiga: no famoso catlogo de Johannes Bayer (1564-1617), Uranome- tria (Augsburg, 1603), o mais influente atlas celeste do sculo XVII, a "nebulos' da cabea de Orionte aparece j resolvida em trs estrelas, sendo o aspecto nebular abandonado.92 Mas 92 A Uranometria (Augsburg, 1603) uma obra de grande quali- dade artstica e tipogrfica, com excelentes gravuras, composta por 51 estampas: representam-se primeiro as 48 constelaes ptolomaicas, e depois, numa nica estampa, as 12 novas constelaes do hemisfrio Sul. As duas ltimas gravuras so representaes completas do hemisfrio norte e do hemisfrio sul. Bayer adoptou a conveno (originalmente proposta por Piccolomini) de usar letras gregas para indicar a magnitude estelar das estrelas mais brilhantes e letras romanas para as mais fracas e, 72 seria Galileu, ao mostrar que essa "nebulosa" era afinal um agregado de 21 estrelas muito prximas, quem desferiria a der- radeira machadada na concepo antiga. De modo semelhante, a "nebulos' do Prespio (hoje em dia com a designao de agregado Messier 44 [M44, NGC 2632], um enxame aberto), facilmente visvel a olho nu, conhecida desde a mais remota antiguidade; os gregos chama- vam-lhe Manjedoura, e Ptolomeu, no seu famoso Catlogo, inclui-a tambm entre as sete nebulosas listadas no Almagesto. 93 Sem lentes no se conseguem distinguir as estrelas, vendo-se apenas uma mancha difusa, mas Galileu, com o telescpio, resolveu-a num aglomerado de 38 estrelas. Estas observaes telescpicas pareciam resolver definitiva- mente a questo da verdadeira natureza das zonas nebulosas do cu, e, baseado neste esclarecimento, Galileu explicava que era exactamente o que tambm se observava na Via Lctea, sobre em geral, a ordem dos alfabetos corresponde a uma ordem decrescente de brilho o que passaria a ser conhecido como a nomenclatura de Bayer. O atlas de Bayer foi muito popular, a despeito de ter sido publicado nas vsperas do aparecimento do telescpio, o que iria alterar profundamente a histria da astronomia. Depois da primeira edio de 1603 foi reedi- tado em 1624, 1639, 1641, 1648, 1655, 1661, 1666 e 1689. I-Iouve tambm vrias edies do texto, sem os mapas. Sobre a histria deste e de outros famosos atlas celestes, como o Firmamentum Sobiescianum (1690) de Johannes Hevelius (1611-1687), o Atlas coelestis (1729), de John Flamsteed (1646-1719), e a Uranographia (1801), de Johann Elert Bode (1747-1826), veja-se: DEBORAH J. WARNER, The Sky Explored: Celestial Cartography, 1500-1800 (New York: Alan R. Liss; Amsterdam: Theatrum Orbis Terrarum, 1979); GEORGE S. SNYDER, Maps olthe Hea- vens (New York: Abbeville Press, 1984); PETER WHITFlELD, The Mapping 01 the Heavens (London: the British Libraray; 1995); FELICE STOPPA, Atlas Coelestis: II cielo stellato nella scienza e nell'arte (Mlano: Salviat Editore, 2006); NICK KANAS, Star Maps. Hirtory, Artistry, and Cartography (Berlin and New York: Springer, 2007). 93 Vide Ptolemjs Almagest. Translated and Annotated by G. J. Too- MER (Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1998), p. 366. 73 cuja verdadeira natureza leitosa sempre houvera grandes contro- vrsias. 94 As observaes .de agregados estelares descritas no Sidereus Nuncus cntm, como j foi notado h muito, uma curiosa ausncia que o facto de Galileu no fazer qualquer meno famosa Nebulosa de Orionte (M42), um objecto estelar cujo aspecto nebular facilmente visto a olho nu, e que surge espectacular mesmo quando visto com telescpios muito modestos. Tendo Galileu prescrutado com ateno toda a cons- telao de Orionte, difcil compreender como lhe possa ter escapado este corpo celeste. 95 Para mais, a nebulosa de Orionte seria descoberta poucos meses depois, no final de 1610, por Nicholas-Claude Fabri de Peiresc (1580-1637), e seria dese- nhada pela primeira vez em 1653, pelo astrnomo siciliano Giovanni Battista Hodierna (1597-1660).96 94 Sobre as diferentes concepes acerca da natureza da Via Lctea desde a antiguidade, vide STANLEY L. ]AKI, The Milky Wy, an Elusive Road to Science (New York: Science History Publications, 1972). inte- ressante notar que no caso da Via Lctea Galileu mencionou - at em termos enfticos - a existncia de uma longa tradio de discusses, ao passo que deixou completamente em silncio as longas discusses acerca da natureza da Lua. 95 Sobre este assunto, com vrias possveis explicaes para a observao tardia desta nebulosa, realizada s no final de 1610, veja-se: THOMAS G. HARRISON, The Orion Nebula: Where in History is it?, Quarterly Journal o[ the Royal Astronomcal Society, 25 (1984) 65-79, onde o autor prope a teoria de um sbito aumento de brilho na nebu- losa de Orionte no final do ano de 1610, o que finalmente a teria tor- nado visvel. Owen Gingerich questionou esta explicao e faz notar que, querendo Galileu mostrar que afinal as u,ebulosas no eram mais do que aglomerados de estrelas, a observao da nebulosa de Orionte seria um contra-exemplo que ele prudentemente omitiu. Esta explicao lgica, e at concorda com a personalidade de Galileu, mas deixa, apesar de rudo, em aberto a dvida de saber porque no existem referncias a esta nebu- losa anteriores a 1610; OWEN GINGERICH, The mysterious nebulae, 1610-1924, Journal o[ the Royal Astronomical Society o[ Canada, 81 (1987) 113-127. 96 Peiresc viveu em Pdua entre 1600 e 1602 e, nesse perodo, foi discpulo de Galileu e frequentador do crculo em torno de Paolo Sarpi. 74 tambm interessante notar o que no estd dito no Side- reus Nuncius relativamente s estrelas fixas, isto , qualquer meno do uso do telescpio para tentar observar a paralaxe anual dessas estrelas. 97 Galileu tinha perfeitamente presente o primeiro estudo biogrfico sobre ele foi o de PIERRE GASSENDI, Viri illustris Nico/ai C/audii Fabricii de Peiresc, Senatons Aquisextiensis (Paris: Cramoisy, 1641), do qual h uma recente traduo francesa: Vie de Pe- resc, trad. ROGER LAsSALLE e AGNES BRESSON (Paris: Belin, 1992). Sobre a sua relao com GaIHeu, ver: ANTONIO FAVARO, Nicolas Fabri de Pei- resc, in PAOLO GALUZZI (ed.), Amici e cornspondent di Galileo, 3 vols. (Firenze: Salimbeni, 1983), voI. 3, pp. 1537-1581, e tambm CECILIA RIZZA, Galileo neIla corrispondenza di Peireso), Studi Francesi, 5 (1961) 433-451. Ver ainda: PIERRE HUMBERT, Un Amateur, Peimc, 1580-1637 (Paris: Descle de Brouwer, 1933); SEYMOUR L. ClIAPIN, The astrono- mical activiries of Nicolas Claude Fabri de Peireso>, !sis, 48 (1957) 13- -29; JEAN BERNI:-IARDT et alo Peiresc, ou la passion de connattre. CoIloque de Carpentras, novembre 1987. Textes runis sous la direcrion de ANNE REINBOLD (Paris: Vrin, 1990); LISA SARASOHN, Nicolas-Claude Fabri de Peiresc and the patronage of the new science ln the 17 d , century, Isis, 84 (1993) 70-90; PETER N. MILLER, Peresc's Europe: Leaming and Virtue in the Seventeenth Century (New Haven: Yale University Press, 2000). Sobre Hodierna, ver: G. FODERA SERIO, L. INDORATO and P. NASTASI, G. B. Hodierna's observations of nebulae and his cosmology, Joumal for the History of Astronomy, 16 (1985) 1-36; MARIO PAVONE e MAURI- ZIO TORRINI (eds.), G. B. Hodierna e i! sec% cristaDino. Atti del Con- vegno di Ragusa, 22-24 otrobre 1997 (Firenze: L. S. Olschki, 2002). 97 A paralaxe anual das estrelas a aparnte variao na posio das estrelas prximas, relativamente ao fundo de estrelas distantes, ao longo do ano, em virtude do movimento da Terra. frequente referir-se Robert Hooke (1635-1703) como tendo sido o primeiro a tentar medir a paralaxe com um telescpio, mas isso incorrecto pois antes dele Gali- leu e Benedetto Castelli, entre outros, j o haviam tentado, como se explica aqui. Hooke, no seu An Attempt to Prove the Motion of the Earth from Observations (London: 1674) refere as dificuldades em aceitar o copernicianismo e a necessidade de um "experimentum crueis". Os ngulos de paralaxe so muito mais pequenos do que se pensava no sculo XVlI (a Proxima centauri tem uma paralaxe da ordem dos 0,78 segundos de arco) e s foram medidos pela primeira v<::z em 1838 por Friederich WIlhem Bessel (1784-1846), com a determinao de um ngulo de paralaxe de 0,313 segundos de arco da estrela 61-Cygni; in: Bestimmung der Entfernung des 61"e o Sterns des Schwans, Astronomis- che Nachrichten, 16 (1838) 65-96. 75 a importncia da observao de paralaxe estelar, o que seria uma confirmao indiscutvel do movimento anual da Terra e, portanto, do copernicianismo. Na sua correspondncia com Kepler, depois de, em Agosto de 1597, lhe confidenciar que era copernicano "h j muitos anos", o matemtico alemo res- pondeu, a 13 de Outubro de 1597, instando-o a medir a para- laxe estelar (Opere, X, 68-71). Quando, a partir de finais de 1609, conseguiu ter telescpios adequados, seria naturalssimo que tivesse tentado fazer essas medies cruciais. Alis, alguns contemporneos julgaram, em Julho de 1610, que a comoo em torno do Sidereus Nuncius se devia ao facto de Galileu ter medido a paralaxe estelar, provando assim a veracidade da teo- ria heliocntrica (Opere, Xl, 133-136). Todavia, no o fez, nem deu notcia de o ter tentado nos meses que antecederam a publicao do Sidereus Nuncius, sendo o livro completamente omisso quanto a esta medio crucial. Os desenvolvimentos principais relativamente a este assunto ocorreriam j aps a publicao do livro. 98 Em 23 de Julho de 1611, um correspondente, Giovanni Lodovico Ram- poni, escrevia a Galileu explicando um mtodo engenhoso para medir a paralaxe a partir da observao de estrelas muito pr- ximas (Opere, Xl, 159-162). Nos anos seguintes, sobretudo em companhia do seu discpulo e amigo Benedetto Castelli (I 578- -1643), Galileu envolveu-se em vrias tentativas para medir a paralaxe. Estava persuadido de que o valor do ngulo de para- laxe, se bem que diminuto, estava ao alcance dos seus melho- res telescpios, mas acabou por constatar que isso no era pos- sveL No Dialogo sopra i due massimi sistemi deI mondo (1632), 98 Vide HARALD SIEBERT, The early search for stellar parallax: Galileo, CasteIli. and Ramponi. Journal for the History o[ Astronomy, 36 (2005) 251-271. Para um desenvolvimento maior desta questo veja-se o captulo 3, Die Fxsternparallaxe - Probierstein der Heliozentrik, in HARALD SIEBERT, Die grosse kosmologische Kontroverse. Rekonstruktionsver- suche anhand des Itinerarium exstaticum von Athanasius Kircher SJ (J 602- 1680) (Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2006), pp. 155-294. 76 pela boca de Salviati, Galileu discutiu longamente a importn- cia da paralaxe anual e o facto de se tratar de um teste crucial para o copernicianismo. No entanto, apesar de explicar como se deveria levar a cabo essa observao (segundo o mtodo pro- posto por Ramponi, mas sem o citar), omitiu completamente o facto de ele prprio se ter dedicado a essas medidas, o que se pode talvez explicar pelo falhano das suas tentativas (Opere, VII, 399-416). Os satlites de Jpiter A mais importante observao astronmica relatada no Sidereus Nuncius , sem dvida, a dos satlites de Jpiter, e foi assim que o prprio Galileu a considerou. 99 Foi tambm a observao mais inesperada, pois absolutamente nenhuma teo- ria astronmica do passado, por mais extica que fosse, tinha alguma vez sugerido a existncia de planetas menores rodando em torno dos planetas conhecidos, nem qualquer observao 99 Veja-se como no frontispcio do Sidereus Nuncius a observao dos satlites de Jpiter enfatizada e como, ao longo de todo o texto, essa observao, "que excede imensamente toda a admiracro", sempre posta em destaque. Todos os documentos e acontecimentos da vida de Galileu neste perodo testemunham o lugar nico e excepcional que ele atribuiu descoberta dos satlites de Jpiter. As notas pessoais destas observaes esto no famoso Cod. Galileiana 48 da Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze. A primeira observao, a 7 de Janeiro de 1610, j foi chamada "possibly the most exciting single manuscript page in the history of science" (in OWEN GINGERICH and ALBERT VAN HELDEN, From Ochiale to Printed Page: The Maklng of Galileo's Sidereus Nuncius, Journal for the History of Astronomy, 34 (2003) 251-267, na p. 251). Sobre estas observacres ver tambm: ]. MEEUS, Galileo's first records of ]upiter's satellites, Sky and Telescope, 24 (1%2) 137-139; w. L. ROBINSON, Galileo on the moons of ]upiter, Annalr of Science, 31 (1974) 165-169; ]OHN ROCHE, Harriot, Galileo, and ]upiter's sateIlites, Archives Internationales d'Histoire des Sciences, 32 (1982) 9-51. 77 tinha fornecido indcios nesse sentido. lOo Galileu declarou que essa descoberta fora uma graa especial que Deus lhe concedera e insistiu sempre que ningum antes dele tinha alguma vez visto, ou sequer suspeitado da existncia desses astros, e que ele fora absolutamente o primeiro a observ-los. Em Janeiro de 1610, Jpiter estava em condies parti- cularmente favorveis para ser observado. linha passado a opo- sio, quando estava menor distncia da Terra, e era o astro mais brilhante da noite. 101 Galileu estava seguramente interes- sado em observar o movimento do planeta que, por esses dias, percorria um arco de retrogradao (i.e., de Leste para Oeste). No dia 7 de Janeiro, observou Jpiter, notando que tinha trs pequenas estrelas perto de si, duas para o lado Este e uma para o lado Oeste. Nesse mesmo dia, escrevendo a Antonio de' Mediei, dava a primeira notcia dessa observao curiosa: "questa sera ho veduto Giove accompagnato da 3 stelle fisse totalmente invisibili per la lar picciolezz' (Opere, X, 277), e num desenho reproduzia a observao. As estrelas encontra- vam-se dispostas ao longo de uma linha recta paralela eclp- tica, uma disposio curiosa, mas muito til para quem queria 100 Recentemente tem-se discutido se os satlites de Jpiter seriam visveis a ollio nu. Existem confirmaes contemporneas de pessoas com excepcional acuidade visual serem capazes de detectar esses astros vista desarmada, mas no crvel que algum tivesse detectado esses planetas antes de saber que eles l estavam. Sobre os limites de visibilidade, com anlise particular da possibilidade de algumas observaes galileanas terem sido feitas anteriormente, sem telescpio, ver: BRADLEY E. SCHAE- FER, Glare and celestial visbiliry, Publications of the Astronomica/ Society of the Pacific, 103 (1991) 645-660; BRADLEY E. SCHAEFER, Astronomy and the limics of vision, Vistas in Astronomy, 36 (1993) 311-361. 101 Galileu tinha por hbito fazer as suas observaes de preferncia ao incio da noite, e, de facto, nos primeiros dias de Janeiro de 1610, s Jpiter e Saturno apareciam ao princpio da noite; mas Saturno estava muito baixo, apenas poucos graus acima do horizonte, difcil ou possi- velmente at impossvel de avistar. Jpiter, pelo contrrio, encontrava-se alto no cu Oriental. 78 inspeccionar em detalhe o movimento de Jpiter. No dia 8, contudo, observou que, estranhamente, a disposio dessas pequenas estrelas era diferente. No dia 9, no pde fazer observaes porque estava enevoado, mas no dia 10 voltou a observar que as estrelas se dispunham num arranjo diferente de qualquer um que tivesse visto at ento. Galileu concluiu que eram as prprias estrelas que se estavam a deslocar: um com- portamento estranhssimo. No dia 13, a perplexidade aumentava, pois surgia agora uma quarta pequena estrela que Galileu no vira anteriormente (devido ao pequeno campo de viso das suas lunetas e ao facto de em dias anteriores alguns dos satlites terem estado quase sobrepostos ou demasiado prximos de Jpiter). Alguns his- toriadores especularam que teria sido a observao de quatro pequenas estrelas que decidira Galileu a dirigir-se aos qua- tro Mediei. 102 Galileu no demorou muitos dias a chegar concluso absolutamente surpreendente - de que se tratavam de sat- lites de Jpiter. A 30 de Janeiro, dava conta, pela primeira vez, desta extraordinria descoberta, numa carta a Belisario Vinta, relatando o seu descobrimento de quatro novos planetas orbi- tando em torno de uma "stella molto grande". Estava to entu- siasmado com o seu descobrimento e to preocupado que outra pessoa o pudesse tambm fazer que, prudentemente, no especificou que a "estrela" em causa se tratava de Jpiter. 103 102 Acerca do momento em que observou o quarto satlite, comen- tou Westfall, talvez com algum cinismo: "Now Galileo was sure he had found what he wanted, a ticket to Florence", RICHARD S. WESTFALL, Science and patronage: Galileo and the te/escope, !sis, 76 (1985) 11-30, na p. 19. 103 "Ma quello che eccede tutte le meraviglie, ho ritrovati quattro pianeti di nuovo, et osservati li loro movimenri proprii et particolari, dif- ferenti fra di loro et da turti li altri movimenti dell'alrre stelle; et questi nuovi pianeti si muovono intorno ad un alua stella molto grande, non altrimenti che si movino Venere et Meccurio, et per avventura li altri pia- neri conosciuti, intorno ai sole" (Opere, X, 280). 79 Galileu designa sempre os novos astros que descobriu por stel/a, pequenas estrelas (stellulae) ou planeta, mas Kepler sugeriu um termo especfico, propondo inicialmente circu/a- tores (Opere, X, 337) e, meses depois, numa carta a Galileu em Outubro de 1610, designando-os pela primeira vr:::z como "satlites de Jpiter" (Jovales satelltes) (Opere, X, 458), termo que usou no ttulo do relatrio das suas prprias observaes, Narrato de observats a se quatuor Iovs satellitbus (1611). Gali- leu, contudo, nunca usou o termo satlite, nem to pouco luna. 104 No Sidereus Nuncius so relatadas as observaes dos sat- lites de Jpiter feitas entre 7 de Janeiro e 2 de Maro de 1610, num rotai de 65 observaes. Para dar conta deste descobri- mento sensacional e tambm, sem dvida, para eliminar poss- veis objeces, Galileu alterou completamente os cdigos de representao habituais em astronomia, apresentando as suas observaes, dia-a-dia, numa sequncia de diagramas: uma apresentao verdadeiramente inovadora, quase cinematogrfica, em que a enorme profuso de imagens ilustrando as diferentes posies dos satlites em torno de Jpiter, impe-se quase dis- pensando mais argumentos, mas simplesmente pelo peso esma- gador da evidncia visual. No se devem esquecer as dificuldades em observar estes pequenos planetas com instrumentos to deficientes como os de que Galileu dispunha. No manuscrito original do Sidereus Nuncius Galileu assinalava algumas destas dificuldades dizendo que ainda no havia sido capaz de determinar os perodos des- 104 O termo sateller designa um acompanhante ou pagem de uma pessoa importante. Kepler relatou esses factos na sua Narrario de observa- tis a se quatuor lovis sarillitibus (1611) (Opere, III/I, 185). H um;t tra- duo francesa do texto de Kepler: Galile. Le Message Cleste. Traduction complete du Latin en Franais, avec des notes, par Jean Peyroux. Suivie de la Dissertation avec le Messager Cleste et de la Narration sur les Satellites de Jupiter de Jean Kepler, traduits pour la premiere fois du Latin en Franais (Paris: Blanchard, 1989). 80 ses planetas e que ainda no havia sido capaz de os distinguir convenientemente uns dos outros, pois no diferiam significati- vamente em cor ou tamanho (Opere, IIIII, 46), mas depois ris- cou este trecho que na verso impressa acabou. por ser omitido. Galileu percebeu imediatamente no apenas a importncia cientfica da sua descoberta, mas tambm as suas potencialida- des na muito desejada aproximao corte dos Mediei, e, como explicaremos mais adiante, decidiu dedic-la a Cosme II. A meio de Fevereiro, enquando ainda fazia observaes, entrou em contacto com Belisario Vinta, o Secretrio de Estado da corte toscana, para se informar do melhor modo de levar a efeito esta dedicao. Ciente da excepcionalidade destas observaes e da rela- tiva fucilidade em as fzer, para quem possusse um telescpio de qualidade aceitvel, Galileu foi extremamente cauteloso na divulgao destas notcias. Nas primeiras folhas manuscritas que deixou ao impressor havia apenas meno de grandes des- cobertas e de novas "Cosmica Sydera", mas nenhuma revelao de que circulavam nas vizinhanas de Jpiter e durante algu- mas semanas a sua correspondncia revela que, embora fosse dando a saber que descobrira novos astros, nunca fala de Jpiter. Aps a publicao do Siderem Nuncius, Galileu continuou a estudar intensamente o movimento destes satlites, com o objectivo de determinar os seus perodos sindicos, num traba- lho que um monumento de genialidade cientfica, quer do ponto de vista terico, quer do ponto de vista da dificuldade das observaes por ele levadas a cabo. lO ) Em 1612, conseguiu 105 O assunto no pode ser aqui analisado em detalhe. A sensacio- nal descoberta na Biblioteca do Palazzo Pitti. no final do sculo XIX. ~ r Eugenio A1beri, dos manuscritos com as observaes e os clculos de Galileu para determinar os perodos dos satlites de Jpiter alterou com- pletamente o que se pensava ter sido o interesse de Galileu por estes astros. Esses manuscritos esto em Opere, III/2. Veja-se; ST1LLMAN DRAKE, Galileo and Satellite prediction, Journal for the History o[ 81 finalmente determinar esses perodos. Publicou imediatamente os resultados, aproveitando para isso o facto de estar a dar aos prelos o Discorso [. .. ] intorno alle cose che stanno in su l'acqua (; che in quella si muovono, um livro que, no entanto, nada tinha a ver com a questo astronmica. 106 Os historiadores concordam em geral que a descoberta dos satlites de Jpiter, esvaziando assim a objeco que pre- tendia negar o movimento da Terra pela impossibilidade de a Lua a acompanhar, foi um facto decisivo na converso de Gali- leu a um copernicianismo explcito e militante. Para mais, Astronomy, 10 (1979) 75-95 [tambm em: STILLMAN DRAKE, Essays on Galileo and the History and Philosophy of Science, selected and introduced by N. M. SWEROLOW and 1: H. LEVERE (Toronto: University ofToronto Press, 1999), vol. 1, pp. 410-429]; JOHN ROCHE, Harriot, Galileo, and Jupiter's Satellites,>, Archives Intemationa/es d'Histoire des Sciences, 32 (1982) 9-51; SUZANNE DBARBAT and CURTIS WILSON, The Galilean satellites of Jupiter from Galileo to Cassini, Rmer and Bradley, in R. TATON and C. WILSON (eds.), Planetary Astronomy [rom the Renaissance to the Rise of Astrophysics'yoL 2, Part A: Tjcho Brahe to Newton (Cam- bridge: Cambridge University Press, '1989), pp. 144-157. Impe-se recor- dar que s haveria mudanas significativas na descrio do sistema joviano a partir de finais do sculo XIX, com a descoberta de novos sat- lites: Ama/tea (perodo: 0,498179 dias; dimetro: 188 km; descoberto por E. Barnard, em 1892), Hima/ia (perodo: 250,5662 dias; dimetro: 186 km; descoberto por C. Perrine, em 1904), e Elara (perlodo: 259,6528 dias; dimetro: 76 km; descoberto por C. Perrine, em 1905). Hoje em dia so conhecidos mais de sessenta e trs satlites de Jpiter, identifica- dos por letras romanas segundo a distncia a Jpiter. 106 Discorso a Serenissimo Don Cosimo II Gran Duca di Toscana Intomo alie cose che stanno in su l'acqua ehe in quella si muovono (flo- rena, 1612), in (Opere, N, 57-141). Alm de dar a conhecer os pero- dos dos satlites de Jpiter, a se refere tambm aos seus "ultimi scopri- menti" de "Saturno tricorporeo e delle mutazioni di figure in Venere, simili a quelle che si veggono nella Luna, insieme con le conseguenze che da quelle dependo no" (Opere, IV, 63). Os valores orbitais modernos, do perodo (em dias) e do dimetro (em quiilmetros), dos quatro sat- lites galileanos so: lo (1,7691 ti; 3630 km); Europa (3,5511 ti; 3138 km); Ganmedes (7,1545 ti; 5262 km); Calisto (16,6890 ti; 4800 km). 82 quando foi capaz de estabelecer os perodos, deu-se conta de que os satlites mais interiores eram mais rpidos e os mais exteriores mais lentos, exactamente como no sistema coperni- ciano. No Sidereus Nuncius Galileu no desenvolveu em detalhe todos estes argumentos, fazendo apenas notar que os planetas mais interiores tm perodos menores do que os mais exterio- res e usando a comparao entre Jpiter com os seus satlites e a Terra com a Lua para refutar o sistema de Tycho Brahe (sem o nomear). Mas mais tarde, no Dialogo sopra i due massimi sis- temi deI mondo (1632), invocaria as suas observaes destes satlites para fundamentar o sistema coperniciano. Galileu continuou sempre interessado nos satlites de Jpiter, o que o levou a propor um processo de determinao da longitude baseado no seu movimento. Tendo observado pela primeira vez, em 1612, um eclipse de um satlite de Jpiter, deu-se conta de que esses eclipses podiam servir como fenme- nos capazes de proporcionar uma medio absoluta do tempo e, portanto, um dos ingredientes indispensveis para a medio da longitude. O princpio era exacto, mas tudo ficava depen- dente da possibilidade de preparar tabelas de eclipses suficien- temente precisas e de fazer observaes com o rigor necessrio. A partir de 1613, Galileu tentou convencer o governo de Espa- nha da aplicabilidade do mtodo, mas sem grande sucesso. No final da sua vida, retomou estas tentativas, mas agora com o governo dos Pases Baixos. IO ? 107 O processo, como evidente, enferma de dificuldades tremen- das, praticamente inultrapassavis. Para alm da necessidade de tabelas dos movimentos dos satlites de Jpiter com grande rigor, a maior difi- culdade prende-se com a prpria observao dos satlites. Com os defi- cientes telescpios de ento (em especial com campos de viso muito limitados), a que se juntariam os balanos do mar, seria praticamente impossvel fazer observaes de rigor aceitvel. A histria das tentativas de Galileu e das suas negociaes com os governos espanhis e holande- ses pode ler-se em diversos estudos: SILVIO A. BEDINI, The Pulse o/ Time: Galileo, the Determination o/ Longitude, and the Pendulum Clock (Flo- rence: Leo S. Olschki, 1991), pp. 7-21; GEERT VANPAEMEL, Science 83 No ano de 1614, Simon Mayr [Marius] (1570-1624) publicava em Nuremberga uma obra intitulada Mundus Iovialis anno MDC.IX Detectus Ope Perspicilli Belgici onde reclamava ter observado os satlites de Jpiter desde finais de Novembro de 1609, comeando a registar sistematicamente as suas posi- es a partir de 29 de Dezembro de 1609. Galileu publicou uma refutao devastadora no II Saggiatore (1623), mas hoje em dia muito difCil apurar quem tinha razo. lOS Num aspecto, contudo, Marius saiu vencedor, pois a designao estrelas de Mediei foi rapidamente abandonada, em favor da designao de inspirao clssica de lo, Europa, Ganimede, Calisto que Marius propusera no Mundus Iovialis . . Disdained: Galileo and the Problem of Longitude, in C. S. MAFFEOLl and L. C. PALM (eds.), Italian Scientists ln the Low Countries ln the XVIlth and XVJIlth Cmturies (Amsterdam: Rodopi, 1989), pp. 111-129; ALBERT VAN HELDEN, "Longitude and the Satellites of Jupiter, in WIL- LIAM J. H. ANDREWES (ed.), The Quest for Longitude (Cambridge, Mass.: Harvard University, 19%), pp. 86-100; JESOS SANCHEZ NAVARRO, El juego de la imaginacin. Galileo y la longitud, in: JOS MONTESINOS y CARLOS SOLtS (eds.), Largo Campo di Filosofare. Eurosymposium Galileo 2001 (La Orotava: Fundacin Canaria Orotava de la Historia de la Ciencia, 2001), pp. 61-83. 108 Entre outros aspectos, Galileu notara que, como Marius usava o calendrio Juliano, o seu dia 29 de Dezembro correspondia a 8 de Janeiro no calendrio gregoriano, ou seja, um dia depois da primeira observao dos satlites de Jpiter pelo prprio Galileu. Acerca desta polmica, veja-se: J. H. JOHNSON, The Discovery of the First Four Satelltes of jupiter, Journal o[ the British Astronomical Association, 41 (1930-31) 164-171; PIETRO PAGNINI, Galileo and Simon Mayer, Jour- nal o[ the British Astronomical Association,41 (1930-31) 415-422 ; EDWARD ROSEN, Mayr (Marius), Simon, Dictionary o[ Scientific Bio- graphy, 16 vols. (New York : Charles Scribner's Sons, 1970-1980), vol. 9, pp. 248-248. Pode encontrar-se uma traduo inglesa (parcial) do Mun- dus Jovialis, em: A. O. PRICKARD, The 'Mundus Jovialis' of Simon Marius, The ObserVatory, 39 (1916) 367-381,403-412, 443-452, 498- -504. 84 A escrita do Sidereus Nuncius e a ligao aos Mediei Quase se poderia dizer que o Sdereus Nuncius constituiu a estreia de Galileu na publicao de obras cientficas, pois antes dele apenas havia dado aos prelos em 1606 - numa o limitadssima e que s se vendia em sua prpria casa - um pequeno opsculo sobre um instrumento matemtico designado por "compasso geomtrico e militar" 109. A escrita e publicao do Sidereus Nuncius foi muito rpida, quase de impulso. No existem indicaes que levem a concluir que, durante o ano de 1609, Galileu tivesse qualquer inteno de publicar um livro sobre as suas observaes astro- nmicas. O facto que o fez subitamente tomar essa resoluo foi a concluso de que Jpiter era circundado por satlites, concluso a que chegou poucos dias depois de uma primeira observao, a 7 de Janeiro de 1610, de trs pequenas estrelas em torno do planeta. Numa carta que escreveu nesse mesmo dia fez um resumo das observaes que j tinha feito, mas no deu indicao de pretender vir a escrever qualquer livro (Opere, X, 273-278). Contudo, os manuscritos com as notas das vaes feitas poucos dias depois apresentam uma curiosa mudana que parece mostrar o dia preciso em que essa o se materializou: nas notas de observaes do dia 15 de Janeiro, Galileu deixou de tomar apontamentos em italiano, passando a escrever em latim, para assim parece - depois redigir de maneira mais expedita o seu livro. A redaco do Sidereus Nuncius ter ento comeado em meados de Janeiro, e em finais do ms o livro estava muito 109 Le Operazioni dei Compasso Geometrico e Militare (Pdua, 1606), que se encontra in: (Operr, II, 363-424). Veja-se a edio inglesa, com um importante estudo: GALlLEO GALlLEI, Operations of the Geometric and Militar} Compass, translated, with an introduction by STILLMAN DRAKE (Washington: Smithsonian Instituton Press, 1978). 85 adiantado, quase pronto. lIO No dia 30 de Janeiro, Galileu encontrava-se em Veneza para tratar j da impresso da obra, escrevendo ento a Belisario Vinta: lo mi trovo al presente in Venezia per fare stampare akune osservazioni le quali cal mezo di uno mio occhiale ho fatte ne i corpi celesti; et si come sono di infinito stu- pore, cosi infinitamente rendo grazie a Dia, che si sai compiaciuto di far me solo primo osservatore di cosa ammiranda et tenuta a tutti i secaI i oculta (Opere, X, 280-281). Nas semanas seguintes, enquanto fazia ainda apuramentos no texto e se ocupava da importante questo das figuras, Gali- leu tratava de chegar a um acordo com o impressor. Embora Veneza fosse desde h muito um grande centro da indstria tipogrfica e livreira, acabaria por entregar a impresso a Tom- maso Baglioni, um tipgrafo a quem j confiara, em 1607, a impresso da Difesa [. .. } contro alle calunnie [. .. } di Baldassar Capra, mas que tinha na altura uma fama ainda relativamente modesta. 111 Foi tambm nessa semana que, por intermdio de Vinta, sondou os Mediei acerca da possibilidade de o livro lhes ser dedicado, pondo em marcha os passos mais decisivos na sua 110 Sobre o processo de redaco do livro pode ver-se em especial o trabalho de OWEN GINGERICH e ALBERT VAN HELDEN, From Occhale to Printed Page: The Making of Galileo's Sidereus NunciUJ, Journal for the History 01 Astronomy, 34 (2003) 251-267. III Diftsa di Galileo Galilei nobile fiorentino, Lettore di Matematiche nello Studio di Padoua contro alie Calunnie ed imposture di Baldassar Capra Milanese (ln Venetia, Tomaso Baglioni, 1607) encontra-se em Opere, II, 515-601. Sobre Baglioni veja-se: A. CIONI, Baglioni, Tom- maso, in Dizionario Biograftco degli Italiani (Roma: lstituto della Enci- clopedia Italiana, 1963), vol. V, p. 249. A casa Baglioni viria a ganhar depois grande notoriedade, quando liderada por Paolo, o filho de Tom- maso. 86 aproximao corte do Gro-Ducado da Toscana. lI2 A ligao de Galileu famlia Mediei tinha j alguns anos; fora tutor de matemtica do jovem Cosme, tendo passado vrias temporadas na corte toscana: quase todo o Vero de 1605 (Opere, X, 144- -145), algumas semanas em Outubro de 1606 (Opere, X, 158-162), e quase todo o Vero de 1608 tOpere, X, 214-215). Em 1606, dedicara a Cosme o seu Le Operazioni dei compasso geometrico et militare (Padova, 1606)113 e em Setembro de 1608, aquando do casamento de Cosme e Maria Madalena de ustria, havia escrito Gr-Duquesa Cristina propondo uma nova representao herldica. Mas, apesar de todo o empenho colocado por Galileu, que nunca escondeu o seu desejo de regressar a Florena, abandonando a Universidade de Pdua, estas aproximaes no tiveram qualquer efeito duradouro. Em 1609, Cosme sucedia a seu pai, Fernando I, ascen- dendo ao cargo de quarto Gro-Duque da Toscana, o que abria novas possibilidades. Galileu no estava particularmente feliz com a sua situao na Universidade de Pdua e, como vimos, uma das primeiras coisas que fez aps se ter dado conta do potencial do telescpio havia sido a tentativa, no Vero de 1609, junto do Senado de Veneza, de melhorar as condies contratuais que o ligavam Universidade de Pdua. O resul- 112 PAOLO GALLUZZI, .xIl mecenatismo mediceo e le scienze, in C. VASOLI (ed.), Idee, istituzioni, scienza ed arti nella f:<"irenze dei Medici (Firenze, 1980), pp. 189-215; RICHARD S. WESTI'ALL, "Science and patronage: Galileo and the telescope, Isis, 76 (1985) 11-30; MARIO BlA- GIOLl, Galileo the Emblem Maken" Isis, 81 (1990) 230-258; MARIO BlAGIOLl, Galileo's System of Patronage, History 01 Science, 28 (1990) 1-62, e, sobretudo: MARIO BlAGIOLl, Galileo Courtier: The Practice 01 Science in the Culture 01 Absolutism (Chicago and London: The Univer- sity of Chicago Press, 1993). [Traduo portuguesa: Galileu Corteso. A Prtica da Cincia na Cultura do Absolutismo, trad. por Ana Sampaio (Porto: Porro Editora, 2003)J. 113 Vide a dedicatria a Cosme, em Opere, II, 367-368, que deve ser comparada com a dedicatria do Sidereus Nuncius, tambm a Cosme, mas quando este j era Gro-Duque. 87 tado deste esforo, apesar de favorvel, no havia agradado inteiramente a Galileu, que ter certamente pensado em melhores alternativas, possivelmente em Florena. Mas o que alteraria completamente os acontecimentos seria a extraordinria descoberta de satlites em torno de Jpi- ter, no incio de Janeiro de 1610 e a deciso, tomada poucos dias depois, de escrever um livro relatando esses factos notveis. A 30 de Janeiro de 1610, escreveu um breve relatrio das suas descobertas, que enviou Corte dos Mediei (Opere, X, 280- -281), iniciando assim um processo de aproximao que culmi- naria com a dedicatria do Sidereus Nuncius a Cosme II e o baptismo dos satlites como "estrelas mediceias". A 13 de Fevereiro, isto , pouco mais de um ms depois de ter observado pela primeira vez um dos novos corpos celes- tes, Galileu escrevia a Belisario Vinta dando a conhecer a sua inteno de baptizar os noyos planetas com um nome relacio- nado com os Medici e pedindo o parecer sobre qual a melhor designao a atribuir s luas de Jpiter. Galileu hesitava entre Cosmica Sydera, em honra de Cosme, e Medicea Sydera, em homenagem a toda a famlia (Opere, X, 283). Poucos dias depois, Vinta respondia dizendo que a designao Cosmica deveria ser evitada por causa da ambiguidade que poderia cau- sar (entre Cosme e cosmos), e que a designao Medicea Sydera deveria ser usada (Opere, X, 284-285). Mas Galileu, que vivia estes dias em estado quase febril de emoo, no esperara pela resposta e j mandara imprimir a parte inicial da obra que abria com um ttulo que dizia "Cosmica Sydera" (fuI. 5). No houve mais remdio seno colar uma tira de papel com o nome cor- rigido, Medicea, em todos os exemplares que foi possvel. O nome dos Mediei ficava assim para sempre ligado s mais importantes descobertas observacionais da histria da astronomia, e Galileu seria recompensado com a nomeao de matemtico e filsofo da corte florentina. A importncia desta ligao estreita aos Mediei no deve ser diminuda, e no somente porque as condies materiais passariam a ser muito mais favorveis, permitindo a Galileu o sossego suficiente para se dedicar s suas investigaes. Como o historiador Robert 88 Westman fez notar j h alguns anos, a elevada distino social associada ao cargo de matemtico e filsofo particular dos Medici viria a ter repercusses muito mais profundas, j que o baixo estatuto disciplinar das matemticas aplicadas, como a astronomia, a ptica e a mecnica, haviam constitudo um dos principais, se no mesmo o principal, obstculo para a legiti- mao epistemolgica do copernicianismo. 1I4 Consciente ou no de todas estas implicaes, quando Galileu decidiu dedicar as luas de Jpiter clebre famlia florentina, estava a tomar um dos mais importantes passos na divulgao do copernicianismo. A impresso foi febril. Entre o dia em que Galileu pela primeira vez entregou texto manuscrito ao impressor e a sada da obra dos prelos decorreram apenas seis semanas, e o pro- cesso foi tudo menos sereno, com vrias adies de material e alteraes de ltima hora. O prprio Galileu, numa carta a Belisario Vinta, desculpava-se de o livro no ter sado com o aprumo que o assunto merecia devido urgncia em o publi- car, revelando que o Sidereus Nuncius estava ainda a ser escrito quando as partes iniciais estavam j a ser impressas, com receio de que outra pessoa o pudesse ultrapassar na descoberta e divulgao dessas notcias (Opere, X, 300). De facto, decidiu, ltima hora, incluir algumas coisas (por exemplo, os clculos sobre a altura das montanhas da Lua) e outras partes foram introduzidas quando o livro j se encontrava a imprimir (parte do texto sobre as estrelas fixas, entre foI. 16ve foI. 17r), aca- bando toda a montagem tipogrfica do livro por revelar algum desacerto. 1l5 114 ROBERT S. WESTMAN, The astronomer's role in the sixteenth century. A preliminary study. History 01 Science, 18 (I980) 105-147. 115 Desacerto que o leitor mais interessado pode confirmar com um exame do facsimile que acompanha a presente edio. Para alm dos pro- blemas de paginao e na ordenao dos cadernos causados pela introdu- o tardia de algumas pginas, que os bibligrafos j apontaram, note-se ainda como na pgina final o impressor foi obrigado a usar muitas abre- viaturas, para que o texto no excedesse o espao disponvel. Omitimos uma descrio bibliogrfica mais exaustva do Sidereus Nuncius, que o lei- tor encontrar facilmente na literatura da especialidade. 89 o corpo do livro estava praticamente todo impresso em meados de Fevereiro e por essas datas Galileu comeou a ocupar-se das derradeiras questes administrativas, das autoriza- es e das pginas de abertura, que o tipgrafo foi apressada- mente imprimindo medida que lhe eram entregues. A 26 de Fevereiro, os Riflrmatori do Estudo de Pdua, encarregues de examinar a obra, comunicavam ao Conselho dos Dez no ter objeces publicao da obra - que designada nestes documentos por Astronomica Denuntiatio ad Astrologos (Opere, XIX, 227) - e passados poucos dias, a 1 de Maro, o mesmo Conselho dos Dez concedeu a necessria autorizao de publica- o (Opere, XIX, 227-228). A dedicatria foi datada de 12 de Maro e nesse mesmo dia, ou no seguinte, Galileu tinha nas mos um primeiro exemplar, ainda sem acabamentos, da sua extraordinria obra. 116 No dia l3 de Maro de 1610, o Sidereus Nuncius estava final- mente disponvel para o pblico. Com o livro nas mos, Galileu iniciou o que viria a ser uma enorme e bem planeada campanha de divulgao. Mas, antes de mais nada, era urgente selar as relaes com os Mediei. No prprio dia em que o livro era publicado escreveu ao Gro-Duque oferecendo-se para levar um telescpio (Opere, X, 289). Galileu no tinha agora grandes dvidas de que con- seguiria o ambicionado lugar na corte do Gro-Duque e tra- tava j dos ltimos detalhes. Um dos mais importantes era a 116 A dedicatria a Cosme II um texto complexo, cheio de alu- ses implcitas e um rico subtexto, tudo envolvido numa linguagem astrolgica. Darrel Rutkin argumentou que Galileu se ter inspirado na dedicatria de Kepler ao imperador Rudolfo II que abre a Astronomia nova (1609), e que, por sua vez, Kepler se inspirara em textos anlogos de Tycho Brahe. Vide H. DARREL RUTKIN, Celestial Offerings: Astrolo- gical Motifs in the Dedicatory Letters of Kepler's Astronomia Nova and Galileo's Sidereus NunciUSl>, in W. NEWMAN and A. GRAFTON (ed.), Secrets 01 Nature, Astrology and ALchemy in Early Modem Europe (Cam- bridge, Mass.: The MIT Press, 2001), pp. 133-172. 90 sua designao precisa, que Galileu sempre insistiu que inclusse, alm de matemtico, tambm o ttulo de filsofo. A 7 de Maio de 1610, escrevia a Belisario Vinta, recordando a necessidade imperiosa de adicionar o ttulo de filsofo natural, oferecendo a justificao, pouco convincente, de ter gasto muitO mais tempo a estudar filosofia do que matemtica. 117 A razo verdadeira era mais profunda, mas mais difcil de expli- car. Apesar de toda a sua desconfiana, e at averso, pelos fil- sofos e pelos estudos filosficos, Galileu sabia bem que, s como matemtico, dificilmente teria credibilidade e autoridade suficientes para a campanha coperniciana que planeava ini- ciar. IIB Em Julho de 1610 estavam finalmente definidas as condi- es contratuais que ligariam Galileu corte dos Medici. Essas condies eram o melhor que se poderia esperar: Galileu seria professor de matemtica na Universidade de Pisa, mas sem obrigao de dar aulas ou sequer de residir em Pisa, e seria o filsofo e matemtico do Gro-Duque, com um vencimento anual de 1000 scudi florentinos. Resolvidas algumas questes domsticas - que incluram o abandono de Marina Gamba, a mulher que em Pdua lhe dera trs filhos, mas que, presumi- 117 "quanto ai titolo et preresto dei mio seCVIZlO, io desidererei, oltre ai nome di Matemarico, che S. A. c aggiugnesse quello di Filosofo, professando io di havere studiato piu anni in filosofia, che mesi in mate- matica pur' (Opere, X, 353). 118 Para alm disso, sabe-se tambm que Galileu, tal como Kepler, questionou a tradicional separao entre filsofos e astrnomos (ou mate- mticos), o que pode tambm estar em jogo na sua exigncia do ttulo de matemtico e filsofo. Galileu aborda esta questo, explcita ou impli- citamente, em vrios dos seus textos. Por exemplo, no Dialogo referiu-se ao que devia fazer um "astrnomo filsof', por oposio ao que se espe- rava de um "astrnomo puro calculator" (Opere. VII, 369). Esta redefini- o do programa da astronomia - pois disso que se trata - iniciada por Galileu e Kepler, no pode ser mais do que indicada aqui, j que as suas ramificaes so muito mais complexas e profundas do que tem cabimento tratar neste local. 91 velmente, Galileu no considerava companhia adequada para o ambiente sofisticado da corte florentina 1l9 - ficou tudo pronto para a mudana. No dia 7 de Setembro de 1610, Gali- leu partia de Pdua, chegando a Florena a 12 de Setembro de 1610. Observaes posteriores ao Sidereus Nuncius A publicao do Sidereus Nuncius no fez com que Gali- leu abrandasse a sua dedicao astronomia e a intensidade com que estudava os cus com o telescpio. Bem pelo contr- rio. Em certo sentido pode at dizer-se que as mais importan- tes descobertas viriam a ser feitas depois, e que, quando no se tratou de novas descobertas, foram pelo menos importantes precises e desenvolvimentos de observaes feitas anterior- mente. 120 Saturno tricorpreo A 25 de Julho de 1610, Galileu fez a descoberta de mais uma "stravagan tissima meraviglia". Observando o planeta Saturno com o telescpio, constatou que parecia um astro grande ladeado por duas pequenas estrelas, uma de cada lado, muito prximas ou mesmo pegadas a ele, e que no se mOVIam: uma configurao que depois ficou conhecida como 119 As duas filhas, Virginia (n. 1600) e Livia (n. 1601) foram com Galileu para Florena, tendo o filho Vincenzo (n. 1606) ficado com a me por ser muito pequeno, at que, anos mais tarde, em 1613, Galileu tambm o mandou buscar. 120 Galileu foi noticiando vrias destas descobertas em cartas e outros textos e pela primeira vez em letra de forma, de maneira muito breve, no prefcio do Delie cose che stanno in su l'acqua, em 1612 (Opere, IV, 63). 92 "Saturno tricorpreo". Sabemos hoje que se trata do facto de Saturno estar rodeado por um anel, mas que Galileu no pde observar nitidamente. Esta descoberta vinha mesmo a calhar, pois embora ainda no tivesse entrado formalmente ao servio do Gro-Duque, Galileu sentia j a presso em cumprir o que havia prometido, apresentando novas e admirveis nodcias dos cus. Poucos dias depois (a 30 de Julho), escreveu a Belisario Vinta relatando estes factos extraordinrios e desenhando a configurao obser- . vada, mas pedindo o maior segredo (Opere, X, 409-410). Para garantir a sua prioridade, Galileu transmitiu tambm a desco- berta a alguns astrnomos, entre os quais Kepler, na forma de um anagrama. 121 S a 13 Novembro, numa carta a Giuliano de' Mediei, Galileu esclareceu o anagrama, que devia ler-se: altissimum pla- netam tergeminum observa vi, ("observei o planeta mais alto [= Saturno) tricorpreo"). Explicava tambm, nessa carta, as observaes que havia feito, avisando que, se Saturno fosse observado com telescpios de fraca qualidade, a sua real confi- 121 Devemos o conhecimento destes acontecimentos ao que Kepler narra acerca deles na sua Narratio de observa tis a se quatuor [ovis satteliti- bis (1611) (Opere, I1I1I, 185) e depois, mais detalhadamente, no impor- tante prefcio, ln Dioptricen praefatio de usu et praestantia perspicilli nuper inventi deque Novis coelestibus per id detectis, nas pp. 1-28 da Dioptrice seu demonstratio e01-um quae visui et visibilibus propter Conspi- cili4 non ita pridem inventa accidunt (Augsburg, 1611); a parte relativa a Saturno est nas pp. 15-16. Como explica, Kepler recebeu de Galileu o anagrama: $ m a is m r m i I m e p o e t a I e u mi b une n ugt t a u i r a $, que resolveu na forma: Salve umbistineum geminatum Martia proles [= Salve, dupla companhia, filhos de Marte], ficando assim con- vencido (erradamente) de que Galileu anunciava a descoberta de satlites de Marte. A Dioptrice encontra-se no voI. IV de Johannes Kepler Gesam- melte Pode encontrar-se uma traduo inglesa de parte do prefcio em: The Sidereal Messenger of Galileo Galilei: and a Part of the Prefoce to Dioptrics, te. EDWARD STAFFORD CARLOS (London: Rivingrons, 1880; reprinted, London: Dawsons of Pall Mail, 1%0), pp. 77-111. 93 gurao no se observaria, parecendo apenas um astro oblongo (Opere, X, 474) - exactamente como alguns dos seus contem- porneos o iriam ver. Tudo isto era verdadeiramente sensacional, mas estavam guardadas ainda mais surpresas. No final de 1612, ao observar de novo Saturno, constatou que a configurao havia mudado: agora no se avistavam as pequenas "estrelas" dos seus lados. Galileu, que havia dedicado ao assunto certamente muitas horas de reflexo e observao predisse, no entanto, que elas reapareceriam no ano de 1613 (Opere, V, 237). Realmente, nesse ano de novo se voltaram a ver os dois pequenos astros que ladeavam Saturno, mas ficava lanado o problema aos astrnomos: o que eram estas configuraes mutveis de Saturno? A questo consistia, no essencial, em saber qual das duas possibilidades era a verdadeira: se Saturno era esfrico e estava rodeado de dois pequenos planetas, ou se o prprio Saturno era tricorpreo. O assunto era de tal modo intrigante que Galileu no o podia abandonar, mas o mistrio iria aden- sar-se ainda mais. Com efeito, no Vero de 1616, observou que a sua forma tinha mudado, parecendo agora que dos lados do corpo de Saturno saiam duas alas ou pegas, numa confi- gurao que passou ento a designar por ansae (pegas) (Opere, XII, 276).122 Galileu continuou a observar e a desenhar a forma de Saturno ao longo dos anos. Em 1623, no II Saggia- tore apresenta um diagrama de Saturno na configurao com pegas (Opere, VI, 361), e em 1640, j perto do final da sua vida, escrevia a Benedetto Castelli relatando as suas observaes (Opere, XVIII, 238-239). 122 Sobre as observaes de Saturno ver em particular: ANTONIO FAVARO, lutorno alIa apparenza di Saturno osservata da Galileo GalHei nell'Agosto dell'anno 1616, Atti dei Reale Isttuto l&ncto di Scicnze, Let- tere ed Arti, 9 (1900-1901), parte II, 415-432; A VAN HELDEN, Saturn and his anses, Journal for the History 01 Astronomy. 5 (1974) 105-121; A VAN HELDEN, 'Annulo Cingitur': The solution of the problem of Saturn, Journal for the History 01 Astronomy. 5 (1974) 155-174. 94 o problema, entretanto, j havia atrado a ateno de outros, como Gassendi e Francesco Fontana, e, depois, a partir dos anos quarenta, muitos outros, como Bouilliau, Hevelius, Riccioli e Grimaldi, juntar-se-iam s observaes sistemticas e ao estudo da forma de Saturno. Galileu suspeitara que estas estranhas configuraes de Saturno tivessem que ver com o ali- nhamento entre o planeta e a Terra, mas o enigma s seria cla- rificado com o esclarecimento definitivo da existncia de um anel em redor de Saturno, algumas dcadas depois, por Chris- tiaan Huygens (l629-1695), nas suas obras De Saturni tuna observatio nova (den Haag, 1656) e Systema Saturnium, sive de causis mirandorum Saturni Phanenomenon, et comite ejus planeta novo (den Haag, 1659) e, ainda mais tarde, quando Jean Dominique [Giovani Domenico] Cassini (1625-1712), em 1675, notou que esse anel era duplo.123 Fases de Vnus Observando Vnus com o telescpio, entre Outubro e Dezembro de 1610, Galileu deu-se conta de que o planeta exi- bia um ciclo de fases muito semelhante ao da Lua, passando de Vnus crescente a Vnus cheio. A descoberta era de inte- resse excepcional pois permitia decidir entre os vrios sistemas cosmolgicos conhecidos na altura. Para alm do antigo sis- tema geocntrico de Ptolomeu e da bem conhecida proposta heliocntrica de Coprnico apresentada em 1543, o dinamar- 123 Vide WALTER OBERSCHELP und REINHARD OBERSCHELP, Cas- sini, Campani und der Saturnring, in JRGEN HAMEL, INGE KEIL (eds.), Der Meister und die Fernrohre. Das Wechselspiel zwischen Astronomie und Optik in der Geschichte [= Acta Historica Astronomiae, vol. 33] (Frank- furt am Main: Harri Deutsch, 2007), pp. 164-184. As duas obras de Huygens referidas esto no vol. 15 das Oeuvres Completes de Christian Huygens publies par la Socit Hollandaise des Sciences, 22 vols. (La Haye: M. Nijhoff, 1888-1950). 95 qus Tycho Brahe (1546-1601) havia sugerido, no seu livro De mundi aetherei recentioribus phaenomenis, publicado em 1588, um arranjo cosmolgico que mantinha a Terra imvel no cen- tro do universo e o Sol rodando em torno dela, mas com todos os planetas orbitando em torno do Sol. Este sistema tinha as vantagens de manter a imobilidade da Terra, sendo, ao mesmo tempo, do ponto de vista cinemtico, completamente equivalente ao heliocentrismo de Coprnico. 124 No sistema de Ptolomeu, Vnus apareceria sempre como um crescente, de maior ou menor tamanho, quando visto da Terra - se se considerasse, como era o mais habitual, que estava abaixo do Sol. Se, por outro lado, se achasse que estava acima do Sol, apareceria sempre como um disco. Porm, se Vnus circulasse em torno do Sol - como acontece no modelo de Coprnico e de Tycho Brahe -, apresentaria um ciclo de fases completo, passando de um crescente para um disco (Vnus cheio), semelhana das fases exibidas pela Lua. O prprio Coprnico, no incio do captulo lOdo livro I do De revo/utionbus se referira diferente aparncia de Vnus 124 De Mundi Aetherei Recentioribus Phaenomenis Liber Secundus (...), Uraniburgi, 1588. Pode encontrar-se no Tomo IV de: 1jchonis Brahe Dani Opera Omnia, edidit L L. E. DREYER, 15 vok (Hanniae, in Libraria Gyldendaliana, 1913-1929) [reimpr. fac-sim: (Amsterdam: Swets & Zeitlinger, 1972)]. Tycho Brahe parece ter trabalhado neste modelo desde 1577, dando-lhe a sua formulao final por volta de 1583-84, e publicando-o em 1588. Embora a publicao regular do De Mundi Aetherei s viesse a aconrecer a partir de 1603, desde 1588 que circula- vam alguns exemplares e que o novo modelo cosmolgico era conhecido. O estudo biogrfico clssico sobre o astrnomo dinamarqus J. L. E. DREYER, 1jcho Brahe: A Picture of Scientific Life and Work in the Six- teenth Century (Edinburgh: Adam and Charles Black, 1890), hoje em dia completemenrado pelo de VICTOR THOREN, The Lord of Uraniborg. A biography of1jcho Brahe (Cambridge: Cambridge University Press, 1990). tambm importante o livro de JOHN ROBERT CHRISTlANSON, On 1jcho's Island. 1jcho Brahe and His Assistants, 1570-1601 (Cambridge: Cambridge University Press, 2000). 96 dependendo da sua posio relativamente ao Sol. Mas Copr- nico, sem telescpio, no tinha qualquer possibilidade de observar a face de Vnus. Quando Galileu observou Vnus com um telescpio, constatou que o planeta exibia ao longo dos dias um ciclo de fases completo, passando de Vnus crescente a Vnus cheio. Ficava assim demonstrado que Vnus circulava em torno do Sol: um resultado excepcionalmente importante, que lanava um golpe definitivo no sistema ptolomaico. As duas nicas possibilidades eram agora o ordenamento planetrio segundo Coprnico ou segundo Tycho Brahe. A 1 de Janeiro de 1611, Galileu escreveu a Giuliano de' Medici explicando a extraordinria importncia da observao das fases de Vnus que, segundo ele, era dupla: por um lado resolvia uma antiga discusso, confirmando que os planetas no tm luz prpria e, por outro, mostrava inequivocamente que Vnus circula em torno do Sol. Galileu omitia qualquer men- o ao sistema de Tycho Brahe, tornando assim as fases de Vnus num poderosssimo argumento a favor do copernicia- nismo. 125 De facto, esta observao convertir-se-ia para Galileu talvez no mais poderoso argumento a favor do copernicia- nismo, a tal ponto que, no Dialogo sopra i due massim sstemi deI mondo (1632), fez o elogio de Coprnico por este ter pro- posto o heliocentrismo mesmo sem observar as fases de Vnus. A histria da descoberta das fases de Vnus gerou uma viva polmica entre os historiadores pois alguns, baseados em certas peculiaridades do desenvolvimento cronolgico destes descobrimentos, argumentaram que Galileu teria procedido 125 "dali a quale mirabile esperienza haviamo sensata et certa dimonstrazione di due gran questioni (. .. ). L'una e, che i pianeti mtti sono di loro natura tenebrosi (. .. ); l'altra, che Venere necessariisima- mente si volge intorno ai sole, come anco Mercurio et mtti li altri pia- neti, cosa ben creduta da i Pittagorici, Copernico, Keplero et me, ma non sensatamente provata, come hora in Venere et in Mercurio" (Opere, XI, 12). 97 desonestamente, "roubando" a ideia ao seu discpulo Benedetto Castelli. A cronologia dos acontecimentos foi a seguinte. A 11 de Dezembro de 1610, Galileu escreveu a Giuliano de' Mediei, enviando um anagrama que continha a observao de que Vnus apresentava fases tal como a Lua (Opere, X, 483). No final desse ano tornou pblica a descoberta, relatando-a a Cl- vio e a Castelli, a 30 de Dezembro (Opere, X, 499-505), e decifrando o anagrama a Giuliano de' Medici, na j men- cionada carta de 1 de Janeiro de 1611 (Opere, XI, 11-12). Sucede, porm, que no dia 5 de Dezembro de 1610, Bene- detto Castelli enviara uma carta a Galileu - carta que este receberia por volta do dia 11 de Dezembro, se no mesmo nesse pr6prio dia -, prevendo as fases de Vnus (Opere, X, 480-482). Embora Galileu viesse a dizer que j tinha feito essas observaes "da 3 mesi in qu', alguns historiadores lanaram dvidas sobre esta afirmao, "acusando-o" de ter usado, sem dar crdito, uma ideia que era originalmente de Castelli. Cer- tos traos da personalidade de Galileu - em particular a sua habitual renitncia em dar a outros o crdito devido -- torna- ram plausvel esta tese, mas, apesar disso, hoje em dia poucos a subscrevem, sendo consensual que Galileu j observara as fases de Vnus antes que a carta de Castelli lhe tivesse che- gado. 126 126 A tese de uma desonestidade por parte de Galileu nesta impor- tante descoberta j antiga. Foi proposta pela primeira vez por Raffaello Caverni, ainda no sculo XIX, e refutada anos depois por Antonio Favaro [ANTONIO FAVARO, Galileo Galilei, Benedetto Castelli e la scoperta delle fasi di Venere, Archeion, 1 (1919) 283-269}. A acusao foi de novo for- mulada, de maneira mais penineme, por Richard Westfall, num trabalho que gerou alguma polmica [RICHARD WESTFALL, Science and Patro- nage: Galileo and the Telescope, !sis, 76 (1985) 11-30]. Sobre as obser- vaes das fases de Vnus e o debate em torno da verdadeira autoria desta descoberta, veja-se: OWEN GINGERICH, Galileo and the phases of Venus, Sky and Telescope, 68 (1984) 520-522 [recolhido posteriormente em: O. GINGERICH, The Great Copernicus Chase: and other adventures in astronomical history (Sky Publishing Corp., 1992), pp. 98-104]; STILLMAN 98 Manchas solares Existem registos escritos da observao a olho nu de manchas solares desde o ano 165 a. c., com muitas observa- es no Extremo Oriente, mas apenas algumas na Europa. 127 DRAKE, Galileo, Kepler, and phases of Venus, Journal for the History of Astronomy, 15 (1984) 198-208 [tambm em: STILLMAN DRAKE, Essays on Galiko and the History and Philosophy of Science. Selected and introduced by N. M. SWERDLOW and T H. LEVERE (Toronto: University of Toronto Press, 1999), vol. 1, pp. 396-409.]; OWEN GINGERICH, The phases of Venus in 1610, Journal for the History of Astronomy, 15 (1984) 209-10; WILUAM T PETERS, The Appearences of Venus and Mars in 1610, Journal for the History of Astronomy, 15 (1984) 211-214. A ltima pea contra a tese da desonestidade ter sido o trabalho de PAOLO PALMIERI, Galileo did nor steal the discovery of Venus' phases. A counter-argu- mem to Westfall, in Jos MONTESINOS y CARLos SOLis (eds.), Largo Campo di Filosofore. Eurosymposium Galileo 2001 (La Orotava: Fundacin Canaria Orotava de la Historia de la Ciencia, 2001), pp. 433-444, e PAOLO PALMIERI, GaHleo and the discovery of the phases of Vnus, Journal for the History of Astronomy, 32 (2001) 109-129. 127 Estas observaes esto catalogadas em: A D. WITTMANN and Z. T. Xu, A catalogue of sunspot observations from 165 BC to AD 1684, Astronomy and Astrophysics Supplement Series, 70 (1987) 83-94; K. K. C. YAU and F. R. STEPHENSON, (<A revised catalogue of Far Eas- tern observations of sunspots (165 BC to AD 1918)", Quarter/y Journal Royal Astronomical Society, 29 (1988) 175-197. O assunto da observao de manchas solares no passado distante tem j uma longa histria de investigao, com um primeiro estudo por ALEXANDER HOSIE, (Sunspots and Sun shadows observed in China BC 28 - AD 1617, Journal of the North China Branch, Royal Asiatic Society, 12 (1878) 91-95. Seguiram-se muitos trabalhos, entre os quais assinalamos: GEORGE SARTON, Early Observations of Sunspots?, [sis, 37 (1947) 69-71; D. M. WlLUS, M. G. EASTERBROOK, and F. R. STEPHENSON, (Seasonal variation of oriental sunspot sightings, Nature, 287 (1980) 617-619; E R. STEPHENSON and D. M. WILLlS, The earliest drawing of sunspots, Astronomy and Geophysics, 40 (1999) 21-22; J. M. VAQUERO, M. C. GALLEGO, and J. A GARCfA, (A 250-year cyde in naked-eye observations of sunspots, Geophysical Research Lmers, 29 (2002) 1997. Para uma discusso dos 99 o seu estudo sistemtico e cientfico, contudo, s foi realizado na Europa a partir de 1609, com o aparecimento do telesc- pio. A questo de quem foi o primeiro europeu a observar manchas solares com telescpio permanece controversa. No subsistem dvidas de que a primeira obra impressa sobre o assunto tenha sido o livro de Johannes Fabricius, De maculis in Sole observatis, publicado no Outono de 1611, mas sabido no ter sido Fabricius o primeiro a observ-las. Galileu e Thomas Harriot observaram manchas em finais de 1610, enquanto Johannes e David Fabcicius as observaram pela pri- meira vez s em Maro de 1611. Galileu mostrou imagens de manchas solares a muitas pessoas em Roma durante a sua viagem em 1611, mas no empreendeu, nessa altura, qualquer estudo sistemtico do assunto. 128 S se ocuparia destas observaes a partir de Abril prindpos fsicos e astrofsicos associados a estes fenmenos, mas com ateno histria da sua observao veja-se: D. JUSTIN .sCHOVE, Sumpots Cycles (Stroudsburg, PA: Hutchinson Ross, 1983); KUNITOMO SAKURAI, The Solar Activity in the Time of Galileo, Journal for the History o/ Astronomy, 11 (1980) 164-173, e o recente livro de J. M. VAQUERO and M. V ZQUEZ, The Sun Recorded Though History (New York: Sprnger, 2009), em especial o captulo 2, Naked-Eye Sunspots, pp. 57-102. 128 BERNARD DAUME, Galile et les taches solaires (1610-1613)>>, in Galile. Aspects de sa vie ct de son t1?uvre (Paris: Presses Universitaires de France, 1968), pp. 186-251. Ver tambm S. DRAKE, Sunspots, Sizzi, and Scheiner, in Galileo Studies: Personality, Tradition and Revolution (Ann Arbor: University of Michigan Press, 1970), pp. 177-199: KEITH HUTCHISON, Sunspots, Galileo, and the Orbit of the Earth, lsis, 81 (1990) 68-74; O captulo The significance of the Sunspot Quarrel, em JEAN DIETZ Moss, Nove/ties in the Heavens: Rhetorie and Science in the Copernican Controversy (Chicago: University of Chicago Press, 1993), pp. 97-125; JOHN D. NORTH, Thomas Harriot and the First Telescopic Observations of Sunspots, in JOHN W. SHIRLEY (ed.), Thomas Harriot: Renaissance Scientist (Oxford: Clarendon Press, 1974), pp. 129-165; WIL- LIAM R. SHEA, Galileo, Scheiner, and the Interpretation of Sunspots, !sis, 61 (1970) 498-519, e tambm: WILLIAM R. SHEA, Galileo's InteUec- 100 de 1612. Quem j estava a fazer estudos sistemticos das manchas solares desde Outubro de 1611 era Christoph Schei- ner (1573-1650), um jesuta professor de matemtica em Ingolstadt, que publicou uma obra dedicada exclusivamente ao tema em Janeiro de 1612 : Tres Epistolae de Maculis Solaribus Scriptae ad Marcum Welserum. Quando Galileu recebeu esse livro, com um pedido para que expressasse a sua opinio, encontrava-se doente e ocupado com a publicao do Discorso [ .. } intomo alle cose che stanno in su l'acqua, e s alguns meses depois teve oportunidade de investigar em detalhe com o seu discpulo Benedetto Castelli. Scheiner defendera que as man- chas eram devidas ao trnsito de satlites em torno do Sol, ao passo que Galileu, embora sem ter a certeza do que se tratava, explicou que as manchas estavam localizadas na superfcie do Sol. A breve trecho envolveram-se numa polmica famosa durante o ano de 1612 que culminaria com a publicao, no Vero de 1613, das trs cartas de Galileu que, em certa medida, assinalam o fim da polmica. Galileu s voltaria ao assunto anos depois no II Saggiatore (1623), mas, entretanto, Scheiner tinha prosseguido e aumentado as suas investigaes, publicando entre 1626 e 1630 a Rosa Ursina, uma verdadeira enciclopdia do assunto. tua/ Revo/ution (New Yark: Science Histary Publicatians, 1972); A MARK SMITH, Galileo's Proof for the Earth's Motion from the Movement of Sunspots, Isis, 76 (1985) 543-551; AORIAAN W. VUEGENTHART, Gali- lea's Sunspots: Their Role in 17th-Century Allegorical Thinking, Physis, 7 (1965) 273-280; ALBERT VAN HELDEN, Galileo and Scheiner on Sunspots : A case Study in the Visual Language of Astronomy, Procee- dings ofthe American Phi/osophical Society, 140 (1996) 358-196; Tambm o captulo 3, Solar drawings, de J. M. VAQUERO and M. VAzQUEZ, The Sun Recorded Though History (New Yark : Springer, 2009), pp. 103- -173. 101 Neptuno Analisando com cuidado os apontamentos manuscritos de Galileu, foi possvel determinar que ele observara o planeta Neptuno em 28 de Dezembro de 1612 e depois em 28 de Janeiro de 1613', enquanto fazia observaes telescpicas de Jpiter e dos seus satlites. 129 De facto, no final de 1612, Neptuno estava muito prximo de Jpiter, tendo uma oculta- o em 16l3. Galileu registou-o como uma estrela fixa, isto , . sem se aperceber de que estava a ver um novo planeta. Trata- -se da primeira observao registada de Neptuno, muito antes da sua descoberta "oficial", em 1846. Como sucede em ques- tes deste gnero, alguma polmica rodeou inicialmente estas notcias, que hoje se aceitam sem dificuldade, havendo apenas debate em torno de saber se Galileu se apercebeu ou no de que se tratava de um planeta e no uma estrela. o impacto do Sidereus Nuncius Galileu comeou a divulgar as sensacionais descobertas celestiais que ia fazendo em cartas particulares a partir de 129 A primeira pessoa a notar esta observao foi Charles T. Kowal, que deu um relato muito informal do seu descobrimento no texto: CHARLEST. KOWAL, Galileo's observations of Neptune, DIO, 15 (2008) 3-6. Em parceria com Stillman Drake, Kowal publicou dois artigos em 1980 com esta notcia: STILLMAN DRA.KE and CHARLES T KOWAL, "Gali- 100'5 Sighting of Neptune, Scientifie American, 243 (1980) 52-59 [tam- bm em: STILLMAN DRA.KE, Essays on Galileu and the Histury and PhiLo- sophy uf Scienee. Selected and introduced by N. M. SWERDLOW and T. H. LEVERE (Toronto: University of Toronto Press, 1999), vol. 1, pp. 430-441] e CHARLES T. KOWAL and STILLMAN DRA.KE, Galileo's Observations of Neptune, Nature, 287 (25 Septo 1980) 311-313. Estes artigos geraram uma troca de opinies posterior. Sobre este assunto deve veNe sobretudo: GORDON E. TAYLOR, The Observations of Neptune by Galileo, Journal of the British Astronomieal Assuciation, 95 (1985) 116- -117; E. M. STANDISH and A. M. NOBILl, Galileo's observations of Neptune, Baltie Astronomy, 6 (1997) 97-104. 102 Dezembro de 1609, quando ainda no tinha sequer formado a inteno de redigir um opsculo dedicado ao assunto. A 7 de Janeiro de 1610, escrevia a Antonio de' Medici um primeiro relatrio, extenso, acerca desses descobrimentos (Opere, X, 273- -278) e, nas semanas seguintes, revelaria, de modo espordico e fragmentrio, mais algumas das novidades. O aparecimento do Sidereus Nuncius provocou um impacto imediato. Em poucos dias, primeiro Veneza, depois toda a Itlia, e finalmente os mais diversos pontos da Europa, receberam com espanto, excitao ou incredulidade, as sensa- cionais notcias. Os quinhentos e cinquenta exemplares postos venda esgotaram em menos de uma semana (Opere, X, 300), e tal era a apetncia por infurmaes acerca destes factos que ainda no ano de 1610 apareceu em Frankfurt uma edio ile- gal do livro. No prprio dia em que o Siderem Nundus era publicado (13 de Maro), o embaixador ingls em Veneza, Sir Henry Wotton, apressava-se a escrever para fazer chegar o mais rapi- damente possvel ao rei Jaime I a informao acerca desta "strangest piece of news". Wotton dava a conhecer a comoo que se vivia em Veneza com a divulgao dessas inauditas novi- dades celestes que pareciam deitar por terra convices milen- rias. 130 130 "I sent herewith unto his Majesty the strangest piece of news (as 1 may justly call it) that he hath ever yet receved from any part of the world; whch is the annexed book (come abroad this very day) of the Mathematical Professor at Padua, who by the help of an optical instru- ment (which both enlargeth and approximateth the obj ect) ". Carta ao conde de Salsbury, 13 de Maro de 1610, in: LoGAN PEARSAll SMITH, The Lifo and Lettm o/ Sir Henry Wotton, 2 vols. (Oxford: Clarendon Pres5, 1907), voI. I, pp. 486-487. Ao embaixador ingls tambm no lhe escaparam as implicaes astrolgicas dos satlites de Jpiter. Ver tambm I. BERNARD COHEN, The Birth o/ a New Physcs, 2. a ed. (New York: W. W. Norton, 1985), pp. 75-76. H uma traduo portuguesa: O Nasci- mento de uma Nova Fsica (Lisboa: Gradiva, 1988). 103 Haviam passado somente alguns dias sobre o apareci- mento do livro e j Galileu escrevia a Belisario Vinta, a 19 de Maro, revelando a sua inteno de, a "brevissimo tempo" fazer uma reimpresso, mas com as figuras melhoradas e incluindo muitas mais: planeava mostrar diagramas da Lua ao longo de toda uma lunao, desenhar muito mais constelaes e deter- minar o perodo dos satlites de Jpiter. Planeava tambm que essa edio fosse em italiano (Opere, X, 299-300). Nos meses seguintes, vrios amigos de Galileu, como, por exemplo, Fede- rico Cesi, insistiram para que desse aos prelos quanto antes uma nova edio do Sidereus Nuncius, com as novas observa- es (Opere, XI, 175). O aparecimento da edio pirata, em Frankfurt, ainda no ano de 1610, de algum modo saciou o interesse dos muitos leitores que ainda no tinham podido ler a obra, mas no correspondia actualizao que muitos espe- ravam: essa edio mantinha o texto original, sem quaisquer acrescentos ou alteraes, e apresentava gravuras de qualidade inferior s da edio original. Benedetto Castelli recebeu o livro poucos dias aps a publicao e imediatamente o leu "piu di dieci volte con som ma meraviglia e dolzezza grande d'animo" (Opere, X, 310). E foi tambm passados apenas poucos dias que, a muitas cen- tenas de quilmetros de distncia de Veneza, em Praga, Kepler teve as primeiras notcias destes factos. l3l A opinio de Kepler foi das mais procuradas neste perodo. Em Praga, Rudolfo II recebeu uma das primeiras cpias do Sidereus Nuncus e, dese- joso de um julgamento abalizado sobre o contedo, mostrou-a ao seu matemtico imperial. Mas tambm Galileu estava ansioso por saber a opinio de Kepler e, atravs do embaixador da Toscana em Praga, fez-lhe chegar uma cpia, com o pedido expresso de que este desse a sua opinio. Kepler recebeu este 131 Recorde-se que Kepler soube da publicao do Sidereus Nuncius e do seu contedo logo por volta de i5 de Maro, no conhecido epis- dio com Johann Mattthaus Wackher. Vide supra, p. 20. 104 exemplar em 8 de Abril de 1610. Dias depois (a 13), Kepler visitava o embaixador, altura em que este lhe anunciou que Galileu muito desejava saber a sua opinio mas, infelizmente, isso teria que ser feito depressa pois os correios partiam para Florena em breve. Kepler, como sempre, acedeu ao pedido de Galileu com generosidade e entusiasmo e, em menos de uma semana, a 19 de Abril, entregou ao embaixador uma carta, dirigida a Galileu, com as suas opinies sobre o Sdereus Nun- cius (Opere, X, 319-340). De todas as partes continuavam a chegar a Kepler pedi- dos de confirmao de to sensacionais descobrimentos. Para satisfazer a todas essas solicitaes, ele comeou a divulgar a carta que tinha mandado a Galileu e, pouco depois, tendo-a corrigido e ampliado um pouco, imprimiu-a num opsculo que dedicou ao embaixador da Toscana em Praga, intitulando-a Dissertatio cum nuncio sidereo. m A despeito dos elogios com que cobriu o autor do Sidereus Nuncius, o astrnomo alemo teve tambm o cuidado de, delicadamente, clarificar assuntos 132 A carta original, de Kepler para Galileu, de 19 de Abril de 1610 e pode encontrar-se em (Opere, X, 319-340). Foi depois impressa como Dissertatio cum nuncio sidereo (Praga, Daniel Sedesanus, 1610). Pode encontrar-se na Joannis Kepleri Astronomi Opera Omnia, C. FRISCH ed., vol. II, pp. 485-506, em Johannes Kepler Gesamme/te Werke, vol. IV, pp. 281-311 e ainda em (Opere, III/I, 97-125). H vrias edies modernas deste importante texto das quais se deve preferir a seguinte: Keplers Conversation with Galileos Sidereal Messenger. First Complete Translation, with an Introduction and Notes, by EDWARD ROSEN (New York and London: Johnson Reprinr Corp., 1965). H tambm uma tra- duo francesa: Galile. Le Message Cleste. Traduction complte du Latin en Franais, avec des notes, par Jean Peyroux. Suivi de la Dissertation avec le Messager Cleste et de la Narration sur les Satellites de ]upiter de Jean Kepler, traduits pour la premiere fois du Latin en Franais (Paris: Blanchard, 1989), e uma espanhola: Galileo Galilei. La Gaceta Sideral, Johannes Kepler. Conversacin con ei mensajero sideral Introduccin, tra- duccin y notas de Carlos Sols Santos (Madrid: A1ianza Editorial, 2007 [l.a ed. 1984]), nas pp. 117-190. 105 que Galileu, por temperamento e por estratgia, muitas vezes deixava de modo pouco claro. Kepler explicou que Galileu no fora o inventor do telescpio, que no fora o primeiro a falar da natureza rugosa da superfcie lunar e que no fora tambm o primeiro a referir que havia muito mais estrelas nos cus. 133 Mas o tom geral era de aprovao incondicional e a Dissertatio cum nuncio sidereo rapidamente se divulgou. Uma boa indica- o do enorme interesse que todas estas novidades suscitavam foi o aparecimento de uma edio pirata da Dissertatio, o que muito desagradou a Kepler. A confirmao das observaes de Galileu por Kepler e o modo entusiasmado e elogioso como este publicitou os argu- mentos e as dedues do italiano foram a mais importante validao do Sidereus Nuncius que Galileu podia desejar. Que passadas apenas algumas semanas da publicao do livro come- asse a circular, a partir de Abril de 1610, primeiro em manus- crito e depois em impresso, um texto pela mo do mais respeitado astrnomo da Alemanha, confirmando as novas observaes, foi um dos mais importantes factores na credibili- zao dos novos descobrimentos. Kepler, contudo, tinha confirmado o Sidereus Nuncius sem que tivesse alguma vez observado com um telescpio. Por isso, como tantos outros faziam nessa altura, a 9 de Agosto de 1610 pediu a Galileu um telescpio com o qual pudesse observar os satlites de Jpiter (Opere, X, 413-417). A resposta de Galileu roa o escndalo. Tendo j garantida a aprovao pblica do Sidereus Nuncius por Kepler, no lhe interessava que um gnio do calibre do alemo comeasse a fazer obser- 133 Meses mais tarde, Michael Maesdin escrevia uma breve carta ao seu antigo aluno ]ohannes Kepler onde saudava a publicao da Disserta- tio cum Nuncio Sidereo e onde, visivelmente irritado com a apropriao por Galileu de feitos que no eram seus, e a sua desagradvel incapaci- dade em dar o crdito devido aos que o haviam precedido, saudava Kepler por ter clarificado este asSUntO, "arrancando as penas" com que o italiano indevidamente se ornamentara. (Opere, X, 428). 106 vaes: a 19 de Agosto, Galileu respondeu a Kepler dizendo que no tinha nenhum telescpio disponvel (Opere, X, 421- -422). S no final do ano Kepler conseguiria obter um telesc- pio, por outras vias, iniciando imediatamente as suas prprias observaes e iniciando-se tambm na construo destes instru- mentos. O resultado destas investigaes seria da maior impor- tncia. Para alm da confirmao das descobertas galileanas, fez o seu prprio programa de investigao dos satlites de Jpiter, que publicou em Narrato de observats a se quatuor Iovis satel- litbus (1611) (Opere,III/l, 185), mas sobretudo, ele, que j havia publicado o Ad Vitellionem Paralipomena, quibus Astrono- miae Pars Optca Traditur (Frankfurt, 1604), usou todo o seu domnio de assuntos pticos para reformular os princpios tericos da cincia luz do novo instrumento, produzindo a Dioptrice (Augsburg, 1611), a obra que funda a ptica moderna. Entretanto, os encmios ao livro e ao gnio de Galileu pareciam no ter limite, cada um saudando-o da maneira mais entusiasmada e eloquente de que era capaz. Na priso, em Npoles, Tommaso Campanella (1568-1639), louvava-o numa carta plena de elogios, como o descobridor de "um novo cu e uma nova Terr' (Opere, XI, 23), e em Inglaterra um admira- dor dizia que Galileu "hath done more in his threefold disco- verie than Magellane in opening the streights to the South Se'134. O louvor era geral, mas no era unnime. Sobre um fundo de aplauso genaralizado ouviam-se apesar de tudo algu- mas vozes discordantes e algumas opinies desfavorveis. Ape- nas um ms havia passado sobre o aparecimento da obra e 134 Sir William Lower escrevendo a Thomas Harriot, a 21 de Junho de 1610, dt. in: JOHN ROCHE. Harriot. Galileo, and Jupiter's satellites, Archives lnternationa/es d'Histoire des Sciences, 32 (1982) 9-51, na p. 16. 107 j Georg Fugger escrevia a Kepler, a 16 de Abril de 1610, acusando Galileu de se apropriar de ideias de outros e de ter apenas copiado um telescpio que vira (Opere, X, 316). Protes- tos deste gnero e reclamaes de prioridade foram-se multipli- cando nas semanas seguintes, mas, para alm destas, outro tipo de objeces no tardaram em aparecer. Logo em Junho de 1610, Martin Horky (n. ca. 1590), que era assistente do astrnomo Giovanni Antonio Magini e havia estado presente quando, em Abril, Galileu tentara sem sucesso mostrar os satlites de Jpiter na casa de Magini, publicou uma Brevissima peregrinatio contra Nuncium Sidereum (Opere, IIIIl, 127-145). A obra no tinha qualidade e o ataque acabou por se traduzir num fiasco, a tal ponto que Magini escreveu a Galileu explicando que no tinha nada a ver com o assunto e expulsou Horky de sua casa. Mais importante, e de consequncias que viriam a ser mais nefastas, foi o texto inti- tulado Contra ii moto della Terra que Ludovico delle Colombe (1565-1616) escreveu entre finais de 1610 e o ano de 1611, e que fez circular em diversas cpias, contendo um arrazoado de objeces sem muito nexo ou consistncia mas em que, pela primeira vez, eram levantadas objeces de origem escriturstica s observaes de Galileu (Opere, IlIIl, 251-290). Pela mo de um professor de filosofia, o argumento religioso entrava em cena. Poucos meses depois, Francesco Sizzi (ca. 1585-1618) publicou em Veneza a Dianoia Astronomica, Optica, Physica (1611) contendo tambm objeces - no muito convincen- tes, diga-se - s observaes de Galileu (Opere, III/I, 201- -250). Em particular, Sizzi usava argumentos numerolgicos para "provar" que os satlites de Jpiter no podiam existir realmente. No ano seguinte, Giulio Cesare Lagalla (1576- -1624), professor de filosofia em Roma, publicava o De phae- nomenis in orbe lunae novi telescopii um nunc iterum suscitatis (Veneza, 1612), uma obra inspirada no texto de Plutarco, questionando no a capacidade do novo instrumento, mas a argumentao usada por Galileu na anlise da superfcie da Lua. Como j se assinalou, as observaes lunares contidas no 108 Sidereus Nuncius foram o aspecto mais questionado do livro, tendo gerado vrias refutaes. 135 Alguns ataques, como o de Francesco Sizzi e o de vico Delle Colombe foram especialmente desagradveis, por virem de homens que se mexiam com muito vontade nos crculos mais restritos da corte florentina e terem publicado as suas diatribes em obras dedicadas aos Mediei. Galileu no esqueceu as crticas. Muitos anos depois, no incio do II Saggiatore (1623), referia-se, com evidente aze- dume, aos que tinham atacado as suas novidades telescpicas (Opere, VI, 213-215). Seja como for, o aparecimento do Sidereus Nuncius foi inquestionavelmente um estrondoso sucesso e estes crticos, se bem que revelem a existncia de tenses que, com o passar dos anos, se viriam a tornar importantes, no foram, na altura, mais do que rudo de fundo vagamente perceptvel diante do aplauso geral. Mas o maior impacto das descobertas de Galileu foi o provocado junto dos matemticos e astrnomos da Companhia de Jesus. As primeiras notcias acerca das observaes cas de Galileu causaram grande comoo entre os astrnomos do Collegio Romano, mas no se pode dizer que tenham apa- nhado os jesutas completamente de surpresa. Tal como suce- dera a Galileu, tambm os rumores de um novo instrumento ptico haviam chegado aos jesutas e, logo depois, o prprio instrumento. Pelo final de 1609, ou, o mais tardar, nos incios de 1610, tinham j comeado a fazer observaes telescpicas 135 Apenas mais um exemplo: em Maio de 1611 teve lugar em Mantua, na presena do cardeal Gonzaga, uma conferncia onde se dis- cutiu o assunto e que deu lugar circulao de um manuscrito de ttulo De lunarium montium altitudine problema mathematicum (Opere, mil, 299-307). 109 dos cus. l36 O aparecimento do Sidereus Nuncius, em Maro de 1610, tornou ainda mais urgentes as investigaes dos jesutas. Quando, alguns anos mais tarde, Christoph Grienberger, um dos mais competentes matemticos jesutas, escreveu a Galileu relatando os primeiros tempos do uso do telescpio no colgio romano, referiu que, entre Abril e Setembro de 1610, um dos seus confrades, o padre Giovanni Paolo Lembo, sem ter informaes de Galileu, construra um telescpio com o qual rora capaz de observar a irregularidade da superfcie lunar, as muitas estrelas novas nas Pliades, em Orionte e em muitas outras constelaes, mas sem conseguir ver os novos planetas, isto , os satlites de }piter. 137 136 Isto pode inferir-se da carta de Paul Guldin, em Roma, a Johann Lanz, em Munique, a 13 de Fevereiro de 1611, publicada em: AUGUST ZIGGELAAR, Jesuit astronomy north of the Alps. Four unpublis- hed jesuit letters, 1611-1620", in: UGO BALDlNI (Ed.) Christoph Cl4vius e l'Attivit Scientifica dei Gesuiti nett'et di Galil-eo (Roma: Bulzoni, 1995), pp. 101-132. Um dos primeiros telescpios que existiram no colgio romano foi seguramente a luneta holandesa que Peter Scholier, um aluno da universidade de Lovaina, enviou ao seu antigo mestre ado van Maelcote em 1609 ou 1610. Sobre este envio e as primeiras activi- dades telescpicas dos jesutas, veja-se EILEEN REEVES and ALBERT VAN HELDEN, <Nerifying Galileo's discoveries: telescope-making at the Colle- gio Romano, in JRGEN HAMEL, INGE KEIL (eds.) , Der Meister und die Fernrohre. Das Wechselspiel zwischen Astronomie und Optik in der Ges- chichte [= Acta Historica Astronomiae, voI. 33] (Frankfurt am Main: Harri Deutsch, 2007), pp. 127-14l. 137 Carta de Grienberger a Galileu, 21 de Janeiro de 1611: "Romam vero ut appuli, inveni ex nostris unum, Ioannem Paulum Lem- bum, qui, antequam quicquam intellexisset de tuis, perspicillis quibus- dam, non tam ad imitationem a1terius sed potius vi coniecturae factis, tum lunae inaequalitatem, tum Stellas in Pleiadibus, Orione et a1iis plu- rimas, observit; Planetas tandem novos non vidit. Postea vero, non parvo cum labore ac diligentia, tantae perfectionis perspicilla fieri procuravit, ut ctiam tuis, quae Romam ad diversos misisti, comparavi vel etiam prae- fcrri potuerint; quibus tandem novos Planetas, saltem puriore caelo, de te" ximus" (Opere, XI, 33-34). 110 .. Apesar dos esforos, os jesutas foram durante algum tempo incapazes de observar as luas de Jpiter, e este incapaci- dade tornou-os progressivamente cpticos relativamente a esta novidade; por volta de Setembro as suas srias dvidas come- am a ser conhecidas. Em Outubro, Lembo, provavelmente com o apoio de Grienberger, tinha pronto um segundo teles- cpio, de melhor qualidade. Com este novo instrumento foi possvel observar pela primeira vez, as fases de Vnus, fen- meno que investigaram sistematicamente durante quatro meses. Os jesutas conseguiram tambm, finalmente, observar os sat- lites de Jpiter mas continuaram com dvidas se se tratariam de planetas ou no. Em Novembro-Dezembro, Antonio Santini enviou de Veneza um telescpio de excelente qualidade como presente para Clvio. Com este melhor telescpio, os jesutas finalmente fizeram observaes inequvocas dos satlites de Jpiter e da forma peculiar de Saturno. A 17 de Dezembro de 1610, Cl- vio escreveu a Galileu uma carta cheia de louvores, informando que todas as novas observaes haviam sido confirmadas pelas observaes do colgio romano (Opere, X, 484-485). Por esta altura, os matemticos do colgio romano j tinham resolvido todos os problemas tcnicos e levavam a cabo observaes telescpicas sistematicamente. Na verdade, o col- gio romano tornara-se mesmo num dos mais importantes focos de divulgao e confirmao de to espantosas novidades. Cientes da importncia das observaes astronmicas, as autoridades eclesisticas de Roma tentaram confirmar esses fac- tos extraordinrios. A 19 de Abril de 1611, o cardeal Roberto Bellarmino questionava os matemticos jesutas acerca das novas observaes, colocando, em particular, as seguintes per- guntas (Opere, Xl, 87-88); 1. Se verdade que com o telesc- pio se v uma multido de novas estrelas. 2. Se Saturno se acha realmente rodeado por dois planetas mais pequenos. 3. Se Vnus tem fases. 4. Se a Lua tem uma aparncia irregular. 5. Se Jpiter tem satlites. Uns dias depois (a 24 de Abril), os matemticos responderam, confirmando as observaes galilea- 111 nas, manifestando apenas alguma incerteza acerca do que real- mente se via na Lua (Opere, Xl, 92-93).138 A confirmao das observaes telescpicas pelos jesutas do colgio romano fOi talvez o mais importante passo na cre- 138 A resposta dos matemticos do Collegio Romano s cinco per- guntas colocadas pelo cardeal Bellarmino um documento do maior interesse, que vale a pena transcrever extensamente: "[ ... ] AlIa prima, e vero che appaiono moltissime stelle mirando con \' occhiale nelle nuvo- lose deI Cancro e Pleiadi; ma nella Via Lattea non e cosl certo che tutta consti di minute stelle, et pare piu presto che siano parti piu dense con- tinuate, benche non si puo negare che non ci siano ancora nella Via Lat- tea molte stelle minute. E vero che, per quel che si vede nelle nuvolose dei Cancro et Pleiadi, si puo congetturare probabilmente che ancora nella Via Lattea sia grandissima moltitudine di stelle, le quali non SI ponno discernere per essere troppo minute. Alia 2 a , habbiamo osservato che Saturno non e rondo, come si vede Giove e Marte, ma di figura ovata et oblonga in questo modo 000; se bene nou habbiam visto le due stellette di qua et di l tanto staccate da quella di mezzo, che possiamo dire essere stelle distinte. Alia 3 a , e verissimo che Venere si scema et cresce come la luna: et havendola noi vista quasi piena, quando era vespertina, habbiamo osser- vato che a puoco a puoco andava mancando la parte illuminata, che sempre guardava ii sole, diventando tueta via piu cornicolata; et osserva- tala poi matutina, dopo la congiontione coi sole, l'habbiamo veduta cor- nicolata con la parte illuminata verso ii sole. Et hora va sempre cres- cendo secondo il lume, et mancando secondo ii diametro visuale. AlIa 4 a , non si puo negare la grande inequalit della luna; ma pare ai P. Clavio piu probabile che non sia la superficie inequale, ma piu presto che iI corpo lunare non sia denso uniformemente et che habbia parti piu dense et piu rare, come sono le macchie ordinarie, che si vedono con la vista naturale. Altri pensano, essere veramente inequale la superficie: ma infin hora noi non habbiamo intomo a questo tanta cer- tezza, che lo possiamo affermare indubitatamente. AlIa 5', si veggono intomo a Giove quattro stelle, che velocssima- mente si movono hora tutte verso levante, hora tutte verso ponente, et quando parte verso levante, et quando parte verso ponente, in linea quasi retta: le quali non ponno essere stelle fisse, poiche hanno moto velocis- simo et diversissimo dalle stelle fisse, et sempre mutano le distanze fra di loro et Giove. [ ... ] 112 dibilizao das novidades que Galileu descobrira e do valor do instrumento que usara para as descobrir. Entretanto Galileu fazia uma viagem at Roma, para algu- mas discusses cientficas e sobretudo para cimentar a sua posi- o recolhendo apoios cruciais. Chegou cidade eterna a 29 de Maro de 1611, como convidado de honra do embaixador toscano, para uma verdadeira viagem triunfal durante trs meses. Um dos importantes apoios a recolher era o do grupo de notveis que se reunia em torno do prncipe Federico Cesi (1585-1630), sob a designao de Accademia dei Lincei, por quem Galileu foi entusiasticamente recebido, estabelecendo uma ligao que seria da maior importncia na sua carreira futura. 139 Os "linces" publicar-lhe-iam as suas "cartas sobre as manchas solares" (lstoria e dimostrazioni intorno alie macchie solart) em 1613 e o II Saggiatore, em 1623. Seria num famoso banquete dos Lincei em sua honra, a 14 de Abril de 1611, que l;l9 A ligao de Galileu com a Accademia dei Lincei seria muito importante no desenrolar da sua carreira, sendo a literatura sobre este tema j muito extensa. Vejam-se, sobretudo, os trabalhos seguintes, por dois reputados historiadores da cincia: STILLMAN DRAKE, The Accade- mia dei Lncei, Scence, 151 (1966) 1194-1200 [tambm em: STILLMAN DRAKE, Essays on Galileo and the History and Philosophy 01 Science. Se/ec- ted and introduced by N. M. SWERDLOW and T. H. LEVERE (Toronto: University of Toronto Press, 1999), voI. 1, pp. 126-141], e RICHARD S. WESTFAll, Galileo and the Accademia dei Lncei, in PAOLO GALLUZZI (ed.) , Novit Celesti e Crisi dei Sapere (Firenze: Giunti Barbera, 1984), pp. 189-200. Os estudos mais recentes servem como pontos de partida actualizados, com indicaes bibliogrficas para todas as questes relativas aos Lincei: DAVID FREEDBERG, The Eye 01 the Lynx. Galileo, his friends, and the hegnnngs 01 Modem Natural History (Chicago and London: Chi- cago University Press, 2002); AJ-..'TONIO GRANITI (00.), Federico Cesi. Un Prncipe Naturalista (Roma: Bardi, 2006); LUIGI GUERRINI, I trattati naturalistlei di Federico Cesi (Roma: Accademia Naonale dei Lincei, 2006); A. BATTISTINI, G. DE ANGEUS, G. OUMI (eds.) , All'orgne della sclenza moderna: Federico Cesi e l'Accademia dei Lincei (Bologna: II Mu/ino, 2007). 113 vma a nascer o termo "telescopium", proposto por Demisiani ou pelo prprio Cesi (Opere, Xl, 420). Galileu foi formalmente recebido como o sexto membro dessa Academia a 25 de Abril de 1611, uma honra que muito prezou, tendo desde ento pas- sado a assinar o seu nome como "Galileo Galilei Linceo". Mas Galileu estava interessado em recolher as honras e o crdito que os matemticos jesutas lhe poderiam conferir. O enorme prestgio cientfico do Colgio Romano, agora que os padres haviam confirmado as suas observaes, era um capital de credibilidade que no se podia desperdiar. 14o Aceitando o convite para visitar o colgio, teve vrias discus- ses cientficas com os matemticos jesutas e, no princpio de Maio, foi recebido apoteoticamente para uma srie de celebra- es que culminaram com um discurso do jesuta flamengo Oddo van Maekote (1572-1615) (Opere, I1III, 293-99). Por volta de 1612, entre os jesutas, o telescpio tinha passado a circular muito para alm do crculo restrito dos fabricantes de instrumentos ou dos especialistas matemticos e muito para l tambm das sesses de demonstrao para aristo- cratas e soberanos. Tinha-se tornado parte indispensvel do treino cientfico de qualquer pessoa culta. A euforia com que os jesutas se associaram a estes desco- brimentOs e com que celebraram o seu descobridor no ocul- tava, contudo, as dificuldades que se levantavam. As novas 140 O mais completo estudo sobre o Colgio Romano ainda o de RICARDO G. VILLOSLADA, Storia deI Collegio Romano dai suo inizio (155]) alia soppressione della Compagnia di Gesu (1113) (Romae, Apud Aedes Universitatis Gregorianae, 1954), mas, para os aspectos que impor- tam cincia, devem ver-se os importantes acrescentos e correces em: UGO BALDINI, Legem Impone Subactis. Studi su Filosofia e Scienza dei Gesuiti in Italia, 1540-1632 (Roma: Bulzoni Editare, 1992); UGO BAL- DlNI, The Academy of Mathematics of rhe CoIlegio Romano from 1553 to 1612, in: MORDECHAI FEINGOLD (ed.), Jesuit Science and the Republic oi Letters (Cambridge, Mass.: The MIT Press, 2003), pp. 47-98. 114 observaes colocavam srios problemas cosmolgicos e q u s ~ donavam de maneira grave as noes tradicionais. Um dos mais dramticos testemunhos dessas dificuldades vem do pr- prio Clvio, na edio de 1611 da sua Opera Mathematica l41
Depois de uma breve descrio das observaes telescpicas e consciente de que elas desfechavam um golpe definitivo nas antigas ideias cosmolgicas, Clvio rematava com estas palavras famosas, que bem pode dizer-se que representam o fim de uma poca: "Quae cum ita sint, videant astro no mi, quo pacto orbes coelestes constituendi sint, ut haec phaenomena possint salvari" ["Sendo as coisas assim vejam os astrnomos de que modo se devem constituir os orbes celestes de modo a salvar estes fen- menos"].142 A tarefa de reconstruir um modelo astronmico e cosmolgico concorde com as novas observaes j no cairia 141 Trata-se do Vol. III das Opera Mathematica de Clvio, publi- cado em Mainz, em 1611, onde est contido o seu comentrio Esfera de Sacrobosco. O Commentarius in Sphaeram /oannis de Sacro Bosco de Clvo teve vrias edies entre 1570 e 1611, mas evidentemente apenas na ltima se referem as observaes de Galileu. (Depois da morte da Clvio houve ainda uma outra edio, em 1618). Sobre o contedo desta obra de Clvio veja-se JAMES M. UnIS, Between Copernicus and Galileo. Christoph Clvius and the Collapse of Ptolemaic Cosmology, (Chicago and London: The Universiry of Chicago Press, 1994). Para anlises mais deta- lhadas, veja-se UGO BALDlNl (ed.), Christoph Clavius e l'Attivit Scienti- fica dei Gesuiti nell'et di Galileo (Roma: Bulzoni, 1995), bem como os trabalhos: UGO BALDIW, Legem Impone Subactis. Studi su Filosofia e Scienza dei Gesuiti in Italia, 1540-1632, (Roma: Bulzoni Editore, 1992); UGO BALDlNI, Saggi sulla cultura della Compagnia di Gesu (secoli XVI- XVIII) (Padova: CLEUP, 2000). Os estudos mais detalhados sobre Clvio no podem dispensar o estudo da sua correspondncia: Christoph Clvius: Corrispondenza. Edizone critica a cura di UGO BALDINI e PIER DANIELE NAPOLlTANI (Pisa: Universt di Pisa, Dipartimento di Matematica, 1992), 6 vols. 142 CLAVIUS, Opera Mathematica, (Mainz, 1611), vol. 3, p. 75. Veja-se, adiante (infla, pp. 124-125, nota 155), a verso em portugus deste famoso trecho, por Giovanni Paolo Lembo. 115 I sobre o prprio Cl'vio, que faleceria pouco depois, em 1612. A possibilidade bvia de uma adeso ao sistema de Tycho Brahe no se mostrava, partida, to atractiva, em parte por- que o prprio Clvio nunca ocultara o seu desagrado por esse modelo. O astrnomo dinamarqus nunca mencionado na vasta obra do jesuta alemo e Jan Vremann (I 583-1620) - um jesuta croata que trabalhou com Clvio em Roma e que passaria por Portugal - confidenciou na sua corres- pondncia que Clvio, "per vari rispetti e poco amico di Tichone" 143. Os jesutas encontravam-se, pois, numa situao complicada. Os anos seguintes foram de intenso debate interno na Companhia, debates que em certo sentido terminaram com a publicao, em 1620, da Sphaera mundi seu cosmographia, de Giuseppe Biancani 0566-1624), que marca a adopo oficial pela Companhia de Jesus do sistema de Tycho Brahe. l44 Galileu vivia ento o momento mais alto da sua carreira. As objeces aos factos do Sidereus Nuncius e demais observa- es telescpicas caiam, uma por uma, sob o peso da contnua 143 Carta de Vreman a G. A. Magini, in: ANTONIO FAVARO, Car- teggio inedito di Ticone Brahe, Giovanni Keplero e di altri celebri astronomi e matematici dei secoli XVI e XVII con Giovanni Antonio Magini (Bologna, 1886), p. 327. 144 Veja-se: MICHEL-PIERRE LERNER, Lentre de Tycho Brahe chez les jsuites ou le chant du cygne de Clavius, in: Luce Giard, (dir.), Les Jsuites la Renaissance. Systeme ducatif et production du savoir (Paris: Presses Universitaires de France, 1995) pp. 145-185; W G. L. RA,.'lDLES, The Unmaking of the Medieval Christian Cosmos, 1500-1160. From Solid Heavens to Boundless Aether (Aldershot: Ashgate, 1999), pp. 174-181; EDWARD GRANT, The Partial Transformation of Medieval Cosmology by Jesuits in the sixteenth and seventeenth centures, in: MORDECHAI FEIN- GOLO (ed.), Jesuit Science and the Republic of Letters (Cambridge, Mass.: The MIT Press, 2003), pp. 127-155; Luis MIGUEL CAROUNO, The making of a Tychonic cosmology: Cristoforo Borri and the development of Tycho Brahe's astronomical system in the early seventeenth-century, Journal for the History of Astronomy, 39 (2008) 313-344. 116 confirmao das observaes iniciais. Roma estava rendida ao seu gnio cientfico e importncia das suas descobertas. O cardeal Francesco Maria dei Monte escrevia ao Gr-Duque Cosme II, a 31 de Maio de 1611, dando conta do grande sucesso de Galileu em Roma e dizendo que, se ainda fossem os tempos da antiga Repblica Romana, lhe seria erguida uma esttua no Capitlio (Opere, Xl, 119). Novidades telescpicas de Galileu em Portugal As novidades telescpicas de Galileu foram conhecidas em Portugal devido aos padres da Companhia de Jesus. Diferente- mente de outros grandes debates cientficos, em outras pocas, o debate cosmolgico do sculo XVII, iniciado em consequn- cias das observaes com o telescpio, ressoou quase de ime- diato entre ns, merc dos canais de comunicao que a Com- panhia de Jesus possibilitava. Na verdade, aquele que poderia ser chamado o "perodo jesuta" da histria cientfica portu- guesa teve caractersticas que o distinguem de todas as outras pocas, sendo a principal a existncia de uma extensa e eficaz rede de comunicao entre Portugal e a Europa, o que permi- tiu a profunda internacionalizao da prtica cientfica no nosso pas. Nessa rede, as noticias acerca do telescpio circula- ram de maneira muito clere, sendo rapidamente conhecidas e comentadas em Lisboa e, imediatamente depois, circuladas para fora da Europa, num movimento de enorme amplido geogr- fica e uma espantosa celeridade. O mesmo se passou com O prprio instrumento que, atravs da rede de colgios e residn- cias jesutas, circulou rapidamente at Lisboa, e da a muitos outros pontos do globo. A notcia dos debates astronmicos que se desencadearam em Itlia em torno a 1610 chegou muito cedo a Portugal. A Aula da Esfera do Colgio de Santo Anto mantinha uma relao estreita com a Academia de Matemtica de Clvio e devido a este facto as novidades cientficas foram conhecidas e 117 discutidas em Lisboa pouco depois. 145 Examinando a lista de professores de matemtica do colgio de Santo Anto verifica- -se que, no perodo entre 1610 e 1614, leccionou o padre Sebastio Dias, e essas aulas foram possivelmente a primeira ocasio para a divulgao das novidades telescpicas em Por- tugal. Infelizmente no se conhecem quaisquer notas de aula deste professor, o que no permite confirmar esta suposio. Sabe-se, todavia, que por estes anos as notcias circulavam j por Lisboa. Em Novembro de 1612, da fndia, o padre Giovanni Antonio Rubino (1578-1643), que partira de Lisboa a 25 de Maro de 1602, escrevia uma carta surpreendente, revelando que j lhe chegara a notcia dos telescpios e das novas desco- bertas que com eles se haviam feito: Mi scrssero d'Italia che s'inventarono certi occhiali con i quali se veggono le cose distintamente 15 e 20 145 Sobre a relao estreita da Academia de Matemtca do Colgio Romano com a Aula da Esfera do Colgio de Santo Anto, veja-se: UGO BALDlNI: As assistncias ibricas da Companhia de Jesus e a acti- vidade cientfica nas misses asiticas (1578-1640). Alguns aspectos cul- turais e institucionais, Revista Portuguesa de Filosofia, 54 (1998) 195- -245; UGO BALDINI, The Portuguese Assistancy of the Society of Jesus and scientific activities in ts Asian Missions until 1640, in Lus SARAIVA (ed.), Histria das Cincias Matemticas. Portugal e o Oriente. History o/ Mathematical Sciences. Portugal and East Asia (Lisboa: Funda- o Oriente 2000), pp. 49-104; UGO BALDINI, "I:insegnamento della matematica nel Collegio di S. Anto a Lisbona, 1590-1640, in NUNO DA SILVA GONALVES (coord.), A Companhia de Jesus e a Missionao no Oriente. Actas do Colquio Internacional, 21-23 Abril 1997 (Lisboa: Bro- tria, Fundao Oriente, 2000), pp. 275-310. Estes trabalhos so com- pletados por: UGO BALDINI, The teaching of mathematics in the Jesuit colleges of Portugal from 1640 to Pombah" in LufS SARAIVA, HENRIQUE LEITO (eds.), The Practice o/ Mathematics in Portugal. Papers from the International Meeting organized by the Portuguese Mathematical Society, bidos, 16-18 November, 2000 (Coimbra: Imprensa da Universidade de Coimbra, 2004), pp. 293-465. 118 miglia lontano et si scuoprono molte novit ne' cieli, principalmente nelli pianeti. Sar grande charit mandar- meli Vostra Riverenza et insieme qualche tratatello sopra tali occhial se v'e dimonstratione delle cose che si veg- gono. E se V. R. non me li puo mandare, per non haver commodit o per non haver danari, la prego quanto posso che mi mandi in scriptis et in figuris il modo e l'in- ventione come si fanno, quanto piu chiaramente sar pos- sibile; ch'io in questi paesi li mandaro fare, perche non mancano o fficial i ne moIta copia di cristalli. 146 Se assunto era j conhecido na fndia no final de 1612, no poderia deixar de ser comentado em Lisboa vrios meses antes. Alis, como se sabe, as notcias da apotetica recepo de Galileu no Collegio Romano, em Maio de 1611, reverbera- ram imediatamente pelos colgios da Companhia, e natural- mente em Portugal tambm. 147 Da grande velocidade de circulao, do enorme alcance geogrfico e, sobretudo, do entusiasmo que as novidades teles- cpicas causaram entre os jesutas portugueses, testemunho 146 ln TACCHI VENTURI, Alcune lettere dei P. Antonio Rubino (1900), pp. 17-18 A carta vem tambm citada em: PASQUALE D'ELIA, Galileo in Cina. Relazioni attraverso l Collegio Romano tra Galileo e i gesuiti scienziati missionari in Cina (1610-1640) (Romae: Apud Aedes Universitatis Gregorianae, 1947). [Existe urna traduo inglesa: PASQUALE D'ELIA, Galleo in China. Relations through the Roman College between Galiieo and the Jesuit scientist-missionaries (1610-1640), trad. R. Suter and M. Sciascia (Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1%0), pp. 18-19) 147 Na altura o Pe. Odo van Maelcote pronunciou um discurso de homenagem a Galileu, resumindo os seus recentes descobrimentos, inti- tulado Nuntius Sidereus Collegii Romani (Opere, III/I, 291-298). Notcias desta cerimnia circularam muito rapidamente, chegando, por exemplo, Flandres (Opere, Xl, 162-163). Cpias do discurso de van Maelcote tam- bm foram distribudas; Grienberger parece ter preparado algumas, por exemplo, o excerto que enviou ao prprio Galileu (Opere, Xl, 274). 119 excepcional o funoso Tianwen /e (Sumrio de questes sobre o Cu), que o jesuta portugus Manuel Dias Jnior (1574-1659) publicou na China em 1615,148 Esta seria uma das mais lidas e citadas entre todas as obras publicadas pelos jesutas na China durante o sculo XV1I, e notvel a vrios ttulos. O facto mais relevante, contudo, que, no final, contm algumas pginas descrevendo as observaes de Galileu - as primeiras que alguma vez foram redigidas em chins: H pouco tempo, um famoso sbio ocidental, ver- sado em astronomia, e que se dedicou a observar as coisas misteriosas do Sol, da Lua e das estrelas, ciente da fraqueza dos seus olhos, construiu um instrumento mara- vilhoso para vir em auxlio deles. Com este instrumento, um objecto da grandeza' de um ce, posto a uma distncia de 60 li, v-se como se estivesse diante dos olhos. A Lua, observada com este instrumento, aparece mil vezes maior. Vnus, com este instrumento, aparece grande como a Lua; a sua luz aumenta e diminui exactamente como a do disco da Lua. Saturno com este instrumento , pela figura aqui anexa, de forma arredondada como um ovo de gali- nha, com duas pequenas estrelas aos seus lados, que no se pode saber se so exactamente aderentes ou no a ele. Jpiter, com este instrumento, v-se sempre rodeado de quatro pequenas estrelas que giram em torno dele muito velozmente; umas do lado Este e outras do lado Oeste, ou [vice-versa], umas do lado Oeste e outras do lado Este, ou todas do lado Este, ou todas do lado Oeste; mas o seu movimento muito diferente daquele [das estrelas] 148 HENRIQUE LEITO, The contents and context of Manuel Dias' Tianwente>', in Luis SARAIVA and CATHERINE JAMI (eds.), History of Mathematical Sciences: Portugal end the East, III. The Jesuits, the Padroado and East Asian Science (1552-1773) (Singapore: World Scentific, 2008), pp. 99-12; RUI MAGONE, The textual tradition of Manuel Dias' Tian- wenle, ibidem, pp. 123-138. 120 das 28 constelaes. [ ... ] No dia em que este instrumento chegar China daremos mais pormenores do seu maravi- lhoso uso. 149 Manuel Dias no tinha, portanto, um telescpio, que ainda no chegara China, mas j conhecia perfeitamente os novos factos celestes. Dias partira de Lisboa a 11 de Abril de 1601 e, por conseguinte, s pode ter tomado conhecimento destes factos quando j se encontrava no Oriente. Alm disso, no tendo sido um aluno no Colgio Romano - diferente- mente de Rubino -, no de crer que tenha sabido das novas observaes e do novo instrumento ptico por interm- dio de alguma missiva particular enviada por algum dos padres da Academia de Clvio. Quer isto dizer que, por estas datas, estas notcias eram j amplamente conhecidas nas redes e comunidades jesutas, da Europa ao Extremo Oriente. ISO Em resumo, as notcias do telescpio e das novidades galileanas foram conhecidas em Portugal o mais tardar desde 1611, e a partir daqui transmitidas aos mais distantes pontos 149 Esta transcrio encontra-se no Tianwen le, f. 43 a-b. Vide HENRIQUE LEITO, The contents and context of Manuel Dias' Tian- wenle,>, op. cito para mais explicaes acerca deste passo. 150 Na China, alis, as descobertas de Galileu conhecero uma divulgao extensa. Poucos anos depois, em 1626, o missionrio Johann Adam Schall von Bel! (1591-1666) publicaria o Yuan-jing shuo (Sobre o telescpio), um tratado inteiramente dedicado ao novo instrumento, com vrias gravuras ilustrando as observaes galileanas. A literatura sobre este assunto muito vasta. Como estudos gerais, para alm do j mencionado d'Elia, Galileo in Cina, veja-se ainda o voI. III [Mathematics and the Sdences of the Heavens and the Earth] de JOSEPH NEEDHAM, Scence and Civilization in China (Cambridge: Cambridge University Press, 1959); KEIZO HASHIMOTO, Hs Kuang-Ch' i and Astronomical Reform. The Process o[ the Chinese Acceptance o[ Western Astronomy, 1629-1635 (Osaka: Kansai University Press, 1988). Veja-se igualmente E. ZRCHER, N. STANDAERT, A, DUDINK, Bibliography o[ the Jesut Mission in China, ca. 1580 ca.1680 (Leiden: Leiden Unversity, 1991). 121 do mundo. Quanto ao aparecimento do prprio instrumento, a primeira notcia concreta de um telescpio em mos portu- guesas vem do Brasil. No relatrio da batalha de Guanxan- duba, travada a 19 de Novembro de 1614, o Major Diogo de Campos Moreno refere que o comandante Jernimo de Albu- querque observava o inimigo com "hum oculo de longa vista".151 A aparente banalidade com que o assunto referido deixa supor que o telescpio no fosse j uma grande novi- dade. Mas a personalidade a quem mais se ficou devendo a introduo das ideias de Galileu e do telescpio no nosso pas foi ao padre Giovanni Paolo Lembo que, como j referimos, fora o principal responsvel pela construo de telescpios no Collegio Romano e que confirmara as observaes de Galileu no importante relatrio ao cardeal Bellarmino em Abril de 1611. 152 Lembo comeou a leccionar na Aula da Esfera do 151 DIOGO DE CAMPOS MORENO, Jornada do Maranho por ordem de S. Magestade feito o anno de 1614, in Coleco de noticias para a histria e geografia das naes ultramarinas que vivem nos domlnios Partuguezes, ou lhes so vizinhas (Lisboa: Academia Real das Sciencias, 1814). Veja-se tambm: ENGEL SWITER, The first known te/escopes car- ried to America, Asia and the Ardc, 1614-39, Journalfor the History af Astronomy, 28 (1997) 141-145. 152 Giovanni Paolo Lembo nasceu em Beneveto, Itlia, por volta de 1570, e ingressou na Companhia de Jesus a 22 de Fevereiro de 1600, em Npoles. De 1604 a 1607 estudou filosofia no colgio de Npoles e em 1607 foi chamado para Roma, onde estudou Teologia e frequentou a academia matemtica de Clvio. Nesta academia parece ter-se ocupado, sobretudo, com instrumentos astronmicos (no Vero de 1610 construiu o primeiro telescpio do Colgio Romano). Em Abril de 1611, aparece como um dos quatro signatrios da resposta ao cardeal Bellarmino. De 1611 a 1614 encontra-se novamente no colgio de Npoles, com tarefas administrativas. Em 1614, o Geral Acquaviva envia-o para ensinar mate- mtica em Lisboa. A estadia de Lembo em Lisboa foi curta. Foi profes- sor no colgio de Santo Anto nos anos de 1615 a 1617, mas em Dezembro deste ano regressou a Itlia, por motivos de sade. Faleceu em Npoles pouco depois, a 31 de Maio de 1618. Os dados biogrficos 122 colgio de Santo Anto em Abril de 1615. Aparecia, assim, em Lisboa, nos anos cruciais do debate cosmolgico, um dos homens mais informados acerca destes assuntos; a sua activi- dade lectiva na "Ala da Esfera", no perodo em que o debate em torno das questes cosmolgicas literalmente explodia pela Europa, um dos acontecimentos de maior importncia na histria cientfica do Colgio de Santo Anto. O curso que Giovanni Paolo Lembo leu em Santo Anto nos anos 1615-1617 um dos documentos mais importantes da histria da cincia em PortugaL Chegou at ns atravs das notas tomadas por um aluno no identificado, num manus- crito de cerca de 140 flios, redigido em portugus, e que se encontra em bom estado de conservao.153 Tem muitas figu- ras, desenhadas mo, sobretudo diagramas astronmicos e matemticos, representaes de mquinas e outros artefactos tecnolgicos, cobrindo um leque de assuntos muito ambicioso. Para alm das matrias De Sphera e das questes nuticas, que so uma constante nos cursos deste perodo, Lembo tratou um conjunto de outras matrias, que incluem noes de trigono- metria, uma introduo geometria de Euclides, e noes sobre o cmputo eclesistico. Figuram de maneira proeminente neste curso muitos aspectos relacionados com mquinas e ins- trumentao vria, reflectindo possivelmente os interesses do professor que, como j dissemos, se destacara como construtor de instrumentos no Colgio Romano. sobre Lembo so recolhidos de BALDlNI, "As assistncias ibricas, op. cit., p. 232, e de ROMANO GAITO, Tra Scienza e lmmaginazione. Le mate- matiche presso ii coliego gesuitico napoletano (1552-1670 ca.) (Firenze: Olschlci, 1994), p. 35. 153 Lisboa, ANTT, Manuscritos de Livraria, 1770; Sphaera Mundi: A Cincia na Aula da Esfera". Manuscritos Cientficos do Colgio de Santo Anto nas coleces da BNP. Comissrio ciendfico: HENRIQUE DE SOUSA LEITO; coordenao tcnica: LIGIA DE AzEVEDO MARTiNS (Lisboa: Biblioteca Nacional de Portugal, 2008), pp. 121-124. 123 A parte maiS tnteressante deste curso, naturalmente, a dedicada astronomia. Logo no Prlogo, Lembo alude aos "longemir' modernos (foI. Iv), naquela que muito possivel- mente a primeira referncia ao telescpio em portugus. Mais adiante, ao discutir o nmero de orbes, menciona pela pri- meira vez o nome de Coprnico, "varo doctssimo". O autor prossegue analsando seguidamente o movimento dos orbes celestes, cotejando as vrias hipteses cosmolgicas, o que obriga a fzer uma primeira referncia ao possvel movimento da Terra. l54 Depois de descrito, o heliocentrismo coperniciano rejeitado. Como se tornar habitual entre os professores da Aula da Esfera, a objeco ao heliocentrismo est centrada sobretudo em argumentos tcnicos (fsicos e astronmicos) e s marginalmente so aludidos os problemas escritursticos que levantava. Mas se a opinio de Coprnico parece de rejei- tar, Giovanni Lembo mostra que tambm o modelo geocn- trico defendido pelo seu mestre Clvio no aceitvel em vista dos novos descobrimentos na astronomia, explicando que o prprio Clvio, no fim da vida, confrontado com essas novas observaes, indicara a necessidade de repensar todo o ordena- mento cosmolgico.1 55 Ou seja, segundo o teor das aulas de 154 No so as primeiras menes a Coprnico e ao seu sistema que se conhecem entre ns. As primeiras so as importantes observaes que, em 1566, Pedro Nunes dedicou ao De revolutionibus. Ao longo do sculo XVI encontram-se vrias outras menes ao astrnomo polaco e ao helio- centrismo em fontes portuguesas. Sobre este assunto veja-se: HENRIQUE LEITO, Uma nota sobre Pedro Nunes e Coprnico, Gazeta de Mate- mtica, 143 (2002) 60-78 e HENRJQUE LEiTO, Anotaes ao De arte atque ratione nauigandi, ln Obras de Pedro Nunes, vol. IV (Lisboa: Aca- demia das Cincias de Lisboa, Fundao Calouste Gulbenkian, 2008), pp. 515-794, esp. pp. 665-668; 729-735. 155 Lembo introduz aqui, em traduo portuguesa, a extensa, e famosa, citao de Clvio, a que j antes aludimos, e cujo original se encontra em: CLAVIUS, Opera Mathematica, (Malnz, 1611), vol. 3, p. 75: "No quero encobrir ao lector, que pouco tempo ha me trouxero de Frandes hum instromento a modo de hum cano comprido em cuias 124 Lembo em Lisboa, o problema cosmolgico, do correcto orde- namento dos orbes celestes de modo a salvar as aparncias e tomando em considerao as novas observaes de 1610, est em aberto. A mais importante de todas as observaes telescpicas, pelo menos no que se refere ao ordenamento dos orbes, a de que Vnus exibe fases. Todas as outras observaes (mesmo a dos satlites de Jpiter) podem, apesar de tudo, ser incorpora- das num esquema ptolomaico. A observao de fases em Vnus, contudo, ao mostrar que Vnus no est sempre entre a Terra e o Sol, obriga a uma radical transformao do esquema planetrio tradicional. O curso de Lembo revela uma completa compreenso deste facto. O professor italiano desen- bases digo em cuias basses esto postos 2 vidros ou occulos, pelo quoal os obiectos que esto longe nos pareem muito perto e muito [fl.33r] maiores do que realmente so com este instrumento se vem muitas estrellas no firmamento que sem elle de nenhum modo se podem ver, prinipalmente no 7 estrello yunto da nebulosa de Cancro, no Orion, na via Lactea que comummente chamo estrada de sam Tiago, e noutras partes mas isto no repugna ao que assima dissemos do numero das estrellas serem 1022 porque ahi fallamos das estrellas que sem ajuda deste instrumento se podem ver commodamente. A Lua tambem quoando esta com pontos ou mea chea paree noctauelmente despeda- cada e a aspera, de modo que no posso deixar de me espantar muito auer tantas desigoaldades no corpo da lu. Mas aerca deste pOntO veiasse Galileu Galileu, no Libra que intitulou nuntio das estreilas, e se empri- mio em Venesa no anno de 1610, no quoal escreueo varias obseruains das estrellas que eIle primeiro fez entre outras cousas que com este ins- trumento se vem he hu espantosa scilicet que venus recebe a luz do Sol ao modo da lu de modo que apparee com pontas maiores, ou meno- res, conforme distania que tem do Sol, o que muitas veses com outros obseruei estando aqui em Roma, e Saturno tem 2 estrellas maes pequenas iuntas assi, hu para o Oriente e outra pata o Ocidente }uppiter tem 4 estrellas erratcas as quoaes vario o sitio que entre sy tem e com o mesmo Planeta }uppiter marauilhosamente pello que vejo os astronomos como ho de ordenar os orbes crelestes para saluar estas Phenomenas e apparenias, e atee qui Clauio. (fls. 32v-33r). 125 volver o seu argumento, que o levar a propor uma nova dis- posio dos orbes. Lembo comea por relatar a observao de fases no planeta Vnus que fizera em Roma, em 1610, e depois, num passo que do maior interesse para a histria da cincia em Portugal, revela que fizera o mesmo em Lisboa: A mesma observao fiz os meses passados estando Ja aqui em Lixboa e a mostrei no somente a meus ouvintes; mas tambem a outras pessoas curiosas (muitas) qua a viro com pontas do mesmo modo que a lu, ao principio menores, depois maiores cada vez mais; falo com testemunhas de vista. (fl. 33v) Esta a primeira referncia documental conhecida ates- tando a realizao de observaes com um telescpio em Por- tugal.156 interessante notar que Lembo d a entender que a audincia que testemunhou essas observaes era mais ampla do que os seus alunos da Aula da Esfera, incluindo tambm muitas outras "pessoas curiosas", revelando assim que o colgio de Santo Anto se tinha transformado no centro de irradiao das novidades cientficas. O manuscrito prossegue com uma cuidada explicao da origem de fases no planeta Vnus, comentando de seguida 156 O assunto um pouco mais desenvolvido em: HENRIQUE LEI- TO, Galileo's Telescopic Observations in Portugal", em: Jos Montes- nos y Carlos Sols (eds.), Largo Campo di Filosofore. Eurosymposium Gali- leo 2001 (La Orotava: Fundacin Canaria Orotava de la Historia de la Ciencia, 2001), pp. 903-913; HENRIQUE LEITO, Os Primeiros Telesc- pios em Portugal, em: Actas do I. o Congresso Luso-Brasileiro de Histria da Cincia e da Tcnica, (vora: Universidade de vora, 2001), pp. 107- 118; HENRIQUE LEITO, "O debate cosmolgico na "Aula da Esfer' do Colgio de Santo Anto, ln: Sphaera Mundi: A Cincia na <<Aula da Esfera. Manuscritos Cientficos do Colgio de Santo Anto nas coleces da BNP. Comissrio cientfico: HENRIQUE DE SOUSA LEITO; coordenao tcnica: LrCIA DE AzEVEDO MARTINS (Lisboa: Biblioteca Nacional de Portugal, 2008), pp. 27-44. 126 o professor italiano que o mesmo fenmeno se d com Merc- rio e que a dificuldade em o observar simplesmente devida pequenez do planeta e ao facto de estar sempre mais prximo do Sol do que Vnus. Uma vez mais, o autor refere as obser- vaes levadas a cabo em Lisboa. O facto dos planetas Vnus e Mercrio exibirem fases tem profundas implicaes no ordena- mento dos orbes, revelando que esses dois planetas orbitam em torno do SoL Lemho apresenta, ento, o seu modelo de orde- namento cosmolgico, que uma variao do sistema de Tycho Brahe. 157 . Na parte final do manuscrito (fl. 135r-v), encontram-se instrues para a construo de um telescpio. Trata-se de ins- trues muito prticas, relacionadas com a tcnica necessria para o polimento das lentes. So muito importantes e interes- santes, pois instrues prticas sobre o modo de polir lentes s comeam a aparecer no incio do sculo dezassete, j que at a estes conhecimentos eram transmitidos apenas no mbito muito reservado da formao de artesos. Tanto quanto conse- guimos apurar, o Colgio de Santo Anto foi a primeira insti- tuio jesuta da Europa onde os alunos foram iniciados no polimento de lentes para construo de telescpios. As notas de aula de Giovanni Paolo Lembo so do maior interesse pois revelam a vitalidade das discusses em torno das novidades astronmicas na Aula da Esfera pelos anos de 1615-17. Por elas se fica a saber que nessa altura j se fziam observaes telescpicas em Lisboa e se discutiam as implica- es dos vrios fenmenos observados. Fica tambm a saber-se que, no Colgio de Santo Anto, se construam telescpios e se ensinava que o modelo de Ptolomeu estava irremediavelmente ultrapassado. Tambm se percebe que a influncia da Aula da Esfera se estendia para alm dos limites das suas lies e dos 157 No a. 36v apresentado o diagrama do arranjo cosmolgico defendido opr Giovanni Paolo Lembo, com a legenda: "Ordo orbium ca:lestium ex sentencia P. Pauli Lembo J taly (Societatis Jesus) preceptoris nostrj". 127 seus alunos. Os seus mestres eram reconhecidos e as suas opinies eram procuradas e, como se viu, as demonstraes eram tambm, por vezes, seguidas por outras "pessoas curiosas". No tem qualquer fundamento supor que em Portugal no se conhecessem as novidades astronmicas descobertas por Galileu e os debates que elas originaram. Pelo contrrio, o local por onde essas novidades entraram no pas, onde foram conhecidas e discutidas, foi precisamente o colgio dos jesutas em Lisboa. As aulas de Lembo e a discusso dos possveis arranjos cosmolgicos no foram uma excepo em Santo Anto, muito pelo contrrio. Nas primeiras dcadas do sculo XVII todos os professores da Aula da Esfera discutiram nas suas lies os graves problemas astronmicos e cosmolgicos que dominavam a ateno da Europa culta da altura. Nessas aulas as novidades galileanas foram estudadas em detalhe. O modelo cosmolgico ptolomaico foi rejeitado, o modelo astronmico coperniciano, embora no aceite, foi discutido e explicado. Como pratica- mente todos os matemticos da Companhia de Jesus - e, na verdade, a maioria dos astrnomos europeus da altura -, os professores da Aula da Esfera defenderam a adopo do sis- tema de Tycho Brahe (ou alguma variante) que, adequando-se nova evidncia observacional, no levantava os problemas de uma Terra em movimento. Sensivelmente pela altura em que Lembo deixava de lec- cionar, passava por Lisboa um impressionante grupo de jesu- tas-matemticos que estiverm em Portugal pelos anos de 1617- -1618, acabando por partir para o Oriente em Abril de 1618: Giacomo Rho (ca. 1592-1638), Johannes Schreck (1576- -1630), Wenzel Pantaleon Kirwitzer (ca. 1589-1626), e Johann Adam Schall von BeU (1591-1666). Todos estes homens eram autoridades em assuntos cientficos e destacar-se-iam pela sua aco cientfica no Extremo Oriente. Traziam consigo no ape- nas livros e instrumentos, mas sobretudo o domnio mais avan- ado de muitos assuntos cientficos e o conhecimento das pol- micas cosmolgicas, que assim eram discutidas em Santo Anto por professores, alunos, e "muitas outras pessoas curiosas". 128 No Outono de 1620, iniciava as suas aulas de matemtica em Santo Anto o alemo Johann Chrisostomus Gall -1643), que havia estudado no colgio de Ingolstad e nhara de perto o debate acerca do ordenamento cosmolgico. Evidentemente, nas suas lies [BNP, Cod. 1869] dedicou uma ateno especial aos assuntos cosmolgicos e aos debates em torno do ordenamento celeste. As notas destas aulas que sobre- viveram mostram uma discusso cuidada dos novos factos observados com o telescpio que Gall designa por "culo astronmico" (foI. 81r) ou "culo comprido" (foI. 81v) - e uma discusso pormenorizada dos vrios sistemas celestes: o de Ptolomeu, o de Tycho Brahe e o de Coprnico. A discusso destes tpicos no curso de Gall muito interessante, pois mostra que, mesmo aps a condenao do heliocentrismo, em 1616, o assunto era discutido abertamente no Colgio de Santo Anto. Gall leccionou durante vrios anos, num perodo crtico de debates cientIficos. Foi sucedido por um homem ainda mais interessante a que j aludimos, o jesuta italiano Cris- toforo Borri, que viria a desempenhar um papel de grande importncia nos debates cosmolgicos da poca. 158 A his- 158 Sobre Borri, veja-se, sobretudo, o estudo de DOMINGOS MAuRf- CIO GOMES DOS SANTOS, Vicissitudes da Obra do Pe. Cristovo Borrh>, Anais da Academia Portuguesa de Histria, 2. a srie, vol. 3 (1951) 119- -150. ainda os seguintes: ANTNIO ALBERTO DE ANDRADE, Antes de Vernei nascer .u o Pe. Cristovo Borri lana. nas escolas, a pri- meira grande reforma cientfica, Brotiria, 40 (1945) 396-379; UGO BALDlNI. <<As assistncias ibricas da Companhia de Jesus e a actividade cientfica nas misses asiticas (1578-1640). Alguns aspectos culturais e institucionais. op. cito Lus MIGUEL CAROLINO, "Cristoforo Borri and the Epistemological Status of Mathematcs in Seventeenth-Century Por- tuga!. Historia Mathematica, 34 (2007) 187-205; LuS MIGUEL CARO- LINO, The malcing of a Tychonic cosmology: Cristoforo Borri and the development of lycho Brahs astronomical system, Journal for the His- tory 01 Astronomy, 39 (2008) 313-344. 129 toriografla portuguesa mais antiga identificara Borri como o homem que introduzira o conhecimento de Galileu e das des- cobertas galileanas em Portugal. Na verdade, ele no foi de modo algum o primeiro, pois, vrios anos antes, Lembo j o havia feito, e depois Gall continuara. Mas porque Borri foi uma personalidade muito mais expansiva do que Lembo ou Gall e, sobretudo, porque viria a publicar, em Portugal, um livro sobre o assunto, o seu papel como divulgador das novi- dades astronmicas foi de fcto excepcional. Borri passara uma primeira vez por Lisboa por volta de 1615, em trnsito para o Oriente, e j nessa altura discutira em Portugal as novas ideias astronmicas. Aps alguns anos na sia (onde, entre outros afazeres, se continuou a envolver em questes de astronomia), retornou Europa. Foi nesse perodo que deu aulas no colgio de Santo Anto, entre 1627 e 1628. Tal como Lembo ou Gall, Cristovo Borri explicou nas suas aulas que em face das novas observaes cosmolgicas o sis- tema cosmolgico ptolomaico no era aceitvel. Explicou a natureza das novas observaes, comentou em detalhe o fun- cionamento e os princpios pticos do telescpio, insistiu tam- bm na necessidade de reformular profundamente a filosofia natural de base aristotlica, defendendo, em particular, que os cus teriam uma natureza fluida, no sendo compostos de orbes rgidas. Borri no achou que o sistema copernici;.no - cujos prs e contras discutiu - fosse aceitvel e avanou com um ordenamento cosmolgico semelhante ao de Tycho Brahe. Embora estas polmicas novidades tenham sido discutidas pelos jesutas de formao matemtica que leccionavam na "Aula da Esfera", isso no significa que todos os jesutas em Portugal as abraassem. Como noutras regies da Europa, tam- bm no nosso pas os filsofos da Companhia tiveram muitas vezes dificuldades em compreender e em aceitar as novidades que os seus confrades matemticos lhes transmitiam. Borri envolveu-se em polmicas com alguns jesutas portugueses, sobretudo com os filsofos do colgio de Coimbra, e algumas 130 delas parecem ter tido como base a diferena de opinio acerca de assuntos astronmicos;159 Um dos momentos mais importantes na difuso destes novos saberes foi a publicao, em 1631, em Lisboa, depois de vencidas algumas resistncias, da Col/ecta astronomica, a excep- cional obra em que Borri deu a conhecer ao pblico geral as novidades astronmicas. A Collecta astronomica o primeiro livro publicado em Portugal em que se discutem de maneira desenvolvida o telescpio, as novas observaes astronmicas e as suas implicaes cosmolgicas, e os vrios sistemas astron- micos; o primeiro livro impresso no nosso pas em que se explica porque o modelo de Ptolomeu insustentvel e em que se defende que os cus tm uma natureza fluida e no rgida. Trata-se, portanto, de um documento do maior valor na hist- ria da cincia em Portugal, e mesmo da cincia europeia da poca, pois o seu impacto sentiu-se muito para alm das fron- teiras nacionais. Nos anos seguintes, o ingls Ignace Stafford (1599-1642), que leccionou na Aula da Esfera entre 1630 e 1636, conti- nuou a analisar estes importantes assuntos astronmicos nas suas aulas. Merece ateno especial o completssimo tratado sobre a natureza e usos dos paralaxes (BNP, PBA 240, p. 351- -393) que existe em vrias cpias. Neste texto cita alguns dos 159 As clivagens entre matemticos e filsofos da Companhia de Jesus em Portugal foram j analisadas no que se refere a algumas ques- tes cientficas. Ver, por exemplo: Luts MIGUEL CAROLINO, Philosophi- cal teachng and marhematical arguments: Jesuit philosophers versus Jesuit marhematicians on the controversy of comets in Portugal (1577- -1650)>>, History 0/ Universities, 16 (2) (2000) 65-95; Luts MIGUEL CAROLINO e HENRIQUE LEITO, Natural Philosophy and Mathematics in Portuguese Universities, 1550-1650, in: MORDECHAI FEINGOLD and VICTOR NAVARRO BROTONS (eds.), Universities and Science in Early Modem Period, (Dordrecht: Springer, 2006), pp. 153-168; BERNARDO MACHADO MOTA, O Etatuto das Matemdticas em Portugal nos Sculos XVI e XVII (Dissertao de Doutoramento, Faculdade de Letras da Universi- dade de Lisboa, 2008). 131 mais importantes astr6nomos do perodo, incluindo alguns que pela sua afiliao religiosa ou pelas opinies que publicamente defenderam talvez no se esperassem encontrar citados num colgio jesuta: Rothman, Kepler, Scaliger, etc. Entre 1638 e 1641, foi professor na <lAula da Esfera o ingls Simon Fallon (I604-1642) que, a avaliar pelas notas de aulas que chegaram at aos dias de hoje, usou boa parte das suas lies para discutir muitos aspectos da nova astronomia. O curso por ele leccionado em 1639 aparece dividido em trs Tratados (BNP, Cod 2258). No primeiro so apresentadas noes gerais relacionadas com a esfera terrestre, os seus cr- culos, princpios astron6micos bsicos, eclipses, aplicaes navegao, etc. No tratado segundo, sobre a esfera sublunar, analisa-se longamente o delicado problema da relao da esfera da gua com a esfera da terra, fazendo-se uma primeira, e pas- sageira, abordagem ao assunto Se se move e como se move a Terra?, (foI. 59r). A parte mais importante das aulas, contudo, a que se explana no Tratado 3.: Da Sphera celeste. Fallon comea por descrever os "phenomenos, ou apparencias com- muns que observaro os Mathematicos antigos" (foI. 92 r) , dis- cutindo em detalhe nove aparncias celestes. No captulo segundo, Lanasse fora alguns modos de saluar essas apparen- cias celestes, e especialmente se rejeita a hypotesi de Nicolao Copernico (foI. 95v), apresenta uma detalhada descrio do sistema coperniciano, concluindo que "Com esta hipothesi salua Copernico todas as apparencias" (foI. 96r). Passa, ento, a explicar detalhadamente como todas as nove aparncias ante- riormente explicadas so "salvas" com este modelo. O professor jesuta termina cOIlJ o seguinte juzo: "Hua cousa somente tem contra sy esta hypothesique a faz de todo improvavel, e he o movimento que concebe Terra" (foI. 97r), e, para jusficar esta rejeio, alinha contra o sistema coperniciano as vrias objeces: escritursticas, fsicas, etc. O desenrolar da matria segue ento o desenvolvimento que j se tornara habitual nas lices de Santo Anto. Explicada a impossibilidade de aceitar o esquema planetrio de Copr- nico e explicada tambm a necessidade de descartar o ordena- 132 mento ptolomaico tradicional (no captulo de ttulo Propense e reietasse a hypothesi ptolemaica, e comum acerca do numero e ordem das spheras celestes), no captulo quarto deste Tra- tado 3., "Apontaose alguns Phenomenos e apparencias novas que os Mathematicos destes tempos observo" (foI. 1 02r) so examinadas as novidades astronmicas que levam a que, no captulo quinto, se chegue proposta final: "Poense a nossa e verdadeira hypothesi que he a Tichonian' (foI. 105v). Esta edio Usmos o texto do Sidereus Nuncius publicado em 1610 (Veneza, Baglione), que hoje em dia facilmente acessvel em verses digitalizadas, disponveisonline, ou em facsimile (por exemplo, Galileo Galilei. Sidereus Nuncius. A reproduction of the copy in me British Library (Alburgh: Archival Facsimiles Ltd., 1987. Apresentamos uma reproduo facsimilada deste texto. Confrontmos com o. texto fixado por Antonio Favaro na edio nacional das Opere di Galileo (Opere, IIIIl, pp. 53- -96). Favaro, como se sabe, fez algumas correces e modifica- es de pontuao no texto original, sem as indicar. Em alguns casos pontuais confrontmos tambm com o prprio manus- crito de Galileu, in Opere, III/I, pp. 17_50. 160 160 Conhecem-se dois manuscritos do Sidereus Nuncius. Um deles, autgrafo e praticamente ntegral, o que foi reproduzido por Favaro in Opere, III/L pp. 17-50. O outro, tambm autgrafo, mas muito incom- pleto, no foi reproduzido nessa edio, embora Favaro tenha anotado algumas das suas variantes (vid. Opere, III/I, 59-70). O volume III/I das Opere contm todos os principais materiais relacionados com o Sidereus nuncius. Para alm do manuscrito referido, e do texto de 1610, inclui ainda os seguintes: Johannes Kepler, Dissertatio cum Nuncio sidereo, pp. 97-126; Martin Horky, Brevssima Peregrinatio contra Nuncium Side- reum, pp. 127-145; Francesco Sizzi, Dianoia astronomica, optica, physica, pp. 201-250; Ludovico deli e Colombe, Contro ii moto della Terra, pp. 251-290; Nuntius Sidereus Colegii Romani, pp. 291-298; De Lunarum montium altitudine, problema mathematicum, pp. 299-307, entre outros. 133 De 1610 a 1900 foram preparadas nove edies, em latim, do Sdereus Nuncius. Quatro em publicaes .indepen- dentes ou includas em obras de outros autores (Veneza, 1610; Frankfurt, 1610; Londres, 1653; Amsterdo, 1682) e cinco em colectneas de obras de Galileu (1655/56; 1718; 1744; 1843; 1892).161 Cotejmos a nossa traduo com aquelas que so actual- mente as tradues de referncia: a muito recente, em lngua inglesa, Galileo's Sdereus Nuncius or A Siderea/ltl/essage. Transla- ted from the Latin by WILI.IAM R. SHEA; Introduction and Notes by William R. Shea and Tiziana Bascelli (Sagamore Beach: Science History Publications, 2009), e a outra, tambm para lngua inglesa, Ga//eo GaMei. Sidereus Nuncius or The Siderea/ Messenger. Translated with introduction, conclusion and notes by Albert van Helden (Chicago and London: The University of Chicago Press, 1989); as de lngua francesa, Ga/i- /eo Galilei. Le Messager des toiles. Traduit du latin, present et annot par Fernand Hallyn (Paris: Seuil, 1992) e Sidereus Nun- eius. Le Messager C/este. Texte, traduction et notes tablis par Isabelle Pantin (Paris: Les Belles Lettres, 1992); a italiana, Ga/i- /eo Ga/ilei. Sidereus Nuncius. Traduzione con testo a fronte e note di Maria Timpanaro Cardini (Firenze: Sansoni, 1948), e na verso moderna, a cura di Andrea Battistini (Venezia: Mar- silio, 1993); a espanhola, Ga/i/eo Galile. La Gaceta Sideral, johannes Kepler. Conversacin con el mensajero sideral Introduc- cin, traduccin y notas de Carlos Sols Santos (Madrid: Alianza Editorial, 2007 [1 a ed. 1984]), com o Sidereus Nuncius nas pp. 37-116; e a traduo alem, por Malte Hossenfelder, Gali/eo Galilei. Sidereus Nuncius. Nachricht von neuen Sternen. Dialog ber die Weltsysteme (Auswahl). Vermessung der Holle Dantes. Marginalien zu Tasso. Herausgegeben und eingeleitet 161 Vid. Sidereus Nuncius. Le Messager Cleste. Texte, traduction et notes tablis par Isabelle Pantin (Paris: Les Belles Lettres, 1992), pp. xc-xcvii, para uma descrio bibliogrfica detalhada dessas edies. 134 von Hans Blumenberg (Frankfurt am Main: Insel Verlag, 1965), com o Sidereus Nuncius nas pp. 79-131. Pontualmente, em passos especialmente problemticos ou apenas para observar outras solues estilsticas, verificmos tambm a traduo (parcial) de Stillman Drake, em Discovenes and Opinions oi Ga/ileo (Garden City, NY: Anchor Book, 1957), com o Sidereus Nuncius nas pp. 21-58, bem como a traduo completa em Stillman Drake, Te/escopes, Tides and Tactics: A Ga/i/ean Dia/ogue about the "Starry Messenger" and Systems oi the Wor/d (Chicago: University of Chicago Press, 1983).162 Uma meno especial deve ser feita traduo portuguesa publicada no Brasil: GALILEU GALILEI, A Mensagem das Estrelas. Traduo, Introduo e Notas de CARLOS ZILLER CAM E- NIETZKI; Reviso crtica de Adriano da Gama Kury (Rio de Janeiro: Museu de Astronomia e Cincias Afins; Salamandra, 162 Por outro lado, no nos pareceu necessrio consultar outras tra- dues, de acesso relativamente fcil, como a italiana Nunzio Siderio, tr. Luisa Lanzillotta (Milano, 1953) [= vol. 34 de La Letteratura Italiana], as espanholas, El Mensajero de los Astros, trad. Jos Fernandes Chin, introd. por Jos Babini (Buenos Aires: Editorial Universitria de Buenos Aires, 1964), e EI Mensaje y El Mensajero i d e r e a ~ introd. e trad. de Carlos Sols Santos (Madrid: Alianza Editorial, 1984), ou ainda outras, mais antigas, como a primeira traduo em lngua inglesa, The Sidereal Mes- senger o[ Galileo Galilei and a Part o[ the Prefoce to Kepler's Dioptrics con- taining the original account o[ Gali/eos astronomical discoveries. A transla- tion with introducton and notes by Edward Stafford Carlos (London, 1880; reprinted, London: Dawsons of Pall Mali, 1960), ou as francesas: Alexandre Tinelis, abb de Castelet, Le messager cleste (Paris, 1681); Side- reus Nuncius; Le Message C/leste. Texte tabli et traduit par mile Namer (Paris: Gauthier-ViIlars, 1964); Galile. Le Message Cleste. Traduction complete du Latin en Franais, avec des notes, par Jean Peyroux. Suivi de la Dissertation avec le Messager Cleste et de la Narration sur les Satellites de ]upiter de Jean Kepler, traduits pour la premiere fois du Ladn en Franais (Paris: Blanchard, 1989). 135 1987), que depois foi reeditada com o ttulo modificado: GALILEU GALILEI, O Mensageiro das Estrelas (So Paulo: Duetto Editorial, Scientific American Brasil, 2009). O texto produzido visou deliberademente um pblico amplo, no tendo havido hesitaes em modernizar, o que foi sempre feito pela mo segura do tradutor, um especialista em histria de cincia de crditos firmados. O estudo introdutrio muito breve e as notas explicativas e de contexto reduzidas ao mnimo. Ou seja, uma obra de qualidade indiscutvel, mas de propsitos e ambi- es diversos dos nossos. Recordamos que o texto original do Sidereus Nuncius , hoje em dia, de consulta muito fcil j que se encontra dispo- nibilizado em verses digitalizadas, na Internet. As obras com- pletas de Galileu, com a verso do Sidereus Nuncius editada por Favaro, esto tambm disponveis na rede. Uma ltima meno para o CD-ROM editado pela empresa Octavo, com uma excepcional digitalizao da obra de Galileu e da traduo inglesa de Albert van Helden, com todas as facilidades de busca (vid: www.octavo.com] A sempre difcil tarefa de traduzir Galileu foi norteada pelo desejo de procurar respeitar algumas das caractersticas do seu estilo e, em particular, do estilo que empregou no Sidereus Nuncus. Galileu , ao mesmo tempo, um autor com grande preocupao de claridade e preciso na linguagem, mas tam- bm muito atento ao efeito retrico dos seus textos. Tem um bom domnio da lngua latina, mas no Sidereus Nuncius optou por uma linguagem despida, sem adornos, por vezes roando um registo quase meramente tcnico, tendo alguns achado o estilo "aridus" (Opere, X, 316). Contudo, no h qualquer monotonia no texto, que se apresenta sempre incisivo e tenso em cada pgina. 136 HENRIQUE LEITO Universidade de Lisboa BREVE CRONOLOGIA 1609 Maio Em Pdua, Galileu teria r?], pela primeira vez, ouvido falar do telescpio holands. 18 Jul.-3 Ago. Estando em Veneza, Galileu tem, possivel- mente, pela primeira vez [?], notcias sobre o telescpio. Visita PaoIo Sarpi e com ele discute o instrumento. Pode ter visto um telescpio. Ago. 4 De volta a Pdua, comea a ensaiar com com- binaes de lentes cncavas e convexas e a breve trecho reproduz o efeito telescpico. 5-20 Ago. Constri, com xito, um instrumento que aumenta cerca de dez vezes. Decide ir a Veneza. Ago. 21 Em Veneza, faz uma demonstrao do telesc- pio na torre de S. Marcos. 24-24 Ago. Mostra o instrumento no Senado de Veneza. recompensado com novas condies contra- tuais, muito favorveis. Ago.29 Escreve a Benedetto Landucci (Opere, X, 253- -254). 137 Nov. 30. Dez. 4 Dez. 17 Dez. 18 Em Pdua, pouco depois do pr do sol, observa e desenha a Lua de quatro dias, usando um telescpio com ampliao de cerca de vinte vezes. Continua a observar at a Lua "quase se pr:' (por volta das 8 da tarde), fazendo, neste dia e nos seguintes, mais dese- nhos. Escreve a Michelangelo Buonarroti, mencio- nando melhorias na sua luneta e "se calhar outra descobert' (Opere, X, 271). Observa a Lua por volta das 5 da manh; nota sombras provocadas pelas fronteiras montanho- sas do M. Serenitatis. Continua observaes; nota particularmente o pr do sol na cratera Albatnio. Dez. 18-1610 Jan. 6 1610 Jan. 7 Jan. 8 Observa estrelas, aglomerados, a Via Lctea e Jpiter com telescpio de 8X durante este perodo. Usando o instrumento de 20X, observa estre- las, incluindo Jpiter, perto do qual notou trs pequenas estrelas pela primeira vez. Escreve uma carta a Antonio de' Mediei (ou a Enea Piccolomini) resumindo as suas observaes telescpicas at data, isto , sobretudo as observaes lunares (Opere, X, 273-278). Observa Jpiter outra vez num impulso casual. Nota que o movimento aparente de Jpiter relativamente s "trs estrelas fixas" no era na direco prevista. 138 Jan.9 Jan. 10 Jan. 13 Jan. 15 Jan. 16 Jan. 23 Jan. 30 Jan. 31 Fev.7 Mar. 1 Mar. 2 Grande desejo de observar Jpiter impedido pelas nuvens. Comea uma srie de observaes de Jpiter e dos seus satlites. Relata um quarto satlite pela primeira vez. Primeira compreenso cabal da natureza orbital dos movimentos das pequenas "estrelas" em torno de Jpiter, isto , que so satlites. Relato das observaes muda de italiano para latim. Decide publicar todas as observaes. A partir deste dia, comea a escrever a pri- meira poro do texto do Sdereus 'Nuncus. Primeiros esboos da regio do cinturo de Orionte e das regies de Sirius e de Prcion. Em Veneza, com o impressor; provavelmente enVIa os quatro desenhos da Lua para grava- o. Faz desenhos das Pliades, a olho nu e com telescpio. Faz esboos melhorados de estrelas do ciinuro de Orionte e da regio da espada. Licena para publicar concedida. ltima observao de Jpiter para incluso no livro. 139 Mar. 3 em diante Mar. 8 Mar. 12 Mar. 13 Mar. 18 Mar. 19 Escreve, ou pelo menos completa, uma cpia do texto para o impressor durante este perodo; provavelmente muda de "8" para "10" meses e escreve a dedicatria. Livro registado. Data a dedicatria. Chega a Veneza; encontra a impresso com- pleta mas ainda com as folhas soltas. Envia um exemplar do livro acompanhado de uma carta para Belisario Vinta. De regresso a Pdua; observa Jpiter. Envia cpia do livro pronro a Cosme II de' Mediei. O livro esgota em Veneza. 140 GALILEU GALILEI o MENSAGEIRO DAS ESTRELAS traduo por HENRIQUE LEITO MENSAGEIRO! DAS ESTRELAS, que desvela espectculos GRANDES E IMENSAMENTE ADMIRVEIS, propondo a cada um, mas sobretudo AOS FILSOFOS E ASTRNOMOS, contemplar o que G A L I L E U G A L I L E I, NOBRE FLORENTIN0 2 , professor de matemtica da Universidade de Pdua 3 , observou com o auxlio de uma LUNETA 4 por ele recentemente concebidas, na FACE DA LUA, AS INUMERVEIS ESTRELAS FIXAS, A VIA LACTEA, NEBULOSAS e, sobretudo, QUATRO PLANETAS6 revolvendo em torno de JPITER, a distncias e com perodos diferentes, com espantosa rapidez, os quais ningum at hoje divisara, e agora pela primeira vez foram vistos pelo Autor E POR ELE DESIGNADOS DE ESTRELAS MEDI CEIAS. Veneza, Tommaso Baglioni, 1610 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 [2r] AO SERENSSIMO COSME II DE MEDICI, QUARTO GRO-DUQUE DA TOSCANA7, Foi ilustre, certamente, e cheio de humanidade, o desg- nio daqueles que se esforaram por proteger da inveja os feitos notveis dos homens eminentes pela sua virtude e defender do esquecimento e da morte os seus nomes merecedores de imortalidade. 8 Dai as imagens legadas memria da posteridade, quer as esculpidas no mrmore quer as forjadas no bronze; da as esttuas erigidas, tanto as pedestres como as equestres; da as colunas e as pir- mides, como diz o poeta, de custos astronmicos; 9 da, por fim, as cidades edificadas, distinguidas pelos nomes daqueles que a posteridade reconhecida julgou deverem ser confiados eternidade. Tal , com efeito, a condio do esprito humano, que, se no continuamente solici- tado pela representao das coisas que, do exterior, nele irrompem, toda a lembrana se escoa facilmente para fora dele. Outros, porm, olhando a meios mais slidos e mais duradouros, confiaram a celebrao eterna dos grandes homens no pedra e ao metal, [2v] mas ao cuidado das Musas e aos monumentos incorruptveis das letras. 10 Mas porque relembro eu estas coisas como se o engenho humano, afeito a estes domnios, no tivesse ousado ir mais alm? Com efeito, olhando mais adiante e com- preendendo perfeitamente que todos os monumentos 145 humanos acabam por perecer sob a fora do tempo e da velhice, concebeu smbolos mais incorruptveis em relao aos quais o tempo voraz11 e a invejosa velhice no reivin- dicassem para si nenhum direito. E, assim, passando para os cus, inscreveu naqueles conhecidos orbes eternos dos astros mais brilhantes os nomes daqueles que, por seus feitos ilustres e quase divinos, foram julgados dignos de disfrutar com as estrelas de uma vida eterna. Por isso, a fama de Jpiter, Marte, Mercrio, Hrcules, e outros her6is por cujos nomes as estrelas so designadas, no se apagar antes que o pr6prio resplendor das estrelas se extinga. Ora, esta inveno da sagacidade humana, nobre e admirvel entre todas, caiu no esquecimento h muitos sculos, ocupando os antigos her6is essas brilhantes sedes e mantendo-as como que por direito pr6prio. Em vo a piedade de Augusto se esforou por incluir Jlio Csar no seu nmero, pois, quando ele desejou nomear como astro Juliano a estrela que tinha aparecido no seu tempo, daquelas a que os gregos chamam cometa e que n6s chamamos cabeleira 12, ela, desaparecendo pouco depois, frustrou a esperana de to grande ambio.13 Mas agora, Prncipe Serenssimo, podemos augurar a Vossa Alteza coisas mais verdadeiras e mais felizes, pois mal comearam a brilhar na terra os imortais ornamentos da vossa alma, mostraram-se nos cus uns astros brilhante que, como ln- guas, [3r] ho-de narrar e celebrar por todo o tempo as vossas extraordinrias virrudes. 14 Eis, pois, quatro estrelas reservadas para o vosso nome ilustre, e no so elas da multido das menos notveis estrelas ftxas, mas da ordem ilustre das estrelas vagueantes, que, com movimentos sem dvida diferentes, fazem os seus percursos e 6rbitas com uma velocidade maravilhosa em torno da estrela de J pi- ter, a mais nobre de todas elas, como sua autntica des- cendncia, enquanto todas juntas, em mtua harmonia, completam as suas revolues cada doze anos em torno do centro do mundo, isto , em torno do prprio SoL 15 146 Na verdade, parece que, com argumentos claros, o prprio Criador dos Astros me exortava a designar esses novos planetas pelo nome ilustre de Vossa Alteza, de pre- ferncia a todos os outros. Efectivamente, do mesmo modo que essas estrelas, como digna descendncia de Jpiter, nunca se afastam do seu lado seno por pequena distncia, assim, quem ignora que a clemncia, a bondade de esprito, a gentileza das maneiras, o esplendor do san- gue real, a majestade no agir e a amplido da autoridade e mando sobre os outros, todas estas qualidades que acha- ram um domiclio e sede em Vossa Alteza, quem, digo eu, ignora que tudo isto emana da benigna estrela de Jpiter, segundo [ordem de] Deus que a fonte de todo o bem? Foi Jpiter, Jpiter digo eu, que no nascimento de Vossa Alteza, tendo j passado pelos vapores turvos do horizonte, ocupando o meio do cu 16 e iluminando o ngulo ocidental a partir da sua casa real I?, desse sublime trono olhou sobre o Vosso nascimento afortunado e der- ramou todo o seu esplendor e grandeza sobre o ar mais puro, a fim de [3v] que o Vosso pequeno e terno corpo juntamente com a Vossa alma, adornada j por Deus com os mais nobres ornamentos, haurisse com o seu primeiro sopro todo esse poder universal e autoridade. Mas porque uso argumentos provveis quando posso tudo deduzir e demonstrar a partir de razes necessrias? Aprouve a Deus Todo-Poderoso que eu no fosse julgado indigno pelos Vossos Serenssimos Pais para a tarefa de instruir Vossa Alteza nas cincias matemticas, tarefa que cumpri nos passados quatro anos, na altura do ano em que mais habitual descansar de estudos mais severos. 18 Quanto a isso, visto ter eu, por evidente aco divina, a felicidade de servir Vossa Alteza e, por isso, receber de mais perto os raios da vossa inaudita demncia e benignidade, ser porventura uma surpresa que eu, que sou Vosso sbdito no apenas por desejo mas tambm por origem e natu- reza,19 tivesse o meu esprito de tal modo inflamado que, 147 dia e noite, no pensasse em quase nada mais do que em tornar conhecido quo grato estou para convosco e quo desejoso de promover a vossa glria? E, assim, uma vez que sob os vossos auspcios, Sere- nssimo COSME, descobri essas estrelas, desconhecidas de todos os anteriores astrnomos, decidi, com todo o direito, adorn-las com o muito augusto nome da Vossa famlia. Se fui o primeiro a descobri-las, quem me negar o direito de tambm lhes atribuir um nome e as chamar ESTRELAS MEDICEIAS, esperando que tanta dignidade seja adicionada a estes astros por esta designao como foi conferida a outras estrelas por outros heris? Pois, sem falar dos vossos Serenssimos Ancestrais, de cuja glria eterna [4r] todos os monumentos da histria do teste- munho, apenas o Vosso mrito, Supremo Heri, pode garantir a essas estrelas a imortalidade do nome. Quem, de facto, duvidar que por grande que seja a expectativa que suscitastes com os mais auspiciosos comeos do vosso reino, no s a mantereis e defendereis, mas a havereis de superar por larga margem, de modo que, uma vez venci- dos os vossos pares, vos confrontareis convosco e dia a dia vos superareis a vs e vossa grandeza? Recebei, pois, Clementssimo Prncipe, esta honra ligada vossa famlia que os astros Vos reservavam e disfrutai durante muito tempo estas benos divinas trazidas at Vs no apenas pelas estrelas mas por Deus, o Criador e Moderador das estrelas. Em Pdua, no quarto dia antes dos Idos de Maro, MDCX 20 o mais leal servo de Vossa Alte'"za, Galileu Galilei 148 Suas Excelncias os Senhores Chefes do Excelente Conse- lho dos Dez 21, abaixo assinados, com o testemunho dos Senhores Reformadores do Estudo de Pdua, segundo o relatrio de dois a este assunto designados, a saber, do Reverendo Pe. Inquisidor, e do secretrio examinador do Senado Giovanni Marauiglia, sob juramento, como no livro intitulado SYDEREVS NVNCIVS, etc. do senhor Galileu Galilei no se encontra coisa alguma contrria Santa F Catlica, aos princpios e aos bons costumes, e que digno de ser impresso, concedem a licena para que possa ser impresso nesta cidade. No primeiro dia de Maro de 1610 . eres o ce ente Senhor Marco Antonio Valaresso } Ch c d Ex I Senhor Nlcol Bon Conselho dos Dez Senhor Lunardo Marcello Bartolomeo Comi no Secretrio do Mui Ilustre Conselho dos Dez 1610, a 8 de Maro, registado no livro a foI. 39 Giovanni Battista Breatto Coadjutor do Ofcio contra a Blasfmia 149 MENSAGEM ASTRONMICN 2 , que contm (? apresenta AS RECENTES OBSERVA ES> flitas com uma nova luneta, da superficie- "; Lua, da Via Lctea e dtJ.S nebulosas, de inumerveis e.:;t;relas fixas, e ainda de quatrc planetas designados. par . ASTROS DE COSME23, nunca at hoje vistos. GRANDES COISAS, na verdade, so as que proponho neste pequeno tratado para que sejam examinadas e contempla- das por cada um dos que estudam a natureza. Coisas grandes, digo, pela prpria excelncia do assunto, pela sua novidade absolutamente inaudita e ainda por causa do instrumento com o auxlio do qual elas se tornaram manifestas aos nossos sentidos. Grande, na verdade, o facto de incontvel multi- do de estrelas fixas que, com as faculdades naturais, se puderam observar at hoje, acrescentar e expor aberta- mente aos olhares incontveis outras, nunca antes vistas e que ultrapassam mais de dez vezes o nmero daquelas que se conhecem de h muito. 24 magnfico, e muito agradvel ao olhar, poder observar o corpo lunar, que est afastado de ns cerca de sessenta raios terrestres 25, como se [5v] no estivesse mais distante do que duas dessas unidades; a tal ponto que o 151 dimetro dessa mesma Lua parece quase trinta vezes, a sua superfcie noventa vezes e o seu volume quase vinte e sete mil vezes maiores do que quando so vistos sim- plesmente vista desarmada. 26 Da, consequentemente, que qualquer pessoa compreenda, com a certeza dos sen- tidos, que a Lua no de maneira nenhuma revestida de uma superfcie lisa e perfeitamente polida, mas sim de uma superfcie acidentada e desigual, e que, como a pr- pria face da Terra, est coberta em todas as partes por enormes protuberncias, depresses profundas, e sinuosi- dades. Alm disso, no parece coisa de somenos ter elimi- nado as controvrsias acerca da Galxia ou Via Lctea e ter revelado a sua natureza aos sentidos, quanto mais inteligncia; e ser' maravilhoso e sumamente belo. demonstrar claramente, como se apontando com um dedo, que a substncia dessas estrelas, que at ao presente todos os astrnomos chamavam nebulosas, muito dife- rente do que at agora se pensou. Mas aquilo que excede imensamente toda a admira- o, e o que especialmente nos impeliu a dar notcia a todos os astrnomos e filsofos, que descobrimos quatro estrelas errantes 27, nem conhecidas nem observadas por ningum antes de ns, que,tal como Vnus e Mercrio em torno do $01 28 , tm os seus perodos em torno de um certo astro insigne entre o nmero dos conhecidos, ora o precedendo, ora o seguindo, e nunca ficando afastadas dele para .alm de certos limites. Todas estas coisas foram descobertas e observadas h alguns dias 29 por meio de uma luneta concebida por mim depois de ter sido ilumi- nado pela graa divina 30. Coisas talvez mais excelentes sero descobertas com o tempo, ou por mim ou por outros, com a ajuda de um instrumento semelhante, cuja forma e construo, assim 152 como as circunstncias de sua inveno, [6r] mencionarei brevemente em primeiro lugar, e depois resumirei a hist- ria das observaes feitas por mim. HA CERCA DE DEZ MESES 31 chegou aos nossos ouvi- dos o rumor 32 de que um belga 33 havia construdo uma luneta com o auxlio da qual os objectos visveis, mesmo que estivessem muito afastados da vista do observador, se viam distintamente, como se estivessem prximos. Acerca deste admirvel efeito circularam alguns relatos, uns dando-lhe crdito e outros negando-o. Isto mesmo me foi confirmado passados poucos dias por uma carta enviada de Paris pelo nobre francs Jacques Badovere 34 , o que finalmente me fez dedicar-me completamente a descobrir as razes e a conceber os meios pelos quais pudesse che- gar inveno de um instrumento semelhante, o que consegui passado pouco tempo, baseado na teoria das refraces 35. Inicialmente, preparei um tubo de chumbo em cujas extremidades ajustei duas lentes de vidro, ambas planas numa face, sendo uma delas convexa na outra face, e a outra cncava. Aproximando o meu olho da lente cncava observei os objectos bastante maiores e mais pr- ximos. Na verdade, surgiam trs vezes mais prximos e nove vezes maiores do que quando vistos a olho nu. Constru, depois, um outro [instrumento] mais exacto que apresentava os objectos sessenta vezes maiores. 36 Final- mente, sem poupar qualquer trabalho ou dinheiro, foi-me possvel construir um instrumento to excelente que as coisas com ele vistas apareciam quase mil vezes maiores e mais do que trinta vezes mais prximas do que quando observadas apenas com as faculdades naturais. Seria com- pletamente suprfluo enumerar quantas e quais as vanta- gens deste instrumento, tanto na terra como nos mares. Mas, deixando as coisas terrestres, apliquei-me investiga- 153 o das celestes. Primeiro, vi a Lua de to perto [6v] como se ela estivesse afastada apenas por dois raios terres- tres 37. Depois observei muitas vezes, com incrvel alegria na alma, tanto as estrelas fixas como as errantes, e, ao verificar o seu grande nmero, comecei a imaginar um mtodo pelo qual pudesse medir a distncia entre elas, o que por fim descobri. Neste assunto, convm pr de sobreaviso todos os que pretendam fazer este tipo de observaes. Em primeiro lugar, com efeito, necess- rio que preparem uma luneta de grande preciso, que apresente os objectos de maneira brilhante, distintamente, sem estarem obscurecidos, e que os aumente pelo menos quatrocentas vezes, pois ento os mostrar vinte vezes mais prximos. 38 De facto, se o instrumento no for de tal sorte, tentaro em vo ver todas aquelas coisas que ns observmos nos cus e abaixo enumeraremos. Mas para que qualquer pessoa consiga, com pouco trabalho, deter- minar a ampliao do instrumento, desenhe dois crculos ou dois quadrados num papel, um dos quais ser qua- trocentas vezes maior do que o outro, o que suceder quando o dimetro do maior for vinte vezes o compri- mento do outrO. 39 Depois olhar de longe, em simult- neo, ambas as folhas postas numa mesma parede, a mais pequena com o olho aplicado luneta e a maior com o outro olho, vista desarmada. Isto pode ser feito facil- mente com ambos os olhos abertos ao mesmo tempo. k duas figuras aparecero, ento, do mesmo tamanho, se o instrumento ampliar os objectos de acordo com a propor- o desejada. Depois de um tal instrumento ter sido preparado, dever investigar-se o mtodo de medir distncias, o que conseguido da seguinte maneira. Para facilitar a com- preenso, seja ABCD o tubo e E o olho do observador. Quando no h lentes no tubo, os raios visuais seguem 154 at ao objecto FG segundo as linhas rectas ECF e EDG, mas, colocadas as lentes, [7r] seguem ao longo das linhas refractadas ECH e EDI.40 Com efeito, os raios so aper- tados e onde antes, [propagando-se] livremente, eram dirigidos para o objecto FG, agora apenas compreendem a parte HUI ., HJ lo C :-= E-:t ::1 D Ento, tendo achado a razo da distncia EH para a linha HI, determina-se pelas tabelas de senos o valor do ngulo subtendido no olho pelo objecto HI, achando que este ngulo tem apenas alguns minutos. Ora, se aplicarmos lente CD cartes perfurados, uns com buracos maiores, outros com menores, colocando ora um ora outro, con- forme necessrio, formaremos vontade ngulos vrios, subtendendo mais ou menos minutos. Por este processo podemos medir convenientemente, com um erro menor do que um ou dois minutos, o intervalo entre estrelas separadas umas das outras por alguns minutos. Seja sufi- ciente para o presente, contudo, termos tocado ligeira- mente neste assunto e t-lo, por assim dizer, roado ape- nas com a ponta dos lbios, pois numa outra ocasio tornaremos pblica uma teoria completa deste instru- mento. 42 Vamos agora relatar as observaes feitas por ns nos dois ltimos meses 43, convidando todos os amantes da verdadeira filosofia para o incio, seguramente, de grandes contemplaes. Falemos, em primeiro lugar, da face da Lua que est voltada para ns, que, [7v] para facilitar a compreenso, 155 (i distinguirei em duas partes, uma mais clara e outra mais escura. 44 A mais clara parece rodear e inundar [de luz] 45 todo o hemisfrio, enquanto a mais escura cobre, como uma nuvem, essa face, enchendo-a de manchas. Estas manchas, um pouo escuras e bastante vastas, so visveis a todos e em todas as pocas foram observadas. Por essa razo lhes chamaremos as manchas grandes ou antigas, para as diferenciar de outras, de menor tamanho, mas a tal ponto numerosas que recobrem toda a superfcie lunar mas especialmente a parte mais luminosa. Estas, na ver- dade, no foram observadas por ningum antes de ns. Do seu exame muitas vezes repetido deduzimos que podemos discernir com certeza que a superfcie da Lua no perfeitamente polida, uniforme e exactamente esf- rica, como um exrcito de filsofos acreditou, acerca dela e dos outros corpos celestes, mas , pelo contrrio, desi- gual, acidentada, constituda por cavidades e protubern- cias, como a face da prpria Terra, que est marcada, aqui e acol, por cadeias de montanhas e profundezas de vales. As aparncias a partir das quais isro se pode deduzir so as seguintes: No quarto ou quinto dia aps a conjuno, quando a Lua se nos apresenta com cornos resplandecentes, o limite que separa a sua parte escura da sua parte luminosa no se estende regularmente, seguindo uma linha oval, como sucederia num slido perfeitamente esfrico, mas traa uma linha desigual, acidentada e notavelmente sinuosa, como a figura aqui ao lado mostra. 46 Com efeito, uma espcie de excrescncias brilhantes estendem-se em grande nmero na parte escura, para l da fronteira entre a luz e as trevas e, ao contrrio, pequenas partes escuras avanam para dentro da parte luminosa. Alm disso, tam- bm uma grande quantidade de pequenas manchas ene- grecidas, [8r] completamente separadas da parte obscura, 156 espalha-se por quase roda a extenso j inundada pela luz do Sol, com excepo rodavia daquela parte que tem as manchas grandes e antigas. Ora, notmos logo que essas pequenas manchas tm todas e sempre em comum que a sua parre enegrecida est virada para O Sol, enquanto, do lado opOSto ao Sol, esto coroadas de extremidades mais luminosas, como arestas resplandecentes. Ora, remos na Terra uma viso tOralmente semelhante, no momento do nascer do Sol, quando dirigimos o nosso olhar sobre os vales que ainda no esto banhados de luz, e as monta- nhas que os cercam resplandecem, j do lado opostO, ao Sol. E, tal como as sombras das cavidades terrestres dimi- nuem 11 medida que o Sol se eleva, assim tambm estas manchas lunares perdem as suas trevas 11 medida que a pane luminosa cresce. 157 [8v] Na verdade, no se v apenas que na Lua a fronteira entre as trevas e a luz desigual e sinuosa, mas - o que suscita ainda mais espanto - que um enorme nmero de pontos brilhantes aparece no seio da parte escurecida da Lua, completamente separados e desligados da zona ilu- minada e afastados dela por um intervalo que no pequeno. Estes pontos aumentam pouco a pouco, passado algum tempo, em grandeza e luminosidade, e, passadas duas ou trs horas, juntam-se ao resto da zona brilhante que ento aumentou. Entretanto, contudo, mais e mais pontos como que pululando daqui e dali, iluminam-se, na parte escura, aumentam e finalmente unem-se super- fcie luminosa, que agora est ainda mais dilatada. A mesma figura mostra-nos o exemplo disso. Ora, no verdade que na Terra, antes do nascer do Sol, quando a sombra ainda cobre as plancies, os cimos dos montes mais elevados esto iluminados pelos raios solares? E que aps um curto intervalo de tempo a luz se espalha, ilu- minando as partes mdias e mais largas desses montes? E, por fim, quando o Sol j se levantou, no se juntam as iluminaes das plancies e das colinas umas s outras? Na Lua, todavia, este contraste entre as elevaes e as depresses parece exceder em muito a desigualdade do relevo terrestre, como mostraremos mais adiante. Entretanto, no quero de maneira nenhuma passar em silncio um facto digno de ateno, que observei quando a Lua avanava para a primeira quadratura 47 e acerca do qual o mesmo desenho precedente d uma ima- gem. Um enorme golfo tenebroso, com efeito, situado para o lado do corno inferior, insinua-se na parte lumi- nosa. Tendo observado durante muito tempo este golfo sombreado e vendo-o todo mergulhado na escurido, finalmente, passadas cerca de duas horas, comeou a des- pontar uma espcie de cume luminoso, um pouco abaixo do meio da cavidade. Crescendo pouco a pouco, apresen- tava uma forma triangular e estava ainda completamente 158 separado e desligado da zona luminosa. Logo depois, comearam a brilhar em torno dele trs outras pequenas pontas, [9r] at que, quando a 'Lua tendia j para o ocaso, essa figura triangular estendeu-se e ampliou-se, para finalmente se unir ao resto da parte luminosa e, como um enorme promontrio, sempre rodeada dos trs picos brilhantes j mencionados, irrompeu no golfo escuro. Nas extremidades dos cornos, tanto do corno superior como do corno inferior, emergiam tambm alguns pontos resplandecentes e completamente isolados do resto da luz, como se v desenhado na mesma figura. Havia, tambm, uma grande quantidade de manchas escuras em cada corno, mas sobretudo no inferior; entre essas manchas, aquelas que esto mais perto da fronteira entre luz e tre- vas aparecem maiores e mais escuras, enquanto as mais afastadas aparecem menos escuras e mais apagadas. Mas sempre, como j dissemos antes, a parte escurecida da mancha est do lado da irradiao solar, enquanto uma franja mais resplandecente bordeja a mancha na parte oposta ao Sol e virada para a zona sombria da Lua. Esta superfcie da Lua, onde est assinalada pelas manchas como a cauda de um pavo est pelos olhos de azur, asse- melha-se a esses pequenos vasos de vidro que, mergulha- dos ainda incandescentes na gua fria, adquirem uma superfcie encarquilhada e ondulada de onde lhes vem a designao popular de taas de gelo. No que respeita s manchas grandes da Lua, no se vem to interrompidas e cobertas de depresses e protu- berncias, aparecendo mais regulares e uniformes, emer- gindo apenas nelas, aqui e ali, pequenas zonas brilhantes. Deste modo, se algum quiser ressuscitar a antiga opinio pitagrica segundo a qual a Lua seria uma outra Terra 48, a sua parte mais brilhante seria mais apta a representar a superfcie terrena e a sua parte mais obscura a superfcie aquosa 49. Quanto a mim, nunca duvidei de que, se o globo terrestre, banhado pelos raios solares, fosse visto de 159 longe, a superfcie de {erra firme se ofereceri a mais clara ao olhar [9vJ e a parte de gua mais escura. Alm disso. na Lua, v-se que as grandes manchas so mais cavadas do que as zonas mais claras, pois tanro na fase crescenre como na fase minguante, v-se sempre surgir no limi te da luz c das trevas, aqui e ali, em torno das prprias man- chas grandes. os bordos da partc mais clara. como tiv- mos o cuidado de mOStrar nas figuras . E os conrornos das di tas manchas no so somenre mais cavados, mas tam- bm mais uniformes c no cmrecorrados por rugas ou as perezas. A parte mais ilumi nada, alm di sso, eleva-se muito perto das manchas, a tal ponro que antes da pri- meira quadratura, como nas vizi nhanas da segunda, enormes protuberncias se elevam acentuadamenre, perto de uma certa mancha ocupando a regio superior, isto , boreal, da Lua, tanto acima como abaixo del a, como os desenhos aqui juntos mostram: 160 IIOr] Antes da segunda quadratura, v-se essa mesma mancha rodeada de contornos mais negros que. como os cumes das montanhas muiro altas. aparecem mais escuros do lado opOStO ao Sol e mOStram-se mais bril hantes onde esto diante do Sol. D-se o inverso nas cavidades. cuja pane oposta ao Sol aparece resplandece me. mas escura e sombreada a que est situada do lado do Sol. Depois, quando a superfkie luminosa diminuiu, logo que a dita mancha est quase totalmente coberta pelas trevas, as costas mais luminosas das montanhas emergem paulati- namente da obscuridade. As figuras seguintes ilustram esse duplo fenmeno: I G I [IOv] 162 [llr] H uma outra coisa que observei no sem alguma admirao e que no posso omitir. A rea em torno do centro da Lua est ocupada por uma cavidade maior do que todas as outras e de forma perfeitamente redonda. 50 Observei isto perto de ambas as quadraturas e dese- nhei-o tanto quanto me foi possvel na segunda figura acima. Oferece o mesmo aspecto, quanto sombra e iluminao, que ofereceria na Terra uma regio seme- lhante Bomia se fosse encerrada por todos os lados por montanhas muito altas, colocadas na periferia num cr- culo perfeito. Ora, na Lua, est rodeada de cordilheiras to elevadas que o lado que vizinho parte escura da Lua se v banhado de luz antes que a linha divisria entre a luz e as sombras chegue ao dimetro que secciona em dois essa figura. Mas, tal como nas outras manchas, a sua parte sombreada est diante do Sol, enquanto a parte brilhante est virada para a parte escura da Lua, o que, sugiro eu pela terceira vez, se deve considerar um argu- mento muito forte acerca da rugosidade e irregularidade espalhadas em toda a regio brilhante da Lua. Ora, entre essas manchas so sempre mais escuras as que so vizinhas fronteira entre a luz e a escurido, enquanto as mais afastadas aparecem ou mais pequenas ou menos escuras, de tal modo que, finalmente, quando a Lua est em opo- sio e cheia, a escurido das depresses difere da lumi- nosidade das proeminncias por uma muito ligeira e tnue diferena. Estas coisas que acabmos de descrever foram vistas nas partes mais brilhantes da Lua. Nas manchas grandes, porm, tal contraste entre depresses e proeminncias no se v da mesma maneira como o que somos necessaria- mente levados a reconhecer nas partes brilhantes, devido mudana de formas causada pela varivel iluminao dos raios do Sol ao divisar a Lua de muitas diferentes posi- es. No entanto, nas manchas grandes h, sem dvida, [11 v] reas mais escuras, como mostramos nas figuras, 163 mas tm sempre a mesma aparncia e a sua escurido no aumenta nem diminui. Elas aparecem, com diferenas muito ligeiras, ora um pouco mais escuras, ora um pouco mais claras, consoante os raios de Sol incidem nelas mais ou menos obliquamente. Alm disso, unem-se de modo fluido com as partes vizinhas das manchas numa unio suave, misturando e confundindo as suas fronteiras. Con- tudo, as coisas sucedem de modo diferente s manchas que esto na parte mais brilhante da Lua, pois, tal como penhascos ngremes eriados de rochas de arestas vivas, eles esto divididos por uma linha que separa abtupta- mente a luz das trevas. Alm disso, no interior dessas manchas maiores so vistas outras reas mais claras - na verdade, algumas muito brilhantes. Mas a aparncia destas e das mais escuras sempre a mesma, sem qualquer mudana na forma, luz ou sombra. ento sabido com certeza e fora de qualquer dvida que elas se vem desta maneira por causa de uma dissemelhana real das partes e no apenas por causa das desigualdades nas figuras que tomam essas zonas, segundo as diferentes iluminaes do Sol que move diversamente as sombras. Isto sucede de facto nas outras manchas, mais pequenas, que ocupam a parte mais brilhante da Lua; elas alteram-se dia a dia, aumentando, diminuindo e desaparecendo, visto que s resultam das sombras das proeminncias que se elevam. Mas sinto que muitas pessoas so afectadas por gran- des dvidas neste assunto e ficam to embaraadas por uma grave dificuldade que so levadas a pr em dvida a concluso j explicada e confirmada por tantas aparncias. Pois se aquela parte da superfcie da Lua que reflecte de maneira mais brilhante os raios de Sol est cheia de sinuosidades, isto , de inumerveis elevaes e depres- ses, porque que na Lua crescente o bordo virado para o ocaso, e na Lua decrescente o bordo virado para o Oriente, e na [12r] Lua cheia toda a periferia, no so vistos desiguais, rugosos e sinuosos, mas perfeitamente 164 redondos e circulares e no irregulares, com proemmen- cias e depresses? Tanto mais que todo o bordo com- posto da substncia lunar mais brilhante que, como disse- mos, completamente irregular e coberto com depresses, pois nenhuma das manchas grandes chega at ao extremo do bordo, mas todas se vem aglomeradas longe da peri- feria. Uma vez que tais aparncias apresentam uma opor- tunidade para srias dvidas, proponho uma explicao dupla e daqui uma dupla resoluo da dvidaY Primeiro, se as proeminncias e depresses no corpo lunar estives- sem espalhadas apenas ao longo da periferia circular que delimita o hemisfrio visto por ns, ento a Lua poderia, sem dvida, e deveria mesmo, mostrar-se-nos numa forma anloga a uma roda dentada, isto , delimitada por uma linha eriad e sinuosa. Se, contudo, no houvesse apenas uma nica cadeia de proeminncias distribudas apenas ao longo de uma nica circunferncia, mas antes muitas filas de montanhas, com as suas lacunas e sinuosi- dades, dispostas ao longo do circuito externo da Lua - e estas no apenas no hemisfrio visvel mas tambm do outro lado (mas perto da fronteira entre os hemisfrios) - ento o olho, vendo de longe, no poderia de modo algum distinguir entre proeminncias e depresses. Pois os intervalos entre os montes dispostos num mesmo crculo ou numa mesma cadeia esto escondidos pela interposio de fila aps fila de outras proeminncias; e isto especial- mente se o olho do observador estiver localizado numa mesma linha com os cumes dessas elevaes. Assim, na Terra, os cumes de muitas montanhas situadas prximas umas das outras parecem estar dispostos numa superfcie plana se o observador estiver muito longe e situado na mesma altitude. Assim tambm, num mar encapelado, as cristas elevadas das ondas parecem estender-se num mesmo plano, [12v] muito embora, entre as ondas, haja muitas cavas e golfos to fundos que no apenas as qui- lhas mas tambm os convs, os mastros e as velas de 165 navios grandes ficam ocultos. Uma vez, pois, que na pr- pria Lua e em torno do seu permetro h uma disposio complexa de proeminncias e depresses, e o olho, vendo de longe, est localizado aproximadamente no mesmo plano que esses picos, ningum se deve surpreender que, com os raios visuais rasantes, eles se mostrem numa linha uniforme e nada sinuosa. A esta razo pode adicionar-se uma outra, nomeadamente que, tal como em torno da Terra, existe em torno do corpo lunar um orbe de subs- tncia mais densa do que o resto do ter, capaz de rece- ber e reflectir a irradiao solar, embora sem tanta opaci- dade que- possa inibir a passagem da viso (especialmente quando no iluminado).s2 Esse orbe, iluminado pelos raios solares, oferece e mostra o corpo lunar com o aspecto de uma esfera maior e, se fosse mais espesso, poderia limitar a nossa vista de modo a no alcanar o corpo slido da Lua. E , de facto, mais espesso em volta da periferia da Lua; no absolutamente espesso, digo eu, mas mais espesso em relao aos nossos raios visuais que o intersectam obliquamente. Por isso, pode dificultar a nossa viso e, especialmente quando est iluminado, esconder a periferia da Lua que est exposta ao Sol. Isto v-se claramente na figura junta, na qual o corpo lunar ABC est rodeado pelo orbe vaporoso DEG: 166 [l3r] o olho, desde F, alcana as partes mdias da Lua, como em A, atravs dos vapores mais finos DA; para o lado das partes extremas, porm, uma abundncia de vapores mais profundos, EB, bloqueia com o seu limite a nossa viso. Uma indicao disto que a parte da Lua banhada pela luz parece ser de maior circunferncia do que o restante orbe mergulhado nas trevas. Poder tal- vez achar-se esta mesma causa razovel para explicar por- que que em parte nenhuma se vem as manchas maio- res da Lua estender-se at ao limite exterior, embora fosse esperado que algumas delas se encontrassem perto dele. Parece plausvel, contudo, que sejam invisveis porque esto escondidas sob vapores mais espessos e mais bri- lhantes. Parece-me ter ficado suficientemente claro, pelas apa- rncias j explicadas, que a superfcie mais brilhante da Lua esteja coberta por todo o lado com proeminncias e depresses. Falta-nos agora falar acerca dos seus tamanhos, demonstrando que as rugosidades terrestres so muito menores do que as lunares; digo menores falando absolu- tamente, no apenas em proporo aos tamanhos dos seus globos. Isto v-se claramente da seguinte maneira. Como foi muitas vezes observado por mim que, em diferentes posies da Lua relativamente ao Sol, dentro da parte escura da Lua alguns cumes aparecem banhados de luz, mesmo estando muito longe da linha divisria da luz, comparando a sua distncia a essa linha com o di- metro lunar total, descobri que essa distncia algumas vezes excede a vigsima parte do dimetro 53. Assumindo isto, considere-se o globo lunar, cujo crculo mximo CAp, e o centro E, e cujo dimetro, CF, est para o dimetro da Terra como dois est para sete. E visto que de acordo com as observaes mais rigorosas o dimetro terrestre tem 7000 milhas italianas, CF ter 2000 milhas, [13v] CE 1000 e a vigsima parte de todo CF ser de 167 100 milhas 54. Seja agora CF o dimetro do crculo mximo que divide a parte luminosa da parte escura da Lua (devido distncia muito grande do Sol em relao Lua, este crculo no difere sensivelmente de um crculo mximo), e esteja A distante do ponto C um vigsimo desse dimetto; trace-se o semidimetro EA que, quando estendido, intersecta a tangente GCD (que representa um raio de luz) no ponto D. O arco CA ou a linha recta CD sero, portanto, 100 [partes nas unidades em que] CE vale 1000, e a soma dos quadrados de CD e CE 1 010000 [dessas unidades] que igual ao quadrado de ED. Todo o ED ser, portanto, maior que 1004, e AD mais do que 4 unidades das quais CE tem 1000. Por- tanto, a altura AD na Lua, que representa na Lua um pico que se eleva at ao raio de Sol GCD, e que est afastado da linha divisria C pela distncia CD, maior 168 [14r] do que 4 milhas italianas. Mas na Terra no existem montanhas que tenham sequer a altura de 1 milha verti- cal. , pois, evidente que as proeminncias lunares so mais elevadas do que as terrestres. 55 Gostaria de explicar aqui a causa de um outro fen- meno lunar digno de admirao. Este fenmeno foi por ns observado, no recentemente mas h j muitos anos, mostrado a alguns amigos prximos e alunos, explicado, e dele dei uma demonstrao causal. 56 Mas uma vez que a sua observao facilitada e mais notria com o auxlio da luneta, pareceu-me que no era desajustado repeti-la aqui, especialmente para que o parentesco e a semelhana entre a Lua e a Terra apaream mais claramente. 57 Quando a Lua, quer antes quer depois das conjun- es, se encontra prxima do Sol, oferece nossa vista no apenas aquela parte do seu disco que est adornada com cornos brilhantes, mas tambm um tnue crculo, levemente reluzente, que parece delimitar o contorno da parte escura (isto , a parte afastada do Sol) e separ-la do fundo mais escuro do prprio ter. Mas se examinar- mos este assunto com mais cuidado, veremos no apenas o rebordo extremo da parte escura brilhando com brilho tnue, mas toda a face da Lua - nomeadamente aquela parte que ainda no sente o brilho do Sol - branqueada por alguma luz no despicienda. A primeira vista, con- tudo, s aparece uma fina circunferncia brilhante devido proximidade das partes mais escuras do cu em torno dela, enquanto, pelo contrrio, o resto da superfcie parece mais escuro devido ao contacto com os cornos bri- lhantes, que escurecem a nossa viso. Mas se se escolher um lugar tal que esses cornos brilhantes fiquem ocultos por um tecto, uma chamin, ou outro obstculo entre o nosso olho e a Lua (mas colocado longe do olho), ficando a restante parte [14v] do globo lunar exposta nossa vista, ento descobrir-se- que esta regio da Lua, embora desprovida de luz solar, tambm brilha com uma 169 luz considervel, e especialmente quando as trevas noctur- nas j forem espessas devido ausncia do Sol; pois sobre um fundo mais escuro a mesma luz parece mais brilhante. Tambm se verifica que este brilho, por assim dizer, secundrio da Lua, tanto maior quanto menos distante a Lua estiver do Sol, pois, medida que ela fica mais dis- tante dele, decresce mais e mais de tal maneira que, aps a primeira quadratura e antes da segunda, aparece fraco e muito dbio, mesmo observando num cu mais escuro, enquanto que, no sextilo ou em elongaes menores 58, brilha de uma maneira admirvel mesmo no crepsculo. Na verdade, brilha de tal modo que, com a ajuda de uma luneta precisa, se podem ver nela as manchas maiores. Este brilho maravilhoso causou no pouco espanto nos que se aplicam filosofia, tendo avanado alguns com uma razo e outros com outra, como sua explicao. Alguns disseram tratar-se do brilho natural e intrnseco da prpria Lua, outros que lhe conferido por Vnus 59, outros pelas estrelas; e ainda outros disseram que dado pelo Sol, que penetraria a vasta massa da Lua com os seus raios. Mas tais sugestes refutam-se sem muito esforo e demonstra-se serem falsas. Pois se este gnero de luz fosse prprio da Lua, ou conferido pelas estrelas, a Lua ret- -la-ia e mostr-la-ia especialmente durante os eclipses quando est num cu muito escuro. Mas isto contrrio experincia, pois a luz que aparece na Lua durante um eclipse muito mais fraca, avermelhada, quase cprea, enquanto que esta luz mais brilhante e mais branca. A luz que aparece durante um eclipse , alm disso, mutvel e move-se, pairando sobre a face da Lua de tal maneira que a parte mais perto do bordo do crculo da sombra da Terra se v sempre mais brilhante e o resto mais escuro. Daqui se compreende, sem qualquer dvida, que esta luz surge [15r] devido proximidade dos raios solares inci- dindo sobre alguma regio mais densa que todeia a Lua de todos os lados. Por causa deste contacto uma espcie 170 de aurora espalhada na Lua nas regies vizinhas [da periferia], tal como na Terra a luz crepuscular espalhada de manh e de tarde. Trataremos deste assunto mais desenvolvidamente no livro sobre o Sistema do Mund0 60
Quanto a afirmar que esta luz conferida por Vnus, to infantil a ponto de no merecer resposta. Pois quem to ignorante que no saiba que perto das conjunes e no aspecto sextil completamente impossvel para a parte da Lua oposta ao Sol ser vista de Vnus? Mas igual- mente inaceitvel que esta luz seja devida ao Sol que, com a sua luz, penetre e invada o corpo slido da Lua. Nesse caso nunca diminuiria, uma vez que um hemisfrio da Lua est sempre iluminado pelo Sol, excepto no momento dos eclipses lunares. Ora, a luz diminui quando a Lua se p ~ o x i m da quadratura e desvanece-se comple- tamente quando ela passa a quadratura. Uma vez, pois, que esta luz secundria no intrn- seca e prpria Lua, e tambm no emprestada por nenhuma estrela nem pelo Sol, e visto que na vastido do mundo no resta nenhum outro corpo a no ser a Terra, pergunto ento o que devemos pensar? Que devemos propor? Ser que o corpo lunar, como qualquer outro corpo escuro e opaco, banhado de luz pela Terra? Mas o que que isso tem de to espantoso? Mais do que isso: a Terra, numa troca igual e agradecida, retribui Lua uma luz igual quela que recebe da Lua durante quase todo o tempo na mais profunda escurido da noite. Expliquemos o assunto mais claramente. A Lua, nas conjunes, quando ocupa um lugar entre o Sol e a Terra, inundada pelos raios solares no seu hemisfrio superior, que est virado para o lado oposto da Terra, enquanto o hemisfrio inferior, que est virado para a Terra, est coberto de escurido e por isso no ilumina de maneira alguma a superfcie terrestre. Quando a Lua se afasta pouco a pouco do Sol, uma parte do hemisfrio inferior virado para ns passa a ser iluminada e mostra- 171 -nos uns finos cornos esbranquiados, iluminando ligeira- mente a Terra. A iluminao solar cresce na Lua [15v] agora que ela chega quadratura, e, na Terra, o reflexo da sua luz aumenta. medida que o brilho da Lua se estende ainda mais, para alm do semicrculo, as nossas noites brilham mais claras. Finalmente, toda a face da Lua que est voltada para a Terra iluminada com uma luz muito brilhante que vem do Sol em oposio, e a superfcie da Terra brilha por todas as partes, inundada pelo esplendor lunar. Depois, quando a Lua comea a decrescer, emite raios mais fracos na nossa direco e a Terra iluminada mais fracamente; e medida que a Lua se aproxima da conjuno, a noite escura vem sobre a Terra. Nesta sequncia, portanto, numa sucesso alter- nada, a luz lunar espalha sobre ns as suas iluminaes mensais, umas vezes mais brilhantes, outras mais fracas. Mas o favor retribudo da mesma maneira pela Terra, pois quando a Lua est sob o Sol, prximo das conjun- es, ela est diante da superfcie inteira do hemisfrio da Terra exposta ao Sol e iluminada por raios vigorosos, recebendo luz reflectida dela. E, assim, por causa desta reflexo, o hemisfrio inferior da Lua, embora destitudo de luz solar, aparece com um brilho considervel. Quando a Lua est afastada do Sol por um quadrante, ela apenas v uma metade iluminada do hemisfrio terrestre, a saber, o ocidental, pois a outra, a metade oriental, est escure- cida pela noite. A Lua , pois, iluminada menos brilhan- temente pela Terra, e a sua luz secundria aparece-nos por consequncia mais fraca. Pois, se supusermos a Lua em oposio ao Sol, ela ter diante o hemisfrio completa- mente tenebroso e coberto de noite escura da Terra situada a meio. Se, portanto, uma tal oposio se der na eclptica 61, a Lua no receber qualquer iluminao, ficando privada de ambas as radiaes, solar e terrestre. Nas suas diferentes posies em relao ao Sol e Terra, a Lua recebe mais ou menos luz da reflexo terrestre ao 172 estar diante de uma parte maior ou menor do hemisfrio terrestre iluminado. Pois as posies relativas desses dois globos so sempre tais que, quando a Terra est mais ilu- minada pela Lua, a Lua est menos iluminada pela Terra [16r] e vce-versa. Sejam suficientes estas breves coisas que dissemos aqui acerca deste assunto. Diremos mais no nosso Sistema do Mundo 62 , onde, com muitos argumentos e experincias, demonstraremos a reflexo muito forte da luz solar pela Terra queles que defendem que a Terra deve ser excluda da dana das estrelas, especialmente por- que no tem movimento nem luz. Mostraremos, pois, que ela [um astro] errante e que ultrapassa a Lua em brilho, e que no a lixeira da porcaria e detritos do uni- verso 63, e confirmaremos isto com inumerveis 64 argu- mentos a partir da natureza. At aqui discutimos as observaes do corpo lunar. Vamos agora apresentar brevemente o que foi por ns observado at ao presente acerca das estrelas fixas. Em primeiro lugar, cumpre notar que, quando so observadas por meio da luneta, as estrelas, quer fixas quer errantes, . no se vem aumentadas na mesma proporo em que os outros objectos, e tambm a prpria Lua, so aumenta- dos. Nas estrelas esse aumento parece muito menor, de tal maneira que podeis acreditar que uma luneta capaz de multiplicar outros objectos, por exemplo, por uma razo de 100, quase s multiplica as estrelas por uma razo de quatro ou cinco. A razo para isto est em que, quando as estrelas so observadas vista desarmada, no aparecem de acordo com o seu tamanho simples e, por assim dizer, nu, mas sim irradiadas de um certo brilho e com uma cabeleira de raios brilhantes, especialmente quando a noite j avanada. Por causa disto, parecem muito maio- res do que se lhes fossem retiradas essas cabeleiras empres- tadas, pois o ngulo visual determinado no pelo corpo primrio da estrela mas pelo brilho circundante. Talvez 173 isto se perceba melhor [16v] a partir do seguinte: as estre- las, emergindo por entre as primeiras luzes no crepsculo vespertino, mesmo se forem de primeira grandeza 65, apa- recem muito pequenas, e at Vnus, se se nos apresenta ao meio-dia, visto to pequeno que mal parece igualar uma pequena estrela de ltima grandeza. As coisas so diferentes para outros objectos e para a prpria Lua, que, quer seja observada ao meio dia ou na mais profunda escurido, parece-nos sempre do mesmo tamanho. As estrelas vem-se, por isso, raiadas no meio da escurido, mas a luz do dia pode rap-las da sua cabeleira 66; e isso sucede no apenas com a luz do dia mas tambm com uma nuvem pequena e tnue que se interponha entre a estrela e o olho do observador. O mesmo efeito tambm se consegue com vus escuros ou vidros coloridos, que, interpondo-se e opondo-se, fazem com que o brilho envolvente abandone as estrelas. A luneta faz a mesma coisa, pois, primeiro, retira s estrelas o brilho emprestado e acidental e, depois, aumenta os seus globos simples (se de facto as suas figuras so globulares), e por isso parecem aumentadas por uma razo muito menor. Efectivamente, pequenas estrelas de quinta ou sexta grandeza parecem de primeira grandeza quando vistas pela luneta. o7 A diferena entre a aparncia dos planetas e das estrelas fixas tambm parece digna de nota. Com efeito, os planetas apresentam os seus globos exactamente redon- dos e circulares, como pequenas luas, inteiramente cober- tos de luz, ao passo que as estrelas fixas no aparecem de modo algum delimitadas por contornos circulares mas, ao invs, como luminrias cintilando em toda a volta com raios brilhantes. Elas aparecem com a mesma forma quando so observadas com a luneta como com a vista desarmada, mas muito maiores, de tal maneira que uma pequena estrela de quinta ou sexta grandeza parece igual ao Co, que certamente a maior de todas as estrelas fixas. 6s [17r'] 174 Na verdade, com a luneta poder ver-se uma tal multido de outras estrelas abaixo da sexta grandeza, que escapam vista desarmada, to numerosa que quase inacreditvel, pois podem observar-se mais do que seis outras ordens de grandeza. As maiores destas, que pode- mos designar de stima grandeza, ou primeira grandeza das invisveis, mostram-se maiores e mais brilhantes com o auxlio da luneta do que as estrelas da segunda grandeza quando vistas a olho nu. Para que possam ver-se um ou dois exemplos da quase inconcebvel multido delas, decidi reproduzir dois asterismos, para que a partir desses exemplos se possa formar um julgamento acerca das outras. No primeiro tinha decidido representar toda a constelao de Oriont 9 mas, vencido pela enorme mul- tido de estrelas e pela falta de tempo, diferi esse empreendimento para uma outra ocasio. Com efeito, dentro do limite de um ou dois graus existem e dissemi- nam-se, em torno das antigas, mais de quinhentas 70 novas estrelas. Por esta razo, s trs no cinturo de Orionte e s seis na sua espada que j foram observadas de h muito 71 adicionei oitenta, muito prximas, vistas recente- mente, respeitando as suas distncias to rigorosamente quanto possvel. Para que se distingam desenhei maiores as conhecidas ou antigas, traando os seus contornos com linhas duplas, e as outras invisveis, menores, usando linhas simples. Tambm respeitei tanto quanto possvel a diferena de tamanhos. No segundo exemplo, desenhei as seis estrelas do Touro chamadas PLIADES (digo seis porque a stima quase nunca aparece) contidas nos cus entre limites muito estreitos. 72 Perto destas encontram-se mais de qua- renta outras estrelas invisveis, nenhuma das quais afastada das seis antes mencionadas mais do que meio grau. Assi- nalei apenas trinta e seis destas, respeitando as suas dis- tncias mtuas, os tamanhos, e a distino entre antigas e novas, tal como no caso de Orionte. 175 "'" ,. ... * * lFif .* * ~ *
* * t ~ ~ 4' it' -* it- .. * Constelao das Pliades Aquilo que foi por ns observado em terceiro lugar foi a essncia 73 ou matria da prpria Via ICTEA que, com auxlio da luneta, pode ser observada com os senti- dos, de modo que todas as disputas que durante tantas geraes torturaram os filsofos so derimidas pela certeza visvel, e ns somos libertados de argumentos palavrosos,14 De facto, a GALXIA no outra coisa seno um aglo- merado de incontveis estrelas reunidas em grupo. Para qualquer regio que se aponte a luneta oferece-se logo vista um enorme nmero de estrelas, muitas das quais parecem bastante grandes e conspcuas, mas a multido das pequenas verdadeiramente insondvel. E como no apenas na GAlXIA que se observa essa luminosidade leitosa, como uma nuvem esbran- quiada, mas muitas outras zonas de cor semelhante brilham tenuamente, dispersas por todo o ter, se se aponta uma luneta a qualquer uma delas, topa-se com uma [IBv'] densa multido de estrelas. Alm disso (e que ainda mais notvel), as estrelas que foram designadas de 177 NEBULOSAS por todp, ,astrnomos at hoje so enxames de pequenas esr'. -L" reunidas de forma espan- tosa. Embora cada uma individualmente escape nossa vista, por causa da sua pequenez ou da sua grande dis- tncia a ns, da juno dos seus raios nasce aquele brilho que at hoje se atribua a uma parte mais densa dos cus, capaz de reflectir os raios das estrelas ou do Sol. Obser- vmos algumas destas e queremos reproduzir os astersmos de duas delas. No primeiro tem-se a NEBULOSA chamada Cabea de Orionte, na qual contmos vinte e uma estrelas. Na segunda est a NEBULOSA chamada PRES- PIO, que no apenas uma nica estrela mas a reunio de mais de quarenta pequenas estrelas. Alm dos Aselos assinalmos trinta e seis estrelas, dispostas como segue: 75 * ,x- *-"'" ** * 1(.- ~ * ~ ~ ~ * * * '* * lC :te * ** .* * .* ~ '* i t ~ * * *'" "* * * f<--* Nebulosa de Orionte Nebulosa do Prespio 178 [19r'] Descrevemos brevemente as observaes feitas, at agora, da Lua, das estrelas fixas e da GALXIA. Falta-nos revelar e divulgar aquilo que parece ser o mais importante da presente matria: quatro PLANETAS nunca vistos desde o principio do mundo at aos nossos dias, as cir- cunstncias da sua descoberta e observao, as suas posi- es e as observaes feitas nos ltimos dois meses 76 acerca dos seus deslocamentos e mudanas. E convoco todos os astrnomos a que se dediquem a investigar e a determinar os seus perodos, o que, por falta de tempo, no nos foi possvel levar a cabo at agora. Contudo, advertimo-los novamente de que necessitaro de uma luneta muito precisa, como a que descrevemos no princ- pio deste nosso relato, se no arriscam-se a empreender essa investigao em vo. Assim, ento, no stimo dia de Janeiro do presente ano de 1610, na primeira hora da noite 77, quando eu examinava os astros do cu atravs da luneta, Jpiter mostrou-se, e, como me tinha munido de um instru- mento excelente, vi (o que no tinha acontecido antes devido fraqueza do outro instrumento) que trs peque- nas estrelas estavam perto dele - pequenas, mas muito brilhantes. Embora achasse que eram do nmero das estrelas fixas, apesar de tudo intrigaram-me, pois pareciam estar dispostas exactamente ao longo de uma linha recta paralela eclptica, e ser mais brilhantes do que as outras da mesma gtandeza. A sua disposio entre si e em rela- o a Jpiter era a seguinte: Ori. * O * Occ. [19v'] Isto , duas estrelas estavam no lado Este e uma, no Oeste; a mais oriental e a ocidental pareciam um pouco maiores do que a outra. No me preocupei mini- 179 mamente com a distncia entre elas e Jpiter, pois, como j disse antes, achei que eram estrelas fixas. Mas quando, no oitavo [dia] voltei a estas observaes, guiado no sei por que destino 78, encontrei um arranjo muito diferente. As trs pequenas estrelas estavam todas para o Oeste de Jpiter, achando-se mais perto umas das outras do que na noite anterior, separadas por intervalos iguais, como se mostra no desenho seguinte: Od. o * * * Oec. Aqui, embora no tivesse de maneira nenhuma virado o meu pensamento para a aproximao mtua dessas estre- las, comecei, no entanto, a ficar intrigado por que razo Jpiter podia estar para Leste das ditas estrelas fixas quando no dia anterior ele estava para Oeste de duas delas. Suspeitei que talvez, contrariamente aos clculos astronmicos, o seu movimento fosse directo e que, por essa razo, tivesse ultrapassado essas estrelas com o seu movimento prprioJ9 Por isso esperei impacientemente pela noite seguinte. Mas fiquei desapontado na minha esperana pois o cu estava totalmente coberto com nuvens. Mas no dcimo dia as estrelas apareceram dispostas do seguinte modo relativamente a Jpiter: Od. * * O Oec. Estavam ao seu lado apenas duas, ambas para a parte oriental; a terceira, segundo me pareceu, estava oculta por Jpiter. Estavam igualmente como antes em linha recta 180 com Jpiter e localizadas exactamente segundo a longi- tude do Zodaco. Tendo visto estas coisas e porque no me era possvel de maneira nenhuma atribuir semelhantes mutaes a Jpiter [20r'] e porque, alm disso, me dei conta de que eram sempre as mesmas estrelas (pois nenhumas outras, quer precedendo, quer seguindo Jpi- ter, estavam presentes ao longo do Zodaco por uma grande distncia), mudei desde a a minha perplexidade em admirao, concluindo que a permutao aparente tinha a sua origem no em Jpiter, mas nas ditas estrelas. Por esta razo decidi continuar da em diante as observa- es com mais exactido e rigor. Foi assim que, no dia dcimo primeiro, vi a seguinte disposio: Ori, * * o Oec:. Estavam apenas duas estrelas orientais, das quais a do meio distava trs vezes mais de Jpiter do que da mais oriental. E a mais oriental era cerca de duas vezes maior do que a outra, enquanto na noite anterior elas haviam aparecido aproximadamente iguais. Ento, estabeleci e determinei, sem a mais pequena dvida, que existiam no cu trs estrelas errantes em torno de Jpiter, como Vnus e Mercrio em torno do Sol. Isto acabou por ser constatado com uma clareza meridiana por muitas obser- vaes posteriores; e que no eram apenas trs mas sim quatro astros errantes, fazendo as suas revolues em torno de Jpiter. O relato que segue apresentar as mudanas nas suas posies, rigorosamente determinadas e sem interrupes. Tambm medi as distncias entre elas com a luneta, pelo processo explicado adma. Juntei, alm disso, as horas das observaes, especialmente quando 181 foram feitas mais do que uma na mesma noite, pois as revolues destes planetas so to cleres que geralmente possvel aperceber diferenas de hora em hora. Assim, no dcimo segundo dia, na primeira hora da noite, vi os astros dispostos desta maneira: Ori. o cc. A estrela mais oriental [20v' ] era maior do que a mais ocidental, mas ambas eram muito conspcuas e brilhantes. Uma e outra estavam dois minutos afastadas de Jpiter. Na terceira hora comeou tambm a aparecer uma ter- ceira pequena estrela, que antes no se via, que quase tocava Jpiter no lado Este e era muito diminuta. Todas estavam na mesma linha recta e alinhadas ao longo da eclptica. No dcimo tercei to dia, pela primeira vez, foram vis- tas por mim quatro pequenas estrelas, na seguinte dispo- sio relativamente a Jpiter: Oti. Occ; Trs estavam a Oeste e uma, a Este. Formavam uma linha quase recta, mas a estrela no meio das ocidentais estava um pouco desviada para norte da linha recta. A mais oriental estava dois minutos afastada de Jpiter; os intervalos entre as restantes estrelas e Jpiter eram de apenas um minuto. Todas estas estrelas exibiam o mesmo tamanho e, embora pequenas, eram, apesar de tudo, muito brilhantes, muito mais luminosas do que as estrelas fixas do mesmo tamanho. 182 No dcimo quarto dia o tempo estava nebuloso. No dcimo quinto dia, terceira hora da noite, as quatro estrelas estavam dispostas relativamente a Jpiter como na figura seguinte: Ori. o * Occ. Estavam todas para Oeste, dispostas aproximadamente numa linha recta, excepto que a terceira contada a partir de Jpiter estava um pouco [21r'] elevada para o Norte. A mais prxima de Jpiter era a mais pequena de todas, e as outras apareciam sucessivamente maiores. Os interva- los entre Jpiter e as seguintes trs estrelas eram todos iguais e de dois minutos; mas a mais ocidental estava a quatro minutos da sua mais prxima. Eram muito bri- lhantes e no cintilavam, como sempre apareceram, quer antes, quer depois. Mas stima hora estavam presentes apenas trs estrelas, nesta disposio com Jpiter: Od. o * * * Occ. Isto , estavam perfeitamente alinhadas. A mais prxima de Jpiter era muito pequena e afastada dele trs minu- tos; a segunda estava um minuto afastada desta; e a ter- ceira da segunda quatro minutos e trinta segundos. Pas:.. sada uma hora, contudo, as duas pequenas estrelas no meio estavam ainda mais prximas, distando uma da outra por apenas trinta segundos. No dcimo sexto dia, primeira hora da noite, vimos trs estrelas dispostas na seguinte ordem: 183 Ori. * O cc. Duas flanqueavam Jpiter, afastadas dele, em cada lado, quarenta segundos BO, e a terceira estava a oito minutos de Jpiter no Oeste. As mais prximas de Jpiter pareciam ser no maiores, mas mais brilhantes do que a mais afas- tada. No dcimo stimo dia, trinta minutos aps o ocaso, a configurao era a seguinte: Ori. * O * O cc. Havia apenas uma estrela no Oriente, [21v'] a trs minu- tos de Jpiter. De maneira anloga, havia outra a onze minutos de Jpiter, para o O!=ste. A oriental aparecia duas vezes maior do que a ocidental, e no havia mais do que estas duas. Mas passadas quatro horas, na verdade quase quinta hora da noite, comeou a emergir uma terceira no lado oriental, que, suspeito, tinha antes estado unida com a primeira. A disposio era a seguinte: Ori. ** o * Occ. A estrela do meio, muito prxima da oriental, estava ape- nas a vinte segundos dela, e estava desviada um pouco para Sul da linha recta traada pelas estrelas mais exterio- res e por Jpiter. No dcimo oitavo dia, vinte minutos aps o pr do sol, a disposio era a seguinte: 184 Ori. * o * Occ. A estrela oriental era maior do que a ocidental e estava oito minutos afastada de Jpiter, enquanto a estrela oci- dental estava a dez minutos de Jpiter. No dcimo nono dia, segunda hora da noite, este era o arranjo das estrelas: Od. * o * * Occ. Estavam, portanto, trs estrelas precisamente em linha recta com Jpiter; a nica [estrela] oriental distava de Jpiter seis minutos; entre Jpiter e a primeira para o ocidente havia um intervalo de cinco minutos, enquanto esta estrela estava quatro minutos afastada da mais ocidental. Nesta altura, eu no tinha a certeza se entre a estrela oriental e Jpiter havia uma pequena estrela, muito perto de Jpiter, quase que tocando-o. Na quinta hora, porm, vi claramente esta [22r t ] pequena estrela, ocupando agora um lugar precisamente a meio entre Jpiter e a estrela oriental, de maneira que a configurao era assim: Oli. * O * * Occ. Alm disso, esta estrela observada em ltimo lugar era muito pequena; todavia, pela hora sexta, tinha quase a mesma grandeza que as outras. 185 No vigsimo dia, uma hora e qumze minutos, foi observado um arranjo deste tipo: Oc<:. Estavam presentes trs estrelas pequenas, to diminutas que mal se distinguiam. No estavam distnciadas de Jpiter e entre si mais do que um minuto. No tive a certeza se no Oeste havia duas ou trs pequenas estrelas. Por volta da hora sexta estavam dispostas da seguinte maneira: Od. Oc<:. A [estrela] oriental estava, com efeito, duas vezes mais longe de Jpiter do que antes, isto , dois minutos. A do meio, para o ocidente, estava a quarenta segundos de Jpiter, mas a vinte segundos da mais ocidentaL Final- mente, na stima hora, foram vistas trs pequenas estrelas no Oeste; a mais prxima de Jpiter estava a vinte segun- dos dele; entre esta e a mais ocidental havia um intervalo de quarenta segundos. Oti. Oc<:. E entre estas foi vista uma outra, desviada ligeiramente para Sul, [22v ' ] e sem estar a mais do que dez segundos da mais ocidentaL 186 No vigsimo primeiro dia, s zero horas e trinta minutos, estavam trs estrelas pequenas para Leste, igual- mente espaadas umas das outras e de Jpiter. Ori. O CC'. Estimei os intervalos em cinquenta segundos. Havia tam- bm uma estrela para Oeste, a quatro minutos de Jpiter. A que estava mais prximo de Jpiter do lado oriental era a menor de todas. As outras eram um pouco maiores e .. . quase 19uals entre SI. No vigsimo segundo dia, hora segunda, a confi- gurao das estrelas era deste tipo: OrL * * O cC'. A distncia da [estrela] oriental a Jpiter era de cinco minutos; a distncia de Jpiter mais ocidental era de sete minutos. As duas estrelas ocidentais do meio estavam a quarenta segundos uma da outra, estando a mais pr- xima de Jpiter a um minuto dele. As pequenas estrelas no meio eram menores do que as dos extremos e estavam na mesma linha traada ao longo do Zodaco, excepto que das trs ocidentais a do meio estava ligeiramentedes- viada para o Sul. Mas na sexta hora da noite apareceram neste arranjo: O ri. .. o * 'N<''''' O cC'. 187 A oriental era muito pequena e, como antes, distava cinco minutos de Jpiter. As trs ocidentais estavam igualmente afastadas de Jpiter e entre si, com intervalos de cerca um minuto e vinte segundos cada; [23r'] a estrela mais pr- xima de Jpiter aparecia menor do que as outras duas que se seguiam; e todas pareciam estar exactamente ao longo da mesma linha recta. No vigsimo terceiro dia, quarenta minutos depois do ocaso, a configurao das estrelas era esta: Od. * * O * O cC'. Estavam trs estrelas alinhadas com Jpiter ao longo do Zodaco, como sempre tinham aparecido; duas encontra- vam-se para oriente e apenas uma para ocidente. A mais oriental estava a sete minutos da seguinte, e esta a dois minutos e quarenta segundos de Jpiter, e Jpiter a trs minutos e vinte segundos da ocidental. Eram todas apro- ximadamente da mesma grandeza. Mas na quinta hora, as duas estrelas que antes estavam mais prximas de Jpiter j no eram visveis, escondendo-se, em minha opinio, atrs de Jpiter; a disposio era esta: Oti. * O O cC'. No vigsimo quarto dia foram observadas trs estrelas, todas para o lado Leste, e aproximadamente na mesma linha recta com Jpiter, pois a do meio desviava-se ligei- ramente para o Sul. A estrela mais prxima de Jpiter estava a dois minutos dele, a seguinte a trinta segundos 188 desta, e a mais oriental a nove minutos daquela; e todas eram muito brilhantes. Oei. * ** O Oct'. Mas hora sexta s se divisavam duas, neste arranjo:81 Oei. * o Oct'. [23v'] isto , precisamente numa linha recta com Jpiter, do qual a mais prxima estava afastada trs minutos enquanto a outra estava a oito minutos desta. Se no estou em erro, as duas estrelas do meio observadas antes tinham.:.se unido numa s. No vigsimo quinto dia, uma hora e quarenta minutos, a formao era a seguinte: Oei. * * o Oct'. Havia, com efeito, apenas duas estrelas para o lado orien- tal, sendo elas bastante grandes. A mais oriental estava a cinco minutos da do meio, e a do meio, a seis minutos de Jpiter. No vigsimo sexto dia, s zero horas e quarenta minutos, o arranjo das estrelas era assim: Oei. * * o * Oct'. 189 Viam-se realmente trs estrelas das quais duas estavam para Leste e a terceira para Oeste de Jpiter. Esta ltima estava a cinco minutos dele, enquanto a oriental do meio estava a cinco minutos e vinte segundos dele. A mais oriental estava a seis minutos da do meio. Estavam dis- postas numa mesma linha recta e eram da mesma gran- deza. Seguidamente, na hora quinta, a disposio era quase a mesma, diferindo apenas nisto, que perto de Jpiter uma quarta estrela havia aparecido no Leste, menor do que as outras, e ento afastada trinta segundos de Jpiter, mas ligeiramente elevada para o Norte acima da linha recta, como se v na figura junta: Oei. * * *0 * o cc. No vigsimo stimo dia, uma hora depois do ocaso, ape- nas se divisava uma [24r'] pequena estrela que estava para o Leste, nesta configurao: . Od. o o cc. Era verdadeiramente pequena e distante de Jpiter sete minutos. No vigsimo oitavo e vigsimo nono dias, no foi possvel observar nada por causa da interposio das nuvens. No trigsimo dia, primeira hora da noite, viram-se as estrelas dispostas desta maneira: 82 Od. * O *. o cc. 190 Uma estava para Leste, a dois minutos e trinta segundos de Jpiter, e duas estavam para Oeste, das quais a mais prxima de Jpiter estava a trs minutos dele e a outra a um minuto desta. As estrelas mais exteriores e Jpiter estavam dispostas numa linha recta, mas a estrela do meio estava ligeiramente elevada para Norte; a mais ocidental era menor do que as outras. No ltimo dia [de Janeiro], na segunda hora, apare- ceram duas estrelas para o Leste e uma para Oeste: Oei. ** O o cc. A estrela no meio das orientais estava a dois minutos e vinte segundos de Jpiter; a mais oriental a trinta segun- dos da do meio. A estrela ocidental estava a dez minutos de Jpiter. Estavam aproximadamente na mesma linha recta, estando apenas a oriental, mais perto de Jpiter, ligeiramente elevada para Norte. Mas quarta hora as duas mais orientais estavam ainda mais prximas uma da outra: Oei. O * o cc. [24v'] Estavam, com efeito, apenas distanciadas de vinte segundos. Nestas observaes a estrela ocidental aparecia muito pequena. No primeiro dia de Fevereiro, segunda hora da noite, a formao era a seguinte: Oei. * ~ * o ce. 191 A estrela mais oriental estava a seis minutos de Jpiter e a ocidental a oito [minutos]. Para o Leste, uma estrela muito pequena estava vinte segundos afastada de Jpiter. Traavam uma linha perfeitamente recta. No segundo dia [de Fevereiro], as estrelas apareciam nesta ordem: Oei. * o * * Occ. Uma estrela nica no Leste estava a seis minutos de J pi- ter; Jpiter estava afastado quatro minutos da mais pr- xima no Oeste; e en tre esta e a estrela mais ocidental havia um intervalo de oito minutos. Estavam precisa- mente numa mesma linha recta e eram quase da mesma grandeza. Mas stima hora havia quatro estrelas, entre as quais Jpiter ocupava a posio do meio: Oei. * *0 * * Occ. A mais oriental destas estrelas estava quatro minutos afas- tada da seguinte, esta um minuto e quarenta segundos de Jpiter; Jpiter distava seis minutos da ocidental mais perto dele, e esta, oito minutos da mais ocidental. Esta- vam todas juntas ao longo da mesma linha recta traada ao longo do Zodaco. No terceiro dia [de Fevereiro], stima hora, as estrelas estavam dispostas nesta sequncia: Ori. * Occ. 192 A oriental estava a um minuto e trinta segundos de Jpi- ter, a ocidental mais prxima [25r'] a dois minutos; e a outra ocidental estava dez minutos afastada desta. Esta- vam precisamente na mesma linha recta e eram de igual grandeza. No quarto dia, segunda hora, havia quatro estrelas em torno de Jpiter, duas orientais e duas ocidentais, dis- postas exactamente numa mesma linha recta, como na figura junta. Od. * ~ * * o ce. A mais oriental distava trs minutos da seguinte, enquanto esta estava a quarenta segundos de Jpiter; Jpiter estava a quatro minutos da ocidental mais pr- xima, e esta, a seis minutos da mais ocidental. As suas grandezas eram aproximadamente iguais; a que estava mais perto de Jpiter parecia um pouco menor do que as outras. Mas stima hora as estrelas orientais estavam apenas afastadas [entre elas] trinta segundos. Od. ** O * * O ce. Jpiter estava a dois minutos da [estrela] oriental mais prxima e a quatro minutos da [estrela] ocidental seguinte, e esta estava a trs minutos da mais ocidental de todas. Eram todas iguais e estavam dispostas numa mesma linha recta traada ao longo da eclptica. No quinto dia o cu estava enevoado. No sexto dia, apareciam apenas duas estrelas a flan- quear Jpiter, como se v na figura junta: 193 Od. * o * Oec. (25v ' ] A [estrela] oriental estava a dois minutos de Jpi- ter e a ocidental a trs minutos. Estavam numa mesma linha com Jpiter e eram de igual grandeza. No stimo dia, havia duas estrelas perto de Jpiter, ambas para Leste, dispostas da seguinte maneira: Od. Oec. Os intervalos entre elas e com Jpiter eram iguais, a saber, de um minuto, e uma linha recta passava por elas e pelo centro de Jpiter. No oitavo dia, primeira hora, estavam presentes trs estrelas, todas para Leste, como na figura: Oli. -o Oec. A (estrela] mais prOXlma de Jpiter, bastante pequena, estava a um minuto e vinte segundos afastada dele; a [estrela] do meio estava a quatro minutos desta e era bas- tante grande; e amais oriental, muito diminuta, estava a vinte segundos desta ltima. No conseguia determinar se a mais prxima de Jpiter seria apenas uma ou duas pequenas estrelas, pois parecia-me, por vezes, que havia outra estrela perto dela, para o Leste, excessivamente pequena e separada dela por apenas dez segundos. Esta- vam todas dispostas na mesma linha recta ao longo do Zodaco. Mas, na hora terceira, a estrela mais prxima de 194 Jpiter quase o tocava. Estava apenas a dez segundos dele, enquanto as outras se tinham afastado de Jpiter, estando a do meio a seis minutos de Jpiter. Finalmente, na quarta hora, aquela que antes estava mais prxima de Jpiter, agora no se via, por estar unida com ele. No nono dia, s zero horas e trinta minutos, estavam duas estrelas perto de Jpiter [26r'] para o Leste, e uma para o Oeste, nesta formao: OrL
* o
Oe". A [estrela] mais oriental, que era bastante pequena, estava a quatro minutos da seguinte; a do meio, maior, estava sete minutos afastada de Jpiter; Jpiter estava quatro minutos afastado da estrela ocidental, que era pequena. No dcimo dia, uma hora e trinta minutos, duas estrelas muito pequenas, ambas para Leste, foram vistas nesta disposio: Ori.
-o Oe". A mais afastada estava a dez minutos de Jpiter e a mais prxima, a vinte segundos, e situavam-se na mesma linha recta. Mas, na quarta hora, a estrela mais prxima de Jpiter j no aparecia e a outra apareceu to dimi- nuda que mal se conseguia divisar, embora o ar estivesse muito lmpido e estivesse mais distante de Jpiter do que antes, pois estava agora afastada doze minutos. No dcimo primeiro dia, primeira hora, estavam presentes duas estrelas para o Leste e uma para o Oeste. 195 Ori. * * o * Oe('. A ocidental estava a quatro minutos de Jpiter; a oriental mais prxima estava igualmente a quatro minutos de Jpiter, enquanto a mais oriental estava a oito minutos desta. Eram bastante visveis e estavam na mesma linha recta. Mas na terceira hora apareceu a oriente uma quarta estrela, perto de Jpiter, menor do que as outras, separada de Jpiter trinta segundos Ori. * * -o * Oe('. [26v'] e ligeiramente desviada para Norte da linha recta traada pelas outras estrelas. Eram todas muito brilhantes e bem visveis. Mas na quinta hora e meia a estrela orien- tal mais prxima de Jpiter, tendo-se afastado dele, tinha alcanado uma posio no meio entre ele e a estrela mais oriental sua vizinha. E estavam todas precisamente ao longo da mesma linha recta e eram da mesma grandeza, como se pode ver na figura aqui: Ori. * * * O * Oe('. No dcimo segundo dia, s zero horas e quarenta minu-. tos, apareciam duas estrelas para Leste e, igualmente, duas para Oeste: Ori. * * Oe('. 196 A estrela oriental mais afastada estava a dez minutos de Jpiter enquanto a mais remota para Oeste estava afas- tada oito minutos. Eram ambas muito conspcuas. As outras duas estrelas estavam muito perto de Jpiter e eram muito pequenas, especialmente a mais oriental, que estava a quarenta segundos de Jpiter, enquanto a ociden- tal estava a um minuto. Mas na quarta hora, a pequena estrela que estava prxima de Jpiter para o Leste j no aparecIa. No dcimo terceiro dia, s zero horas e trinta minu- tos, viam-se duas estrelas para o Leste e tambm duas para o Oeste. Od. * O "'* o CC'. A estrela oriental mais prxima de Jpiter, bastante vis- vel, estava a dois minutos dele, e a mais oriental, menos aparente, estava quatro minutos afastada desta. Das oci- dentais, [27 r'] a mais afastada de Jpiter, que era bem visvel, estava separada dele por quatro minutos. Entre ela e Jpiter aparecia uma pequena estrelinha mais perto da estrela mais ocidental, pois no estava a mais de trinta segundos dela. Estavam todas precisamente numa mesma linha recta, ao longo do Zodaco. No dcimo quinto dia (pois no dcimo quarto o cu esteve coberto de nuvens), primeira hora, a posio das estrelas era assim: Oei. *"'0 O cc. Havia, portanto, trs estrelas para o Leste, mas nenhuma se via a Oeste. A estrela oriental mais perto de Jpiter 197 estava a cinquenta segundos dele, a seguinte estava a vinte segundos desta, e a estrela mais oriental, a dois minutos desta ltima e era maior do que as outras, pois as duas mais prximas de Jpiter eram muitssimo pequenas. Mas por volta da hora quinta s se via uma das estrelas perto de Jpiter, afastada dele trinta segundos: Ori. * -o o cc. A elongao da [estrela] mais oriental em relao a Jpi- ter aumentara, pois era ento quatro minutos. Mas na hora sexta, alm das duas colocadas para Leste, como aca- bmos de dizer, via-se uma pequena estrela, muitssimo minscula, para o lado Oeste, afastada dois minuts de Jpiter: Od. * o cc. No dcimo sexto dia, sexta hora, estavam na disposio seguinte: Od. * o * * o cc. A saber, a estrela mais oriental estava sete minutos afas- tada [27v'] de Jpiter; Jpiter estava a cinco minutos da estrela seguinte para o Oeste, e esta, a trs minutos da ltima a Oeste. Eram todas sensivelmente da mesma grandeza, bastante visveis e exactamente na mesma linha traada ao longo do Zodaco. 198 No dcimo stimo dia, primeira hora, estavam pre- sentes duas estrelas, uma oriental, a trs minutos de Jpi- ter, e outra ocidental distanciada dez minutos. Esta [estrela) era algo menor do que a oriental: Ori.. * o
Oee. Mas na sexta hora a oriental aproximara-se de Jpiter, estando apenas a cinquenta segundos distante dele, enquanto a [estrela) ocidental estava mais longe, isto , a doze minutos. Numa e noutra observao estavam na mesma linha e ambas eram bastante pequenas, especial- mente a que estava para Leste na segunda observao. No dia 18, primeira hora, estavam presentes trs estrelas, das quais duas ocidentais e uma oriental: Ori. * o *- * Oee. A estrela oriental estava a trs minutos de Jpiter, a oci- dental, mais prxima a dois minutos, e a outra estrela mais ocidental estava a oito minutos da do meio. Todas estavam precisamente na mesma linha recta e tinham aproximadamente a mesma grandeza. Mas segunda hora as estrelas mais prximas de Jpiter estavam afastadas por espaos iguais pois a ocidental estava agora trs minutos afastada dele. Mas na sexta hora apareceu uma quarta pequena estrela entre a mais oriental e Jpiter, na confi- gurao seguinte: Ori. * * * Oce. 199 A estrela mais oriental estava a trs minutos da seguinte, [28r'] e esta estava a um minuto e cinquenta segundos de Jpiter; Jpiter estava a trs minutos da estrela oci- . dental seguinte, e esta a sete minutos da estrela mais ocidental. Eram todas quase iguais, apenas a oriental perto de Jpiter era um pouco menor do que as outras, e estavam todas na mesma linha recta paralela eclptica. No dia 19, s zero horas e quarenta minutos, viam- -se apenas duas estrelas, bastante grandes, para o lado Oeste de Jpiter, precisamente alinhadas com Jpiter na mesma linha traada ao longo da eclptica: Od. o * * Oee. A [estrela] mais prxima de Jpiter estava a sete minutos dele e a seis minutos da estrela mais ocidental. No dia 20, o cu estava enevoado. No dia 21, uma hora e trinta minutos, observa- vam-se trs pequenas estrelas, muito diminutas, na seguinte disposio: Oei. o Occ. A [estrela] oriental estava a dois minutos de Jpiter, Jpi- ter, a trs minutos da seguinte estrela ocidental, e esta, a sete minutos da mais ocidentaL Estavam precisamente na mesma linha recta, paralela eclptica. No dia 25, uma hora e trinta minutos (pois durante as trs noites anteriores o cu esteve coberto de nuvens), apareceram trs estrelas, Oei.
.. o o cC' 200 duas para Leste, cujas distncias entre elas e Jpiter eram iguais [28v'] a quatro minutos. A Oeste havia uma nica estrela, a dois minutos de Jpiter. Estavam precisamente numa mesma linha recta, ao longo da eclptica. No dia 26, s zero horas e trinta minutos, s havia duas estrelas, uma para Leste a d'::Z minutos de Jpiter e a outra para o Oeste, afastada seis minutos: Oei. o * Oe,". A [estrela] oriental era algo menor do que a ocidental. Mas quinta hora apareceram trs estrelas. Alm das duas j assinaladas, divisava-se uma terceira, perto de Jpiter, Or. * Oe,". para o Oeste, muito pequena, que antes tinha estado oculta atrs de Jpiter, e que estava a um minuto dele. A [estrela] oriental aparecia mais afastada do que antes, isto , estava agora a onze minutos de Jpiter. Nesta noite foi possvel observar, pela primeira vez, o avano de Jpiter e dos seus planetas adjacentes ao longo do Zodaco, tendo por referncia uma estrela fixa; observava-se, com efeito, uma estrela fixa a Leste, a onze minutos do planeta mais oriental e algo deslocada para o Sul, do seguinte modo: Or. o- * * fixa 201 No dia 27, uma hora e quarenta minutos,83 as estrelas apareceram nesta configurao: 84 Od. * ** O cC'. * fixa A [estrela] mais oriental estava a dez minutos de Jpiter, a estrela seguinte, perto de Jpiter, a trinta segundos; a ocidental seguinte estava (29r'] a dois minutos e trinta segundos de Jpiter, e a estrela mais ocidental estava dis- tante desta um minuto. As estrelas mais perto de Jpiter apareciam pequenas, especialmente a oriental, enquanto as estrelas mais exteriores eram muito visveis, especialmente a ocidental. Formavam uma linha recta traada exacta- mente ao longo da eclptica. O avano destes planetas para o Leste discernia-se claramente pela comparao com a j referida estrela fixa. De facto, Jpiter, com o seu cor- tejo de planetas, aproximava-se dela, como pode ser visto na figura junto. Mas, quinta hora, a estrela oriental mais perto de Jpiter estava um minuto afastada dele. No dia 28, primeira hora, s se viam duas estrelas, uma oriental, a nove minutos de Jpiter, e uma ocidental a dois minutos dele. Eram razoavelmente conspcuas e encontravam-se numa mesma linha recta. Esta linha era intersectada perpendicularmente por uma linha da estrela fixa ao planeta oriental, como se mostra na figura: Od. * o * o cC'. * fixa 202 Mas quinta hora distinguia-se uma terceira pequena estrela, para Leste, afastada de Jpiter dois minutos, numa disposio deste tipo: Od. * * O * Oce. No primeiro dia de Maro, s zero horas e quarenta minutos, avistavam-se quatro estrelas, [29v'] todas a Leste. A mais prxima de Jpiter estava a dois minutos dele, a seguinte, a um minuto desta, e a terceira, a vinte segun- dos, e era mais brilhante do que as outras. Desta, final- mente, a mais oriental estava a quatro minutos e era menor do que as outras: Ori. * ... O O ce. Formavam aproximadamente uma linha recta excepto que a terceira estrela a partir de Jpiter estava ligeiramente elevada. A estrela fixa formava um tringulo equiltero com Jpiter e com a estrela mais oriental, como se mos- tra na figura. No segundo dia [de Maro], s zero horas e quarenta minutos, havia trs planetas, dois para o Leste e um para o Oeste, nesta configurao: Ori. O * Oce. * fixa 203 o mais oriental estava a sete minutos de Jpiter, enquanto este estava a trinta segundos do planeta seguinte. O ocidental estava dois minutos afastado de Jpiter. Os [planetas] mais exteriores eram maiores e mais brilhantes do que o outro, que aparecia muito pequeno. O mais oriental parecia um pouco elevado para o Norte, acima da linha recta, passando por Jpiter e pelos outros. A estrela fixa que j referimos estava afastada oito minu- tos do planeta ocidental ao longo da linha traada desse planeta 85 perpendicularmente linha recta, passando por todos os planetas, como a figura mostra. Pareceu-me bem adicionar estas comparaes de Jpiter e os seus planetas adjacentes com a estrela fixa [30r'] para que a partir delas qualquer pessoa possa com- preender que o avano dos ditos planetas, em longitude e em latitude, est exactamente de acordo com os mOVi- mentos que se deduzem das tabelas. Estas so as observaes dos quatro planetas Medi- ceus que foram recentemente, e pela primeira vez, desco- bertos por mim, a partir das quais, embora no seja ainda possvel calcular os seus perodos, permitido, ao menos, fazer alguns reparos importantes. Em primeiro lugar, como eles algumas vezes seguem, e outras vezes precedem Jpiter com intervalos iguais, e esto afastados dele para Leste e tambm para Oeste ape- nas com intervalos muito estreitos, acompanhando-o quer no movimento retrgrado quer no directo, ningum pode duvidar que completam as suas revolues em torno dele, ao mesmo tempo que, todos juntos, completam um perodo de doze anos em torno do centro do mundo. Alm disso, rodam em crculos desiguais, o que se deduz claramente do facro de que, nas maiores elongaes de Jpiter, nunca se podem ver dois planetas em conjuno, enquanto, por outro lado, se encontram dois, trs e s vezes mesmo todos perto de Jpiter. 204 Depreende-se ainda que as revolues dos planetas que descrevem crculos menores em torno de Jpiter so mais rpidas. Com efeito, as estrelas mais prximas de Jpiter so vistas muitas vezes para o Leste quando no dia anterior apareciam para o Oeste, e vice-versa, enquanto, do exame cuidadoso dos seus retornos minuciosamente anotados, o planeta que percorre o maior orbe parece ter um perodo semimensal 86
Temos, alm disso, um excelente e esplndido argu- mento para eliminar os escrpulos daqueles que, embora admitindo tranquilamente a revoluo dos planetas em torno do Sol no sistema coperniciano 87, ficam to pertur- bados pela circulao de uma nica Lua em torno da Terra, enquanto as duas juntas completam um orbe anual em torno do Sol, que concluem que esta constituio do universo deve ser recusada como impossvel. Pois aqui temos no apenas um planeta revolvendo em torno de outro enquanto ambos se deslocam ao longo de um grande crculo em torno do Sol, mas os nossos sentidos mostram-nos quatro estrelas vagueantes [30v'] em torno de Jpiter, semelhana da Lua em torno da Terra, ao mesmo tempo que todas elas com Jpiter percorrem um grande orbe em torno do Sol no intervalo de doze anos.a 8 Finalmente, no podemos passar em silncio a razo por que sucede que as estrelas Mediceias, enquanto com- pletam as suas revolues muito pequenas em torno de Jpiter, parecem por vezes duplicar de tamanho. No podemos de maneira nenhuma buscar a razo nos vapores terrestres, pois as estrelas aparecem maiores ou mais pequenas enquanto os tamanhos de Jpiter e das estrelas fixas vizinhas se vem completamente inalterados. Por outro lado, parece absolutamente inconcebvel que elas se aproximem e afastem da Terra no perigeu e apogeu das suas revolues a ponto de causar tais grandes mudanas. De facto, o pequeno crculo que percorrem no pode, de 205 maneira nenhuma, ser capaz de produzir esse efeito; quanto a um movimento oval (que neste caso teria que . ser quase direito), parece ser inconcebvel e de maneira nenhuma concordante com as aparncias. 89 Ofereo com agrado o que me parece neste assunto e submeto-o ao julgamento e censura dos bons filsofos. bem sabido que por causa da interposio dos vapores terrestres o Sol e a Lua parecem maiores, mas as estrelas fixas e os planetas mais pequenos. Por esta razo, perto do horizonte as luminrias parecem maiores mas as estre- las mais pequenas e geralmente invisveis; e diminuem ainda mais se esses vapores so inundados de luz. 90 Por essa razo, as estrelas parecem muito pequenas durante o dia e nos crepsculos; mas no a Lua, como j afirmmos antes. Pelo que j dissemos acima e tambm pelas coisas que sero discutidas mais amplamente no nosso Sistema 91, igualmente certo que no apenas a Terra mas tambm a Lua tem o seu prprio orbe vaporoso em seu redor. E podemos, por isso, fazer o mesmo julgamento acerca dos restantes planetas, de tal maneira que no parece inconce- bvel colocar ao redor de Jpiter um orbe mais denso do que o resto do ter em torno do qual os planetas MEDI- CEUS so levados, como a Lua em torno da esfera dos elementos. E no apogeu, pela interposio deste orbe, eles parecem mais pequenos, enquanto no perigeu, por causa da ausncia ou. atenuao deste orbe, parecem maiores. A falta de tempo impede-me de prosseguir este assunto. O honesto leitor pode esperar em breve mais sobre estes temas. FIM 206 NOTAS I Nuncus. A traduo desta expresso tem sido porventura uma das maiores fontes de discusso entre os que se ocuparam de verter o texto para os diferentes vernculos. De um ponto de vista estritamente lingustico impossvel decidir se Sidereus Nuncius fica Mensageiro ou Mensagem (das Estrelas). No h dvida de que Galileu tinha em mente o sentido de "Mensagem", mas tambm certo que nunca se ops nem corrigiu quando vrios dos seus temporneos usaram o sentido de "Mensageiro". Ao longo dos tem- pos, vrios tradutores optaram por uma, ou por outra, das possibili- dades, mas recentemente a maioria parece ter preferido a traduo "Mensageiro", baseada sobretudo em questes de tradio. Essa foi a opo seguida por Edward Stafford Carlos. Stillman Drake e Albert Van Helden nas suas consagradas tradues inglesas, e por Fernand Hallyn e Isabelle Pantin nas tradues francesas mais recentes. inte- ressante reparar que, em 1987, Carlos Ziller Camenietzski apresentou no Brasil a primeira traduo portuguesa, com o ttulo A Mensagem das Estrelas, mas na reedio de 2009 esse ttulo foi alterado para O Mensageiro das Estrelas. A mais importante excepo deve-se a William Shea, que, na sua traduo de 2009, usou o ttulo A Sideral Message. Uma opo interessante (mas algo radical) foi a do tradutor espanhol Carlos Sols, que decidiu acentuar o carcter sensacional e jornalstico do livro de Galileu, baptizando-o de La Gaceta Sideral. Todos os tradutores apresentam justificao para a sua escolha e quanto a ns, no tendo sido convencidos pelos argumentos em con- trrio, limitamo-nos a seguir a escolha mais habitual. Sobre este assunto, ver: EDWARD ROSEN, The tide of Galileo's Sidereus cius, Isis, 41 (1950) 287-289. EDWARD ROSEN, "Stillman Drake's Discoveres and Opinions of Galileo, Isis, 48 (I 957) 440-443; STILLMAN DRAKE, The Starry Messenger, Isis, 49 (1958) 346-347. 2 Patricio, no latim original, no sentido de membro da nobreza. Galileu pode reclamar sem exagero ser nobile florentino, um "nobre florentino". A sua famlia tem razes antigas e distintas em Florena, que se podem identificar a partir do sculo XIII. O nome orginal da famlia era Buonaiuti. mas a certa altura um ramo tomou o nome Gamei. O trabalho clssico sobre este assunto o estudo de ANTONIO FAVARO, Ascendenti e collaterali di Galileo Galilei, 207 Archivio Storico Italiano, 47 (1911) 346-378, mas qualquer boa bio- grafia de Galileu esclarece as suas origens. Veja-se em especial MICHELE CAMEROTA, Galleo GaMei e la Cultura Scientifica nell'et della Controriforma (Roma: Salerno Editrice, 2004), pp. 25-37 e as indicaes bibliogrficas a apresentadas. Pode ver-se a rvore geneal- gica de Galileu em: Opere, XIX, 17. 3 Galileu foi professor em Pdua entre 1592 e 1610. No final da sua vida, recordaria essa poca como os melhores dezoito anos da sua vida (Opere, XVIII, 209). Sobre este perodo veja-se: GIOVANNI SANTINELLO (ed.), Galileo e la cultura padovana (Padua: CEDAM, 1992), e o captulo III, Patavina libertas, em MICHELE CAMEROTA, Galileo GaMei e la Cultura Scientifica nell'et della Controriforma (Roma: Salerno Editrice, 2004), pp. 75-149. 4 Perspicilli. Escrevendo em latim, Galileu usou o termo perspi- cilium para designar o novo instrumento. Em italiano escrevia occhiale, e no seu tempo foram correntes os termos occhiale o can- none, canone a veder lontano, cannochiale, ou termos anlogos (vide por exemplo, Opere, X, 250, 255, 257, 259, 260, 261, 297). O pri- meiro livro impresso onde surge o termo "telescopium" a obra do professor romano Giulio Cesare Lagalla, De phaenomenis in orbe lunae novi telescopii usu a D. Gatileo Galileo nunc iterum suscitatis physica disputatio (Venetiis, 1612), mas o termo circulava j antes, tendo sido cunhado aparentemente por Federico Cesi ou (segundo E. Rosen) por Joannes Demisianus durante um jantar da Accademia dei Lincei. Sobre esta questo, veja-se: EDWARD ROSEN, The Naming oi the Telescope (New York: Henry Schulman, 1947). Em Portugal, o primeiro termo conhecido (1615) longemira, que surge nas notas das aulas do professor jesuta Giovanni Paolo Lembo (ANTT, Ms. Liv. 1770). Os tradutores mais recentes empregaram os termos spyglass (Drake, Van Helden, Shea) , lunette (Hallyn e Pantin), anteojo (Sols). Hossenfelder no traduz o ttulo mas, um pouco mais adiante, traduz perspicilium por Augenglass. Ao longo do texto de Galileu, para evitar anacronismos, usmos sempre o termo "luneta", mas no Estudo e demais anotaes empregmos o termo que depois ficou consagrado: "telescpio". Poder-se-ia argumentar que a soluo mais correcta seria usar aquele que parece ter sido o termo portu- gus do perodo ("culo"), mas tambm aqui levmos em considera- o a tradio mais habitual entre os tradutores. 208 S Perspicilli nuper a se reperti. Muito se escreveu j sobre o sentido correcto a atribuir a esta expresso, que depende da traduo do verbo reperio. Drake: "lately invented by him"; Van Helden: "lately devised by him"; Hallyn: "rcemment conue par lui"; Pandn: "qu'il venait d'inventer". A posio de Galileu acerca disto foi clara, embora nem sempre compreendida por todos. Galileu reconheceu que os holandeses haviam sido os primeiros a fazer um telescpio e sempre disse que a notcia disso lhe tinha chegado. Por exemplo, no II Saggiatore (1623) foi completamente claro acerca da prioridade da inveno, falando de um "Olandese, primo inventor del telescopio" (Opere, VI, 259). Mas tambm sempre insistiu em que a sua concep- o, se bem que posterior, havia sido independente, e no uma cpia de qualquer telescpio. Veja-se EDWARD ROSEN, Did Galileo daim he invented the telescope?, Proceedings 01 the American Philosophical Society, 98 (1954) 304-312. 6 Galileu usou o termo "planetas" para se referir aos corpos celestes que orbitam em torno de Jpiter, e nunca usou o termo "satlites", proposto por Kepler. Sobre este assunto, ver o Estudo, p.80. 7 Cosme II de Mediei (1590-1621), filho de Fernando I (1549- 1609) e de Cristina de Lorena (1565-1637), casados em 1589; ace- deu ao trono em 1609, pela morte do pai. No original vem desig- nado como Magno Haetruriae Duei, usando o antigo termo Etruria para designar a Toscana. Cosme II seria um grande protector de Galileu. Veja-se: FERDINAND SCHEVILL, The Mediei (New York: Har- per, 1960 [orig. 1949]); FURIO DIAZ, II Granducato di Toscana: I Mediei (Torino: UTET, 1976); J. R. HALE, Fiorence and the Mediei: The Pattem 01 Control (London: Thames and Hudson, 1977); RICHARD FREMANTLE, God and Money. Florence and the Mediei in the Renaissance: Including Cosimo Is Uffizi and its Coilection (Florence: L. S. Olschki, 1992). Mais especificamente sobre o mecenato cientifico da famlia Medici, ver os textos e imagens do excelente catlogo: I Mediei e te Seienze. Strumenti e Macchine neile coltezioni Granducali. A cura di FILIPPO CAMEROTA e MARA MrNIATI (Firenze: Giunti Edi- tore, 2008). O estudo das relaes entre Galileu e os Medici no pode dispensar, hoje em dia, os trabalhos de Mario Biagioli a que j aludimos antes, apesar de, como tambm mencionmos, a sua inter- pretao ter levantado alguma polmica. 209 8 Sobre o estilo deste prefcio recorde-se a feliz expresso de A. Battistini quando disse tratar-se de uma dedicatria "piena di cerimo- niose genuflessioni verbali". ln: ANDREA BATTISTINI, Ga/ileo e i Gesuit. Miti letterari e retorica de/Ia scienza (Milano: Vita e Pensiero, 2000), p. 22. Sobre a estrutura e o valor literrio e social destas car- tas dedicatrias, veja-se: KEVIN DUNN, Pretexts o/ Authority: Rhetoric o/ Authorship ln the Renaissance Preface (Stanford: California Univer- sity Press, 1994) e S. TARQUINI, Simbologia dei Potere. Codici di Dedica aI Pontefice ne/ Quattrocento (Roma: Roma nel Rinascimento, 2001). Mais especificamente sobre estas cartas na literatura cientfica, veja-se: NICHOLAS JARDINE, The places of astronomy in early- modem cu/ture, Journal for the History o/ Astronomy, 29 (1998) 49-62. 9 Sumptas ad sydera ducti. Galileu alude a um passo das Ele- gias de Proprcio (liv. III, no. 2, verso 19): "Nam neque Pyramidum sumptus ad sidera ducti", na traduo portuguesa: "Pois nem o esplendor das Pirmides erguidas at aos astros", in: PROPRCIO, Ele- gias. Traduo portuguesa de Aires A. Nascimento, Maria Cristina Pimentel, Paulo F. Alberto, J. A. Segurado e Campos (Lisboa: Centro de Estudos Clssicos; Assis: Accademia Properziana dei Subasio, 2002), p. 153. 10 A inspirao para este passo vem de Horcio, nas suas Odes (livro III, ode 30, versos 1-5): "Exegi monumentum aere perennius 1/ Regalique situ pyramidum altius, II Quod non 'imber edax, non Aquilo impotens 1/ Possit diruere aut innumerabilis 1/ Annorum series et fuga temporum." Na traduo portuguesa de Ema Barcelos: "Erigi um monumento mais duradouro que o bronze, 1/ mais alto que a construo real das pirmides, que nem o Inverno voraz, nem o indomvel Aquilo /I ou a srie inumervel dos anos e a fuga do tempo /I podero destruir." ln: HORCIO, Odes Escolhidas. Texto latino e verso portuguesa por Ema Barcelos (Porto: Porto Editora, 1975), pp. 52-53. 11 Tempus edax ... invidiosa vetustas. As expresses so de Ovdio, Metamorfoses, xv, 34. Vid. OVDIO, Metamorfoses, traduo por Domingos Lucas Dias, voi. II (Lisboa: Vega, 2008), p. 362. 210 12 Tal como a palavra grega Cometes [K0J..lTj1:TJS], tambm o termo latino Crinitas significa farta cabeleira. 13 O episdio do aparecimento do cometa durante os jogos organizados por Augusto em memria de Jlio Csar relatado por Suetnio no par. LXXXVIII da Vida de Caio Jlio Csar. Vide Suetnio, Os Doze Csares. Traduo e notas de Joo Gaspar Simes, 3 a ed. (Lisboa: Editorial Presena, 1979), p. 50. 14 Esta carta dedicatria a Cosme II est plena de linguagem astrolgica. Mario Biagioli trouxe luz do dia o rico simbolismo, com frequente recurso astrologia, em que Galileu envolveu muitas das suas descobertas, relacionando-as com a imagtica dos Mediei. Vide MARIO BIAGIOLI, Galileu Corteso. A Prtica da Cincia na Cul- tura tJ Absolutismo (Porto: Porto Editora, 2003) [originalmente: Gali- leo Courtier: The Practice 01 Science in the Cu/ture o[ Abso!utism (Chi- cago and London: The University of Chicago Press, 1993)]. Sobre este assunto, veja-se tambm: GUGLIELMO RIGHINI, Galileano di Cosimo II de Medici, Annali dell1stituto e Museo di Storia della Scienza di Firenze, 1 (1976) H. DARREL RUTKlN, Celestial Offerings: Asrrological Motifs in the Dedicatory Letters of Kepler's Astronomia Nova and Galileo's Sidereus Nuncus, in W. NEWMAN and A. GRAFTON (ed.), Secrets o[ Nature, Astrology and Alchemy in Early Modem Europe (Cambridge, Mass.: The MIT Press, 2001), pp. 133-172. 15 O centro identificado como o centro do mundo. Galileu . revela logo aqui na dedicatria, sem margem para dvidas, a sua opo coperniciana. Este passo tem o interesse de ser a primeira expresso pblica conhecida do copernicianismo de Galileu. Mais adiante, j no final do livro, referir-se- explicitamente ao "sistema coperniciano" (na p. 205). Recorde-se que a dedicatria e as ltimas pginas do Sidereus Nuncius foram as derradeiras partes a serem escri- tas por Galileu, sensivelmente nos mesmos dias. O perodo de rota- o de Jpiter em torno do Sol de 11 anos e 315 dias. 16 Mediurnque coeH. Meio do cu: termo astrolgico. A inter- seco da eclptica com o meridiano do lugar. 211 17 Orientalemque angulum sua Regia illustrans. O ngulo oriental o formado pela interseco da eclptica com o horizonte oriental, isto , refere-se ao signo que est a nascer. O passo tem alguma dificuldade de traduo que, no entanto, j foi resolvida pelos anteriores tradutores. O ablativo "sua Regia" tem aqui valor instru- mental e refere-se casa regida por Jpiter, isto , Sagitrio. Galileu d, portanto, uma indicao temporal bastante precisa: Jpiter encon- trava-se no ponto mais elevado da sua trajectria e o signo Sagitrio estava a nascer. Estes factos so confirmados nos dois horscopos (cartas natais) de Cosme II que Galileu fez (s um est completo). 18 Galileu fora tutor de matemtica do jovem Cosme no Vero de 1605 (Opere, X, 144-145), em Outubro de 1606 (Opere, X, 158- -162), e novamente no Vero de 1608 (Opere, X, 214-215). Em 1606 dedicou a Cosme o seu Le Operazioni de! compasso geometrico et militare (Padova, 1606) (vid. Opere, II, 367-368). 19 Galileu relembra e reafirma a sua origem toscana. 20 4. Idus Martii. Isto , 12 de Maro. 21 O Conselho dos Dez era o rgo que tutelava as questes de segurana interna da Repblica Veneziana, em que se inclua tambm a censura dos livros. A autorizao de publicao do livro foi dada pelo Conse!ho dos Dez, depois de o livro ter sido examinado pelos Reformadores [Riformatorz] da Universidade de Pdua. interessante observar que no relatrio que foi enviado pelos Riformatori o livro de Galileu tem o ttulo de Astronomica denuntiatio ad astro logos (Opere, XIX, 227-228). Sobre os mecanismos de exame e censura de livros neste perodo em Veneza veja-se a obra clssica e indispensvel de PAUL E. GRENDLER, The Roman Inquisition and the Venetan Press (Princeton: Princeton University Press, 1977). Elementos complemen- tares sobre esta questo por GAETANO COZZI, Religione, moralit e giustizia a Venezia: vicende della magistratura degli Esecutori contra la Blasfemia, in GAETANO COZZI, La Societ Veneta e ii suo Diritto (Venezia: Fondazione Cini, 2000), pp. 65-148. 22 Astronomicus nuncius. Embora acerca da correcta traduo da palavra "nuncius" no ttulo Sidereus Nuncius tenha havido sempre uma diversidade de opinies entre "mensagem" ou "mensageiro", a 212 expresso "astronomicus nuncius" tem sido sempre traduzida com o sentido de "mensagem astronmica". Astronomicus nuncius parece ter sido o segundo ttulo que Galileu pensou para o livro, j que antes o havia designado por Astronomica denuntiatio, e depois passou a cha- mar Sidereus Nuncius. 23 Cosmica Sydera. Como se explica no Estudo, esta parte do texto foi impressa antes de Galileu ter recebido as instrues para alterar o nome para "estrelas de Mediei". Ver p. 88. 24 O famoso Catlogo de Ptolomeu, nos livros VII e VIII do Atmagesto, listava 1022 estrelas. Vide Ptolemy's Almagest. Translated and Annotated by G. J. Toomer (Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1998), pp. 339-399. Para estudos mais avanados, ver: Cl.AUDIUS PTOLEMAUS, Der Sternkatalog des Almagest. Die ara- bish-mittelalterliche Tradition, ed. Paul Kunitzsch, 3 vols. (Wiesbaden, 1986-1991) e GERO GRASSBOFF, The History o[ Ptokmy's Star Catalo- gue (New York; Springer, 1990). 25 terrestres diametros, no original. Tem sido muitas vezes interpretado como um lapso de Galileu, referindo "dimetros" terres- tres quando deveria dizer "raios", mas corresponde na verdade a um uso muito peculiar do termo por Galileu, que escreve "dimetro" quando quer dizer "semidimetro" [Le raio], dizendo ento "dimetro inteiro" quando se refere ao "dimetro". Na traduo usmos a ter- minologia actual. Veja-se EDWARD ROSEN, Galleo on the distance between the Earth and the Moon, Isis, 43 (1952) 344-348. 26 Como evidente, se as distncias lineares so aumentadas 30 vezes, a superfcie de um corpo aumentar 30 2 = 900 vezes e o seu volume 30 3 27 000 vezes. 27 Erraticas stellas. Alm desta designao, Galileu tambm usa vagam para referir-se aos planetas, por oposio s estrelas fixas. 28 Para acompanhar a analogia que Galileu prope preciso recordar que as e10ngaes de Vnus e Mercrio so sempre bastante limitadas. Mercrio nunca est a mais de 28 do 50\' e Vnus, nunca a mais de 45. A noo de que Vnus e Mercrio circulam em torno do Sol muito anterior ao sistema de Coprnico. 213 29 Signific;,. que esta parte do texto foi escrita pouco depois da descoberta dos satlites de Jpiter, isto , em meados de Janeiro de 1610. 30 Diuina prius aluminante gratia. A noo de ter sido espe- cialmente iluminado por Deus para conseguir o descobrimento do telescpio e, depois, dos novos fenmenos celestes, no , como se poderia pensar primeira vista, um mero floreado literrio. Galileu esteve sempre profundamente convicto de ter sido objecto de uma especial eleio por Deus, s a ele concedida, e refere-o repetida- mente. Por exemplo, Opere, VI, 383; X, 280; XI, 80. 31 Menses abhinc decem fere. No manuscrito: "h cerca de oito meses" ("menses abhinc 8 fere", Opere, III/I, 18), alterado depois pelo prprio Galileu. 32 rumor ... increpuit. Galileu InSIStiU sempre em que S lhe chegara uma notcia do telescpio e que, apenas com base nesse informe, snho, havia sido capaz de reconstruir o instrumento. Alm deste passo, assim o afirma numa carta de 29 de Agosto de 1609 a Benedetto Landucci (Opere, X, 253), e tambm no II Saggia- tore (Opere, VI, 258). 33 quodam Belga. O termo tem uma acepo muito lata. Hallyn considera que o termo "ne peut tre traduit que par une priphrase" e prope: "un habitant des Provinces des Pays-Bas" (HALLYN, p. 117). No II Saggiatore (I623) Galileu usa o termo "un Olandese" (Opere, VI, 258). 34 Iacobo Badovere. Refere-se a Jacques Badouere (Badouer, Badovere, Badoire), nobre francs de uma famlia de origem vene- ziana. Estudou na Universidade de Pdua entre 1598 e 1599, ficando alojado na casa de Galileu, com quem teve aulas privadas de assuntos cientficos. Ao regressar a Frana tornou-se secretrio do rei Henri- que N. Nascido no seio de uma famllia protestante, converteu-se ao catolicismo em 1604. Sobre Badovere: ANTONIO FAVARO, Amici e corrispondenti di Galileo Galilei: Giacomo Baduere, Atti dei Reale Istituto 1&neto di Scienze, Lettere ed Arti, 65 (1905) 193-201; B. ULIANICH, Badoer, Giacomo, in Dizionario Biografico degii Italian 214 (Roma: Istituto delta Encidopedia Italiana, 1960), vol. 5, pp. 114- -116; FRANCO MUSARRA, Giacomo Badovere e il problema dei 'Libertini', Ateneo Vneto, 11 (1973) 121-137. 3S Galileu repetir noutros locais que chegou a mveno do telescpio por especulaes da "teoria das refraces", mas, como j se explicou, no foi certamente assim que as coisas se passaram. Ele nunca chegou a dominar os princpios pticos subjacentes ao telesc- pio e parece nem sequer ter compreendido a teoria do instrumento quando foi apresentada por Kepler na Dioptrice (1611), como, alis, confidenciou a um visitante (Opere, XIX, 590). Galileu aperfeioou os seus telescpios por tentativa e erro, experimentando, numa suces- so de melhoramentos certamente notvel, mas muito mais artesanal do que terica. 36 Um destes telescpios foi oferecido ao Senado de Veneza. 37 TeUuris dametros. De novo, o uso de "dimetros" a signifi- car "semidimetros", isto , raios. Corrigimos na traduo. 38 Note-se como Galileu distingue claramente entre a nitidez da imagem de um telescpio e a sua ampliao. 39 O procedimento' aqui descrito no originalmente de Galileu, sendo o utilizado pelos fabricantes de lentes de finais do sculo XVI. Uma tcnica muito semelhante vem descrita na obra de Benito Daza de Valds, Uso de los Antojos (1623). 40 Galileu subscreve uma teoria extramissionista (ou emlSSIQ- nista) da viso segundo a qual os raios saem do olho; infelizmente a explicao dada no totalmente dara. 41 No manuscrito do Sidereus Nuncius pode ver-se um dia- grama, muito simples, de um telescpio que parece mostrar duas len- tes convexas (Opere, IIIII, 19). O diagrama que foi depois impresso ainda mais simplificado, a tal ponto que praticamente intil. Em particular, Galileu no faz qualquer tentativa de explicar o ponto essencial, isto , como se formam as imagens. Pode observar-se, con- tudo, que, de acordo com o desenho, todo o efeito ptico parece provir da objectiva (convexa), enquanto a ocular (concava) parece no 215 alterar de forma significativa o trajecto dos raios. Como se explica no Estudo introdutrio, isto parece estar de acordo com o que se julga ter sido a compreenso de Galileu da ptica involvida. 42 Esta promessa nunca foi cumprida; Galileu nunca apresentou a sua teoria do telescpio, apesar de, em anos seguintes, no li Saggiatore (1623) (Opere, VI, 259), no Dialogo sopra i due massim sistemi (1632) (Opere, VII, 388-389), e em alguma correspondncia dispersa, ter dado indicaes (mas sempre muito vagas) acerca da des- ses princpios tericos. Os leitores do Sidereus Nuncius, contudo, recordaram-lhe, por vezes, a promessa feita (Opere, XII, 281). 43 Como Galileu iniciou as suas observaes telescpicas da Lua em meados/fim de Novembro, o passo indica que esta parte do texto foi redigida em meados de Janeiro, isto , que foi uma das primeiras partes a ser escrita, j que se pode estabelecer o incio da redaco do Sidereus Nuncius em 15 de Janeiro de 1610. 44 Muitos dos pargrafos relativos s observaes da superfcie da Lua so retiradas da carta de 7 de Janeiro de 1610 (Opere, X, 273-277). 45 Pertundere. Galileu usa quase sempre o termo "perfundere" quando se refere iluminao da Lua pelo Sol, um termo que remete mais para uma teoria da impregnao do que para uma teoria de reflexo. Sobre as teorias da poca relativas origem e aos processos associados luz da Lua indispensvel consultar a obra de EILEEN REEVES, Panting the Reavem, Art and Science in the Age 01 Galileo (Princeton: Princeton University Press, 1997). 46 Trata-se da linha que modernamente se designa por "termi- nador". 47 Quadratura a pOSlaO de um astro que se encontra a 900 em relao ao Sol. Na Lua a primeira quadratura o quarto cres- cente. 48 o UnlCO passo onde Galileu deixa entender que j antes dele se havia defendido que a Lua era como uma outra Terra. Na verdade, como se explica mais no texto, muitos autores da Antigui- 216 dade, com especial destaque para Plutarco, haviam defendido que a Lua era como a Terra, com montanhas e vales. 49 Galileu pensa que h gua na Lua. Mais tarde mudar de opinio (Opere, VII, 125; XII, 240). 50 A cavidade tem sido geralmente identificada com a cratera A1batnio, embora no seja possvel faz-lo com segurana absoluta. O desenho de Galileu est manifestamente exagerado, para tornar mais convincente a semelhana entre a Lua e a Terra, e a cavidade tem uma circularidade e um tamanho que no se vem em qualquer cratera verdadeira da Lua. Kepler achou que esta enorme cavidade pudesse ser uma construo de habitantes da Lua; KEPLER, Dissertatio cum nurtcio sidereo (Praga, Daniel Sedesanus, 1610), vide Johannes Kepler Gesammelte Wrke (Mnchen: Beck, 1937-), vol. IV, pp. 299. 51 Posteriormente, numa carta de 1 de Setembro de 1611 ao jesuta Christoph Grienberger (Opere, XI, 190-192), Galileu apresen- tou uma explicao mais detalhada da razo porque o bordo da Lua se v perfeitamente circular apesar das cadeias de montanhas. 52 Inicialmente, isto , desde 1604, ano em que apareceu uma supernova, Galileu defendeu a ideia de que a Lua teria uma atmos- fera (Opere, II, 282), posio que aqui tambm explicita. Tudo leva a crer que comeou a mudar de opinio nos anos imediatamente seguintes publicao do Sidereus Nuncius, e, na Segunda Jornada, no Dialogo sopra i due massimi sistemi (1632), descarta j essa possi- bilidade (Opere, VII, 125-126). Ver ainda Opere, XII, 240; XVIII, 240. 53 Para mais informao sobre estes clculos e os parmetros usados, veja-se Pantin, pp. 70-73. 54 Como evidente, Galileu usa valores aproximados. A ques- to das unidades de medida antigas habitualmente complicada, mas neste caso tem uma explicao fcil j que a milha itlica foi das mais divulgadas. Trata-se da milha romana (ca. 1478 m), que foi muito conhecida e usada em toda a Europa com o nome de "miliare vetus" ou milha itlica. 217 55 A demonstrao da altura dos montes da Lua foi contestada por um Johann Georg Brengger, e depois defendida por Galileu, numa troca de correspondncia entre finais de 1610 e o incio de 161l. Vid. Opere, X, 461-462, 466-473; XI, 13-14, 38-41. 56 Galileu vai explicar o fen6meno da luz cinzenta ou luz cen- drada (s vezes tambm luz cinrea) da Lua. Vide RONALDO ROGRIO DE FREITAS MOURO, Dicionrio Enciclopdico de Astronomia e Astro- nutica (Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 1987), p. 492. Como Gali- leu explica, o fenmeno foi por ele observado h anos atrs, sem telescpio. Este assunto tratado extensamente na obra de EILEEN REEVES, Painting the Heavens, Art and Science in the Age of Galileo (Princeton: Princeton University Press, 1997). 57 Cognatio atque similitudo inter Lunam atque Tdlurem. A insistncia na similitude entre a Lua e a Terra (e at provavelmente a escolha da palavra cognatio) remete indirectamente para o copernicia- nismo. Vide De revolutionihius, I, 10: "Tellus quoque minime frauda- tur lunari ministerio, sed ut Aristoteles de animalibus ait, maximam Luna cum terra cognationem habet" (De revolutionibus, 1543, foI. 9 v). Infelizmente, a verso portuguesa de referncia, por A. Dias Gomes e Gabriel Domingues, [NICOLAU COPRNICO, As Revolues dos Orbes Celestes (Lisboa: Fundao Calouste Gulbenkian, 1984)], apresenta na p. 53 uma traduo algo deficiente deste trecho: "Tam- bm a Terra no nada prejudicada com a companhia da Lua, mas como diz Aristteles no seu livro De animalibus, possui uma afini- dade ntima com a Terr', onde deveria estar, na ltima parte: "mas como diz Aristteles no seu livro De animalbus, a Lua possui uma afinidade ntima com a Terr'. 58 Sextilo. Aspecto que corresponde a uma diferena angular de 60; Conjuno (0), Oposio (180); Quadratura (90), Trino (120). 59 o UI1lCO passo em que Galileu faz uma aluso directa ao planeta Vnus no Sidereus Nuncius, mas sem dar qualquer indicao das suas possveis fases. 60 Systema mundi. Anuncia aqui e num passo um pouco mais adiante que pretende escrever uma obra sobre o sistema do mundo. 218 A 7 de Maio de 1610, ou seja, poucos dias depois da publicao do Siderem Nuncius, numa carta a Belisario Vinta, listando as obras que planeava escrever, Galileu refere um "De sistemate seu consttutione universi, concetto immenso e pieno di filosofia, astronomia e geome- tria" (Opere, X, 351). A obra a que alude s6 surgiria mais de trinta anos depois e trata-se evidentemente do Dialogo sopra i due massimi sistemi (1632). Embora as origens do termo "sistema" [crcr't1]I.lU, .rystema] radiquem no sentido que lhe era dado pelos est6icos da anti- guidade, a expresso "sistema do mundo" [.rystema mundt] s entrou no vocabulrio corrente da astronomia no final do sculo XVI. Sobre a expresso "sistema do mundo", ver: MICHEL-PIERRE LERNER, The origin and meaning of "World System", Journal for the History 01 Astronomy, 36 (2005) 407-44l. 61 Isto , se for um eclipse. 62 De novo volta a referir-se obra que pensava escrever e que viria a ser o Dialogo sopra i due massimi sistemi (1632). Ver a nota 60 para mais informao. 63 Um excerto muito importante. A ideia de que, com o helio- centrismo, a Terra teria sido afastada de uma posio priviligeada no centro do Mundo e, portamo, menorizada, um dos clichs herdados do Iluminismo, e que hoje em dia domina a cultura popular. Mas uma noo errada, que no corresponde ao que os contemporneos pensavam e deixaram registado. Importa recordar que a posio da Terra do geocentrismo, no centro do mundo, sempre foi considerada como a mais ignbil. O centro era tambm "o fundo", o "em baixo". Foi o heliocentrismo coperniciano que elevou a Terra e o Homem a uma nova dignidade. Galileu foi sempre muito claro acerca disto e voltou a insistir com veemncia neste aspecto anos depois, no Dialogo sopra i due massimi sistemi (1632), pela boca de Salviati, quando este declara: "quanto alia Terra, noi cerchiamo di nobilitarla e perfezio- narla, mentre proccuriamo di farIa simile a i corpi celesti e in certo modo metterla quasi in cielo" (Opere, VII, 62). A ideia de que o cen- tro era um lugar de especial nobreza foi j refutado pelos mais emi- nentes como, por exemplo, Arthur Lovejoy: "But the actual tendency of the geocentric system was preciseJy the opposite, for the center of the world was not a position of honor; it was rather the place farthest removed fcom the Empyrean, the bottom of the 219 creation, to which the dregs and baser e1ements sank. The actual cen- tre indeed was hell", ARTHUR O LOVEJOY, The Great Chain 01 Being (New York: Harper and Row, 1960), pp. 101-102. A opinio de que o centro o pior lugar do mundo aparece claramente em Aristteles (De caelo, liv. II, cap. 3, 293 a) e em Ccero (De natura deorum, liv. II, cap. 6, 17), por exemplo. Em 1640, John Wilkins defendia que o principal argumento contra o copernicianismo a ser refutado era aquele "fram the Vleness of our Earth, because it consists of a more sordid and base Matter than any other part of the World; and there- fore must be situated in the Center, which is the worst place, and at the greatest distance from those Purer incorruptible Bodies, the Hea- vens", A Discourse concerning a new planet, tending to prove, that ('tis probable) our Earth is one of the Planets, in JOHN WILKINS, Mathematical and Philosophical W0rks (London: John Nicholson, 1708), p. 200. Sobre este assunto, vide REMI BRAGUE, Le gocen- trisme comme humiliation de l'homme, in R. BRAGUE et J. F. COURTiNE (eds.), Hermneutique et ontologie. Hommage P. Aubenque (Paris, 1990), pp. 203-223, depois como: REMI BRAGUE, Geocen- trism as a humiliation for man, Medieval Encounters, 3 (I997) 187- 210; DENNIS R. DANIELSON, The great copernican clich, American Journal 01 Physics, 69 (2001) 1029-1035; DENNIS R. DANIELSON, The bones of Copernicus, American Scientist, 97 (2009) 50-57; DENNIS R. DANIELSON, Myth 6: That copernicanism demoted humans fram the center of the cosmos, in: RONALD L. NUMBERS (ed.), Galileo goes to jail and other myths about science and religion (Cambridge, Mass. and London: Harvard University Press, 2009), pp. 50-58. 64 Rationibus sexcentibus. Galileu escreve, literalmente, centos argumentos", com o sentido de muitos ou inumerveis. " . selS- 65 Primae ... magnitudinis. O termo moderno ("magnitude") refere uma quantidade adimensional e supe j uma compreenso do fenmeno do brilho estelar que Galileu no tinha, e por isso traduzi- mos sempre por "grandez'. Tal como os antigos, Galileu associava o brilho das estrelas sua grandeza fsica real: as estrelas mais brilhan- tes eram, por conseguinte, maiores. A escala de grandeza estelar teve a sua origem pelo sculo segundo a. c., quando Hiparco classificou as estrelas visveis a olho nu em seis grupos. As mais brilhantes foram 220 chamadas de primeira grandeza, as outras a seguir de segunda gran- deza e assim em diante, at s de sexta grandeza. Na verso portu- guesa do Atlas Celeste de Flamsteed, edio de 1804 [Atlas Celeste, arranjado por Flamsteed ( ... ) Primera edio portugueza, revista e cor- recta pelo Doutor Francisco Antonio Ciera, e pelo Coronel Custdio Gomes Vi/las-Boas (Lisboa: na Impresso Rgia, 1804)] usa-se ainda o termo "grandeza". Sobre magnitude estelar, ver: MAxIMO FERREIRA e GUILHERME DE ALMEIDA, Introduo Astronomia e s Observaes Astronmicas (Lisboa: Pltano, 1995), pp. 196-201. 66 Galileu recorre a uma curiosa analogia, comparando os raios em torno das estrelas a cabelos e usando ao longo do trecho a termi- nologia correspondente: intonsa, crines, cape/latura. Assim, uma estrela com a sua irradiao como se no tivesse o cabelo cortado (intonsa). 67 Galileu voltar a este assunto do dimetro aparente das estre- las fixas em outras ocasies. Por exemplo, no II Saggiatore (1623) (Opere, VI, 363), e num passo importante, na terceira jornada do Dialogo sopra i due massimi sstemi (1632) (Opere, VII, 387-388). Vide HAROLD L BROWN, Galileo on the tdescope and the eye, Journal o/ the History o/Ideas, 46 (1985) 487-501. 68 Refere-se a Sirius (a-Canis Major), a mais brilhantes das estrelas visveis. Sobre Sirius, veja-se: RICHARD HINCLEY ALLEN, Star Names. Their Lore and Meaning (New York: Dover, 1963), pp. 120- -129; PAUL KUNITZSCH and TIM SMART, A Dictionary o/ Modem Star Names. 2 nd revised edition (Cambridge, Mass.: Sky Publishing, 2006), p. 22. Para a terminologia portuguesa correntemente em uso veja-se, por exemplo: MAxIMO FERREIRA e GUILHERME DE ALMEIDA, Introdu- o Astronomia e s Observaes Astronmicas (Lisboa: Pltano, 1995). 69 Em portugus pode dizer-se Ocion ou Orionte, mas esta segunda designao tornou-se mais habitual entre os astrnomos. 70 Plures quingentis. Tambm aqui no se deve tomar esta expresso letra. Galileu no est a dar um o resultado numrico preciso de uma contagem que tenha feito, mas simplesmente a que- rer significar uma grande multido de estrelas. 221 71 As trs estrelas no cinturo de Orionte so as conhecidas "trs Marias": Mintaka (o-Orionis), Alnilam (e-Orionis) e Alnitak (-Orionis). Entre as seis da espada conta-se a nebulosa de Orionte (M42) que, como se explica no Estudo, estranhamente Galileu no refere (supra, p. 74). 72 Seis so mais brilhantes do que a quinta grandeza; a stima mais brilhante do que a sexta grandeza, mas geralmente s per- ceptvel a pessoas com muito boa acuidade visual. Sobre as Pliades no Catlogo de Ptolomeu: Ptolemy's Almagest. Translated and Annota- ted by G. J. Toomer (Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1998), p. 363. 73 Essentia. O termo causa alguma perplexidade de traduo, mas aqui est usado no sentido de substncia. Alis, como assinalou Isabelle Pantin (PANTIN, p. 81, n. 101), este o termo empregue na traduo de Aristteles, com comentrios de Averris, na edio de Giunta, (Meteor. I, cap. 6, relativo a Meteor. 18 344bl1: De Lactei circuli essentia opinio propria, Veneza, 1562, t. V, 410r). 74 O mais importante estudo das concepes antgas acerca da Via Lctea encontra-se na obra de STANLEY L. JAKI, The Milky ~ y An Elusive Road for Science (New York: Science History Publications; Newton Abbot: David and Charles, 1973). 75 O Prespio [Praesepe] (M44) , que os gregos designavam por Manjedoura, est na constelao do Caranguejo (Cncer): os Aselos (do latim, Asellus, -i, diminutivo de Asinus, ou seja, burrico, jumento) so as duas estrelas grandes da gravura: Asellus Borealis ou Burro do Norte (r-Cancri), e Asel!us Australis ou Burro do Sul (o-Cancri). Sobre a mitologia associada ao Prespio veja-se o livro de ANTNIO MAGALHES, Mitos no Cu (Lisboa: Gradiva, 2004), pp. 99-100, de onde copio a seguinte explicao: "Para Ptolomeu e para os Gregos, Gama e Delta eram Onoi, os Asnos. Os latinos chamaram-lhes Aselli ou "Asili , com o mesmo significado, donde resultou a desig- nao actual, "Asellus. Os nomes nas diversas lnguas eram em geral equivalentes a estes termos e tambm a referncia aos burros em volta da manjedoura". 76 Isto , entre 7 de Janeiro de 1610 e 2 de Maro de 1610. 222 77 Hora sequentis noctis prima. A primeira hora da noite no se refere uma hora depois da meia noite. No tempo de Galileu, o tempo era contado a partir do pr do sol e o dia civil comeava e terminava com o pr do sol. A primeira hora em Pdua a 7 de Janeiro de 1610 comeou por volta das 16h30. 78 Nesdo quo Fato ductus. Cumprindo a vontade dos deuses, como um heri pico. 79 Segundo as Ephemerides coelestium motuum (Veneza, 1582) de G. A. Magini, que Galileu possua, Jpiter seria retrgrado de 8 de Outubro de 1609 at 4 de Fevereiro de 1610. 80 min: O. sec: 40. Aqui e em ocorrncias semelhantes simplifi- cmos a traduo omitindo os zero minutos e escrevendo apenas os segundos. 81 Figura corrigida de acordo com o que se tornou habitual em algumas edies modernas do Sidereus Nuncius (por exemplo, as de Van Helden e Shea): no original falta uma estrela que foi inserida, entre parntesis rectos. 82 Entre 30 de Janeiro e 13 de Fevereiro Galileu encontrava-se em Veneza, para tratar de assuntos relacionados com a publicao do livro, e foi a que fez as observaes nessas noites. 83 O original tem Ho.1.m.4, mas trata-se de um lapso de Gali- leu (que, alis, tambm se verifica no manuscrito). Em vez de 4 minutos deve ser 40 minutos. Corrigimos na traduo. 84 Figura corrigida. No original falta uma estrela que foi inse- rida, entre parntesis rectos. 85 Aqui trata-se da estrela fixa. Um lapso de Galileu. 86 O valor real de cerca 16 dias e 18 horas. Na altura em que escreveu o Sidereus Nuncus, Galileu ainda no havia determinado o perodo dos satlites de Jpiter - um dos seus mais notveis feitos em astronomia -, mas j concluira que os perodos so maiores quanto mais afastados de Jpiter esto os satlites. Galileu no tira 223 mais ilaes desta observao, mas ela de extremo significado. Alguns historiadores sugeriram que este argumento teria desempe- nhado um papel central na aceitao do sistema coperniciano: "I would suggest that this realization that the earth could likewise keep the moon in tow was absolutely central to Galileo's conversion to a strong. enthusiastic heliocentrismo Later, when he had determined the periods of the circumjovials. he realized thar the innermost satellite was rhe quickest to round Jupiter, the outee satellite was the slowest, and so on. Behold! A miniature Copernican system!", OWEN GINGE- RlCH, Truth in Science: Proof, Persuasion, and the Galileo AfIain> , Perspectives on Science and Christian Faith, 55 (2003) 80-87, cito na p.84. 87 A nica aluso directa ao nome de Coprnico e ou do sis- tema astronmico por ele proposto. Na Dedicatria, contudo, Galileu j deixara clara a sua adeso ao heliocentrismo copernidano. 88 Um passo importante em que Galileu, sem fazer uma identi- ficao explcita, ataca o modelo de Tycho Brahe e os seus apoiantes (e no o modelo ptolomaico). Note-se que a comparao estabele- cida entre Jpiter e os seus satlites e a Terra com a Lua. Vide WADE L. ROBISON, Galileo on the moons of Jupiten., Annals o/ Science. 31 (1974) 165-169. 89 Movimento oval. Galileu nunca deu crdito proposta revo- lucionria de rbitas elpticas apresentada por Kepler na Astronomia Nova (1609). 90 Deve notar-se que o primeiro destes fenmenos descritos por Galileu - o aumento das luminrias pelo efeito dos vapores perto do equador no rcal. Quanto ao bem conhecido efeito do aumento do Sol e Lua perto do horizonte era sabido de h muito tratar-se de uma iluso devido perspectiva. 91 Refere-se novamente ao que vir a ser o Dialogo sopra i due massimi sistemi (1632). 224 GALILEU GALILEI S/DEREUS NUNe/us Reproduo facsimilada da edio de Veneza, Tommaso Baglioni, 1610 SIDEREVS NVNCIVS MAGNA, LONGEQVE ADMln.AnlLlA !>pl.'dacula fufj,icicodaq1re propom:ns vnicuiquc .. pr:rfcrrun vero P lJ 1 L O S O P II IS, <11'1 AS 7' .Iro NO M I S 'lN" J GALILEO GALILEO PATRITIO FLORENTINO Pat311ioi GYl110anj Publico Mathematico P E R S PI C I L L I ){lIperfcrcpertiberle/icioftml obft1ltat:zin F.ACIE, Fl'X1S rN:: 'Nj'MEJUS, UCT E.O CIR,.CPLO, STE!LI S '1\!-BPLOSlS, Jppmne "Pero in A T V O'R P L A N E T J S. Cire.l J o V I S Srcll:lIU di(paribus intcruaIlis, atque pcriodis. celcri lue mirabili circu mlloluts; <juos. nemini in bane vfque dienn cogniccs. nouifftme Author deprz- bcr.dit rrnJlus; :1rque MEDICEA SIDERA NVNCVPANDOS DECREVIT .. V ENETlIS, ApudThomamB.tglionum. M De X. $lIleriDY1'lm Per"'iIl.> & prtrlilegifl. ,'1. [227] SERENISSIMO COSMO MEDICES II. MAGN O HiETR VRllE D v C I 1111 '1\. ttclarum fim" Allple hUlIlI!11it atis pIe num tOrUm jUft mflitutum, qui excellentium f7./irtute "'PirOrUTIJ tU prttclare g.eflAs Ab imlid,a tutari eorumque immoltAlitate digna no .. mma ab cbllUione , atque Imcri/tI 'Vindicare conal; flnt. Hine Ad mcmor;am paflerita. tit prodrttt ImAgines, "'Pel mart/Jore inJculpttt, "Vel ex tt,f. fiatt; hinc POjitlC ..1tlflt tA1I1 pedelires''fu1n..J hinc Co/umnarum,at'fue 7Jyramidum,"Ptin .. quit il!e,fomptur ad Sydera dua,; hinc.denique'VrIJfs a:dip"catl?, {orumquc I11fignittt IJomimbus , 'luos gral" pojleritAS II:ternit ati comrnendandos exi!hmault'. Eiu]: TI10dlt fi mimbumanlt mentis conditio J "'Pt "ifi alJidu;s rcrum fimu!acris m tam extrin(uus irrumpentibus ptdfctur, omnis ex illa recordatio lad/e eJ/luat. Ve'llm alij firrora, ac diulttrtJiora j}eflanleS,ttter .. ?Ulm fumN10rum 'Virorum prttconium non fox,ac me .. eA. 2. tal/is [229] tal/ii ,{eJ j & lJ(()rruptis li/fera .. rum 11I0mlmem;s conftcrarunt. eAt 'luid ego C01l:- memoro I 'Juaft t"f/(ro humana fllertlA /;is contenta re- I.itmibus J -vlterilis progredi non fil 4Ufa) attamfn /Otl- gius illa prolficiens" cum intelf,geret omnia hU- mana monumenttl, t"f/i, tr:mpeflat!J "' 'Veluflate ftl,ndcrn interirl', incorrt'ptiora Signa ex.cogitauit, jlJ qlla Tem. ptlS edax, 41'lue itmidio/. Pttujltts nuli"1II ftbi itu -vin .. d/carrt. ln elE/um ittl,quem1;rans,clarijJimolumSy .. JcrUill1'i(tis.> fempiternis illisOrbi/"u eom1lJ nom:ntl confign4uit;l 1ui 06 t.f,re,gitl, I ac proft diuntl, flcinord. Iligm ha!.u font, qui 'VnJ cum eA.flris ftmpiter ... 110 fruerentur. 06 rem 11011 prius 10uis:1 (!..'ll ar- . tis, .5l-1ercurij , Hercl!lis" citterorumquc heroum''l"rJ .. rum Stellit tl,fpeUtl,11ttlr "l"Ja ohftldr.tbi- . tur" q"m ipforum Syderum jplendor extinguatur. Boc tl,utem hl41J1t1,1M I"gtl,citdtis inumlunl cum primis nflbile J tl,C lIlirAnd"m mu/tortlm iam flc"lQrum inter- IltI,/lo exoleuit, priftis heroifJus lucid.u il/ll,l fides C"1'tUJtibuS, If.C fio qUA(i jure tencntibus: in quorum c 4tum fiuftrA piel4s eAlIgu.fti /u/ium coalla- re conata e{J: nam (:umStc/J"mju() tempore exorttl,fIJ l ex ijs" qutJt Gr.eri Cometas, noflri Crinitas ""..,ocant, lultum ... \ydus nuncu/,arl "Poluiffet,breui illae'#tI,nefienl, tant.e cupldUlltis jpem tlelufit. At'Jui lJ11ge 'Verio .. ra, ac filiciora.l 7>rl11ceps S Celjiludini tute. poJJi$TIIUS ; n411J 'VIX dum in terris imrnorta- lia tl,mm; IUI decora [u/gere C4perllnt, cum;n CallS 111- ,;t/4 l 'lHIC tAl1'1esam /mg u4 P'4- Han .. [230J ! Jlantiftitn41 'Vir/lltt I IU41 in (JtJ1lJt ttmpusl0'luantur, '" ,elebrlm. En igitur ,!ualuor Sydcr4 tuo ,",lytO "o ... mini referu4ta) neljue i#a de gregario J ae minus in{l- gni inerrantium numero, fld ex illuflr; 'Vagantium lJrdine , quidem difparibul ;nter fo mOlibus tir .. ,um Iouil lIJbi/1]imam, tan'luam germana tius pr9geniel) mrfos fuos) or"esque (onft ... lln! ce/eritAre mirab;!i interea dum '7.JnAntmi con ... cordia cirea mundi eentrum, cir,a Solem nempe tE''' fi/m, oml1ia fimul duoderimo qU0'lue Anno magnas CO"UO!Uti011eS ablluunt. 'Vt a"tem nclito Celfiludi- 11is tUd: nomini pr" c&teris nONOS bofle 'PlanetAS de .. fli11ltrem, 'pfmet Syderum Opifex perfpicis 14rg.umtn tis me admonere 'VijUs efl. Etenim que1IJAdmoduIII bte Stell.e tamquam Ioue digna proles nunquam ab il- lie,,s latere, nij exguo interual/o di/cedunt; ila qllis iglJOrat clementia1n, animi manfoetNdinem J moru", foatltitatem, regij fangllinis (plendorem, in alioni .. Ims mllieflarem J authoritatis &' lm/,erq in alios mplitnJinrm, qUdi qUidt'm omnia in tll4 Ce/fitudme fi6i dortliclllUm, fAC fldem collocarunt quis inqutt11l ignorat /JtC omnia ex benignijJimo lluis Afiro, Ihu,,- dum 7JCUffJ omlzillm bonorum fintem, emanre? 11Ip- piter, [u/,/,iur inquarn, primo CeljitJidmis tu.e ortll turbidos "Ptf/,ores iAm trtm/gr:lJs meduunq; reli carJinem o"upans ) Orientalemq!le angulum lu" 7\egia i/luflrans,ftzlicijJimum /,Artex flblim:- illo tro no projpexit,omnemq;fplendorewJ atq; am;/lttld:1JC11I ruam in F"rijJimum Aer(m projd'l J 'VI ''7.milJ.crj.trI' tam [231] 'Ila m t'f,'im ) tI( potcJIdum une"u", corpuftulum 1'T.I11J (um animo 110/;;l07;bIlS ornam, 71tis iam Dco dccnr4- to lPirttl hAuriret. V crum 'luid c ... (O proba6;. libus t'Vtor argtJmentatiol1ibUS:> (um rd ncajfari4 pro- pemodum ratltme cOl1cll"dere ) ac demonflrare qutam I r.pIMu;t7)eo Dptimo Maximo:> "Pt pa ... rentibus tuis no indignus exi/Hmarer:> qui Ce/fitudi .. 'fIi tute itJ lradendh Jvlathemttticis diftplinis operam nauarem, quod quidem foperioribus 1J.111Jis pl'oxtmJ elapfts, tO al1l1i tcmpare ii quo 4 fluerio. ribus jludijs ocium ej(e confieuit. .i0 0 drca cum mi bi di,,;nitus plane comigerit;'Pt Ce/filudi"; tu.e i'ft(er- uirem:> atque ;deo incredibilis de bmi;;ni- tatis IU.e radlOs propius exaperim; quid mirum fi ani- mus meus adeo incaluit:> 'VI nihil aliud propfmodum dia, notiesque meditetur:> qUd11J rvt e,go.1 qui nOI1 (o. lum aimIJ> fid ttiam ipfo o1'tu.1 ae natura.fol, tUd...J Jominatione fom, tuoe e,lori.e cupidijJimus:> cr qulll1J gratijJimtfs {rgare cjJecr .... e: n o.fc4r! itaftnt:t (um te Aujpice C OS ME SerenijJime, has Sul/as !uperiori/;us Aflronom;s omnibus incognitas explora. uerim optimo iure eM r:Auguflilfmo l'].>rofoPi.e tu.e no- mine in{iglre dureu;. i!.!.,od ft il/as primus indaga- ui) 'luis me iure reprtChendat, fi ijfliem quoque nome." impofuero,ac ME DIC AE A sr DE 1{ A Appel- laro ?jperanJ [ore, 'Vt dignitatis ex hac appel- latione ijs S"derilJUs acudat.) qIl'l1/um ttlitt ctetcr;s Heroibus attt,tlerrmt. :JV:.!.m "Pt taceam de SefenijJimil tui! c.9J-laioribt-:s.) '1uorll.m gloriam jttlipiurnam om- nwm [232] 4- nium hiftor;ArUm mOnUlnt11t4 tefl4ntur ) fol4 tU4 'Vir .. tus ) Maxime H eros , illit eAflris impertir; poteft 1If1 .. tninis immortalitatrm. CHi mim duMum effe poteJi '1U;lI 'luam tui e xpell ationem ft/ici(s imis lmperij Au-' fpicijs concitaft;, quamuis fommam tam 1I01l1"/um. Jieffineas, aC tuear;s , 'Vlrum etiam longo intel-ual{a /is ? "Pt cum alios tui /imites 'Vieeril, te ... Cum nJhiJominus ipfe certes.) ti, te ipfo , Ae magllitudi. "Oe tua in dies 1IIaior eUdias Sufcipe itaque Clemcnriflime '1'rineeps bane ti"; ali eAftris' refiruatam gemiliciam gloriam, & illis diNinis bonis, 1Utl non tam ti Stellir, quttm d Stellttrum Opi- fiee .) ac ModerAtore 'Defl ti"i Jeferuntur, '1"4111 d,ll .. tiflime fruere. , DAtum Pat4ij 4.Ius M4rty, ""l 'De x. Celfitudinis tUI: tAJJirJifsimul SeruiiJ [233] cu : EcccllentimmiSignori Cari deU; Etc. Conr. de' X. infrfcritti) hauuia fede dalli Sig.Reformatori dc:J Studio reJarione delli due qucfto deputati , doe daI Reuer.P .1nquifitoT,& dai Circ:Sccrcrario dei giuramc:r:rc 1 come nelljbro ImitoIa .. to S Y DE R E V S N VNCIVS" &c. di D.Ga- liIeo GaJilci. non li troua aleuna cofa contraria alia Santa Fede CattQlica,Prendpi)& buoni cofiumi.& che c degDO di Sta1llpa,conccdono licenza, che poffi cfer ftampato in quefia.Cin. D.atumDie primo Martij 1610.
l>.Nicoio BOA ( Capi deU'E". Conf. de' X. D,Lunardo Mar,eUo .) t11ullriffimi Contilij X,Secretariu$ Comi nus i 6 lO. adi 8.Mar:zo. Regid. in libro carte 39- lOltl . B:tptila Breatro off. Con .8laph.Coad. [234] ASTRONOMICVS NVNCIVS o BSE R. Y .4 T 10 N ES Jl. B C E N S H.4 BIT'" 6 N 'IIi Ptrj}killi iI,nll.;' ir"'- Stt/li.rf, ncblljis ;n""meril jxis fi/til'.;. (jllll'lIor p/4nclis C O S M I C - S r DEitA IJII1:CNp/llis nlllUjfl/l1ll "',lJis t1dhll t,.,i",1I1 J .11'1'11 tltl"TAIU. A-C N Arequidern in b3C exigua tralbtione fingulis de Natura fpeculantibus infpicienda, coo tcmpJanda<.]uc propono. Magna. inquam tum ob rei ipJius prz- fiantiam, rum ob inauditam per tuum nouitarem) tum criam propter Organum) cuius bem:- tido eadcm fen(ui notlro obuiam fefe fecerunt Magnum fane eft Cupra numeroram 'lnerrandum Stdlarum ll1ulritudinem, qUe nat'UraJi facultare in hune vfque diem confpici aHas innume. f3S fuperaddere .. oculiquc palm exponcrc, anteha, conpctas nunquam, &ql1a!' ac notas plus- quan1 fupra dccupbm muJtiplidtatC'rn fupcrenr. Pukhcrrimum, atque viru iocundiffimum cft, Lu .. corplls per fex dcnas fere terrcares diametrol l10bis retnQtum, tam expropinquo intueri ,"'!C fi B per [235] OBSElt VAT. SIDERBAH per duas tantum cafdem dimenfiones dillaret; adeo vt eiufJcm Lunz diameter vicibus quafi terdenis, fu- perficies vera noningcntis:# foliduln autem corpus vkibus pl'Oxime viginti feptem mil11bu$ mains appa. reat,J quam dum libera tantumacie fpetatur: ex qUQ deinde [enfaea certitudine quifpiam intelligat, Lun3m fuperficie leni 1 & per palita nequaquam effi: indutam ... fcd a[peta. & ina:quali, de vduti ipfiusmet Telluris facies ingentibus tumoribus" profundis lacunis, ate que anfi-atibus vndiquaque confeItam exifiere. Altcrcationes infuper de Galaxya,J feu de Lateo circulo fubfiulife:l eiufquc. elfentiam fenfui, nedum inteUctui manifeftafe, parui momcnti exirtimandulD rninime videtur dnfuperque fubfi.amiam Stcllar .. quas. Nebulofas hucvfque Afironomorum quilibet appella ... uit digit.o demonfirare o longeque aliam dfe quam ere- ditum hatcnus efi,iocundum erit, arque perpulcrum .. Verum, quod omnem admirationem longe fupe .. rat, quodve ad Monitos faciendos cundos Afiro- nomos,. atque Philofophos nos apprime impulit.,. ii lud ell:, quod [ciJicet Quatllor Erraricas Srellas nemi .. ni eoruro, quI ante nos,. cogruras) aut obt.eruatas ad. inuenimus,. qua: drca StdIam quandam infignem e numero cognit3rum ,. inllar Veneris) atque MercuriJ circa Solem, ruas. habent periodos.) ea.mque modo pr;eeunt, modo fubfcquunrur) nunqu<lmcxtra: certos limites ab illa eO:tnja ope Perfpi- cmi me excogitati diuina prius illuminante pauds. abhinc diebus reperta:#. atque obferuata [UDt Alia forte przffanti'ora) vel me)o vel ab alijs in- dies adinuenientur conimilis Organi beneficio, cuius formam" & acenon illius excogitandi oe- cafionem. [236] ItECENS HABITAE. , caGonem prius breuiter commemorabo , d einde habi .. tarum me ObCeruationum hiftoriam recenfebo. M E N SI B V S abhinc de,! fere rumor ad aures noRras increpuit .. fuife quodam Belga Per. fpiciUum elaboratum.. cuius beneficio 'obieta vifibi lia .. licet ab oculo infpicientis longe dnica, veJutipro- pinquadHl:inde ,ernebantur; ac huius profedo ad- mirabilis effetus nonnuUz expedentiz circumfere- bantur, quibus lidem alij przbebant.) negabant alij. Idem paucos poR dies mihi per literas nobiJi Gallo lacobo Badouere ex L metia confirmarum (R, quod tandem in cauCa fuit .. vt ad radones inquirendas, necnon media excogitanda, per quz ad confimilis Or gani inuentionem deuenirem;me totum conuerteremj quam paulopoft dolrinzde RefraHonibus innixus a1fequutus fum i.1C tubuto primo plumbeum mihi pa- raui.) in cuius extremitatibus vitrea duo Perfpicilla lt ambo ex altera parte plana .. ex altera vero vnum fphze- fiei: conuexum, alterum vero auum aptaui i oculum dcinde ad cauam admouens obiecta fatis magna, & propinqua intuims fum.; triplo enim viciniora, no- nuplo vero maiora app.lrebant, quam dum 101a natu- taU acie fpedareutur. Alium potmodum exaHorem mihi elaboraui .. qui obieda plurqual11 Ccxageties ma- lora reprrefemabat. Tandem labori nuIlo nullifqu fumptibus parcens, co .i me deucntum efi, vt Orga. num mjhi conlruxerim adco exceHens: vt res per ip- fulU vira: millics fere maiores appareant 3.C plufquaol in terdecupla rJtioneviciniores, quam li naturali tan" tum facultare (jlcctemur. Huius InRrumenti quOt, quantaque lint commoda cam in re terrclri, quam in Marittima omnino fuperuac3.neum toret enumerare. Sed miais terrenis.. 3d C(l!lelium fpcculationes me COlltuli: ac Lunam prius tam ex propinquo 'um in . ao tuil:us) [237] OBSElt VAT. SIDEREAE tuitus"ac fi vix per duas Telluris diametros abcfTet .. Poll bane Stellas tutn fixas, tum vagas incredibHi a nimi iocunditate fa;opius obferuaui j eumque harum maximam frequenriam vidC'rcm. de ratione qua illa- rum interlHtia dimetiri pofem excogitare ac reperi. Q,tIa de re IinguJos pra!monitos elfc decet. qui ad huiufcemodi obferuationes accedere volum. Primo eoim necefiadum ea, vt fibi Perfpicil Jum pareiU exal:jffimum) quod ohieta peUucida) diHnda, & DuUa caligine obdula reprcrfenret) ca- demquead minus fccuooum quatereemuplam ratio- nem multiplicet. tune enim ma bisdccupl0 viGiniora communHrabit; niti cnim tale fucIit lnftrumemum,. ca omnla" qux nobi$. wal in II quzv intra enumer:lbunrur II intueri tenrabitur trunra. VI: autem de muldplicatione inlrumcQd quilibet parua nego do ,crdor reddatur> circulos binos. aut quadra .. ta bina concornabit II quorum alrcrulll qua. terccnties altero majus exUl:at) id autem crit tune "d maioris di:unetcr" ad diamcuum altcrius longitudinc: fuerj;: vigecupla;. dciode fupcrficies ambas in eodem paricte inEiAas imul longe fpedabir minor qui- dem altero oculo ad Perfpicillum admoto t ntaiorclU vere oeulo libero i commod cnim id ficri li .. (;Ct vno codcmque tempore oculis ambobus adaper .. tis; tune enim figurz 301bz eiufdem apparchullt lua- gnitudinis, fi Organum [ccundum optaram propor- tionem obic:la multiplicaucrit. ConlimiJi parat& ln ... firumento, de ratioue dilbntiaru:n dimetiendarum inquifcndum crit .; quod tali artificio afequemur. Sit enim ,fadlioris intelligenti3! grati,'). Tubus A li CD. Oculus infPidentis eno E. radi; dum nulla in Tubu adclent Perfpidlla 3d .obiedum F G. fccundum li neas reGtas B.C.F. E D G.tcrrcntur) edappolitis Pcr- fp"illis [238] . E-=f R.ECENS HABIT AE. ., fpicUtis ferantu! fccunduQl liDcas refradas E C H. E D L. coarltanrur enim ) & qui prius liberi ad F G. ()blcGtum duijcbautur , partem caDtummodo H I. c- C )
D przbendent: accepra deinde radone ditlanti:e E H.ad lineam H 1. per tabulam tinuum rcperietur quantic4s aoguli in oeulo ex obiclto H I. conftituti quem mi. nu ta q u.rdam tantum continere [om periem us. Q..u od fi Spceillo C D. bralteas ) aIis m:oribus, ali s vero mi Doribus perforatas foraminibus aptauerimus) modo holne modo mam prout opus fuerit fuperimponenres, angulos ali os , atque aHos p!uribus, paucioribufque minutis fubtendc:nrcs pro libito quor ope StcJlarum intercapcdines per aliquot milluta ad- inukem diffirJ.rum J dua vnius, aue a!ccrius minu- ti pe,catum commod dimctiri poterimus. Ha-c ca .. men fie leuiter & qua prnoribus libaflc: labijs in pr.:rCenti:lrum fit [.,tis, per aliam cnim occafi() nem abfolutam hl1ius Organi theoriam ln medium pro- fereanus. Nunc obferuationes :i l10bis duobus proxi" mcelapfis mcniibus habitas receufe3mus ad m.agnar protett contemplationum cxonJia omnes veril' l)hilo- 1ophia: cupidos conuocantcs. De: fade 311tClll Luna: qUi: ad aIpeaulD .noftrum vergit [239] ., HJ G OBSEtt VAT. SIOEltEAH primo loco dicamus .. quam fadlioris inteIJigen .. tia: .grada in duas' palres difiinguo alteram nempe danorem ,obfcuriorem alteram: darior videtur totum Emifphzrium ambire, arque perfundcre i obfcurior vero veluti nubes qurdam fadem ipfam inneit, macu- lofamque rcddir j ifta: autem macula: fubofcura:, & fatis amplre vnicuique funt obuire, illafque reuum om .. ne confpexir; quapropter feu antiquas eas appelJabimus .. ad diferentiam aliarum macularum am- plitudine minorum, ar frequenda ira confitarum, vt totam Lunarem fuperflciem) pra:fcrtim vero lucidio .. rem partem confpergant l ha: vero nemjne ante nos obferuata: fuerunt i ex ipfarum autcm firpius iteratis infpctionibus in cam dedu'ti fumus fementiam J vt certo Luna: fuperncic:m;, non ,tam ) requabilem , exabffima:que fpha:ricitaris cxiftere, vr magna Philofophorum coors de ipfa, deque reliquis corporibus cceleftibus opinara cft) Ced contra inrequa.. !em, arperam , ,auiratibus , tumoribtique confcrram. non fecus;) ac ipliusmetTeJlurisfacieh qua: momium iugis ,vaIliumque profunditatibus hincindediHngui- tur. Apparentia: vero ex quibus hzc colligerelicuit cilJrmodi rum. Q!Ja.rta aut quinta poft coniundionem die .. cum plcndids Luna fefe nobs comibus offert iam tCTminus partem obfeuram Juminofa diuidens, non a:quabilitcr fc(;undum ouakm lineamextendi- tur.. vtluti in folido 'perfede fphreri(oaccidcret ; fed in(equabili) afpera) & -admodum finuofa linea defignarur, veluti appa-fira figura r-epra?fentar. com- pIures enm ve1utiexcrefcentiz lucidre vltra lueis te- nebrarumqti conttuia. in partt"ln obkuram exten- duntur .. & contra renebricora: paniculz jntta .,Iumen mgrcdiuniur. Quinimo;) & magna nigricantium ma- cularum (240J RECENS HABlT AE. g cularum t:xiguarum copia, amoino tt l1cbrofa parte {eparatarum} COram feri: plagam iam Satis lumine furam vndiquaquc conrpergit, illa r.ltem par te quz magnis ,& antiquis maculis cfl aftcaa. Adno- tauimus autem) mod> dibs cxiguas maculas in hoc 1cmpcr & OInnes conucnirc) vt panem habcant ni gricantem locum Salis rerpicientemi ex aduerCo amem .solis lucidioribus tcrminis qual candcnribus iugis co ronentur. Ar confimilcm pnitus afpcGtum babemus in Terra cirea Salis cxortum) dum vallc:s nondulU lu .. mine perfuf3.s) montes vero iIlas ex aducrfo Salis. dr .. cundamcs i.:.m iam fplendorc: fuJgcntcs intuemur! ae vcluti rcrrefidum cauiratum vmbrol Sole fublimiora perente immimuuntur, ir:! & Lunares jl:r maculz s ,rc:fccntc parte luminar .. ami[[ull[ 1241 J OBSEJ\ VAT. SIDERBAH Verom 0011 modo tenebrarum & luminis confioJ. in Luna inzqualia , ac finuora cernuntur, fcd .. quod maiorem infere: admirationem, pcrmulc:!' apparenc lucida: cufpidcs intra tenebrofam Lunx partem om ... nino ab lIIuminata plaga diuifoe .. & auulfa", ab eac.;uc non per cxiguam intercapedinem djffita:, quz paula .. tim aliqua interiela mora magnitudine, & lumine augentur; roll vero [cundam horam, aut t(rtiam, reJiquz parti Iucida!,& ampliori iam fadz iungunrur; nterim tamen .. arque aliz hincinde quafi pulIu- lantes intra tcnebrofam partem acccnduntur, augen: tur, 3(: demum C'idem Juminofa;o fuperfidei magis 3d huccxtenfz, copulantur. Huius cxemplum eadem fi. gura nobiscxibet. Ar non ne in eerris ante SoUs exor tum, vmbr3adhuc p13flities occupanre, :l1d!limomm cacnmina montium Solaribus r\dijs iJ1uIlrantur? non ne exiguo inrcrieao tempore ampliJcur lumen dum mcdll',,&brgiores corundemmonrium part.es ilJumi. llantur j ac tandem erro iam Sole planicierum, & Hum i1Jumln:uiones iunguntur f Huiufmodi autem cmncnti:".nlln ) & cauitarum difcrimina in Luna long lat.eque terrcfirem afperitatem fuperarevidentur li vt Intcrim filenuo minimc inuol" uam quid animaduerftone dignum me Qbferu.uum ' dum Luna ad primam quadraturam properaret , euiu! ctiam imaginem eadem Cupra polira delineado pra-fe- fen; ingcns eoim finus renebrofus jn partem lumino .. fam fubit li vcrfus inferius cornu locatus; quem quid finu11l cum diutius obferuaffem , rotumque obfcurum vidiffem, tandem poft duas fere horas paulO inEia me diulll cauicatis vcncx quidam lUI11!nofus exurgcre ele- pit I hic vero paulatiOl ,refcens trigonam figur,j m PI a! fe fCl"cbat, eratquc omnino atlhuc lumino13 t:'tdc rc uulus, ac fcparatus; mex circ.a .il1um trcs alia:: ctl11}iJc.\' exigucr [242] Jl E C EN S H A BIT AB. , Jucere Luna iam occafuDl verfus tendente. trigo na illa figura extenfa, & 3m. plior iam fta cum reliqua luminofa pane netebatur .. ac inftar ingentis promontorij, tribus iam comme .. nlOratis Iucidis vcrtidbus adhuc obldfa. in tenebro .. fum finum erumpebat. ln extremis quoque cornibus tm fuperiori ilqum inferiori fplendlda qUrdam pua da t & ornnino rcliquo lumine diliuntaemerge- bane ; ",eJuei in eadem figuradepidum cernitur. Erat .. que magna obfcurarummacularum vis in vtroquecor nu, maxime autem in inferiori ; quarum maiores, & -ob[curiores apparent , termino lucis, & tentbra- rum viciniores [unt ;remotiores vero obfcura' minus. ac magis dilu t-3?Sempcr tamen ) vt fupra quoque me .. mimmus ) nigricans iplius macula: pars irradiationis Solaris locum r-efpidt .. [plendidiorver limbuI nigri- cantem maculam in pane SoU auerfa, & Lunz tene .. Inolam plagam refpidente, circundat. Hzc Lunaris [LI pel fides, q u maculis, inftar Pauonis cauda cfrUe leis oculis> ditlinguitur .. vitrcis illis vafculis redditut' coniimilis ii qU:l adhuc calcmia in frigidam immilfa perfratam :> vndofamq; Cupedidem acquiruBtJcx quo vulgo GladalesCial'l nuneun'pantur. Verummagna: eiufdem Lunz confimili modo interrupta!) at <lue lacunis) & emincntijs conferrz minime cerntur; [cd magis zquabilcs ... &vniformes; fOlummodo cnhn c!arioribus nOllnullis arc:olis hc i1Ic featent) adc vc fi quis vctercm Pythagoreorum fcntcntiam exfukit.lrc vclir) Lunam fcilket tife quafi Tellurem alteram, dus pars luddior rcrrenam fupc:rficiem , 'obfcurior vero aqucam magis congrue rcprxfentet : mihi <lutem du bium fui!: nunquam, Terrdlr,is globi longe confpc- di)3tl)Ue r;ldijs .)olaribus pertuli ) tCI'ream fupedid obr'uriorcm vcr aqucam fc fc in confre: C "um [243] OBSHVAT. SIDEREAE &um daturam. DcprdIores iofuper in Luna ccrnun- tur magnzmacub:, quim dariores plagz; in illa c:nim ram crCfceatc j qoam dccrcfec:ntc (eroper in lucis tene- brarumque confito l promiocntc hincinde dn:a iplas magnas maculu contcrmiui partis lucidioris i vclutl in deCcribcndis ngufi.s obferuauimus j ncque dcprcfii.ores tantummodo fune diaarum macularum tcrmini, (cd zquabiliorcs,Dee rugis, aue afpt.rlr3ubus interrupti. l.ucidior ver pars maxime pro pc maculas eminet i a- dto vt, & ante quadraturaul primam ~ & in ipla ferme fecunda circamacul.1m quandam ,fupcriorcrn J barca- km c m p ~ u n ~ pJagam occupantcm valdi: a((QUan- tur tam Cupra iUam" qum intra ingentes qU.l.'d;t emi DeDU"', vcluti appotz przec/CrUnt dclincationcs. HEC (244J .... HABITAE. n - m:rcuTa ante quadraturam ni grioribus quibufdam ttrminis circumualJ.1flt C'onfpi. ciwr i qui t3nquam altillima montiwu juga (;x parte Soli aucrfa obfcuriores apparcnt qu vcro Solc:m re fpiciunr Jucidiorcs extant; cuius oppofitum in cauit3- tibus.acci .. iit) quaruO'\ p3rJ SoU auerfa fplendcns ap- parte) obfcura vero) ac vmbl'ofa) quz ex pane Solis {i r,] di . lmminuta deindc luminor; fupcrticic, cum primum t O ta fteme diaa macula tcncbtis cfiobduda, dariora rntium d?rf3 cmincntcr [cncbras rcandunt. HJnc dupliccm apparcnd,uu fc:quente$ ,om- molleam. c Vnum [2451
--- _..- ..... [246J R E C EN S H A BIT AE. r r Vnum quoque obliuioni minime tradam, quod n niRaliqua c\Im admiratione adnotaui: mcdium qua- fi Lunz locum cauitate quadam OccupatLlm cffe ce- liquis olunibus maiori,ac figura perfetz rotunditatis; hane: prope quadraturas ambas confpexi eandemque in Cecundis Cupra poRtis liguris quantLlm licuit imita- tus fum . Eundenl qu\o ad obumbrationem, & illu. minationem facit afpetlum, ac faceret in terds regio confirnilis BoemlZ',) li montibu, altjffimis, inquc pe. ripha:riam perfeH cin:uli difpofids ocduderetur vn dique: in Luna cnim adeo ela tis iugis vallatur, Vt C).'. trema horatenebroCa: Lume parti contermina Solis lumine perfura fpetetur priufqum tueis v-mbrcrque terminus ad mdiam ipfius figura: diameuum penin- gat. De more au.tCtn reliquarum macularum,vmbro- fa ilIius pau Solemrefpicit lurnino vero verfus [e- ncbras Lume confituitur ; '1uod tcrdo Jibenter obier. uandum admoneo, tanquam firrniffimum argumen. tum) aCperitatum, ina:qualiratulnque per totam Lu- na: e:lariorem plagam dtiperfarum quarum quident. macuJarum fcmpcr nigriores funtillz) qu.r confinio luminis, & renebrarum contermina: fuDt ;.remotiores ver o tum minores I'tum obfcura: minus apparent) ita vt tandem cum Luna in oppo[ttione torum impleue .. rir orbem .. modico, renui dif,rimine. cauitatum opacitas. ab eminentiarum ,andore difac. per _I'. .. 1 o oh L Ha;c quz receW.unnus 10 c anOfl us unz regIa- nibus obferuantur, verum in magnis mae:ulis tal is n confpici tur lacu naru m) eminentiarum4. ue differen tia, ql1alem nece(fari confiituere e:ogimur in partelucidio ri .. ob mutatioDem figurarum ex alia, atque alia iIlu- minatione radiorum. Solis ,. prout mnltiplid pofitu. atin magt$ maculise.xifiuot quidem areolz [247] OBSEtt VAT. SIDEltEAE areoJl' o n n u l ~ fubobfcuriorcs vc1uti in figuris adno tanimus I attamen ma;! eundem femper faeium: afpe. dum, neque inrenditut eatum opaciras, aut remiui tur) [ed exiguo admodum difcriminc:: pauJulum ob. fcuriores modo apparent, modo vero darior,es i fi ma- gis ,aut minus obliqui in eas radij Solares incidanr iunguntur pra!rcrea cum proximis maularum parti- bus leni quadam copula.) confinia mifeentes, ac con .. fundentes; {ecus vero in maculis accidit fplendidior Lun:l fuperfieiem occupantibus; quafi emm abrupta'! rupes afperis, & angularis feopulis confirz, vmbrar, Juminumque rudibus difcriminibus ad fineam difrer. m;na'ltur. Spet.lOtur infuper intra eafdem magnas maculas areolor quredam alia! dariores, imo nonnullz lucidiffima': vtrum & harum, & obfeuriorum idem fem per eft afpelus, nulIa , aut figurarllm t aUI: Jucis ,aue opacitatis mutatio; adeo vt cvmperrum, indubita .. tumque fit,apparcrc ilI;I$ ob veram partium diIlimila. ritarem, non amem oh imrqualitates tantum in figu- ris eafundem partium , vmbras ex varijs Solis illumi. nalioOlbus diuer6modc mouentibus; quod bene c-on- tingit de macuJis alijs minoribus clariorem Luna' par. tcm occupantibus; indies cnim permutanrur, augen- tur, imminuuntur ,abolenrur; quippe qua: ab vmbris . t:lnturn eminentiarum ortum ducunr. Verum magna hic dubitatione complu res affici fen- tio, adeoque graui difllcultatc occupad , vt iam expli- catam ,& toe -'pparcntijs confirmatam concJufionem in dubium reuocaie cogantur. Si enim pau illa Lu- natis fu perficiei q Ua! fplendidius Solares radios fel or. quet, anfi aGtibus;) tumoribus feificet, & lacunis innu- meris dt rCplct; cur in crcfcemi Luna extrema dr .. cumfcrenria, q u ~ occalum verfus lpedat, in dccre- fcemi vera altera femidrcumferenda oricntalis, ac in p1eniiu- [248] RECENS HABIT AE. II pieoilunio tota non inzoquabilis) afpera & finuofa) verunl exate rotunda, & ciJcnar.lJOoulhque tumoribus) aut cauiratibus corrof eonfpich:ur! arque tx eo maxime, quia tOtuS integer limbus ex dariori Lunre fubltaoria conaat, '-luam tuberofam, laeuno- f.zmque totam etre di\(imus) magnarum cnim ma,u- larulll nuIla ad extremum vfque perimetfUm exporri. gitUf, fed omoes procul ab orbita aggregtr ,eroun tur. Huius apparentizo anfam tam grauiter dubitan. di prrebends" duplicem ,aufam JO ac proiodeduplicem dubitationis foJutionem in medium affero. Primo e .. nim; fi tumores) & cauitates in corpore Lunari fc- cundum vnicam t3DtUnl circuli periphreriam) emi[. phrerium nobis confpicuum tcrminantem, protende" renrur i tune pofct quidem, imo deberet Luna fUD fpeeie quai dentara! rotzo fe fe nobs ofteodere tu- herofo nempe ac finuofo ambitu terminata, ar fi non vna tantum eminentiarum feries, iuxta vnicam folum- modo circumfc:renriam difpofitaruJn, fed permulei montium ordines cum fuis lacunis. & anfratibus cir- ea extremum Ll1nz 'ambitum coordinari fuerint, ijq; non modo in emifph.zrio apparenre) fed in auerfo cri (prope ramen emifphiriorum finitorem) tuoe oculus looge protpidens cminentiarum cauil:atunlque di.' (crmina depraohendere min.ime intercapedi- ncs emm momium in codem circulo feu in eadem ferie difpofitorum :. obietu aliarum eminentiarum in all;s) atque aJijs ordinibus conftiturarum) occultaotuf idque maxime I fi oculus afpicentis in cadem reda c ditarum eminentiarum verricibus fucdt Ioeatus. Si; in terra multorum ) ac frequencium montium iuga fe- eundum planam fuperfidem difpofita appal'ent,fi pro. fpidens procul fuerit ,& in pari aJtitudine conftitu[us. ,sic cftuofi pelagi fublimes vndarum vertices fecunJum . ideal [249] OBSEllVATIONES SIDEREAE idem planum videmur atenu ,quamuis inter flulus maxima voraginum,)& lacunarum fitfrequentia,adc:o .. que vt fublimium nauigioru Innon mo- do carinz, verum eriam puppes, m;aJi ac vela inter mas ahfcondantur. Quia igittlr in ipf.1 Luna, & drca eiu$ pc:rimetrum muJriplex efl cminentiarum ,& caui. tatum coordinatio) & oculus e longinquo Cpedans in eodcmfcre plano cumvcrtidbus iHarum loarur mini mirnm elfe debet quod radio viCorio iIlos abra dcnti, fecUl1dum zquabilem Jineam) minimeque an fratuofam fe fe off-crant. Huic rationi altera 1ubncli quod nempe drca Lunarc corpus e fi .. vehu:i d:- ta Tcrr,:uD, orbis quidam denfiris fubfiantiz reliquo a;terc;, qui Solis irradiationem concipere .. atque refie- dere valet, quamuis tanta non fit opacitate przdims, vrvifui (pra:ofcrrlm dum ilIuminarusnon fuerir) tran itum imberc valeat. Orbis ifiz radiJs Solaribus illu- minatus .. Lunare corpus fub maioris fpha:ore fpedem rcddit. repra:fematque: etfetque potisaciem noLham terminare quominus ad Luna:' Colidiratem pertinge- ter, ti cr:dIities eius fotet profundior; arque profun- dior quidcm dt circa periphaoriam, profundor inquam non abfoluLe., [ed ad radios nofiros) oblique iIlum; Cccantes, r.elatus; ac proinde vifum nofirum jni. bere potcfl, ac pra:fertim luminofus exifiens, Lunquc pcripheriam Soli expofitam obtegere. Quod clarius in appotita figura intdligitlu;in qua Lunare corpus ABC. [250] RECENS HABIT AE. 13 ab orbe vaporofo dreundacur DE G. Oeulus v(ro ex F. :ld pauesintermedias Luna:) vt ad A. pcrtin- git per vapores DA. roinus profundos i at \'crius ex- tremam loram" profllndiommcopia vaporum E B. afpetum' nonrum ruo termino pra-cJudit. Signuffi huius efi, quod pars Luna: lumine perfuCa ampli- ris circumfcremi.r apparet.) quam reliquum orbis tcnc.:brofi : atque hane eandem ,aufam quifpam for .. te t.ationabilcm exiClimabif, (ur maiores Luna: macu JS; nulla ex parte ad cxtremum vfque ambitum proten- di confpiciamur, cum tamen opinabjle Ut nonnullas ctiam ,irea iHum reperiri; incon[picuas:tamen etfc ue dibJle videtur ex co" quod fub profundiori, ac diori vaporum copia abfcond:mrur Efe igitUr dariorem Luna: fuperfidem tumoribus;t lacunis vndiquaque confperfam, ex iam expli<:a. tis apparitionibutis apertum efe reor; fupercl: vt de illorum m:lgnitudinibus dicamus, demonltrantes Tcrrefrrcs afpcritates lunaribus efc longe minores: roinoresinquam criam abrolute IQquendo" non aucem in ratione tamum ad fuorunigloborum magnitudil1es; idque fie maoifele dcc1ar.ltur. ,Cum me oblcru:lturn fir in alijs arque.aHjs ad Solem conlitutionibus venh:cs intra tenebro[am LuOE' partem, licet termino lu- ds ltis remotos" lumine perfufas o1pparerc; conre- rens eorum difrantiam ad integram Luna: dii1!ncaum, cognoui ioccrlitium hoc vigciilllam imcrdum <'1ia- IT.ctri panem fupc:rare. iumpro; intcUigJlUr Lunaris globus:. cuius maximus circulus C A F. ccn- trum vero E. Dinu:tiens. C F. qui ad tcmr dia- metrum eU VI: duo" ad feprem; cumque tcrrcllds diamerer) fCCUlldl1m obkruationcs mil- liaria ltalica 7000. comlneat,criL C F. 2.000. CE. D \'Cl'Cl [251] OBSElt VAT. SIDEREAB vero 1000. pars Jurem vige1ima tOdus. C F. milil ria 100. Sit modo C F. Dimetiens drcul.i. maximi . Juminofam Lunz partem ab obCcura' diuidentis ( oh maximamenim elongationem Solis Luna hic circu. lus maximo Cenlibiliter non differr:) ac fecunduin vi- gefimam illius panem di[tct A.' punda. C. &' pro- trahatur Ccmidiameter E A. qui extenfus occurrat cum contingente G. C. D. ilfuminanrcm re przfentat) in punto D. erit igitU arcus C A. (eu re- tIa CD. 100. qualiumCE. cft 1000. &' aggreg3tum quadratorum D C. C E .. 10100QO. cui quadratum DE. zqualcctl:tota igitur ED .. erirplusqum 1004' & AD. plusqum 4. qualium CE. fuir 1000. Sub .. limitas igitur AD. in Luna) quz vertic quem piam ad vCque SoUs radium G C O. elaru, & termino C. per diftantianl CD. rcmot .. defignat;) eminentior (fi: milia. [252] RBCBNS HABtT AE. 14 miliaribus Italids 4- verumin TelIure nulli ext3nt mOR tes, qui vix ad vnius miliarij altitudinem perpendicu- larem acced.mq manifefium igiturrelinquitur ) Luna- res eminencias terrefiriblJs .etre fublimiores. Lubet hoc 10.co alterius cuiufdam Lunaris arpar ... tionis admiratione dignre caufam affignare, nobis non recens , fed multis abhinc annis obferuata fir, nonnullifque familiaribus & difcipulis o- ftenfa" explicata atque per caufam declaraia; quia !amen ..eius.obferuatioPerfpicilli opefadlior rcdditur, atque-euidentior nonincongrue hocin loco reponen dam effe duxi;idque etiam tum maxime. vt cognatio) atque imilitudo .inter Lunam ,atque Tellul'cm ela- fius appareat. D.nm Lunatum ante, tumetiam pofi: conilJntione non Sole: rcperitur, non modo ipfius globus ex: parte qua lucentibl:fs cornibus .cxorn3tur vifui nofiro fpedandum fc fe offcrt ,.verum etiam tenuis fublucens pcriphreria, tencbrof;:e partis. Soli ncmpe aucrf;:eorbitam delineare) arque ab ipfius retheris ob- fcuriori campo f('itJngere vid ur. Verum .fiexadio. ri in (petl:ione rcm confideremus ) videbimus non tan tum extremum cenbrofre partis limbum incerta <)ua- dam clarirate lucentcrn; ledintcgram Lunx fadem, ilIalu.nempe, Solisfulgorem.nondum fentit,lu. mine <}uodam, nec cexiguo ) albicarc; tamcn primo intuitu fubtilis untulllmodo circumfercnria lucens) proptcrohfcuriores ca:li partes fibj conter- minas i rcliqua vet fupcrficics obfcurior e contra vi- detur 1 ob .fuJgentium cornuum adem nofiram oh- tenebrantium concadum. Verum, li quis talem fibi cligat :tum, vt 3 tedo, vel camino, aut aliquo alio obice intcrvifUm" & Lunam ( fcd proeul ab ceulo polito) comua ipfa lucmia occulu:ntur pars vcro D a reliqua [253] OBSEIt VAro SIDERBAB reliqua Lunaris globi afpctui nofiro. expolira l'elin quatur) tuncIuce non exigua hanc quoque Lunxpla- gam, lkct Solari lumine defiitutam lplendcrc hcnder, idque potiIIimum .. fi ialn noturnus orror ob folis abfenei:un increuerit,) in campo coim obfcurio- ri eadem lux darior apparet. Compcrtum infupcr eH, hane fecundam (vt ica dic3.In) dariratem ma- iorm cne qua ipfa minus Sole dilliterit; per elonga- tioncm enim ab co remittitur magis, magisquc > ''c pofi primam quadratur.:un, & ante fecundam, de- bilis, & acmodum incerta comperiatur, licct ln 00 [curiori ccrIo (peaetur; cum tamcn in fextiti, & mi. nori eJongatione, quamuis inter crepufcula mirum immodl101 flllgear : fiJIgeac inquam adco vt ope exa- di Perfpicilli maculiE in ipfa difringu:mtur.Hic mirabHis fulgor non modicam philofophantibus intu- lit admirationem; pro cuius C3tlf.1 affercnd.1 a1ij alia in medium protulerunt. Q.!.lidam coim proprium cOe) ae naturalem jpfiusmer: Lun;r fplendorclll dixerunt ; alij Venere illi cfeimpcnitum, alij Stt:llis omni. bus, alij Sole/'quiradijs fuis profundam foli. diratem permeet. Verum huiufcemodi prolaea exi guo labore coarguuntur .J ac fl!i[atis euincuntur. Si cnim aut proprium efct.J am i Stellis collatum dur- modi lumen, ilfud maxime in Ec1ypfibus n:tinerct, Q. lcnderetque:J cum in ob[curiffimo cttlo deftil:uatur; quod tamcn aduerfatur experienri;r: fulgor cnim qui in deliquijs apparel: in Luna longe minor ett (ubru ... Jils, ac quafi aencus; hic vero darior, & candidior; eft infiJ per ille mutabilis) ac loco mobilis i v.agatur cnim per Lunre fadem, ade o ve pars ma, qu;r pcriphxriz circuli terrefiris propinquior dl:.J darior, re- liqua vera obcurior [cmper fpcdetur; ele quo omni proculdubio id acddere intelligimus, ex radiorum 50. larfum [254J RECENS HABIT AE. I' larium \Ticinitate tangentium craffiorcm quandam regict- nem)quz Lunam orbiculariter ambit,eIC quo ctadu Ao foraqurdam in uicinasLunzplagas ctrunditur .. nfecus ac in terris tum mane) tum vefperi crepufculinUln fpargi- tr lumen; qua de re fufiu! in libra de Sifiemate mundi pertratabimus.Alferere autem Venere impertitam tiuf modi lucem puerile adco dl1vt refponfione fit indignum; quis'enim adco infcius erit,vt non intelligar .. drca coniun tHonem.& intra fatilem afpetlpartcm Lunz,Soli auer. Cam vt Venercfpeietur omnino efeimpolIibilc' EIlc ao tem ex Sole,qui ruo lumine profundam roliditatem penetrct,a tque perfundatJpariter efi inopinabilc; nunqui cnim imminueretur )cum femper Lunz So lc fi[ ilJuftratum, tempore Lunarium Edypfium excepto: dinnuirur tamen dum Luna ad quadraturam properat.& omnino t Idum quadratum fuperauerit. Cum itaque eiufmodi recundarius fufgor .. nec Lunz fit congeni tus,atq ue proprius,nec Stellisvllis)nec. . Sole mutuatus, cumq; iam in Mu ndi vaftitare corpus aliud fuperMt null. nili rola Tellusi quid qU2'foopinandum? quid proferen- dum? llunquid Terra ipfum Lunare corpus,3ut quidpii aliud opacum, atque tcnehro[um lumine perfundi' quid mirum? maxime: equa gr31:aqiJe permutatione rependit TeIlus parem illuminationem ipli Luna;'lqualem & ipfai Luna in profundioribus noais tenebris toto fere tempo- re recipil:. Rem darius aperamus. Lunain coniund!o. nibus,.cum medium inter Solem & Terram obrinet loc t Solaribus radijs in fuperiori ruo T auerfo pertunditur; vero inferius, quo Tcrram a[pieit tcnebris eU ()bdutum; nullatenus jgitur terrefir fuperficiem ilJuUrat. Luna pau latim Sole digrelfa iam iall1 aliqua ex parte in emifphzrio inferiori ad nos ver. gente illuminatur, albicantia cornua .. fubtilia tamen ad nosconuenit;&leuiter Tcrram illufirat: crefcitin Luna D 3 iam [255] OBSEl VAT. SIDEREAE iam ad qudraturam accedcnte SoIaris: i.J1omiatio; lu- getur in tereis eius Juminis reflexio; exrenditur adhu (upra femieirculum fplendor in Luna;. & driorcs effulgentnotes j. tandem integer Lun2vultus) quo ter ramatpicic, ab oppolito Sole dariffimis fu1goribus frra- diatur; enitetlonge lateque terreflris filpcrficies ri [plendore perfufa; poRmodum decref,cns Luna debl- liores ad nos radios emittit, debilius ilIuminatur terra j Luna ad,coniuntlionel11 properat. atra nox Terram oe ,upat. Taliitaque periodo alternis vldbus Lunaris fal- gormenftruasiUuminationcs dariores modo) debiliores. alias nebis largitur ;. verum lance b cncudum T d' lure compenfatur. Dum enim Luna fub Sole di'ca' coo. iunlioncsreperitur, fupcrfiGiem terrefiris emilphedj So- li apoliei, viuidisque radijs ilJuflrati integram refpieir ttaexumque ab irra lumen con-cipit :ac proiI:1dc ex tali reflexione nferius licet Solar! lu .. mine deftitutum , nonmodic Iucens apparet., Eadem l.una,per qU3dranten\ .,Sole remota .l'dimjdiuro rantum c:crrefiris. cmiipha:rjjilluminatum confpidt .l'fcilicct Geei .. duurn., altera' onim mcdietas oriental is note obrc:nebra tur:.crgo &ipfaLuna fplendide minus Tcrra iJlufira'" tuf,. eiufve proiodc lux. iHa fecundaria exlior oobisap- parct . Qgd fi lunaminoppolirione adSoJem ,oofti- tuas: fpelabit ipf intumcdix T dJuds om nino tcncbrolhm, obfcuraque nole perffum; fi igitut fucrit talis 0ppc tido, prorfus iIlumna .. tionem rcdpjet Luna limul, ac (crreftri irradia- tione delHtula. ln & lero habitudinjbus maius, minusvc tcrrctri refllxio ne I('dpic prout maiorcm ... :mt minorem terre- ilris cmiJphil'riJ illuminati 'panem fp(;taucrjr ; is <mim mter duos.hoi.;e Globos feruatur tenor, vt quibustem" poribus maxim Luna ,U1uftratur T Hus j jfdtm ml' nus [256J ltECENS HABITAE. 16 nus vice verfa Terra illuminetur Lt:ma, &e'cntr .. Arque pauca de hac rc in dita fuf.: ficiant .. fu {ius enim in no!l:ro Sy{tematc Mundi; vbi complurimis & rationibus, & experimentis vaHdiffi .. ma Solaris luminis e Tcru reflcxio ofienditur illis 2" qui c:am Stellarum corea arccndam cfe ialitant 2 ex co poti1limum> quod motu" & lumine fit va- (ua: vagam enim iJIam, ac Lunam fplendol'efupc- fantem, non autem fordium, mundanarumque fcoo; C11m fentinam, efe demonihabimus, & nlturalibus, CJuoque radonibus fexecntis connrmabimus. Dixnushucu[quc: de Obferuationibus circaLuna- re corpus habids) nunc de Stellis fixis ea quz alenus nobis infpcla fuerunt brcurer in medium adfel'a-; mus. Ac primo illud animaduerfione dignum efi, quod fdlicet Stellz tam nxz" quam errabundre, dum, adhibiro Perf.pici110 [pctantur nequ3quam tu dine augeri videntur iuxta proporcionem eandem., fecundum quam obieda reliqua, & ipfamet quoquc Luna, aeguirunt incrementa; verum in SteUis talis audio longe minor appartt : adco vt Perfpicillum 2 quod reliqul obiet4 [ecundum centupIam" gratia c .. xempU racionem multiplicare potens crir,) vix fecun- dum quadruplam, aut quintuplam Stc:llas multiplices rcddcre credas: ratio autem hulus cft, quod feilicet Afira dum liberal' ac naturali oculorum ade fpetan- tur, non fccundum iJam fimplicem nudam{lue, vt ita dicam, magnitudinem fe 1<:: nobis otferunt, cd tul. goribus quibufdam irradiara ii- micllntibusque radijs ,finita, idq:uc pociffimum,(:um iam increu,crit nox; ex quo longe maiores videntur nibllsefenr angulus emm VlrOrIUS non a pu- malioStclla: c.orpufculo,) fcd late circumfufo lplcn .. d.ore tCl'minatur., Hoc apertlime intclligas Jjcet ex . [257] OBSEft VAT. SIDEltEAE eo J quod Stellz. in Sotis occafu inter pdm:! trepa- fculaemergeotes .. tamedi primz fuerint magoitudi nis) exiguzadmodum apparent; & Venus ipfa fi quam do circa meridicm fe nobJs in confpedum dcderit, .dco exiHs cernicur, 'ft vix Stellulam magnirudinis vI- timir orquare videatur. Secus in ali,s obietis, & in ip .. (<tmet Luna contingir) quz Liue in meridiana luce, fi ucinter profundiofcs tenebrsfpetccur) dufdem fem per molis apparet. imonfa igitur io medijs tcncbris JpcdantQf Afira, ,rines tamen illorum diurna lux ab. radere poteO: i at non lux ma cantum. fcd renuis quo- que nubecula, qUir inter & oculum afpidcntis irtterponatur; idem qnoque prorl:ant aigr ve1amina" ac viera colora ta ,quorum obietu ,atque interpofitio- lle circumfutifulgorcsSteUasdeferunt. Hocidem pz- riterefficit Pcrfpicillum, prius enim adfcititios,3cciden- talesque Stellis fulgores adimic ) illarum inde globu ... los fimpHces (fi, tamen figura fuerintglobofa) augct, atque adeo fecundum minorem multipJicitacem adau-. tia videntur: Stellula enim quintz, auc fClCtir magnitu. dinis per Perfpicillum vifa, tanquam magnitudiois pri.. O1f reprzlentatur. Adnocadone quoque dignum videtur dfc djfcri. men jncer Planetarum .. aeque fixarum Stellarum a{pe .. tius: Planeta! cnim globulos fuos cxatlC rotundos, ac circinatos obijciunt .. ac veluti Lunulz quzdam vn .. dique lumincpcrfufz, orbiculares apparcnt: Fix3!ve-- ro Stel1z peripheria circular nequaquam terminaff C" fpiciuncur .. fed vc:lutifulgores quidam radios dn;;umcir ca vibrantes) arque admodum (cintillantes: conftmili tandem figura apparent cum Perfpicillo, ac dum nacurali intuitu fpetantur) [cd adco maiores" vc Stellula quinc:r, aut fcxtz magnitudinis Cancm, ma.. xiwaw ncmp llxasum omnium .rquere videatur. Verum. [258] lt E C EN S H A BIT AE. '7 Vel um infra Stellas magnitudiis numerorum gregcm aliarum)naturalcm iotuirum fugieotium,per Per- 1pidllum intueberis. vt vix credibile fit->plures coim quam fcxaliremagnitudinum licet. quar ma iares. qual magnitudinisfeptimx, (eu prim..r inuifibiliurn appcllare po.fumus, PcrfpiciUi beneficio maiores, & ela- riores quam magnitudinis fecundz Sydera ade naturali vifa.Vt :lutem de inopinabili fcr hlarum frequen tia vnam)alteramve atteftationc:m vidcas Afierifmos duos fubfcribere placuit. vt ab corum exemplo de ,reteris iudi- cium feras. ln primo integram Orionis Conlellatiollcm pingere decreueram; verum ab ingenti Stellarum copia, temporis vero inopia obrums ,aggreffionem hane in ali occafionem difiuli; adO:ant enim. & drea vetcres intra v- nius, aut alterius gradus limites diffi:minantur plures quin gentis: quapropter tribus qUa! in Cingulo, & fenis ill Enfc iampridtm adnotatx fucrum. alias adiaccntes o- tuaginra reeens vifas appofuimus;earurnq; intcrftitia quo exalius licuit feruiluimus; notas" feu vetc:res,diftint-Honis gratia,Ol.3.iores pinximus .. a dupliciHnea contornauimus) alias inconfpicuas,rniaores"ae vnis lineis notauimus; ma- gnitudinum quoqucdifcrimina quo magis licuit nlUS. ln altero exemplofex StellasTaurj"PLEIAOAS di- etas depinximus (dico autem fex,quandoquidem fptima fere nunquam apparet) intra anguiliaimos in ccelocan ceUos obclufas, quibus aliz plures quam quadragiotain- uiibiles adiacent; quarumtnuUa ab aliqua ex pr:rditis fex vix vltra femigradum clongatur ; barum nos tantum nigintafcx adnot3uimu$ i earumque internitia" magnitu dines ) ncenon veterum nouarumque diferimina veluti in Odonc rcruauimus. & Bns O R I O N IS Afterifmus. PLElA. [259] * .. 4J * ** l;It ** * ** * ~ ii * -!f- ~ lt -Jf. o}f ~ '* [260]
*.'* ... 4' it -* it * * Quod tcnio loco nobis fuit' obCeruatum) eO: ipftuf.. met LACTEI Circuli feu materies, quam Per- fpicilli beneficio adeo ad fenCum Iicet inmeri ) Vt & alter cationes omnes,qua" per tot (recu}a PhiloCophos excrucia runt aboculata cercicudil1e dirimanrllr)nosque vcrbofis dirputationibus Hberemur. Efi enim G A L A X Y A nihil aliud QU3U1 innumerarum.Stellarum coaceru3tim confi- tarum congcries;inquamcunq; enim rcgionem iIlius Per- fpicillum dirigas,ffatim Stellarum ingens frequcntia fc fe in confpelum profert,quarum complures fatis valde confpicuz videntur;fed exiguarum multi tudo pror .. fus inexpIorabilis ctt Atcum non tallt'l1m in GALAXYAIadeusille vcluti albicantis nubis rpeletur,fed complurc:s confimi1is coloris 3reoJz rparfim per zthera lbfulgcant,fi in ilIarum qua lnlibet Specillum conuertas S tc:l1ar um coo l:i pa tlrum c:tum [261] OBSElt VAT. SIDEREAB ccctum oIfendes. Amplius (quod magis mirabilis) StcIla;o ab ARronomis fingulisin hancvfqucdi NEBVLOSAE StclluJ.ll"um mirum immodum confirarum grc gesfut1t; ex quarum radiorum commixtionc .. dum vna- queque ob exiliratcrn,feu maximam nobis remotionem, oculorum adem fugir. candor me confurgir, qui denuo!:' pars c<X!li > Srcllarurn, am Solis radios retorquere valens, hucufque creditu$ eft. Nos exiUis nonnullas obfcruaui- mus; & dl1al"um Afterifmos fubnctcre \'oIl1imuS'. ln primo habes NEBVLOSAM Capicis Orionis appe1- latam .. in qua Stellas vigintivnas numcrauim uso Secundus NEBVLOSAM PRAESEPE nnncupatam continct,qure non vna unt SteIla cO: .. fed congcries Sec!. lularum plurium quam quadragima: nos prxtcr Ardlos triginrafcx notauimus ln Ilune qui feq utur o rJincm di fpautas. NEBVLOSA ORIONIS. NEBVLO S A pRAESEPE. * ** J(. 'Yf
* *" -#-
lk ** .* * *" [262] RS CE N S HAB IT AE. 1-:'; De Luna ) de inerrant ibus S tdJis) ac de Gala:xya / qua: hatenus,obferuat:1 funt breuiter enarr.1uimus. Supcrefi vr, quod maximum in pnrfenti negodo exi" timandum videtur, qllatuor PLANETAS primo mundi c:xordio 3d nofira vlue tt;mpora nunquam confpetIos, occafionem reperiendi, arque obCeruan' di ,nec non jpforum loca, atque per dU0S proxim menfes obfcruadones circa eorundem latones ac mutationes habitas, aperi:.unus ,ac a firollQmos omnes COnLl0C3nres ) vt ad il!orllln dos inquirendas, atq; dcfiniendas Ce confel':!Or, quod ,l1obis in h;,nc di:m ou remporis anguttiam af ft:qui minmc licuit. lhos tamen itcrum monims fa- ,cimus, nc ad ralem infpctiollcm incaIllm accedant , Pcrfpicillo cxalflinlo opus effc ,& quale in principio fcrmoni'i hUus, . Dc aquc lanuarij infiantis anni millcli.' mi fCXcclltdimi dcdmi, hOfl fC<luenris nolis prima) com cfldtia (ydcra per Perfpicillmll fpc(tarcm lup. piter te fe obuiam tedt, cumqlic adl11odull1 excd kns mihi paraTem infirumcntum;) (luoa antea ob altcrius Organi c.kbilitatclll minime (:ontigcrat) nes mi aditare exguas, da- riflimas,cognoui; qure licet e numel'O inerrantium me Cl'edcrcntur, non llulbl11 ramen inn .. !crl1nt ad- mh'ationem eo "}l1O.I ftcunJum cxatlam re- dam a[(luc Eclyptk.l' parardJam difpolitil' vkh.:bl111 tur: ac cfteris magnicudine paribus fptendidioru: cIarque ilIarum int\:r fc & i.td loutm tahs co I1ftit LI tio Od. * O * Occ. E ex parte" [263] OBSERVATIONES SIDER EAE ex pane {'eilieee Odentali dure aderant Stell.z , vn3 ve- ro Occ3fum vcrfus. Odentalior arque Ocddentalis, re liqua paulo maiores apparabant) de difantia intel' ipfas & Iouem minime follicicus tili cnim vti di ximus primo creditz fuerunt; cum amem die otaua, ncfdo quo Fato dulus ,ad infpctiom:m. ci,lndem llerfus efcm.) longe aliam cfiitutlonem reped ; erant cnim tres oecidcntalcsornncs loue) .ltque inter fe quam fuperiori node vidniores, paribufque incerfiitijs mutuo .. ve1uti appouta prafe. fere delineado. Hk lcct ad mutuam Stetlarum ap ... propinquationem minirnc cogitaciollcUl appulltfem,. Ori. o * * * Occ. exitare tamen czpit, quon.1m pado J uppiter ab om, nibus prxditis fixis pofct orientalior reperiri, cum binis CI< illis pridie occidentalis [ui(fet: ac proinde veritus fum ne forte, (e.eus computo. afuonomico,di- [Ol'ct, ac ptopterea motu proprio SteU.1s ilIas anteuertifet:. qnapropter maximo cum deliderio re- quentem expctaui noti;.:m; veru'll1 fpe ti'ufiratus fui,. nubibus enim vndiqu<lque obdutum tujt cflum. At die decima app.11'uerunt Stell;r in eiufmodi 3d Iouem poli cu: enim tantulll .. & oricntales amba: Ori. * * O Occ. aderant J tertia, vt opinatus fui) (ub Ioue laritante. Erant pariter velud 31lt(:a in c.ldem reb cum Ioue, .lc. iuxta Zodiaci Jongirudillcm adamuflim locara!. H.rc cum vidimm) cum<lue. muratow:s. conLimiles in loue: nulla [264] lt E C B N S H A BIT AE. 'l.&Y nulla radone reponi pofe inrclligerem , atque iofuper fpedat3S Stellas femper cafdem lilifle cognofcerem, ( nullor enim alior:l aut pra-cedentcs, aut confequea- tes intra magnum interuallum iuxta longitudincm Zo- diaci aderant) iam ambiguitatenl in admirationcm pcrmutans) apparenrem commurationem non in loue, td in Stellis adnoratis repofit efe compcri ; ac pro. inde ocul:uc & fcrupulose magis deinceps obferuan. dum tore fum ratus. Die itaq; vndccima eiufcemodi confiitutionem vidi: Od. * * o Oe,. Stcltas fcilic::et tantum duas orientalesj qU3Tum media triplo diflabat 10ue: I quam ab oricnta1iori: cratque orientalior duplo fel C maior rcHqua cum tamen anrccedenti nole a:qualc:s ferme apparuifrent. Sta(u- tum ideo:l omnique rlOcul dubio me deCl'ctum fuir, :tres jn ccelis adtllc ::,rellas vagantes circa Iouem , in fiar Vencris atque drca Solem: qlJod tan- dem luce meridiana darius in alijs polhnodum com- pluribusinfpcaionibus obferu:Jt eH; 3(; non tantum tres l vel'um quatuor cfie vaga Sydera circ.1 Juuem fuas drcullluoludones obc.l1nda; quorum perrnutarioncs eJolaaius ccnlcqucnter oLfCrtluas fubfequens narrado miniftrabit; intcrflltia ql10q ue inter ip per Pcripidl- lum ,fuperius explicara rarionc Jimcdtus fum: ho- ras infilper obfcrll:uionnrn .. prxfcnim cum plures in notc: hi.ibim' fuuullt aJ'poi"ui; adeo coim leres horum Plallcrarum CXlal1t rcuolutiones, vt ho- larias quoque dlticremias plcrunquc liceat accipcre. Die igitur duodccim3 hora lcqucmis nodls pri- 1U3 h3cratione difpofitaSrdc1'3 vidi. EratoricntaJior E z S,ella [265] OBSERVAT. SIDEREAE o ri. o cc. SrelIa. ocddenraliori maior" ambl? tamen valdc con- fpicul:, ac fplcndid.r: vera dibbar fone ',rupll- lis pl'illlis duobu5; tcrda q'uoque SrcUula apparerc ('f- pit hora tereia prius minime " qua: ex parte orientali louem fere tangebar, cratque admodu1l1 c- xigua. Onmes fuerunr in cad em retta, & fccundum Edyptka: Jongitudil1;,.m eool'din:u.r. Die dcdmatrdJ. primll1ll me quatnor conij)cd';r: fucrunt Stclll1hl' iI) hac ad loucm confiiwtionc. Erant trcs ocddt:malcs, & voa oricntalis i lincam pro;>;;im\:: Oti. Occ. rettam confritll(;bant ; media cnl:n occidralium pau Iulull1 l"Caa Scpccnrrioncm vedus dcflcacb.:tt. A.be rut orienralior.i IOLlc minut.1 duo: n.:liquarum, & louis itucreJpcJincs eram iogutc vllius tamum mi llUti. StcUz Otlll1:S caadcm pr.l' f:: tcrebant magtlitu- dincal ; ac.lkct ;) luddiflilllx tJmcn CI".i,m t ,ac fixis ciu'Jem maguirudinis longe (ul;;lldidiorcs. Dic dccimatlu:m:a tuit [Clllih:as. Dic dcd111aquint.1) hora notis tcrti.1 ia proxime dcpitJ fJcrunt habirudine (Iu:ltuor Stclla: ad loucll1 ; Ori. o .. " * * Occ. ocddenta!c$ omncs: aC in cadcl11 proxim reb linca difpQlitX i qUJ! tcrda louc 1li.uucrabatur pau- lulwm [266] RECEN S HA BIT AE. J..9 :2' lulum in boream atcollcbatur; propinquior Ioui Clat OlnniUffi minima.) rcJiqu3; confcquentcr maioresap. parCblnt ; intcruaJla inter louem,& tria confequantia crant a:qualia omnia, ac duorum minutorum: at occidentlius aucrar tibi propinquo minutis qua- tUOl". Eram lucida vaI de ) & nihiJ fi.. intillanri a :I llualia fl.:mpt:r rum tum poct apparucrunt. Vcrumho- ra fcptlla trcs olummodo aderal1t SteU.r, in huiuf Oei. o " * * O cC'. cemodi cum loue Erant ncmpc in eadem rc- lta ad vngucm) vkiniof loui >crat admodum exgua, & ab illo l(:mota per minuta p;-im:t tria;ab hac [cuuda diftabat min: vno; terda vcr fecunda min: pr: fcc: 3 o. PoU vero aliam horam dllX Stcllul.r .mcdl.r adlme viciniores eram i abel'ant cnim mia: f,: vix 30. t.lntum. Dic dccim:J[exta hora prima notis tres viJimus StcUas iuxta hunc crdincm difpofit3S. loucnl Oei. * O cC'. intcrdpicb:1llt ab co per o. 40. remo r.e" tcrria vcro occidcl1tJlis lone min: 8. lo .. ui proxim.r non maiores) fcd Juddl0l'CS apparcbant rcmoriori. Uic.: dccituafcptimahora ab occa, o. min: 30' huiuf- modi fuit conf1gur.u.io. VIU tamum oriclualis i Oei. * O [267] * O cC'. loue OBSEll VAT. SIDEREAH lave di nabat min: 3- occidentalis pari ter \'oa Ioue difians min: II, OrientaHs duplo maior apparebat cc cidenrali i nec plures aderanr quam ifi.r duer. Vcrum pofi horas quatuor , hora oempe proxim quinra ter ... tia ex pane orientaJi enaergere cpir:1 VI: opinor cum priori iunta erat; fuitque talis paGuo Ori. ** O * Occ. Media StelIa orientali qU3m proxima min: tantum lO. elongabatur ab ilIa, & linca reta per (xrremas, & louem produta pauJulum verfus aufir dedioabat. Die dccima ohlua hora o. mio: 10. ab occ<Jfu, talis fuit afpehls. Erar SteUa orientaHs ma.io!" occidenta- Ori. * O * OCC. ii, & loue difians min: pr: 8. Occidentalis ver 1011 C "bcr.:lt mio: 1 o. Dk UCCllllanona hOl'a nodis fecunda talis ruit SteI- larum coanlioatiQ: erant ncmpc fecundum reaanlli- Ori. * O * * OCC. neam ad \Toguem tres cum loue Stc11x: Orientalis vn3 !Que difrans min: pr! 6, lnter 10Llcm, & primam f- <1l1enttm pcddc:ntalem l rnf'di:.lbat mio: ;. intertiti: ha:c autclt. ab ocddentalicri oberat mio: 4- Anccrs crJm tuDe nUllquid intc:r oriralc:m &: lotlcm StelJuJa mcdiaret, v,,"rmn Joui qU:l1l'proxima) adI.O vt illum fere taogcrct; At hora quinta han, nanifcft(: vi- di [268] lt E C E N S H A BIT AE. ,.,. di medi um iam inter '9uem) & oriental cm S[ellam locum exquifitc OI;'U pantem,J ita Vt talis fuerit confi: Oti. * O * * Occ. guratia. SteIla inful'er nouHnmc adllV)dunl cxigua fuit; vcruntamen hora fcxta rcliquis UlJgnitu .. dine fere fuit a:qualis. Die vigefima hora I. min: I S. conHtu [io conlimilis vifa cfi. Aderant tres 5tcllula: adcoexigua:) vt Occ. percipi polfcnt ; loue, & il1tcr fe non magis dirra. .. bant minuto vno : incertus eram nunquid ex occiden- te dUa! an tres adeiTct1t Stcllula:. Circa horam fex- tam boc pado crant difpofitz. Orientals enhn loue Od. Occ. dUplo magis aberat quam antea, nempe mino' ". media occidcntalis Ioue dii:ahat mio: o. Ce,; 40.ab ocdden .. taliod vera mio: o. fec: 2,0. Taadrlll hora feptma ues C'xoccidcnte vifz fherunt StelJul.r .lou plOxml abc.. Oti. .. O .. ,. ... Occ. rat ab ca min: o. Ccc: intcr hane & occ:identJlioreOl: interual1 crat mioutorum fecundorum 40. inrel' hlS "CIO alia paululum ad meridiem deflcttes3 ab [269] OBSERVAT. SIDEREAE ab occidenraliori non pluribus decem fc:cundis remota. Die vigefimaprima hora. o. m: 3 o. adcrant ex oriente StcUu!z tres) zqualiter inter fe, & Ioue dixrantes ; Oci. Oec. interlitia. vero ,fecundum exiflim.3tionem 50. fecun- dorum minucorum fue;:rc, aderat quoque Srel1a ex cidente loue difrans lTIim pr: 4. Orientalis loui pro. xima crac omnium mini ma I reltqua! vero aliquto ma iores, atque lnter fe proximc xqualcs. Die vjgefima fecunda hora J. contimilis fuit StcUa- rum dfptio. A SteHa oriemali ad loucm minuto. Oci. * * Oec. rum primorum ,.. fui r inreru:lllum Ioue ad oeciden- t:lliorcm pr: 7. Dure vero oeddcntales incermcdi.:e dix tab.:mt 3d inuiccm minto {e:40' propinquior vero Iam abcrat ab illo m. p. I. lpfre mc(lire Stellulx 1 minores erant C'xtrcmis: file!ul1t vcro fecundum eandem rc:- tam lincam iuxta lodiaci longitudinem nUi quod tdum occideotalium media paululum in aulh i't ddledebat. Sed hora nolis fcxta in hac confritu tio- Ori. Oec. ne vjfx 1unt. Orientali$ admodum (xigna erat; dif. Uns loue vr anrc.1. min: pr. 5. Ttes ve! occidc:nra- 1cs) & 10ue > & ad in!licem .xqualltcr daimebantur, . erantquc jntercapedines finguJiC mio: I. m [270J RECENSHABITAB. me: & Stclla loui vicinior rcliquis duabus.requl:oti": bus minorapparcbat; omnefquein eadem reGtac:xqui. {ite vidcbantur. Die vigefima tertia hora o. min: 40. ab oceafu, in hc {erme modum Stcllarum ,ollLUtutio le ha.buit: tr,mt Oei. * * O * Oec. tres SteJIz cum Ioue in relta linea fecundum Zodia- ci longitudincm; veluti femper fuerunt: Orentales crant dUa!, vna vro ocddenc:alis _ OrJentalioraberat fcquenti mio: pr: 7- h.rc vera Ioue mino 2. [e'=-4o. luppiter ab occidentali min: 3. fec::o. erantque omnes magnitudine t-':I'C i;l;'1 uales _ Sed hora quinta, duz S[cl .. le, qux prius {oui erant noncerne- bantur fuo lvue vt arbror ladtantcs fuitque rabs afpettus. Od. * o Oec. Die vigefimaquarra tres Srcllz omnes vi .. fre funt., ac 1'Cl<: in cadem cum loue rta linca; me.- Ori. * ** O Oec. dia cnim modic in aulhum ddleaehar. Ioui propin .. quior difrabat ab co min: 2. fc:quens ab hac mim O- (ec: 30 . .ah hac ver o aherat orientlior min: 9. erantq; omncs admodulll Ip1endide. Hora vero \.xta) dua: Oei. * [271] O F Oec. foIum- OBSE'R. VATIONES SIDERBAS folulDlDodo feCe otferebant StelJz in hoc potitu: nem .. pecumloue in eadem reb lineaad vnguem" quo cIongabatur propinquior min: 3' altera vero ab bac min: p:8. in vnam, Di fafior ,coierant dutE mediz priu$ obfcruatz Stellufr. Dic Yigelimaquinta hora J. min: +0. ira Ce habebat Ori. * o OC<:'. conllitutio,aderant mim dUi! tantum Stellz ex orien. ' . taU plaga" ezque. latis magna;'. OrieDtalior lnedia diftabat mio: S. media vero loue mio: 6. Die vigefimafexta hora o. min: 40. Stellarum co- Qrdinatio eiufmodi fuit. Spetabantur erum Stella: Ori. * * o * OC<:'. tres, quarum dua;' orientaIes ,tertia occidentalis lo- ue: hzc ab co min:,. aberat "media vera orientalis ab codem diftabat min: S. Cec: Orientalior ver media mln: 6. in eadem reda conilitutz, & emfdem magoitudinis erant. Hora deinde quinta conrlitutio ferc eadem ia hoc tantum difcrepans" quod Ori. * * *0 * OC<:'. prope Iouem 'luarti Stettuta ex oriente, emergcbat minor a loue tune remota min: 30. {cd pau. lutum reda linea ver[us B.oream attollebatur, yt'ap- polita figura demonftrat. . Die vigdima fcptima hora 1. ab o"afu, Vntca tan ... tum [272] RECE N S HABtT AE. ii- tum Stenula confpiciebatur eaquc orieDtalis recua- OcL o O cc. dum hane conlHrutionem : cratque admodum exigua. & Ioue t'emota mio: 1. Dic vigefima odaua, IX vigelima nona ob nubiulR interpofitionem nihil obferuare (j,uit. Die trigetima hora prima nodis, tali paao confti .. tuta fpetabantur J}'dera:vnum aderat -orientale, loue O ri. o te. ill:aD$ min: 2. fcc: 3 o. duo vera ex occidente, quo. rum !ouj propinquius aberat aO eo mio: 3- rcJiquum ab hoc min: J.e eICtremorum & lOllis pofitus in eadcID teda hnea fuit I ar media Stella paululum in Boream attollebarur: Occidel'ltalior fuit reliquis minor. Die vItima hora fecunda vifz funt orientales StelJ.z dU2, voa vero occidua. Orientalium media Joue OcL ** O O te. aberatmin: 2. fec: 10. OrientaJior VttO ab ipfa media min:o. Cec: 30. diLtabat. Iouemin: lO. eranc in eadem reda lineaproxime, orientaHs tantum loui vicinor modicum quiddam to Septentdonem e- 1cuabatur. Hora vero quarta duz orientales vicinio- Ori. ** O * O te. F z res [273J OBSERVAT. SIDEREAE res ad inuicem adhuc erant; aherant enim Colummo.. do min: Cec. 2 o. apparuit in hiCce obferuatiollibus oe- cidentaIis Stclfa Caris exgua. Die Februarij prim3. hora nodis fecunda conlimilis fuit confiitutio. Diftabat orientalior StcUa Ioue Oei. * * O ce. min: 6. ocddentalis vera S. ex parte orientali SteJIa quredam admodum exgua loue difiabat minutis fe- cundis lO. rctam 3d vnguem ddignabant Jineam. Die fecunda iuxca hUl1C ordinem viril' funt SreUz. Vna tantUln orintalis louc diLlabat min: 6. Iuppi- Od. * o * * O ce. ter ab Qccidentali vidniori aberat min:4- inter hane & occidentaliorem min: 8. fuir intercapedo; erant in eadem reda ad \'llguem, & eilifdem fere magnirudi. ais. Scd hoca [cp ti ma,. qi.latuor aderant Stellil' /1 inter Od. * *0 * * o ce. quas luppitcr mediam occupabat fedeln. HarlJmSret- lJru ln orkntalior dHb.bar [equenti min: of. hil'e lo. .. ue min: 1. fcc: 40. luppiter ab occidentali fibi vicinio- ri aberat mim 6. hmc vera aD. occidentaliori min.8. cralltque parirer omncs jn <:.ldeln relalinea, fecund Zodiaci longitudin:!\u exten' .. Die tema hora reptima in bac ferie dirp06t t fuerunt .i loue diJ1&bat tln: l.f: 30. o cc i,... . dentalis [274] RECENS HABITAR. dentaJis proxima mino ab hac vero elongabatur oe- Ode * Oec. cidentalior altera mim 10. erant in cadem re- tta:l & magnitudinis zqualis. . Die quarta hora fecunda drca Iouem quatuor fia bant 8ccllE, oriemalcs ac dUlE occidcmales io Ori. * 4';0 * * Oec. (adem ad vnguem rcb linea difpoicre 1# vt in proxi- ma figura. Oricntalior dill:abat fcquenti mino 3. vero .loue aberat mio. o. fec. 40. lu ppiter proxima ocddentali min.4. ha;c ab occidcntaliori mjn. 6. ma gnitudnc crant tere fquales II proximior loui rcliquis paulo minor apparebat. Hora autem fepcima orien tales Stella; djftabant cantum mino o. fec. 3 Q. luppiter Ori. ** O * * Oec. ab orientali viciniori aoerat mino :.ab ocddentali ve- ro fequcnre mino 4. hxc vero b ocidentaliori dilta- bat min'3. erant(lue aqualcs omues ,& in cademreda fecu odum Eclypticam cxtellCa. Dic quinta Crelum fuit nubiloCum. Die fexta dUa! folummodo apparucrunt Stcllz me- Ode * O * Oec. dium [275] OBSERVAT. SIDEREAE dium lo uem intercipientes vt in figura appolira fpe- aatur : orientalis . loue di(bbat min.2.. occidtntaJis ver mino 3' era'nt in eadem reda cum 10ue, & magni. tudioe pares. Die feprima dUr adftabant StclIz # Ione orienta Ori. OeC'. les ambz, in hu oe difpofitz modum. interc3pedines inter ipfas) & louem eram zquales vnius nempe mi- Iluri primi;ac per ipfas,& eentrum !ous reda linea . incedebat. Die odaua hora primaaderant tres SteUz orienta- O ri. -o OeC'. Jcs omnes vt in defcriptione; 10ui proxima cxigua fatis dift.abat ab co mio. I. [cc. 20. media vero abhac min'4' erarque fatis magna; oricntalioradmo4um exi gua ab hac diftabat mino o. Iee. 10. anceps eram nun .. quid loui proxima vna tantum,,:1O <lua' forent Stellu- Ja!: videb3tUr enim interJum huie aliam adelfe verfus ortum mil'um immodum exigua , & ab iIIa fciunda per mio. o. fec. lo.tantum ': fuerunt omnes in eadem reaa linea [ecuncum Zodiad duaum cxrcnfa-. Ho .. ra veTO terda Stdla loui pToxi01amum fere tangehar, diaabat coim:lb ec min: o. fcc. 10. taRtum rcliquC ve.. r louc remodores faare tuerunt :abcrant cnim me .. dia loue mino 6. Tandem hora q!).:ma, qure pnus Ioui proxima er.H, cum co iunda non ctrflcbarur am- plius. Die nona hora o. mio,: 10. adfiabant loui SteHil' duz oncn [276] R E C EN S H A BIT AE. , . orientales, & voa occ;identalis ia tali difpofitione Od. - * o OC<:'. tientalior, qUi! Catis exigua crat Ccquenti di1bbat min: 4. media maior loue aberat min: 7.1uppiter ab occidentali, qUa! parua erae diftabat min'4' . Die dedma hora prin,a min: 3 o. Stel.Wlz binz admo dum exgua: orientales ambz in t3li dipotitione vifa: Oei. 40 OCC' funt: remodor diftabat Ioue mio: 10. viclnior vero min: o. fe. c.:rantque in eadem reta. Hora autem quarta. , Stella loui proxima amplius Don apparebat., altera quoque adeo imminuta yidebatur, vt vix cerni poffet, Jicel: aer przelarus effet It & Ioue remotior. quam antea erat, dillabat min: 12.. Die vndecima hora prima aderanl: ab Oriente Stel- la: duz, & vna ab occafu Diliabat occidelltalis Od. * * o * OC<:' . loue mino 4. Orientalis vicinior abcrat pari ter Ioue min. 4. Orientalior vero abl hac dillabat mino 8. faeis perfpicua: & in eadem red:a Sed hora certia Oei. * * -O * Oc<:'. Stella quarta Ioui proxima ab oriente vua eR, reliquis minoI [277] OBSER. VAT. SIDEREAE minor) Ioue diffita per mine o. fec. 30. & reGla li- nea per reJiquas Src:llas protrada modkum in nem defletens, fplendidifsimao erant omnes, ac v:lldc conrpicur. Hora vero quinta cum dimidia iam SteUa oric:malis loui proxima) ab ilIo rc:motior fada medi imer ipfum, & oriemaHorcm libi propinquam obtinc:bat locum , crantque omnes jn cadem red .. li. nca ad vnguem, & cjufdc:m magnitUdinis, vt in appo- fita defcriptione videre licet. Od. * * * O * Oee. Djcduoclccima hora o. min'40. Stellir binre ab ortu hina: paritc:r ab occafu adHabant. Orientalls remotior Od. * -o- * o ce. Ioue difiabat mine 10. Ionginquior vere Occiqenta !is abcrat min.8. eranrque ambadtlS confpicuao, re liqure dUa:! loui erant viciJlifiimet, & admodum ex- gua: , prxferrim Oriemalis, (lua: loue dftabat min. o. reco 40 Ocddcntalis vero min I. Hora vero quarta Scc:lluIJ quC lou erar proxima ex oric:mc ampHus non apparcbat. ' Dic dC!dmatertia hora di. mi n. 3 o dure SrcJJa: a pp:r .. rebant ab ortu,dua: infuper ab a, lol.i Ori. .. * O .* o ce. vi,inior fatis pelfpicua dilabar ab co mino 2. ab h:l<: oJientaHor minus apparens abcrat min.... Ex oeci dcntali [278] RECE N S HABtT AE. '-7 denta1ibu s remotior louc confpicua v a l d ~ ab e di .. rimebatur mino 4. illter bane & loucm interddebat Stelll1la exigua) ac. occidcntaliori 5teltre vicinior )Cl1m ab ea non magis abeffet mino o. fec. 3 o. eram omnes in eadem reda fccundum Ec1ypti,.z longirudinem 3d vnguem. Die decimaquinta ( nam dccimaquarta cO!Ium nu. bibus fuir obdutum ) hora prima talis fuir anrorum politus. trcs ncmpe erant orientales Stell6r , nuI!a ve Oei. *uo o cC'. ro cemcbatur occidcntalis: Orientalis Ioui proxima difiabat ab co mino o. fcc. SOo fequcns ab hae aherat min. o. fcc. 20. ab hac vera oricntalior mino I. erat que reliquis maior: viciniores enim lou1 eram ad. mocium cxigua:. Scd hora proxime quinta) ex Std. Oei. * ~ o cC'. lis loui proxhnis vna tantum cerncbatur Ioue di": fians mino o. fec. 30. Oricntalioris vero eJongatio 10U(: ;:daula erat ~ fuit enim tune mino 4. Ar hora fcxta prlrter duas I vt modo didum til ab oriente Oei. * o cC'. conilitutas) vna verrus occafum cerncbtur Stcllula admodum exigua, Joue remota min.2. Die decimalcxta hora fexta in tali con!Hcutione Ilctcrunt. SteUI nempe oricntalis Iouc: min: 7. a G bc:ru [279] OBSERVAT. SIDEREAE berat: tuppiter fequenti occidua mino 5'. ve- ro reliqua occident.lliori mino 3 .. erant omnes duf- Ori. * o * * OCC'. dcm proxime magnitudinis, (atis confpicua:, & in eadeM reda linea exquifitc fecundum Zodiaci du- ltum. Die decimafeptilna H. I. dua: aderant Stel1or, orien .. talisvna Ioue diftns mio'3o o"idcntalisalteradHbis. Ori.. * o .. o CC'. mino 10. er:n aliquanto minor orientali . Sed hora 6. orienralis proximior erat lo ui diftabat nempe mi fec. 5 o.ocddcntalis vero remonor fui t ) Cciliccc mino u. Fuerunt ln vtraque obferuatione in edem reta,& am- hor fatis exigua!;.pra:fertim orientalis in fecunda obfaua. iione. Die J 8.110.1, tres adCr3'1t Stcllz; quarum dua: oeci. dc:nta1cs 1 oricntasvero vna;diftabat oricntalls loue Ori. * o *. * OCC'. min'3o Occidentalisproxima m;.,.occideruaJiorreliqua abcrat mediam.8. O,nm::sfueruntin eademreta ad vngucm,& fere magniwdinis. Ar Hora ,..Su:l- Iz viciiores parihus Ioue 3berant interftitijs:oeddua enim :lberat ipfa quoque m.3. Sed Hora 6.qu3rta Std ... lula "ifa di iw.a & Iouem ia tali configu ratione. Orientalior dillabat Jequc:nti m.3.fc'luens loue [280] RECENS HA BITAB. 21 Ioue m.x.fec. So.luppiter:lb oc:cidcntalifequcntim. 3- Oti. * * Oce. vero ab occidentaliori m.,.crr fere taJis tantum loui proxima re1iquis erat paulo minor. erantque in eadem reda paralJcIa. Die 19- Ho.o. dua: folnmmodo ocddu loue confpetla: fueruntfat.{.s magna' ) & ln Od. o * Occ. da cum Ioue ad ac recundum Ec1ypticz dudi.'i. difpouta'. Propinquior Ioue difiabat m. 7. vero ob ocddenraliori m.6. Dic :lo.Nubilofum fuir crelum. Die 11. Ho. I. m. 30. Htllulz"trcs faris cxiguz cerne- banturinhac COllHtutone. Oricntalis aberat loue Od. =- o Oce.
m.1. Iuppiter ab ocddentali requente.In.3.hzc vero ab ocddentaliori m. 7. eraRt ad vnguE in eadem reda Ecly. pEicz pa13l1cla. " Die 2. S'. HO.l.m. 3 o.(nam fuperioribus tribus bus ,a:: fuit Dubibus obdutum) U'cs apparuert Std Od. o Oe('. ltr. Orientales .. qU31'Um dHlantiz inter fe :. & Ioue G a a:quales [281] OBSERVAT.SIDEREAE aquJes fueru Llt)<lC min'4.0ccidcntalis vna aberat 10- ue mine l. Eram in cldcm reda ad voguem, fecundnm Eclyptk:e du{tltln Dic 2.6. Hora o. m. 30. tantum crant SteH.l'. OricntaIis vna ditans Ioue m. 10. OccidcntaHs altera o ri. !ti o * o cc. difians m.6. Orientalis crat aliquanto minor occidenra li. Scd Hora 5. eres "i[;eJullt Stellx,pra:tel' cnim duas i o ri. .. * o cc. adno:atas tcnia ex occidente prope Iouem admodUlll cxigua prius fuh lo ue Jatitahat, difia bar(ple ab eo m. I. OrieQtalis vero remotior .. quam an- (ea vJdebacur,difians nernpe loue m.lI. Hac no.!te pri nlUm rouis & adlacentium l>!anctarum progrc:I1um fe cundum Zodiaci long(tudinem fada relatione ad fixam quandam obftruare placuit: fpclabatur enim fixa Ste1 la orientem verfus difrans Planeta oricnt3li m. II. & paululum in AuLlrum in hunc (l:.ti fcquitu.r modum. Ori. o- * * fixa Die 27. Ho.l. m.4. Appar'cbant SrelIa: in tal conR guratioue. Orientalior diftabat loue mino 10. fequens J.oui proximamjn..fec'3 o.O"identaljs fcqucns. a bcrat ,um.:. (282] RECENS HABITAE. 2!1 min.:.fcc. 3o.ab bac occidentalior di1l:abat min.l. Vicio Od. * o ** Oee. * fixa niores loui exigu3! apparebant) pr.-rCertim Orientalis II extrcm:r vero eran t admoJum conrpicuzo in pdm is ve- ro oecdua, rcllmquelineam fe.::undum Eclyptic:r duo aum defignabant ad vnguem. Horum PJancrarum pro grclfus verfus ortum ex .collatione ad fixa.m lnanifeft ccrnebarur, ipfi coim Iuppitcr cum adfiamib. Planeeis vicinior er3t J vt in appofita figuravidere licet. Sed Ho. 5'. StcJla olentalis loui proxima aberat ab co mino I. Die 28. Ho, 1. du.-r tantum SteU;r videbantur; talis difians .Ioue min.9. Occidcntas vero ln l.Erant Oei. * o * Oee. * fixa fatis confpicux, & in eadc1l1 red: .. : :Jd quam fixa pcrpendicufarirer incidebat in Planetam oriental, ve luti in figura. Sed hora S. tertia Stellula ex oriente di Oti. * * O * Oee. fians Ione m. 2.confpeta cl in eiufmodi cl:itutione. 1.Marti j Ho. o. m. 40. quatuor SttUa: orien tales omnes [283] OBSER. VAT. SIDEREAE omnes confpcdz funt)quarum Ioui proxima aberat ab co m.a. [equc:ns ab hac m.l. rertia m.o. [c(.2.o. crar/Iue Oei. *_ .. o o cC'. * fixa rcliquis dador;' ab iRa vero diRabat orientaHor n1.+ & reJiquis crat minor.Rclam proxime ddignab:mt Jine) nili quod rcuia loue paululum atrollebatur.Fix3 cum loue, & oriemaliori trigonum zquilaterum bat ut in figura. Dic 3. Ho.o.m'4o.trcs adllabant Planeta',orientales do",vnus verocclduus in'tali conllguratlone. Abe12t Oei. o * o cC'. * lixa orientalior i [ouem.7 ab hocdibbat fequs m.o.f.30. Occ.ident31isvero clong:lbaturloue m.l. er3nt 1111 !uddiores.ac maiores rcliquo > qui admod exiguus apparebat.Oricntalior reda linca pcrreliquos & louE duta paululum in llorcam vid.:batur clatus. Fixa iam adnotata ab occidcnta:i,Planeta m.8.difiabat,(cdum pcrpendiculal'cm ab ipfo Planeta ouLlm fupcr lincam rdtam per Plan.crus omnes O\tenfam;vcluti appofita fi gura demontr:::.t. Hafcc louis, & adiacentium Flanetarum ad Fix col- latio [284] RECEN S HABIT AE. 3- I.:ttiones apponercplacuit) "it ex illis eorund Planetarum progrdfus)tumfecund longitudinem)tum etiamfecdii motibus,qui ex tabulis auriuntur ad vn- . guem congruere Hz funtobferu3uonesquaruor Medlceorum Planeta- rum recens,3C primo me repertorum , exquibusquuiS' iUorum periodos numeris colHgere nond dcturj licet fal tem qua:dam animaduerCtone digna pronunciare. Ac pri- mo cum Iouem conimillbusintcrHtijs modo confequan tur,modo przeanr,ab eoq; tum verfus in occa fum anguftiffimis tam diuaricationibus clongenmr ,cun demq;.retrogradum :ltq; dircdum c..Jllin drca iLum fuas confidant conuerfioncs.interea dum cirea mundi centrum omnes vn duo decnales periodos bfoluunt.nemini dubi effe poteft. Conuentur infuper in circulis inqualibus) '1' manifefie colligitur ex eo, quia in maipribus Ioue digreffionibus nqu binos Planet.1s iunlos vidcre licuit;cum tamen prope iouem du'o,trcs,& interdum oes limulconftipati repcrti int.Oeprhendjtur infupcr vclociores eff conuertones l)lanetar anguHo ... res drcalouem circulos ddcribcnti;propinquioresenim Ioui Stcll;r frepius fpelantur orientales)cum pridic ex oe ca!il apparuerint,& e contra :at Planeta maxim permet'. orbem, aC(urate przadnotatas reftitutiones femimenllruas habcre videtur.Exhnium prz terca przdaruIIH.}; habemus argument pro f,rupulo au ii !is demendo, qui in Sitlemate Copernicano conuerfion Planctarum drca Sol> animo fcrentes,adc pcrtur bantur ab vniu$ Lunz circa terr:llationc,interead ambo annu orb circa SolE abfolu um,vt h:mc vniuerfi cftitu':' tion ran(j. impoffibilcm encl'cc .. ndj cfIe :ubitrc:ntur; nune enim ncdum Planedvnclrcaali conuertibil habemus, d ambo magn drca Soi perlullram orbem; verum qua 'uor ci,,;a low inftar Lunx circa T dlur,,(cn[us nobis va games [285J OBSERVAT. SIDEREAE offen Stc:JIas,dtlm oEs timul c Ioue annorum jpacio magn circa Sole pe.meant orbE. Praofcreund tan dem non efilEJua n rne contingat) vt Mcdicea Sidera d angufriffimas drca ioue rotadoncs.abfoluunt > femetipfis intcrdum plusq. duplo maiora vide:antur.Caufam in vapo ribus rerrenis minimh.rere polfumils: apparentenim au. taJeu Iouis ,& propinquar fixar moles'Oil immutatzcernuntur.Acedereaut illos,adeoq; tem. c longad' circafua: ,uerfionis perige,aut apogeu,vt mutarionis cm nandfcantur,ono inopinabile vrjn artta circlllaris latit) id nulla rnc'prfltare valet;ouafis vero mo tus(qui i11 hoc cafu l'ctus fcrotffet)&inoprnabllis)& ijs q apparem nuUa rnc confonus dfe vr. Qpodhacin rc fuc- currit lubens profero,ac ret philolophantift iudicio,c- furxq; cxhibeo.C!lat terrefiri \'apoJobittu Sol,Lu .. namq; maior<.s,fed fixas, atq; Planeta' minores aprarcrc: hinc Luminaria prope orizout maio ra,Steila: vtf o mino reS.3C plerunqi inconfpicua:.iimminlluntur t magis fi ijde vapores lumine fherint perfuti- j iddrco SteJlre iuterdiu,ac intra crepurcula admodumexiles apparentiLuna non it, \'t fupra quoq; monuimus. Canbt infupern modo T d )uremJcd t Lunam fuum baberevaporofum orb drc. fufufu ,tum ex his'qua: tUtU maximc exijs, qu:r fu6us in nofiro Sifiemate dicentur;at idE qttoqi de re ltquis Planetis ierre illdicl congrue poffumus; ad'covt t circa Iouem deniorem reliquo rethcre orhem in- opinb:le minime videalur,c'caquem,inLbr Lun.rcirc:! elemel1toruin MEDiCEA circumducan tur J atqebuius.orbs obiedu dum apogei fueriat min .. res.)dum verperigei,per eiufdelJl orbis ,feu at tcnu.ationcm maiores appllreant. Vlrerius pro- gredi tmporis inhibctj plura de llls breu! candldus Lcaor
F 1 N 1 S. [286] NDICE DE MATRIAS Nota de Abertura, por Sven Dupr................................ 7 Prefcio, por Henrique Leito ............... ...... .................... 11 Estudo introdutrio, por Henrique Leito ..................... 17 Breve Cronologia............................................................. 137 Galileu Galilei, O Mensageiro das Estrelas, traduo por . ( . Hennque Leltao ....................................................... 141 Notas........................................................................ 207 Galileu Galilei, Sidereus Nuncius. Reproduo facsimi- lada da edio de Veneza, Tommaso Baglioni, 1610......................................................................... [225] Esta 3. a edio de Slereus Nundus - O Mensageiro das Estrelas foi impressa e encadernada nas Oficinas da Imprensa Portuguesa - Porto para a Fundao Calouste Gulbenkian. A tiragem de 1000 exemplares encadernados. Maio de 2010 Depsito Legal n. O 306317110 ISBN 978-972-31-1317-4