1453 Istanbul Kueltuer Ve Sanat Dergisi 19

STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
SAYI 19 / 2014
BU BR SREL YAYINDIR
PARA LE SATILMAZ
YNETM
stanbul Bykehir Belediyesi Kltr A.. Adna Sahibi
Ahmet SELAMET
Genel Yayn Ynetmeni
Nevzat KTK
Yayn Danma Kurulu
Prof. Dr. Halil NALCIK, Prof. Dr. Semavi EYCE, Prof. Dr. lber ORTAYLI,
Prof. Dr. skender PALA, Ahmet Faruk YANARDA,
Do. Dr. Haluk DURSUN, evket DEDELOLU
Yayn Koordinatr
Fatih YAVA
YAYIN
Sorumlu Yaz leri Mdr
Nurten AFAK TOPCU

Editr
Betl EREN
Yayn Kurulu
Mjdat ULUAM, Salih DOAN, Fatih DALGALI, Betl EREN, Esra ERKAL,
mer OSMANOLU, Metin ZTRK, Hseyin SORGUN, M. Ltfi EN,
Nurten AFAK TOPCU, Altay NALTAY, Ferudun AY, Glsm SEZGN, Cihat ARIN
Sanat Ynetmeni
Aydn SLEYMANZADE
Grafik Tasarm
Abdurrahman DOAN
Fotoraflar
Feyza ERYKSEL, Gltekin KARAKA, Abdulkerim Tever

Kapak Grseli
Mihr Mteri
emseddin Muhammed b. Ahmed Assr- Tebrizi (.1389), Osman b. Berhm tarafndan 1642 tarihinde istinsah
edilmitir. Kat imalat, Sleymaniye Yazma Eser Ktphanesi, Halet Efendi 349
Reklam Koordinatr
Mustafa YALMAN
Rezervasyon / 0212 467 07 00 - 1469 (Dahili)

letiim
iletisim@kultursanat.org
YAPIM
KLTR A..
Bask - Cilt
Aktif Matbaa
(0212 612 12 22)
Renk Ayrm / CTP
Aktif Matbaa
Dergide yaymlanan yaz, fotoraf, izim ve planlardan yasal olarak eser sahipleri sorumludur.
Yazlardan kaynak belirterek tam veya zet alnt yaplabilir.
Fotoraflar izinsiz kullanlamaz.
STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

stanbul Kltr ve Sanat rnleri Tic. A..
Maltepe Mahallesi Topkap Kltr Park Osmanl Evleri
34010 Topkap - Zeytinburnu / STANBUL
ndekler
Yznc Ylnda Trk ve
slam Eserleri Mzesi
Osmanl Dneminde
Kadn ve Sanat
Sennur Sezer
Seracettin ahin
16
Rengrenk Ktlar, Fevkalde

Hatlar, Mkemmel Tezhipler:
Sheyl nver ve Trk
slam Eserleri Mzesi
Prof. Dr. F. iek DERMAN
96
Cumhuriyet Devrinin
lk Mzehhibelerinden
Rikkat Kunt Hoca Hanm
Kitabna Dir...
Dr. Arzu Gldren
stanbulun Rengi Erguvan

Srur ztrk
10
22
Dr. Zeynep Altunta
92
10
Sheyl nverin Gzyle

sr- Atikaya Bir Seyahat
Mahmud Erol Klla

nsan, Estetik ve
Tasavvufa Dair...
Dervi Zaim
ile Devir Filmi zerine Sylei
Syleen: Cihat Arn
Syleenler: Betl EREN, Esra ERKAL

10
4
28
16. Yzyl Osmanl Tarihiliinde

Yeni Bir Soluk: Matrak Nasuh
slm Medeniyeti
Prof. Dr. Ziya KAZICI
Davut ERKAN
11
36
htiam ann Tan ve

Tarihisi: Matrak Nasuh
Balkanlarda
Trk slam Eserleri
Prof. Dr. Feridun M. Emecen
Ferudun AY
12
0
40
Matrak Nasuhun
ahane Eseri Beyn- Menzil
Minyatrlerine Dair
Enderun Mektebi
Prof. Dr. Ali Arslan
Prof. Dr. Zeynep Tarm
12
8
46
Yaayan nsan Hazinesi

Fuat Baar
stanbulda Bir lim Sevdals:

Ktip elebi
Syleenler: Esra ERKAL, Betl EREN
H. Halit Atl
2
13
52
Hat Sanatnn
Bakenti stanbul
Mslman Trklerde
Hat Sanat
mer Faruk erifolu
Ali Husrevolu
8
13
62
Fatih Sultan Mehmedin

Osmanl-slam
Sanatna Katklar
STANBUL MEKN
Nakka Tezyini Sanatlar Merkezi
Aydn AKIRTA
2
14
68
Topkap Sarayndaki Osmanl

Padiah Kllar
MNATRK
Kksu Kasr
Hilmi Aydn
4
14
74
Bir Gelenei Yaatan

ki Usta: Semih rte,
Mamure z
AJANDA
Syleenler: Betl EREN, Esra ERKAL

5
14
80
TAKDM
iir, mzik, mimari ve gelenekli sanatlar olarak adlandrdmz hat, minyatr, ebru, ini gibi sanatlar, menei neresi olursa olsun, Anadoluda ve stanbulda, bu
corafyann kltryle yourularak yeniden yorumlanmtr. Hem Seluklu hem de Osmanl devrinde byk
nem verilen sanat, estetik ve mimarideki gelime, zamanla stanbul slubu denilen bir slubun ortaya kmasnda ve dnya apnda sanatkrlarn yetimesinde
byk rol oynamtr.
Kendileri de birer hattat, bestekr, air olan ve eitli
zanaatlarla uraan hkmdarlarn himayesiyle bu sanatlar; Yunus Emrenin ve eyh Galibin dizelerinde; Itr
Efendi ve smail Dede Efendinin bestelerinde, Hafz Osmann hattnda, Matrak Nasuhun minyatrlerinde,
Mimar Sinann eserlerinde de grld gibi tekmllerinin zirve noktasna ulamtr.
Dergimizin sayfalarnda bulacanz Fuat Baar rportajnda, usta sanatkrn u szleri de bu durumun gnmzde de geerliliini koruduunu kantlar niteliktedir:
Bugn hat sanatnda stanbulda bir ustadan icazet alm olmak bir ayrcalktr.
Dergimizin bu saysnda; geni ve nadide bir koleksiyona sahip Trk ve slam Eserleri Mzesinin kuruluunun 100. yl ile tarihi, matematiki, silahr ve minyatr sanats Matrak Nasuhun lmnn 450. yl
mnasebetiyle UNESCO tarafndan anma yl ilan edilen
konular merkezinde, Trk slam sanatlar konusuna yer
verdik. Bu sanatlarn devam iin dneminin zor artlarna ramen sanatn devam ettirmi, renci yetitirmi
bir nevi kpr grevi stlenmi ustalar ve gnmzde
bu sanatlara mrn ve gnln vermi sanatlarmz
da unutmadk.
stanbul Bykehir Belediye Bakan olarak 1453 stanbul Kltr ve Sanat Dergisinin sanat dolu bu saysn
sizlere takdim ederken ierie katkda bulunan yazar
dostlarma ve yaynda emei geen mesai arkadalarma teekkr bir bor bilirim.
Sunu
Trk ve slam Eserleri Mzesi ve Matrak Nasuh,
UNCESCOnun 2014 anma yl listesinde yer ald. Biz
de 1453 stanbul Kltr ve Sanat Dergisi olarak bu
saymzda kuruluunun 100. yl kutlanan Trk ve slam
Eserleri Mzesi ile lmnn 450. yl mnasebetiyle
Matrak Nasuh dosyalarna yer verdik.
Bu balamda; Sheyl nverin Trk ve slam Eserleri
Mzesindeki grevi srasnda mzeye alnacak eserler zerinde tetkiklerde bulunduu, notlar ald defterin gn yzne kmasna vesile olmaktan mutluluk
duymaktayz. Mzenin mini bir katalou olarak kabul
edebileceimiz bu defteri, fotoraflaryla birlikte okurlarmza sunuyoruz.
Sultan II. Bayezid, Kanuni Sultan Sleyman ve Sultan
II. Selim dnemlerine ahitlik eden, matematiki, tarihi, silahor ve minyatr sanats Matrak Nasuhu
ise; Osmanlnn en ihtiaml dnemine tanklk etmesi,
tarihilie yeni bir soluk getirmesi ve kaleme ald en
mehur eserlerden Beyn- Menzildeki minyatrleri
ile inceliyoruz.
larna katklarn, Balkanlardaki Trk ve slam eserlerini, Osmanlda kadn ve sanat, Enderun mektebini ele
alan yazlar da bulunuyor. Gnmzde bu sanatlarla
uraan nemli sanatkrlar da unutmadk, hat ve ebru
sanats Fuat Baar, nakka Semih rte ile mzehhib
Mamure zle birer sylei gerekletirdik. Trk ve slam Eserleri Mzesi Eski Mdr, Prof. Dr. Mahmud Erol
Kl ise bizlere slam sanatlarnda estetik, gzel olan
grme, anlama abasn tasavvufla nasl ilikilendirebileceimizi anlatt.
Bu saymzn ana dosyasn oluturan Trk slam sanatlarnn yan sra, Erguvan ve Evliya elebi balkl farkl
konulardaki yazlar ve Dervi Zaimle Devrim filmi zerine yaptmz sylei de okurlarn ilgisini bekliyor.
Boaziinin erguvanlarla sslendii bu bahar mevsiminde dergimizin yeni saysn sizlerle bulutururken,
dergimize verdii desteklerden dolay Prof. Dr. smail Karaya ve Yrd. Do. Dr. Ahmet Vefa obanoluna,
makaleleri ile katkda bulunan deerli aratrmaclara
ve yaynda emei geen tm ekibimize teekkr ederiz.
Trk slam sanatlarn konu edindiimiz bu sayda; Hat

sanatn, slam medeniyetini, Fatihin Trk slam sanat-
Kltr A..
YZNC YILINDA
TRK VE SLAM
ESERLER MZES
Seracettin ahin
Trk ve slam Eserleri Mzesi Mdr
Trk ve slam Eserleri Mzesi,

27 Nisan 1914 ylnda, Evkaf-
slamiye Mzesi ad ile ziyarete
almtr. Mze, yz yllk bir
zaman diliminin ardndan
yaplan genel onarm ve
yeni bir tehir anlay ile
kuruluunun 100. ylnda tekrar
ziyarete alyor. UNESCOnun
yldnmleri listesinde de
yer alan Trk ve slam Eserleri
Mzesinin kuruluunun 100.
ylnn, an kitab, sergiler ve
benzeri etkinliklerle kutlanmas
planlanyor.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
YZNC YILINDA TRK VE SLAM ESERLER MZES / Seracettin ahin
Mzenin bahesinden bir ke
kinci salondan bir ke
Trk ve slam Eserleri Mzesi, Trk ve

slam Sanat eserlerini topluca kapsayan ilk Trk mzesidir.
19. yzyln ortalarnda slam sanat
rnlerine duyulan ilgi nedeniyle dnemin vakf yaplar olan cami, mescid, tekke, zaviye ve tekkelerden birbiri ardna eserler alnmtr. Bunun
engellenmesi iin Sadrazam Hseyin
Hilmi Paa imzas ile gmrklere yazlar yazlm ve alnan eserlerin Avrupa lkelerine karlmas konusunda dikkatli olunmas istemitir.
Ancak, alnan btn nlemlere ramen, hrszlklarn nne geilememitir. Artan soygunlar karsnda,
eserlerin vakit geirilmeden toplanmas yeniden gndeme gelmitir.
Mze-i Hmayun Mdr Osman
14
Evkaf- slamiye Mzesinin giri kaps
Hamdi Beyin bakanlnda kurulan

bir komisyon tarafndan cami, mescid, medrese, tekke, zaviye ve trbelerden eserler toplanmtr. Toplanan
Eserler, 1910-1914 yllar arasnda
inili Kkte sergilenmitir. Dini yaplarn dnda, Badatn yaklak 90
km. kuzeyinde yer alan Samarra ve
Halepin 60 km. dousunda bulunan
Rakkada yaplan kazlarda elde edilen Erken slam Dnemine ait eserlerin ve am Emeviye Camiinden gelen 250 bin adet parmen zerine
yazlm kfi yazl Kuran sayfalar,
inili Kke smaz olmutur. Bunun
zerine yeni bir yer bulma almasna balanmtr. Uzun bir araytan
sonra, Sleymaniye Klliyesi iinde
yer alan imaret binas zerinde karar
klnmtr.
Osman Hamdi Beyden sonra grevi
devralan kardei Halil Edhem Beyin
ve eyhlislam rgpl Hayri Efendinin byk uralar sonucunda,
Evkaf- slamiye Mzesi (slam Vakflar Mzesi) ad ile kurulan mze, 27
Nisan 1914 Pazartesi gn yaplan
bir trenle ziyarete almtr. Mzenin alna Veliaht Yusuf zzettin
Evkaf- slamiye Mzesi al gn

Soldan 3. srada Mehmed Selahaddin Efendi (Sultan
V. Muradn olu), soldan 9. srada ve nde Veliahd
Yusuf zzeddin Efendi (Sultan Abdlazizin olu),
soldan 7. srada ve nde Said Halim Paa (Msr
Hanedan-Kavalal Mehmed Paann olu)
Efendi, Sadrazam Said Halim Paann yan sra, yksek devlet erkn
ve yabanc eliler katldlar. Sultan V.
Mehmed Read, babas Abdlmecidin celi sls hat ile yazd levhay
mzeye hediye etmitir. Ayn yl mzeye bal olarak alan Hattat Okulunda dnemin birok nl sanats
yetimitir. Cumhuriyet dneminde
kan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile
lavedilen Hattat Okulu, Mze idaresi dnda Tezyin-i Sanatlar Mektebi olarak faaliyetlerini srdrd.
1924 ylnda Evkaf Nezareti zel bir
kanunla kaldrlnca, Mze Evkaf-
Umumiye Mdrlne balanm,
1926 ylnda da Milli Eitim Bakanlna balanarak ad Trk ve slam
Eserleri Mzesi olarak deitirilmitir.
Sleymaniye Klliyesine ait maret
binasnda faaliyetlerini srdren Trk
ve slam Eserleri Mzesi, koleksiyonunun zenginliinden doan yer
darl, ziyareti ulam zorluu ve
benzeri nedenlerden dolay, 1960l
yllarn ortalarnda yeni bir bina arayn gndeme getirmitir. Bu araylar neticesinde, Sultanahmette tarihi
At Meydannda bulunan 16. yzyl
yaps brahim Paa Saraynn, mze
olarak kullanlmasna karar verilmitir. Sarayda 1965 ylnda balayan
restorasyon almas, 1983 ylna
kadar devam etmitir.
Koleksiyonlar
Trk ve slam Eserleri Mzesindeki
eserler Osmanl mparatorluunun
nemli dini yaplarndan toplanmtr. slam sanatnn en erken dneminden 20. yzyla uzanan bir izgide, iinde Emevi, Abbasi, Kuzey
Afrika, Endls, Fatimi, Seluklu, Eyyubi, lhanl, Memluk, Timurlu, Beylikler, Safavi, eitli Kafkas lkeleri ve
zengin Osmanl Dnemi eserlerini
barndran mze koleksiyonlar, eserlerin ounlukla geldikleri yerin bilinmesini salayan vakf kaytlar nedeniyle byk bir nem tamaktadr.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
releri ile belgeler (fermanlar, vakfiyeler, haritalar) bulunan koleksiyon,

bata stanbul olmak zere, lkenin
her tarafnda bulunan cami, medrese, tekke, zaviye ve trbelerden toplanmtr.
Trk ve slam Eserleri Mzesinde

bulunan birok blm, kendi bana
bir mze oluturacak zenginliktedir.
Bunlar, hal, el yazmalar, ahap, ta,
cam - maden - keramik, etnorafya
ve 1990 ylnda mzeye giren Leyla
Turgut Terekesi ve Merkez Bankas
koleksiyonlardr.
Yazma Eserler Koleksiyonunda, din,

edebiyat, tarih ve az sayda olmakla
birlikte bilim alannda yazma eserler
bulunmaktadr. Kuranlar dndaki el
yazmalar ve belgeler Arapa, Farsa,
Osmanlca ve aatay Trkesi ile
yazlmlardr. Yazma Eserler iinde
en erken tarihli olanlar; 1911 tarihinde am Emeviye Camiinden inili
Kke, 1914de ise buradan Evkaf-
slamiye Mzesine nakledilen parmen zerine kfi hatla yazl olan
erken slam dnemi am Evrak olarak adlandrlan Kuran sayfalardr.
250.000 adet olan bu sayfalar, gnmze ulaan en erken 8. yzylla
balayan Kuran sayfalardr.
Mzenin El Yazmalar blm hemen hibir koleksiyonda benzerine

rastlanmayacak nitelik ve zenginliktedir. eriinde Kuran- Kerimler
ve Kuran- Kerim Czleri, tarih ve
edebiyat konulu el yazmalar, yaz
albmleri, levhalar, yaz ara ve ge-
Mzenin hal koleksiyonunun, El Yazmalarnda olduu gibi, byk bir

blm cami, trbe, tekke ve zaviyelerden toplanmtr. Bir blm de
satn alma ve msadere yoluyla Mzeye kazandrlmtr. 1700 bulan
says ile dnyadaki en nemli kolek-
brahim Paa Saray, 16. yzyl Osmanl sivil mimarisinin nemli yaplarndan biridir. Dnemin ou sivil
yaplarnn aksine, tatan ina edilmesi nedeniyle zamana kar koyarak
gnmze kadar gelebilmitir. Roma
Dnemine ait Hipodromun kademeleri zerine yaplan saray, drt
avlu etrafna ina edilmitir. nnde
rme Stun, eski yunan sanatnn bir
rnei olan Ylanl Stun ve Bizans
(Dou Roma) mparatoru Theodosius devrine ait bir kaide zerinde ykselen eski Msr eseri hiyeroglif yazl
Dikilita yan yana dizilidir.
ahname-i Firdevsi Env. No. 1978, Karakoyunlu Dnemi - iraz 1475-1500 aras
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
siyon olmu ve Mzenin uzun yllar

yabanc yaymlarda bir Hal Mzesi
olarak tannmasna neden olmutur.
Anadolu Seluklu Dnemine ait
Konya Alaeddin Caminde 1905 ylnda Alman Konsolosu Loytued tarafndan bulunan tam, dierleri
fragman olan 9 para hal, Mzede
yer alan en eski tarihli Trk hallardr.
Bu hallar, ift Grdes Trk dm
ile yaplmtr. Bir metrekarede en
ok 84000 dm vardr. Her dm srasndan sonra iki veya ar
geirilmitir. Hallar renk ve dekor
bakmndan inanlmaz bir zenginlik
gsterir. Zemin genelde koyu mavi
ve krmzdr. Pek az renk kullanlm
olmakla beraber ayn rengin eitli
nanslaryla byk bir zenginlik etkisi uyandrmtr. Hallarn asl antsal
ve karakteristik manzarasn veren
geni bordrlerdeki iri kfi yaz dekorudur.
Seluklu Dneminin nl rneklerinin yan sra, btn Osmanl hal
gruplar bu koleksiyonda olaanca eitlilii ile temsil edilmektedir.
Trk hal sanatnn ikinci parlak devri
16. yzylda Uak ve evresinde yaplan hallarla balar. Uak hallar
Mzenin en nemli koleksiyonunu oluturmaktadr. Bunlar Avrupal
Albm - Env. No. 1443 Osmanl Dnemi

1540-1550 aras, Hattat Ahmed Karahisari
16
ressamlarn tablolarnda grlmeye

ve bu ressamlarn adlaryla anlmaya balanmtr. Alman ressam Hans
Holbeinin tablolarndaki hallar Holbein Hallar, Lorenzo Lottonun tablolarndaki hallar Lotto Hallar olarak adlandrlmtr.
Ayrca Mzenin hal koleksiyonunda,
zengin hal geleneine sahip ran ve
Kafkasyann eitli blgelerine ait
dev boyutlu rnekler nemli bir ksm oluturmutur.
Erken slam dneminden Osmanllara kadar olan btn dnemleri kapsayan Maden Cam Keramik Koleksiyonu da son derece nemli ve
zengin bir koleksiyondur. Koleksiyonun nemli bir blm dini yaplardan, dier bir blm de kazlardan
gelmitir. Badatn 90 km. kuzeyinde yer alan 836 883 yllar arasnda
Abbasilere bakentlik yapan Samarrada 8 Ocak 1911 17 Haziran 1913
tarihleri arasnda Frederich Sarrenin
organizasyonu ve Ernest Herzfeldin
idaresi altnda yaplan kazda, Abbasi
dnemine ait zengin buluntular elde
edilmitir. Elde edilen buluntular
Berlin ve stanbul Mzeleri arasnda
Hal Env. No. 681

Anadolu Seluklu Dnemi 13-14. yy.
paylalmtr. Bir ksm buluntular

da stanbula sevk edilmek zere yz
sanda yerletirilmi ancak Birinci Dnya Savann kmas zerine
bunlar stanbula yollanmayarak yerinde braklmtr. Savata ngilizler
Badata girince bu eserlerin byk
bir blm Londraya gtrlmtr. Bugn bu buluntularn bir blm Londra Victoria and Albert, Paris
Louvre, Kopenhag, New York Metropolitan, Boston Fine Arts ve Ohio
Cleveland mzelerinde bulunmaktadr. Trk ve slam Eserleri Mzesine
getirilenler ise, Halife al-Mutavakkilin Cevzak Sarayndan mermer yer
demeleri, stun balklar, ahap
sslemeler, duvar resimleri ve eri
kesim teknii ile yaplan Samarradaki saray ve evlerin duvar kaplamalarnda mermer ve ahap tezyinat paralardr.
Yine 796 ylnda Abbasi bakenti olan
Halepin 60 km. dousunda bulunan
Mineli Altn Sorgu Yuvas Env. No. 447

Osmanl Dnemi - 17. yy. ikinci yars
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Kurn- Kerim Cz Env. No. 555 Abbasi Dnemi 11. yzyl.
Rakkada, 1905te Makridi Bey tarafndan yaplan kazda

elde edilen ok sayda firit hamurundan yaplm tabak,
anak, tabure, cam ve seramikler ile ok sayda hayvan
figrleri ve vazo gibi Eyyubi dnemine ait eserler Mzeye
kazandrlmtr. Ayrca, Konya Alaeddin Tepesinde bulunan II. Kl Arslana ait Sarayda 1943 tarihinde Prof. Dr.
Remzi Ouz Ark ve znikte 1963 ylnda Oktay Aslanapa
tarafndan yaplan kazda elde edilen eserler Mzenin bu
koleksiyonunu zenginletirmitir.
Mzenin Seluklu, Eyyubi, Artuklu, Beylikler ve Osmanl
Dnemine ait sanduka, kap, pencere kanad, rahle, ek-
mece, minber kanad gibi zengin ahap koleksiyonu ve

yine Emevi, Abbasi, Seluklu, Artuklu, Memluk ve Osmanl
Dnemine ait ta eserler koleksiyonu gz kamatracak
niteliktedir.
Etnografya, Leyla Turgut Terekesi ve Merkez Bankas Koleksiyonu ise 18.-19. yzyllar ile 20. yzyln ilk yarsna ait
Osmanl sosyal hayatnn deiik alarn yanstmaktadr.
Trk ve slam Eserleri Mzesindeki zengin ileme koleksiyonu, hamam, kahve, Karagze ait koleksiyonlar, Trk
halk hayatn yanstan eitli eya ve kadn giyimine ait
eserler son derece ilgi eken koleksiyonlardr.
17
SHEYL NVERN
GZYLE SR-I
ATKAYA BR
SEYAHAT*
Dr. Arzu Gldren
Yazar
Sheyl nver, Trk ve slam

Eserleri Mzesinin koleksiyonlarn
tamamlamak iin kurulan
komisyondaki vazifesi srasnda
mzeye alnacak eserler zerinde
tetkiklerde bulunmu, notlar alp
bunlar filere geirmitir. Bu srada
mzede bulunan dier eserleri de
inceleme imknna sahip olmutur.
Buradaki almalar neticesinde ald
kaytlar Sleymaniye Ktphanesinde
Trk slam Eserleri Mzesi adl 253
numaral dosyada bulunmaktadr.
Sheyl nver, dosyann byk bir
blmn yazma eserlere ve onlarla
ilgili notlara ayrm, zaman zaman
kilim ya da amdan vb. gibi mzede
sergilenen dier nadide paralar ve
onlarla ilgili detaylar da kaydetmitir.
Trk ve slam Eserleri Mzesi dosyasyla bizi tantran ve bu dosyadan
hareketle bir yaz yazmamz iin ynlendiren Hocam Prof. Dr. smail Karaya
kranlarm arz ediyorum. Sheyl nvere ait Trk slam Eserleri Mzesi
dosyasndaki notlar Latin harflerine birlikte aktardmz arkadam Zeynep

Altuntaa da teekkr ederim.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
SHEYL NVERN GZYLE SR-I ATKAYA BR SEYAHAT / Dr. Arzu GLDREN
ya balamasyla olmutur. Bu i iin Sheyl

nverin seilmesi phesiz bir tesadf deildir. Genliinde tezhib ve ebru dersleri
alm, sls ve nesih yazlarn mek etmi,
ressam skdarl Hoca Ali Rza Beyin talebeleri arasna girerek hekimlik ihtisas ile
sanat almalarn birlikte srdrmtr3.
Btn bu sahalardaki behresi yannda maziye ve eski eserlere olan sevdas onu bu i
iin en uygun aday yapm olmaldr.
Defter-i Ruzname-i an-Musakkafat
Trk ve slam sanat eserlerini toplu bir ekilde barndran ilk mze olan
Trk ve slam Eserleri Mzesi, 40.000 eseri aan koleksiyonlar ile slam
sanatnn hemen her dneminden ve her trnden sekin eserlere stanbulda ev sahiplii yapmaktadr. Bu tarafyla dnyann sayl mzeleri arasnda yer ald gibi Trk ve slam sanatnn uzman ve merakllar iin de
vazgeilmez bir kaynak olma zelliindedir1. Mzede sergilenen eserler
byk bir eitlilik gstermektedir. Koleksiyonlar arasnda efsanevi bir ne
sahip olan hal blm bata olmak zere seramik, ini ve cam ileri, aa
ileri, maden ileri, ta oyma ve kitabeler blm bulunmaktadr. slam
corafyasnn hemen her dneminden sekin eserlerin yer ald el yazmalar blm ise mzenin en nemli koleksiyonlarndan birini meydana
getirmektedir2.
Osmanldan intikal eden her eseri sonsuz bir itiyakla kaydetme abasnda
olan Sheyl nverin Trk ve slam Eserleri Mzesiyle yollarnn kesimesi
mzenin koleksiyonlarn tamamlamak iin kurulan komisyonda alma-
skdari smail Zhd Efendiye aid Murakka adl eserle ilgili kayt
20
Sheyl nver, komisyondaki vazifesi srasnda Trk ve slam Eserleri Mzesine alnacak eserler zerinde tetkiklerde bulunmu, notlar alp bunlar filere geirmitir.
Bu srada mzede bulunan dier eserleri
de inceleme imkanna sahip olmutur. Buradaki almalar neticesinde ald kaytlar Sleymaniye Ktphanesinde Trk
slam Eserleri Mzesi adl 253 numaral
dosyada bulunmaktadr4. Sheyl nver,
dosyann byk bir blmn yazma eserlere ve onlarla ilgili notlara ayrm, zaman
zaman kilim ya da amdan vb. gibi mzede
sergilenen dier nadide paralar ve onlarla
ilgili detaylar da kaydetmitir. Tuttuu bu
notlar onun ilgi alanlarnn arlkl olarak
yneldii istikameti ortaya koyduu gibi
eski bir eseri incelerken hangi hususlara
dikkat ettiinin/edilmesi gerektiinin ipularn vererek bize de rehberlik edecektir.
Sheyl nverin klavuzluundaki Trk ve
slam Eserleri Mzesi seyahatinde karmza en sk kanlar Hurufat, Murakkaa/
Murakkaat ad verilen, Ahmed Karahisari,
eyh Hamdullah, smail Zhd Efendi bata olmak zere dier nemli hattatlarn
nesih ve sls yaz rneklerini ihtiva eden
hat sanatnn nadide eserleri olacaktr. Sheyl nver, kendisinin bir tp profesr
olmasnn etkisiyle olsa gerek dosyada tp
tarihiyle ilgili kitaplara da zel bir yer vermitir. Bunlar arasnda zikretmeden geemeyeceimiz bir tanesi Uyunul-Enbiya fi
Tabakatil-Etibba adl eserdir. Tabiblerden
bahseden bu kitap iin Bunu okumal ve
Trkiyeyi alakadar eden ksmlar tercme
etmeli. Tp tarihimizi tetkik edecekler meyannda Araba bilen de olmal. inde birok
Trk hekimleri de vardr notunu dm
ve bylelikle sahann uzmanlar iin yeni
bir alma konusu ortaya koymutur. Sahip olduu tasavvufi nevenin etkisiyle
iirler de yazan Sheyl nver, mzedeki
Divanlarla ilgili kaytlar grmezden gele-
Kab ii iek deseni
Sheyl nverin mhim grd bir Tp kitab
memi, bunlardan bir tanesi iin 20

Mays 1964 tarihinde Hafz Divannn yanna Bada ve sonda kinci
Bayezid mhrl nsha, Tezhib
gzel, Herat ii notunu dmtr.
Dosyada ska kaydettii eserlerden biri Kuran- Kerimler olmutur.
Ergunul-Kamil hattyla 14. asrda
yazlm bir Kuran- Kerim iin 1
Temmuz 1962 tarihinde ald ayrntl notta Reyhani sls ile yazl.
Her sahifede 11 satr var. Sure balar yaptrlm altn zerine beyaz
slsle yazlm. 741de Anadolu
beylikleri tezhibi ile sslenmi. Kab
17. asrda yaplm ifadelerine yer
vermitir. Sheyl nverin notlarndan rendiimiz kadaryla sadrazam Rstem Paa, bu Kuran- Kerimi refikas Mihrimah Sultan adna Tahtakalede yaptrd camiye
vakfetmitir. Yine ondan aldmz
bir kayda gre eski padiahlarn
camilere koyduklar Kuran- Kerimlerin tamirine Sultan Abdlaziz
irade buyurmutur. Filer arasnda
bizi karlayan dier tandk simalar ifa-i erif ve Hadis-i Erbain
adl eserlerdir. Sultan Abdlmecid
devrine ait bir ifa-i erifin klasik
usulde olduu belirtildikten sonra
18. asr sonu klasik tezhib bir mddet daha devam etmi denilmitir.
Ayn dneme ait baka bir ifa-i
erifin yanna Tezhib rokoko, yaz
nesih kayd dlerek tezhip sanatnn klasik ve modern tarzdaki iki
uygulamasna ayn eser zerinden
iki ayr rnek verilmitir. Bunlar dnda ran sanatnn en gzel rneklerinden olan ahnameler, Tefsir ve Hadis kitaplar ile Tarih ve Tasavvufa ait eserler Sheyl nverin
dosyasnda yer alan dier yazmalardr. Bu eserlerin yannda daha
ok vakflarla ilgili olan Musakkafat
ve Cibyet Defterleri ile baz vakfiyeler ile irili ufakl risale ve mecmualar da dosyada kaydedilmitir.
Sheyl nver, bu eserlerin nemine
ve hangi alardan istifade edilmesi
gerektiine de iaret etmitir. rnein, Zeyneb Sultan Vakfiyesi iin
Mahalleler noktasnda ve semtler
iin mhim notunu, Mihrimah Sultan, Rstem Paa ve Aye Sultana
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ait Musakkafat Defterinin yanna

ise Mhim okunacak kaydn dmtr. Mahmud- evvelin en eski
fihristi iin Istlahlar noktasnda
taranmal, Zabt- vezaif-i evladn
ve duguyn ve hademe-i vakf-
der-stanbul adl risale iin ise Vazife simleri noktasndan mhim
notuna dosyada yer vermitir.
Sheyl nver, yazmalar kaydederken nasl bir yol takip etmi,
onlarn hangi zelliklerine dikkat
ekmitir? ncelikle her eser iin
genellikle bir fi tutmu bu filerde
eer tespit edebilmise kitaplarn
mellifini ve kimin hattyla kaleme
alndn zikretmitir. Tespit edemedii zamanlarda Kimin malum
deil. mza yok eklinde notlar
dmtr. Esad Efendinin kaleme ald bir mecmuadan bahsederken Batan aa Esad Efendi
hattyla dedikten sonra ok acele
yazdklar var kaydn eklemeyi de
ihmal etmemitir. Eserler zerinde herhangi bir imza ya da mhr
olup olmadna dikkat etmi, eer
varsa bunlarn kime ait olduunu
kaydetmitir. Vakflarla ilgili bir risalede geen imzann kadaskere
ait olduunu grnce hemen yanna Kadaskerlerin kavuk giydikleri 1240da anda bitmitir. Andan
sonra hibir kadasker kavuk giymemitir notunu ilave ederek II.
Mahmudun mehur icraatlarndan
birini zikretmitir. Eserlerin mhr
ksmlarnda ismi zikredilenler ounlukla Yavuz, Mahmud- evvel
ya da kinci Bayezid gibi padiahlar
olmu, bunun yannda kimi zaman
Fahreddin Raziye ait Tefsirde olduu gibi Valide Sultan kethdas
el-Hac Mehmed Efendi mhryle
memhur olanlar rneindeki gibi
sultanlar dndaki kiilerin mhrlerine de rastlanmtr. zerlerindeki kaytlardan hareketle baz
eserlerin hangi padiah dnemine
ait olduu tespit edilmi bu da not
alnmtr. rnein Zbdett-Tevarih adl eser Hicri 991 tarihine ve
Sultan III. Murad devrine ait olarak
kaydedilmitir.
21
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Sheyl nver, inceledii eserlerin

hatt, cildi, tezhibi, kab, dili, resim ve
minyatrleri vs. hususlar hakknda
nemli bilgiler verebilecek ilmi formasyona sahip olduundan bu noktalar zerinde zellikle durmutur.
Kaydettii yazmalarn yaz ekilleri
genellikle Sls, Nesih, Reyhani, Kufi
ve Talik olup kimisi ran taliki ya da
nestaliki ile kimisi Trk taliki ile kaleme alnmtr. Sadece yaz eitlerini
kaydetmekle kalmam bunlarla ilgili
deerlendirmelerde de bulunmutur.
eyh Hamdullaha ait bir eser iin
Nesih ok mutena. Saraydan kma
kaydn dmtr. Tespit ettii ciltler ran, stanbul, Suriye, Buhara ve
Herat sahasna aittir. Ciltlerin sadece
ait olduklar blgeleri not almam
Cildinin st siyah ii krmz, Cildinin st alaca eklinde detaylara da
girmitir. Zikrettii tezhiblere gelince
Asya, ran, Herat, Marib, Msr, Seluk, Badad, Semerkand, Trk, Suriye,
Babr ve Rokoko bunlarn belli ballardr. Dosyada Trk ve slam Eserleri
Mzesine alnan eserlerin tezhibleriyle ilgili son derece nemli deerlendirmelere yer verilmitir. Bundan
yarm asr nce Evkaf Mzesi kurulurken rastgele tezhibli eserler mzeye
naklolunmu, sonrasnda bunlardan
1500 Topkap Sarayna yollanm,
bir ksm dolaplarda kalmtr. Sheyl
nver, bunlar incelediinde mzelik
kitaplar olmadklarn grm, birka
mstesna eser haricindekilerin Topkap Sarayna gnderilmeleri yerine
nerelerden geldiler ise oralara iade
edilmelerinin daha yerinde olacan
ifade etmitir. Zaman zaman benzer
ekilde mze dna karlan kitaplar olmutur. rnein, bunlardan
biriyle ilgili kayda gre 1200 ksur
kitap Topkap Sarayna gnderilmi
bulunmaktadr. ok sk olamamakla
beraber dosyada yer alan eserlerin
Esad Efendi, Reislkttab Mustafa

Efendi, Hekimolu Ali Paa, Damadzade Murad Molla, Kprl, Air Efendi,
Pertev Paa, Pertevniyal ve Bahadr
Han Ktphaneleridir. Kaytl olduu
takdirde yazma eserlerin kimin tarafndan vakfedildii de zikredilmitir. Darssaade Aas Tayfur Aann
okusunlar deyu vakf ettii Buhari-i
erifi buna gzel bir rnek olarak verebiliriz.
Shey nverin el yazmas bir Kuran- Kerimle

ilgili notu
zahriyelerinden de bahsedilmitir.
Kaydettiklerinden biri Anadolu Seluklu dnemine aittir. Ayn ekilde
bazen ii oyma ve d el ile yapma
eklinde yazmalarn kablar hakknda
da bilgiler verilmitir. Mecmua-i Letif
adl eserde yer alan Trke, resimli ifadelerinde olduu gibi eserlerin
kaleme alnd dil ya da resimli olup
olmad da zikredilmitir.
Sheyl nver, yazma eserlerin hangi
ktphanelerden Trk ve slam Eserleri Mzesine intikal ettii konusundaki bilgileri de tespit edebildii kadaryla not almtr. Bunlar arasnda
oka zikredilenler Nuruosmaniye,
Laleli, Ayasofya, Veliyddin Efendi,
Sheyl nver, bir tp profesr ve

tp tarihisi olmasnn yannda sahip
olduu sanat tarihisi vasfyla birok
alanda behre sahibi olan son dnem
Osmanl aydnlarnn Cumhuriyet
dnemine intikal eden nemli temsilcilerinden biridir. ahsnda barndrd tm bu hususiyetlerin bir tezahr olarak Trk ve slam Eserleri
Mzesindeki grevi srasnda ald
notlarla oluturduu bu dosya onun
dier btn almalarnda grld zere en geni ifadesiyle Osmanl
mirasnn yeni nesillere aktarlmasnn bir arac olduu gibi Trk ve slam
Eserleri Mzesiyle ilgili engin bilgi
ve dikkatlerinin rn olarak hazrlad seme mini bir katalog olarak
da grlebilir. Sheyl nvere ait bu
katalog, Trk ve slam Eserleri Mzesi
dosyasnda kaytl olan yazmalardan
herhangi biri ile ilgili aratrma yapacaklar iin ise meseleye vukufu olan
birinin kaleminden km nemli bilgiler barndran bir kaynaktr.
Sze Sheyl nverin kaydettii dizelerle nihayet veriyoruz, rahmete vesile olmas duasyla.
Gark eder deryalar bir katre b- mafiret
Var kyas et vsat-i derya-y rahmet neydn
Dipnot
1 Nazan ler, Trk ve slam Eserleri Mzesi, DA, c. XLI, s. 543-544.
Trk ve slam Eserleri Mzesi, haz. Nazan ler, Akbank, stanbul
2002, s. 7.
2 Can Kerametli, Zahir Gvemli, Trk ve slam Eserleri Mzesi, Ak Yaynlar, stanbul 1974, s. 9. Erdem Ycel, Trk slam Eserleri Mzesi, Sanat
Dnyamz, sy. 20, Eyll 1980, s. 25-27.
22
3 Ahmet Gner Sayar, Ahmet Sheyl nver, DA, c. XLII, s. 350-352.

4 Sleymaniye Ktphanesi, Sheyl nver Dosyalar, nr. 253. Bu alma Sheyl nverin dosyasnda yer alan filerinden arlkl olarak yazma eserlerle ilgili notlarn merkeze alnarak oluturulmutur.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Gn iinde kahve molas

Kurukahveci Mehmet Efendi,
143 yldr her zaman nefis ve lezzetli kahvesiyle
gnlk yaama benzersiz bir hediye sunuyor.
TPOGRAF
www.mehmetefendi.com
23
RENGRENK
KITLAR,
FEVKALDE HATLAR,
MKEMMEL
TEZHPLER:
SHEYL NVER ve
TRK SLAM ESERLER
MZES*
Dr. Zeynep Altunta
Yazar
Sheyl nver, Trk ve slam Eserleri

Mzesindeki mevcut yaz eitlerinin
tezhip sanat ile birlikte grld
el yazmalarndan yola karak
kendisine mahsus slubuyla baz hat
ve hattatlarla ilgili yorumlar yapmtr.
nverin kaytlarnda her dnemden
birok hattatn Mzede hatt
olduu grlmekteydi. Bunlardan
biri de erken dneme ait bir rnek
olarak Muhyiddin Arab hattyd. O,
Muhyiddin Arabnin el-FutuhatilMekkiye adl eseri iin bandan
sonuna kadar okunmu, Muhyiddin
Arab hattyla tasdiki ve imzas var
kaydn dmt.
* Sheyl nverin Sleymaniye Ktphanesindeki Trk ve slm Eserleri Mzesi adl dosyadan bizi haberdar eden ve bu konuda yazmamz iin bizi
tevik eden deerli Hocam Prof. Dr. smail Karaya ve Sheyl nverin ou
Osmanlca el yazsndan oluan notlarn birlikte okuduumuz arkadam
Arzu Gldrene mteekkirim.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
RENGRENK KITLAR, FEVKALDE HATLAR, MKEMMEL TEZHPLER: SHEYL NVER ve TRK SLAM ESERLER MZES / Dr. Zeynep Altunta
Mzeyle alakal grd baz hususlar iin stanbul dndakilere yazlar

yazmaktan geri kalmamt.
19. yzyln ortasndan itibaren eserlerin hzla yamalanp bulunduklar

vakf binalarndan yurtdna karlmas sanat eserlerinin toplatlmaya
balanmasna sebep olmutu. Vakf
eserleri, Sleymaniye Camii Klliyesi
iindeki imaret binasnda bir araya
getirilmi ve buras Evkf- slmiye
ismiyle 1914te Mze olarak almt1. Cumhuriyetin ilanndan sonra
(1927) ise Trk ve slm Eserleri Mzesi adn almt.
Mze, Sultan Ahmed Camii karsndaki bugnk binasna (brahim Paa
Saray) tanmadan nce (1983)2 dzenlemelere tabi tutulmu, bamsz
bir mdrlk haline geldii 1964ten
itibaren Mze Mdr Can Kerametli
tarafndan baz icraatlara giriilmiti3.
Nitekim Ord. Prof. Dr. Sheyl nverin
bugn Sleymaniye Ktphanesinde

yer alan Trk ve slm Eserleri Mzesi dosyasndaki evrak, bu abalar
gsterecek yazmalar iermekteydi.
Yazmalarda Kerametli bir otorite
olarak grd Sheyl nvere koleksiyon almyla ilgili engin grlerinden faydalanmak istediklerini
belirtmi, katklarn esirgememesi
iin ricalarda bulunmutu. Hatta komisyonun alma gn ve saatlerinin
karlkl istiarelerinden sonra tespit
edileceini belirtmiti. nver de bu
isteklere teekkrlerini ileten ve Mzenin hizmetinde bulunmay eref
saydn syleyen cevaplar vermiti4.
nverin Kerametli ile olan yazmalar ve Mzeyle ilgili notlar dzenleme
faaliyetlerinin yapld yllara (1964
ve birka yl sonrasna) denk gelmekteydi. Mzeye gelen
ve Mzeden giden
eyalar konu eden
gazete kuprlerini
toplayacak
kadar
Mzeyle
hemhal
olan nver, kitap
isimlerini verdii kdn sa alt kesinde Trk ve slm
Mzesine alnacak
yazmalar. Bana 22
Eyllde
getirdiler.
Bu notlar aldm.
Hepsi filere geirildi diyordu. Muhtelif
ahslar tarafndan
Mzeye
satlmak
zere getirilen eserlerin deerlerini ve
denecek fiyatlar
takdir edecek toplantlara
katlm,
Sheyl nverin izimiyle Medresetl-Hattatin
26
nver, 3 Mart 1964 tarihini att bir

kitap tantm fiine de Mze almalar esnasnda talebeleriyle birlikte olduunu ifade eden iek ve zde
hanmlarla ibaresini kullanarak yaadklarn kaydetme hassasiyetini ve
talebeleriyle olan yakn ilikisini gzler nne seriyordu. Ayrca bir baka
notunda Mstakimzade ve Hallaczade tercme-i hallerini kastederek Bu
tercme-i haller iin rokokolar iek
toplayacak diyor ve Mzede talebesi iek Hanmla altklarna tekrar
ahit olunuyordu. Bu hanmefendilerden ilki bugn Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi retim
yesi Prof. Dr. iek Derman, ikincisi
de asistanlar arasnda yer alan zde
Akard.
nverin bahsi geen dosyadaki Can
Bey 14 Nisan 1964te Evkf Mzesi
50. Yl kutlanacak notu da hem Kerametli ile mnasebetini hem de Mzenin kuruluunun Cumhuriyet ncesine dayandrldn gsteriyordu.
Baka bir notunda da Mzenin 50. yl
kutlamalaryla alakal olarak sefaretlere mektuplar gnderildii ve sefaretlerden cevaplar geldii yazyordu.
nver ayn notuna kutlamada; ay,
biskvi, Hac Bekir kurabiyesi, limonata, portakal erbeti, aa ilei erbeti gibi yiyecek ve iecekler ikram
edildiini ilave etmekten de kendini
alamyordu.
Evkf- slmiye Mzesine bal olarak Medresetl-Hattatin adyla
eitime balayan okulun5 resmini izen nver, bu resmin altna hayat-
sanatmda ilk merhalem notunu
dmt. Kendi ifadesiyle ailesindeki alt byk hat stadnn ruhuna aksettirdii tesirlerle tezhip sanatnda
yetimek zere bu mektebe gitmi6,
orada dnemin nl hattatlar, tezhip
ve ebru ustalaryla tanm, 1923te
tezhip ve ebru icazetnmesi almt7.
Sahip olduu yetenei ald eitimle talandrp bunu daha da ileri
gtren nver; hat, minyatr ve tezhip gibi grsel sanatlarda mahir biri
olarak yok olmasndan endie ettii hibir eseri izmekten

usanmamt. Mzedeki eserleri de bu grgs ve bilgisiyle incelemi, karlat eserlerin hat, minyatr ve tezhiplerini n plana kararak grsel malzeme zerinden notlar
kaleme alm, grdklerini dayanamayarak resmetmi ve
bugn
kaynak
olarak kullandmz dosyann
hsl olmasna sebep olmutu.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
rine yakn yaz. Ve beyne sutr iyn eyle yani rak eyle ve
kalemin ucunu uzun eyle.
Eserlerin kimin hattyla yazldna zellikle deinen ve

zaman zaman da yaznn derecesini belirten nver, minyatrl ve resimli baz
eserler zerinde de
durmutu. Bu manada
bahsettii Musavver
Hamse-i Ata adl eser
ile ba sayfas, ilk
nver, Mzedeki
minyatr vs. notlar
mevcut yaz ederek iindeki minitlerinin tezhip
yatr rneklerini bir
sanat ile birlikte
araya getirdii ehr
grld el yazMakale zikredilebilir.
malarndan8 yola
Bu eserden ald rnek minyatrler arakarak kendisine mahsus uslusna asl meslei olan
buyla baz hat ve
tpla ilgili hekim ve
hattatlarla ilgili
hasta resmini de eklemiti. Ayrca Nevizade
yorumlar
yapmt.
nverin
Ataullah Efendi Eserinden de minyatrler
kaytlarnda her
semiti.
Bunlardan
dnemden birok hattatn Mbiri de bir manzum
Ketebehul-fakir Hseyin bin Mehmed bin tilamiz Abdlkadir e-kriden kopya hikyeye aid resim
zede hatt olduu grlmekteydedii minyatrd. ndi. Bunlardan biri de erken dneme ait bir rnek olarak
ver, Nevizadedeki resimlerle ilgili ayrntl deerlendirmeler de yapmt. Bunun yannda Mzelerdeki aheserler
Muhyiddin Arab hattyd. O, Muhyiddin Arabnin el-Futuhatil-Mekkiye adl eseri iin bandan sonuna kadar
balyla Mzedeki Fuzulinin Hadikats-Sedasndan
okunmu, Muhyiddin Arab hattyla tasdiki ve imzas var
alnan minyatr rneinin bulunduu gazete haberini saklamay da ihmal etmemiti.
kaydn dmt. Bir Kurn- Kerim iin 33 gnde yaplan Kurn- Kerim birka hattatn birka mzehhibin iinver, Mzedeki bir kitap veya baka bir eserden grd
dir demi, Hafz Osmann bir eserinden bahsederken de
motifleri bazen kenarnda bilgi vererek bazen de vermepara iin yaz yazmam ifadesine yer vermiti.
yerek izmiti. Hibir notu olmayan ii bo iek motifleri
Mzedeki baz eserlerde rengrenk ktlara da rastlaresmettii gibi ii bo olmakla birlikte daha sonra dolduyan nver, eserlerin hatlarndan daha ok talik sls rika
rulmak zere hangi
fevkalde, mkemmel yaz, mkemmel sls, ok gzel bir
renklerin kullanlacana dair bilgiler
nesih, nesih ok mtena gibi sitayi dolu szlerle bahsetmi, nadiren de olsa beenmedii hatlar iin iyi yaz
verdii iekler de
deil, yaz gzel deil, sls sahife gzel deil, talik gzel
resmetmiti.
Ara
deil gibi olumsuz kelimeler kullanmt. Bunlar haricinde
sra not ktlarna
en ar ifadesi ise irkin yazl bir padiah yazs... kayd
kitap cildlerinden
olmutu.
alndn dndmz desenler
nver, Hazreti Ali ve Hazreti Muhammedin hat ile ilgikaralamt. Mesel
li sylediklerini de eserlerin zelliklerinden bahsederken
alt tarafna iek
aktarmt:
motifleri izdii not
fiinde sekiz kta
Hazret-i Ali buyurur ki:
murakkaa, 8 satr
sls ve 32 satr neHattn ala olmas stadn talimindedir ve ok yazmakdasih Mehmed Rasim
dr ve terkibleri doru yazmakdadr ve hattn sebat terk-i
hattyla ceride gibi
nihayetdir daima da mdavemetdir.
bilgiler verdikten
Peygamberimizin Hazreti Aliye tarifi: Ya Ali harfleri birbisonra lale ve gl
Evkaf Mzesi Nevizade Ataullah Efendi eserinden
27
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
desenlerini renkleriyle beraber vg dolu szlerle tarif

etmi, muhtemelen fotoraf veya resmetmeyi kastederek iekler alnacak notunu yazmt:
Basit rmili Trk lalesi. iekler harikulde. stanbul
Edirnekrisi. Pek mkemmel, fevkalde ince iekler Gller ve goncalar fevkalde. Sar, beyaz ve penbe. Ters ve yz
drt tane
Sheyl nver bahsettiimiz zere kendi dikkatleri nazaryla
karlat eserler hakknda bazen en ince ayrntsna kadar
bilgiler vermi, zaman zaman da grdklerini kdnn bir
ucuna veya tamamna izme gerei hissetmiti. Pek ok
farkl konuda olduu gibi Trk ve slm Eserleri Mzesiyle
ilgili de -baka hibir yerde rastlanlmayacak zel bilgiler
eliinde- genel kanaatler oluturulmasna sebep olmutu.
imdi burada nverin bir not kdna mesel-i Trk olarak aktard Sktun msiki yerine geer szyle duralm. Yazy Sheyl nverin komisyon toplantsna katld
gnde kk bir kda kitap bilgileri, kitap cild ve kp
resmi sdrd, en sonuna da drd - gecelerin en
uzun, gndzlerin en ksa olduu ve ayn zamanda Hazreti Hseyinin Kerbelada ehit ediliinin krknc gnn,
en souk gnleri yani kara k temsil eden-9 tarih ve notuyla bitirelim:
21. XII. 1967 Kar Yayor Erbanin ilk gn
Dipnotlar
1 Trk ve slm Eserleri Mzesi, Akbank, 2002, s. 9-10, 16;
Seracettin ahin, Trk ve slam Eserleri Mzesi Emevilerden Osmanllara 13 Asrlk htiam, Kaynak Yaynlar,
stanbul 2009, s. 13.
2
Trk ve slm Eserleri Mzesi Rehberi, Devlet Basmevi,

stanbul 1939; Nazan ler,
Trk ve slam Eserleri Mzesi brahim Paa Saraynda, Sandoz blteni, 1983,
sy. 12, s. 11; ahin, age,
2009, s. 13-14.
Erdem Ycel, Trk slm
Eserleri Mzesi, Sanat Dnyamz, sy. 20, 1980, s. 26;
Trk ve slm Eserleri Mzesi, Akbank, 2002, s. 18.
4 Sheyl nver ve Trk ve

slam Eserleri hakkndaki
bilgilerin ou Sleymaniye
Ktphanesindeki dosyaya (Sheyl nver Dosyalar,
nr. 253) dayanmaktadr. Bu
dosya dnda, farkl yerlerKitap cildi kopyas
28
den alnan bilgiler metnin

iinde gsterilmitir.
5
Trk ve slm Eserleri Mzesi, Akbank, 2002, s. 16; ahin, age, 2009, s. 13.
A. Sheyl nverin stanbulu, stanbul Bykehir

Belediyesi Kltr leri Daire
Bakanl Yaynlar, stanbul
1996, s. 89.
Ahmet Gner Sayar, nver,

Ahmet Sheyl, DA, c. XLII,
s. 350.
Ycel, Trk slm Eserleri

Mzesi, Sanat Dnyamz,
sy. 20, 1980, s. 26-27.
9 Yusuf evki Yavuz, Erban,

DA, c. XI, s. 271.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
29
MAHMUD EROL
KILILA
NSAN, ESTETK
VE TASAVVUFA
DAR...*
Syleenler:
Betl EREN, Esra ERKAL
Fotoraflar:
Feyza Eryksel
slam sanatlarnda estetik, gzel olan

grme, anlama abasn tasavvufla
nasl ilikilendirebileceimizi
konumak zere Prof. Dr. Mahmud
Erol Kl Beyefendiyle stanbul
Kitaps Ktip elebi skelesinde
bulutuk. Mimari yaplar ya da
sanatsal eserlerle ilgili sorularmz
rportajn sonlarna sakladk. Zira
hocann, bir filitreyle mmkn
olabileceini syledii, ortaya
karlmas gereken yontulup,
ilenmesi gerektiini ifade ettii
gzellikler bakayd. O filtrenin ne
olduu, hakiki varlk ile balants
syleimizin satr aralarnda cevap
buluyor.
Prof. Dr. Mahmud Erol Kl, KPAB Genel Sekreteri, Trk ve slam Eserleri
Mzesi Eski Bakan
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
MAHMUD EROL KILILA NSAN, ESTETK VETASAVVUFA DAR...
Sleymaniye Camii giri kaps zerindeki kitabe
Fert ve cemiyet baznda Mslman hayatn ekillendiren Kuran

ve Snnet ayn zamanda slam sanatnn zerine bina edildii ana
temeli oluturur diyebilir miyiz?
Buna gre slam sanat deyince ne
anlamalyz?
Sorularnz cevaplamaya balamadan evvel sizde de modern zaman
dindarlarnn ska yapt bir usul
hatasn gryorum. O da, dinimizin
yazl kaynaklar olan Kuran ve Snnetin her eyde olduu gibi sanat
anlaymzn veya estetiimizin de
dorudan ve esas metinleri olduu
vurgusu. Yabanc dillerde buna textualism yani metincilik denilir. Her
ne aryorsan metinde var denilirken
bununla tek bana gramatik ve lengistik zelliklerin anlalr olmas
bana gre bir problemdir. Kendisi de yazl bir metin olan Kuranda
Kitap tayan eek diye bir tenkidi
ifade de vardr. Halbuki dinin beer
hayatnda kendini grlr klmas
ancak -tabiri mazur grn- kod zc (dekoder) veya filtre dediimiz
bir ara blgeden getikten sonraki
bir ikinci retim merhalesiyle gerekleir. Doru, kadim asrlardan bu
zamana kadar sanatn, felsefenin ve
btn dnce tarihinin arkasnda
dinlerin olduu bilimsel bir gerek.
Bunda hemen hemen btn sanat
tarihilerinin ittifak var. Fakat dinler
bu beer retiminde metinleriyle bulunmaktan ziyade iinde barndrdklar mnnn, limler, arifler, bilgeler
tarafndan yorumlanmasndan sonra
kendilerini d dnyada tezahr et-
32
tirirler. Tabii ki yaz ve ona merbut

sanatlarda bizatihi metinler de birer
eser (obje) olarak kullanlabilirler ki
nitekim buna dair ok fazla rneimiz bulunmaktadr. Lakin sizin hususi
sorunuz olan Din ve sanat irtibatnn
teorik erevesi ise tam manasyla bir
yorumlama, bir tefsir etme, bir aklama sreciyle ortaya kar. Dolaysyla o beeri ara blgeyi atlamamak
gerekiyor. nk her ne olursa olsun
yazl hale gelmi bir metin, sabittir,
statiktir. O metni konuturacak olan
o metni yorumlayacak olan, o metni
tatbik edecek olan o dine tbi bilgelerdir. Bunu bn Arabi diliyle yle ifade edebiliriz: Hz. Muhammede
mnzel olup onun azndan kayda
geirilmi metin ikinci merhale olarak da oradan kulub- rifana nazil
olur ve bast olur. Zaten ilk devrede
bu kadar mhim bir metni hemen
yazl olarak kayda geirmek iin ar
bir gayret gstermekten ziyade hfz
edilmek ve iselletirilerek muhafaza altna alnmas yoluna gidilmesi
bence zerinde dnlmesi lzm
bir konudur. Mana fem-i muhsinden fem-i muhsine intikal etmelidir.
Araya eytan girmemelidir. Bu meselenin ne kadar mhim bir merhale olduunu teyiden yle bir kart
soru soracam size: Tarihte mesela
orta zamanlarda, slm sanatlarnn,
estetiinin domasna sebep olan,
buna zemin tekil eden Kuran ve
Snnetin modern zamanlara gelince
onun yerine tabiri caizse sadece bir
ceza infaz hukuku kitab haline getirilerek mesela kafa kol kesmenin
eklinin aratrld bir metin olmas
sizce nasl olmutur? Nasl bir ikinci

merhale ile byle bir retim kmtr ortaya? Bu yaklam sahipleri de
Kaynamz Kuran ve snnet diyorlar. imdi ne oldu da, hangi ana
paralar kt? Kayboldu da bu tezgahtan byle rnler kmaya balad. Kim bu cihazn ayarlaryla oynad onu bulmak gerekir ve sonra da
tamirci armak gerekir. Bence bu
sorunsal bugnn Mslmanlarnn
nndeki en entelektel sorudur.
Gelin bir atlye almas yapalm
sizlerle: Mesela ok gzel bir peygamber sz var yazl kaynaklarda.
Diyor ki; nnallahe Cemiln ve Yuhibbul Ceml. Trkesi u demek:
Allah cemldir, gzeldir ve cemli,
gzellikleri sever. Bu bir sz. Ama
kim telaffuz ediyor; peygamber. Yani
el-Cemlin kendisini yeryznde
onun zerinden izhar ettii mihver
kii. Hikmetin ve cemlin mazhar
(locus). imdi bu sz bir Osmanl
arifi nce bir yazl metinde gryor,
okuyor; sonra bu sz onda bir karlk buluyor ve tpk dllenmeye hazr
bir rahim gibi kalbine intikal ediyor.
ngilizce tabirlerle salt Reading ile
balayan sre Understandinge
ve oradan da Unveling srelerine
doru ilerliyor. Ancak ondan sonra ocuk douyor. Bu sefer balyor
erh etmeye neyin ne olduunu.
Estetize bir Tanr anlayndan bahsediyor mesela. Allah gzeldir ve
gzellikleri sever. Dolaysyla bu sz,
bir arifin kendini gerekletirmede,
zerinde yorum yapmada, felsefe
karmasnda ilk etken (sperm) iken,
ayn sz onun bu taliminden etkilenen ve onunla hallenen dinleyenleri

arasnda kabiliyeti olan kimselerde
baz sanat eserlerinin domasna
sabebiyet veriyor. Gryor musunuz
mteakip tesir teselsln. Bu sz bu
yapsndan dolay, ihtiva ettii manann derinliinden dolay bir hattata
ilham kayna oluyor: Ben bu Gzel Sz yazmalym diyor, u sz
bir ser-levha yapaym, mcessem
klaym diyor. Abdestini alyor, eline
kalemini, divitini alyor ve bu sz
bir gzel yazyor. O sz yazldktan
sonra bir mzehhib veya mzehhibe
o yazy gryor ve diyor ki Yaznn
manas ok gzel, Allah var hattat da
ok gzel yazm, ben de buna ok
gzel bir tezhip yapmasam olmaz.
zerinde 3-5 ay alarak nefis bir
tezyinat yapyor. Sonra bir sanatkar
marangoz buna gzel bir ereve
yapyor. Bu levhay bir gzel insan,
gzelden anlayan kimse alyor; evinin, tekkesinin, askeriyesinin, saraynn duvarna asyor. Burada anlattm bir hikaye deil. (Kazaskerin bu
nefis levhasn TEMde muhakkak ziyaret ediniz). Baknz bir sz, bir dini
metin nasl zincirleme doumlara
sebebiyet veriyor. Yine hubtan huba
dmek evrimi ite byle bir zincirleme reaksiyonla ortaya kyor. Fikirler birbirini tetiklerler. Peki, sonra ne
oldu da gnmzde dinin metinleri;
eskilerin dedii gibi bu letafete, estetik dncelere bal latif insan tipi
retemez hale geldi. Hatta bilakis,
dindarlk ve kabalk zdeleir oldu.
Bu zihni ve fikri kabalk bireysel ve
toplumsal anlamda da kaba dindar
tipini douruyor. Bu sorunun cevab
da; o gzel insan tipinin karlmasnda kullanlan aradaki o dekoderin,
filtrenin kayp olmasndadr. Filtre
deyin, prizma deyin, ne derseniz deyin ok nemlidir. Bakn filtre demek
u demektir; ben size yle bir filtre
kullanrm ki, dnyann en bar
olduu iddiasnda olan Budizmden
veya Hinduizmden veyahut Hristiyanlktan dnyann en byk terrist
akmn karabilirim. Nitekim kmad m? Bunun rneklerini Hal SeferGalata Mevlevihanesi izimi
lerinde, Srebrenitsada, Myanmarda

grdk. Bu her din iin sz konusudur.
Gnmzde slam sanatndaki duraanlk manevi kemalattaki zafiyetlerden kaynaklanyor olabilir
mi?
Tabii ki. Bu zaten btncl bir yaklamdr. Eer biz, estetize filtrasyonumuzu kaybetmisek bunun insan
numunesini, tiplemesini de hemen
kaybediyoruz. O bir arif tiplemesidir.
Bir bilge insan, nazif insan, zarif insan tiplemesidir. Kesafetten letafete kmak o arifin zaten mesleidir.
Arifin dikey anlamda, seyr-i slk
anlamnda ruhunu inceltmesi onda
bir tr zevk-i selmin de ortaya kmasna sebebiyet verir. Mesela en
somut rneklerden bir tanesi de bu
manada iirin ortaya kyla ilgilidir. Ben hayatmda hi iir nedir
bilmezdim, iirden zevk almazdm
diyen baz kimselerin Ne zaman ki
seyr-i sluka girdim bende bir iiriyet kabiliyeti geliti ve iir sylemeye
baladm dediklerini biliyoruz. Kim
bu? Mesela Mevlana, mesela Niyazi
Msri. Niyazi Msri diyor ki, Ben air
olma hevesinde deildim. air olas
deildim ama seyr-i slukta yaadm eyler benim dilimi zd, at.
Biz buna snuhat diyoruz. Birdenbire
geliler, birden bire doular balad
bende. Bendeniz bu halin analizini
Sufi ve iir isimli kitabmda yaptm.
iirin birden bire vehbi bir ey olarak
ortaya kn anlatan nemli bir blm var orada. Yani ruhsal zevklerde
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
incelme, iirin manasnda kendisini

gsterdii gibi biiminde de kendini
gsteriyor. Yine hubdan huba dt
gnlm diyen kii, gzelden gzele
diyor ktye dt gnlm demiyor.
Demek ki gzellikler ierisinde bir
makamdan bir makama gemekte
olan kii iteki gzelliini darya da
yanstyor.
Tekke, dergh gibi meknlarn
ayn zamanda sanat reten yerler
olduunu biliyoruz. Bu yerlerin
Trk slam sanatnn olumasna
ve tekmlne nasl etkisi olmutur? slam sanat tasavvuftan nasl
beslenmitir?
Balangta size filtre dedim, dekoder dedim. Kod zc demek,
kodlar zen demek, bir ara blge, bir yorum blgesi. Bunlar ok
nemsiyorum ben. Bunlarsz bir din
konuturulamaz. Dekoder gibi birtakm farkl kavramlarla izah etmeye altm eyin geleneimizdeki
tam karl tasavvuftur. Tasavvufu
bu manada ben, siz sorduunuz,
adn da koyduunuz iin sylyorum. Dolaysyla tasavvuf ok nemli,
gnmze gelinceye kadar slm,
slm kaynaklarn, slm esasatn
letafete doru, sanata doru, incelie doru ynlendiren ve o yne
doru yorumlayan en nemli filtre
olmutur. zellikle bizim tarihimizde
yani Seluklu-Osmanl dnemi slm
ekollerindeki sanatlarn, edebiyatlarn, estetize yaayanlarn yegne
filtresinin tasavvuf olduunu ve tasavvuf yolundan sonra bu retim-
33
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
lerin ortaya ktn ve oaldn

grmekteyiz. Burada tasavvufun etkisi iki trldr. Birincisi dorudan,
ikincisi dolayl. Dorudan yntemde; bir kii seyr-i sluk grdkten
sonra kendisi ferdi olarak incelince
ister istemez ortaya iir syleme sanat gibi eyler kyor. Yani, ben air
olaym diye iir sylemiyor ama diyelim ki metafizik bir ey anlatmak
istiyor. Bir yksek metafizik konuyu,
15-20 sayfada, belki de ciltte anlatmas dz yazyla ancak mmkn
olabilecek iken, bu kii bir beyitte
bu srlar derc edebiliyor. Dolaysyla
iir, ister istemez yksek irfan dilinin
kanlmaz bir slubu oluyor. nk biliyoruz ki iir remiz yatadr,
sembol yatadr. Dz yazdan farkl
olarak sana ifreli konuma imkn
sunan bir alandr. Dolayl yntemde
ise; siz zaten bir ehl-i hirefsiniz, sanatkr birisiniz, bir hattatsnz mesela
ama ne yazacanz bilmiyorsunuz.
Belki kaleminiz gzel. Kalem gzellii ayn zamanda yazacanz eyin
manasnn da gzelliini getirir. Siz
eer tasavvuf ocaklarnda bulunmu
bir kimseyseniz; Kazasker Mustafa
zzet Efendi ile Mevlevihane irtibatn kurabiliriz mesela, eyh Galiple
Mevlevihane irtibatn kurabiliriz.
Dolaysyla yle bir yerde eer yetimiseniz ister istemez size modern
tabiriyle imgelem, veyahut hayal
hazinesi sunuyor bu dnya. Yani tasavvuf dnyas, size mthi zenginlikte bir semboller lemi sunuyor. Ve
bu sizin bu soyut dnceleri plastik
sanatlara veya levhaya, harflere veya
hakkaksanz bir taa hatta bir tespih
ustasnn tespih tanelerine yanstmasn salyor. te o aradaki blge
ok nemli bu adan. Mevlanann
Mesnevisi bu manada ok nemli
ilham kayna kitaplardan bir tanesi
yani Kuran- Kerim ve snnetin en
nemli dekoderlerinden bir tanesidir
Mesnevi. Biz sadece linguistik almalara tefsir demeye baladk. Sadece Kurann sarf ve nahiv asndan
aklayan almalara biz tefsir diyor
olduk. Oysaki Kurann manasn anlatma noktasnda olan baz alma34
Atik Valide Sultan Camii kubbelerinin bir grnm
lara da niye tefsir demeyelim. Bana

gre bu adan Mesnevi ok nemli
bir Kurn tefsiridir ve byle de grlmtr geleneimizde. Bu benim
sylediim yeni bir ey deildir. Ben
nk kaybolmu gelenein ihyas
taraftar olan birisiyim ve geleneksel
birisiyim. Modernist slm yaklamlarna uzak duran birisiyim.
Tekke neticede bir mekn ad. Cami
bir mekn ad. Bu meknlarda ne
yaplyor, ibadet yaplyor. Bu ibadet
her yerde yaplabilir fakat siz tekkeyi yaparken, diyelim ki eer devrani
bir tarikatsanz, sizin neye ihtiyacnz
var, bir semahaneye ihtiyacnz var,
bir tevhidhaneye ihtiyacnz var. ster istemez bir alt keli, sekiz keli
bir salona ihtiyacnz oluuyor. te
bunun bir mimarisi ortaya kyor.
Bunun kuak yazlar yazlyor, mimari ekli ona gre oluuyor. Mesela
Seluklu kervansaraylarnn, Seluklu
medreselerinin, Seluklu darifalarnn portalleri, yani giri kaps, cmle kaps zerine yllar evvel yaptm
bir almada unu tespit etmitim:
Mesela Divrii Ulucamii ve Darifasna gidiniz, etrafnda dolanz;
ok sade bir ta bina greceksiniz
binann etrafnda. Ama binann kap
nne geldiiniz zaman, muhteem
bir kap, muhteem bir ta kap sizi
karlyor. Bu kap sizi ieri davet
ediyor. Ve kapdan ieri girdiiniz
zaman ayn muhteemlikte kar kblede bir mihrab grmektesiniz. imdi
burada inisiyasyon denilen yani giri
ve sonu, ba ve son birdir tasavvuf
dncesinden istifade edilmemi
olmas mmkn deil. O adan d

ok sade ama kap ok muhteem.
Bundan dolay arifler derler ki, tasavvufa giri ok nemlidir (inisiyasyon
da bu demektir). k o kadar deil.
Girdin mi bitmitir. nk girmek bir
eyi kabul etmek, onun doru yol
olduunu kabul etmek demektir ki
bundan sonras teferruattr; ka gnde varrsn, ka ylda varrsn, sona varrsn varamazsn bunlar ok nemli
eyler deiller. nemli olan ya ieridesindir ya dardasndr. Darda
kaldn zaman Allah muhafaza, ama
kapy bulup ieri girmisen gerisi
teferruattr, ok nemli grlmemitir. Bundan dolay btn dikkati
sanat kapya verir. Ayet-i kerimede
Evlere kaplarndan giriniz (Bakara,
189) deniliyor. Aristo mantyla bu
ayeti yorumlarsak; h Tanr ok lzumsuz bir sz kullanmtr. Neden?

Herhalde ey Allahm, bacadan m
girecektik ki? dememiz lazm. imdi salt linguistik ve mantk asndan
bakarsak byle. Demek ki Allah bunu
dediine gre burada kast baka bir
ey, maksat baka bir ey: Her ilim
dal bir evdir. Her ilmin doru kapsndan giriniz. Yanl metodoloji izlenerek doru neticeye varlmaz. Yanl
yerlerden girersen sonucu elde edemezsin ve Yunus Emrenin ktm
erik dalna anda yedim zm, bostan ss geldi ko dedi ne yersin kozumu sz tam da bu yntem hatasn
dile getirmek iin sylenmitir. Yoksa
sama (absrd) bir beyit olurdu bu.
Demek istedii u; zm yemek
iin erik aacna kyorsun. Aklsz-
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
la bak, zm yemek istiyorsan, erik

aacnda ne iin var. Dahas var, bir
de bahenin sahibi geliyor diyor ki
Be adam ne yapyorsun benim ceviz
aacmda, in aa. Buna katmerli
yani zincirleme samalk denir mantkta. Hazreti Yunus bu dindarlarn
dt en byk mantk hatasn
bu beytiyle ifade ediyor. Sen Allah
aryorsun, ama Allah ok sama bir
ilim dalyla aryorsun, seni Allaha
ulatramayacak bir ilim dalyla megulsn, Allah aradn sylyorsun.
Ve stelik o zannettiin ilim de o da
o deil zaten. Allah bulacak ilimler
bellidir. Doru metodolojiyle doru
sonulara varlr. Yoksa yanl metodolojiyle yanla gidersin. Bu adan
evlere ancak ve ancak kaplarndan
girilir sz, doru bir bnyeye, doru bir yere varmak iin, vasl olmak
iin ncelikle iyi bir kapdan girmek
gerektiini anlatmaktadr. Peygamber Efendimizin Medinede Mescide
giri iin Mescide Alinin kapsndan
giriniz diye bir sz vardr. Ali kaps derken burada fiziki bir kap m
kasdediliyor. Yoksa byk bir arifin,
byk bir bilge sahabenin elinden
slm renin anlamna m geliyor
bu? Doru yerden alacaksn, slm
da kimden alacan bu adan ok
nemli. Binaenaleyh, bunu Seluklu
ta kaplarnda da grdmz gibi,
bir ta kapya ok dikkat edilmesi,
ar nem verilmesinin arkasnda
yatann tasavvuf felsefesi, tasavvuf
yorumu olduunu grmekteyiz. Ve
fiziken de ok iyi biliyoruz ki, bn
Arabi gibi ariflerin, Evhadddin Kirmn gibi ariflerin, Mevln gibi ariflerin Anadoluya k saan, bu ekilde Anadoluyu ykayan bilgelerin o
blgelerde de yaadklarn biliyoruz.
Mesela bir Ramazan ayn tamamen
Sivasta, hem Sivas merkezde hem
Divriide geirdiini biliyoruz bn
Arabinin, Ftuhattan okuyoruz. Malatyada Sivasta yaadn biliyoruz.
Kad Burhaneddinin ayn zamanda,
Sadreddin Konevnin ok yakn bir
arkada ve mridi olduunu bilmekteyiz. Yani ok yakn alar bulunmakta. Osmanl sultanlaryla ok yakn ir35
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
tibat kurulmakta. Bir Yavuz-bn Arabi

irtibat, III. Murad-bn Arabi irtibat
gibi Bakn bakalm Sultan III. Muradn rya notlarna. Bugn ben eyhim diyen gremiyor o ryalar. Bu
irtibatlar ister istemez fikir ocuklar
douruyor, ortaya bir rn koyuyor.
iirin douu, mimariye bunun yansmasyla ilgili sylenecek ok hususlar var. Gene bir motif u an aklma
geldi. Bunu mesela Semra gel Hanmefendi; Seluklu sanatna dair kitabnda vurgulad da. Seluklu mimarisinde, Divri Darifasnda Draht-
can, yani hayat aac motifi vardr.
Hayat aac motifinin bn Arabinin
lem katmanlar, yani evren tasnifinden alnd, alnabilecei; gene bn
Arabinin Fthat- Mekkiyyesinde
kozmozu tarif ettii daireler olduu,
bu spirallerin de ornament eklinde
tezyinata yansd da sylenir. Gene
baz kaynaklarda Hindistandaki o
muhteem abidenin, Tac Mahalin
iziminin bn Arabinin Fthat-
Mekkiyyesinin derkenarndaki bir izimden alndna dair yorumlar var.
Dolaysyla tasavvufun slam sanatlarn domasnda hem dorudan hem
dolayl olmak zere iki ekilde de olmutur tesiri diyebiliriz.
Osmanl mimarisindeki merkezi
kubbe sistemi, mahallenin oluumunda klliyenin merkezi konumu, tek sesli musikimiz tevhid anlaynn da vuru mudur diyebilir
miyiz? Ya da slam dncesindeki
lem tasavvuru slam sanatna ekil veren unsurlardan mdr?
Yalnz Allah var idi, ve Onunla beraber hibir ey yok idi ve O, yaratmay diledi, sevdi, itiyak duydu ve
yaratt. Ondan ilk kan, neet eden
birden bir kar fehvasnda olduu
gibi, sufilerin hakikat-i Muhammediyye dedii, bilim adamlarnn prima materia dedii ilk madde, evrenin
asl. Her ey o prototipten yaratld.
Bu temel yaklam sufi kozmolojisidir.
Bu yaklam esas alarak konuacak
olursak, birlik lemi okluk leminde tezahr etmeye balamtr. Bunu
36
Mesnevi dhil birok metinde, yerde

krlm cam paralar, ayna paralar rneiyle verirler. Yerde yzlerce
cam paras veya ayna paras vardr.
Kafas yerden kalkmayan birisine bu
aynalara bak dediinizde, ka tane
gne vardr diye sorarsanz yerdeki
ayna paralar adedi kadar size gne
sayar. Yz tane gne var diyebilir.
Ama kafasn yerden yukar kaldrabilen kimseler ise gnein aslnda
bir tane olduunu yukarda grr. O
adan tevhid, birlik; kesret lemi yani
okluk lemi iinde srlandrlmtr.
Ama bu srlanmay ykselenler, kafay
kaldrma rneinde de olduu gibi,
ykselebilenler idrak ederler.
daha oktu. nk konsantrasyonlarn, temerkzlerini muhafaza edebiliyorlard. Modern zamann getirdii

en byk problem insan yzeyselletirmesi ve bunu yaparken de deiik
aralar kullanmas; eyalarn oalmas nesnelerin oalmasyla beraber bereketin de ortadan kalkmas
demek ayn zamanda. nsann aslnda
ftratna da aykr. Yaradl ftratna da
aykr olduu iin bunun beraberinde
anksiyeteler, panik ataklar, orta a
insannn adn dahi bilmedii yzlerce psikolojik ve biyolojik ve fizyolojik
hastalklar oalmaya balad. Bunlarn hepsinin sebebi o bereketin kalkmasyla beraber ortaya kt.
Gene bir baka benzetme yardmyla

anlatacak olursak; bir piramit dnnz, piramitin en alt hacimsel ve
yzeysel olarak oktur, ama piramitte ykselmeyle doru orantl olarak alan daralr, hacim daralr ama
yukarda birlie doru karsnz.
Dolaysyla okluk aadadr, birlik
yukardadr. Ve bir ey oalmakla
kalitesini kaybeder. Keyfiyyetini kaybeder, kemmiyyet ne kar. Modern hayatta eyalarn oalmas,
zamanlarn oalmas, birok eyin
oalmasyla beraber yzeyselliin
de artmas bunu gsteriyor. Eski zamanlarda eya o kadar ok deilken,
nesneler o kadar oalmamken, insanlarn ura alanlar daha mahdud
saydayken, bir konuda derinleenler
Hasl; Selukluda tevhid sembolizmini belki daha ok tac kapda grrken, Osmanlda bu sembolizmi kapdan ziyade kubbede grmekteyiz. En
stte hepsini toplayc bir ana kubbe,
altnda yan kubbeler ve eyvanlar suretiyle bir lem katmanlar var. Buna
dair Turgut Cansever Hoca ok gzel
aklamalarda bulunmutur.
Netice olarak btn bu anlattklarmz topladmz zaman ben diyorum ki; bir edebiyaty, bir alimi, bir
mimar, bir airi, bir musikiinas, bir
askeri, bir sultan ve bir tekke eyhini buluturan filtre gelenekte hangi
filtre ise o filtre yeniden ihya edilmelidir. Vesselam.
eninudur
rkiyay B
T
ek
Ger
Matrak Nasuhun izimiyle kale rnei
16. YZYIL
OSMANLI
TARHLNDE
YEN BR SOLUK:
MATRAKI NASUH
Davut ERKAN
M.A., Aratrmac
Matrak denen silahrlk

oyunundaki baarsndan dolay
Matrak lakabyla bilinen Nasuh Bey;
Sultan II. Bayezid, Sultan Yavuz Selim
ve Sultan Sleyman dnemlerinde
matraklk yapmtr.
Enderunda askeri eitim almasna
ramen matematie duyduu zel
ilgi sebebiyle bu konuda dersler
almtr. Matrak Nasuhun Osmanl
maliye hesaplamalarn ieren
Cemll-Kttb yazmtr. Kanuni
Sultan Sleymann emriyle Tebernin
Trihr-rsul eserini Trkeye eviren
Nasuh Bey, bu tercmenin ardndan
kuruluundan 1551 ylna kadar gelen
bir Osmanl tarihi kitab da yazmtr.
yi bir silahr ve tarihi olmasnn
yannda, usta bir nakka da olan
Nasuh Bey, seferler srasnda ordularn
getii ve dinlendii ehir, nehir ve
dalarn minyatrn izmitir.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
16. YZYIL OSMANLI TARHLNDE YEN BR SOLUK: MATRAKI NASUH / Davut ERKAN
Asl ad Nasuh b. Abdullah el-Pritev

olmasna karn, matrak denen silahrlk oyunundaki ustal ve yetenei sebebiyle Matrak lakabyla
anlan ve bilinen Nasuh Bey, 1480li
yllarn sonuna doru, bugnk Kosova Cumhuriyetinin bakenti olan
Pritinede dnyaya geldi. 1490l
yllarn sonunda ise devirme olarak
saray okulu Enderna alnd. Burada
asker eitim almakla beraber matematie zel bir ilgi duydu ve nemli baz kiilerden bu konuda dersler
ald. Endern hocalarndan Sa Efendi
ile sk bir hoca-talebe ilikisi kurdu.
O kadar ki Sa Efendi, Nasuh Beyle
vnyor ve rencisi olduu iin
her yerde memnuniyetini dile getiriyordu. Matrak Nasuhun daha sonra ortaya koyduu eserler hocasnn
bu vncnn pek de yersiz olmadn gstermitir.
1481-1512 yllarnda Osmanl tahtnda bulunan Sultan II. Bayezid zamannda silahrlyle n plana kmaya balayan Nasuh Bey, iindeki
matematik sevgisine kaytsz kalamad ve 1517 ylnda Osmanl maliye hesaplamalarn ieren Cemll-Kttb
adl eseri kaleme ald. Matrak, Trke olarak yazd bu kitapta Arapa
ve Farsay da etkin bir ekilde kullanmtr. Bu kitap balangta pek
dikkat ekmese de sonraki dnemlerde Osmanl maliyecilerinin kulland bir el kitab haline dnmtr.
Matrak Nasuh 1520 tarihinden
nce bir vazife gerei Msra gnderilmiti. Yavuz Sultan Selimin Msra
beylerbeyi olarak atad Hayr Beyin
dzenlettirdii silahrlk gsterilerine katlan Nasuh Bey, devrin
kaynaklarnn verdii bilgilere gre
muhteem ve enfes taktikler sergi-
leyerek rakiplerini birer birer malup

etmeyi baarmt. Yapt silahrlk
gsterileri Hayr Beyin beenisini kazanmt. Buradaki vazifesi sona eren
Nasuh Bey, stanbula dndnde
yannda, Hayr Beyin kendisi hakknda bol iltifatlar ieren bir mektubunu
da beraberinde gtrmt. 1520 ylnda Kanun Sultan Sleyman tahta
geince nceki hkmdarlardan kendisine miras kalan dnceyle hareket ederek air, edebiyat ve sanatlara byk nem verdi ve onlar eser
retmeleri iin tevik etti. Bu kiilerden birisi de Matrak Nasuhtu. Nasuh Bey, Kanunnin emriyle Muhammed bn Cerr et-Tabernin (. 923)
nl Trhr-rsul adl eserini 1520
ylnda Arapadan Trkeye tercme
etmeye balad. Bu byk eserin tercmesini ancak 1530 ylndan sonra
tamamlayabildi.
Sleymannamenin 1520-1537 yllarn ieren ilk blm serlevhal ksm
40
16. YZYIL OSMANLI TARHLNDE YEN BR SOLUK: MATRAKI NASUH / Davut ERKAN
Baz nemli grevlerde bulunan Nasuh Bey, 1530 ylnda

Kanun Sultan Sleymann ocuklar ehzade Mustafa,
Mehmed ve Selimin At Meydannda (Sultanahmet Meydan) olduka aaal yaplan snnet treninde harikulade
silahrlk gsterileri sergiledi. 17 Temmuz 1530da balayan snnet trenlerinin altnc gnnde Matrak Nasuh, tekerlekler zerine oturttuu birbirine benzer iki kale
meydana getirtti. Bu kalelerin iinde silahrler mevcuttu.
Kaleler meydana getirildikten sonra kaplar ald ve iinden kan askerler meydanda birbiriyle mcadele etmeye
baladlar. Akabinde bir kale dier kaleye stn geldi ve
gsteri tamamland. Nasuh Beyin sergiledii bu oyun ki
Kale Oyunu olarak bilinmektedir. Bu oyundaki ama bir
kale kuatma sahnesini canlandrmaktr. At Meydanndaki bu gsteriyi brahim Paa Saraynn nnde kurulan
tahtndan izleyen Kanun Sultan Sleyman da tpk dier
seyirciler gibi Nasuh Beyin bu enfes gsterisine hayran
kalm ve sonunda verdii bert ile onun tm imparatorluktaki silahrlerin reisi olduunu ilan etmitir. Bu gsteriden sonra artk onun ismi tarihe cesaret ormannn
arslan Matrak Nasuh olarak kaznmtr.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
seferlerin tarihini de yazd. 1551den sonra hayatta olduu tahmin edilen 16. yzyln bu deerli tarihisinin ne
zaman ld kesin olarak bilinmemektedir. Gnmzde
olduka yaygnlk kazanan, onun 1564te ld yolundaki bilgilerin ve deerlendirmelerin hepsi tamamyla bir
tahminden ibarettir.
Hakknda Osmanlnn Leonardo da Vincisi ve Rnesans Adam gibi Benzetmeler de yaplan, minyatrleri
Osmanl corafyas ve tarihiyle ilgili yerli yabanc birok
yaynn kapan ssleyen, hatta Irakn 2003teki igali hadisesini ele alan baz akademik yazlarn da odanda yer
alan Matrak Nasuhun eserlerine gereken deeri verenlerin ise 20. ve 21. asr modern tarihileri olduu gereinin nemle vurgulanmas gerekmektedir. yle grnyor
ki daha uzun yllar bu yetenekli tarihi ve silahrn hayat
ve eserleri birok modern aratrmacnn ilgi oda olacaktr.
Nasuh Bey, 1530dan sonra bitirdii Taber Tarihinin tercmesinin ardndan kurulutan 1551 ylna kadar gelen
bir Osmanl tarihi yazd. Eserinde, Sultan II. Bayezid ve Yavuz Sultan Selim dnemini ieren ksmlar ile Kanunnin
1534 ran ve 1543 Siklo seferini anlatt blmleri minyatrl hale getirdi. yi bir minyatr ustas yani nakka
olan Matrak Nasuh, yukarda bahsi geen padiahlarn
dzenledikleri seferler srasnda ordularn getii ve dinlendii ehir, kasaba, ky, nehir ve dalarn minyatrlerini
izdi. Onun bu izimlerinin en temel zellii iinde insan
figr olmayyd. Dier bir deyile sadece corafyaya ya
da meknlara ait minyatrler olmasyd. Matrak Nasuh,
kulland bu tarzla yani coraf minyatrlerle bir seferin
tarihini anlatma tekniiyle Osmanl tarihiliine yepyeni
bir soluk getirdi. Onun izdii bu minyatrlerin birou
olduka gerekidir. Ksacas o, 16. asrdaki birok yerin
adeta fotorafn 21. yzyl insanna miras olarak brakmtr. stanbuldaki iki ktphanede muhafaza edilen bu
eserler bugn Osmanl tarihinin en nadide eserleri arasnda yer almaktadr.
Safevi hkmdar ah Tahmasb ile arasnda husumet
oluan Elkas Mirza, stanbula gelerek kardeine kar giriecei mcadele iin Kanunden yardm istedi. Mays
1547de stanbula gelen Elkas Mirza iin Veziriazam Rstem Paann konanda 18 Haziran 1547de dzenlenen
ziyafet treni esnasnda silahrlk gsterileri de sergilendi. Bu gsteride ne kan kii ise Matrak Nasuhtu.
Yapt gsterilerden dolay dllendirilen Matrak, Rstem Paayla (. 1561) dostluk kurdu ve onun iin baz
eserler kaleme ald. Kanun Sultan Sleymann dzenledii baz seferlere katlmakla yetinmeyip ayn zamanda bu
Matraknn izimiyle Halep ehri
41
Matrak Nasuhun son eseri olan Nzhet Esrril- Ahbar Der-sefer-i Sigetvardan alnm bir minyatr. Kanuni Sultan Sleyman ota- hmayunda grlyor.
htiam
ann Tan
ve Tarihisi:
Matrak Nasuh
Prof. Dr. Feridun M. Emecen
29 Mays niversitesi Tarih Blm retim yesi
Asl meslei silahrlk olan Matrak

Nasuh, ald Enderun terbiyesiyle
kalemini ve edebi birikimini
kuvvetlendirmiti. lk telifat teknik
ve mali konularda olmakla birlikte
bunu tarih yazmyla talandrma
niyetindeydi. Yeni tahta km Sultan
Sleymann emriyle bir tarih kitabnn
evirisine girimesi bu yolda ilk kalem
tecrbesi oldu. Sz konusu eser
Taberi Tarihi idi. Matrak Nasuh, bu
tercmeye 1551 ylna kadar gelecek
bir Osmanl tarihi ilave etmeyi uygun
grd ve ksm ksm bu blm
kaleme ald. Dncesi bu eseri drt
cilt halinde hazrlamakt. Kitabnn ad
da bu niyetine uygundu: Mecmattevrih. Osmanl tarihi ksmnn
Sultan Sleyman dnemine kadar
gelen bahisleri pek orijinal deildi,
Nasuh bunlar bilinen tarihlerden
toparlamt; fakat II. Bayezid dnemi
iin grsel bir len halinde muhtelif
minyatrlerle, derledii metne farkl
bir hava vermeyi ihmal etmemiti.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
htiam ann Tan ve Tarihisi: Matrak Nasuh / Prof. Dr. Feridun M. Emecen
1520de sonradan Kanuni unvanyla

anlacak olan I. Sleyman tahta ktnda muhtemelen hi kimse onun
yarm asra yakn bir sre hkm srp babas Yavuz Sultan Selimden
devrald imparatorluu zellikle
Avrupada nemli bir siyasi aktr haline getireceini dnemezdi. Taht
yolunda herhangi bir problemle kar karya kalmakszn hkmdar olan
Sultan Sleyman, byk atas Fatih
Sultan Mehmedin izini takip ederek
Batya kar yeni bir gaza atan
balatm, Belgrad (1521) ve Rodos
(1522) gibi stratejik nemi haiz kilit
noktalar fethettii gibi Macaristann
kadim krallna son verecek Moha
Zaferi (1526) ve hemen sonra Viyana

kuatmas (1529) ile yeni bir emperyal siyaseti devreye soktuunu ak
ekilde gstermiti. Onun saltanatnn bu ilk on yl Osmanl mparatorluunun Avrupa siyaset dengesi
iinde edinecei yeri belirlemekte
gecikmedi. stelik Sultan Sleyman
babasndan Hdiml-Haremeyn
yani slamn mukaddes yerlerinin
hizmetisi olma unvannn kendisine
ykledii sorumluluun da farkndayd. Fakat o, bu unvan btn slam
dnyasnn tek lideri olma idealinin
ak bir ifadesi olan hilafet anlayyla badatrc bir ekilde yeniden
yorumlatt. Bu durum klasik Abbasi
Sleymannamenin 1520-1537 yllarn ieren ilk blm serlevhal ksm
44
hilafetinin onun ahsnda yeniden

canlanmas anlamna geliyordu, halifeliin mahiyet ve artlarn daha
1524 gibi erken bir tarihte huzurunda
tartmaya amas ve daha sonra da
ak ekilde benimsemesi, dnyann
artk son asrna girdii inancnn zihinlerde hakim olduu bir dnemde
onun son asrn mceddidi, mehdisi, devleti ebedi saadete ulatracak
bir lider olarak takdim edilmesiyle
birleerek farkl bir devrin yaanacan mjdeliyordu. phesiz imparatorluun hkimiyet telakkisinin yeni
batan tasarlanmas aamasnda ilim
erbab siyaset adamlar edeb muhitler yannda tarihilere de byk i
decekti. Bu yeni ihtiam devrinde,
emperyal zelliklere vurgu yapp ortaya kacak imaj gelecek nesillere
tama asndan nemli grevler
icra edecek kuvvetli kalemlere ihtiya duyulacakt. Onlar vastasyla da
Yavuz Sultan Selimin ikindi gnei
gibi ksa sren ama glgesi uzun
olan dnemini anlatan Selimnme
diye adlandrlan ve adeta bir seriye
dnm tarihlerinin yerini yeni hkmdarn sz konusu emperyal ve
din siyasetine uygun ideolojileri ortaya koyan daha ar vurgularla dolu
Sleyman dneminin tarihleri yani
Sleymannmeler alacakt.
Matrak Nasuh benzeri meslektalar gibi Sultan Sleymann ihtiaml
zaferlerini yazmay kendisine nemli
bir grev bildi. Asl meslei silahrlkt yani asker kkenli bir eitimden geliyordu, fakat ald Enderun
terbiyesi kalemini ve edebi birikimini
kuvvetlendirmiti. lk telifat teknik
ve mali konularda olmakla birlikte
bunu tarih yazmyla talandrma niyetindeydi. Yeni tahta km Sultan
Sleymann emriyle bir tarih kitabnn evirisine girimesi bu yolda ilk
kalem tecrbesi oldu. Sz konusu
eser slam tarihiliinin aheseri olan
Taberi Tarihi idi. Sultan Sleymann
bu eseri tercme ettirmesindeki
gaye, onun emperyal siyasetine ve
stlenecei misyona uygundu ve hi
de rastgele seilmie benzemiyordu.
Matrak Nasuh bu eserin tercmesine yeni hkmdarn tahta kt

ilk yllarda giritiinde muhtemelen
Sultan Sleymann zihnindeki bu
amacn pek farknda deildi, ama
on yl sonra tercmesini bitirdiinde
siyasi ve askeri zaferleriyle talanan
bir dneme ahit olduu iin bir entelektel olarak ksa zamanda nasl
bir ii stlendiinin farkna varmakta
gecikmedi. Zira kendisi de bu dnem
zarfnda orduda bulunmu, ihtiamn
grnr ynleri olan byk trenlere
katlm, zaferlerin yanklaryla hemhal olmutu. Bunu ebediletirmek
byk slam tarihine eklemlenen bir
Osmanl tarihi vastasyla daha da
anlaml olacakt. Yapt yeni bir ey
deildi, ama dneminin siyasi ve dini
ynelimleri dnldnde nemli
bir amaca hizmet edecei akt. Bunun iin tercmeye 1551 ylna kadar gelecek bir Osmanl tarihi ilave
etmeyi uygun grd ve ksm ksm
bu blm kaleme ald. Dncesi bu byk eserini drt cilt halinde
hazrlamakt. Kitabnn ad da bu ni-
yetine uygundu: Mecmat-tevrih.

Osmanl tarihi ksmnn Sultan Sleyman dnemine kadar gelen bahisleri
pek orijinal deildi, Nasuh bunlar
bilinen tarihlerden toparlamt; hatta II. Bayezid ve Yavuz Sultan Selim
dnemleriyle ilgili yazdklar da sonradan ayr birer para gibi telakki
edilmiti. Ancak bu paralarda da
Nasuh, kulland kaynaklar bazen
kelimesi kelimesine takip etmekten
baka orijinal katklar yapmad, fakat II. Bayezid dnemi iin grsel
bir len halinde muhtelif minyatrlerle, derledii metne farkl bir hava
vermeyi ihmal etmemiti. Asl Sultan
Sleyman dnemi iin nasl bir metin
yazaca merak konusuydu. inde
yaad ahit olduu olaylar kaleme alrken sadece kendi mahedeleriyle yetinmedi. Dneminin nde
gelen limlerinden eyhlislam bn
Kemalin Sultan Sleymana ayrd
X. Defterindeki bilgileri takip etti,
asl orijinal katksn ise eserinin son
blmlerinde yapt.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Sultan Sleyman zamann para

para kaleme alan Matrak Nasuh,
dneminin tarihilerinin balk atma
geleneine uygun ekilde Dstan
balyla ilk blm, Sultan Sleymann clusuyla balayp Korfu
seferiyle bitirdi (1520-1537). Korfu seferi, aslnda atas Fatih Sultan
Mehmedin planlayp da vefat dolaysyla tamamlayamad talyaya
ynelik dnlmt. Bir bakma
Sultan Sleymann Romann fethini hedefleyen emperyal zihniyetinin
bir adm vasfn tayordu. Ancak
mevcut artlar bunun iin henz elverili olmadndan bu tasavvurdan
ksa sre sonra vazgeilecekti. Nasuh
ikinci Dstann Karabodan seferine ayrd (1537-1539). Bu baarl
sefer Karadenizin Kuzey-Bat kylar
zerindeki hkimiyeti tam anlamyla
perinliyor, Rusya ve Ukrayna steplerine kap aralyordu. Nasuh bunu takiben bir yllk bir kesintinin ardndan
Macaristan seferiyle elde edilen Estergon ve Macar krallarnn ta kenti
Matrak Nasuhun son eseri olan Nzhet Esrril- Ahbar Der-sefer-i Sigetvardan alnm bir minyatr. Fethedilen nc kaleyi resmetmektedir.
45
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Istolni Belgradn fethini kaleme ald,

stelik bunu daha nce ilk blmn
konusuna giren Irakeyn Seferi (1534)
gibi minyatrlerle de sslemiti. Burada Barbarosun Akdenizde Franszlarla mtereken yapt deniz seferi
vesilesiyle hazrlad minyatrlere
yer vermiti. Eserini, bilgiler itibaryla
da asl orijinal yan oluturan 15431551 dnemiyle sona erdirdi. Bu son
tarihin bylesine bir eserin bitirilmesi
iin anlaml bir yan yoktu. Bu durum
eserini devam ettirecek bir frsat
bulamadn ncelikle hatra getirir.
Ancak bunun muhtemelen eserinin
ksa bir versiyonunu hazrlamakta
olmasyla da ilgisi bulunabilir. Nitekim Matrak Nasuhun kataloglarda

Rstem Paa Tarihi adyla bilinen
mstakil bir Osmanl tarihinin de yazar olduu tesbit edilmitir. Bu eserin baz nshalar 1549da baz nshalarnn ise 1561de nihayetlenmesi
Matrak Nasuhun 1551den sonraki
ksmlara bir on yllk dnemi daha
eklediini dndrr. Eserini dnemin hayli tartmal bir ismi olan
veziriazam Rstem Paa ile balantl olarak hazrlamas byle bir fasla
vermi olmasna yol am bulunabilir. Nahivan seferi srasnda ehzade Mustafann katli olay (1553)
hemen arkasndan Rstem Paann

azli ve ksa sre sonra yeniden iktidar elde etmesi (1555), ehzade
Bayezid-ehzade Selim arasndaki
taht kavgas (1559) gibi i politikada
son derece nazik durum ve belirsizlikler sebebiyle eline kalemi almakta
imtina ettii, sonra da Rstem Paa
adna hazrlad anlalan ksaltlm
tarihini hi olmazsa btn olaylar yattktan sonra 1561e kadar uzatt
ileri srlebilir.
Ksaca Matrak Nasuh para para
grnen ve belki de btnyle bir
araya getiremedii, buna da frsat
bulamad anlalan eseri vastasyla Sultan Sleyman dneminin
siyasi manzarasn imparatorluun
ihtiamyla paralel bir anlatm iinde
ileride oluacak Altn a sylemlerine de zemin hazrlayacak ekilde
okuyucularna sunmaktadr. Onun
Sultan Sleyman dnemiyle varl
iyice billurlaan emperyal zihniyet
dnyas iinde yer alan ve bu dnyay gelecek nesillere bir lde tantma grevi de stlenen Sleyman
a Tarihileri arasnda mmtaz bir
yere sahip olduuna phe yoktur.
Matrak Nasuhun son eseri olan Nzhet EsrrilAhbar Der-sefer-i Sigetvardan alnm bir minyatr.
Kanuni Sultan Sleyman ota- hmayunda Erdel
vilayeti kralnn ziyaretini resmetmektedir.
46
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
47
stanbul (8b) ve Galata (9a), Beyn- Menzil
MATRAKI NASUHUN
AHANE ESER
BEYN-I MENZL
MNYATRLERNE DAR
Prof. Dr. Zeynep Tarm
stanbul niversitesi Tarih Blm retim yesi
Sultan Sleymann 1533 ylndaki Badat

seferine katlan Matrak Nasuh stanbul
ile Badat arasndaki konak yerlerini
yazarak ve tasvir ederek bir Menzil-name
hazrlamtr. 1537 ylnda tamamlanan
Beyan- Menzil-i Sefer-i Irakeyn isimli
eserde yer alan ehir tasvirleri ncelikle
Osmanl dnemi ehir ve mimarlk tarihi
incelemelerine yeni bir k getirecek
kaynaklardandr. Bu tasvirler ayn
tarihlerde ehirlerdeki nemli antlar ve
ehrin genel grntsn vermektedir.
stanbuldan Badata kadar olan
pek ok konak yerinin yar-ku bak
tasvirleri vardr. Osmanl tarihi iinde
yazlan menzil-nmeler sefer srasnda
veya sonrasnda tutulan kaytlar olup,
ordunun konak yerlerini anlatmaktadr.
Corafya tarihi iin nemli kaynaklar olan
bu eserlerde geen yer isimleri bugn
artk kaybolmu veya yer deitirmi
yerleim yerlerinin isimlerini belirlemek
asndan da aratrmalarn temel bavuru
kaynaklarndandr.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Matrak Nasuhun ahane Eseri Beyn- Menzil Minyatrlerine Dair / Prof. Dr. Zeynep Tarm
Osmanl tarihinin en dikkat ekici

aydnlarndan birisi olan Matrak
Nasuh, eserleri bugne kadar gelmi
ansl yazarlardan birisidir. Kanuni
Sultan Sleyman dneminin bu hnerli yazar ve sanatkr hezarfen insan zellikleri ile dikkati ekmektedir.
Nasuh bilindii kadaryla hattat, nakka, matematiki, silahor ve matrakdr. Hangi hneri ele alnsa ayr bir
alma konusu, ayr bir kitap olacak
zenginlikte zelliklere sahiptir, fakat
Nasuhun yaad zamandan bugne intikal eden kaynaklarn snrl
olmas onun yalnzca eserleri zerine
younlaabilmeye izin vermekte, bu
yetenekli aydnn hnerleri ile neler
yaptn uzun uzun anlatmaya imkn vermemektedir.
de yer alan ehir tasvirleri ncelikle

Osmanl dnemi ehir ve mimarlk
tarihi incelemelerine yeni bir k getirecek kaynaklardandr. Bu tasvirler
ayn tarihlerde ehirlerdeki nemli
antlar ve ehrin genel grntsn
vermektedir. stanbuldan Badata
kadar olan pek ok konak yerinin yar-ku bak tasvirleri vardr. Osmanl
tarihi iinde yazlan menzil-nmeler
sefer srasnda veya sonrasnda tutulan kaytlar olup, ordunun konak
yerlerini anlatmaktadr. Corafya
tarihi iin nemli kaynaklar olan bu
eserlerde geen yer isimleri bugn
artk kaybolmu veya yer deitirmi
yerleim yerlerinin isimlerini belirlemek asndan da aratrmalarn temel bavuru kaynaklarndandr.
Kanuni Sultan Sleymann 1533 ylndaki Badat seferine katlan Nasuh stanbul ile Badat arasndaki
konak yerlerini yazarak ve tasvir
ederek bir Menzil-name hazrlamtr. 1537 ylnda tamamlanan Beyan-
Menzil-i Sefer-i Irakeyn isimli eser-
Osmanl dnemi minyatrl eserleri

iinde krinin yazd minyatrl Selim-nameden hemen sonra,
Arifinin minyatrl Sleyman-namesinden nce yaplm olan bu
minyatrler Osmanl minyatr sanatnn on altnc yzyldaki maceras-
nn temel talarndan olup, farkl bir

tarzda ele alnmlardr. inde insan
figr olmayan bu minyatrler btnyle ehir ve tabiat tasvirleridir.
Beyn- Menzilde stanbuldan Badata ve Tebrize kadar olan ehirler,
kyler ve kalelerin ematik resimleri
harita-minyatr tarznda yaplmtr.
Beyn- Menzilde yer alan ehir ve
tabiat tasvirlerinin Matrak Nasuh
tarafndan yaplm olduu, Nasuhun kendi ifadesiyle belirtilmitir.
Eserde on altnc yzyln birinci yarsnda Osmanl lkesindeki ehirler
beklenmedik ekilde eitli ayrntlaryla gsterilmitir. stanbul, Gebze,
Hereke, zmit, znik, Ktahya, Konya,
Erzurum, Erzincan, Tebriz, Badat,
Eskiehir gibi bugn hala nemli
olan merkezler Menzil tasvirleri arasnda yerini almtr.
Ortaan devam olan kale-ehirlerin biimsel zellikleri Beyn-
Menzilde genellikle kare veya dikdrtgen sur duvarlaryla evrili olan
mam- Azam Trbesi (44a) ve civar (43b), Beyn- Menzil
50
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ehirlerin kale kaplar ile varsa sur

dndaki yerleim yerleri olarak gsterilmitir. ehirlerin ulu camileri ve
dier antsal yaplarn ou bu ehir
tasvirleri iinde yer almaktadr. Ayrca ehirlerin bir ksmnn yerletikleri
alann toporafik zellikleri de anlalmaktadr.
Eserin ilk tasviri stanbul olup ift
sayfaya yerletirilmitir. Sadaki
sayfann tamamn sur ii stanbul
kaplarken, sol tarafta Galata ve Hali grlmektedir. stanbulun Bizans
dnemi surlar ve kaplar ile Saray
evreleyen Osmanl surlar, Topkap
Saray, Ayasofya, Sultanahmet Meydan, Kapalar gsterilmitir. stanbul tasvirindeki Byezid ve Fatih
Klliyeleri ile arasndaki Eski Saray
ehir kompozisyonunun en dikkat
ekici yaplar olarak ne kmaktadr. stanbul tasviri kendi a iinde
bile en ok tarihi yap ieren bir ehir
olarak pek ok kilise, dikili ta, cami,
medrese, han ve bazlar henz ne
olduklar anlalamayan binalardan
olumaktadr. Mahalleler kamu binalarnn younluundan dolay stanbulda l beli birka bek halinde fevkni/st kata sahip yaplardan
olumu olarak yanstlmtr. Dier
ehirlerde ise mahalleler l beli ev gruplar eklinde ifade edilmi,
bazen bu gruplar tek bir duvar hatt
arkasnda izilmilerdir.
ehirler tasvir edilirken Matrak ayn
tarihlerde var olduunu bildiimiz
baz yaplar atlam olabilmektedir.
Olmayan bir yap sadece sslemek
amacyla yerletirilmemi, fakat eksik braklan bir yap ehrin kendi
iindeki nispetlerini bozabilmektedir.
Mesela stanbul tasvirinde yer almayan baz yaplarn brakt boluklar
geometrik ahengi bozmaktadr. Ayrca sokaklarn deilse bile Divan yolu
olan ana caddenin bile ifade edilmeyii ehrin daha ok binalarnn anlatlmak istenmesiyle ilgili olmaldr.
Bir dier problem ehirde varln
bildiimiz bostanlar gibi geni alanlarn izilmeyiidir. Nasuh ehri adeta
Konya (17a), Beyn- Menzil
bir yaplar topluluu olarak alglam

ve yle yanstmtr. nsann, caddelerin, sokaklarn ve geni yeil alanlarn olmad tasvir, binalar tarihi
yarmada snrlar iine sktrmaktadr. Matrak bir sayfaya yerletirdii
sur ii stanbulu sayfann tamamna
yayarak daha dar olmas gereken
saray burnunu geniletmi, yine de
gstermek istedii yaplar sktrarak ifade etmitir. Mesela, kk kaymalarla ayn aks zerindeki ana
kap arkasndaki avlularla ekillenen
Topkap Saraynn nc kaps ve
arkasndaki avlunun birbirinin devam olmas gerekirken burun ksmn,
bozulan llerinden dolay sayfann
sana doru kaydrlmtr. Topkap
Saraynn bugn mevcut olan ayn

kap ve avlularnn yerleim dzeni
bilinmeseydi farkl bir plan olduu
dnlebilirdi. Ayn sorun Eski Saray iin de geerlidir. Saray oluturan kkler dikdrtgen bir bahe
duvar iine yerleen bir i baheye
yerlemi olarak doru bir ekilde izilmitir, fakat bugn de mevcut olan
Bayezid cephesindeki bahe ile Sleymaniye cephesindeki bahe ayn
byklkte tasvir edilmitir. Hlbuki
Matraknn bu tasviri yap senelerde Sleymaniye tarafnda Vefaya
kadar genileyen ve daha sonra Sleymaniye Klliyesini iine alacak
genilikte bir koruluun gsterilmi
olmas lazm gelirdi. stanbulun en
51
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
belirgin tasvir edilen yaplarndan birisi olan Bayezid Klliyesi abidevi bir
ekilde ehrin ortasnda ykselirken
cami ile medrese arasnda muhafaza
edilmi olan Bayezid Meydan yine
binalarn skmasyla yok olmu grnmektedir.
Beyn- Menzildeki ehir tasvirleri
iindeki ev betimlemeleri her eye
ramen stanbuldan Badata kadar olan corafyadaki farkll ifade edebilmektedir. stanbul, znik
zmitteki krmz kiremit atl evler
Anadoludaki ehirlerde dz daml
yaplara dnrken, Nasuh aradaki
farkll bilhassa belirtmi olmaldr.
Her ehirdeki antsal yaplar geometrik lleri her zaman doru olmasa
da gsterilmitir. Kyler ise genellikle be alt dz daml basit evlerle
ifade edilmitir. Nasuhun sefere kan ordu iin nemli olan kprlerin
durumunu da zellikle belirtmi olduu dikkati eker. Kprler mimari
olarak ayn zellikleri gstermesine
ramen ordunun geii iin nemli
olmasndan dolay Nasuh neredeyse
grd btn kprleri ve suyollarn tasvir etmitir.

Sefer gzerghlarnda ordu gitmeden nce adr mehterleri tarafndan
adrlar kurulmakta, ordu kalktktan sonra arkada bekleyen dier bir
mehter takm kalan adrlar toplamaktayd. ehirlerden gese de
ordu daima kendisi iin kurulan adr-kentlerde konaklamaktayd. Bu
durum Nasuhun Menzilnamesinde de aka grlmekte, ehirlerin
surlar dndaki ikamet alanlarna
izilmi olan ounluu tek kapl,
kazklara balanarak kurulmu olan
asker adrlar dikkati ekmektedir.
Baz konak yerlerinde ise bahe duvar yerine geen perde/zukak ile
evrilmi daha byk otalar asker
adrlarnn arasna yerletirilmitir.
Bylece konak yerleri kurulmu olan
adrlarla birlikte gsterilmitir.
Evler arasndaki ve ehirlerin etrafndaki boluklara yerletirilen ot ve iekler bezemeci bir anlayla boluklar doldurmaktadr. Doa tasvirleri
iinde nehirler ve kprler, zellikle

etkileyici gzellikteki sarp yamalar
ve geitler gsterilmitir. Konya Kalesinin bir tarafndaki iki sarp tepe
zerine yerleen kaleler gibi tabiat
tasvirleri ile meskun mahallerin arasndaki mesafeler yaklak tahminlerle gsterilmitir. Kayseri civarnda
Develi ile ncekara Kprs arasndaki olduka dik bir tepe ve zerindeki kale gibi yolcular iin nemli
olan ayrntlar bazen ehir iindeki
binalardan daha fazla dikkate alnmtr. Yol almakta olan ordunun
karsna kan her trl kolaylk ve
zorluk bylece belirtilmitir.
Anadolu corafyasndaki ehirlerin
on altnc yzyl banda hangi corafi zellikte olduunu her bir ehir
ve konak yerinin civarndaki da,
tepe, gl, nehir, kk kaleler ve geitlerin tasviriyle anlatlm olmas
Beyan- Menzil isimli eserin tarih,
corafya ve mimarlk tarihilerinin
kukusuz temel kaynaklarndan birisi
olduunu gsterir.
Maltepe Civar (9b-10a), Beyn- Menzil
52
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
53
Yaayan insan
hazinesi
fuat baar
Syleenler:
Esra ERKAL, Betl EREN
Fotoraf:
Gltekin KARAKA
UNESCO tarafndan 2010 ylnda

Yaayan nsan Hazinesi dlne
lyk grlen hat ve ebr sanats
Fuat Baarla Kkayasofyadaki
atlyesinde; Ebr sanatnn
Trkiyedeki geliimi, mek usul ve
hocalar zerine keyifli bir sylei
gerekletirdik. Erzurumda tp tahsili
grd yllarda ebruyla tanan
Fuat Baar, yle bir akla bu sanata
balanm ki teknesinin cokusu onu
stanbula getirmi. Tp tahsilini sanata
feda eden, Hsn-i hat sanatnda
Hamid Ayta, ebru sanatnda Mustafa
Esad Dzgnmandan icazet alan
Fuat Hoca, rahle-i tedrisinden getii
hocalarn sayg ve hrmetle anyor.
lla mek, illa mek diyen stadn
ayn zamanda bir air olduunu
sohbet esnasnda reniyoruz. Dnya
apnda birok hattat ve ebr ustas
yetitiren hocann, ak anlatt bir
drtln sizlerle paylayoruz:
Fni ile etme lfet,

Naiz cna verme zahmet.
Dediler ehli marifet,
Haydan gelen, Hya gider
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Yaayan insan hazinesi fuat baar
Bulunan ilk ebru rneklerinin Uygurlara ait olduunu sylediniz.

Bildiimiz kadaryla ebru sanatna
Batda da sahip klm?
Gemite kitap ssleme sanat

olan fakat bugn bal bana bir
sanat olarak kabul edilen ebrunun
tarihinden ksaca bahsedebilir misiniz?
Maalesef sanatlarmz ierisinde tarihesi en az bilinen sanat ebrudur.
Nereden zuhur ettii konusunda almalar var. En son rendiimiz bilgiler, in Trkistannda, Uygurlarn
u anda yaad blgelerde yaplan
kazlarda ki bu kazlar bir Fransz arkeolog ekip yrtyor, birtakm bulgulara ulald. Bulgular da unlar;
ilk ok ince tahtadan cilt kalplar, ilk
kt rnekleri, ilk minyatr rnekleri ve ilk ebru rnekleri. Kdn bulunuu, imdi tarihen ileri srdkleri
gibi M.S. 2. asrn balaryd. 105 tarihlerinde inli birisi tarafndan bulunmu. Fakat bulunuu asl Uygur
Trklerine ait. Onlar ilk tahta hurufat
kalplarn hazrlamlar, ilk matbaay
kurmular, onunla kitap basmlar.
Kitap baslmas iin kd da bulmu
olmalar lzm inlilerden nce. in
enteresan, ilk minyatr ve tezhip rnekleri yine Uygurlara ait. hep byle
iddia ettikleri gibi Mool tipi, in tiplemeleri minyatrn asln tekil ediyor. Asl onlar Uygur Trklerinin tip-
56
leri. Bunlara ait rnekler bulundu. lk

ebru rnekleri de kt, yalnz isminde bir ihtilaf var. Biz ebru diyoruz
ama kelimenin asl ebri. Yani bulut
grnml, buluta benzeyen, buluta ait olan manalarnda Farsa bir
kelime. aatayca ebre diye bir kelime var. O da kuma yz, hareli
kuma veya elbiselerin, kaftanlarn
koyulduu bir kap, anlamlarna gelir.
aataycadan gnmze byle aksederek geldii gibi birtakm iddialar
var. Ancak buna ait ok eski yazma
kaynaklar bulunmad srece bunlar hep bir iddia olarak kalr. Ben
birok eski kaynakta kelimenin ebri
olarak yazldn grdm. Ebru;
Uygurlardan, in, Hindistan, ran
zerinden gelmi bize pekyoluyla.
Kimisi bir ihtimal randan geerken
ebri ismini aldn sylyor. Tabii
bir yandan bu inde filan biraz uralm, yaplm. Onlar Liu cha chien
(liuaien) diyorlar, ince bir kelime.
randa bizim gibi ebru veya ebri
deil, Ebrubak diyorlar; yani bulut
ve hava sanat. Bat dillerindeki karl mermerletirilmi kt. Somaki mermerlerin grntsne birok
ebru benzedii iin herhalde bu ismi
alm. 1630lu yllardan beri bu isim
var Batda.
Aslnda Batllar her naslsa, hibir sanat Trklere mal etmezler ama ebrunun Trklere ait olduunu kabullenmiler. 2010 ylnda UNECSOnun
bize ebru dalnda yaayan kltr
miras kapsamnda dl vermesinin
ardndan da ebrunun bir Trk sanat
olduu vurgulanm gibi oldu. nceden bu sanata talyanlar sahip kyordu. Ebruya carta marmorizzata
diyorlar, yani kdn mermerletirilmi bir grnme brndrlmesi.
Almancada bunt papir filan diyorlar.
Osmanl devrinde gelen baz seyyahlar, ebrunun yapln gryor, onunla ilgili kaynak olarak ne var ne yok
alp gtryorlar. 18. asrda byk
atlyelerde makinelerle ebru yapmaya balyorlar. Gravrlerinde o atlyelerin resmi var. Bir anda bir sr
tekne bir sr ii alyor. Bizim kullandmz toprak boyalardan farkl, yalms boyalar kullanarak ebru
yapmlar. 1850lerden sonra yava
yava Osmanl piyasasna giriyorlar,
ucuz veriyorlar. Bizim yerli reticiler
rekabet edememi, dkkn sahibi
olarak en son Veznecilerde Ebrucu
Bekir Efendi kalm. O da artk elindeki ebrular satamaz olmu. imdi
oralarda maalesef belki bir zanaat
gzyle bile baklmyor. Dou dnyasnda da bunu yapan ok az insan
kald. slam lkelerinde maalesef bilinmiyor. ran hep bizim sanatmzdr
der, oralarda ise sadece yalboyalarla birka numune yapyor, bask
zemini olarak kue ktlara yaz zemini olarak kullanyorlar. Aktif olarak
ebru yapan ok fazla kimse yok.
Bu durumda, ebrunun Trkiyedeki ustalarla canlandn syleyebilir miyiz?
Evet, Trkiyede filizlendiini syleyebilirim. Bekir Efendiden sonrasn alaym. Bekir Efendi tahminen
1915-20lerde belki rahmetli oldu.
Necmeddin Okyay hayattayd. Necmeddin Okyay ii seven, k, hezrfen bir adamd. Trk-slam sanatlarnn tamamna vkf, ama zellikle yazda, ebruda, ciltilikte n
plana km bir zat ve ok byk bir oku. Bu meyanda
unu da syleyeyim, Okuluk Federasyonunun
kulland amblem, Necmeddin Hocann
bahede ok atarken ki grntsnn siluetidir. Necmettin Hocay bugn skdarda ok
kimse tanmaz ama orann medar- iftiharlarndan birisidir. Necmettin Hoca, I. Dnya Sava ve
Cumhuriyetin ilan srasnda ebruyu devam ettiren
tek kiidir. O arada, Aziz Nesine de retmi, bakn bunlar ok bilinen bilgiler deil, Aziz Nesin
ebruyla uram. Sheyl nvere retmi. Hat
tarihimizin byk isimlerinden Aziz Efendiye
retmi. Fakat bunlar devam ettirmemiler ii.
Hakikaten biraz ileli; boyalarla, dlerle filan uraacaksnz, bir sr i... 1940larda, yeeni Mustafa Dzgnman 20 yalarnda ve II. Dnya Savann da eli kulanda. skdar gibi mistik bir ortamda
yetimi, tasavvuf mzii, tasavvuf insanlar, tasavvuf
iiri ierisinde yourulmu, aktarlkla megul bir zat. Ebruyu ok sevmi. 1949 ylnda ebru yapmaya balyor.
Necmettin Hoca da bu arada ebru yapmaya ve akademide ders vermeye devam ediyor. Fakat sanat akademide nedense can- gnlden yrmyor. Dzgnman da akademiye asli renci olarak kaydettiriyor. Bu
bilgiyi ben bizzat Dzgnmann kendisinden duymuumdur. Hatta rahmetli diyordu ki Biz II. Dnya
Savana katlmadk ama dolayl olarak bizi ok etkiledi. Maddi ynden. Her ey karneyle. nnnn
iktidarda olduu dnemler. Sanatn yzne kim
bakar o zaman. Yaptm binlerce ebruyu merdiven
altlarna koyuyorum. Gelenler, ziyaret edip onlar grenler ebru nedir anlamyor, Boyal kat
diyor. Mustafa Bey bunlar para ediyor mu, bununla urayorsun? diyorlar. Ambalaj ktlarn zar zor bulup ebru alyorum diyor. Rabet
yok ksacas.1960lara gelinceye kadar sadece
Necmeddin Hoca ve Mustafa Dzgnman ebru
yapyor. 1963te rahmetli Necmettin Okyayn artk
yallktan eli titriyor. Dzgnmann hanm derdi;
Eli titrerken ebru yaptn ben grrdm. iekli
yapacakken bir aa dal alr sapan eklinde, sap uzun,
elini alttan tutar, teknenin stnde ekil verecei zaman eli titremesin diye onunla kontrol ederek yapard.
1963te brakyor Necmettin Hoca ebru yapmay. 76da
93 yanda Necmettin Hoca rahmetli oluyor. O asrlk
nar Osmanldan gelen son kii, yerine Dzgnman
devam ediyor.
I. ve II. Dnya Sava, Osmanlnn knden sonra
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
dier sanatlarmza da ok yansm. Her ey birden batllama havas iinde bize ait deerler ne var ne yok bir kenara atlm varsa yoksa Bat; heykel, resim, mzik, tiyatro,
opera, bale vesaire filan. Bunlar n planda ve zellikle yaatlmaya allyor. Sebep? Batllar yle istemi. Onlara
irin grnelim diye biz Mslmanlar da nlerinde takla atar duruma gelmiiz. Ebruya kim bakar. Sleymaniye
Ktphanesi zaman zaman tabii malzeme kullanp ebru
yapt iin ciltlerde kullanlmak zere Dzgnmandan
ebru alyor. Onun dnda konuyu bilen 3-5 kii arada
bir gelip alyor. O dnemde para etmiyor hakikaten.
Ama sevgi yaatm sanat. 70li yllara geliniyor. Uur
Dermandan, ki bugn gnmzde ebrunun ba
ekmesinde en nemli rol o oynamtr, 1974 ylnda bir yerde konferans iin ebru konusunda bir
konuma yapmasn istemiler. Sonra birisi notlarn
toplayp fotorafla bir kitap kartmasn tavsiye etmi. Dzgnmann alrkenki fotoraflar, aktard
bilgileri Uur Bey toplam ve 1977de bir banka yaynlarndan kt kitap: Trk Sanatnda Ebru. Hl sahasnda tek
kitap odur. 1976da ben yazya balamm, ebru tarihim
ise 77lerde balyor. Elimde hi kaynak yok. Kelime olarak
biliyorum, rnekleri gryorum kitaplarda ama o bilgiyle
o kadar gzellik kmaz, daha detayl bilgi lazm diye kaynak aryorum. Baladm ama hocasz mmkn deil. Fra
balamay bilmem haly boyarm, boyalar akar, ayar nedir
bilmem. Tabii ebru gibi bir sanatn bence en zevkli taraf
balangcnda. nsan rendike iin sonsuzluuna dalyor, heyecan kalmyor. Yani insan bir sanat seviyorsa
ok profesyonel olmamal benim ahsi kanaatim. Amatr kalnca iin heyecan kesintisiz devam ediyor. Bu
tarihlerde Dzgnman yeni ebru yapyor fakat renci
almyor. 78de kendisiyle mektuplamaya baladk. Birtakm bilgiler veriyor onlara ramen yaptmda yine
olmuyor, yine tutmuyor. lla bir hoca grmek lazm. Eskilerin bir sz vardr Sanatta veysilik olmaz yani tek bana, derin ilimler, byk sanatlar
tek bana olmuyor, illa bir yol gsterici biri lazm.
O yol gsterici de belki sizin 20 ylda kavrayamadnz 20 dakikada anlatt iin kutsallk makamnda. reticinin inanc, milliyeti ne olur olsun makam
kutsaldr.
Mek usul dediimiz ey deil mi?
lla mek, illa mek. Yani sanatlar usta-rak usulne, gnl birliine dayanmyorsa ondan bir hayr kmaz. Bir
yerde tabiri caizse akademilerin, niversitelerin sanatta
ok baarl olmamalarnn sebebi budur. Onlarn alma
sistemi ayr. Sanatn renilmesi sistemi tamamen farkl
ve o sistem konusunda da Osmanl en iyilerden: Usta-rak ilikisi. Onun kurumlam hali de Ahilik tekilatdr.
Zapt u rapt altna almlar.
57
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Dzgnman Hoca renci almyor

dediniz, bilinli olarak almyor deil mi, kabul etmiyor yani?
imdi yle, gelenler kenarndan
bakyor aa ben gider akam evde
yaparm diyor. Hoca da kzyor. Kendinin ve sanatnn hafife alnmasna
kzyor. Ben olsam ben de kzarm.
Konunun nemini kavramyorlar. Byk bir sevgiyle deil, basit bir merakla ben de gider yaparm diyorlar. Byle dnen hi kimse baarl
olmad. Ebru kendiyle dalga geeni
alatan bir sanattr. Sinirden alatr
hakikaten.
Sizin serveniniz nasl devam etti?
O dnemde yaz da alyordum.
1978den itibaren Hamid (Ayta)
Beyle mektuplamaya balamtm.
Erzurumdaym o zaman, Erzurumda
yaz sanat nedir bilen yok. Ebruyu
kelime olarak bilen yok. Sorduum
zaman krll makara iplii, uralarda bir yerde satlyor diyorlar. Kitre
soruyorum piyasadan, kitreyi bilen
yok. Geven zamk diyorum, bu sefer
stme yryorlar krtasiyeden doru drst zamk alsana diye. baa
dt, gidip dadan kendim topluyordum ellerime bata bata.
d ararz, mezbahaya gideriz d
byclkte kullanlyormu kimse
vermez, buyurun imdi. Hi yle bir
ey de yok aslnda. Bir gn birisi abi
ila iin mi lazm dedi. Dndm,
ebrunun ilac da bu. la iin dedim.
Getirdi 3-5 litre filan verdi.
Fakat oradaki abalar ok bir netice
vermedi, tek banaydm. 1980 ylnda baktm olacak gibi deil hakikaten, faklteyi filan braktm bir yana.
(Fuat Baar, ebru ve hat sanatlarn
renmek iin tp tahsilini yarda brakp Erzurumdan stanbula gelmitir.) stanbula geldim, Dzgnman
rahmetli oluncaya kadar ktk dizinin dibine. Sonra bu iin retimine
baladk. Gelen herkese kapmz atk, teknemizi atk ama iyi mi ettik?
O arada tahmin ediyorum bu iin
58
edebini, irfann, ahlakn yeterince

veremedik. nk az bir ey renen
hemen allame-i cihan kesilip itihada
kalkyor. Sanatn asaleti bozuldu bozuluyor. Osmanl o ynden de ii sk
tutmu, o Ahilikle ii ok skya balam. lla edep. Edepsiz birini grd
m hemen ihra ediyor ve hibir yerde ona i vermiyor. Bugn byle bir
ey olmuyor tabii.
Hocam genellikle Trk slam sanatlaryla uraanlar gelecek iin
ok da mitvar deiller. Altn an yayor diyemiyorlar, eski
ykselii yakalayamadklarn ve
bundan sonras iin ok da mitli
olduklarn syleyemiyorlar.
Gnmzde dier sanatlarda bir
yaygnlama, tannma var beklenen
seviyede olmamasna ramen. 80ler
ve 80 ncesine ramen onlar da altn
an yayor. Yazyla uratmz
zamanlar irticai faaliyet kapsamna
alnp takibatlarmz bilirim.
Belki gelenee bakarak yle diyor
olabilirler, gelenekli sanatlarn stanbuldan yeniden ykselmesi
beklentisine ne dersiniz?
O adan hakllar o da yle; imdi
bir Hafz Osman ayarnda kimimiz
var? Lkin u soruyu da sormak lazm: Hafz Osmann hocas olduu
padiah. O padiah gibi kim var. Hani
unu arada bir belki latife cinsinden
sylyorum: Kanuni devrinde Karahisari olmak kolayd, peki bugn?
Takibatlar altnda u yazy yazm
olanlara helal olsun. Saray himayesinde o gnn artlar ok rahatt.
Bir kii sokaa ktnda bir eme
stnde bir tura gryor, el yazma
bir kitab gryordu. Gz alkanl
vard. Evinde herkesin bir tane levhas aslyd. Bir de o zaman nfus
daha azd. Herkes birbirini tanyor,
iin edebi yaanyor, sanat rabet
gryordu. imdi yok. Dediim gibi
1980lere gre bugn epey ilerideyiz. O takibat grdm gnlerde
atlyeyi polis basmtr muska yazlyormu diye. imdi o gnlere gre
dnyorum da aklmdan gemez-
di bugn cumhurbakanmzn hilye

isteyecei, slam devlet bakanlarnn turalarn ekeceimiz. Osmanl
ayarnda ihtimam ve sanat kalitesi
var m onu sylemek biraz zor. Bu
devirde bugn bu sanatlara sahip
kan herkesin istisnasz bileini pmek lzm.
Burada unu sorabilir miyiz hocam; pek ok slam lkesinde bu
sanatlar icra edildii halde eser
tercihinde stanbul usul (Trk)
ebru ve yaz tercih ediliyor. stanbul tarznn farkl bir yeri mi var?
imdi farkl yeri yle ki Osmanl devrinde Trk slam sanatlarnn
bakenti btn dnya iin stanbul.
Gnmzde gene stanbul. Sanat sadece sanat deil. Bir kltr de var.
O kltr yaatrsak ok daha gzel
gnler bizi bekliyor.
Farkllktaki temel unsur, sanatn
neet ettii kltr mdr?
Yaayan kltrdr. Osman Gaziyi
dnn, eyh Edebalinin misafiriyken yataca odada Kuran- Kerim
var diye onun huzurunda sabaha
kadar ayakta duruyor. Ruh budur. O
ruh olduu iin stanbulda yaad
bu i. kinci srada Bursa var. O ruh,
o kltr, o sayg belli yerlere veriliyor. Bir de Anadolu corafyasnda,
hatta Osmanl corafyasnda, en
ok sahabe kabrinin bulunduu yer
stanbul. 36 diyenler oluyor ama yaplan ok ciddi aratrmalar 300n
stnde sahabenin stanbulda yattn sylyor. Manevi sahipleri byk burann. stanbulda yaayanlar
da onlara en azndan sayg duyuyor.
Ama Suudda bunu gremiyoruz.
Btn sahabelerin mezarlar dmdz
edildi. O ngiliz casusu Lawrensin
mzesinin ald gne denk getirildi, peygamberimizin oturduu ev
ykld, imdi feyz, maneviyat hangi
tarafa akar? Saygnn edebin olduu
yere akar. Eskisi kadar deilse bile
bugn yazya kar ok byk bir
edep var, kr. Dndmz seviyede deil, yle ki yaznn yazld
kt, yerde kt grlse mutlaka
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
kaldrlrd. Bir-i Hafi, byk velilerimizden. Gece gndz sarho gezen

birisiyken yamurlu bir gnde yerde bir kt grp alyor. stnde
besmele. Yzne srerek temizliyor
amurlardan. Benim Allahmn ismi
amurlarda gezmez diyor ve bir
duvarn kovuuna koyuyor. O gece
ryasnda Bir-i Hafiyi irad ediyorlar ve ondan sonra tasavvufun byklerinden birisi oluyor, o saygdan
dolay. Bizim kltrmzde de yerde
kt bulunmaz. Kda ayak uzatlmaz. Hatta ehlisnnet ulemasndan
mam Birgivi hazretleri, ayaklarn
hibir zaman Yalovaya doru uzatp
yatmam. Sebep? Saygszlk olmasn diye. Yalovada kt fabrikas var.
Birgi nere Yalova nere Ben bunu televizyonda bir programda anlatrken
Yalova belediye bakanmz duymu,
orada bir kt mzesinin ve el yapm kt retimi merkezinin kurulmasna karar verilmi. Konu bizlere
de ald, orada neler yapabiliriz diye
konutuk. Epeyce bir yardm hizmetten sonra mze ald. Bakanmz
konumasnda beni gstererek bu
mzenin olumas fikri hocamn televizyonda syledii bu cmleleri
oldu dedi. Yalovada kt fabrikas varm, imdi niye yok. Bunun bir
mzesi niye yok. Bu dnceyle bu
mze ald dedi. Mzede imdi yava yava el yapm kt retmeye
59
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Bakn bunlar bizim yongalarmz, bunlar asla pe gitmez, biriktirilir. Yaz kalemle yazlyor. Ayet yazyorsunuz.
Ucunu atka o yongalarn biriktiriyorsunuz. Ispartal
Tevfik Efendi ldmde gasil suyumu o yongalarla
stn demi. 126 Kuran yazm eliyle. Biriktirdii yongalar gasil suyunu stmlar geriye daha nice yonga
var. Dahasn syleyeyim, talyadan galeri sahibi yal
bir adam geldi, ona da yongalar gsterdik. Uaklarnn
kalkmasna da az vakit vard, kalktlar. Bir yl sonra -
baladlar, kitap sanatlarnda kullanlsn diye. Artk onlar kullanlacak.

Biz de size hediye olarak Ahmet
Nezih Galitekinin brahim Mteferrika Eserlerinden Yalova Kthanesi kitabn getirmitik. (glmeler)
Yani bakn, hayr konuun, sonu hayr
gelsin. (glmeler)
Hat sanatnda, stanbuldan icazet
alm olmann bir ayrcal var
mdr?
Tabii, mesela en son icazeti Cezayirli
bir kardeimize verdik. ocuk gklere uuyor. stanbuldan bir yerden
icazet almazlarsa oralarda birinci snf saylmyor, itibar edilmiyor.
Yaznn yasak olduu bir dnemde
yaznn serbest olduu lkelere icazet vermiiz. Bu bir eref deil mi?
Ayn cmleleri Hamid Bey sylemi,
Allah meknn cennet eylesin, ya60
rendiimize gre, tercman olan arkadamza o adam

biraz daha sanat anlatsayd vallahi iimden niyet ettiydim Mslman olacaktm ama uak kayor diye fazla
dinleyemedim demi. Kalemin yongas bakn nelere yol
ayor. Bizim sanatlarmzda byle eyler var. Ka kiinin
bizim atlyeye gayrimslim girip Mslman ktn
biliyorum. Bizdeki kerametten deil o, sanatlarmz byle
kerametli. Ne mutlu bize hl dnyada bu sanatlarn
bakenti stanbul.
znn men edildii bir lkede yaznn

men edilmedii lkelere yaz gnderiyoruz, icazet veriyoruz diyor. Az bir
eref deil hakikaten. Bunun altnda
ok byk bir maneviyat olmal.
crann edebinden de bahsedebilir
misiniz biraz?
Mesela mrekkep elde yaplyor.
Arap zamkndan havanda dverken,
her tokmakta ya Allah, ya Samed
deniliyor. Cenab- Hakkn isimlerinden birini zikrederek dvyor onu.
Ve o kadar ki, bizzat rahmetli Safer
Efendiden, Allah meknn cennet
eylesin, duymutum bunu: Padiahn zel ktphanesinde en nadide
yazmalar orada olur. Yangn km.
Dier kitaplar brakn demi, bir
Kuran- Kerim var onu kurtarn. Tesadf, o Kuran- Kerimi yazp padiaha sunan hattat da orada. Sultanm
demi hi endie etmeyin o Kuran-
Kerim yanmayacak. Nasl olur yan-
maz? Beer aklna pek yatmayan bir

cmle bu. Ahap eski binalar, yanm
kl olmu. Klleri didiklediklerinde,
o Kuran- Kerimi sapasalam buluyorlar. Zerre kadar bir snma etkisi
bile yok. Ki buna benzer bir eyi biz
burada da yaadk. Burada u masada. Sahip klyor demek ki. Padiah
arm, nasl oluyor da bu Kuran
yanmyor o yangnn iinde? Sultanm demi, ben o Kuran- Kerimi
yazarken her ayeti yazmadan nce
bir boy abdesti aldm, yle yazdm. Biliyordum ki yanmayacakt o
Kuran. Bakn imdi ihlas byle bir
ey. niversitede sanat eitimi gsterenlere, grenlere duyurulur bu
cmleler zellikle. Gel de laf atma
imdi. (glmeler)
slam sanatlarnda bu ruh var. renciye hocas manevi evlad gibi bakar
en azndan. Bir can dostu gibi bakar.
Yeri gelir lokmasn blr. htiyac
eksii gedii var giderir. rencisi
lnceye kadar, hatta ldkten sonra

da hocasn brakmaz. Arkasndan en
azndan her vesileyle Fatiha gnderir. Bugnk eitimde asla olmayan
bir eydir. Bakn neler kyor meydana. Biraz fazla dokunuyorum, kzyor
niversite, akademi camias. Ama
iin asl budur yani.
Az nce mrekkepten bahsettiniz, ebruda kullanlan malzemeler
kitre vs. gnmz teknolojisiyle
deiiklie urad m? Uradysa
sanat icra ederken herhangi farkllklar var m, siz hangilerini tercih ediyorsunuz?
Farkllk var ve o farkllk sanatn lehinde olan farkllk. Orada temel dnce kullanlan malzemenin zelliklerindedir, kendisinde deil. Ebruda
kullandmz boyalar toprak zellii
gstermeli. Hl ok kii illa toprak
boya kullanlr diyor. imdi kalkp u
bayrak krmzsn veren bir pigmenti bulup alp izole edip yapaym vs...
Bunun imkn yok. Hazr pigmentli
boyalar var; onun krmzs da sars
da, yeili de var. Tam iimize yarayan
zelliklerde bunlar. stelik eskiden
kullanlan topraktan elde edilen boyalarn bazlar uuyor bazlar zehirli
ve zararl. Bunlar terk edip daha dayankl ve asla zararl olmayan boyalar kullansak bu iin mantna ters
davranm olmayz. Gelitirmek byle bir eydir. Ama uucu boyalarla
ucuza mal ettik, aman alan mteri
zehirlenirse zehirlensin diye dn-
mek iin ahlaknda da mantnda da

yok.
Kitre ise dne kadar kullanlyordu,
halen de kullanlyor. Gnmzde
suni sahlepten tutun denizkadayfna
kadar ok ey denendi. Ebruda tekne
materyalinin ok ince erimesi esastr.
Dne kadar en yaygn kitreydi. Ekonomik ynden de ok pahalya ml
olmuyordu. Kitre toplamakla ilgili bir
de yle bir durum var. Dada kitre
toplamaya gideni jandarma terrist zannedip durdurabiliyor. Adam
derdini anlatamyor. Byle eylere
maruz kalmamak iin de kimse kp kitre toplamyor. nemli bir ihra
rnmz bu halbuki. Birok lkeye
bunu satarz, gda tekstil, eczaclk
sektrlerinde kullanlyor.
Peki, kitre yerine ne kullanyorsunuz?
Dardan denizkadayf alyoruz.
Bu kitreye gre neredeyse iki misli
daha ince eriyen bir materyal. Ebrular daha net kyor. Kitrenin havasn
vermese de onu ok da aratmyor.
Temelde fralarn yapm iin yeni bir
ey uyduramadk. lla at kuyruundan olacak. O iin havasna uygun
olan o. neleriniz filan gene ayn.
Tekne ebatlarmz Osmanldan farkl.
Ben eyh Ethem Efendinin ahaptan
yapl teknesini grdm. O devrin ktlarna uygun oranlarda yaplyor.
Biz gnmzde ktlar 35x50 cm
kestiriyoruz, ona uygun teknede a-
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
lyoruz. 70x100 cm de yaplr, sknt

deil. Lakin kt ynnden Osmanldan biraz gerideyiz. Bu ktlar Osmanl devri el yapm ktlar kadar
dayankl deil. Biz de asit derecesi
dk, sfr dereceli kt bulabilirsek ve tekne hazr comuken, ok
iyi netice alnrken bu ebrular onlara
almay tercih ederiz. nk onlar biraz pahal.
Tekne comas dediniz, tekne nasl
coar?
Teknenin comas u demek: Keyfe gelmesi. Rahmetli Necmeddin
Hocann tabiriyle teknenin keyfe
gelmesi. Btn ayarlarnz tamam,
renk armoniniz tamam, tekne ok iyi
erimi bir dneminde, iin havasna
kendinizi kaptrmsnz, belki o bir
gn srecek belki saat... O dneminde elde ettiiniz ebrular belki
mr boyu bir daha yapamayacaksnz. Zaten tekrar yok ama en gzelleri o gn kyor. O gn uyku filan
olmamal size. Tekne comu, siz de
comusunuz. urada grdnz
ebru gibi: Necmeddin Hocann lafza-i celali gibi. Nasl bir havada yaptysa, sonra bunun benzerini yapmak
iin alt denemelerin ounu
grdm. Ucundan kulandan gemiyor. Hi ilgisi yok. imdi bunun tek
oluundan dolay aslnda ok iyi bir
ebrunun en az bir resim tablosu fiyatna satlmas lzm. Ama ebrucular
hakikaten kalender insanlar, kalkp
bir ebruya 40-50 milyon dolar ister-
61
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
lerse onlar orada dverler. Bir ebru

o kadar eder mi? 1 liraya ebru satldn duyuyoruz, 1 lira. O kadar da
dmemeli. O boyal kttr artk,
ebru filan deildir.
Gnmzde ebruya modern yorumlar getiren almalar var. Siz
ebru sanatnn klasik olan dnda
yeniden yorumlanabileceini dnyor musunuz?
Bir insann akl bali oluncaya kadar bilgisi, akl bali olduktan sonra
inanc taklitle balar. Ben sanata yenilik getireceim diyen ebruculara
tavsiyem u: nce akl bali olsunlar,
ondan sonra ya ilerler, okurlar, ilerlerler, alrlar, bir ksm mezzin olur
bir ksm imam. Bunlarn iinden ok
nadir biri kar diyanet ileri bakan
olur. Ona ramen eskilerin getirdii
prensipler zerine devam eder, ne
zaman ki onlarn ayarna gelir ve onlarn stne karsa, itihat kaps o
zaman balamal. Cin olmadan adam
arpaym demenin hi lemi yok.
in ruhunu bir rensinler, yenilik
mi? Yenilik getirsinler, ben yaptm
oldu bu bir yenilik, asla demesinler. Ben yaptm, oldu mu? desinler.
62
Ben byle bir eser yarattm gibi ok

mark cmleler de kullanyorlar. nsan alr didinir mr, ruhu, gecesi,
gndz ak sevdas tekne olur, ilerletir en yksek seviyeye getirir, itihat sonra balar. Yarm yamalak bu ii
renip ben modern bir tarz yarattm demenin de bir lemi yok. Ben
bunlar yapyorum, tavrm, tarzm
bu, sevdiim de bir tarz. Beenirsiniz
beenmezsiniz diyebilirsiniz. Kalkp
iddiayla ortaya klmas sanat adna
bir fecaattir. Klasik ebruyla uraanlarn byle bir kiiye dil uzatma ans,
hakk ve yetkisi de yoktur. Teknede
onu seyreden unu dnr; ilahi
tecelli bu kardeimizle de byle oynuyor. Yanln grdnde belki
ikaz eder. stmzde ok bask var.
Hatta mesela kelebek yapn vs. diyenlerimiz oldu. Yok. Hayvani figrler
zaten dinimizde rabet grmeyen
eylerdir. Kalkp ben imdi karabatak
kuunu teknede niye resmedeyim,
brak ressam yapsn tuvalinde. Benim
yapacam o ressamn yaptnn karikatr olur. Ebrunun da byk bir
lekesi olur, gerekmez. Bu tip ebrulara
ne oturursa onlar yaparm. eitlendirme asndan yeni bir eyler dene-
rim, yaparm deil ama bakn. Denerim insanlar beenir, bu gzel gitti,
daha yap derse olur. Ortak bir aklla
karar verirsek lkemizin sanat kimliinin bir maddesi o zaman kar ortaya, bir kiinin sylemesiyle olmaz.
Sanatta ben yaptm oldu denemez.
Zaten slam sanats ne yaparsa yapsn, ciltti minyatrd tezhipti neyse,
ben yaptm demez. O sz, sanatn
kaidelerince kfre gtrr insan.
Tasavvufta da yledir. in edebi budur yani. Halim (zyazc) Hocann,
rencilerinden Saim zelden, Allah
mekann cennet etsin, dinlemitim:
Halim Hocaya derse gidiyoruz, bir
elimizden tutup yazdrmad kalrd,
o kadar teferruatl anlatrd. Gittiimizde nceki gnlerde yazd her
birisi harika byk yazlara hayran
hayran bakardk, hocam ne gzel
yazmsnz derdik. Evladm, evvelsi
gn bir yazdrdlar demeyin gitsin
derdi Edep bu. imdi yazya biraz
grafik gzyle bakyorlar. Aman Allah muhafaza. Hafz Osman filan
beenmiyorlar. Abi ben bir vav
ekerim, Hafz Osman hayatta yapamaz. filan diyorlar. Bilmiyorum ki
sonradan Hafz Osman onun ryas-
Hoca rencisiyle ekmeini de

paylamal dediniz, baka bir hoca
tablosu izdiniz. Mustafa Dzgnman hem sizden hem Alparslan
Babaolundan hayatnda verdii
iki eser olarak bahsediyor. Byle
anektodlar var m?
Var ok var. Rahmetli hoca tesbihten
ok iyi anlard eski ustalarn ilerini
grdnde isim isim tanrd. Ebru
yapp gstermeye gtrdmzde
de en nce hanma gsterin benim
uzmanm o, o beendikten sonra
ben skysa beenmeyeyim derdi
hanmn onurlandrmak iin. Bir gn
rahmetli Sheyla teyze almalarmz ald, bakt ve Ayol Mustafa bu
ocuklar seni gemi dedi. Benim
bamdan aa kaynar sular dkld. Dzgnman grnte ok sert
bir adam, lakin ba baa kaldmzda tam bir Osmanl grgr adamyd
tabir-i caizse. O grgr gnmzde
belki yanl anlalr, latifeden nkteden ok holanan ve anlayan bir
zatt. Hoca, elinde o tesbihlerden
biri, yle bir gerildi. Hanm bana
bak dedi, ben 30 yllk ebrucuyum,
eyvah dedim szn sonras bizi ha-
lamak, ben 50 senede iki eser vermiim, o iki eser de bu ocuklardr.

Gzm arkada kalmayacak dedi.
mrmn en byk gaza gelme
cmlesi o cmledir. Hoca, gelip kendisinden ebruyu renenler gider
bozar diye endie ierisindeymi
hep, bunu dile de getirirdi. Bozarlar,
yor diye. ok kiiden duymuumdur

Hamid Bey kimsenin yannda pek
yaz yazmazm. nceki mektuplamalardan tr, bana evlad gibi
manevi ikazlar da olmutur, zaman
zaman ryama da girer. Hatta oluma onun adn soyadn verdim, olum yazyla urayor, ismi de Hamid
Ayta. Bu resmi (Hamid Aytan fotoraf) devaml burada tutarm. Olum gelir gider bir tebessmle bakar,
baba ya ben bu resme baktmda
hep dedemi gryorum gibi der.
Peki, siz renci kabul ediyor musunuz?
Hattat Hamid Ayta
iin efendiliine ters decek eyler

yaparlarsa diye. Huzurunda da sz
hocam lnceye kadar asla taviz yok,
biz bu yolun yolcusuyuz, uydurdum
kaydrdm yok dedik.
Ksaca hem Hattat Hamid Beyle
hem Mustafa Beyle olan ilikinizden de bahsedebilir misiniz? Nasl
bir mnasebetiniz vard?
En bata unu syleyeyim, hocalk
kutsal bir eydir. Onlar bir yerde z
babam gibi bildim. Yaptklar hakikaten sanat babal. Evlat yetitirmiler. Bekledikleri nedir, ii devam ettir
ama bizi de unutma. yle ya, Hamid Beyle ben mektuplatm 78den
80e kadar. 80de buraya geldiimde
bulduum her frsatta yanna gittim.
Hoca kalabalkta, hrtl grltl
olan ortamlarda asla yaz yazmayan
birisiydi. Kd yle buruturup
kalemi brakrd. Dikkati dalyordu.
Gider otururdum, ellerimi dizime koyar kaleminin ucuna bakardm, harfi
ekerken kalemi nereden nasl eviri-
u anda yok. 3-4 senedir ders vermeyi braktm zamanszlktan boulduum iin, yoksa renci yetitirmek gzel ey. renci renci
olursa tabii. Ben yarm saatlik renci bilirim. Malzemeyi vermiim hadi
haftaya getir demiim, tamam bitti
haftaya yok. Bunlar da yldryor bizi.
Onlara zaman ayryorum, karl
yok. Yetise karl olacak.
Son olarak bize sylemek istediiniz bir eyler var m?
Kyamet kadar, hangi birini syleyeyim. (glmeler) Dergiyi devam
ettirin, dergi ok nemli. zellikle
sanatla uraanlarn eline daha ok
ulasn.
Fuat Baarn kaleme ald iirlerden biri
na girip onun kafasna kalemle darbeyi sallad m. Yaz hi akay kaldrmaz. Beendiimiz bir tek harf iin
galiba bu harfi rendik diye iimizden getii anda cezam bulduumu biliyorum ben. Bbrlenmek
azdan kmaz. Allah sana ne kadar
msaade ediyor, o kadarn kudretin
yettiince yaparsn. Btn sanatlar
iin benim temennim udur; mrleri uzun olsun, her saniyeleri daha da
ycelerek son nefeslerine kadar herkes yapaca ii yapsn. Bu devirde
byle duaya byle almaya ihtiyacmz var. Gei dnemindeyiz nk. Btn slam aleminin gz, baka konularda da olduu gibi, sanatta
da Trkiyede, zellikle stanbulda o
adan sorumluluu iyi bilmek lazm.
i edebiyle beraber zirvelere tamak lazm. Onun iin kol kola olmak
gerekli, kafa kafaya olmak deil. Kol
kola gnl gnle olursa o i olur.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
63
Hat Sanatnn
Bakenti stanbul
mer Faruk erifolu
Sanat Tarihisi
Son be yzyl iinde yaz alannda

yle ustalar yetitirmiiz ki, benim
terazimde Rembrandt ne ekerse
bir Yesari o kadar ar basar. Ama
bir Rafael adn dnyann br
ucundaki ortaokul rencisi bilir.
Ayn renciye bir Yunus Emreyi,
bir Sinan, bir de eski yazlarn en
byk ustalarndan zzeti sorarsanz
yznze bo gzlerle bakar, alay
ettiinize inanr. Bizim yaz ustalarmz
Arap yazsn ylesine ressamca
ele almlar, ylesine heykelci gibi
yontmular, dkmler, kazmlar,
rmler ki, Arap da Acem de gn
gelmi bizim sanatlara bavurmu
Bugnk konumuzun z eski yeni
tartmas deil, eski yazlarda biriken
gz nuruna sahip kmak, onlardaki
sanat deerini bizden sonra gelenlere
alamak, bir kelime ile onlar
barmza basmak, sonuna kadar
korumak...
Bedri Rahmi Eybolunun Milliyet
Sanatn 114. saysndaki Yaz Sanat
balkl yazsndan alnmtr.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Hat Sanatnn Bakenti stanbul / mer Faruk erifolu
daha fazla genilikte alm kalemle

yazlm olanna Celi Sls ad verilir.
Nesih yaznn gvdesi, Sls ve celi
tiplerine gre ok yalndr. Muhakkak, Sls yazdaki harflerin yatay
ksmlarnn daha geniletilmesi sonucunda ortaya kmtr. Rikaa iin
Nesih yaznn disiz, yuvarlak ve kvrak bir eidi diyebiliriz. Tevki, Sls
yaznn daha deiik ve ufaltlm bir
tr; Talik ise btn harflerin uzayarak kvrld yaz eididir. Reyhani
yaz da Muhakkakn kurallarna bal
olup onun kk yazlan eklidir.
Hattat
Kamil Nazik
alrken
ada sanatmzn nc isimlerinden Bedri Rahmi Eybolunun lmnden ksa bir sre nce, Milliyet
Sanatn 114. saysnda (10 Ocak
1975) yaymlad Yaz Sanat balkl bir yazs vardr: Son be yzyl iinde yaz alannda yle ustalar
yetitirmiiz ki, benim terazimde
Rembrandt ne ekerse bir Yesari
o kadar ar basar. Ama bir Rafael
adn dnyann br ucundaki ortaokul rencisi bilir. Ayn renciye
bir Yunus Emreyi, bir Sinan, bir de
eski yazlarn en byk ustalarndan zzeti sorarsanz yznze bo
gzlerle bakar, alay ettiinize inanr.
Bizim yaz ustalarmz Arap yazsn
ylesine ressamca ele almlar, ylesine heykelci gibi yontmular, dkmler, kazmlar, rmler ki, Arap
da Acem de gn gelmi bizim sanatlara bavurmu Bugnk konumuzun z eski yeni tartmas deil,
eski yazlarda biriken gz nuruna sahip kmak, onlardaki sanat deerini
bizden sonra gelenlere alamak, bir
kelime ile onlar barmza basmak,
sonuna kadar korumak...
nmlanabilir. Cismani aletlerle meydana getirilen ruhani bir hendese

eklinde tarif edilen hat sanatnda,
temel yaz olarak kabul edilen kufi
yaz ile balar, Aklm- sitte (alt kalem) adyla bilinen 6 ana yaz snflandrmasyla devam eder. Bunlar;
Sls, Muhakkak, Tevki, Reyhni, Rikaa ve Nesihtir.
Kufi yaz, slm yazsnn en eski rneidir, dz izgiler ve kelerden
oluan bir yaz eididir. Kufi yazdaki
dzen ve keli ekiller Slste yerini yuvarlakla ve eri izgilere brakr. Sls yaznn, bir santim veya
Hat sanatnn tarihinde de Osmanl

dneminin ok nemli bir yeri vardr.
Trk hattatlar, slam yazsna yeni
bir ufuk am ve gzel sanatlarn
nemli bir ubesi haline getirmitir.
Yzyllar boyunca yazya byk emek
veren, ekoller retip, byk statlar
yetitirerek sanat aheserleri meydana getiren, onu sanatlarn zirvesine
ykselten Osmanl hattatlar olmutur.
Kuran stanbulda Yazld

Zaman iinde ataszne dnm
bir kelam- kibar (gzel sz) vardr:
Kuran Hicazda nazil oldu, Kahirede
okundu, stanbulda yazld, yani
Hazreti Peygambere Mekke-Medinede vahiyle gelen Kuran- Kerimi
en gzel okuyanlar tarih boyunca
Kahireli hafzlar, en gzel yazanlar ise
stanbullu hattatlar olmutur.
stanbulun hat sanat ve Kuran yazcl konusundaki bakentliini
vurgulayan bu kelam- kibardan da
anlalaca zere, hat sanatnn en
nemli ustalar, her yzylda stanbulda yaamtr. Cumhuriyet dneminde Harf nklab ile ksmi bir
krlma ve fetret devri yaanm olsa
da zincirin halkalar tamamlanm ve
stanbul hat sanatndaki yerini yeniden kazanmtr.
slm Sanatnn temelinde hat (yaz)

sanat vardr. Dier sanatlarn hemen
hepsi hat sanatnn evresinde domu ve beslenmitir. Arapada izgi anlamna gelen hat, terim olarak
Arap alfabesini estetik kurallara bal
kalarak gzel yazma sanat olarak taHutut- Mtenevvia
66
Hat sanatnn ana malzemesi, aher

denilen zel bir karmla kaplanm
kt, kam kalem ve is mrekkebidir.
slm yazsna stanbul/Trk tarznn

yerlemesinde en kayda deer isim
olarak Hattat eyh Hamdullah (.
1520) zikredilir. Sultan II. Byezidin
hat hocas da olan eyh Hamdullah,
kendisinden nceki byk hattatlarn ellerinde szle szle gelen
aklm- sitte (alt eit yaz)ye Sultan II. Byezidin isteiyle yeni bir
ive katarak Osmanl hat ekolnn
kurulmasna nclk etmitir. Kbletlkttab (hattatlarn kblesi) diye bilinen eyh Hamdullahn Trk hattatlar arasndaki yeri o kadar ulvdir ki;
hat alacaklarn kam kalemlerini
Karacaahmet Mezarlndaki kabir
topranda bir mddet beklettikten
sonra meke balamalar ve bylelikle onun feyzinden yaralanacaklar
inanc, bir gelenek olarak gnmze
kadar devam etmitir.
daha yetimez diyen II. Mustafaya

hocasnn hokkasn tutan sultanlar
geldike daha nice Hfz Osmanlar
yetiir hnkrm cevabn verir. Yazd 25 Mushaf- erf, saysz murakka, Enm ve Delil-i Hayrattan
baka, hilye-i sadet kompozisyonunu da ilk kez Hfz Osmann tertip
ettii bilinir. Hz. Peygamberin (s.a.v.)
vasflarn anlatan ve btn slm
dnyasnda benimsenerek asrlardr
yazlagelen hilye-i erfe levhasnn,
Kann Sultan Sleyman dneminde

en nemli eserlerini vermi olan Ahmed emsddin Karahisar (. 1556),
eyh Hamdullahn at r takip
etmeyip Ykt ekolne dnmeyi tercih etmi, ancak sradan bir takipinin ok tesinde, hakiki bir sanatkr
edasyla, daim yeni terkipler ve tasarmlar araynda olmutur. Gerek
Kann iin yazm olduu -halen
Topkap Saray Mzesinde- gerek
bir aheser olan Kuran- Kerim, gerekse mnferiden yapt birtakm
kompozisyonlar onun dhiyne sanat ruhunu ortaya koymu ve Karahisar emsl-Hatt (Hat Gnei)
nmyla hret bulmutur.
Hat sanat tarihinde halk nezdinde
adndan en ok sz edilen Hattat
Hfz Osmandr (1642-1698). Onun
bu hakl hreti, elbette fevkalde
akc hatla yazm olduu Mushaf-
eriflerin baslarak yaylm olmasndan kaynaklanr. Ayrca, hattatlarla ilgili en ok bilinen kssalardan
olan kayk ve vav hikyesi de Hfz
Osmana izfe edilir. Sultan II. Mustafa ve ehzde III. Ahmede hsn-i
hat muallimi de olan Hfz Osman,
hokkasn tutarak hocasna hrmet
eden ve artk sizin gibi hattat bir
ilk kez stanbulda tertip edildii anlalmaktadr.

Hat sanatnn altn a diyebileceimiz XIX. yzyla girerken, cel slse ve turaya yepyeni bir soluk
kazandran Mustafa Rkm Efendi
(1758-1825) de olgunluk dnemini
yaamaktayd. Hsn-i hat eitimine
ilveten resim sanatn da renen
Rkm, cel yazlarn harf mesafesini
hesaba katarak menzr (perspektif)
kaidelerini yazya tatbik etmitir.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Trk Taliknn Kurucusu

Mahmud Cellddin Efendi (18001861) ise sls ve nesih yazlarnda
eyh Hamdullah ve Hfz Osman
yolunu takib etmekle birlikte cel
slste kendine has bir slp gelitirmitir. Bilinen kurallara tam riyet
etmeyerek, istiflerinde boluklar brakm ve harekelerden ok, harfleri
ne karmtr. Sultan Abdlmecid
de Mahmud Cellddin ekolnde
yazlar yazm ve hattat padiah
olarak tannmtr. Mahmud Cellddin Efendinin nce rencisi, sonra
zevcesi olan Esma Hanm (1780-?)
hat sanat tarihinde, hanm hattat
olarak bret lkabn alacak kadar
mhim bir yer edinmitir.
Talk yazya yeni bir ive kazandrd iin Trk talknn kurucularndan saylan Mehmed Esad Efendi (.
1798) sa taraf felli olduu ve sol
eliyle yazd iin solak mansna
Yesar adyla anlagelmitir. Devrinin tannm talk stad Veliyyddin
Efendi (. 1768), kendisine getirilen
Mehmed Esadn felli olduunu
grnce, bu ocukta istidat olmadna kanaat getirerek ders vermeyi
reddeder. mitvr olmad halde
kendisini krmamak iin kabul eden
Seyyid Mehmed Dedezde (. 1759)
de getirdii mekleri grnce onun
yazdna inanamaz. Ancak stn
bir kabiliyete sahip olan Esad Efendi ksa srede iczet alacak seviyeye
ular. czet merasimine devrin byk stadlarndan olarak davet edilen Veliyyddin Efendi, yazlarn grnce i geirerek bu erefe biz nail
olacakken, hayfa ki elimizle kardk
diyerek hayflanmtr.
Talk yazy babas Mehmed Esad
Efendiden renen ve ondan icazet
alan Yesarizde Mustafa zzet Efendi
(. 1849), randa doup gelien talk
hattnn stanbulda yeni bir tarzla
yazlmasnda ve talkte bir Trk ekolnn ortaya kmasnda babasyla
birlikte nemli rol oynamtr. Gnmz stanbul bideleri zerinde im-
67
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
zal en ok kitabe brakan hattatmz

da Yesarzdedir. Sultan III. Selim, (sl.
1789-1807), Sultan II. Mahmud (sl.
1808-1839) ve Sultan Abdlmecid
(sl. 1839-1861) dnemlerinde imar
ya da tamir edilen bidelerin ounun kitabesi onun hattyladr.
Kadasker diye mehur olmu olan
dier Mustafa zzet Efendi (18011876) ise Selnik, Mekke, stanbul
Kadl, Anadolu Kadaskerlii pyeleri alm; ba imam ve Rumeli Kadaskeri olmutur. ehzdelere yaz
hocal da yapan, msikde de mstesn bir yeri olan Kadasker Mustafa
zzet Efendinin, bilhassa cel sls
yazlarndaki tokluk ve akcl fark
etmemek imknszdr. Ayasofyada
yer alan ve dnyann en byk hat
levhalar diyebileceimiz, yaklak
7,5 metre apndaki eharyr levhalar bile onun hat tarihindeki hreti iin delil olmaya kfdir. stanbul
denilince ilk akla gelen bidelerden
olan Ayasofya Camii (Mzesi), bu
devasa sekiz levhayla farkl bir boyut kazanm; bu yazlar yapnn ve
kimliinin ayrlmaz birer paras olmutur. Nitekim, cami mzeye evrilince karlmak istenen bu levhalar,
byklklerinden dolay kapdan
karlamaynca 1949 ylnda tekrar
yerlerine aslmtr. Washingtondaki
bide-i Hrriyet (zgrlk Ant) iin
Padiahn hediye olarak gnderdii
kitabenin yazlar da ona aittir.
geirip, uzun mddet tashih eden

Sami Efendinin ne kadar zamanda
yazm diye sormazlar; kim yazm
diye sorarlar sz, onun sanat anlayndaki hassasiyetini ortaya koymaktadr. stanbul Eminndeki Yeni
Cami Sebilinin Sami Efendiye ait cel
sls kitabe, erbabnca en kymetli cel sls rnekleri olarak kabul
edilmektedir. Sami Efendinin Trk
hat sanat tarihindeki yerini kymetlendiren sebeplerden biri de; yazy
Osmanldan Cumhuriyete tayan
byk hattatlarn ounun hocas
olmasdr. Turake Hakk Bey, Ferid
Bey, Hulsi Efendi, Hasan Rza Efendi, Kmil Akdik, mer Vasfi Efendi,
Efdalddin Kln hatlar
68
Mehmed Hulsi Efendi (1869-1940),

hem hfz hem hattat olup medrese tahsili grmtr ve Farsaya
vkf bir Mevlna muhibbi olduu
iin ayn zamanda Mesnevhanlk yapmtr. Harf nklbna kadar
Medresetl-Hattatnde de talk ve
cel talk hocal da yapan Huls
Efendi, mtevaz kiiliiyle ve Halim
zyazc, Macid Ayral, Ressam eref
Akdik, Keml Batanay, Hmid Ayta
gibi kendisinden talik mekeden
kymetli rencileriyle iz brakmtr.
Hocalarnn kymetli yazlarn mtala ederek ilerleten Hac Ahmed
Kmil Akdik (1861-1941), Muhsinzdenin (. 1894) vefatyla bo kalan
Reisl-Hattatn unvann almtr
(1914). Hattatlarn Reisi mertebesine ulat halde, vefatna yakn
leceime gam yemiyorum, lkin
u yazy renemeden gidiyorum
diyerek, hat sanatnn derinlii karsndaki aczini ve idrakini dile getirmitir.
Son Halka
Kadaskerin en sevdii rencilerinden olan efik Bey (1820?-1880), hocasn yolunu gelitirerek celi slste
kendisine has tavr ortaya koymutur. smi zikredilince ilk akla gelecek
yazlarndan ikisi, stanbul niversitesi takapsnn zerindeki Dire-i
Umr- Askeriye yazs ve Kudsteki
Kubbets-Sahrann 8 cephesindeki ini kuaklar zerinde yer alan
Ysn-i erftir.
Asl ad smail Hakk olan Sami Efendi (1838-1912) ise cel yazy, hassas
gz terazisi ve titiz tabiat sayesinde
btn tafsilatn nemseyerek yazmtr. Yazlarn tekrar tekrar gzden
Necmeddin Okyay, Elmall Hamdi

Yazr, Aziz Efendi, Nazif Bey ve Neyzen Emin Efendi gibi isimler bunlardan bazlardr.
Hattat Ali Toyun Allah yazs
Trk hat sanatnn mstesn sanatkrlarndan biri olan Mustafa

Halim zyazc (1898-1964) Medresetl-Hattatnde drt yl eitim
grerek Hasan Rza (1849-1920) ve
Hac Kmil Efendilerden sls-nesih,
Hulsi Efendiden talk, Turake smail Hakk Beyden cel sls ve tura,
Ferid Bey (1858-1925?)den divan ve
cel divan, Said Bey (1860-1938)den
rka mekederek 1918de mezun
olmutur. Ders ald bu isimler, ad
geen yaz eitlerinde, zamann en
byk stadlar olduu iin, Halim
Efendinin sanat temeli ok salamdr. 1948de Devlet Gzel Sanatlar
Akademisine hsn-i hat muallimi
olarak tayin edilmi ve emekliye ayrld 1963 ylna kadar burada hem
hat retmi hem de pek ok kymetli eser vcuda getirmitir.
Son dnemin en byk hattatlarndan ve Osmanl hattatlarnn son halkas kabul edilen Hmid Ayta (1891-1982)
bir hocann rahle-i tedrsine girip uzun yllar mekederek
iczetnme alma usl ile hattat olmam, kendi kendini yetitirmi ve yaznn inceliklerini muhtelif stadlardan
renmeye almtr. Hayatnn son dnemini Caalolunda bulunan Reit Efendi hanndaki Yazevinde
srekli yazyla megul olarak geiren Hmid Hoca, zor
artlar altnda kendisini ypratrcasna alarak ihya ettii
hat sanatnn ikbal devrini gremeden 18 Mays 1982de
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
vefat etmi ve eyh Hamdullahn Karacaahmetteki kabri

yanna defnedilmitir. stanbulda bugn yaayan ve eser
veren hat ustalarnn bazlar Necmeddin Okyay, bazlar
Hmid Ayta, bir ksm da Halim zyazcnn rencileri
olarak bu sanat gelecek nesillere doru bir ekilde aktarmaya devam etmektedirler.
Hat sanatnn slm dnyasnda yeniden yaylmasna katkda bulunan bugnn hattatlar, hat sanat tarihinde
Trk tarznn hakl yerini almas ve dnya apnda benimsenmesini baarmlardr. Hat sanatna dair
nemli yarma organizasyonu; IRCICA,
Al-Baraka ve Al-Burdann ilk ikisi stanbulda
3 ylda bir gerekletirilmektedir. Birleik Arap
Emirlikleri Kltr Bakanlnn her yl dzenledii Al-Burda Hat ve Tezhib Yarmasnn drt
juri yesinden stanbulda yaamaktadr.
Hat sanatyla ilgilenenler, Glzr- Savab, Menkb- Hnervern ve Tuhfe-i
Hatttn gibi eski kaynaklarn yan sra
Prof. M. Uur Dermann btn eserlerinden yararlanabilir. Gnmz hattatlarna
www.istanbulunustalari.com adresinden ulalabilir.
BUGNN HATTATLARI
Abdurrahman Depeler,
Adem Sakal, Ali Rza zcan,
Ali Toy, Ayten Tiryaki, Betl Krkan,
Davut Bekta, Efdalddin Kl,
Erol Dnmez, Fatih zkafa,
Ferhat Kurlu, Fuat Baar,
Hasan elebi, Hseyin Gndz,
Hseyin Kutlu, Hseyin ksz,
Muhammed Yaman,
Mehmet Memi, Mehmet zay, Mustafa
Parldar,
Mmtaz Sekin Durdu,
Nurullah zdem, Osman zay,
mer Faruk zoul, Sava evik,
Seyit Ahmet Depeler, Tahsin Kurt, Tevfik
Kalp, Ylmaz Turhan gibi isimler gnmz
hattatlar olarak akla geleceklerdendir.
Hattat Ali Toyun yazs: Olduun gibi grn,

grndn gibi ol
69
Topkap Saray Bb- Humyn zerindeki cel

sls msenn kitabe
Ali bin Yahya Sof hatt
Fatih Sultan
MehmeDin
Osmanl-slam
Sanatna
Katklar
Aydn AKIRTA
Aratrmac, yazar
Kendisi de bir sanat ve entelektel

olan Ftihin nclk ettii ilim ve
sanat hareketleri dnemin heyecann
hissiyatmza tamak bakmndan
nemlidir. Ftih Sultan Mehmedin
stanbulun fethinden sonraki imar
faaliyetlerini byk cihad olarak
adlandrmas, ortaya koymak istedii
cihn-ml devletin bakenti olacak
stanbulu farkl din ve milletten
insanlarn da birlikteliiyle bir kltr
ehri, merkezi yapmak dncesini
desteklemektedir.
Ftih dneminde sadece stanbuldaki
cmi ve mescid says 192dir. Buna
medrese, mektep, han, arlar,
bedestenler, hamam ve su tesisleri,
hisarlar, saraylar, trbeler de
eklendiinde 500n zerinde eser
ortaya kmaktadr.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Fatih Sultan MehmeDin Osmanl-slam Sanatna Katklar / Aydn AKIRTA
Binlerce yllk cazibe merkezi olan

Konstantinapol fethederek Bizans
ehrini Mslman stanbuluna dntrmek suretiyle onu Trk Cihan
Devletinin merkezi haline getiren Fatih Sultan Mehmedin asker baarlarnn yannda dikkati eken en nemli
zelliklerinden birisi de slam sanatna yapt mhim katklardr.
stanbulun fethi phesiz Bat dnyas ile olduu kadar Dou-Arap
slm corafyas ile olan ilikiler iin
de bir dnm noktas olmutur. Dnemin tarihileri Fatihin Dou slm
beldelerinin yneticileriyle yapt
yazmalar kaydederek bu scak ilikileri belgelemilerdir.1
rad, Emr Sultan, Hac Bayram Vel

gibi gnl sultanlarnn ikliminde yetimitir.3 Saltanat dneminde ehzdelerin donanml bir ekilde yetimesi yolunda disiplinli ve sistemli
yapy da Sultan II. Murad kurmutur4. Ftih Sultan Mehmed, ite byle
disiplinli bir ortamda ehzdelik yllarnda Molla Grn, Molla Husrev,
Hocazde ve Molla Aladdin-i Ts5
gibi limlerin rahle-i tedrisinden gemi, hkmdarl dneminde de
tasavvuf bir yaam benimseyerek
Akemseddinden istifade etmitir. Bu
dnemde isimleri zikredilen limlerin
arasnda Hzr Bey elebi, Ali Kuu,
Sinan Paa, Molla Ltf gibi isimler de
vardr.
Fatih, tasavvuf terbiyesini Avn mahlasyla kaleme ald iirlerine yanstarak mecz dnceyi, estetik
birikimi, kltr en ihtiaml haliyle
ortaya koymutur.6
Fetihle birlikte Trk Cihan Devleti

olma yolunda Osmanl corafyasnda bir Rnesans gereklemi, her
alanda olduu gibi ilim, kltr ve sanatta da fevkalde gelimelere imz
atlmtr. Kendisi de bir sanat, entelektel olan Ftihin nclk ettii
ilim ve sanat hareketleri dnemin heyecann hissiyatmza tamak bakmndan nemlidir. Bu yzden evvel
Ftih Sultan Mehmedin kiiliini,
mefkresini ve ehzadelii srasnda
ald alt yapy iyi okumak gerekir.
Ftih Sultan Mehmedin stanbulun

fethinden sonraki imar faaliyetlerini
byk cihad olarak adlandrmas,
ortaya koymak istedii cihn-ml
devletin bakenti olacak stanbulu
farkl din ve milletten insanlarn da
birlikteliiyle bir kltr ehri, merkezi
yapmak dncesini desteklemektedir.7 Fetih sonras kurulan ilk kltr
messeselerine baktmzda ismini
mderrisinden alan Zeyrek Medresesini grrz. Sonrasnda Semaniye
Medreseleri kurulana kadar tedrise,
camiye tebdil edilen Ayasofyada devam edilmitir.8 Fethi takip eden yllarda ilk yaplan binalardan birisi Beyaztdaki Eski Saraydr. II. Mehmedin
Manisadan Edirne Sarayna tad
kitaplar, Eski Sarayn tamamlanmasndan sonra buraya nakledilmi,
daha sonra da Yeni Saray (Topkap
Saray)a tanmtr. Ftihin toplad
kitaplar arasnda Euclidis hendesesi,
Yunanl melliflere ait bir mecmua,
talar ve havyalar hakknda bir yazma, Aristonun Kevn fesad eseriyle
Hayvanat kitab vardr.9
Ftihin manev ve edeb ahsiyetinin

ekillenmesinde babas II. Muradn
etkisi olmutur.2 yi bir air, mutasavvf ve ilim dostu olan babas II. Mu-
Ftihin in ettirdii
vakfiyelerinde din ve
okutulmas art vardr.
lerde eitim grenler
akayik-i Numaniyyede Ali Kucu ve Fatih tasviri
72
medreselerin
akl ilimlerin
Bu medresebrokraside,
yargda vb. kurumlarda nemli vazifelere atanyorlard.10 Ayrca bu dnem iinde tp bilimine de nem verilmitir. Nitekim fetihten sonra Ftih
Sultan Mehmed, stanbulda kurduu
medresenin yanna 1470 ylnda bir
hastane (darif) yaptrmtr.11 Fatih Darifs, Sleymaniye Klliyesinin yapmna kadar nceliini muhafaza etmitir. Bu Drif ile ilgili
en eski bilgilere Ftih Vakfiyesinden
ulamak mmkndr.12
29 Mays 1453 tarihi, Osmanl Tarihinin ilim ve sanat dahil tm ubelerinde klsik dnemin balangcna
ortam hazrlamtr. Bu dnemde
mimaride, msikide, iir ve edebiyatta, hat ve tezhip sanatlarnda ciddi
admlar atlmtr13. 15. yzyla kadar
Anadoludaki kltr ve yerel toplum
yapsnn kkleri Dou slm kltrnn bir devamyd. Ancak Konstantiniyenin fethinden sonra Osmanl
Devleti yeni bir corafyayla irtibat
kurmu ve Bat dnyasna bir adm
daha yaklamtr. Bu da iin doas
gerei ilm ve sanatsal yaknlamay
beraberinde getirmi, bat dillerinden
eserler tercme edilmeye balanmtr.14 Ftih, Akdeniz toplumlarn mercek altna alarak sanatlarn devletin
himayesine alm, batl sanatlara
kendi portrelerini yaptrmaya balamtr. Bu gelenek sonraki padiahlar
iin de bir gelenek haline gelmitir.15
Hatta Avrupa ressamlarndan sadece J. Bellininin deil, onunla birlikte
birka ressamn varlndan da sz
edilmektedir. Jorji adndaki ressam
da onlardan bir tanesidir.16 ran etkisi
grlen baz sanatlarda bu yzyln
sonunda tekml srecine girilmitir.
rnein dou unsurlarndan arndrlmaya allm bir ini sanat znikte ortaya kar.17
Fetih sonras Osmanl asker, sivil ve
din mimarisi de hzl bir gelime gsterir. Nitekim Ftih, Boaz denetimini
salamak iin dedesi Bayezidin yaptrd Anadolu Hisarnn karsna,
Avrupa yakas kylarnda bir asker
mimari rnei olan Rumeli Hisarn
yaptrmtr.18 ehrin imar iin tm
hayr sahipleri seferber edilip, vakflar
kurularak ilm kurulular altrlm,
stanbul, Dou ve Bat kltrlerinin

kaynat bir ilim merkezine dntrlmtr.19 Ftih Klliyesi ile birlikte Edirnedeki Bayezid Klliyesi gibi
byk yaplar daha evvel var olan mimar anlaya yepyeni bir ivme kazandrmtr.20 Pek ok mimar meselenin
hallolduu ve sonrasndaki klsik
dnem camilerine rnek tekil eden
ancak ideal olan mimar plnn henz
gereklemedii Edirne erefeli
Camiden sonraki rneklerde revakl,
adrvan avlulu camiler Osmanl Sa-
gelimelerin olduunu grmekteyiz.

zellikle mimar ile birlikte tm ihtiamn seyrettiimiz hat sanat bilhassa din mimarde n plndadr.
Hat sanat kitbelerle birlikte, camilerin kubbe, mihrap ve minberlerinde,
Lafza-i Cell, sm-i Neb ve iharyr-
gzn isimleriyle22 tezynatn nemli
unsurlar haline gelmitir. Bylelikle
Osmanl mimar sathlarnda estetik bir ritim yakalanm; eserlerin i
ve d meknlarnda tezyn unsurlar
da dhil olmakla birlikte yekpre bir
uyum salanmtr.
beraber kinci Bayezid ile ehzde

Korkut da ayn dnemin hattatlar
arasndadr. Ftih Camii adrvan dnda ve pencere stndeki mehur
Ftiha sresi Yahy Sfnin hattdr.
Topkap Saray Bb- Hmyun kap
kemeri aynasndaki msenn besmele ve innel-mttekine yeti,
in kitbeleri ile nasrun minallah
yet-i kermesi ve Ftih Camii in
kitbeleri de Ali b. Yahya Sfnin hattyladr.27
Arkeoloji Mzeleri inili Kk
Davud Paa Camii
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Mahmud Paa Camii
natnn kendine has slbunun ortaya ktn gstermektedir. Artk

bundan sonraki asrlarda camilerdeki
kubbe-mekn ilikisinin gelitii, Mimar Sinanla birlikte kademe kademe
ykselile meknda vahdet bilincinin
zirveye kt grlr.
Ftih dneminde sadece stanbuldaki cami ve mescid says 192dir. Buna
medrese, mektep, han, arlar, bedestenler, hamam ve su tesisleri,
hisarlar, saraylar, trbeler de eklendiinde 500n zerinde eser ortaya kmaktadr. Bu yaplar ierisinde
isimleri n plna kanlar; Rumeli
Hisar, Hisar Camii, Ftih Camii ve
Klliyesi, Saray- Atik, Saray- Cedid
(Topkap Saray), inili Kk, Kapal
ar, Mahmud Paa Camii, Murad
Paa Camii, Dvd Paa Camii, Rum
Mehmed Paa Camiileridir.23 Bu dnem Osmanl hat sanatnda da yeni
Bayezidin Amasya valilii zamannda

hat sanatnda balayan yenileme ve
slb belirleme heyecan stanbulun
fethiyle birlikte hzlanm, gzel sanatlara ynelik pek ok hamleler
yaplmtr.23 Ftih, limlere, irlere,
ressamlara imknlar bahettii gibi
dnemin hattatlarna da kol kanat
germitir. zellikle cel yaz nemli
bir gelime kat etmi, Aklm- Sitte
denilen sls ve eitleriyle birlikte
divn yaz dnemin ydigr olmutur.24 Aklm- Sitteden bamsz olarak doan nestalik hattnn da Ftih
Sultan Mehmed dneminde nev
nem bulmaya balad grlr.25
Dnemin en mehur hattatlar Edirneli Yahy es-Sf (Yahya Sf),26 olu
Ali Sf, Abdullah Amsi, Muhiddin
Amsi, Ceml Ams, eyh Hamdullah Ams, Muhiddin Ams ve Tac
Beydir. Ayn hrette olmamakla
Rum Mehmed Aa Camii
Ftih Sultan Mehmed kitap sanatlarna da olduka meraklyd. Sarayda

hretli ressamlarla nakkalardan
oluan bir Nakkahne (Nakhne)
73
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
kurdurup, Edirne ve Anadolunun en

hatr saylr hattat, mzehhip ve nakkalarn getirterek bunlarn bana
dnemin nl nakka Baba Nakka
koyduu malmdur.28 zbek asll
olan Baba Nakka, Evliy elebiye
gre Sultan Bayezidin yaknlar arasndadr. Sarayn kaps ile divann
kapsnn sslemesi, Bayezid Meydanndaki Eski Sarayn sundurmalar,
bu ressamn eseridir.29 Ftihin saraynda bir dier ressam Sinan Beydir.
Resmi Venedikte renen bu sanatnn Topkap Saraynda, kendisi tarafndan yaplm bir Ftih portresi
bulunmutur.30 Bu portre baz sanat
tarihileri tarafndan Rnesans resminin i boyutlu karakterinin stilize
edilmi bir denemesi olarak grlr.31
Kaynaklarda Ftihin zamanndan
kald bilinen minyatr bulunmad, tarihi bilinen en eski minyatrl
elyazmalarnn II. Bayezid dnemine
ait olduu zikredilmektedir. Topkap Saray Mzesinde muhafaza edilen, yazm 1498de biten Farsa bir
Hamsenin farkl sanatlar tarafndan
II. Bayezid dneminde resimlenmi
olduu da ileri srlen grler arasndadr.32 Saray Nakhnesinde yaplan bir dier kitap sanat da cild sanatdr. Her ne kadar Osmanl cildinin
klsik dnemi II. Bayezid ile balatlsa
da Fatih dnemi Saray Nakhnesinden km, daha ok siyah deriden yaplm, salamlk ve zarafeti
ile dikkati eken cild rnekleri verilmitir.33 Btn bu sanatlarla balantl
olarak Ftihin yapt nemli bir baka alma da Ehl-i Hiref denilen sa74
natkr tekilatn kurumsallatrmasdr. Bu tekiltn zamanmza ulaan

en eski defteri 1526 tarihlidir.34 Ehl-i
Hiref tekiltnn kurumsallamasyla
birlikte sanatlarn haklar muhafaza
edilmi ve kaliteli eserlerin kmasna
ortam hazrlanmtr.
Ftih saray, edebiyat ve msikde de
geni bir himaye alan oluturmutur.
Ulu Bey, Hseyin Baykara, Bbr saraylarnn yetitirdii saysz ilim ve
sanat adamlarna kar II. Murad ve
Ftih saraylarnn yetitirdii binlerce
Rumeli Hisar
lim ve sanat erbab irleri youn

bir medeniyet alveriinde yaryorlard. phesiz bu dnemi besleyen en nemli kaynak 14. yzyld.35
Dnemin edebiyat ahengi ierisinde;
Dede Korkut Hikyeleri, Glehrnin
Mantkut-Tayr tercmesi, k Paann Garipnmesi, Ahmednin Divn- skendernmesi, Cemd Hurd mesnevsi, eyhzde Ahmedin
Krk Vezir hikyesi, Nesmnin yank
iirleri, Yunus Emre ilhileri ve Bekt nefesleri zikredilebilir. eyh ise
bu dnemin byk irlerinin banda gelmektedir.36 XV. yzylda II.
Murad ve Ftih ile olu II. Bayezidin
zellikle msik sahasndaki tevikleri nemlidir. II. Muradn Enderunda
verilen eitim srasnda okutulacak
olan derslere iir, in ve msikyi de
ilve etmesi nemli bir gelime olarak grlr. Hatibzde, Behram Aa,
Ali Bal, Durak, Obeyd, Dern, Hasan Can elebler, eyh Abdlali ve
Emr-i Hac, Ftih Sultan Mehmedden
III. Murada kadar gelen alt padiah
devrinin balca byk mskinaslardr.37 Sonu olarak stanbulun,
fethi Osmanl Devletinin hemen her
alann byk bir dnm srecine
sokmutur. Byk komutan, devlet adam, air, sanatkr Ftih Sultan
Mehmed Hann ilme ve sanata yapt katk ise zerinde derinlemesine
bir tahkk gerektirir. Konuyla ilgili yaynlarn oalmas dileiyle
Muhiddin Amsi hatt
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Dipnotlar:
1 Ayiz bn Harm er-Rk, stanbul ehrinin
Osmanllar Tarafndan Fethinin Dou
Arap-slm Dnyas zerindeki Etkisi, II.
Uluslar aras stanbulun Fethi Konferans,
(30-31 Mays, 1 Haziran 1997) s.269.
2 Smiha Ayverdi, Edeb ve Mnev Dnys
inde Ftih, Kubbealt, stanbul, 2005.
s.21.
3 Ayverdi, a.g.e., s.24.
5 A. Sheyl nver, Fatih Devri Hamlelerine
Umum Nazar, Fetih Dernei, stanbul,
1953. s.6.
6 Muhammed Nur Doan, Fatih Divan ve
erhi, Erguvan, 2004. s.11.
7 smail E. Ernsal, Trk Ktphaneleri Tarihi
II: Kurulutan Tanzimata Kadar Osmanl
Vakf Ktphaneleri, Atatrk Kltr Merkezi, Ankara, 1988. s.15.
8 Ernsal, a.g.e., s.16.
9 A. Sheyl nver, lim ve Sanat Tarihimizde
Fatih Sultan Mehmet, stanbul niversitesi, stanbul, 1953..
10 Fatih dnemi medreselerinin eitim sistemleriyle ilgili bkz. Ekmeleddin hsanolu, Byk Cihaddan Frenk Fodulluuna,
letiim, stanbul, 1996. s.23.
11 Sebahattin Aydn, Modern Tp Penceresinden Osmanl Tp Anlayna Bak,
Osmanllarda Salk I, Biofarma, stanbul,
2006. s.33.
12
Dr. Necdet Ylmaz, Dr. Cokun Ylmaz,

Osmanl Hastahne Ynetmelikleri: Vakfiyelerde Osmanl Driflar, Osmanllarda Salk I, Biofarma, stanbul, 2006.
s.43
13 Edward Gibbon, Plutarquen mehur

adamlarn hayat isimli eseri, Ftihin emriyle Yunancadan Trkeye evrilmitir.
Fatihin saraynda biri Ltince dieri Yunanca bilen iki ktip bulunuyor ve bunlar
Padiaha eski alar tarihini retiyorlard. Pdiahn emriyle tercme edildii
rivayet olunan talyal Giovanni Mario
Angiolellonun Uzun Hasann hayat ve
mukadderatna dair eseri varm, fakat
grlmemitir. Yine Ftihin emriyle Batlemyusun corafyas da tercme edilmi
olup asl Ayasofya Ktphanesindedir.

Uzunarl, a.g.e., s.149.
14 Doan Kuban, alar Boyunca Trkiye
Sanatnn Ana Hatlar, Yky, 2.bs. stanbul,
2005. s.139.
15 A. Sheyl nver, lim ve Sanat Bakmndan
Fatih Devri Notlar, stanbul Belediyesi,
1947. s.28.
16 Kuban, a.g.e., s.139.
17 nalck, a.g.e., s.29.
18 Muhiddin Serin, Hat Sanat ve Mehur
Hattatlar, Kubbealt 2.bs., stanbul, 2003.
s.88.
nelidir. Yahy Rm diye de bilinir. Ftih

Sultan Mehmet devrinin mehur hattatdr. 882de (1477-78) vefat etmitir. (Ayverdi, Ftih Devri Hattatlar ve Hat Sanat,
s.49 ; Mstakimzde, Tuhfe, s. 583-584;
Nefeszde, Glzr- Savb, s.47; Suyolcuzde, Devhatl-Kttb, s.143; Habb,
Hat ve Hatttan, s. 159.) Serin, a.g.e., s.
87.
27 Serin, a.g.e., s.90.
28 A.Sheyl nver, Fatih Devri Hamlelerine
Umum Nazar, Fetih Dernei, stanbul,
1953. s.13-14.; iek Derman, Osmanllarda Tezhip Sanat, Osmanl Medeniyeti Tarihi II,, Zaman, stanbul, 1999. s.487.
19 Hadikatl-Cevami Ayvansary Hseyin

Efendinin 1768 ylna dek stanbulda yaplm bulunan 821 cami ve mescidi teker
teker dolap, her birinde bir veya daha
ziyde vakit namaz klarak yapt inceleme ve aratrma sonucunda bunlarn
banilerini, bani-i sanilerini, minber vaz
edenlerini, buralarda bakaca vakflar
tesis edenleri, bu cami ve mescidlerin civarnda bulunan mekteb, medrese, tekke,
eme, sebil, konak, sahilsaray vs. din ve
sivil mimar eserler ile bunlarn yaknlarndaki mezarlklarda yatan mehurlarn
hayatlarn, tekkelerin meayihini, konuyla ilgili nemli insanlarn tercme-i hallerini hazrlam olduu nemli bir eserdir.
29 Cell Esad Arseven, Trk Sanat, Cem, stanbul, 1973.s.225.
20 Ekrem Hakk Ayverdi, Osmanl Mimrsinde Ftih Devri (1451-1481), Fetih Cemiyeti, 2.bs. stanbul, 1989. s.538-544. ; Oktay Aslanapa, Trk Sanat, Remzi Kitabevi,
6.bs. stanbul, 2003. s.239.
37 Cinuen Tanrkorur, Osmanl Msiksi,

Osmanl Medeniyeti Tarihi II, Zaman,
stanbul, 1999 s.505-506. ; Nuri zcan,
Trk Msiksi Tarihi, Marmara niversitesi
lhiyat Fakltesi, 2001. s.17.
30 Arseven, a.g.e, s.225.

31 Kuban, a.g.e., s.180.
32 Kuban, a.g.e., s.181.
33 Mine Esiner zen, Trk Cilt Sanat, Trkiye Bankas, Ankara, 1998. s.17. ; Ahmet
Saim Artan, Ciltilik mad., DA, a.552.
34 Derman, a.g.e., 488.
35 Smiha Ayverdi, a.g.e.,s.194
21 Aziz Doanay, Trk Yap Detaylarnn Klasik Dili, Klasik, stanbul, 2006.s.51.
22 Serin, a.g.e., s.87.
23 Ekrem Hakk Ayverdi, Ftih Devri Hattatlar ve Hat Sanat, Fetih Dernei, stanbul,
1953. s.3.
24 Serin, a.g.e., s. 88.
25 Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.6. ; Smiha
Ayverdi, a.g.e.,s.113. Ayrca ad geen
hattatlarn hayatlar iin bkz. Tuhfe-i Hatttn, Glzr- Savb, Devhatl-Kttb
vb.
26 Ayrntl bilgi iin bkz. Yahy es-Sf Edir-
75
TOPKAPI
SARAYINDAK
OSMANLI
PADAH KILILARI
Hilmi Aydn
stanbul II Nolu Kltr Varlklar Koruma Blge Kurulu Mdr
Osmanl Devletinde kl ustalar ehl-i

hiref arasnda kabul edilmektedir.
Saray atlyelerinde alan ve Osmanl
merkez ordusunun ihtiyacna cevap
veren tm (ehl-i hiref) ustalarn
says iki bini bulmakta idi. Trkler
silahlarndaki madd gce paralel
olarak sslemenin de gelimesini
arzu etmiler ve bunda da baarl
olmulardr. Hazine defterlerinden
birinde eyh hatt ile ayeti kerime
yazl kl kaydna rastlanyor. Bu
kayt bize, bu kllarn yaplmasnda
devrin mehur hattat, nakka,
kuyumcu ve kl ustalar ibirlii
ierisinde altn gstermektedir.
Topkap Sarayndaki Osmanl Padiah Kllar / Hilmi Aydn
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
l, Trke bir ad olup asl klntr. Kaynaklarda yle tarif edilmitir: Harpte kullanlan, bir taraf keskin
ve sapl, uzunca yass demir ki daima bir kn iinde olarak
bir kayla bele taklr, Tarihte uzun bir dnem kullanlm el silah. Uzunluu, genilii, biimi lkelere ve dnemlere gre deiebilen, bir kesici az ile, genellikle
siperlikli bir kabzadan oluur, Bele aslarak tanan, siperlikli bir sapa geirilmi, uzun, sivri, elikten meydana
gelen silah, Silahn icadndan evvel kullanlan
en mhim harp aletinin addr.
Taban, kabza, balak, ve kndan oluan kllarn zerlerindeki sslemelerde Kuran- Kerimden ayetler, beyitler, rumiler, palmetler, emseler,
salbekler, bitkisel ve figratif bezemeler ile eitli armalar grlr. Osmanl yataanlar zerinde genellikle Fetih Suresinden
ayetler, Kelime-i Tevhid, Cennet kllarn glgesindedir ,
Ali gibi yiit, Zlfikar gibi kl
yoktur ibareleri ile Ashab-
Kehfin isimleri bir yzde yer
alrken dier yzde usta, sahip ad ve tarih gibi ibareler
yer alr.
Trk Medeniyetinde
Klcn Yeri ve nemi
Tarihin en eski alarndan
beri Trklerin yaptklar byk
fetih hareketlerinde at yetitirme ve madencilik nemli
etkili olan iki sanat daldr.
Trk, in ve Arap kaynaklarnda Trklerin atalarnn
demirci olduundan bahsedilmektedir. Trklerle ranllarn
arasnda eski devirlerde gemi
olan savalar tasvir eden Firdevsinin ehnamesinde Trk ordularnn demirden, elikten kurulmu
bir ordu olduu anlalmaktadr.
Trkler silahlar arasnda en fazla klca itibar etmiler ve bunu kullanmaktaki maharetleriyle hret kazanmlardr. Babr
ah der ki: Dilli topuz, topuz, kk
topuz, ay balta ve baltadan biri isabet
ederse, ancak bir yere tesir eder. Halbuki kl isabet ederse batan ayaa kadar keser. Bundan dolay kl
btn silahlarn badr.
Kl Trk kavimlerinin toplumsal ve din yaamlarnda herhangi bir harp silah olmaktan ok
daha nemli bir yere sahiptir. Krgzlarn Manas
Destannda demirci ustasna Darkan diye seslenilmektedir. Manas demirci ustasna Klc yaptn
m Darkan?, Klc dktn m Darkan? diye sorar. Demirci, Manasa klc ve zrh nasl yaptn,
yaparken neler ektiini anlatr. Eelenmesine elli
ee dayanmam, krlm; dvmesine balyozlar dayanmam, dalm, keskin yzn zehirle tavlam...
Manasn rakibi Alp Colayn klc da destanda yle
tasvir edilir: Yapmasna dayanamadan krk usta helak oldu, eelenmesinde kaln ee dmdz oldu, kmr iin sk sk orman kesildi, tavlanmasnda temiz
pnarn suyu yetimedi, kurudu... Bunlar elbette ki
abartl tasvirler olsa da, klca verilen deeri, gsterilen zeni ortaya koymas bakmndan nemlidir.
Yemin Trenlerinde Kl
Osmanllarda padiahn tahta kmasndan sonra bir
hakimiyet gstergesi olarak yaplan kl alay, padiahln ilanndaki balca trenlerdendir. Padiahlarn
Saltanat makamna oturmalar zerine Hkmdarlk
alameti olarak kl kuanmalar bir ksm slam Devletlerinde olduu gibi Osmanllarda da kanun olduundan bu adet ve anane saltanatlarnn sonuna kadar
devam etmitir.
Osmanllardaki kl kuanma usul, protokol ve hiyerarik dzen ierisinde, ok nemli bir biimde yaplmas asndan krallarn ta giyme merasimine denktir.
Tahta kan padiah, biat (bir hkmdarn hkmetini
kabul ve tasdik etme) merasimini takip eden iki ile yedi
gn iinde, bir sabah namazndan sonra atna binerek,
saraydan kar; ou zaman saltanat kay ile, deniz
yolundan, Eype, Ebu Eyyub el-Ensarinin trbesine gider, orada kl kuanr, sonra atalarnn trbelerini ziyaret eder, saraya dnerdi.
Padiah, Eybe deniz yolu ile gitmi ise saraya karadan; kara yolu ile gitmi ise (karalarn ve denizlerin
hakimiyetinin sembol olarak) denizden dnerdi. Bu
trenlerde padiah adna baslan yeni paralarn salmas, kurbanlar kesilip, yoksullara datlmas adetti.
Bu tren iki aamal olup birinci aamas, trenin yapld yere kadar gidi ve gelii ierir ve kl alay
denilirdi. Dieri ise mukaddes olarak kabul edilen Hz.
Peygambere, drt halife ve sahabelere ait kllardan
birinin veya ikisinin kuanlmasdr ki buna da kl kuanma (Taklid-i Seyf) denilirdi.
Osmanl Devletinde ilk defa kl kuanan, daha doru
bir deyimle kl alayn hkmdarlk iarlar arasna alan
Yldrm Beyaziddir (1389-1402). Kaynaklarda aklanan
Kanuniye ait bir yatagan
78
III. Mustafaya ait zrh takm
ilk kl alay 1421de II. Muradn

(1421-1444/1445-1451)
clusunu
takip eden gnlerde Edirnede Eski
Camide yaplmtr. Geleneklerde
kl alaynn gerek yapcs Fatih
Sultan Mehmed (1444-1445/14511481) olarak grlr. Son kl alay
ise 1918 Austosunda VI. Mehmed
(Vahdeddin)in (1918/1922) ilk tahta
k mnasebeti ile yaplmtr. Bir
kl alayna dair Dohssonun (Tableau general de IEmpire Ottoman, Paris 1791) intibalar yledir; Sabahleyin askerler sarayn birinci avlusunda
toplanrlar, mevkib (bir byn yannda yava yryerek giden atl ve
yayalarn hepsi, alay) tekil edilir,
devlet ricali nden gider; bunlarn
arkasnda Sadr- azam ile eyhl-slam yrr, daha sonra saray mensuplar yrrler; evvela otuz iki yedek
at mkemmel takmlaryla geerler;
bunlarn on ikisinin zerinde altn ve
mcevheratla mzeyyen kalkanlar
vardr. Bu alayda iki aa dikkati eker; ikisinin elinde padiahn kymetli sorgularla mzeyyen birer sar
(kavuu) vardr. Bunlar mnavebe ile
halka doru edirirler; ahali de bu verilen selamlara kar mukabelede bulunmaya dikkat eder. nc bir aa
gmle lenmi ve gm levhalarla kapl padiaha mahsus bir iskemle
tar; padiah ata binerken ve inerken
bu iskemleye basar, kozbekisi denilen dier bir aa bir asann ucuna
taklm mcevherli bir ibrik tar ve
bu, padiah istimaline (kullanmna)
mahsus suyu havidir. Bu alay, resmi
niformal yenierilerden mteekkil
iki srann arasndan derin bir skut
iinde geer, padiah yalnz saf tekil etmi olan askerlere selam verir.
Sa elini gsnde tutar ve ban,
daha dorusu gzlerini hafife saa
sola evirir; yenierilerin mukabelesi
balarn omuzlarna doru emekle
olur. Yenierilerin balarnda beyaz
brk, ayaklarnda geni mavi alvar
ve krmz pabu vardr. II. Mehmedin
camiine gelince padiah attan iner ve
byk ceddinin trbesine girer dua
eder, sonra hareket ile Eyyuba gider-
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
hale gelen kllarn kabzas, kn ve

dier aksamlar deitirilerek bu kllar kullanlmaya uzun sre devam
edilmitir. Hediye eya olarak da kymetli olan kl yataan ve hanerlerin kabzalar ve knlar genellikle altn, gm, zmrt, yakut, elmas gibi
paftalarla ssl olurdu. ok ssl
olanlar merasim ve kabul gnlerinde kullanlrd.
Gen Osman tasvir eden bir minyatr
di. Trbede duadan sonra padiaha,

nakibl-eraf, sadrazam, yenieri
aas ve silahtar tarafndan muavenet grmek suretiyle eyhl-slam
kl kuatr, ayn zamanda caminin
d duvarlar haricinde elli adet kurban kesilir.
Tarih boyunca hkmdarlar birbirlerine ve muzaffer komutanlarna eref
sembol olarak kl hediye etmilerdir. Serdar- Ekrem tayin olunan ahs,
byk bir alay ile Ota- Hmayuna
gider. Burada padiah Serdarn beline murassa veya kymettar kl balard. Savata malup olan dmann
klc boynuna aslrd. Tarihi Naima
1601 senesinde Karayazn syann
bastrmakla grevli Hasan Paann
asiler tarafndan ldrldkten sonra; paann parasnn kalkan ile, uha,
ipekli ve dier kumalarn kl ile
llp paylaldn yazmaktadr.
Btn bu rneklerden de anlalaca gibi kl Trklerin hayatnda
ve inanlarnda daima yer almtr.
Dualarla kllar hep yan yana iie
olmulardr. Kl hibir zaman bir
defa kullanlp daha sonra atlan bir
obje olmamtr. Kullanlmayacak
Fatih Sultan Mehmedin 19 yanda tahta ikinci defa getii cls

merasiminde: Ben ki emir-i azam
Sultan Murad Beyin olu, padiah-
muazzam Sultan Mehmed Beyim...
Yeri ve g yaradan namna, Peygamberimiz Muhammed (s.a.v.) namna, kuandm kl akna yemin
ederim ki... ve Galata Hristiyanlarna verdii ahitnamede klca yemin
ettii grlmektedir: Ben ki emir-i
azam Sultan Murat Bein olu padiah- muazzam ve emir-i azam Sultan Mehmet Beim, Halik- arz ve
suman namna, byk peygamberimiz Muhammed (s.a.v) namna biz
Mslmanlarn mutekid (inanan, bir
eye inanm olan, inan sahibi, dinine bal) olduumuz seb-al mesani
namna, byk babamn ve babamn
ruhuna, oullarmn namna, kuandm kl akna yemin ederim ki...
ifadeleri de Osmanlda klca verilen
nemi gstermektedir.
Ak Paazade de tarihinde yle bir
vaka anlatlr: eyh Edebali, Osman
Gazinin ryasn tabir ederek padiahl kendisine ve nesline mjdeledi. Yannda eyhin Kumral Dede
denilen bir mridi vard. O dervi,
Ey Osman, sana padiahlk verildi.
Bize dahi krane dedi. Osman Gazi:
Her ne vakit padiah olaym sana bir
ehir vereyim dedi. Dervi bunu ispat edecek bir belge isteyince Osman
Gazi: Atamdan bir kl hatra olarak
kalmtr. Sende nian olarak dursun.
Allah Teala bana padiahl nasip
ederse benim neslimden olanlar o
klc grsnler ve kyn almasnlar diyerek klc senet (belge) yerine
vermitir.
79
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Trk Klcnn Baz Teknik

zellikleri
Trk klc dier dnya kllarnda
grlmeyen bir mekanie sahiptir.
Ayrca bu klc kullanmak ok yksek bir maharet ve bilgi ister. Trk
klcnn esas formu hafif eri olmasdr. zellikleri itibariyle
dz bir forma ve fazlaca
arla sahip olan
nakka, kuyumcu ve kl ustalar ibirlii ierisinde almlardr. Hac

Sungur, Mehmed Seyyid Bayram,
Zlfikr Zeki Mehmed, Hayreddin
vb.leri esiz Trk kllarn imal eden
ustalardan birkadr. Bunlarn klca verdikleri form, demire verdikleri su, Trk klcn aheser yapmtr.
Osmanl Trk kllarndaki sslemelerde sarayn geleneksel uygulamas hakimdir.
Topkap Haneri
Orta a
kllarnda kol kuvveti ve darbe etkisi gibi fiziksel zellikler nem kazanrken, eri ve hafif
olan Trk kllarnda bilein rahata
hareketi nem kazanmtr. Bu sebeple Trk kllarnda ktle, boy ve
erilik arasndaki oranlar daima gz
nne alnmtr. XVIII. yzylda Trk
askeri kyafetleri hakknda eser yazm olan bir ngiliz diyor ki: Dz bir
alet-i cariha yalnzca drtmek ve tazyik neticesi ile tesirli olur. Bunun tesiri isabet ettii yerle snrldr. Halbuki
eri olan bir alet-i cariha ise azn
geri ekerken de tesirini gsterir, kolun kuvvet ve gayreti ile kayar, hareket tesiri daha uzun olur.
Kllar zerinde Grlen

Sslemeler
Osmanl Devletinde kl ustalar
ehl-i hiref arasnda kabul edilmektedir. Saray atlyelerinde alan ve
Osmanl merkez ordusunun ihtiyacna cevap veren tm (ehl-i hiref) ustalarn says iki bini bulmakta idi. Trkler silahlarndaki madd gce paralel
olarak sslemenin de gelimesini
arzu etmiler ve bunda da baarl
olmulardr. Hazine defterlerinden
birinde eyh hatt ile ayeti kerime
yazl kl kaydna rastlanyor. Bu
kayt bize gsteriyor ki, bu kllarn
yaplmasnda devrin mehur hattat,
80
di, ruhi ve sosyal olmak zere deiik

gereksinimleri olduu bir gerektir.
Mslman Trkler bu ihtiyalarnn
hepsine daima gzellik fikri ve duygusu ile yaklamlardr. Giydikleri
oraptan kullandklar silaha kadar
her eyde bu gzellii aramlardr.
Btn bu nedenlerden dolaydr ki,
tarih boyunca aslnda bir sava aleti
olan klcn Trk sanatndaki yeri ve
nemi dier sanat eserlerinden farkl
olmamtr.
Sslemelerde ana hatt kuyumculuk oluturur.

Sslemeler altn, gm, demir vs.
madenler ve fildii zerinde oymaclk ve kakmaclk eklinde kendini
gsterir. Bu ekilde yaplm bir klcn esas dekorasyonu yazdr. Deiik kllarda eitli yaz rnekleri
grlrse de bu yazlarn ierisinde
en ok nesih yaz grlr. Kllarn zellikle taban ksmlarnda klc imal eden ustann ad, padiahn
turas, Kuran- Kerimden ayetler,
hadisler, dualar, ecereler, manzum
paralar yer alr. Btn bu sslemeler ve yaz rneklerinin elik zerinde
yer almas iin; oyma, kakma, telkari,
savat teknikleri kullanlmtr.
15-16 ve 17. yzyllara ait eserlerde
dnemin sslemesine uygun olarak
rumi motifler bolca kullanlmtr.
Lale, yaprak, kvrk dallar kabza ve
balak zerindeki dier motiflerdir.
Knlarn zerlerinde de bolca ssleme ve deerli talar grlr. Kllar,
zerlerindeki yazlaryla sahiplerinin
ruh halini de bizlere anlatmaktadr.
Topkap Saray Silah Seksiyonundaki 1/11037 envanter numaral klcn
zerine nakedilmi olan u beyit bu
durumu aklamaktadr: Ey gnl bir
can in her cana minnet eyleme /
zzet-i dnya in Sultana minnet eyleme. nsanlarn yaamlarnda mad-
Yavuz Sultan Selimin haneri
Bir gelenei
yaatan iki usta:
Semih rte,
Mamure z
Syleenler:
Betl EREN, Esra ERKAL
Fotoraflar:
Gltekin KARAKA, Nakka Tezyini Sanatlar Merkezi Arivi
Tezhip sanatn, cami tezyinatlarn ve

restorasyon faaliyetlerini konumak zere
Osmanl Nakkahane geleneini yaatan
iki ustayla; Semih rte Bey ve Mamure z
Hanmefendiyle, Nakka Tezyini Sanatlar
Merkezinde bulutuk. Mimar Sinann son
eseri Valide-i Atik Klliyesi Tekke binasna
girdiimizde bambaka bir lemin
kaplar bize almt sanki. akayklarn
ve lalelerin zerine den iek am
aa glgeleri, birbirine karan, insan
mest eden kokular, duvarlardaki levhalar
syleiden nce meknla ilgili merakmz
iyice artrd. Bu bambaka atmosferiyle
nakkahane, samimiyetle Sinann
duvarna komu bir odada arlad bizi.
Semih Bey ve Mamure Hanmn ayn
samimiyetteki paylamlar, sohbet bitip
ayrlma vakti geldiinde ikimize de
ken bir hzn beraberinde getirdi.
Mekndan m, hatralardan m, mazideki
nezih ruhu bulma abasndan m bilinmez
bir daha buraya gelmek iin bahaneler
bulmamz gerektii konusunda hem
fikirdik. Gelenekli sanatlarmzn bugne
aktarlmasnda emei geen gzel
insanlar hayrla ve saygyla anarak
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Bir gelenei yaatan iki usta: Semih rte, Mamure z
Tezhip sanatna baladnz yllardan gnmze bu sanatn lkemizdeki geliiminden bahsedebilir

misiniz?
Semih rte: O yllarda toplumumuzda bu konulara ilgi yoktu. Toplum
kendi medeniyetini, kendi sanatn
tam olarak bilmiyordu. Bu sanatla
ilgili bilgiler ancak belirli zmreler
tarafndan biliniyordu. Birinci hedef
uydu; topluma bu sanat tantmak.
Dolaysyla bu iin arz-talep meselesini oluturmak gerekiyordu. Bununla ilgili mealeyi ilk yakanlardan
biri hocamz merhum Sheyl nver
Beydir. Tezyini sanatlarla ilgili Topkap Saray faaliyetleri balamt.
Mimar Sinanda geleneksel sanatlar
blm vard. Cerrahpaadaki Tp
Tarihi Deontoloji krssnde hocann atlyesi devam ediyordu.
Topkap Sarayndaki faaliyetler, zellikle tezhip sanat iin ok faydal
olmutur. Tezyini sanatlara gnl
vermi hocalarn bu konularla ilgili
almalar, Uur Derman Bey ve iek Hanm gibi hocalarn katldklar
sempozyumlar, verdikleri eitimler,
Marmara akademideki balanglar
derken yava yava bu sanatn tannmasna ynelik bir k olumaya
balad. Tabii bu halk da grmeliydi.
Tezhip sanat, bir kitap ssleme sanat fakat halkn ktphanelerdeki
84
yazmalar, Kuran- Kerim yazmalarn, ilerinde yer alan tezhipleri grmesi zordu. Dolaysyla gnmz
hattatlarnn yapm olacaklar levhalar ve bunlarn zerine yaplacak
olan tezhip sanat da kendisini 20.
yzylda levha ssleme sanat olarak
gstermeye balad. Bu levhalardan
en nemlileri; Esmal-Hsnalar, Hilye-i erifler, Bismillahirrahmanirrahim, nazar ayetleri, kelime-i tevhid
ve bunlar gibi birtakm yazlarn, tabiri caizse, piyasaya kmasyla mzehhipler bunlar zerine sslemelere
balad.
1970li yllarda, o byk gnl cokusuyla Sheyl Beye gittiimiz zamanlar, byle byk hat siparileri alp
levhalar falan yapmyorduk. Yoktu ki
zaten. Bir-iki kii vard. Ya da belli bir
noktaya geleceksin de ondan sonra
seni bulacaklard.
O konuda virtzler vard, kimler
vard? Rikkat Hanm, Muhsin Bey
vard. Bunlar 20. yy tezhip sanatnn
levha ssleme sanatyla ilgili ilk kiileri denebilir. unun da altn izelim;
levha sslemesi 20. yy da m balad?
Hayr tabii ki deil, 17. yzylda da
vard. Esas 20. yy tezhip sanat, levha
sslemesiyle kendisini gsterdi.
Topkap Saray faaliyetlerinden sonra baz atlyeler kurulmaya baland.
stanbulda, 1940lardan sonra, 20.
yyda kurulmu ilk resmi zel atlye
Mamure Hanmla kurmu olduumuz Sema Nakhanesidir.

1970lerde Sema Nakhanesinin
yerinde ufack bir atlyem vard. Sheyl Hocamz, o zaman oray ziyaret
ettiklerinde Bugn stanbulda bu
atlyeden baka ssleme sanatyla
uraan atlye yok demilerdi.
Sema Nakhanesi, profesyonelce
levhalar yapyordu. 1990l yllara
kadar tezhip ve hatla ilgili sergiler
-be senede bir yaplrd. 1991de
Sema Nakhanesini atk ve faaliyetlerimiz sergilerle balad. Her
sene 7-8 tane sergi yaptk. Bunlardan tanesi ok profesyonelceydi
ve bu konularla ilgili kiiler ilgi gsteriyordu. Derken ite arz-talep byle balad. Halk kendi sanatn, kendi
zgn tezyinatn grnce talepler
gelmeye balad. Biz taleplere yetimeye altk. Bu arada bizim eitim
faaliyetlerimiz de devam ediyordu.
Eitim faaliyetleri, talepler derken
ok youn bir on sene geti.
Sizin tezyinata ilginiz nasl balad?
Semih rte: Ben nakka bir babann
olu olarak dnyaya geldim. Bizim
genlerde nakkalk olabilir. Kalemkr
olarak almalar, babamn peinden
gitmeler, belirli noktalarda iskeleye
kmalar kk yalarda balad. Esas
tezyinat tanmam, onun derinliklerine inebilmem, ok farkl teknikleri,
sluplar ve tezhip sanatn renmem Sheyl nver Bey ile balad.

Mamure z: Semih Bey benden iki
yl nce Sheyl Hocayla almaya
balad. Kendisinin de dedii gibi
onun aileden de gelen bir ainal
vard. Ben hi bilmiyordum, tesadfen baladm. Yakn evremde bu
sanata ilgisi olan hi kimse yoktu. O
yllarda yakn evreme tezhibi anlatmakta ok zorlandm. Bu iin geni
kitlelere duyurulmasnda Sheyl Hocann o atlyesinin ok byk nemi
var. ok aba sarf ettik bu ii tantmak
iin, bu konuda yaplan sergileri biz
atk. Hattatlarn yazd yazy Cumhuriyet sonras ssleyen ya iki ya da
mzehhip vard. Bir hattatn yazd yazya gre yeni tasarmlar yapmak, bugnn koullarnda gemi
yzyllardan feyz alarak, yaplan kompozisyonlarla eser retmek zordu.
91 ylnda Sema Nakhanesini anca gerekten de Trkiyede ilk defa
eski nakhane sisteminde bir nakhane meydana geldi. Tabii biz bu
konularla ilgili alt yapy, bugnk birikimimizin tamamn Sheyl Hocaya
borluyuz. O bize kapsn amasayd, bize yol gstermeseydi bunlar
mmkn olmayabilirdi. Sheyl Hocayla birlikte ders veren dier hocalarmz Melek Antel, Azade Akar,
Cahide Keskiner hocalarmzdan ok
feyiz aldk. Bugnk geldiimiz yerde onlarn ok byk katklar var. Allah onlardan raz olsun.
Semih rte: Hocann Cerrahpaa
Enstits Nakkahanesi bambakayd. Orada sadece tezhip renilmez,
tezyinatn aleminden tabanndaki
demesine kadar her trl almann rneklerini grebilirdiniz. Hoca
mr boyunca bu konularla ilgili bize
unu sylemitir: ifahi olmayn, konuulanlar mutlaka not edin, yazn.
Bunlar tasnif edin, belgeleyin, sonu
itibariyle sizde bir ariv oluur.
Sheyl Hoca 1898 doumlu, 17 yanda Medresetl-Hattatine (tezyini
sanatlarla, hat sanatyla ilgili bir aka-
demi) gitmi. 60000 tane yazmay

kartrdm derdi. Yani bir gne falan
vursanz insan mrnn byk bir
ksm geer. Tabii o yazmalar kartrrken onlardan notlar alm. Hocann bugn en azndan 1500-2000
tane defteri var. Btn tezyini sanatlar, folklor, mimari gibi medeniyetin
her trl konusuyla ilgili defterler
yapm. Byle birtakm deftercikler yahut eline geirdii deftercikler
zerine hep not alm, bu defterle-
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
hrpalamadan hayatn geiriyordu.

Bu adan ok nemli bir rnekti
bize. Bedenine eziyet edecek eyler
yapmyordu, yemesi dzenli, uykusu
dzenli, her eyi dzenliydi. Byle
davranmamz gerektii eklinde bize
telkinlerde bulunuyordu. Trafikte nasl olacaz, gnlk hayatmzda nasl
olacaz, insanolunun hangi srelerden getiini biz Sheyl Hocadan
rendik. Doru dzgn, adam gibi
adam olmay da gerekten Sheyl
Hocadan rendik.
Belki gnlk karmaa iinde fark etmeyeceimiz eyleri gsterdi. Kendi
zelliklerimizi ortaya karmay retti. Bilmediimiz ynlerimizi kefetmeyi retti. Sadece bana deil,
btn rencilerine, renmek isteyen herkese byle bir faydas oldu.
Benliimizi tanmamza yardmc
oldu. Ben eer hocamz tanmasaydm hayatm bambaka olabilirdi.
Hocann her hafta bize anlattklaryla, genelde herkese anlattklaryla,
ben hayatm baka ekilde tezyin
ettim. Bu konuda hocaya ne kadar
kran duysam azdr. Hocadan Allah
raz olsun. Mthi bir insand.
re zaman ierisinde ilaveler koymu.

Hacimleri bydke daha byk
dosyalara koymu, byk klasrlere
dnm, mr boyunca hep not
etmi, yazm, resimlemi. nsan hayat belli bir sre fakat o kadar dolu
dolu bir hayat yaam ki 2000in
zerinde makale ve kitab var 20000
sayfa yaz yazm hoca.
Mamure z: Btn bu yaptklar ok
ok nemli ama benim iin nemli
olan baka bir ey daha var. Sheyl
Hoca mkemmel bir insan rneiydi. Bir kere bir insan olarak ok gzel
yayor, kendine emanet olan bedeni
Semih rte: Gemi, gnmz ve

gelecek arasnda ok nemli kprler kurmu bir insand. Bize gemiteki sanatlarla, zanaatlarla ilgili
bildiklerini anlatan sadece Sheyl
Bey deildi, onunla birlikte baka
insanlar da vard. Ama Sheyl Hoca
yaad dnemin en st dzeyinde
bir insand. Bakn, sanatkr yetiebilir, usta rak ilikilerinde bir noktaya
gelinebilir ama bugn hala terminolojik skntlarmz var. Yani mesela;
Rumi motifin nereden geldii, iek mi hayvan m olduu, hatayinin
ne olduu gibi konularda oturmu
eyler yok, isimlerde yanllklar var.
Hoca bunlar derleyip toplayarak o
boluklar da dolduruyordu.
Mamure z: Gnmzde kullandmz birok motifin isim babasdr
Sheyl Hoca. Yaad dnemin hezarfeniydi.
85
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
O atmosferin iinde yetimi olmak, muhterem hocalarla tlim

yapm olmak da ok kymetli bir
ey herhalde deil mi? Buraya
nakkahaneye girdiimizde bile
insan baka bir dnyada buluyor
kendini. Baka bir leme geiyor
gibi
Yeni Camii Hnkar Kasr Baoda Kubbesi
Semih rte: ok gzel sylediniz.

Mazideki ileri yaparken mazinin
malzemesi, mazinin grsellikleri ierisinde bunu yapyor olmamz bizim
farkllmz herhalde. Bir de tabii
burann baka bir ruhaniyeti var.
Buras bir tekke binasym. Eskiden
tekke binalarnda sadece dini eitim
verilmiyor, bunun haricinde birok
sanatsal faaliyetler yaplyordu. zellikle hat, tezhip, ahap oymaclk gibi
birok sanatla uralyordu, tabii o
anlamda bir maneviyat var burann.
Sema Nakhanesinden sonra
burada (Nakka Tezyini Sanatlar
Merkezinde) almalarnz srdrmeye baladnz deil mi?
Semih rte: Topkap Saray faaliyetlerinden sonra, Sema Nakhanesi
kalfalmzn en iyi noktaya geldii
bir yer. Bizim toplumla bu ileri paylatmz devre, 90la 2000li yllar
ve sonras. Bu kadar harmanlamadan sonra burasn (Nakka Tezyini
Sanatlar Merkezi) Allahu Tela bize
nasip etti. Her ey nasiple mutlaka
ama byle bir yer bizim iin bir ltuf.
Byle bir yeri, nakkahane grgs
ierisinde devam ettirebilelim diye
Allah bize buray ltfetti diye dnyorum. te byle bir mekn ierisinde almalarmz srdryoruz.
Nakkahane dediimiz zaman tabii
ki iinde nak yaplan tezhip yaplan
yer ama nakkahanenin bir alma
slubu var, gemiteki slup neyse,
alma yntemi neyse biz de ayn
yntemi kullanarak alyoruz.
Nakkahaneye ve nakkahane slubuna gemeden nce nakka
deyince ne anlamalyz? Bir nakka
neler yapar?
86
Semih rte: Gnmzde geleneksel sanatlarla ilgili unvanlarda yanl

kullanmlar var. Bugn kalemkrlara,
kalem iiyle uraanlara, yani mimari
sslemenin sva st naklarn yapan kiilere de nakka deniyor. Evet,
16. yzylda da bu ii yapan kiiler
iin nakka kelimesi kullanlyor. Fakat daha sonraki yllarda bunlara kalemkr deniyor. Peki, aslnda nakka
kimdir? Nakka, bir meknda yaplacak olan tezyinatn ncesinde projesini yapan hazrlayan ve bu projeyi
tatbik eden kiidir.
Tasarmc diyebilir miyiz?

Semih rte: Tabii, kelimenin tam
anlamyla tasarmcdr. Tezyini naklarn kompozisyonlarn hazrlayan
ve bunu ok farkl ynlerde hazrlayan kiidir. Sadece cami, saray benzeri mimarinin iindeki sva stne
yaplacak olan naklar deil; orada
ininin zerine yaplacak olan tezyinatn, madene ya da ahaba yaplacak tezyinatn yaplmadan nce nakkalar tarafndan kompozisyonlar ve
projeleri hazrlanr. Osmanlda zaten
nakkahane vardr. Nakkahanede
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Semih rte: Belki o byk destekler ok da byk destekler deil. O

gnn koullarna gre insanlarn
talepleri ok fazla deil. imdi yle
mi? Kapdan kyorsun, biraz yol
gidiyorsun; para harcyorsun. O zamanlar gnlk ihtiyalar daha snrl.
Mesela 16. yzyln byk nakkalarndan Kara Memi, gnde 25,5 ake
alyor. 25,5 akeyi bugnn parasna
evirirsen en fazla 150 lira falan yapar. ok byk bir para deil. Bunu
yle deerlendirmek lazm: Bugn
sen 150 liraya neler alabilirsin? O zaman 150 liraya neler alabiliyordun?
Bu ekilde kyaslayp bir oran kurmak
lzm.
Mamure z: Bu meknda iimizi icra etmemiz ok ok nemli bir
ey. Ama benim iin bu meknda bu
ilerin icra edilmesi de mekn iin
ok nemli bir ey. Buras baka bir
amala da kullanlabilirdi. Ben buraya ilk geldiimde korktum buras
nasl adam olacak diye. Mmkn deil diye dndm. Ama Semih Bey
mimar olduu iin nasl yapabileceini ilk anda kestirdi. Bir buuk sene
sonra buras yola girmiti. Gerekten
binann da ans diyelim. Bizim daha
byk ansmz tabii.
bir ba nakka vardr veyahut kompozitrler vardr. Bunun yan sra da

mzehhipler vardr, mzehhipler de
kendi tasarmlarn kendileri yapabilirler.
Nakkahane slubu nedir?
Semih rte: O slup birinci derecede bir sipariin verilmesi. Daha
nceden siparii veren sultan. Yahut
sultana birtakm eyler sunuluyor.
Kuran- Kerim, dini kitaplar, dua kitaplarnn yan sra sanat kitaplar da
devrin ilim limleri tarafndan hazrlanyor ve hattatlar bunu yazyor.
Mzehhipler de onun ba sayfasn

tezhipliyorlar veya iine sslemeler
yapyorlar.
Mamure z: Devlet sanat olduu
iin tamamyla padiahn denetiminde, gzetiminde ve onun himayesinde oluyor. O gnn sanatlar
bugnk sanatlarla kesinlikle mukayese edilmez. Biz kendi abamzla bir eyler yapmaya alyoruz. O
zaman devlet sanat olarak kabul
edildii iin ok daha farkl deerlendiriliyor. Yani onlarn geim kayglar falan olmuyor. nk padiah
tarafndan destekleniyorlar.
Semih rte: Bu meknlar, iindeki yaamla varln devam ettiriyor.

Mesela biz buray almadan nce buras bir ara depo olarak kullanlm,
ondan nce yurtmu, tinerciler odalara girmiler kmlar, odalar simsiyah periand. Mimar Sinann duvar
stnde svalar vard. O kadar perianlna ramen buras gzmze
ok gzel grnd. Bir kere buras
Mimar Sinan eseri ve biz buray atlye olarak kullanyoruz. Sinan buralarda dolam, belki Nurbanu Sultan
da gelmi olabilir. Nurbanu Sultann
kurmu olduu vakf biliyorsunuz.
ok mtevaz da olmamak lazm, karnca kararnca deil bugn gerekten bir Osmanl nakkahanesindeki
alma slubunu biz burada sergiliyoruz. ok youn eitimler vermiyo87
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
cildiyle uraanlarla byk bir imi.

Biz burada sadece tezhip sanat yani
ssleme sanatyla urayoruz. Bugn levha sslemecilii olarak bunu
devam ettiriyoruz. Bir de mimari sslememiz var. Eski eserlerin restorasyonu ve yeni yaplan camilerin naklaryla urayoruz.
Burann sizin iin yrtt en
nemli vazife nedir? renci yetitirmek mi, bir sanat icra ediyor
olmak m, bir tasarm merkezi olmas m?
Mamure z: Nakhane kelimesi
bize en uygun kelime.
ruz. Her tarafta ebru teknelerinin kurulduu, tezhiplerin yapld bir sr

yer var. Biz burada daha ar, 20-25
kiilik bir talebe grubuyla alyoruz.
Burada insanlarn iyi bir ekilde yetimesini salayacak bir dzen var. Tezhip sanatyla ilgili projelerin, tasarmlarn, yzlerce levhann hazrlanmas
buradaki ba nakkaa ait. Tezhip konusuyla Mamure Hanm ilgileniyor,
ben mimari konularla ilgileniyorum.
Mamure Hanm tezhiple ilgili ta88
sarmlar yapp renklerini ayarlyor.

Sonra 15-20 senedir veya 3-5 senedir yetitirdiimiz kiilerle usta-rak
ilikisi devam ediyor. Kimisi yaldzn, altnn boyuyor, kimisi kontur
ekiyor, kimisi rengini koyuyor. Bir
nakkahane alma slubu budur.
Usta-rak olarak bir ie balayp almay tamamlama olaydr. Tabii eskiden uralan ey kitap olduu iin
kdyla, boyasyla onun yazsn yazan hattatlaryla, konuyu yazanlarla,
Semih rte: Biz burada iki tezyini

malzemeyi bir arada gtryoruz.
Biri mimari, dieri kitap ssleme
sanat. Her ikisini de profesyonelce icra ediyoruz. Bu konularla ilgili
mimaride de adamlar yetitiriyoruz
ama masa banda deil. Bizzat gidip inaatn iinde, mimarinin iinde
yetiiyorlar yani mek usul. Usta-rak ilikisiyle bir noktaya geliyorlar,
yle eitim alyorlar. Tezhip sanat
iin de ayn ey geerli. Medeniyetimizdeki izleri ayn zamanda ok iyi
takip ediyoruz. Mesela benim, tarihi
tezyinatla ilgili 30 senedir birikimim
var eski eserlerle ilgili farkl yerlerde rlveler yapmm, bu rlveleri
tasnif etmiim, dosyalar haline getirmiim, belirli noktalara getirmiim.
Bunlar inallah yayna girecek, ne
zaman ksmet olacak bilemiyorum.
Tezhip sanatyla alakal da yine ayn.
Mamure Hanm tezhip sanatyla ilgili
yepyeni tasarmlar yapyor. Elimizde
binlerce tezhip rnei var. Ama biz
demiyoruz ki bunlardan birini seip
onu yapalm. Tekrar yeni kompozisyonlar yapyoruz.
Mamure z: O binlerce rnek, kopya falan deil. Hepsi yeni tasarm.
Ayn eyi baka eyde kullanmam. Bir
rnei ok sevsem de ona baka ilaveler ya da eksiltmeler yaparm. ok
retince zaten ister istemez farkl olmak durumundasnz. nsann kendini tekrarlamas tatsz bir durum. Hem
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
eitimdeki hem uygulamadaki sistemleri biz gelitirdik.

Hi kimse bize Bunun byle olmas gerekiyor, byle yapn demedi.
Semih rte: Burann benim iin nem arz eden baka bir
yan daha var. Babamzdan gelen tezyini sanatlarla ilgili
almalarmz iki erkek kardeimle beraber gtryoruz.
Biz babadan bu ii devralm ikinci kuaz. Bizim ocuklarmzn da bu ii nc kuak olarak devam ettirmesi iin
keyifli taraf. Mesela benim kzm tezhip sanatyla urayor. Onun hocas Mamure Hanmdr. Olum mimari tezyinatla urayor. Kardelerimin ocuklar da bu konuyla
yakndan ilikililer. Yani biz burada bir taraftan aile sanatn gelecee tamaya da alyoruz.
Nakkahanedeki renci profiliniz nasl? renciler
haftada ka gn geliyorlar?
Mamure z: Hafta aras olduu iin ev hanmlar geliyor
ounlukla. rencilerimizin tamam hanm. Erkek renci de alyoruz ama gelmiyorlar ki. (glmeler)
Aslnda buraya ilk baladmz zaman cumartesi gnleri
Topkap Saray eitimleri devam ediyordu. Biz ikimiz de
retim grevlisiydik. Onun iin burada cumartesi gnleri hi balamadk. Eer hafta sonu da olsayd belki erkek
renciler gelirdi. Hafta ii altklar iin belki gelemiyorlar. rencilerimiz arasnda bu sanat profesyonelce icra
edenler de var, hobi amal gelenler de. Haftada 4 ayr
kur var. Bir kur; haftada 1 gn, saat. Bize 20 senedir
gelen renciler var. Artk gelmesine gerek yok ama buraya gelmeyi itici bir g olarak gryor. Motive oluyor
belki. 2008 ylnda buraya yani Nakka Tezyini Sanatlar
Merkezine tandk. Topkap Sarayndaki rencilerimizden buraya devam edenler de var. Fatihteki atlyemizde
balayp burada devam edenler de var. Sergilerimiz oluyor. Buraya tandktan sonra sergilerimizi burada amaya
baladk. rencilerin almalarn da sergiliyoruz.
Ahmet Hamdi Akseki Camii, Ankara
akirin Camii, Karacaahmet
Yaknlarda bir sergi olacak m?

Havalarn gzellemesiyle birlikte revaklarn altnda daimi
sergilerimiz oluyor.
Dini yaplarn i mekn tezyinatlarndan bahsedebilir
misiniz? Sizin tezyinatn yaptnz bildiimiz Mimar
Sinan ve akirin Camileri var? Baka hangi rnekleri
sayabiliriz?
Semih rte: En zoru eski eseri yaatabilmektir. Eskiyi restore etmek zordur. Bugn zaten lkemizde sluplu, gelenekli mimariye uyan dzeyde binalarn veyahut bugnn
mimarisine uygun binalarn pek fazla olduunu syleyemeyiz. Ne gelenei tam olarak takip edebiliyoruz ne de
modern binalar yapabiliyoruz.
Mimar Sinan Camii, Ataehir
89
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
90
Saymaya kalkarsak 5-10 tane ancak

modern bina kar. akirin Camii
bunlardan biri. Tabii o da yine klasikten, gelenekten hz alm, geenlerde vefat eden nl bir ustann,
Hsrev Taylann eseri. Geleneksel
mimariyi iyi bilen iyi bir ustann yorumudur oras. erisiyle tezyinatyla
da bir hanmefendi ilgilendi organizatr olarak. Mimarisinin getirdii
izgiler dorultusunda biz de orada
farkl ama gelenein yolunda bir yorum yaptk. Mimar Sinan Camii, klasik yaplarn devamnda gnmz
malzemesiyle yaplm gelenekli bir
mimaridir. Gnmz malzemesi diyorum nk gemiteki malzememiz bizim masif ta olarak yaplrd.
Gnmzde ise betonarmeden yaplyor. Betonarmenin tayc sistemleriyle, onlarn boyutlaryla gemiteki
ey ayn deil. En basit olarak unu
syleyeyim: Bu boyuttaki bir caminin iine girildii zaman betonarmenin boyutlar bellidir ama masif
bir mimaride 4-5 misli kalnlnda
bir mekndr. Dolaysyla bu, gelenekle bugnk malzeme arasnda
ok nemli bir biimsellik yaratyor.
Eer bu biimi bilen usta mimarsa
ona gre onu organize ediyor. Dolaysyla bizde 20. yzylda, 1960dan
gnmze kadar yaplan mimaride
ok hata var.
Sizin slubunuz iin ne diyebiliriz?
Semih rte: Sra d olarak adlandrlsa da, her camide farkl ssleme
yapyor olsam da, gelenekten devam
eden almalar diyebiliriz. Bu arada
baz yeniler var tabii. rnein evvelsi sene alan Ankaradaki Ahmet
Hamdi Akseki Camii gibi. Onun iin
bir yorum diyebiliriz. Bu cami iindeki tezyinat hem teknik olarak hem
de biim olarak ok farkl bir ekilde yaptk. Klasik bir kubbe anlay
deil, ok farkl bir kubbe, tamamen
hsnhatlarla yaplm bir tezyinat
oldu.
2007den beri eenistanda birok
cami yapld. Onlar savatan ktktan
sonra medeniyetin merkezi camidir

dsturuyla, o medeniyeti kurmak iin
cami yapmyla ie baladlar. Orada
da ok nemli almalarmz var.
Bunlar tipik Osmanl mimarisi slubunda yaplan almalardr. Son olarak yaplan bir cami var o da gene
bir yorum camisidir. Tezyinat yine bizim tarafmzdan yaplmtr. indeki
tezyinat bugne kadar hi uygulanmam, hibir yerde yaplmamtr.
Btn i projesini, sadece kalem ii
deil ya da ahap ilemesi deil, onlarn haricinde mihrab, minberi, hals, kubbesinin tepesindeki alemine
kadar biz ekillendirdik. ok gzel
bir eser oldu. Bunlar yenilik olarak
sayabiliyorum.
Son 5-6 yl ierisinde yaptmz sva
st naklar, ahap stne yaplan
naklar var. ok kymetli almalardr. ok youn olmamakla beraber
yine de gemiten gnmze kalm
gzel rneklerini gryoruz. stanbulda ya da Trkiyede kalem ii ahap st tekniinin ncln ben
yapmmdr hem isim olarak hem
de teknik olarak. Ama maalesef yurt
iinde ok fazla rneim yok, yurtdnda daha ok. eenistanda ok
youn almalarm var. Yeniler, yenilikler yaplacaktr mutlaka ama yeniliklerin yaplabilmesi iin yeniliklere
cevap verebilecek, uyabilecek yeni
projelerin olmas lazm. Bu konuyla
ilgili yetimi nakka olmas lazm
ki projeye uygun tasarmlar yapsn,
yeni birtakm sistemler ortaya koysun. Maalesef o da zaten ok fazla
yok. Evet bu konuda ok ey syleyebiliriz ama her eyden nemlisi;
gemiteki sanatmz, geleneimizi
bugn salkl bir ekilde koruyup
gelecek kuaklara restorasyon ad altnda tayabilmemizdir.
Devlet, elindeki byk messeseleri
ihale yoluyla restorasyona karyor.
Drt yz, be yz yllk bir eseri korumak iin, bugne kadar gelmi bu
eseri iyiletirmek iin seilen firmann konuyla ilgili bir gemiinin olmas lazm.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Bu konuda yetien insanlara gelirsek,

iki yllk okullar var restorasyonla ilgili. Liseden sonra bu okulu bitiriyor,
restoratr unvan alyorlar. Bir restorasyon bu kadar kolay olabilir mi?
Tabanndan tavanna kadar tamamen
her eyi nakl bir bina dnn, sadece sva stndeki kalem ii diye
adlandrdmz eyler deil bahsettiim. Tabandaki hal, deme, mermer ya da tula, btn kolonlarnda
kelerinde mukarnas diye adlandrdmz noktalar, zerine svanan
al kullanlan ta Her ey tamamen
tezyinat ve bunlarn hepsi belirli bir
akort eklinde yaplm almalar.
imdi burann bana geip: Elimizde kfeki tandan yok, buraya
betonarme sva yapalm demek ne
kadar doru olur? Eskiden kubbede
tulada, hafif, enterasan bir sva olan
horasan kullanlrd. O yok, o zaman
biz bunu svayalm demek ne kadar
doru olur? Ya da Kalem iinin altna
imento svasn yaptktan sonra kire badanas ekip naklar yapalm
demek ne kadar doru olur? Eskiden
badanann stne nak yapmamlar, ince perdahi diye adlandrdmz
al taklidi bir sva var, onun zerine
nak yapmlar. Yani malzeme farkl, i farkl, ruh farkl. Btn sreler
hepsi farkl.
Bugn lkemizde bir sr yerde
restorasyon var. Sadece Trkiyenin
deil, Avrupann da en nemli eserlerinden biri diyebileceimiz Sleymaniyenin kubbesinde bile Avrupa
kalemi olan naklar var. 19. yyda
hasbelkader yabanc bir mimarn
stanbulda yapt tamiratlar ierisinde yer alm Sleymaniye Camii.
Bu mimar, bizim naklarn hepsini
kapatm veya svalarn dkm, Avrupa ii bir ssleme tezyinat yapm.
Biz bugn Efendim bunu koruyacaz, aman bu dklmesin! diye
feryat figan ediyoruz. Yani bizim sanat tarihilerimizin, mimarlarmzn
olduu bir heyet Biz barou koruyalm, rokokoyu koruyalm diyorlar.
91
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Neyi koruyacaksn? unu syleyeyim

bunlarn kt niyetlerle yaplmadn dnyorum. Artk bir sistemin
getirisi bu galiba. Ben kiileri, kurumlar ya da insanlar sulamyorum. Bu
Cumhuriyet devrinden bugne kadar gelmi sistemlerin neticesi. Bu
konularla ilgili bir sr stat konuuyor feryat ediyor, ah vah ediyorlar
ama o ahlar vahlar bitmiyor.
imdi dnn, u duvarda veya

tavanda ok gzel bir nak var 16.
yydan kalma ve zaman ierisinde
sva yaplm. Siz de o svay sonradan kaldryor alttan hoop gzellii
buluyorsunuz. Yani 400 senelik maziyi orda prl prl hale getiriyorsunuz.
Bunu salamlatrmak lzm. Hakikaten bu ypranm yorgun meknlar
canl bir hale getirmek, daha dorusu kuvvetlendirmek kolay deil. Her
bir detay iin konunun uzman lzm.
Gemie gre bugn daha ok imknmz var, fen daha ilerde. Bu da
gnmzde daha iyi eserler verilemez mi sorusunu akla getiriyor.
Siz ne dersiniz?
Semih rte: Tam tersi, bunun teknoloji ve fenle hi alakas yok. Biz
16. yzylda yaamadmz iin, o
edeple, o terbiyeyle, o ruhla yaamadmz iin o ruhu eserlere yanstamyoruz. Btn olay bu aslnda.
Yoksa gemitekiler o kvrak fralarn kullanmak iin fezadan inmediler.
Bugn teknoloji var, eit eit fra
92
yaplyor deil mi? Biz bu ie yeni

baladmz zaman sfr numara
fra en ince frayd. imdi 10 sfrl
fralar var, belki daha da ileri. Bir dnn yani o zamanda insanlar neyle
yapyordu? Hep sylenir, yazlr, izilir. Alt aylk kedinin ense kkndeki
bilmem ne kln alyorsun, bir tahtaya saryorsun, zor ilerdi yani. imdi
eline fray alyorsun gayet gzel.
Ayrca mthi k sistemleri var, eskiden sadece gn ndan istifade

ediliyormu. lerini yapabilmek iin
kandilde mum nda alyorlarm. Dediim gibi teknolojinin
fevkalade nimetleri var ama hangi
ktlar kullanyoruz, paspartu diye
adlandrdmz ktlar kullanyoruz. Asitli kt, yarn br gn bunlar yok olup gidecek.
Tezhip sanatn renmek isteyenlere neler sylemek istersiniz?
Mamure z: yi rencilerin yetimesi gerekiyor. Her renmek isteyen renemez. Yetenei olan, seven, sayg duyan iyi bir ekilde yetiir.
Bugn bakyorsunuz Falanca bunu
yapyor, demek ki iyi para getiriyor
diye bu ie kalkanlar oluyor ya da
Kendime bir stat edineyim, bu ii
yapaym diyenler. Bu tr amalarla bu ie giren insanlar var. Bunlarn
sanata olumlu hibir katks yok. Gerekli eitimi tamamlayp Allah vergisi
yetenei de varsa zaten getirisi olacaktr. Sevmek ve bir yaam biimi
haline getirmek gerekiyor.
Sanatta bu noktaya gelmenizde

nemli bir yeri olan hocanz Sheyl nver Beyle ilgili olarak bize
anlatabileceiniz ilgin bir anektod var m?
Mamure z: Tezhibe baladm zaman yam ok kkt. Yaptklarm
dikkati ektii iin btn hocalar benimle ilgileniyorlard. Atlyede evremle fazla ilgilenmiyordum. Sadece
Sheyl Hocay biliyordum. tekileri
daha henz tanm deildim.
Bir gn hocaya bir eyler danmak
iin birileri geldi. Karakydeki tnelin bilmem kanc yldnmym,
onunla ilgili bir vitrin mi yaplacakm
yle bir ey. Sheyl Hocaya bu konuda danmaya gelmiler. Sordular
Bize ne anlatrsnz hocam? diye.
Hoca, Ben size onun ilk biletini vereyim dedi. Karsndakiler hayretler
iinde kaldlar. O kadar ok ey biriktirmi ki. Hibir eyi atmam, onu bir
deftere koymu, yaptrm. Onunla
ilgili notlar alm. Bugn benim diyen arivci Sheyl Hoca kadar arivci
deil.
ki sene nce Glbn Hanmn (Sheyl Hocann kz) evine gittik. Sheyl Hocann kulland bir oda var,
orada hep onun eyalar duruyor. Bir
ekmeceyi atk. Glbn Hanm, Semih Bey, Recep Bey ve ben defterlerine bakyoruz neler var diye. Glbn
Hanm bana bir ey uzatt, Buyurun
bu sizin dedi. Hocann yazsyla, sadece Latin harfleriyle, Mamure z
yazyor. Gerisi Osmanlca, benimle
ilgili notlar alm. Dnebiliyor musunuz? O gn o ekmeceden onun
kmas ok muhteemdi benim iin,
hi kmayabilirdi de. Mzeye giden
defterlerden de olabilirdi. Baka trl bir eydi Sheyl Hocann kiilii
CM
MY
CY
CMY
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
93
Van Mourun izimiyle saz alan Trk Kadn
Osmanl
Dneminde
Kadn Ve Sanat
Sennur Sezer
Yazar
Osmanllarda kadn ve sanat

dendiinde nce edebiyata eilmek
gerekiyor. O dnemde kadnlarn evde
zel eitim grd biliniyor. Bu tr
edebiyatlarn adlarn duyurmalar
airlerle grmeleri saray ya da
tekke evresinde olabiliyor. Amasya,
Trkmen geleneinin kadn-erkek
eitliine inanan yapsyla ve ehzade
saraynn olanaklaryla ilk air kadnlar
Zeynep ve Mihriyi karmtr. kisi
de saray grevlisi, devletlilerin sz
arkada yani musahibedir.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Osmanl Dneminde Kadn Ve Sanat / Sennur Sezer
Osmanl dneminde de sanatta sz

sahibi olmak, gnmzdeki gibi belli
evrelerin kabulne balyd. Hattatlar belirli bir kurul nnde icazet denilen bir tr diplomay alacak, airler
dnemin yazarlar szlkleri olan tezkirelere geecek, mecmua denilen
derlemelere not edilecekler ki varlklar kabul olsun ya da var saylsnlar.
Ancak bu kayda gemek ehir hayatnda yer alan sanatlar iin sz
konusu. Yoksa bir trky yakan, bir
nefesi syleyen, ehirden ehire dolaan, k kahvelerinde boy gsterip
ekien biri deilse adn kim bilecek.
Tekkelere bal kimi kadn mritlerin
adlarn kullanarak iir yazanlar olmu, ama nefesini dile getirmeyen
kadn saysn bilmiyoruz.
Aslnda sanat dallar arasnda bestecilerimizin tarihini iyi bilmediimizi
syleyebilirim. nk musikimiz usta-rak ilikisi iinde ve mek (altrma) yoluyla aktarldndan ka
bestecimiz var, bestelerin gerek aln biimleri nasldr pek bilinmiyor.
Ya da varsaymla yetiniyoruz. Eer
Osmanlya esir denlerin arasnda
mzikiler olmasa (mesela Ali Ufki
Bey) bir dnemimizin kaytlar olmayacakt.
Bu arada Divan Edebiyatyla ilgili
Batl aratrmaclardan bir Hammer
ardl Trkolog hanmn [Comtesse
Dora dIstria,( 1828-1888)] 1800l
yllarda yazd edebiyat tarihinin
(Osmanllarda iir) kadn airleri
nemseyen satrlar olmasa ben 1516. yzylda kadnmzn iir yazdn dnemeyecektim bile. Geri
bu aratrmac bana epey yol gsterdiyse de onun and kimi adlarn
gerekliini/varln onaylatamadm
belgelere. Ama ne ok airin divannn gnmze ulamadn bilmek
de bir teselli.
Osmanllarda kadn ve sanat dediimizde nce edebiyata eilmemiz
gerektiini, kadnlarn evde zel
eitim grdn biliyoruz. Bu tr
edebiyatlarn adlarn duyurmala96
r airlerle grmeleri saray ya da

tekke evresinde olabiliyor. Amasya,
Trkmen geleneinin kadn-erkek
eitliine inanan yapsyla ve ehzade saraynn olanaklaryla ilk air
kadnlar Zeynep ve Mihriyi karm.
kisi de saray grevlisi, devletlilerin
sz arkada yani musahibe. III. Muratn saraynda da Amasyal musahibe bir air kadn var: Aye Hubba (ya
da Hubbi). Eer Hubba olmasa ne
Zeynepi ne Mihriyi aklamak olas.
Zeynebin eyhiye, Mihrinin Necatiye nazireleri yznden Nihat Sami
Banarlnn dt yanlgya inanmak iten deil. Osmanl Edebiyatnn ilk kadn airlerinin XV. yzylda
ortaya kn, Nihat Sami Banarl, u
ekilde yorumlar: Bu hdise, Divan
iir lisannn ve Divan kltrnn, ev
ve aile harimine nfuz ettiini gsterir; bu kltrn, ev kadnlar ve gen
kzlar arasnda yayldn; ehir kadnlarnn, iir ihtiyacn, hatta okuma,
yazma ihtiyacn tatmin edecek bir
sevgi ve alka kazandn belirtir. (...)
Ayrca bu asrn eyhi, Ahmed Paa,
Nect gibi birinci snf airlerinin ev
kadnlar arasnda okunduu ve iirlerine nazire sylemek yolunda gen
kz ve kadnlarda bir heves uyandn, bu airlere kadnlar tarafndan
sylenmi nazirelerden reniyoruz.
Neyse ki Mihri uluslararas bir ne
sahip, Divan Trkiyeden nce yurtdnda basld. Mihriye rnek tuttuumuz Musahibe Aye Hubba ise
Kanunnin stkardei Beiktal eyh
Yahya Efendinin byk torunudur.
Yavuz Selimin ehzadeliindeki hocas Amasyal emsi elebinin ei
ve teyzesinin kzdr. Hubb Hatun,
emsi elebi ile evlenince saraya girdi. Ei emsi elebi 1553 ylnda hac
yolunda lnce sarayda, sultann hareminde kald. Aye Hatunun bu konumu Sultan III. Murad dneminde
de devam etti. Hubb 1589da stanbulda ld. Kabri Eypte Feshne
caddesiyle Kzldeirmen sokann
birletii yerde, cadde zerindedir.
Hubbi/Hubbann ehzadenin deil
de padiahn musahibesi oluu tez-
kirelerdeki durumunu da olumlu etkiledi ama elimizde fazla iiri yok.

Divan edebiyatnn kadn airlerini
bir telefon rehberi gibi arka arkaya sayp haklarnda bilgi vermemek
saygszlk olur. Ancak bu kadn airlerin sekin ailelerden geldiklerini,
Mihri dnda kadn-erkek eitliinden hem de divann banda (tazarru blmnde) sz eden olmadn
sylemek gerek. Yoksul bir aileden
gelen tek divan edebiyat kadn airi
Yaar Nezihedir (Bklmez) (18801971). Onun da yazmay kendi kendine rendiini, kendi kendini yetitirdiini ekleyelim.
Fatma Aliye Hanm
1862de stanbulda doan Fatma

Aliye Hanm, ilk kadn romancmz, ilk
kadn felsefecimiz, ilk kadn evirmenimizdir. Tanzimat dneminin devlet
adam Ahmed Cevdet Paann kzdr. Balangta imzasn Bir Hanm
diye att. 1936da stanbulda ld.
Kadn haklarndan, kadn-erkek eitliinden ilk kez sz eden yazar saylr.
Kadnlarn ok fazla toplum hayatna
karmadan renecekleri sanat kukusuz hat sanat olmal.
lk akla gelen kadn hattat bir airdir:
Ani (Fatma) Hatun [. 1710]. Tebrizli
Hoca Sadeddin Hseyincann kzdr. Hace-i Zenan (Kadnlarn Hocas) lakabyla anlr. Arapa renmiti. Bir divan olduu syleniyorsa
da bulunamamtr. Usta bir hattat
Osmanl Dneminde Kadn Ve Sanat / Sennur Sezer
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
olarak n yapmtr. Yeniehir-Fenerde (Yunanistan, Larissa) yaamn yitirmitir.

kinci nl kadn hattat Esma bret Hanmdr
[. 1780?] Hattat Mahmud Celaleddinin ei
olan Esma Hanm, Serhasekiyan- Hassa Ahmed Efendinin kzdr. Hat sanatn ei Mahmud Celaleddinden renerek icazetname
ald. Topkap Saray Mzesinde yazd bir
Hilye-i erif (Peygamberimizin sfatlarn anlatan yaz) vardr. Bu levhann arkasndaki
aklamada, Esmann bu almay 15 yanda yapm olduuyla eserin smarlannn
yks bulunmaktadr: Eseri smarlayan Kaftanc Salim Aadr. Aa, Hilye-i erifi Sultan
III. Selim ve annesi Mihriah Valide Sultana
armaan etmi; Sultan Selim, Esmay baars nedeniyle dllendirmi ayrca ona gnlk gelir balamtr. Kaftanc Salim Aa da,
Esmann yeteneinin dier kadnlar zendirmesi dileiyle Esmaya bret lakabn
vermitir. Esma bret Hanm zel bezemeleri
ile dikkat eken iki de Kuran yazmtr.
Esma bret Hanmn gnmze ulam bir
hilyesi, Antik A..nin 2002de dzenledii
bir mzayedede,16 yanda iken yazd ilk
Kuran 2008 ylnda Christies de (Londra)
sata karlmtr. 1827 ylnda 47 yanda
iken yazd ikinci Kuran ise Topkap Saray
Mzesindedir.
Osmanllarn zellikle konak ve saraylarnda
mzik ve saz dersi alan grevli kadn kalabalklar dnldnde dnemlerinde epey
kadn virtz olduunu dnmek zor deil.
Szl geleneimizin kadn sayp kalfa olarak and besteci Reftarn (IV. Mehmet Dnemi) kimlii ve gerekten kadn olup olmad
bilinmiyor.
XIX. yzyln ikinci yarsndan nce yaam olup da eserleri bilinen ve alnan tek kadn bestecimiz Dilhayat Kalfadr
(1710?-1780?). III. Selimin cariyelerindenmi. Tambur ald ve sesinin gzellii ile tannd sylenir. Dilhayat Kalfann Evcr makamndaki perev ve saz semaisi, mek
gelenei ile XX. yzyla ulam ve Darl-Elhn Tasnif Heyetince saptanmtr. Ayrca XVIII. yzyl gfte mecmualarndan Hekimba Mecmuasnda Dilhayat adna kaytl
on be eseri vardr.
Bir baka kadn besteci, air hsan Raif Hanmdr (1877
Beyrut, 4 Nisan 1926 Paris). Kse Mehmet Paann
kz olan hsan Raif Hanm, zel hocalardan Trk ve
Bat musikisi eitimi ald. arklar E.R. imzasyla R-
Esm bret tarafndan yazlan Sls Nesih Hilye-i erfe
bap Mecmuasnda yaynland. Kimseye etmem ikyet, alarm ben halime (Szink) en nl eseridir.
Leyla Hanm (Saz) anlarnda haremde btn yeleri kadn olan bir orkestradan da sz eder. Besteci ve air olan
Leyla Saz (1850 stanbul- 7 Aralk 1936 stanbul), yedi yl
Saray- Hmayunda nedime olarak yaad. Hocalar Nikoos Aa, Medeni Aziz Efendi, Asdik Aadr. Piyano da
alan Leyla Hanm 200n zerinde beste yapmtr. lmnden yl nce de Saz soyadn almtr. En nl
bestesi Mni oluyor halimi takrire hicabmdr. (Szidil)
Drri Nigar Kalfa, Adile Sultan, Hatice Sultan, Esma Sultan,Fatma Sultan, Fatma Gevheri Sultan besteler yapt
kaydedilmi kadn devletliler. Aralarnda marlar, polkalar
besteleyenler varm: Belki hl o besteler alnr gemiler
gemeyen bir ummanda.
97
Cumhuriyet Devrinin
lk mzehhibelerinden

Kitabna Dir...
Prof. Dr. F. iek DERMAN
Marmara ni. GSF. Emekli retim yesi
20. yzyln sanat kprs hocalardan

biri olan Fatma Rikkat Kunt Hanm,
hayatnn elli yln tezhip sanatn
nce renip sonra retmekle
geirmi, saysz renci yetitirmi ve
eser vermitir.
Rikkat Kunt Hoca Hanm kitab, Rikkat
Hanmn rencisi Prof. Dr. F. iek
Derman ile 1976 tarihinde balayan
ilk dersden itibaren anlatlan bilgiler
ve eitli suallere aldm cevaplarn
derlenmesiyle hazrlanmtr. Bu
notlara Rikkat Kunt Hoca Hanmn
sanat grleri ve Akademide hocalar
arasnda yaanan hadiseler de ilave
edilmitir.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Cumhuriyet Devrinin lk mzehhibelerinden Rikkat Kunt Hoca Hanm Kitabna Dir... / Prof. Dr. F. iek DERMAN
Hat: NecmeddinOkyay, Cel Muhakkak Besmele

Tezhip: Rikkat Kunt
1903 ylnn 27 Nisan gn, stanbul

Beylerbeyinde dnyaya gelen Fatma Rikkat, Osmanl devrinde devlete
vli, nzr ve yn zas olarak hizmet
eden fikir ve ilim adam, Hseyin Kzm Kadri Bey (1870-1934) ile Gzde
Hanmn (1886-1950) kzdr. Hayatnn tam elli yln tezhip sanatn nce
renip sonra retmekle geirmi,
saysz renci yetitirmi ve eser vermitir. Devlet Gzel Sanatlar Akademisinde (DGSA) kadrolu olarak tezhip dersleri veren ilk hanm hocadr.
100
Rikkat Kunt Hoca Hanm evde torunuyla birlikte
Rikkat Hanm, bu elli yllk zaman

dilimi iinde deil mkfatla taltif
edilmek, renci bulmakta ve sipari almakta dahi zorluklar yaamtr.
Karlat glkler onu hibir zaman yldrmam ve inand yolda
azimle yrmesi syesinde, bu sanat
asl kaideleriyle korunarak gnmze ulamtr. XX. yzylda sanat kprs olan hocalardan biridir.
Gelenekli sanatlarmzda usta-rak
usulyle srdrlen derslerdeki n-
celikli gye, Allahn rzasn kazanmaktr, madd al-veri sz konusu

olmaz. Vaktiyle hocasndan karlksz olarak bu sanat renen hoca,
retme zaman gelince, kendi de
rencilerinden cret talep etmez.
Bylece, yeni nesil iinden tlip olanlara ayn ekilde reterek hem hocasna olan borcunu demi, hem
de rencisinin ilerde bu sanat ayn
ekilde retmesini salam olur.
Madd menfaat sz konusu olmadndan manev kazan, muhabbet ve
sevgi, sanatn bozulmadan devamn
temin ederdi. zlerek, bu zincirin
son halkasnn bizim neslimiz olduunu ifade etmeliyim. Gelenekli sanatlarmz, dier sanat dallarndan
ayran en yksek ve eriilmez zellii
olan bu muhabbetli sanat eitimi,
gnmzde -birka istisna dndamaalesef devam etmemektedir. Kitabn hazrlanmasnda en ok bu husus mil olmu ve on yl sren rnek
bir stz-tilmz mnasebetinin yazl
olarak gelecek nesillere kalmas arzu
edilmitir.
Karl olmayan ve asla denemeyen bu husus, yni sanatn sevgi ve
muhabbetle devam, hocay talebe-
Cumhuriyet Devrinin lk mzehhibelerinden Rikkat Kunt Hoca Hanm Kitabna Dir... / Prof. Dr. F. iek DERMAN
nin hayatnda eriilmez bir yere yerletirir. Ana-baba bir

insan gkten yere indirir. Ama o kimseyi yerden alp tekrar
ykselten hocasdr - Hocalarn glgesi daima rencisinin
stnde durur - Ustas olmayann ra da olmaz-Usta,
ustasnn yannda dima raktr-Ustasz sanat, haramdr
szleriyle ok veciz biimde belirtilen hoca hakk, denmez, denemez.
Sanat vakf gibidir, verdike artar ve tlibine karlksz retilir dncesini kendisine rehber edinen, tarihimizdeki hakk sanatkrlar, eserini satm, sanatn satmamtr.
Hoca, hibir zaman creti denemeyen bir pnardr. Daima verir, ehlini bulunca seve seve yetitirir. nk bilir ki:
lmin ve sanatn zekt, onu vermektir.
Kubbealt Kltr ve Sanat Vakf tarafndan 2013 ylnda baslan Rikkat Kunt Hoca
Hanm kitab, 1976 tarihinde balayan ilk dersden itibaren anlatlan
bilgiler ve eitli suallere aldm cevaplarn
derlenmesiyle hazrlanmtr. Bu notlara Rikkat
Kunt hocamn sanat grlerini ve Akademide
hocalar arasnda yaanan hadiseleri de ilave
ettim. 1986 ylna kadar,
duyduum, grdm
ve dinlediim bilgileri,
kalemimin gc nisbetinde satrlara dkmeye
altm.
Metnin
hazrlanmas
tamamlannca, asl zaman alan ve bir araya
getirmekde zorlandm
husus, hocamn elinden
kan bezenmi eserlere ulamak oldu. eitli koleksiyonlara dalm olan bu
eserler iinden, birbirine benzemeyen farkl desenlerle
ilediklerini ve zenle bezeyip imza koyduklarn semeye dikkat ettim. Bunlara ulamak tahminimden fazla vakit
ald. Bir ksmnn ineli desen kalblarn da kitaba yerletirerek, Hocamn, tezhibleme safhasnda izdii desen tasarmlarn, renk denemelerini ve deiik slp rneklerini
gstermek istedim. nk bir sanatkrn sanat gcn ve
seviyesini tamamlanm eserinden ziyde, aray iindeki
denemeleri ortaya koyar.
1942 ylnda DGSAden mezun olan Rikkat Kunt, hocalk
evveli 1944-1948 aras drt senesini, Akademi ktphanesinde alarak deerlendirmitir. Sahip olduu ya-
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
banc lisn, ir Mehmed kifin (1873-1936) eitimiyle kazanlm zengin Trkesi ve Osmanlca bilgisiyle bu
ktphaneye hizmet etmitir. Zamannn en zengin sanat
kitaplarn barndran bu kitaplk, ne yazk ki 1948 yl Mart
aynda bir yangn neticesi kaybedilmitir. Kunt Hocam kitap sevgisine ramen, evinde geni ktphane meydana
getirmeyi dnmemi, alma odasndaki ufak kitaplnda, adedi fazla olmayan kitaplarla iktifa etmitir. Mevcud kitaplar iinde tam takm halinde yer alan Franszca
Larousse dikkatimi ekerdi. Bir gn, ne vesileyle olduunu
tam hatrlayamyorum, bu ansiklopedinin Kunt maddesinde kendisine ayrlan satrlar gstererek Bana, bu eref
bile yeter dediini belirtmeliyim.
Edebiyat Sanat ve Kltr Aratrmalar Dernei (ESKADER)in 2013 yl armaanlar arasnda, Rikkat Kunt
Hoca Hanm kitabnn Klsik Trk Sanatlar dalnda
dle lyk grlmesi bizleri memnun etti. Vefatndan 27 yl sonra, onu anlatan bu kitap ile asl dle
deer grlen hocamdr.
Vesle olmann kr iindeyim. Bir neslin ektiini,
bir nesil bier derler; hocamn ektii sanat tohumlarnn semeresini bugn
bizler topluyoruz.
Hayatta iken kendisiyle yaplan bir mlkatta Kunt
Hocam Tezhib sanatnn
istikbali hakknda ne dnyorsunuz? sorusuna
yle cevap vermiti:
stikbali Allah bilir, mlmunuz. Ama benim dncem u: Eski ykseli devrine ulamak ve hele onu amak mmkn deildir artk
Hat: Hamid Ayta, Cel sls levha
Tezhip: Rikkat Kunt
1981 ylnda yaplan bu grmede hocamn gelecek hakkndaki bu dnceleri krler olsun ki bugn ok farkl
bir noktaya ulat. Artk uluslararas yarmalarda Trk sanatkrlar birincilik kazanarak sanat seviyesini eserleriyle
ispt ediyorlar.
Tam on yl evinin kapsn andrdm, rahle-i tedrsinde
bulunduum, bitmez tkenmez sorularmla yorduum
ve sonunda: Elimi size brakyorum szn kendisinden
duymak bahtiyarlna eritiim hocam 14 Ocak 1986da
kaybettik ve Beylerbeyindeki Kplce kabristanna defnettik, mekn cennet olsun.
101
stanbulun
Rengi Erguvan
Srur ztrk
Yazar
Erguvan enlii, baharn btn

gzelliiyle kendini gsterdii
erguvanlarn rengrenk at
gnlerde Emir Sultan halife ve
mridlerinin, Osmanl lkesinin drt
bir yanndan kalabalklar hlinde
Bursada Emir Sultan derghna
gelerek, bir hafta boyunca zikr
tevhid icra etmeleri, dier tekke ve
derghlar ziyaret ederek sohbete
katlmalardr. Bir hafta sren bu
fasl, eitli toplantlar, davetler,
ehir gezileri ve benzeri cemiyetlerle
enlenir; bu durum, ehirde bolluk,
bereket ve meserret olarak alglanrd.
Fotoraf: Fatih DALGALI
Ahmet Hamdi Tanpnar, Be ehir
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
stanbulun Rengi Erguvan / Srur ztrk
stanbulun doum gn ve
Erguvan
Ta Dou Roma mparatorluundan
beri bu ehirde baka bir renk, baka
bir koku var ki ne o stanbuldan vazgemi, ne de stanbul ondan. Onun
ad, erguvan
Constantinus, stanbulun surlarnn
inasn tamamlayp ehrin resm aln yaptnda takvimler 11 Mays
gsteriyordu. stanbulun doum
gn olan bu tarih gnde, erguvan
aalar iek am hldeydi. O gn,
erguvan, stanbulun rengi olmaya
lyk bulundu... mparatorluun armasnda ve imparator ailesinin kyafetlerinde erguvan rengi kullanlrd. Erguvan Boyas Loncasna ye
ipekilerin dokuyup zel bir deniz
salyangozuyla boyadklar ipeklileri
sadece imparator ailesi kullanabilirdi. Sradan insanlarn kyafetlerinde
bu rengi kullanmalar yasakt.
Tamara Talbot Ricen Bizansta Gnlk Yaam isimli eserinde anlatld-
104
na gre imparatorie, duvarlar porfir

rengi kumala kapl Erguvan Renkli
Sarayda yaard. Gelecein imparatorlar bu sarayn Erguvan Rengi
Yatakodasnda doarlard. Prens ve
prensesler Erguvan iinde domu
anlamndaki Porfirogenitos unvann tarlard. Hatta Bizans soylular,
soyluluklarn vurgulamak iin kanlarnn erguvan renginde aktn sylerlerdi
Erguvan, Hristiyan kltrnde Judas
Tree yani Yahudann aac olarak
bilinir.
Efsaneye gre Yahuda, Hz. say 30
gm karlnda ele verdikten
sonra piman olup kendini erguvan
aacna asar. Erguvan aacnn bundan duyduu utan sebebiyle dallar
arpk urpuk bir hale gelir, iekleri
de utancndan kzararak, bildiimiz
ve o kendine mahsus erguvan rengini alr. Efsaneye gre efltunla krmz
arasndaki tonlarda gezinen o harikulade renk, byle oluur.
Gerekte ise, o devirlerde erguvan

rengini elde etmek hayli meakkatli
bir imi. Erguvan rengi boya, Dikenli Salyangozlardan elde edilirmi. Bu salyangozlarn salgladklar
sarmtrak bir sv, havann ve gne
nn etkisiyle erguvan rengine dnrm. Bir salyangozun salglad sv miktar ok az olduundan,
tahminen bir buuk gram boya iin
yaklak 12 bin salyangoz yakalamak
gerekirmi
stanbulda erguvan mevsimi
Eski metinlerde ergevn ya da ergavn eklindeki sylenileriyle
karmza kan erguvan, Farsadan
dilimize gemi. Nisan aynn balarndan Mays aynn ortalarna kadar
devam eden zaman dilimi, stanbulda erguvan mevsimi olarak anlr. zellikle de 23 Nisandan sonra
Mays aynn bana kadar olan sre
ierisinde Boaziinde tam bir erguvan leni yaanr.
stanbulun Rengi Erguvan / Srur ztrk
Sheyl nver, Neden stanbulda Maysa erguvan demezler, neden Boaziine erguvan boaz demezler? diye
sorarak, bir isim deiiklii teklifinde bulunacak kadar, erguvan Mays ay ve Boazii ile zdeletirir.
Orhan Okay, eski stanbullularn, zellikle Boazii sakinlerinin, cemrelere, nevruza dikkat etseler de asl baharn
geldiine erguvanlarn iek amasyla kani olduklarn
kaydeder.
Ahmet Hamdi Tanpnarn, klimimizde glden sonra
bayram yaplacak bir iek varsa, o da erguvandr deyiinin de tarih bir dayana var; zira yzyl ncesine kadar
Bursada bir bahar gelenei olarak Erguvan Bayram kutland biliniyor. ener Demirelin, Trk iirinde erguvan
zerine bir deneme balkl makalesinde naklettiine
gre, Evliya elebinin Erguvan Cemiyeti Fasl diye sz
ettii bu gelenek, Emir Sultan tarafndan balatlmt. Her
yl Nevruz balarnda Anadolunun drt bir yanndan Bursaya gelip Emir Sultan trbe derghn ziyaret eden derviler, sabahlara kadar zikrederlerdi. Tanpnar, sz konusu
Erguvan enliklerini Be ehirin Bursaya dair blmnde
yle anlatyor:
Erguvan enlii, baharn btn gzelliiyle kendini
gsterdii erguvanlarn rengrenk at gnlerde Emir
Sultan halife ve mridlerinin, Osmanl lkesinin drt bir
yanndan kalabalklar hlinde Bursada Emir Sultan derghna gelerek, bir hafta boyunca zikr tevhid icra etmeleri,
dier tekke ve derghlar ziyaret ederek sohbete katlmalardr. Bir hafta sren bu fasl, eitli toplantlar, davetler,
ehir gezileri ve benzeri cemiyetlerle enlenir; bu durum,
ehirde bolluk, bereket ve meserret olarak alglanrd.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
dzenleyerek erguvan temaasna kacak kadar erguvan

sevdals olan Halk Dursun, erguvann hda-y nbit,
yani tabi ortamnda kendiliinden bitiveren bir bitki olduunu belirttikten sonra, onun bir bahe aac deil
koru aac olduunun altn iziyor. Fethi Paa Korusu,
Ali Saib Efendi Korusu, eyhlislm Cemaleddin Efendi
Korusu, stinye Korusu, Hidiv Korusu, Mihrabad Korusu,
Cemile Sultan Korusu, Emirgn Korusu, erguvanlar doya
doya seyredebileceiniz korulardan bazlar Yldz Park,
Rumelihisar civar, Kk amlca gibi stanbulun daha
pek ok yerinde de baharn erguvan hediyeleriyle karlamak mmkn.
Herekeden balamak zere zmit Krfezinin gney cephesindeki erguvanlarn gzelliini fark eden Osmanl, o
blgeden erguvanlar getirterek stanbulun deiik semtlerine ve has mutfana diktirmi. Gnmzde de stanbul
Bykehir Belediyesi, stanbulun pek ok blgesine erguvan aalar dikmi, vatandalara da binlerce erguvan
fidan datmt. Erguvan stanbul Dernei de, stanbul
halknda erguvanlar konusunda farkndalk oluturmak
iin balatt almalarn eitli etkinliklerle srdryor.
Hikyelerde, romanlarda, iirlerde, arklarda kendisine
mstesna bir yer ayrlan erguvan, bu zamana kadar kendisini fark etmeyenlerin de fark etmelerini beklercesine, ok
uzaklardan bile seilebilen o zel renkleriyle bu gnlerde
yeniden stanbul halkn selmlyor
stanbulda gezinirken, ya da ie gidip gelirken, gzerghnzn zerinde, oralarda bir yerlerde bir erguvan aac
olup olmadna dikkat edin. Grn, fark edin ve seyredin.
Onu ok seveceksiniz
Bir dnem Marmara niversitesinden bir grup renciyle

birlikte, ylda iki- defa zel tekneyle erguvan seferleri
105
Dervi Zaim
ile Devir filmi
zerine sylei
Syleen:
Cihat Arn
Fotoraflar:
Abdulkerim Tever
Devir filmi, sanayi-tesi

toplumun doayla olan ilikisi
zerine yerli bir eletiridir.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Dervi Zaim ile Devir filmi zerine sylei
Devir adl filminizde Burdurun

Tefenni ilesine bal Hasanpaa
kynde yzyllardr devam eden
ve ynm bet (koyun ykama
ve boyama) denilen bir enlik geleneine odaklanyorsunuz. Filmde insan ve doa ilikisini sanayileme sorunu erevesinde, son
derece naif bir hikaye etrafnda
ele alyorsunuz. nsan ve doa ilikisi temas etrafnda filmler yapmaya niin ve nasl karar verdiniz?
Bugn biroumuz byk ehirlerde 3+1 beton kutular iinde yayoruz. Mekanla kurulan bu tr bir
iliki, doaya kar bir yabanclama
hissi meydana getirdii kadar toplumsal bir yabanclamay da beraberinde getiriyor. Uzun zamandr
bu mesele zerine kafa yoruyorum.
Betonlar arasnda yaayan insanlar
doann ritmini dinleme yeteneini
kaybettike, birbirlerini dinleme yeteneklerini de kaybettiler diye dnyorum. nsann doayla ve dier
varlklarla olan ilikisi, toplum iinde
hkm sren ilikilerin bir yansmasndan baka bir ey deil ve bunun
tersi de geerli. Kresel kapitalizm,
insan ilikilerinde rekabetilii merkeze koyan, insann hrslarn besleyen, tketebilmeyi en byk deer
olarak sunan bir dzen. Kapitalist
dzen ierisinde insann doayla ilikisi de salt almak zerine kurulu.
kinci doann birinci doay tmyle yuttuu byle bir dzen iinde insanlar birbirine yabanc, bencil, yalnz ve aresiz. Umutsuz bir aba olsa
da doay yeniden hatrlamak iin
neler yapabiliriz sorusu bana yine de
nemli grnyor. Kameray insann
doayla olan ilikisine tutmann, ayn
zamanda toplumsal ilikilerimizdeki
arpklklar zerine daha derin dnmemize yardmc olabileceine
de inanyorum.
Filminiz sanayilemenin etkileriyle
kk bir kyde yaayan obanlarn gndelik hayatndaki deiimlere odaklanyor. Fakat filmin
bir yerinde genetiiyle oynanm
108
hayvanlardan bahsediliyor. Daha

geni bir erevede, filmin alt
metninde kresel ekolojik krize
dair bir eletiri sunmay hedeflediniz mi?
Ana karakterlerimden biri olan Aliyi
stanbul gibi bir metropole, bir ekmenopolise gtryorum. Bunu
yapmaktaki asl amacm, hayvanlaryla ve doal evresiyle duygusal
bir ba olan, doayla olan ban
halen kopartmam bir obann byk ehrin o kemekei karsnda
yaayaca sarsc tecrbeyi grmek
ve filme aktarmakt. Alinin filmin stanbulda geen sahnelerindeki yz
ifadeleri yaad gerilimi, afallamay,
tedirginlii ok iyi yanstr. nekleri,
koyunlar, keileri, tavuklar birer metaya indirgeyen, onlarn canl halini
neredeyse hi grmeyen, tanmayan,
yalnzca pimi halde grp yiyen
post-endstriyel insann yabanclamasn anlatabilmek iin o sahneleri
koydum. Ali mezbaha ve otel sahnelerinde rol kesmiyordu, gerekten de
mutsuz ve tedirgindi. Bu bakmdan
filmim elbette kresel ekolojik krize
dair etik bir tavr almay, yani sanayi-tesi toplumun doayla olan ilikisine dair yerli bir eletiri sunmay
hedefliyor.
2 Nisan 2014, aramba gn

akam Sakp Sabanc Mzesinde Sinema Gnleri adl etkinlik
kapsamnda Devir filmi gsterildi.
Film gsteriminin hemen ardndan Atilla Dorsay ve Burak Gralin ynettii panelde sizinle bir
sylei gerekletirildi. O syleide, Bugne kadar ektiim btn filmlerin setlerinde ok byk
bir zevkle altm, ama imdiye
kadarki ilerim arasnda beni en
mutlu edeni Devirdi dediniz. Bu
filmi ekerken sizi heyecanlandran ey neydi?
Filmi kk bir ekiple ektik. Cenneti Beklerkeni 13-14, amuru 12-13,
Glgeler ve Suretleri 10-11 byk
ara ve ayrca binek otomobiller dolusu bir ekiple ekmitim. Devirde
ise bir minibsn iine eyalarmzla
birlikte hepimiz stk. ekimler ok
samimi bir ortamda geti. Oyuncular
bizatihi kyller olunca, daha esnek
bir alma programmz vard. Mesela, rol verdiim birisi, Annemi salk ocana gtreceim, dediinde,
biz ona, Tamam, anneni salk ocana gtr, senin olduun sahneleri
yarn ekeriz, diyorduk. Byk yapm
koullar yoktu; bteydi, planlamayd, sarkt-sarkmad tela yoktu. nsanlar evlerinde tarhana orbas yapyorlar, getirip size ikram ediyorlar.
Byle bir alma ortam var. Ayrca
kendime meydan okuduum bir iti,
nk elimde senaryo yoktu, ciddi
bir btem yoktu, ekibim tam profesyonel deildi, yeni renciler vard ilerinde. Tabutta Rvaatadakine
benzer ekilde tekrar gerilla tarz film
yapmna dndm bir iti. nceden belirlenmi hedeflere odaklanmak yerine sre iinde beliren
frsatlar kefederek ekimlerini gerekletirdiim gayet rizikolu bir iti.
Elbette kafamda yaklak bir resim
vard, ama deimeye ak bir resimdi bu. Bu ynyle, bana ynetmenlik
anlamnda ok ey katt diyebilirim.
Yeni bir film ekerken kendime hep
u soruyu sorarm: Acaba bu ekeceim film beni deitirebilecek mi?
Film zerinde alrken, daha nceki

fikirlerime ilikin soru iaretlerine sahip olabilecek miyim? Eer yaptm
iin beni ucundan kysndan birazck
olsun deitirme kapasitesi varsa, o
i pekala bakalarn da deitirebilir!
Bu anlamda unu gnl rahatlyla syleyebilirim ki, Devir filmi beni
deitirdi, filmografimde yepyeni
bir damar at. Daha nce yaptm
filmlerin klasik Osmanl sanatlaryla bir ilgisi vard. Devirde grnrde
byle bir etki yok, fakat biiminden
ieriine bambaka bir gzergah takip
ediyor olsa da filmin yine kltrel gelenek meselesiyle dolayl bir ilgisi var.
Devir adl filminiz belgesel ve kurmacann snrlarnda geziniyor. Siz
filminizi hangi tre dahil ediyorsunuz?
Devir, kurmaca bir film. Niin? nk eer belgesel olmu olsayd, ok

daha farkl yaklamak gerekecekti.
Elbette her belgeselin ierisinde bir
kurmaca taraf olur, ancak Devir filminde kurmacann ok daha merkezi
bir nem tadn sylemem gerekir. Devir bir seme-yerletirme-datma iiydi, belgeselin kurmacaya
aland bir iti. yle ki, oradaki
karakterler her ne kadar oban olarak gzkyor olsa da ki gerekten
de yleler ve onlarn katld geleneksel bir yarmay ben gerekten
filme ekiyor olsam da, bu belgesel
grnmne ramen filmi benim
dikkatli bir ekilde kurduumu sylemeliyim. Daha iyi anlalmas iin
birka rnek vererek aklamaya alaym. Mesela, Beydalarndaki bir
kayalktan yreye zg bir ta alyorlar, o tatan krmz renkli doal bir

boya elde ediyorlar, bu boyay suyla
kartrp bir tr a yapyorlar, koyunlarna sryorlar ve kltrel gelenek ky halkn birletiren bu sembolik faaliyet (ritel) sayesinde yzyllar
boyu devam ediyor. Sonra bir irket
mermer karmak ve bylece bir rant
elde etmek iin kyn iindeki o krmz talarn bulunduu araziyi istimlak ediyor. yle bir irket gerekte
yok, krmz talarn bulunduu o kayaln istimlak edilmesi diye bir ey
de yok. Bunlar kurmaca. Dolaysyla
filmin iinde atmay mmkn klan dramatik unsurlarn benim tarafmdan filme yedirildiini sylemem
gerekir. Keza karakter oluturma safhasnda da bu tr eyler sz konusu.
etkisiyle bir grnt bombardman

halinde hepimizin her gn karsna
kan, kanksadmz bir anlat modeli sunar. Bizim ana akm sinemamz
da bu anlat modelinden fazlasyla
nasiplenmitir. Bu modelin sorunlatrlmasnn sinemamzn gelimesine
byk faydalar olacana ahsen
inanyorum. nk bu, ynetmenin
kendine mesafe alabilmesini beraberinde getirecektir; Trk sinemasnda hazr kalplarn kullanlmas yerine
farkl anlat modellerinin denenmesine imkan tanyacaktr; film yapmnda daha baka estetik meselelerin
gndeme getirilebilmesini mmkn
klacaktr. Bu sebeple, gidilebilecek
be yoldan birisi olarak belgeseli
alp kurmacaya alamann iyi bir fikir olacan dndm. Yani belge-
Mesela, filmin al sahnesinde ana

karakter ryasnda bembeyaz karlar iinde yryen tahta boynuzlu
bir geyik grr; bu rya filmin devamnda eitli sahnelerdeki baka
unsurlara balanr; btn bunlar da
yine kurmacann bir paras. Ali, hayatnda hibir zaman kyde obanlk
yapmaktan sklp stanbula gelerek
bir mezbahada almad, bu da yine
kurmacann bir baka paras.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
sel grnmn korumaya devam

eden salt ekimleri alp uzun metrajl
bir kurmaca hikayeye alarsam, bu
yapsal deney ortaya ne tr zenginliklerin kmasna frsat verir sorusu,
bu filmi ekmek iin yola karken
benim iin nemliydi. Devir filminin
melez trnn arkasnda yatan motivasyonu bu ekilde aklayabilirim.
Peki belgeseli kurmacaya alamaktaki temel motivasyonunuz

neydi?
Klasik sinema ve onun gnmzdeki
post-klasik hali, Aristotelesin Poetikasnda aklad perde anlatsna dayanr. Bu estetik anlay, Kuzey
Amerika ve Bat Avrupa sinemalarnn
Trk sinemasnda Devirden nce

dorudan doa ve insan ilikisini
soruturan bir film hatrlamyorum. Filminizde Gneybat Anadolunun cra bir kyndeki koyun
obanl mesleini ele aldnz
ve bir koyun ykama ve boyama
enliinin dngsel zamann kayda geirdiniz. Devir filmindeki
dngsel zaman fikri, endstriyel
toplumun izgisel zaman fikrini
109
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
tepetaklak ediyor. Bu ynyle, filminizin yeni Trk sinemasndaki

dier baz filmlerle ilikili okunabilecei kanaatindeyim. Mesela,
Semih Kaplanolunun Bal filmi
bu noktada kayda deer bir rnek; nk Devirle mukayese
edilebilir ekilde, o da Kuzeydou Anadoludaki arclk mesleini ele alr ve Dou Karadeniz
ormanlarnda yava akan zaman
kayda geirir. Bylece Kaplanolu, byk ehirlerde telal hayatlar yaayan seyircilerine farkl zamansallklarn mmkn olduunu
hatrlatr. Keza, insan-hayvan arasndaki hiyerarik ilikiyi (insann
hayvan zerindeki tahakkmn)
sorgulayan mezbaha sahneleriyle
Reha Erdemin Kosmos adl filminin de bu balamda dikkate deer
bir baka rnek olduunu dnyorum. Zikrettiim bu filmlerin, kresel kapitalizmin ekillendirdii gnmzn endstriyel
ve post-endstriyel toplumlarnn
tabiatla ve zamanla olan sakatlanm ilikisini soruturan filmler
110
olduu kanaatindeyim. Siz Deviri

yeni Trk sinemas ierisindeki bu
filmlerle bir arada dndnzde nasl konumlandrrsnz?
Birka sene evvel yazdm Alvyonik Trk Sinemas adl makalede
ada Trk sanat sinemas ynet-
menlerinin filmografyalar arasndaki ilikiyi soruturmutum. Bu soru

bana hala nemli grnyor, zira
ynetmenlerin filmlerini kendi iine kapatarak okumann, sinemamzn tarihsel servenini anlamakta ve
aklamakta yetersiz olaca kanaatindeyim. Teklif ettiim alvyonik
sinema kavram, ynetmenlerin takip ettii farkl gzergahlar bir arada dnebilme imkan sunuyor. Zira
ynetmen sinemalarn kendi iine
kapal bamsz yaplar olarak dnen monadik modeller, filmleri
zmlerken bir nebze i grse de
farkl ynetmenler tarafndan ekilmi filmler arasndaki ilikiler konusunda bize pek az ey syler. Halbuki
sinema tarihi yazm (film historiyografisi) asndan, sinema eserlerinin
kltrel balam aklanrken farkl
ynetmenlerin ektii filmlerin sinematografik, tematik, estetik, sosyo-politik unsurlar arasndaki kesiim noktalarn da hesaba katmak
gerekir. Bu balamda, benim Devir
filmimle Reha Erdemin Kosmosu
veya Semih Kaplanolunun Bal birbiriyle konuan iler midir sorusunu
deerli bulurum ve yle cevaplayabilirim: Evet, bence de bu filmlerin
birbiriyle konuma potansiyeli vardr.
Reha ve Semih de bahsi geen filmlerinde metropol ehirlerin boucu
ve ezici atmosferinden kap doaya dndler; doa zerine tefekkr
etmek istediler; ge kapitalizmin etkisi neticesinde doayla ve zamanla olan ilikisi sakatlanan gnmz
bireylerine doann ritminin insan
iin nemli olduunu yeniden hatrlatmak istediler. Bu anlamda, bu
filmler arasndaki ortak noktalardan
bahsetmek elbette mmkn. Hatta
bu filmlerde baskn olan doadaki
zaman gzlemleme fikrinin yan
sra, mekn birliinden de bahsedilebilir. Mesela, kamerann yakn plan
ekimlerle bir mezbaha iinde gezindii sarsc sahneler vardr Rehann
filminde; ite Devirde de Alinin entegre et retim tesislerinin mezbahasnda seri retim mantyla kesilen
hayvanlar grp durgunlat sahneler vardr. Ormann derinliklerinde
uzun plan sekanslarn olduu blmler vardr Semihin filminde; benim filmimin finalinde de bir orman
manzaras vardr. Bu tr mukayeseleri anlaml bulurum, fakat yine de tm
bunlardan hareketle yeni Trk sinemasnda ekolojik kriz ve evre etii
temal bir damarn ortaya kmakta
olduunu syleyemeyiz. Bu tr bir
yorum iin henz erken.
Film kyllerin cemaat halinde
namaz kldktan sonra ellerini ap
sesli dua ettii bir sahneyle alyor. Film neden byle bir sahneyle
balyor?
O sahne de kurmacann bir paras. Gerekte o yarmann alnda
byle bir dua yaplmyor. Ama ben
byle bir sahne ilave etmek istedim,

nk dua bizim kltrmzde bereketin ve umudun simgesidir. Her
ie duayla balanr. Ben bunu kltrel kodlarmzn deifre edilmesi anlamnda nemsiyorum. Ayrca dua,
iinde bulunduumuz dnyann kszlna kar midi korumann
bir ifadesidir. O cemaatle namaz ve
dua sahnesini ile belediyesiyle ibirlii yapp ektik, kyllere nohut-pilav datp davet ettik, sonra da ben
onlardan tpk kuraklk zamanlarnda
gkten bereket yasn diye yaptklar gibi yamur duas etmelerini rica
ettim. Onlar da namaz klp yamur
duasna ktlar. Ben de ekibimle beraber bunu filme ektim. Yani filmin
al belgesel grnml de olsa
orada sahneleme var.
Filmin senaryosunun oluturulma
safhalarndan biraz bahsedebilir
misiniz? Filmin senaryo gelitirme
sreci ne zaman balad? Senaryonun ekimlerle ve kurgu masasyla
bir arada giden yazlma safhas
ka hafta srd?
Film hakknda dnmeye 2012 ylnn Haziran aynda baladm. Eyll
aynn ilk haftas filmi ekmeye baladk. ekimlere baladmzda elimde sabit bir senaryo yoktu, yaklak
bir sinopsis vard sadece. Bu yzden
senaryo yazm film bitene kadar devam etti diyebilirim. defa sahaya
inip ekim yaptk, her ekimden sonra dnp kurgu masasnda altk.
Bylece ekim sreci iinde ve kurgu
masasnda geliti filmin metni.

Filmin barollerinde Hasanpaa
kynn obanlarndan Ali zel,
Mustafa Salman ve Ramazan Bayar oynuyor. Byle bir projede
niin amatr oyuncularla almay tercih ettiniz? Niin koyunlarn
yartrld sahneleri profesyonel
oyuncularla canlandrmak yerine
Burdurun Hasanpaa kyndeki
gerek bir oban festivalini filme
ekmeyi ve byle bir projede amatr oyuncu olarak Hasanpaal obanlarla almay setiniz?
Stratejik olarak byle yapmam gerekiyordu. Bu tip projelerde esas
mesele, karakteri nefes ald havuzun dna karmamaktr. Setiiniz
oyuncularn kimyalar da birbirine
uygunsa projeyi yrtmek mmkn olur. Bu projede akademiden
oyuncularla almak verimli olmazd, zira obanln ve ky hayatnn
kendine zg gerekliine ok yabanclar. Doa zerine ektiim bir
filmde o ortama yabanc, o ortam
bilmeyen oyuncularla alamazdm.
Bu ok ireti dururdu filmde, srtrd. Usta oyuncular tenzih ederek
sylyorum, profesyonel oyuncularn birounda grdm kt bir
alkanlk var. Metne olan ballklar
o derece yksek ki, an karyorlar.
Yani muhataplarnn, dier oyuncunun mimiklerini, sylediklerini takip
etmiyor, ekim annn biricikliini yaamyorlar. Zihinlerinde hep senaryo
metni var. Acaba kendi repliklerini
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
hata yapmadan syleyebilecekler

mi? Zihinlerindeki tek soru bu. Oysa
amatr oyuncu, diyalou kendi gtrmek zorunda. Baz sahneler hari
ellerine metin bile vermedim. Onlar
bu diyalou kendi doall iinde
srdrdler. te yandan, profesyonel oyuncular bylesi bir projede
ksmen kullanmak da yine ciddi bir
kriz dourabilirdi, nk yar profesyonel yar amatr bir ekibin dokusu
asla uyumazd ve ben oyuncu ynetiminde ok zorlanrdm. Halbuki
bu filmde oyuncularm ynetirken
ben fazla belirleyici olmaktan srarla
kandm. Onlarn dnyasn kendi
doallnda grmeyi ve ona gre
gerekli saydm yerlerde kstl bir
ekilde mdahale etmeyi tercih ettim, nk o ortamn doalln
skalamak istemedim. Ayrca oyuncular aras ahenksizlik kmasn da
istemedim. oban oyuncularmla
gayet iyi altk. Onlar ii benimsediler, ne yaptklarnn farkndaydlar. Bu
yzden onlar ynetirken ok zorlanmadm, zira karakterin neyi gerekletirmeye alt, nelerle mcadele
etmesi gerektii gibi meseleler onlar
tarafndan da biliniyordu. Hatta gndelik hayatlarnda tekrar-be-tekrar
yerine getiriliyordu. Ben de bir ynetmen olarak onlarn oyunculua
almalarn bekledim ve sabrsz
davranmadm. Bylece aramzdaki
frekans uyumu saland ve ortaya bu
film kt.
111
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Hasanpaa kyndeki ve stanbuldaki ekimlerde alma artlarn zorlatran eyler oldu mu?
Evet, bizi ok zorlayan eyler oldu.
En byk krizlerimizden biri uydu:
lk gn akamdan almaya baladk. Gece sabaha doru daa ktk,
gece sahnelerini ektik, ertesi gn de
yarmay ektik. Yani biz filmin gvdesini oluturan sahneleri, ekimlerin ilk gn filme aldk. Bir kere ekip
ie snamadan en zor sahneleri ekmek durumunda kald. Bu bir dezavantajd. Bunun da tesinde, oban
yarmasnda tane birinci kt! Bu
sahiden de benim hi beklemediim
bir gelimeydi. Herkes yorucu bir buuk gnlk set almasnn ardndan
odalarnda istirahate ekilince, ben
de oturup kaydettiimiz grntleri
seyretmeye baladm. Seyrederken
bam avularmn arasna alp kara
kara dndm hatrlyorum: Bu
film nereye gidiyor?! (Glmeler)
tane birinci knca sahiden ok
112
canm skld. Yarmann sonular belli oluncaya kadar karakterlerin

durumunu da belirlemedim. Hikaye
baka bir yere gidebilirdi. Ramazan
oban sekizinci defa birinci gelince
onun gelenek zerine gen obanlara ettii sohbeti filme dahil oldu.
Eer birinci gelmeseydi, muhtemelen o sahne olmazd, filmdeki her
ey deiirdi. Bunun dnda geyii
vurma sahnesi de bizi ok zorlad. O
geyii filme ektiimiz yerin etrafn
itle evirdik ki geyik kamasn. Bu o
kadar zor bir ilemdi ki! Yani ekimleri yaptmz yer kocaman bir araziydi, o geni arazinin etrafn sk skya
itlerle rmek zorunda kaldk, btn
ekip canhra alt. in gln taraf, ekimler esnasnda geyii bir trl
yakayalamadk. Sa olsun, Ali oban
tecrbeli, hayvan yakalad hemen.
(Glmeler) Sonra bir veteriner eliinde geyii baylttk. Hayvan yava
yava baylrken, onun devrilme sahnesini de gya lyormu gibi ektik. stne de makyajla yara yaptk
ki, vurulmu gibi grnsn.

Geyiin boynuzlarn gerekten
kestiniz mi?
Olur mu hi yle ey? Hayvana zarar vermek gibi bir dncemiz asla
olamaz. Tahta boynuzlar tamamen
postprodksiyonda yerletirildi ki
gayet baarl, fakltede ders olarak
okutulacak cinsten bir itir.
Devir filminin basn toplantsnda
filmin kendi kariyerinizde ok zevk
alarak yaptnz, fakat ayn zamanda zorlandnz bir film olduunun altn izdiniz. Film zerine
yazl basna verdiiniz bir mlakatta da, Daha nceden yaptm
filmler asndan farkl ve daha zor
bir film yapmak kendime kar bir
dello yapmak gibiydi, dediinizi
okudum. Film ekimleri esnasnda teknik adan siz ve ekibiniz en
ok hangi noktalarda zorlandnz?
Bir yapmc-ynetmen olarak Devirin
yapm aamasnda benim en ok zorlandm eyler, bte ve kurguydu.

Filmin btesini denkletirebilmek
iin Kltr Bakanlna ve TRTye
bavurmutum, ne yazk ki oralardan
beklediim destei bulamadm. Bu
da beni filmin finansman asndan
byk sorunlarla kar karya brakt.
Gelelim kurgu aamasnn zorluklarna. ekimler tamamlandnda elimde onlarca saatlik ekilmi grnt
vard. Kurgu nasl yaplr? Eer elinde
bir senaryo varsa ve aksiyon izgisini
bilirsen kurguyu yaparsn. Ama bizim elimizde saatlerce sren grnt
vard ve senaryo yoktu. Bu ldrtc
bir ey! Ben oturup bu grntleri
defalarca seyrettim ve eledim. te
senaryo o grntlerin iinden dodu. Bu ok zaman alan, zahmetli bir
ilemdi. Bu srete Aylin Hanm bana
ok yardmc oldu, sa olsun. ini
iyi bilen bir kurgucuyla almann
avantajn yaadm. Aramzda ok iyi
bir diyalog vard, oturup elimizdeki
malzeme stne uzun uzun konuuyorduk. Ben genelde bildiini okuyan bir ynetmenimdir, her eye eyvallah etmem, ama despot karakterli
biri de deilimdir. Eer beraber altm insann iini iyi bildiine inanmsam, o zaman onun sylediklerini
de dikkate alr ve yle karar veririm,
bu benim genel alma ahlakmdr.
O sebeple, Aylin Hanmn nerilerini
de dikkate alarak kurguyu tamamladk. Ama sahiden de kurgu sreci
ok yorucuydu. Kendi kariyerimdeki
dier filmlerin yapm sreleriyle kyaslayacak olursam, Devir filmi kurgu
sreci bakmndan Tabutta Rvaataya ok benzer, nk ilk filmimin
kurgu sreci de ok zor ve sancl olmutu. Tm bunlar syledikten sonra imdi de sorunuzun ikinci ksmna
cevap vereyim. Film setindeki ekibin
en zorland ey, belgesel nitelikli
grnt ekerken olaylar takip etmekti. Kameramanlarn, sesilerin ve
dier teknik ekibin elinde belirgin bir
aksiyon izgisi plan yoktu. Etraflarnda onlardan bamsz bir ekilde cereyan eden birtakm olaylar vard, bu
kemeke ierisinde ekiptekiler neyi

takip edeceklerini kestirmekte ok
zorlandlar. nk kurmaca film kameras ile belgesel film kameras ok
farkl eylerdir. Belgesel kamerama-
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
n, tank olduu olayn seyrine dair

burnu iyi koku alan biri olmak zorundadr. Bylece yksek bir ngryle kamerasn kullanr ve grnt
karmadan olay annda kayda geirir. Benim kameramanlarmn byle
bir belgesel tecrbesi yoktu. Bazen
neyi kaydedeceklerini kestiremediler,
bazen kaydedebilecekleri eyler arasnda kararsz kaldlar ve bocaladlar,
bazen de ereveledikleri grnt
ierisinde neye odaklanacaklarn
bilemediler. ok zorlandlar balangta, ama zamanla set ekibi ortamn
kaosuna uyum salad. Onlar bana
inanp benimle yola ktlar, ben de
onlara gvenip yrdm ve neticede
sahadan malup ayrlmadmz dnyorum. Yaptmz i iime sindi.
Filmin ekimlerinde yaadnz en
harika olay hangisiydi? Bir anekdot olarak unutamayacanz bir
ekim hatranz var m?
Evet, unutamayacam mucize gibi
bir hatram var. Filmin karl k sahnelerinin ekimlerini yaparken, yazn
yaptm ekimlerin eksik kaldn
grdm. Canm skknd. Nasl yapsam da o eksik sahneleri eksem
diye dnrken aniden o puslu hava dald, bulutlar kayboldu,
gne at, ortalk yazdan kalma
bir gn gibi l l oldu. obanlara
dnp, Eksik kalan yaz sahnelerini
imdi ekmek istiyorum, ama bu ekimler iin yazlk kyafetlerinizi giyebilir misiniz? diye sordum. obanlar
da dediler ki, Biz zaten serin havaya
alz, giyeriz tabi. te obanlara yazlk kyafet giydirip eksik kalan
sahneleri ektim, sahneler bitince de
hava tekrar kapatt. (Glmeler) Bu
da bize doann bir jesti, Tanrnn bir
armaanyd.
Benimle bu syleiyi gerekletirdiiniz iin size teekkr ederim.
Benim iin zevkti, ben de teekkr
ederim.
113
Takiyddin, Galata Rasathanesi
SLM
MEDENYET
Prof. Dr. Ziya KAZICI
stanbul Sabahattin Zaim niversitesi
slm limler Fakltesi retim yesi
slm Medeniyeti, slm Dinini kabul

eden milletlerin el birlii ile meydana
getirdikleri ortak bir medeniyetin
addr. Bununla beraber bu
medeniyetin kurulu ve gelimesinde
Araplar, ranllar ve Trklerin byk
paylar olduu bir gerektir. slm
Medeniyeti ve Arap Medeniyeti
ad Orta Zaman ark medeniyetine
verilmektedir. Bu medeniyeti meydana
getiren Mslmanlar, sadece Araplar
olmad gibi, Yakn Asya ve ksmen
Afrika halklarnn tamam da devlet
dini olan slm Dininin, ilim ve
edebiyat dili olan Arap dili vastasyla
birlemilerdir.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
SLM MEDENYET / Prof. Dr. Ziya KAZICI
Kaynan Kuran ve Hz. Peygamberin Snnetinden alan slm

Medeniyeti, Mslman olan btn
milletlerin mtereken meydana getirdikleri medeniyetin addr. Bu medeniyetin tarih sahnesine kndan
ksa bir mddet sonra Mslmanlar,
Cebel-i Tark Boazndan in seddine kadar olan bir sahaya hkim
oldular. Bu medeniyet anlaynn
gerei olarak Mslmanlar ellerine
geirdikleri blgelerde yaayan yerli
halka efkat ve merhametle muamelede bulundular. Onlar byle davranmak zorundaydlar. nk kitaplar
olan Kuran, bunun dnda bir muamelede bulunmay kendilerine
yasaklamt. Bu bakmdan
baka trl davranmalar
mmkn deildi.
slm kltr, medeniyet ve messeselerinin en nemli ve
bata gelen kayna
Kuran-
Kerimdir.
Toplumun uymas
gereken kanun ve
nizamlar ile toplum
fertlerinin hem devlet, hem de kendi aralarndaki ilikilerin dzgn bir ekil almas gibi
konular, ilah vahye dayanan Kuranda mevcuttur. Binaenaleyh Kurann ve ona bal
olarak Hz. Peygamberin emirleri
Mslman toplumlarda din, siyas,
iktisad, sosyal ahlak ve asker messeselerin kurulup gelimesine imkn
salad.
Kelime anlam olarak medeniyet,
ehirlemek ve ehir hayatn benimsemek demektir. Arapa ehir
demek olan medine kelimesinden
tretilen medeniyet, Bat dillerindeki civilisationa karlk olmak zere dilimizde XIX. yzyldan itibaren
kullanlmaktadr. Osmanl yazarlarnn, bundan nce, insanln madd
ve manev bakmdan yksek refah
dnemlerini anlatmak iin mede116
niyet anlamnda imar, umran ve

mamr kelimelerini kullanmay tercih ettikleri grlr.1
Tarihten gnmze kadar insann
bulunduu her yerde az veya ok
medenileme hareketinin grld bilinmektedir. Zira toplu yaayn
dourduu meden ilerlemeler, insann yeryznde var olduu gnden
beri devam etmektedir. Bu bakmdan
gnmze gelinceye kadar birbirinden farkl ka medeniyetin geldii
el-Memunun Dnya Haritas
kesin olarak bilinememektedir. Kelime olarak ehirlemek ve ehir hayatn benimsemek gibi mnlara gelmesine ramen, stlh olarak tarifi
daha farkl bir zellik tar. Buna gre
medeniyeti, milletleraras seviyeye
ykselmi bir kltrn veya birbirine
yakn kltrlerin meydana getirdikleri anlay, davran, yaay, bilgi,
teknik, her trl sosyal faaliyetler ile
madd alet ve bu maksatlarla kurduklar messeselerin btndr
eklinde tarif etmek mmkndr.
Ksa srede geliip byyen slm

medeniyeti sayesinde Mslmanlarn Cebel-i Tark Boazndan in
seddine kadar olan bir sahay ellerine geirdiklerine temas edildii gibi
buralarda yaayan halka efkat ve
merhamet ile muamelede bulunduklarna da temas edilmiti. Mslmanlar, gerek medeniyet, gerek kltr ve
gerekse messeselerinin en nemli
iki kayna olan Kuran ve Snnetin
yol gstericilii nda ksa bir
mddet iinde ilim, fen, sanat, iktisat, tp, edebiyat, tarih ve felsefe gibi
ilimlerde byk ilerleme kaydettiler.
Bu sayede slm medeniyeti, Asya,
Afrika ve Avrupann nemli bir
ksmn iine almakla kalmam, ayn zamanda baka
ve zellikle gnmz
Avrupasnn
medeniyeti olarak bilinen
Bat medeniyetinin
gelimesinde
de
nemli rol oynamtr. Bat, slm
medeniyeti ile kar karya geldii
zaman
kendisini
ilim, tefekkr, fen ve
teknik imknlar bakmndan Mslmanlardan ok daha zayf
ve gsz hissetti. Bu eksikliini gidermek iin Mslmanlardan istifade yollarn
arad. te bu istifade sebebiyledir
ki, Bat kendi medeniyetinin temelini
atarken slm medeniyetinin unsurlarn kulland ve bu unsurlar kullanrken farkna varmadan etkisinde
de kald.
slm Medeniyeti, slm Dinini kabul
eden milletlerin el birlii ile meydana getirdikleri ortak bir medeniyetin
addr. Bununla beraber bu medeniyetin kurulu ve gelimesinde Araplar, ranllar ve Trklerin byk paylar olduu bir gerektir. Nitekim W.
Bartholdun da iaret ettii gibi slm Medeniyeti ve Arap Medeniyeti
ad Orta Zaman ark medeniyetine
verilmektedir. Bu medeniyeti mey-
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
n Asyann en meden ve ileri memleketlerinin slm lkeleri olduudur.

Bu devirde Badad ve Kurtuba dnya zenginliklerinin akt, ticaretin en
bereketli olduu ve eitli sanatlarn
gelitii en zengin ehirlerdir. Bu ehirler, ayn zamanda youn kltrel
bir hayatn merkezi ve medeniyetin
kl kaynaklarna da sahiptirler. Eine rastlanmayacak biimde gelien
ilim ve medeniyet, dnyann her yannda yetien limleri ve sanatkrlar
buralara ekmekteydi. Her ne kadar
yukardaki ifadelerde VII. - XIII. asrlar deniliyorsa da biz buna XV. ve XVI.
Osmanl asrlarn da ilave edebiliriz.
Zira bu iki yzylda Osmanllar tarafndan meydana getirilen meden
gelimeler (madd ve manev unsurlar ile birlikte) sayesinde bu iki asra
Osmanl Asrlar denilmektedir. Gnmzde bile Osmanl medeniyet ve
messeseleri zerine zellikle arivlerimizde Batl ilim adamlar tarafndan yaplan aratrmalar ve bu aratrmalar rnek alnarak yaplan baz
uygulamalar, Osmanl (dolaysyla
slm) medeniyetinin Bat medeniyet
ve messeseleri zerinde hala tesirini devam ettirdiini gstermektedir.
bn Sina bir hasta yata yannda (Kat. IV, 32)
dana getiren Mslmanlar, sadece

Araplar olmad gibi, Yakn Asya ve
ksmen Afrika halklarnn tamam da
devlet dini olan slm Dininin, ilim
ve edebiyat dili olan Arap dili vastasyla birlemilerdi.2 Bu birlik, yle
bir medeniyet meydana getirdi ki,
gnmz Bat medeniyeti gelimesini buna borludur. Nitekim R. V. C.
Bodley (1546-1613)in Rnesans
slmiyete borluyuz sz, bu gerei dile getirmektedir. Bundan baka hala gnmzde bile batl birok
aratrc tarafndan zellikle arivlerimizde Osmanl messeseleri zerinde yaplan almalar rnek alnarak baz gelimelerin ortaya ktna
ahit olmaktayz.
Gerekten, VII. asrdan balayp XIII.
asra kadar dnya medeniyeti tarihi,
slm medeniyetinden ibarettir. Bu
bakmdan, tarihin kabul ettii reddedilmez gereklerden birisi de miladn
VII. yzylndan XIII. yzyln ortalarna kadar hem Avrupann, hem de
Eer bir medeniyetin yaratc eserleri

ve manev deerleri, dnce alannda salad zenginlikler ve gerekletirdii madd ilerlemeler ile belirtiliyorsa elbette ki, slmn ortaya
kndan itibaren be yz yllk bir
devreyi, cihan tarihinin en byk devirlerinden birisi olarak kabul etmek
gerekecektir.
Bilindii gibi medeniyetler biri madd, dieri manev olmak zere iki ana
unsurdan meydana gelirler. slm
dnyasnn, zellikle manev alandaki olaanst gelimesi, slm
inklabnn gc ile ruhundaki aksiyon kabiliyeti ve bunlarn yan sra
bu medeniyetin ncln yapm
olan Arap ve Arap olmayan milletlerin parlak dnce ve sanat yetenekleri ile birlikte slmn ilme verdii
deer ile aklanabilir.3 Gerekten
de gerek Kuran- Kerim, gerekse
117
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Hz. Peygamberin hadisleri nda deerlendirildii zaman slmn

ilme ne denli byk bir deer verdii
kendiliinden anlalr. Bu bakmdan
biz, bu konudaki ayet ve hadislere
mracaat etme ihtiyac duymuyoruz.
Bununla beraber slm madd olduu kadar manev alanda, baka bir
ifade ile hayatn btn safhalarnda
tatbik edilen bir sistem olduundan,
onun gayretini sadece ruhan ve manev saha ile snrlandrmak mmkn
deildir. Bu gayret sayesindedir ki,
slm leminde ilimlerin hemen her
ubesi ile uralmtr. Zira slm anlaya gre ilim ve ibadet birbirinden
ayrlmayan iki unsurdur. Bu sebeple
Mslmanlar, slmn ilk asrlarndan
itibaren eitli ilimleri aratrmaya
baladlar. Balangta ksmen tercme eklinde olan bu almalar, daha
sonra gelierek bizzat Mslmanlarn kendi eserleri olarak ortaya kondu. Bu almalarda, Kuran, Snnet,
Fkh ve Kelm gibi tercmeye ihtiya
duymayan din ilimlerin yannda tarih, corafya, astronomi, tp, felsefe,
matematik, mimar, iktisat, sosyoloji
vs. gibi ilimler de onlarn alma sahalarna giriyordu. Bylece, ksmen
unutulmu, ksmen de terk edilmi
bulunan birok ilim dalnn gelimesi, Mslmanlar sayesinde olmutur.
Binaenaleyh hi ekinmeden gnmz medeniyetinin slm aratrmalarnn temelleri zerine bina edildiini syleyebiliriz. Bu konuda birka
isim, sylediklerimizin ahidi olarak
hatrlanacaktr: Ali b. Rabban et-Taber, Rzi, bn Clcl, bn Cezzar, bn
Sina, el-Mesud, el-Birn, bn Hazm,
bn Rd, el-Gazzal, Ebul-Fida, bnun-Nefis, Abdlaziz es-Sivas, Geredeli Murad, Hac Paa, Mukbilzde
Mmin, Sabuncuolu erafeddin
Ali, Ak emseddin, Ali Kuu, Mirim
elebi, bn Kemal, Eb Sud Efendi
vs. gibi birok lim, almalar ile
btn dnyaya k tutmulardr.4
ramen, artk yava yava gnmz

Bat dnyas tarafndan da kabul
edilmektedir. Nitekim Montgomery
Watt, hem bu durumu, hem de batl
dnyann slm dnyasna kar besledii kin ve garezine temas ettii ifadesinde unlar sylemektedir: Mslmanlarla Hristiyanlarn, Araplarla
Avrupallarn bir dnya iinde gittike
kaynat u zamanda, slmn Avrupaya yapt tesiri incelemek, son
derece isabetli bir almadr. Ortaa Hristiyan yazarlarnn zihinlerde
tablosunu izdikleri slmn tamamen iftira mahsul olduu oktandr
bilinmektedir. Yalnz imdi, geen asr
boyunca aratrmaclarn yaptklar
tetkikler sayesinde batllarn gzleri
nnde daha objektif bir ekil belirmektedir. Fakat biz Avrupallarn kr
gz, slm kltrne olan borcumuzu grmeye manidir. Gemiten gelen mirasmza slmn yapt tesirin
kymet ve kadrini bazen kmsyor,
bazen de tamamen grmezlikten geliyoruz. Mslman ve Araplarla daha
iyi mnasebetler kurabilmek iin,
borlarmzn tamamn itirafa mecburuz. Onu saklamak ve inkr etmek
sahte bir gurur alametidir.5
Avrupallarn, slm medeniyet ve
messeselerinin kendi medeniyet ve
kltrleri zerindeki etkilerini grmezlikten gelip inkr yoluna sapma-
lar, baka bir batl yazar tarafndan

da yle dile getirilmektedir: Din
taassub yznden, objektif ve adalete uygun bir ekilde, yarglamaktan
kandmz ve stn baarlarn
sistemli bir ekilde kltmeye altmz, kltrmzn temeli olan
eserlerini rttmz ve adn bile
anmaktan ekindiimiz bir milletin
hakkn vermenin zaman artk gelmemi midir? slmiyetin kndan
gnmze kadar Bat ile Arap dnyas (slm dnyas) arasndaki ilikiler,
duygu ve tutkularn, tarihi nasl yalana boduunun en ak rneidir.
Bu, baka din mensuplarndan gelecek her etkinin tehlikeli grld
ve bu sebeple de elden geldii kadar
nlemeye alld zamanlar iin tabi idi. Ama bu Ortaa gr, hl
ortadan kalkm deildir. Gnmzde
de geleneklerin snrlad ufuk, ou
zaman bilinsiz, ama kkleri ok derinde olan bir kayg, eski propagandalarn bize, katiller ve puta tapanlar
olarak tantm olduu bu insanlara
kar grmz alabildiine darlatrmaktadr.6
Grld gibi Bat Hristiyan dnyas, din taassup yznden slm
dnyasndaki ilm ve meden gelimeleri bazen grmezlikten gelir,
bazen bu gelime ve icatlar nemsemez bir tavr taknr, bazen de ken-
Mslman limlerin her alandaki ilm

aratrma ve buna bal olarak ortaya koyduklar bulular, daha nceleri grmemezlikten gelinmesine
Hafz Osmann hattndan bir rnek
118
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Medine ehri
dine ml ederek intihalde bulunur.

Biraz nce kendisinden alnt yaptmz Watt, bu konuda epey bilgi ve
rnek vermektedir.7
slm leminde tercmeler devri diyebileceimiz (el-Memn dnemi,
IX. asr) dnemden sonra farkl bilim
dallarna kar byk bir itiha uyanmt. Bu itihann bir sonucu olarak
msbet ilimler alannda nemli gelimeler ortaya kmtr. Bu sebeple
dnemi izleyen yllarda bilim ve bilgi
retmede Mslmanlar nc olmulard. Mslmanlarn bilimlere yaptklar katklar ile gerek Ortadouda,
gerekse spanya (Endls) ve Kuzey
Afrikada kurduklar bilim akademileri emsiyeler (rasathneler) ve medreseler Avrupada Rnesans denilen
dnemi hazrlamlard. Sz konusu
messeseler, daha sonraki yzyllarda Avrupa tarafndan taklid edilip
gelitirilen prototipleri oluturmulardr.
Gerek gnmzde, gerekse daha
nceleri dnyann her tarafnda ciddi almalar ile slm medeniyeti

rnlerini gn na karan pek
ok aratrma yaplm veya yaplmaya devam etmektedir. Yaplan bu ciddi almalar sebebiyledir ki, bilim tarihisi George Sartona gre milattan
sonraki 750-1100 yllar arasnda her
50 yl, o dneme bilimsel katklar ile
hkim olmu veya damgasn basm
olan veya birka byk Mslman
bilim adamnn ismiyle anlmaya layktr.8
Bilindii gibi dinler, toplumlarn dnce, anlay, hareket ve davranlarnn ekillenmesinde byk rol
oynarlar. te slm medeniyetinin
douunu, gelimesini ve ekillenmesini salayan en byk etken, slm Dininin ilme verdii deerden
bakas deildir. Sz edilen medeniyetin gelimesine tesir eden tali
derecedeki baka miller olmakla
beraber en byk etkenin ilim olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Zira
ilim olmadan ilerleme ve gelimeler-
den sz etmek mmkn deildir.

Bilindii gibi Kuran, ilk yeti ile eitim ve retimi emreden bir dinin
Kitabdr. Bu Kitabn gnderildii
Peygamber de mmetine bu yolda talimat veriyordu.* Kuran ile Hz.
Peygamberin okuma ve renme ile
ilgili emirlerini gz nnde bulunduran Mslmanlar, daha slmn
ilk yllarndan itibaren renmek iin
btn imknlarn seferber ediyorlard. Balangta bu imknlar daha
ziyade din alanda kullanlyordu.
Zira bu bilgilerin bir ksm gnlk,
bir ksm haftalk, bir ksm aylk, bir
ksm da senelik ibadetleri iin gerekli idi. Bu bilgiler olmadan doru
drst ibdet yaplamazd. Bununla
beraber ibdetler iin gerekli olan
bilgilerin sadece din bilgiler olmadn da belirtmek gerekir. Zira namaz
klmak veya oru tutmak isteyen bir
Mslman, ban yerden kaldrp
gkleri aratrmak ve ay ile gnein
hareketlerini takip etmek zorundadr. Bylece basit bir ekilde de olsa
119
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
bir astronomi bilgisine; Zekt vermek isteyen bir

bakas, matematik bilgisine; Hacca gitmek veya
namaz iin kble ynn tayin etmek isteyen bir
dieri de en azndan basit bir corafya bilgisine
sahip olma ihtiyacn duyar.9 Btn bunlar zamanla Mslmanlarn deiik branlardaki ilimlerle
uramalarna sebep oldu. Nihayet baz hadislerin
genel anlamda ilmi tevik etmeleri, Mslmanlarn asrlar boyu her trl ilm faaliyette bulunmalarna vesile oldu.
diler. Fakat daha nce de belirtildii gibi Bat, her

bakmdan ok yksek deerlere sahip olan slm
medeniyeti karsnda kendisini ok gsz grmeye balad. Bunun bir sonucu olarak da bu medeniyetten nasl istifade edilebileceinin yollarn
aratrmaya balad. Bir makalenin dar olan erevesi sebebiyle biz, burada, slm medeniyetinin
Batya gei yol ve ekillerinden bahsedemiyoruz.
ayet bu yollar sz konusu etseydik mevzuumuz
bir hayli uzayacakt.10
Emevlerden sonra slm medeniyetinin snrlar,

devaml olarak Bat dnyasnn kaplarn zorlamaya balad. Trklerin slm kabullerinden sonra ise bu durum daha bir yaygnlk kazanmtr.
Hele Anadolunun fethine muvaffak olunmasndan sonra gerek Hal seferleri ile olsun, gerekse
Mslman Trk aknclarnn aknlar ile olsun slm Medeniyeti ile bat medeniyeti yz yze gel-
Kuds
Dipnotlar
1. Kelime ve stlah manalar hakknda daha
geni bilgi iin bk. Ziya Kazc, slm Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, stanbul
2014, s. 17 18.
2. M. Fuad Kprl W. Barthold, slm Medeniyeti Tarihi, Ankara 1973, s. 3.
3. Haydar Bammat, slmn ehresi, trc. Osman Fehmi Giritli, stanbul 1975, s. 93
94.
4. Bu konuda daha geni bilgi iin bak. Ziya
Kazc, slm Kltr ve Medeniyeti, stanbul 2010, s. 169 170.
120
5. Montgomery Watt, slmn Avrupaya Tesiri, trc. Hulusi Yavuz, stanbul 1986, s. 11.
mas etmeyi zait gryoruz. nk bunlar,

hemen herkes tarafndan bilinmektedir.
6. Sigrid Hunke, Allahn Gnei Avrupann

zerinde, trc. Hayrullah rs, stanbul (tarihsiz), Altn Kitaplar Yaynevi, s. 8.
9. Bu konularda daha geni bilgi iin bk. Ziya

Kazc, Osmanlda Eitim retim, stanbul 2014, s. 15 17.
7. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Watt,

age. s. 39 40.
10. Bu konuda geni bilgi iin bk. Kazc, slm Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, s.
43 48.
8. Bu isim ve yllarla ilgili geni bilgi iin bak.

Kazc, slm Medeniyeti ve Messeseleri
Tarihi, s. 30.
* . Burada konu ile ilgili yet ve hadislere te-
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
121
Balkanlarda
Trk slam
Eserleri
Ferudun AY
Yazar
Hep hatralar doluydu, dnsek ne yana:

Sesler geliyordu her taraftan, duyana
Kardeler, imdi nerdeyiz? derken ben
Minyatr: ermin Ciddi
Tarihten bir ses, dedi: Mevki Viyana!... (A. N. Asya)
Osmanl Devleti, be yz elli yla yakn

bir sre Balkanlara hakim olmu. XI.
yzylda temeli atlan bu beraberlik,
1913 ylnda zorunlu geri ekilme ile
varl resmi olarak son bulmutur. Ancak, Balkanlardan resmi olarak ekilme olsa dahi, yzyllarca ina edilmi
ortak kltr ve miras asla silinemeyecek bir yapya kavumutur. Osmanl
Devleti gittii her beldede kendine
has eserlerini ina etmi. Huzur, gven
ve hogr temelinde oluan bir miras brakmtr. Blgede yaayan her
milletin ortak kltr, deer ve miras
olan Trk slam eserleri, gnmzde de grevini devam ettirmektedir.
Trk slam eserleri, Dnya durduka
Balkanlardaki varlmz olduu kadar
Trkler ve dier Mslman milletlerin
her devirde Balkanlara kaytsz kalmayacann da teminatdr.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Balkanlarda Trk slam Eserleri / Ferudun AY
Avrupa kltr ve inancnn hkim

olduu topraklarda Trk slam kltryle yeniden doan bir corafi
kimlik Balkanlar. Avrupa ktasna kalc olarak slamn yaam ve mimarisini getiren Mslman Trk milletidir. Bu buluma, Trklerin g ile
XI. yzylda balar. Kaynaklara gre,
bu yzylda meydana gelen glerde
kesin olarak bilinen kii ve topluluklar; zzettin Keykvus, yardmcs Sar
Saltuk ve dervileridir.
ona bal olarak tasavvuf dncesini anlatmaktr. Tekkelerin blgedeki

yaygnl Balkanlarn hemen hemen
her blgesinde etkili olur. retilerinin ulat her blgeye tekkeler
ve trbeler ina edilir. Sar Saltukun
yerel halk tarafndan sevilip benimsendiinin gnmzdeki en nemli
kantlarndan birisi de bu trbelerdir.
Sar Saltuk ile balayan slam dinini
yayma ve beraberinde eserlerini ina
etme mcadelesi, Osmanl Devleti
ile devam eder. Osmanl Devletinin
14. yzyln ilk eyreinde kalc bir
dini; han, bedesten, arasta ve ar

gibi ticari; imaret, hamam, kpr, su
kemeri, eme ve kulesi gibi sosyal;
mektep, medrese ve ktphane gibi
eitim; kale, kule-ocak, bur ve tabyalar gibi askeri yaplar ina etmek
suretiyle, Osmanl-Trk ehir dokusu anlay blgeye hkim klnmtr.
Bu suretle blgeye yeni bir yaama
tarz, ticari hayat ve medeniyet getirilmitir.1 Osmanl, Anadolu ehir
kltrnden ayrmad Balkanlarda,
o blgeye has bir mimari ina kurallarn da uygular.
Balkanlara g edip Dobrucann

kuzeyine yerleen Sar Saltuka bal Mslman Trkmenler
burada Mslman Trk Geldikti bir zamanlar Sar Saltikla Asyadan
kimliini muhafaza edip
Bir bir Diyr- Rma daldk Sakaryadan
kendi kltrel deerlerini

(Y. K. Beyatl)
yaymay ve yaatmay baarr. Bylelikle hem bu- Balkanlarda ilk Trk slam eseri nitelii de tayan Sar Sallunduklar blgede hem
tukun trbesi Bulgaristann kuzeydousunda yer alan Bade Balkanlardaki Trk slam
bada Kasabasndaki Saltuk Baba Trbesidir. Osmanl deserlerinin temelini oluturacak yaam ve mimarinin neminde retileri ve (tekke, trbe) mahfili ile temsil ettii
inas iin gereken ilk adm- deer ve nemi kaybetmeyen Saltuk Baba, gnmzde ha-
Balkanlar, Anadoludaki birok blge ve ilden daha

fazla Trk slam eserini
bnyesinde bulunduran bir
corafyadr. Bu eserlerin
neredeyse tamamnn devlet, vakf ve tarikatlar eliyle
yaplm olmas blgeye
ayr bir nem kazandrr.
Eserlerin ounlukla vakf
ve devlet eliyle yaplm
lar da Sar Saltuk ile atlm len Blge halk iin manevi deeri olan gn ve aylarda ziya- olmas her birinin gerekli
olur. Sar Saltuk yaad ret edilip ibadet yeri olarak kullanlmaktadr. Osmanl Devleti zellik ve bilgileriyle kayt
yerel blgenin dnda Bal- dneminde sultanlarn seferlerde gidi-dnlerinde urak altna alnmasn da sakan corafyasnda bulunan
lamtr. Eserlerin gemiyeri haline gelen trbe, ilk Trk slam Eseri olarak Balkanlarten gnmze durumunu
Bosna, Arnavutluk, Srbisda gnmze kadar gelen hogr ve tasavvuf temelindeki
tan, Makedonya, Kosova ve
renmek adna bu kayt
slam dini yaam ve retilerini hala gnmzde de srdr- ve belgeler deeri llKarada snrlar iinde de
etkili olur. Alperenler olarak mektedir. Cmlelerimizi destekleyecek birok rnekten birisi mez bir kymet tamaktabilinen derviler Balkanla- de Bosnada Buna Nehrinin (Vrelo Bune) kt dik kaya- dr. Gnmzde Osmanl
rn drt bir yanna hicret lktan oluan dan dibine kurulmu Blagay Tekkesi. Halen Devletinin be yz elli yla
eder. Alperenlerin hicreti, yapld gnden beri gelen ilk faaliyetine devam etmektedir. yakn sre hkim olduu
bulunduklar
blgelerde Hi istisnasz her Perembe gn yetitirmi olduklar med- Balkanlardaki mimari yaplarn bulunmas ve deerhogr ile gven ortam
rese talebesi derviler ile dardan katlmclara ak ibadet,
lendirilmesi iin baktmz
salayarak Osmanlnn fetoplu zikir ve dua etkinlii gerekletirilir. Blagay Tekkesi
tihlerine ve iskan politikaBabakanlk Osmanl Arilarna zemin hazrlar. Sar Trk slam Eseri mimarisini, alak gnlln ve sadeliin vi, Vakflar Genel MdrlSaltukun dervileri by- ekil bulmu halidir. Gnmzde de turizm amalda hizmet ve Tapu Kadastro Genel
lelikle slam dini, yaam veren tekkeye Avrupa, Balkanlar ve Trkiyeden ciddi sayda Mdrl Arivlerinde2
ve eserlerinin Balkanlarda turist ziyareti gereklemektedir.
bulunan kaytlar nda ina ettii mimarilerin
yaylmasn salamakla beraber Osmanl Devletinin
tespiti yaplmtr. Prof. Dr.
fetih mcadelesine byk destek de
Mehmet Z. brahimgilin, bu arivlenetice ile sonulanacak iskn ve fetihlerle Trk slam etkisinde Mslri aratrmas ve blgede uzun yllar
vermi olur. Bahsetmi olduumuz
manln yaylmas hzla gerekleir.
yapm olduu inceleme almadesteklerin banda Osmanl Devletinin Balkanlar fethinden nceki
s sonucunda Balkanlarda Osmanl
Bununla beraber Osmanl, temsil
dnemde, blgede dini ve kltrel
hkimiyeti dneminde 15.846 vakf
ettii inan ve kltr de Balkanlarda iler. ehir merkezlerinde, caretilerin yapld tekkeler inas
ve kamu eserinin ina edildii tespit
mi-mescit, tekke-zaviye ve trbe gibi
gelir. Temel amac slam yaamn ve
edilmitir. Buna Trkiye dnda kalan
124
Balkan lkeleri
na Edilen
Ayakta Kalan
Oran
Arnavutluk
1.015
200
19%
Bosna-Hersek
3.560
657
18%
Bulgaristan
3.339
518
14%
Hrvatistan
241
52
22%
Karada
222
95
42%
Kosova
361
221
61%
Macaristan
724
41
6%
Makedonya
1.413
484
34%
Romanya
291
110
38%
Srbistan
909
162
18%
Yunanistan
3.771
750
20%
Genel Toplam
15.846
6.670
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
42%
veya kaybolan ariv kaytlarn ilave

edecek olursak bu saynn daha da
artmas mmkndr. On bir Balkan
lkesinde, gnmze kadar ayakta
kalabilen eserlerin istatistik olarak
genel durumu u ekildedir:
Yukardaki tabloda vermi olduumuz belgeli veriler nda eserleri deerlendirdiimizde Osmanl
Devletinin fethettii topraklarn z
kaynaklarn yine hkimiyetindeki
topraklara yatrm ve kltrel deer
Eli brahim Paa Medresesi, Travnik
Gazi Hsrev Bey Camii, Saraybosna
olarak aktarm olduunu grmekteyiz. Aksi halde gnmze kadar

Balkan Mslmanlar ile zamann
ykclna ramen ortak bir duygu ve payda da bulumamz ayakta
durmamz imknsz olurdu. Zamann
aktrleri, ypratclk ve asimile etme
gayretine ramen blgenin sahip
olduu askeri, ticari, ekonomik, kltrel ve sosyal nemden dolay Osmanllar Balkanlarda youn bir imar
faaliyeti yrtmlerdir. Mevcut e-
hirler yeni bir anlayla imar ve ihya

edilirken, yeni ehirler ve yerleim
yerleri de kurulmutur.3 Ynetimi
altndaki blgelerin z kaynaklarn
yine ait olduu yere yatrm olarak
aktarmlar.
Osmanl Devleti dneminde Balkanlara yaplan imar trlerini aratrdmzda yaplan eserlerin blge
halkna hizmet edecek inalardan
olutuunu grmekteyiz. Bu yap-
Hac Giray Han Trbesi, Zincirli Medrese
125
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Mostar Kprs, Saraybosna
lar kendi ierisinde snflandracak

olursak; dini yaplar (cami-mescit,
tekke, trbe, zaviye, namazgh, hazire, hanikh, klliye), eitim yaplar
(medrese, mektep, darl-kura, darl
hadis, okul, ktphane), sosyal yaplar (imaret, hamam, ifahane, matbaa, adrvan, eme, su kemeri, sebil, sarn, kpr), ticari yaplar (han,
bedesten, arasta, kervansaray, debbahane, deirmen, uha fabrikas),
askeri yaplar (kale, hisar, kule-ocak,
tabya, kla, debboy, tophane, cephane, baruthane, zindan, kla, redif ),
kamu yaplar (hkmet kona, vali
kona, eriat mahkemesi, telgrafhane, saray, belediye binas, postahane,
hastane, slahhane, trafo, saat kulesi,
kpr, eme, hamam), sivil yaplar
(konak, kule-ev, kk, saray) olarak
sayabiliriz.
tarikatlar, dini-tasavvufi retilerin

yannda, bulunduklar lke, ehir ve
byk kasabalarda medrese, tekke,
cami ile sosyal yaam kolaylatrc
eme ve kprler de ina etmilerdir. Tarikatlarn yapm olduklar imar
ve eserlerin ortak noktas her adan Trk slam eseri nitelii tayan
ve gnmzde etkisini yanstan yaplar ina etmeleridir. Bahsettiimiz
tarikatlarn bir ksm halen Kosova,
Makedonya, Arnavutluk, Karada,
Bulgaristan ve Bosnada faaliyetlerine tekke ve zaviye gibi meknlarda
devam etmekte veya kltr turizmi
amacyla bu mekanlar restore edip
halka hizmet etmektedir.
Balkanlardaki Trk slam eserleri vakf, devlet ve devlet byklerinin ahsi desteiyle olduu gibi
tarikatlar vesilesiyle imar edilmitir.
Osmanl dneminde iskn edilen
tarikatlarn Anadolu halknn deerlerini korumas ve blge halknn slam tanmas bakmndan ok etkili
olduklarn grmekteyiz. Halvetiyye,
Bektaiyye, Sadiyye, Rifaiyye, Nakibendiyye, Kadiriyye ve azeliyye
Riyaset Ktphanesi, Osmanl Dnemi Yazma Eserler, Saraybosna
126
Avrupa medeniyetinin Balkanlar,

Dou Avrupa ve Gney Dou Avrupa olarak adlandrmaya balad
her devirde Trkler Balkanlarda Trk
slam eserlerinin inasna devam etmitir. Osmanl Devleti dnemindeki
devlet, vakf ve tarikatlarn Balkanlardaki stlendii grevi son on iki
yldr Babakanlmza bal TKA,
Yunus Emre Enstits (Trke retimi, akademik destek, kaynak kitap
ve Trkoloji Blmlerini aarak desteklemekte) ve Yurtd Trkler ve
Akraba Topluluklar Bakanl (proje
kapsamnda yurtdndaki Trklerin
kltrel almalarn destekleme ve
gelitirmek) gibi kurumlarmz Trk
slam eserlerine ve blge halkna
sahip kmaktadr. Bu kurumlarmz,
Trk slam hars ve medeniyetinin
inasn salayan eserleri (medreseler, kprler, yollar, tekkeler, trbeler,
emeler, devlet binalar ve devrin
yneticilerinin konaklar) restore edip
yeniden kullanmn salamakta ve
Osmanl Dnemi, sa Beg Camii,

Klliye ve Mezarl, Saraybosna
Gazi Hsrev Begova Medresesi, Saraybosna
kltr turizm mekn olarak yerel

halkn hizmetine aslna uygun biimde sunmaktadr. Ayrca Trkiyedeki
sivil toplum kurulular ve belediyeler tarafndan Balkanlardaki yerel
yneticilerle ikili anlamalar neticesinde Trk slam eserlerine sahip klmaktadr.
Balkanlarda bir baka Trk slam eseri olan mirasmz da cami, medrese
ve mezarlk kaplarnn zerinde bulunan yazl tablet talar, mezarlar ve
mezar talardr. Balkan corafyasndaki Mslman kardelerimizin ve
ecdadn mezarlar ortak mirasmzn
bir tapusu olarak muhafaza edilmesi gereken eserlerdendir. zellikle
gnmze kadar gelebilmi mezar
talarnn zerlerindeki metinler veya
ekiller, yapldklar dnemi yanstmalar bakmndan tarihi belge niteliindedir ve kltrmzn birer
temsilcisidir.
Gazi Hsrev Trbesi, Saraybosna
gelebilen Trk slam eseri niteliindeki bu kitaplar ne yazk ki muhafaza edilememitir. Devletimizin ve
Balkanlardaki Mslmanlarn eitli
kayt ve ariv dkmlerinde bulunan
eser says ile mevcut olanlar karlatrldnda elde bulunanlarn
kat kadarnn ne yazk ki yok olduu
tespit edilmitir. Balkanlardaki yerel
yneticiler ve yeni yetien nesil elde
olmayan siyasi ve ekonomik sebeplerle bu yazl eserlere sahip kamamaktadr. Yugoslavya sonras oluan
devletlerin i savalarnda, ilk saldrnn bahsettiimiz eserlerin bulunduu meknlara veya ktphanelere
yapldn, kundaklanarak yok edilmeye alldna ahitlik ettik. Bosna savanda yazl eserlerin bir ksm
sistemli olarak eldeki imknlarla korunakl meknlara tanm, bir ksm
bombalanma riski her zaman mm-
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
kn olduu iin tekrar toplamak

artyla yerel halka datlm. Ancak
bu koruma yntemi neticesinde ounluu el yazmas be bine yakn
eser kaybolmu. Daha bu yl ubat
ay iinde Saraybosna ehrinde istikrarsz ynetim ve ekonomik bunalma tepki amal yaplan eylemlerde
gstericiler eylemleriyle uzaktan yakndan ilgisi olmayan Balkanlarn en
byk resmi Osmanl devlet arivini
atee vererek yok etmeye alt. Ne
yazk ki bilinli yaplan bu saldrda
arivin byk bir ksm yand ve incelenip, kayt altna alnmadan yok
oldu.
Sonu olarak, Endls Emevi Devletinden sonra Avrupada eserleriyle
kalc bir slamn yerlemesi kolay
olmamtr. Avrupann hala Balkan
szcn kullanmad corafyada bilinli olarak Trk slam eser-
Trk slam eserleri olarak ele alnp

her adan deerlendirilmesi gereken bir madde de yazl kaynaklardr. Osmanl Devletinin her kademesinde ve en tepe makamlarda
grev-yetki alm binlerce Balkan
kkenli ahsiyet bulunmaktadr. Bu
kiiler grevlerinin yannda yz binlerce Osmanl Trkesi ve yerel ilim
dillerinde eserler yazmtr. Yz binlerce el yazmas ve modern hayatn
rn olan matbu eserler gnmze
kadar devlet ktphaneleri veya dini
vakflarca muhafaza edilmeye allmaktadr. Ancak gnmze kadar
Blagay Tekkesi, Neretva
127
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
1463te ina edilen Saraybosna Mevlevihanesi

(Yklan eser 2012 ylnda TKA tarafndan aslna uygun imar edildi)
lerinin ortadan kaldrlp, silinmeye

alldna her devirde ahitlik etmekteyiz. Avrupann tabiriyle Gney Dou Avrupasnda yaamn her
alannda halen faaliyette olan saysz
cami, kpr, eme, han, bedesten,
ar ve tekkeler Balkanlarn Mslmanlama veya Trklemesi olarak
grmektedir. Bu sebeple Mslman
halknn yaad kentlerde Osmanl
Devleti sonras ynetime gelenler,
Trk slam eserleri ile asla kyaslanamayacak kadar nitelikte zayf ve
sayca az eser dahi ina etmemitir.
Balkan Mslmanlarna ait eserlere
kar olan kym planlarn da her frsatta deerlendirdiler. Yzyllarca sren mcadele ve samimiyetin rn
olan Trk slam eserleri btn ykm
ve yok etme politikalarna ramen
birletirici tarihi grev ve temsiliyetini devam ettirmektedir.
Kaynaka
Aydn Ayhan, Rumeli ve Akdeniz Adalarnda
Trk Varl, UKID Destei le Yaynlanm

Dou Aratrmalar Merkezi Yapm, 1. Bask, stanbul, 2013
Balkanlarda Trk Tasavvuf Edebiyatna Genel Bak, Uluda niversitesi lahiyat Fa-
128
Aliya zzet Begoviin bulunduu ehitlik, Saraybosna
kltesi, Cilt.10, Say:2, 2001, ss.1-26

Caner Sancaktar, Balkanlarda Osmanl Hkimiyeti ve Siyasal Miras, ESAM Dergisi,
Temmuz 2011
Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl
Mimari Eserleri, C.1- C.4, Kitap 1-6, stanbul, 1981- 1982
Ferudun Ay, Osmanl Devleti Sonras Bosnada Yaanan Sava ve Glerin Trk Edebiyatndaki Yeri, Uluslararas Balkan Sempozyumu, stanbul, Eyll 2012
Ferudun Ay, Osmanl Devletinin Miras
Bosna Kltr ve Medeniyetinin Yugoslavyann Dalmas le Yeniden nas, Balkanlarda Bar ve Trkiye: Kltrel ve Ticari
Diplomasi Konulu Uluslararas Sempozyum, 2014
Kemal H. Karpat, Balkanlarda Osmanl Miras ve Milliyetilik, Tima Yaynlar, stanbul, 2. Bask, 2012
Mehmet Z. barahimgil, Balkanlarda Trk
Kltr Miras, Diyanet Aylk Dergi, say:26,
2008
Mehmet Z. brahimgil, Balkanlarda Osmanl ehirleri Eseri. Balkan lkelerindeki
Osmanl Kltr Miras zerinde Genel Bir
Deerlendirme Ankara, Trkiye. T.C. Babakanlk. 2013
enol Alparslan, Bosnada Trk Kltnn
zleri, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 2.
Basm, 2008
Tue Tuna, Balkanlardaki Miras Tekkeler,

H Yaynlar,2013
Trkiye Cumhuriyeti babakanlk TKA
2005, 2006, 2007, 2008, 2009,2010, 2011,
2012 Yllar Faaliyet Raporlar.
Tufan Gndz, Allaha Emanet Bosna (Bonaklarn Osmanl Topraklarna G), Yeditepe Yay.1. Basm, 2012, stanbul.
Dipnotlar
1 Mehmet Z. brahimgil, Balkanlarda Osmanl ehirleri Eseri. Balkan lkelerindeki
Deerlendirme Ankara, Trkiye. T.C. Babakanlk. 2013, s.6,7
2 Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl
Mimari Eserleri, C.1- C.4, Kitap 1-6, stanbul,
1981- 1982
Deerlendirme Ankara, Trkiye. T.C. Babakanlk. 2013
Deerlendirme Ankara, Trkiye. T.C. Babakanlk. 2013, s.6
5. ASYA, Arif Nihat, Rubiyyat- Arif II, stanbul: tken Yaynlar, (2005), s.163
CM
MY
CY
CMY
ENDERUN MEKTEB
Prof. Dr. Ali Arslan
stanbul niversitesi, Tarih Blm retim yesi
Osmanl Devletinde idari btnln

salanmasnda tartmasz ok nemli
bir konuma sahip olan Enderun
Mektebi Osmanllar arasnda ortak
sanat, edebiyat, ruh ve duygusal
btnln olumasnda da byk
katks olan bir messesedir. Sanat ve
edebiyat alannda zelliklere sahip
olanlarn yetimesi sadece saray
ierisinde yaarken grerek renilen,
evresel etki ile elde bir alkanlk
deil, eitim yoluyla kabiliyeti olan
rencilerin yetimesine imkn
hazrlayan ve eitim yoluyla elde
edilen uurlu eitim stratejisi ve
tercihti.
Yedi kademe olan Enderun
Mektebinin ilk kademesinde
rencilere arzu edilen ilimi ve fiziki
zelliklerin kazandrlmas yannda
slami kltrle beraber sanat, edebiyat
ve mzik alanlarnda da dersler
aldrlrd. Enderunun drdnc
kademesi yani Seferli Kouunda
sanat ve edebiyat daha fazla nem
verilirdi.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ENDERUN MEKTEB / Prof. Dr. Ali Arslan
nsanlarn hayatlarnda tekml iin

eitim ok nemli rol oynad gibi
devletlerin gelime ve kudretli hale
gelmesinde de eitim kurumlarnn belirleyici fonksiyon ifa ettikleri
aikrdr. Eitim ve eitim kurumlar
btn alan ve kademeleri iine alr ve
kuatrsa o toplumda ortak bir hayat
ve ideal birlii meydana gelebilir.
Bu adan yaygn veya rgn olarak
btn alanlarda eitimin bir ekilde
devaml ve gelimelere ak olma
mecburiyeti vardr. Tarihte nemli
yer kaplayan devletlerin bu zellikleri ile dikkat ektikleri ve birbirleri ile
mukayeseyle stnlk tesbiti yaplabileceini belirtmek gerekir. Gl
kurumlarn srekli altran ve yenileyen devletler hayatiyetini veya
muktedir olma vasflarn devam ettirebilirler. Bu noktalardan hareketle
Osmanl Devletine has olan Enderun Mektebinin deerlendirilmesi
yaplmal, kurumlarn kuruluundan
ekil deitirme hatta kaldrlmasna
kadar sreler toplumun nitelii ile
kurumlarn zellii ayn anda dikkate
alarak analiz edilmelidir.
Osmanl Devletinin gl bir devlet
haline gelmesi dinamik toplumsal
yap kadar bu dinamizmi destekleyen kurumlar sayesinde olmutur.
Osmanl Devletinin kurulu aamasndaki kurumlar iki zellii ile dikkati ekmektedir. lk grupta yer alan
kurumlar kendisinden nceki Trk
ve slam devletlerinden intikal eden
ve Osmanllarca benimsenen messeslerdir. kinci grupta yer alanlar ise
Osmanl Devletinin kendi ihtiyalarna ve hedeflerine gre oluturduu
kurumlardr. te Enderun Mektebi,
Osmanllar tarafndan dnlerek
kurulmu ve devletin gl olarak
devam etmesine byk katk salam bir messesedir.
Osmanl Devletinin rgn eitim
kurumlar mektep ve medreselerdi.
Bu kurumlarn kkenleri ve kurulu
tarihleri Osmanllardan ok ncelere
dayanmaktadr. Osmanl Devleti bir
132
Seluklu u beylii olarak kurulduu

dikkate alndnda Seluklularn varisi olmas gayet doal karlanmaldr.
Kurulu ve kk bir devlet olduu
dnemde mektep ve medreseden
ibaret olan eitim sistemi yeterli olan
Osmanl Devleti, Anadolu ve Balkanlarda genilemeye uygun olarak yeni
stratejiler ortaya koyarken, eitim ve
devlet idaresi alannda yeni uygulamalar ortaya koymaya balamt.
zellikle Timur Devleti karsnda
Osmanl idari ve daha sonra askeri
sisteminin hzl bir ekilde dalmas
ve tarihimizde bir felaket dnemini
hatrlatr ekilde Fetret Dnemi diye
adlandrlan srecin yaanmas yeni
tedbirler alnmasn zaruri klmt. Osmanl Devletinin yeniden bir
fetret dnemi yaamamas iin ayn
sistem ve anlayla devlet ynetimini
salayacak, merkez ile tara ynetimleri arasnda ahengi salayacak
kadrolara ihtiya ortaya kmt. Elbette bu kadrolarn devaml yetimesi iin bir kurumsal yapnn kurulmas
elzem olmutu. Bu kurumun ad Enderundur. Bunun iin Enderun Mektebinin insan kayna olan devirme
usulne temas etmek gerekir.
Osmanl Devleti kurulu dneminde merkezi orduya fazla bir ihtiya
duyulmamt. I. Murad dneminde
(1362-1389), daha nce Trk boylarndan toplann askerlerle oluturulan ordu yerine Tmarl Sipahi
sistemi kurulmu ve bunun yannda
merkezde savamaya hazr bir askeri
birliin bulunmas vaktinin geldiine karar verilmi, Yenieri Oca ve
Bostanc Ocann kurulmas gerekletirilmiti. Yenieri Ocann
insan kayna ise devirme usul
idi. slamiyetten nceki dnemlerden itibaren uygulanan devirme
usulne Osmanllar yeni bir anlay
getirerek tatbike koymutu. Osmanllar devirme usuln yabanc lke
genleri yerine kendi tebasndan
genleri askere alarak gerekletirmilerdi. Bu sayede Osmanlnn esas
askeri birlikleri olan Tmarl sipahiler

yannda merkezde kk te olsa bir
askeri yap kurulmutu. Merkezileen
Osmanlnn ortak zihniyeti tayan
ahslarn eitilmesi ve devletin tayin
ettii temel idari ve siyasi hedeflerin
intizaml bir ekilde yrtlmesi iin
brokrat kadrolarn yetitirilmesi elzem hale gelmiti.
Bu arada Osmanl Devleti Balkanlardaki topraklar nedeniyle hzl bir
ekilde farkl rk ve dinlerden oluun
bir toplum yapsna kavumutu. Bunun iin kan ba yerine ortak siyasi
kltr ve idari disiplinin esas alnd ilkelerle hareket edecek kadrolar
yetitirilmesine ynelmiti. Bu ihtiyac karlamak iin harekete geen
ve kurumsal bir ekilde zmek iin
kurumsallamay balatan II. Murad
(1421-1451) olmutur. Edirne Sarayda Enderun Mektebini kurmu ve
Osmanl devlet tekilatnda ortak bir
ruhla hareket edecek kadrolar yetitirmeye balamtr. Fatih Sultan
Mehmed (1451-1481) ise bu nemli
kurumun tekilatlanmasn tamamlayan ve sistemlemesini salayan hkmdar olmutur.
Enderun Mektebi baz deiikliklere
urasa da yedi ayr snf olarak tanzim edilmitir: Kk Oda, Byk
Oda, Doanc Kouu, Seferli Kouu, Kiler Kouu, Hazine Kouu ve
Has Oda.
Enderun Mektebinin renci kayna devirmelerdi. Ancak her devirme
Enderuna giremezdi. Hristiyan tebadan belli artlarda devirilen genler
ncelikli olarak Trk ailelerin yannda Trk-slam kltr erevesinde
hayata altrlr, Trke, slamiyet ve
adab retilirdi. Daha sonra Acemi
Olan olarak Edirne, Galatasaray,
brahim Paa saraylarnda bedeni ve
ruh geliimlerini salayacak temel
eitim alrlarken kabiliyetleri tespit
edilirdi. Bu talim ve terbiyeden sonra askeri kabiliyeti olanlar kma
tabiriyle adlandrlarak eitli askeri
birimlere datlrd. Zeki ve stn
yetenekli olanlar ise daha sonra y-
ENDERUN MEKTEB / Prof. Dr. Ali Arslan
netici olarak yetitirilmek zere Osmanl Devletinin ynetildii ve padiahn oturduu Topkap Sarayndaki
Enderun Mektebine dahil edilirdi.
Kk ve Byk Odalarn rencilerin grd dersleri slami ilimler,
slami Kltr, Trke, Arapa, Farsa,
olarak sralamak mmkndr. Ayrca
gre, atlama, kou, ok ekme gibi
spor talimleri vard. Bu rencilere
yardmca olmak zere lalalar da bulunurdu. Bu odalarn rencilerinin
says 100-300 arasnda olduuna
dair tespitler vardr. IV. Mehmed tarafndan kaldrlan Seferli Kouu snfnn krk civarnda rencisi mevcuttu.
Seferli Kouu snfndaki renciler
amar, musiki, hanende, kemanke,
pehlivan, berber ve benzeri alanlarda
yetitirilirdi. Osmanl saraynn dilsiz
ve cceleri de bu kouta eitilmiti.
Bu snftan ayrlan renciler sipahi
blklerine tayin edilirdi.
Kilerci Kouu snf padiaha yemek
servislerini yapmakla grevli olup
saylar otuz kadard. Bu kademe rencileri ayrldklarnda kapkulu svari blklerine gnderilirlerdi.
Hazine Kouu snf sava ve barta padiahn yanndan ayrlmazlard.
Zaman zaman saylar 150ye varan
bu snftan ayrlanlar kapkulu svari
blklerine, mteferrikala ve anigirlie dahil olurlard.
Has Oda Enderunun son kademesi

olup padiahn en yaknnda bulunurlard. Bunlar hnkr mezzini,
sr katibi, sarkba, kahveciba,
avuba gibi hizmetleri grrlerdi.
Mukaddes emanetleri korumak ta
bu snfn grevleri arasndayd. Saylar krk civarnda olan bu snf kdem
durumlarna gre nemli grevlere
atanrlard.
Osmanl Devleti zayflamaya balad dnemde Enderun sistemi bozulmaya balam, 17. yzylda iltimasla
renci alnmasyla kurulu gayesinden sapm, II. Mahmud dneminde
Yenieriliin kaldrlmas srecinde
Enderun da byk bir darbe almt.
Tanzimat dneminde Osmanl idari
sistemi Avrupa tarzda dzenlenirken Enderunun tarihi ve kurulu ilevi ortadan kaldrlmt. Bir nevi l
kurum halinde bulunan Enderun, 1
Temmuz 1909da, II. Merutiyet dneminde kaldrlmtr.
Enderun Mektebinde Sanat

Eitimi
Osmanl Devletinde idari btnln salanmasnda tartmasz ok
nemli bir konuma sahip olan Enderun Mektebi Osmanllar arasnda ortak sanat, edebiyat, ruh ve duygusal
btnln olumasnda da byk
katks olan bir messesedir.
Sanat ve edebiyat alannda zelliklere sahip olanlarn yetimesi sadece saray ierisinde yaarken grerek
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
renilen, evresel etki ile elde bir

alkanlk deil, eitim yoluyla kabiliyeti olan rencilerin yetimesine
imkn hazrlayan ve eitim yoluyla
elde edilen uurlu eitim stratejisi ve
tercihti. Enderun Mektebinin eitim
kademelerine bakldnda bu sanat
ve edebiyat alannn ihmal edilmedii gzlenmektedir. Yedi kademe
olan Enderun Mektebinin ilk kademesinde rencilere arzu edilen
ilmi ve fiziki zelliklerin kazandrlmas yannda slami kltrle beraber
sanat, edebiyat ve mzik alanlarnda
da dersler aldrlrd. Enderunun drdnc kademesi yani Seferli Kouunda sanat ve edebiyata daha fazla
nem verilirdi.
Osmanl padiahlarnn pek ounun air ve sanatkr olduklar gz
ne alndnda Enderunun son
kademesinde iken padiaha ok yakn olan renciler iin sanat ve edebiyatta hnerli olmak byk nem
tamaktayd. Takdir edilmenin ve
temayz etmenin nemli basamaklarndan biri padiahlarla orta kltr ve
ruh dnyasna sahip olmann nemini bilen Enderun rencileri bu alanda kendilerini yetitirmek iin byk
bir yar ierisinde olmalar gerekmekteydi.
Osmanl Devletinde Enderun kkenli
pek ok air, edebiyat, mzisyen yetimitir. Bunlardan bazlar yetitikleri kurum itibariyle Enderun olarak
adlandrlmtr. Mesela bir air Enderunlu Fazl (1759 - 1810)n Defter-i
Ak, Hban-nme, Zenannme ve
engi-nme adlar tayan eserleri
vardr. Enderunlu olarak adlandrlan
airlerden bir dieri Endern Vsf
(. 1824) olup D vn- glen-i efkr-
Vsf- Endern adn tayan bir divana sahiptir.
Enderun sadece bir siyaset okulu deil ayn zamanda Osmanl ortak sanat ve edebiyatnn olumasnda byk katk salayan bir mektebtir.
Arz Odas ve Ktphanenin
Endurun-u Hmayun Cihetinden Grn
133
STANBULDA BR
LM SEVDALISI:
KTP ELEB
H. Halit Atl
Krkkale niversitesi Doktora rencisi
Doma byme stanbullu olan ve

devletin kalemiye snfnda katip
olarak grev yapan Ktip elebi,
frsat bulduka gittii yerlerin
sahaflarn ziyaret ederek kitap
kltrn gelitirmi, ksa mrne
binlerce sayfalk eserler sdrmtr.
Trke, Farsa ve Arapa dillerinde
telif, erh ve tercme olmak zere
toplam 21 kitap ve risale yazmtr. En
bilinen eserleri, iinde yaklak 14.500
kitap ve 10.000 kadar yazar isminin
getii ansiklopedik eseri KefzZnn, Osmanl dneminde yazlm
en mehur corafya kitab olan
Cihannm, dnya tarihini anlatan
Fezleke, din ve ictima konularda ok
gzel tespitlerin bulunduu MiznlHakk isimli kitaplardr.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
STANBULDA BR LM SEVDALISI: KTP ELEB / H. Halit Atl
Osmanl dneminde yazlm en

mehur corafya kitab olan Cihannm, dnya tarihini anlatan Fezleke,
din ve ictima konularda ok gzel
tespitlerin bulunduu Miznl-Hakk
isimli kitaplardr. Bu yazmzda, Ktip
elebinin ilimle ilgili grlerini
zetlemeye altk.
lmin Tarifi, Yntemi ve eitleri

lim genel bir tanm olarak bir eyi
olduu gibi tasdik etmektir. Bilenle
bilinen ey arasndaki iliki, bir eyin
eklinin zihinde ortaya kmasdr. Bir
baka deyile ilim, anlamann ta kendisidir.
Ktip elebi (1609-1657), Osmanl devri Trk ilim tarihinin en byk
bibliyografyacs ve corafyacsdr.
Tarih, corafya, biyografi, bibliyografi, otobiyografi, tasavvuf, terbiye,
tp, etnoloji, eriat, ahlak gibi birok
konularda telif ve ansiklopedik eserler vermitir. Onu dier meslektalarndan ayran en nemli zellikleri;
eserlerini ok titiz bir ekilde ve kaynaklara dayandrarak kaleme almas, gnmzdeki bilimsel aratrma
yntemlerine uygun olarak eletirel
ve tarafsz bak asna son derece
riayet etmesi, kitaplarnda Bat dnyasna ait bilimsel eserlere bavuran
ilk Osmanl mnevveri olmasdr. Doumunun 400. yl olmas nedeniyle
2009 senesini UNESCOnun Ktip
elebi yl olarak kabul etmesi, kendisine duyulan ilginin bir gstergesidir.
Doma byme stanbullu olan ve
devletin kalemiye snfnda katip olarak grev yapan Ktip elebi, frsat
bulduka gittii yerlerin sahaflarn
ziyaret ederek kitap kltrn gelitirmi, ksa mrne binlerce sayfalk
eserler sdrmtr. Trke, Farsa ve
Arapa dillerinde telif, erh ve tercme olmak zere toplam 21 kitap
ve risale yazmtr. En bilinen eserleri, iinde yaklak 14.500 kitap ve
10.000 kadar yazar isminin getii
ansiklopedik eseri Kefz-Znn,
136
nsann yaratlndan gelen merak,

onun bilenlere danmasna sebep
olmutur. Bundan sonra ise olaylar
izlemeye balar, buradan elde edilen
bilgi deneye dayal ilim olur. Bazen
de akl yrtme ile bilgiye ular ki,
bunun ismi de kyasa dayal ilimdir.
lim vesile ile renilebilir: aret,
sz ve yaz. aret gzle grmeye
baldr, sz hitap eden kiinin var
olmasna baldr. Yaz ise bu ikisine
bal deildir ve yarar en ok olandr. Bundan dolay ilim renen kiinin yazs gzel olmaldr.
Btn ilimler stn olmakla birlikte
tadklar eref bakmndan birbirinden farkldr. Kimileri konusu bakmndan nemlidir. Mesel tp ilminin
konusu insan vcudu, tefsir ilminin
konusu Allah-u Telnn kelmdr.
Baz ilimler amac bakmndan ereflidir, ahlak ilmi gibi. Baz ilimler muamelelerde ihtiya duyulduu iin
nemlidir, fkh ilmi gibi. Baz ilimler
delillerinin salaml bakmndan
ereflidir, matematik ve hesap ilmi
gibi. Yine de ilimlerin bazlar bazlarndan nce gelir. Maksat olan ilim
iin onun yollarn renmek gerekir.
Nitekim sz konular mana konularndan nce gelir. nk szler anlamlara gtrr. Edep ilmi ise mantktan ncedir. Bunlarn her ikisi de
fkh ilminden ncedir.
lmin Faydalar
lmin hem dini, hem de dnyevi faydalar vardr. Dini faydalar, Allah iin
renilen ilmin Allaha kar duyulan
sayg olmas, bilmeyene retilen ilmin de sadaka ve ibadet olmasdr.
Dnyevi faydalar ise, vicdan rahatlatmas, kiiyi yalnzlktan kurtarmas,
ilim iin yalnz kalan kiiyle dostuymu gibi konumasdr. Ayrca ilim,
sahibine mutluluun ve arelerinin,
darln ve sebeplerinin neler olduu
hakknda yol gstericidir. Zira hadiselerin kt sonularn bilmemek
ruha ac verir. lim kiiyi bu zntlerden de uzaklatrr.
lim btl sildii, phe ve bilgisizlii
yok ettii iin dmanlara kar byk bir silahtr. Doru ve yanl ancak
ilimle bilinir ve insan kusurlardan
ancak ilim uzaklatrr. lim dostlarn
kalplerini eken bir gzellik ve olgunluk olduundan arkadalar katnda bir sstr. Allah ilimle uraan
toplumlar ykseltir, yani ancak ilimde ykselen insanlar toplumlara lider
olabilirler. Melekler ilimle megul
olanlarn dostluklarn isterler, zira bu
kiilerin kalplerinde gzellik vardr.
Yerde ve gkte olanlar ilim taliplerinin hatalar iin balanma dilerler.
lmin faziletleri o kadar oktur ki,
amelden be hususta stn tutulmutur:
1. Amelsiz ilim amel yerine geer,
ilimsiz amel ise amel olarak kabul
edilmez.
2. Amelsiz ilim fayda verirken, ilimsiz
amel fayda vermez.
3. limle olan amel gerek nura ulatrr, aksi iin byle bir ey sz konusu olamaz.
4. Amel edenler evliya makamndadrlar, limlerin makam ise peygamberlerin makamdr.
5. lim yce Allahtandr, amel ise kullarn ilerindendir.
lmin Engelleri
Her hayrl eyin engeli olduu gibi,
byk bir hayr olan ilmin de engelleri vardr. Bu engeller unlardr:
- Gelecee gvenmektir. Bu akll kiinin ii deildir. nk her gn kendisine ait meguliyetler ile beraber
gelir. Dolaysyla bir sonraki gne gvenerek bugnn almasn yarna
brakmamaldr.
- Zekya gvenmektir. Bu ise ahmaklktr. Bundan tr zeki kiilerin birou ilme ulaamamtr.
- lki salamlamadan bir ilimden dierine gemek hepsinden mahrum
olmaya sebep olur, bu caiz deildir.
Bir kitaptan dierine gemek de
byledir.
- Baka bir eyin peinden giderek
ilme ok nadir ulalr. Mal mevki
istemek ve hayvan zevklere meyletmek ilimden baka istek duyulan

eylerdendir. Bundan dolay makam
isteinin, insanlarn ounu nemsenecek miktarda yeterli ilme ulamaktan alkoyduunu grrsn.
- limler hakknda yazlm kitaplarn
okluu ve terimlerin farkll da ilim
renmeyi engelleyen eylerdendir.
nk talebe tek bir sanat hakknda yazlanlar okumaya kalksa mr
buna yetmez.
- lim renmekte sadece ezber metoduyla ilerlemek mmkn deildir.
Yetenek elde etmek iin almaktan
daha ok, ezber yapmak iin uraan kii, ilmi kullanma yeteneinden
doan gc elde edemez. Bundan
dolay sadece ezber yapan kiinin ilmin hibir eyini gzel yapamadn
grrsn, tartrsa ilimde yeteneini
noksan bulursun.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
lim renmenin artlar

Hak yolunda olan biri ilim tahsili etse
dahi eriatin hkmlerine ve tarikatin adabna uymadka rendii
ilmin ve tahsilin nuru ve devamll
olmaz. lim renmenin artlar oktur, ancak zetle u ekilde zikredilebilir:
- Kt huylardan uzak olmaldr. Zira
kt huylarn igal ettii kalp ilmin
nurunu alamaz.
- Herhangi bir kar peinde olmamal, sadece cehaleti kaldrmak ve
amel etmek iin renmelidir.
- lim renmekten kendisini alkoyabilecek (e, akraba gibi) engelleri
azaltmaldr. Zira Allah insann iinde
iki kalp yaratmamtr. Fikir daldka insan ilmi kavramakta gsz der.
137
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
Cihannmadan bir izim
- Geceleri uyank kalmal ve tembellii brakmaldr. Tembelliin nedenlerinden biri lmden ok korkmaktr,
nk lm srekli dnmek hayat enerjisini sndrr ve alma isteini bitirir. Peygamber Efendimizin
lezzetleri yok eden lm ok hatrlaynz sz, lml lezzetleri iaret
eder ki, ilim renmek bu snfta yer
almaz.
- Btn hayat boyunca ilimle uramay ana gaye edinmelidir. nk her bilginin stnde daha bilgili
biri vardr. Eer ok ilimle uramak
sknt verirse baka bir ilme ynelip
bu problem alabilir.
- lim retecek hocay iyi semeli,
gerekirse btn dnyay dolama-
ldr. Zira bir insandan sz edilirken

nce hocas zikredilir.
- Okuduu dersleri sonuna kadar
tetkik etmeli ve kavramaldr. Hibir
zaman ilminin kafi derecede olduuna kanaat getirmemelidir.
- Bir dersi tam anlamadan dierine
gememelidir.
- lm meseleleri kendi akran olan
saduyulu kimselerle mnazara etmelidir. Zira mkil bir konuyu ilim
meclisinde tartmak, kendi kendine
bir ay tekrar etmekten iyidir.
yoksa yazl olana gvenmemelidir.

- Ama ve ara olan ilimlere gerektii kadar ilgi gstermelidir. Arapa ve
mantk gibi alet ilimleri eriat ilmi iin
bir vasta olup kendi balarna ama
olmamal, yani ok fazla vakit ayrmamaldr. mr boyunca alet ilimleri ile urald takdirde ne zaman
asl maksat olan ilimlere geilebilir?
Ne safdr ulem, tlib-i irfn olsa
Mridi dahi nn, kmil-i insan olsa
Varnz nks ve ndn yanna tlibler
Dervii nks eder, mridi ndn olsa
- Yannda srekli kalem tamaldr

ki, yararl bir ey iitildiinde onu not
alabilsin. Deftere yazmaktan ama,
unutkanlk esnasnda bakmak iindir,
Ne gzeldir, limler irfan bilgisine talip olsa

Onlara yol gsteren, kmil bir insan olsa
Ey talipler, kusurlu ve cahillerin yanna gidin bakn
renci kusurlu olur, yol gstereni cahil olsa
, Ktip elebi, Kltr ve Turizm

Bakanl Yaynlar, Ankara 1986.
, Kefz-Zunn, C.I, eviren: Rt Balc,Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul,

2014.
Kaynaka
Banarl, Nihad Sami, Ktip elebi, Resimli
Trk Edebiyat Tarihi, C.I, stanbul 1998, s.682688.
Gkyay, Orhan aik, Ktip elebi, Yaam,
Kiilii ve Yaptlarndan Semeler,Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1982.
138
Ktip elebi, Cihannma, Hazrlayanlar: Bekir Karla, Said ztrk, C.I, Mahya Yaynclk,
stanbul 2013.
, Drer-i Mntesire mmve Gurer-i
Mnteire, Sleymaniye Ktp., Nuruosmaniye,
nr.4949.
,
Tuhfetl-Ahyr
fil-Hikem
vel-Emsl vel-Er,Sleymaniye Ktp., Esad
Efendi, nr. 2539.
Allah zorluktan sonra kolaylk verecektir.

(Talk suresi/7)
MSLMAN
TRKLERDE HAT
SANATI
Ali Husrevolu
Hattat
Mslman Trkler, Allahn kitabna

hizmet yannda bu kitaba hizmet
eden btn kitaplara hizmeti de
vazife edinmilerdir. Bu hizmet,
slamn ana esas olan Kelime-i
Tevhidle sembolize edebilir.
nce Allahn kitabnn rahat, kolay,
ak-seik, zevkli, estetik, heybetli,
etkili, yormayan, bktrmayan,
usandrmayan bir tarzda yazm
iin bin yl alan, tarih boyunca
ve btn dnyada en sanatl ve
harika mushaflar yazman, kitap
hattatlnn esiz rneklerini ortaya
koyan Mslman Trkler olmutur.
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
MSLMAN TRKLERDE HAT SANATI / Ali Husrevolu
Her eyi yaratan ve yaratt her eyi en gzel yapan1 Cenb- Hak, hesapsz, programsz, rastgele
hibir ey yapmam, yaratt her eyi muazzam bir
program2 dhilinde yapmtr. Yaratklarnn en ereflisi olarak tanmlad insan3 da topraktan4 yaratm,
farkl diller retmi, farkl renkler vermitir.5
Aknc ve sava bir millet olan Trkler, slamiyetle ereflendikten sonra, asrlarca yce dininin yaylmas
ve savunmas grevini yklenmitir.
Bu balamda, Mslman Trkler intisab ettikleri yeni dinin kitab olan
Kuran- Kerme byk bir sayg duymular, onu ok nemsemilerdir. Bu
gzel ve kkl duygunun uzantlarn
bugn bile Anadolunun her kesinde grmek mmkndr.
Buna rnek olarak; vav harfinden
ya da h zamirinden oluan bir
esere kltrmzde ne kadar kymet verildiini gsterebiliriz. Farkl
kltrlerin mensuplar bunu tuhaf
karlarlar. Fakat Trklerin bu harflere
ve kelimelere ykledikleri anlamlar
kitap apndadr. Nitekim Kuranda
142
bir nn, bir sd ve emsli hurf-i

mukattaadan her biri bir kitap deerindedir. Bu gibi konular zerinde
hacimli ilm eserler telif edilmitir.
Mslman Trkler, Allahn kitabna
hizmet yannda bu kitaba hizmet
eden btn kitaplara hizmeti de vazife edinmilerdir. Bu hizmeti slamn
ana esas olan Kelime-i Tevhidle
sembolize edebiliriz.
Bu sebeple nce Allahn kitabnn rahat, kolay, ak-seik, zevkli, estetik,
heybetli, etkili, yormayan, bktrmayan, usandrmayan bir tarzda yazm
iin bin yl almlar, tarih boyunca
ve btn dnyada en sanatl ve harika mushaflar yazmlar, kitap hattatlnn esiz rneklerini ortaya koymulardr. Bunu Kelime-i Tevhidin
birinci yars kabul edelim.
Hz. Alinin bir sz: Ey dnya! Git benden

bakasn aldat, git benden bakasn aldat.
kinci yars; canlar can ve nebler

sultan Efendimizin hads-i eriflerini, Onun ahlk ve faziletlerine ve
davran modellerine dair telif edilmi kitaplar en zevkli ve seyrine doyulmaz gzellikteki yazlarla istinsah
etmeleri, ktphanelerimizi dolduran baha biilmez servetler brakm
olmalardr.
Bu corafyada, yksek ruhlu gzel
slam sanatlarn kabullenip renmeye hazr ve kabiliyetli nice insan
vardr. Nitekim yzlerce vatan evlad ok zor artlar iinde bu sanatlar
bir lokma ekmee muhta olduklar
artlarda her eye katlanarak renmeyi gze almlar, kendilerinden
sonraki nesillere de seve seve retmilerdir.
Szn burasnda bir hattat dostumun beklemediim bir davetinde
yaadm ve dinlediim birka hatray paylamak isterim. Bundan bir
yl kadar nce Birleik Arap Emirliklerinden bir devlet bakan stanbula
gelip, hattatlarla bir akam yemei
yemek istedi. kram ettii akam yemeinde her hattatmzn birer birer
ellerini skarak tant, muhabbetle-
Uhud ayeti: Biz bu gnleri insanlar arasnda sra

ile kullandrrz. (l-i Imran Suresi/140)
MSLMAN TRKLERDE HAT SANATI / Ali Husrevolu
STANBUL
KLTR ve SANAT
DERGS
ti. Ayn toplantda bu gzel insann

zengin bir hat koleksiyona sahip olduunu rendik ve mutlu olduk.
Bu hattatlarn, sembolik birka isim
dnda bugne kadar kendi devlet
adamlarndan kayda deer bir ilgi
grmemi olmalar bu vatann muhteem mzisine ve kalc deerlerine
gre zcdr.
Bunlarn en acs da herhalde emsali belki hi gelmemi bulunan hattat
Mustafa Halim zyazcnn harf inklabndan sonra yaadklardr. Byle
konular hl azdan aza dolarken yazl metin haline getirilmemi
olmas da ayrca bir kusurumuzdur.
Medine-i Mnevverede olduum
yllarda Evkaf eski mdr, zel ktphanesinde ou Trkiyeden olmak zere bin be yz yazma eser
toplamakla nyor, bunu her frsatta dile getiriyordu. Fakat rif Hikmet Ktphanesindeki yazma eserlerin be bin civarnda olmas onun
neesini karyordu, rif Hikmet
Efendi nasl oldu da bu kadar yazma
eseri toplayabildi? deyip duruyordu.
Halbuki stanbulda yllarca eyhlislamlk yapm bir lim ztn bu kadar
yazma eserinin olmas gayet olaan
bir durumdu.
imdi kitap hattatl yalnzca Mushaf yazmyla snrl kalp daha ok
levha hattatlna dnt. Byle
de olsa, ana gayesi Allahn kitabna
hizmet olan bu yce sanat hibir zaman ok popler olmasa da sabrl,
kanaatkar ve zverili sanatkrlarmzn gayretleri neticesinde devam etmektedir.
Unutmayalm, yaz bizim ruhumuzdur. Bize aid her eyi yazlarmzda
bulabilirsiniz.
Dipnotlar
1
2
3
4
5
Secde suresi/7
Kamer suresi/49
sr suresi/70
Hacc suresi/5
Rm suresi/22
Yunus Emrenin bir msra- bercestesi: Gel Dosta gidelim gnl! Celi divani.
143
STANBUL MEKN
stanbul iin ok nemli meknlardan biri olan Mimar
Sinann son eseri Valide-i Atik Klliyesi Tekke Binas ruhuna uygun bir merkez olarak hizmet veriyor. Kapsndan girdiinizde manevi havasyla sizi mest eden yap,
Nakka Tezyini Sanatlar Merkezi olarak kullanlyor.
M. Semih, Hayrettin ve Adnan rtein restorasyon, cami
tezyinatlar, dekorasyonla ilgili 1979 ylnda kurduklar
Nakka ile Semih Bey ve Mamure z Hanmefendinin
1991 ylnda kurduklar Sema Nakhanesi; 2008 ylnda
sanatsal faaliyetlerini Nakka Tezyini Sanatlar Merkezi
ad altnda birletirmi. Bylelikle mimri ve kitap ssleme sanatlar tek bir at altnda bulumu.
Tezyini sanatlar arivini, uzman kadrosu ve talebeleri

ile gelitiren merkez, bu arivi kitaplatrp meraklsyla
buluturuyor. Aalar, iekleri ve mimarisiyle ayr bir
leme girdiiniz hissi uyandran avlusunda, revaklarn
altnda belirli dnemlerde sergiler de dzenleniyor. Osmanl nakkahane geleneini, usta rak ilikisini devam
ettiren merkezin kaplar tezyini sanatlara emek vermek
isteyen herkese ak. Bu gzide meknda, eitim faaliyetlerine titizlikle hafta ii drt ayr kurla devam ediliyor.
Adres:
Valide-i Atik Mah. Tekke n Sk. No:1 skdar - stanbul
Telefon: +90 216 495 09 00
STANBUL MEKN
145
Boaziinde, Gksu Deresiyle Kksu Deresi arasnda yer alan kasr, Sultan Abdlmecid tarafndan 1857 ylnda
dnemin mehur Sarkis Balyana yaptrlmtr. Dinlenme ve av amal olarak kullanlan bini kasr niteliindeki
yapda batl mimari zellikler tercih edilmitir. Bu dnem, zellikle saray ve kasr mimarlnda batl biimlerin
tercih edildii yllardr.
Sultan Abdlmecidin eski ve ahap yapy yktrarak yerine bugnk ekliyle yaptrd Kksu Kasr, rokoko bezemeleri, kabartmalarla ssl cephesi, bulundurduu kymetli sanat eserleri, ihtiaml avize ve mobilyalar, gz alc
hallar, al kabartma ve kalemii sslemeli tavanlar ile adeta bir sanat mzesidir.
Kksu Kasr
AJANDA
STANBULUN
100 GELENKSEL
SANATISI
Aye Yivlik Nefti
Kltr A.. Yaynlar
stanbul, 2013
stanbulun sekin sanatlarna hasredilen stanbulun 100 Geleneksel Sanats adl kitapta; hat, tezhip, minyatr, kat, ebru, cilt,
kalemii, sedef-ahap, ini ve tespih olmak zere geleneksel sanat
dallarnda eserler veren, ekol ve gelenek oluturan ve bu sanat
dallarnn gnmze intikalinde abalar sarf eden sanatlara yer
verilmitir. Bylece kitapta yer alan sanatlarn hayat, eitimi,
hocalar, sanatsal yaklamlar ve nemli eserleri hakknda derli
toplu bilgilere kolaylkla erime imkn sunulmutur
.
175 sayfa
nceleri yazma kitaplar sslemek iin kullanlan minyatr, zaman

iinde byk dnmler geirmi ve bamsz bir sanat halini
almtr. 19. yzylda batl tarzda resmin yaygnlamasyla Trk
minyatr sanat yok olmann eiine gelmitir. Gnmzde de bu
sanat ile uraanlarn nemli bir blm, gemiin baarl almalarnn reprodksiyonlarn yapmann tesine gitmemektedir.
Minyatr stanbul, yapt zgn minyatrlerle, bu sanat yeniden
canlandran ve dnya apnda bir ne kavuturan Nusret olpana ait stanbul konulu 99 adet eserden olumaktadr.
MUSTAFA ESAD
DZGNMAN VE
EBRU
Muin N. Eri
Kltr A.. Yaynlar
MNYATR STANBUL
Nusret olpan
Kltr A.. Yaynlar
stanbul, 2009
144 sayfa
Gemite kitap ciltlerinde ve hat levhalarnda bir ssleme arac

olarak kullanlan ebr, gnmzde ustalarn elinde bal bana
bir sanat eseri haline gelmitir. Mustafa Esat Dzgnman ve Ebr
adl kitap, kkleri skdar zbekler Tekkesi eyhi Sadk Efendiye
kadar uzanan ebr tarznn son temsilcisi Mustafa Esad Dzgnmann eserlerinden rnekleri ve sanat hakknda kapsaml bir
aratrmay iermektedir.
stanbul, 2007
214 sayfa
Hat sanatndaki stanbul gelenei; farkl dnemleri temsil eden

hattatlarn, tpk klasik ilimlerde olduu gibi, ustalarndan icazet
almalaryla gnmze dek varln srdrmtr. stanbulun 100
Hattat, bu sanatn unutulmaz ustalar arasndan farkl dnemleri ve akmlar gzeterek seilen hattatlarn hayat hikyeleri ve
nemli baz eserleri hakknda kayda deer bilgiler iermektedir.
stanbulun 100 Hattat, mekin srlarndan harflerin kulamza fsldad derin maneviyata, yaz trlerinin dilinden, akn ve sabrn
inceliklerine kadar harfi ycelten bir medeniyetin usta sanatkrlarna bir sayg kitab olarak grlebilir.
STANBULUN 100
HATTATI
Sleyman Berk
Kltr A.. Yaynlar
stanbul, 2012
187 sayfa
AJANDA
slamn Aynas
Camiler
Roger Garaudy
Trk Edebiyat Vakf Yaynlar
264 sayfa
Baz kitaplar vardr ki daha okumaya

baladnz an, hayatnzda nemli bir
yer edineceini anlarsnz. Bir kez okuyup geemeyeceinizi, kitabn size pek
de konforlu bir okuma serveni sunmayacan tahmin edersiniz. Dikkatle, altn ize ize, notlar ala ala, dne dne
okumanz gerektiini bilirsiniz. Uzun
yllar Fransz niversitelerinde edebiyat
ve estetik dersleri veren Profesr Roger
Garaudynin yazd slamn Aynasnda
Camiler ite byle bir kitap.
Kitabn evirmeni Cemal Aydn, Byle

kapsaml, drt ba mamur denebilecek bir eseri ancak Roger Garaudy yazabilirdi diye balyor eser hakkndaki
szlerine. Okumaya balaynca hak veriyorsunuz ona. Estetik bilgisi, dinler hakkndaki bilgi birikimi, tarih ve felsefeyi
yorumlayabilme yetisi, tasavvuf ve iire
yaknl ile Garaudy, ele ald konuyu
geni bir ufuk ve derin bir kavrayla
sunuyor. slam felsefesini ve estetiini, dnyann drt bir tarafndan setii
camiler zerinden somutlatrarak anla-
Trk Evleri
A. Sheyl nver
240 sayfa
Bir ehrin meydanlarn, camilerini, antlarn, kulelerini anlatan yzlerce kitap

bulabilirsiniz. Peki ya evlerini?
srlebilir; bir devrin duyu, dn ve

yaam tarz tm incelikleriyle evler zerinden okunabilir.
Zamann tahribine, yangnlara, depremlere ve deien yaam koullarna kar

en savunmasz binalardr evler. Btn o
hametli tarihi yaplar arasnda, ehrin
siluetine mtevaz bir katk sunmakla
iftihar eden silik glgelerdir.
Trk kltr ve sanatna dair saysz almalaryla bilinen Ord. Prof. Dr. A. Sheyl
nver, bu dnceyle henz yirmi iki yanda gen bir tp doktoruyken bir defter tutmaya balyor. Hocas skdarl
Ali Rza Beyin de tevikiyle o devrin stanbulundaki evleri tek tek not ediyor,
resimliyor. Yalnz eski ev deyip gemeyelim. Her eye ehemmiyet verilmitir.
Noksan bir ey yoktur diye hayranlkla
bahsettii evleri; yer yer renkli, yer yer
Oysa pencereleri, odalarnn sralan,

iindeki eyalarn konumlandrl, hatta
minderlerinin iltelerine kadar pek ok
detay zerinden bir medeniyetin izleri
tyor. slamn en genel prensiplerini en

ince, en kk detaylar zerinden derinlemesine bir vukfiyetle sunuyor.
Allah gzeldir, gzellii sever hadisinin mimarideki muhteem yansmalarn
cami cami mahede ederken kendisi
de gzele dair bir eyler sylemenin
sorumluluunu hakkyla tayor. Naif bir
slupla konuuyor okurlaryla. airane
bir duyula farkl pencereler ayor. Pek
oumuzun farkna varmadan bakp geecei detaylarda, gz ve gnl doyuran grsel lenler kefediyor. Tlemsen
Ulu Camiinin kubbesinin mukarnaslarna den ktaki dalgalanmalarda, gvercin gerdanlndaki renk nanslarn
gryor. Sleymaniye Camiinin kubbesini hayranlkla anlatyor. Bu srada
hallarndaki detaylar da gzden karmyor.
Garaudy Mslmann iinde yaad
lem, byl bir lemdir diyor. Aslnda slam mimarisinin abidevi camilerini
anlatrken bir yandan da Mslmanca
bakmay, Mslmanca hissetmeyi retiyor.
karakalem izimlerle, kroki ve fotoraflarla kaydediyor.

Bir yandan kasr ve saraylardan namazghlara, yallardan mtevaz evlere kadar 1920lerin sivil mimarisinin genel
bir fotorafn ekerken dier yandan
da Boazii yallarnn renkleri, eski evlerdeki sakal- erif odalar, bu odalara
verilen ehemmiyet, alaturka bir iftar
nasl olur gibi pek ok ilgin detaya yer
veriyor.
Evleri sedirlerine, yerdeki erkn minderlerine kadar ince ince tarif ediyor. Mesela zamann mehur bir tccarnn evini;
em-i blbl pencereleri, oca, levhalar, hcreleri, ubuk dolaplar, minderleri ve kovuklular ile tane tane anlatyor,
resmediyor.
nverin En sevdiim ilk gz arm
defterimi 55 senedir hemen her sene
dokuz-on defa kartrr ve her defa yeni
hazrlam gibi faydalanrm diye bahsettii bu kymetli defter, Nakka Tezyini
Sanatlar Merkezi tarafndan Trk Evleri ismiyle tpkbasm olarak yaynland.
Kitap, mazideki o sanatl evlere e bir
tevazu ile, kymet bilir okurunu bekliyor
kitap raflarnda.
Ali En-Nakibendi Er-Rkm

A Painter Unknown to the
History of Art
Azade Akar
Nakka Tezyini Sanatlar Merkezi Yaynlar
208 sayfa
Ali En-Nakibend Er-Rkm, ad duyulmam sekin bir nakka. Bir iek ressam. Kitabn sanat eseri kymeti tad
bir devirde, sarayn kitaba verdii deerin bir neticesi olarak tezyinat hizmetlerini yerine getiren onlarca mzehhip,
nakka, mimar, hattat, cilt ve kt ustasndan biri. iek dnyasn, rokoko,
ampir ve barok sluplarnn etkisinde,
kendine zg bir tarzda resmeden bir
saray ressam.
Belki hakknda yaplm bir alma olmasayd bugn adn dahi bilemeyeceimiz bu byk ressam, Kltr Tarihisi
Sheyl nverin rencisi Azade Akarn
hazrlad bir kitapla merakllarnn ve

aratrmaclarn dikkatine sunuldu. Nakka Tezyini Sanatlar Merkezinin ilk kitab olarak raflardaki yerini alan alma,
Trke ve ngilizce olarak yaynland.
Hocas Sheyl nverin tevikiyle Ressam Ali En-Nakibend hakknda aratrmalar yapmaya balayan Akar, kitabnda; 1807 (1222 H.) tarihinde saray iin
ssledii bir Kuran- Kerimden hareketle ressam tanmaya ve okurlarna anlatmaya alyor.
Aratrmac: Bu tek kitabn dnda, kiilii ve dier eserleri hakknda hibir
belgeye veya imzaya tesadf edilme-
Balkanlarda
Osmanl Miras ve
Milliyetilik
Prof. Dr. Kemal H. Karpat
Tima Yaynlar
368 sayfa
1912 Osmanl Devletinin urad en

byk hezimetlerden olduu gibi Balkanlardan ekiliinin ve dalmasnn da
son habercisidir. Balkan corafyas, Osmanl devletinin tarihinde Anadoludaki
hkimiyetini perinleyen olduu gibi
devlet olma niteliini de kazandran en
temel etkidir. Avrupann Balkan ismini
hala kullanmad gney dousunda

yer alan bu corafya, stanbulun fethi
ve Viyana kaplarna dayanacak yollarn
almasnda hi phesiz byk nem
sahiptir. Gnmzde Avrupada birok
politik ve siyasi olarak mdahale sebeplerimizin banda olan Balkan mirasmz
olan Osmanl Devletinin bizlere brakt
AJANDA
Sanat Tarihimizin
Bilinmeyen Bir Ressam
mitir diye zntsn dile getirse de

ressamn baka eserlerinin de bulunacana dair umudunu kaybetmiyor. Sslemeleri, resimleri, tezhipleri ynyle henz tasnifleri yaplmam yazma eserler
arasndan yeni eserlerinin kabileceini
dnyor.
Ali en-Nakibend er-Rkm tarafndan
sslemesi yaplan Kuran- Kerimi tm
ynleriyle inceleyen Akar, 135 adet vazolu ve vazosuz kufe, 112 adet sure
ba ve 52 adet desen almas eliinde ressamn sanatn ve iine doduu
sanat ortamn tm detaylaryla anlatyor. Ressama ait 254 bezemeyi tantyor.
Eserin ketebesinin ve resimlerinin ressam hakknda ok ey anlattn ifade
eden yazar, bu eserden yola karak
nemli bilgiler veriyor. Ali En-Nakibendi Er-Rkmn Kuran-i Kerimdeki imzas
nda ressamn biyografisine dair karsamalar yapyor. Sanatkrn adalar ve halefleri hakknda fikir yrtyor,
tahminlerde bulunuyor.
Kitapta ayrca Sheyl nverin Ali
En-Nakibendi tarznda resmettii bir
vazolu buket izimi de bulunuyor.
kalc eserlerini bnyesinde yaatyor olmasdr.

Bu kitabn amac Balkanlarn gerek Osmanl gerek Modern Trkiye tarihindeki
nemini belirtmektir. Bunun iinde 1912
Balkan savan esas alarak balkanlarn
tarihindeki nemini belirtmekte. nk
Balkanlar, 1912de kaybedilmesine ramen Trkiyenin hayatn her bakmdan
etkilemeye devam etmitir. Balkan savanda yarm milyon kadar Mslman;
Srp, Bulgar ve Rum tarafndan katledilmi ve ayn sayda kii zorla yerlerinden karlarak Trakya ve Anadoluda
snmaya mecbur edilmitir. Btn bu
gemiten gnmze kadar devam
eden Balkanlardaki hadiselerin gnmze yansmasnn temeli olan olaylar
grmek ve analizini yapmak adna, bu
alma Trk milliyetiliinin dnm
iinde verilmeye allr.

1453 Istanbul Kueltuer Ve Sanat Dergisi 19

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

1453 Istanbul Kueltuer Ve Sanat Dergisi 19

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

STANBUL

Genel Yayn Ynetmeni

Yayn Danma Kurulu

Sorumlu Yaz leri Mdr

Nurten AFAK TOPCU

Feyza ERYKSEL, Gltekin KARAKA, Abdulkerim Tever

Rezervasyon / 0212 467 07 00 - 1469 (Dahili)

STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

Rengrenk Ktlar, Fevkalde

Prof. Dr. F. iek DERMAN

Dr. Arzu Gldren

stanbulun Rengi Erguvan

Dr. Zeynep Altunta

Sheyl nverin Gzyle

Mahmud Erol Klla

Syleenler: Betl EREN, Esra ERKAL

16. Yzyl Osmanl Tarihiliinde

htiam ann Tan ve

Prof. Dr. Feridun M. Emecen

Prof. Dr. Zeynep Tarm

Yaayan nsan Hazinesi

stanbulda Bir lim Sevdals:

Syleenler: Esra ERKAL, Betl EREN

mer Faruk erifolu

Fatih Sultan Mehmedin

Topkap Sarayndaki Osmanl

Bir Gelenei Yaatan

Syleenler: Betl EREN, Esra ERKAL

Trk slam sanatlarn konu edindiimiz bu sayda; Hat

Trk ve slam Eserleri Mzesi,

YZNC YILINDA TRK VE SLAM ESERLER MZES / Seracettin ahin

Mzenin bahesinden bir ke

kinci salondan bir ke

Trk ve slam Eserleri Mzesi, Trk ve

Evkaf- slamiye Mzesinin giri kaps

Hamdi Beyin bakanlnda kurulan

Evkaf- slamiye Mzesi al gn

YZNC YILINDA TRK VE SLAM ESERLER MZES / Seracettin ahin

releri ile belgeler (fermanlar, vakfiyeler, haritalar) bulunan koleksiyon,

Trk ve slam Eserleri Mzesinde

Yazma Eserler Koleksiyonunda, din,

Mzenin El Yazmalar blm hemen hibir koleksiyonda benzerine

Mzenin hal koleksiyonunun, El Yazmalarnda olduu gibi, byk bir

YZNC YILINDA TRK VE SLAM ESERLER MZES / Seracettin ahin

siyon olmu ve Mzenin uzun yllar

Albm - Env. No. 1443 Osmanl Dnemi

ressamlarn tablolarnda grlmeye

Hal Env. No. 681

paylalmtr. Bir ksm buluntular

Mineli Altn Sorgu Yuvas Env. No. 447

YZNC YILINDA TRK VE SLAM ESERLER MZES / Seracettin ahin

Kurn- Kerim Cz Env. No. 555 Abbasi Dnemi 11. yzyl.

Rakkada, 1905te Makridi Bey tarafndan yaplan kazda

mece, minber kanad gibi zengin ahap koleksiyonu ve

Sheyl nver, Trk ve slam

Trk ve slam Eserleri Mzesi dosyasyla bizi tantran ve bu dosyadan

dosyasndaki notlar Latin harflerine birlikte aktardmz arkadam Zeynep

SHEYL NVERN GZYLE SR-I ATKAYA BR SEYAHAT / Dr. Arzu GLDREN

ya balamasyla olmutur. Bu i iin Sheyl

Defter-i Ruzname-i an-Musakkafat

SHEYL NVERN GZYLE SR-I ATKAYA BR SEYAHAT / Dr. Arzu GLDREN

Kab ii iek deseni

Sheyl nverin mhim grd bir Tp kitab

memi, bunlardan bir tanesi iin 20