Andrzej Lenda Wybrane Rozdziały Matematycznych Metod Fizyki

KU 0114 pozycja wydawnictw naukowych
Akademii Grniczo-Hutniczej im. Stanisawa Staszica w Krakowie

c Wydawnictwa AGH, Krakw 2004
ISBN 83-89388-86-3
Komitet Naukowy UWND AGH:
prof. dr. hab. in. Janusz Kowal (przewodniczcy),
prof. dr. hab. in. Tadeusz Banaszewski,
prof. dr. hab. Bogdan Choczewski,
dr. hab. Zdzisaw Ciciwa, prof. AGH,
prof. dr. hab. in. Edward Fra,
prof. dr. hab. in. Ryszard Uberman
Recenzent: prof. dr hab. Andrzej Maksymowicz
Druk ze skadu i materiaw dostarczonych przez Autora
i na odpowiedzialnoc Autora
Redakcja Uczelnianych Wydawnictw Naukowo-Dydaktycznych AGH
al.Mickiewicza 30, 30-059 Krakw
tel. 012 617-32-38, tel./fax 012 636-40-38
e-mail: redakcja@wydawnictwoagh.pl
www.WydawnictwoAGH.pl
B
G

A
G
H
Spis treci
Przedmowa do pierwszego wydania A.D. 1994 . . . . . . . . . . . . . . . iii
Przedmowa do drugiego wydania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v
Przedmowa do wydania elektronicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . v
1 Zastosowania funkcji zmiennej zespolonej 1
1.1 Obliczanie caek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.1.1 Caki z funkcji wieloznacznych . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.2 Wyznaczanie sum szeregw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.3 Wektorowe pole paskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.3.1 Odwzorowania konforemne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.3.2 Homograa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.3.3 Siatka konforemnie rwnowana . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.3.4 Potencja zespolony wektorowego pola paskiego . . . . . . 28
1.3.5 Wektorowe pole paskie i odwzorowania konforemne . . . . 31
1.4 Rozkad funkcji meromorcznej na uamki proste . . . . . . . . . . 35
1.4.1 Iloczyn nieskoczony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
1.5 Gamma Eulera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
1.5.1 Podstawowe wasnoci (z) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
1.5.2 Reprezentacja cakowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
1.5.3 Funkcje niekompletne (a, x) i (a, x) . . . . . . . . . . 46
1.5.4 Funkcja beta Eulera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
1.5.5 Troch zyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
1.6 Odwzorowania konforemne w hydrodynamice . . . . . . . . . . . . 50
1.6.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
1.6.2 Cakowity opyw okrgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
1.6.3 Cakowity opyw prolu typu skrzydo . . . . . . . . . . 58
2 Rwnania rniczkowe drugiego rzdu 67
2.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
i
B
G

A
G
H
2.2 Metoda separacji zmiennych w rwnaniu rniczkowym o pochod-
nych czstkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
2.3 Punkty osobliwe rwnania rniczkowego . . . . . . . . . . . . . . 76
2.4 Podstawowe rwnania rniczkowe zwyczajne drugiego rzdu . . . 79
2.5 Metoda Frobeniusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
2.6 Rwnania klasy Fuchsa uwagi oglne . . . . . . . . . . . . . . . 88
2.7 Rwnania klasy Fuchsa formy kanoniczne . . . . . . . . . . . . . 91
2.8 Drugie rozwizanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
2.8.1 Metoda wariacji parametru . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
2.8.2 Drugie rozwizanie Wroskian . . . . . . . . . . . . . . . 107
2.9 Funkcja konuentna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
2.9.1 Rwnanie Bessela a rwnanie konuentne . . . . . . . . . . 113
2.9.2 Reprezentacja cakowa funkcji konuentnej;
Asymptotyka w nieskoczonoci . . . . . . . . . . . . . . . . 115
2.10 Rwnanie niejednorodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
2.10.1 Metoda wariacji parametrw . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
2.10.2 Metoda funkcji Greena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
2.11 Przykady zastosowa:
stacjonarne rwnanie Schrodingera . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
2.12 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
3 Zagadnienie SturmaLiouvillea 137
3.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
3.2 Rwnanie wasne operatora rniczkowego . . . . . . . . . . . . . . 138
3.3 Operatory hermitowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
3.4 Warunki brzegowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
3.5 Metoda ortogonalizacji Schmidta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
3.6 Klasykacja wielomianw ortogonalnych w problemie S-L . . . . . 156
3.7 Wzr Rodriguesa. Funkcje tworzce. Reprezentacje cakowe . . . . 163
3.8 Ortogonalne i zupene zbiory funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
3.9 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
4 Legendre, Bessel i troch zyki 177
4.1 Wielomiany Legendrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
4.1.1 Potencjay multipoli elektrycznych . . . . . . . . . . . . . . 177
4.1.2 Funkcja tworzca i relacje rekurencyjne . . . . . . . . . . . 181
4.1.3 Rozwijanie funkcji w szereg wielomianw Legendrea . . . . 187
4.1.4 Drugie rozwizanie rwnania Legendrea . . . . . . . . . . . 192
4.2 Rwnanie Bessela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
4.2.1 Funkcja tworzca; relacje rekurencyjne . . . . . . . . . . . . 201
B
G

A
G
H
4.2.2 Rwnanie falowe w symetrii cylindrycznej . . . . . . . . . . 206
4.2.3 Problem wasny i rwnanie Bessela . . . . . . . . . . . . . . 209
4.2.4 Rwnania redukowalne do rwnania Bessela . . . . . . . . . 215
4.2.5 Sferyczne funkcje Bessela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
4.3 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
5 Wstp do rwna cakowych. Funkcje Greena 227
5.1 Typy rwna cakowych; Pojcia podstawowe . . . . . . . . . . . . 228
5.2 Szereg Neumanna
iteracyjna metoda rozwizywania rwna cakowych . . . . . . . . 234
5.3 Jdra iterowane; rezolwenta rwnania cakowego . . . . . . . . . . 238
5.4 Rwnania Fredholma dla specjalnych typw jder . . . . . . . . . . 242
5.4.1 Jdra separowalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
5.4.2 Wartoci i funkcje wasne rwnania jednorodnego . . . . . . 245
5.4.3 Jdra symetryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
5.5 Funkcja Greena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
5.5.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
5.5.2 Funkcja Greena jeden wymiar . . . . . . . . . . . . . . . 256
5.5.3 Jednowymiarowa funkcja Greena a problem wasny . . . . . 265
5.5.4 Funkcja Greena dla 2 i 3wymiarowego operatora Laplacea 267
5.5.5 Funkcje Greena zalene od czasu . . . . . . . . . . . . . . . 270
5.6 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
6 Uzupenienia 287
A Kilka sw o przestrzeniach wektorowych . . . . . . . . . . . . . . . 287
A.1 Podstawowe denicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
A.2 Przestrzenie wektorowe i rachunek macierzowy . . . . . . . 291
A.3 Operatory w przestrzeni wektorowej . . . . . . . . . . . . . 292
A.4 Operator sprzony i samosprzony . . . . . . . . . . . . . 294
A.5 Przestrzenie funkcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
B Kilka sw o ukadach wsprzdnych krzywoliniowych . . . . . . . 297
B.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
B.2 Analiza wektorowa w ukadach wsprzdnych krzywolinio-
wych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
B.3 Ukady wsprzdnych sferycznych i cylindrycznych . . . . 305
B
G

A
G
H
iv
B
G

A
G
H
Przedmowa v
Przedmowa do pierwszego wydania, A.D. 1994
Niniejszy skrypt zawiera zagadnienia, ktre stanowiy w ostatnich kilku latach
trzon wykadu przedmiotu matematyczne metody zyki dla studentw III roku
kierunku Fizyka Techniczna na Wydziale Fizyki i Techniki Jdrowej AGH. Oprcz
zagadnie omwionych w skrypcie do programu wykadu naleay w zaleno-
ci od wczeniejszego przygotowania matematycznego suchaczy takie zagad-
nienia, jak: teoria funkcji zmiennej zespolonej (odwzorowanie konforemne, teoria
pola paskiego, zastosowania rachunku residuw), transformaty cakowe (Lapla-
cea, Fouriera) oraz wstp do rwna rniczkowych o pochodnych czstkowych.
Z kolei w skrypcie omwione s: rwnania rniczkowe zwyczajne drugiego rzdu,
rwnanie wasne operatora rniczkowego drugiego rzdu oraz podstawy rwna
cakowych i funkcji Greena. Materia zawarty w pierwszych dwch, do oglnie
potraktowanych hasach (i rozdziaach), jest potraktowany bardziej szczegowo
i aplikacyjnie w trzecim rozdziale, traktujcym o wielomianach Legendrea i funk-
cjach Bessela. Rozdzia ten zawiera kilka przykadw zastosowania tych funkcji
specjalnych do opisu konkretnych problemw zyki.
Zdecydowaem si na taki wanie wybr zagadnie z dwch powodw. Po
pierwsze, wydaje mi si, e tworz one stosunkowo zwart i logiczn cao.
W gruncie rzeczy, jak wynika z zamieszczonych przykadw, tematem nr.1 skryp-
tu jest problem wasny, sformuowany bd to w jzyku rwnania rniczkowego
(z warunkami brzegowymi), bd w jzyku rwnania cakowego. Metoda funkcji
Greena, bdca bardzo zycznym spojrzeniem na problem rwnania niejedno-
rodnego (niejednorodno rwnania utosamiana jest ze rdem pola) moe te
by traktowana jako jeden ze sposobw przejcia pomidzy zespoem: rwnanie
rniczkowe + warunki brzegowe, a rwnaniem cakowym.
Drugim powodem, ktry skoni mnie do powicenia skryptu wyej wymienio-
nym zagadnieniom, bya ch dostarczenia suchaczom wykadu pewnych wska-
zwek dotyczcych dalszych studiw. Materia skryptu nie pretenduje do ory-
ginalnoci mona go znale w wielu podrcznikach, zarwno par excellence
matematycznych, jak i w monograach matematycznych przeznaczonych dla zy-
kw, inynierw itp., a wic bardziej dla uytkownikw narzdzia ni ewentualnych
konstruktorw jego ulepszonych modeli. Dlatego te na kocu kadego rozdziau
podane jest krtkie podsumowanie. Powinno ono uwiadomi Czytelnikowi, co
daa mu lektura rozdziau, a take wskaza podrczniki, w ktrych mona zna-
le dane zagadnienia omwiony w sposb podobny (w mniejszym lub wikszym
stopniu) albo ewentualnie poszerzony. Wydaje si, e obecna sytuacja na rynku
ksiki naukowej w znacznym stopniu uzasadnia potrzeb wydania skryptu. Wy-
dana prawie dwadziecia lat temu znakomita monograa Byrona i Fullera jest
praktycznie niedostpna (nawet w bibliotekach), a o wznowieniu nic nie sycha.
B
G

A
G
H
vi Przedmowa
Nic te nie wskazuje na to, aby ktrakolwiek ocyna wydawnicza zaryzykowaa
nabycie praw autorskich, przetumaczenie i wydanie cytowanej w skrypcie ksi-
ki Arfkena. A nawet gdyby tak si stao, to jej cena byaby mao adekwatna do
moliwoci nansowych jej gwnych potencjalnych odbiorcw studentw.
Do pracy nad skryptem skoniy mnie take znakomite moliwoci, jakie ofe-
ruje dzisiejsza typograa komputerowa. Skrypt zosta wyedytowany przez autora,
ktry zdaje sobie spraw z tego, e nie unikn pewnych bdw typogracznych
i z gry za nie Czytelnika przeprasza. Autor, recenzent skryptu, a take studenci
korzystajcy z powstajcych brulionw skryptu wyeliminowali wiele chochlikw
drukarskich cho na pewno nie wszystkie. Dlatego, przepraszajc raz jeszcze autor
prosi Czytelnikw o przekazywanie mu uwag na temat dostrzeonych usterek.
Przedsiwzicia takie jak skrypt rzadko s dzieami majcymi jednego tylko
autora. Za nazwiskiem wymienionym na karcie tytuowej kryj si zwykle i inne
osoby, ktre w taki czy inny sposb (czasem i niewiadomy) miay swj udzia w re-
alizacji projektu. Chciabym tu w pierwszym rzdzie wymieni p. doc. dr. hab.
Zygmunta Chyliskiego (UJ), z ktrym miaem szczcie wsppracowa w dy-
daktyce metod matematycznych w zyce wiele lat temu. Jest rzecz oczywist,
e to Jego wykady miay wpyw na uksztatowanie spojrzenia autora skryptu na
wiele zagadnie w nim poruszanych. Dzikujc Mu za t wspprac, chciabym
jednoczenie prosi Go o wyrozumiao z pewnoci nie potraem napisa
skryptu tak dobrego jakim byby skrypt Jego autorstwa. Dzikuj take pp. prof.
dr. hab. Bohdanowi Dziunikowskiemu i prof. dr. hab. Kazimierzowi Przewockie-
mu z naszego Wydziau, za ktrych kadencji dziekaskiej powstaa idea skryptu.
Ich yczliwy stosunek do pomysu, sowa zachty i cierpliwo w oczekiwaniu
na realizacj przedsiwzicia zasuguj na gorce podzikowania. Dzikuj take
recenzentowi skryptu, p. prof. dr. hab. Andrzejowi Maksymowiczowi (wwczas
Instytut Informatyki AGH) za przeczytanie skryptu, recenzj i zawarte w niej ko-
mentarze i sugestie poprawek, ktre na pewno pozytywnie wpyny na ostateczn
redakcj skryptu.
Czytelnikowi winien jestem jeszcze jedno ostrzeenie. Materia skryptu to kom-
pendium opracowane na podstawie wielu podrcznikw i zredukowane do rozmia-
rw adekwatnych (zdaniem autora) do potrzeb i moliwoci rednich studentw,
bdcych w poowie studiw. Dla nich skrypt ma by pomoc w nauce przed-
miotu, odbywajcej si na wykadzie i wiczeniach rachunkowych, a take pomo-
c w przygotowaniu si do egzaminu. Jednak dla ambitnych i oddanych nauce
studentw skrypt ten moe stanowi jedynie zacht do dalszych, gbszych stu-
diw. Im wiksza liczba uytkownikw skryptu po jego lekturze signie po ktr
z cytowanych w nim pozycji bibliogracznych (albo po inn ksik o podobnej
tematyce), tym wiksza bdzie satysfakcja autora.
B
G

A
G
H
Przedmowa vii
Przedmowa do drugiego wydania
Pierwsze wydanie, o ktrym mowa w poprzedniej przedmowie, zostao uzupe-
nione o rozdzia (pierwszy), powicony praktycznym aspektom rachunku funkcji
zmiennej zespolonej. Rozdzia ten nie stanowi waciwego wykadu o funkcjach
zmiennej zespolonej zakadam, e Czytelnik pozna ten materia na wykadzie
z matematyki. Jeeli Twoje wiadomoci Czytelniku s (wydaj si) nie na pozio-
mie to, aby korzysta w peni z tego rozdziau, musisz sign po notatki z wy-
kadw, lub po jedn z ksiek, ktrych spis zamieszczam na kocu rozdziau.
Pozostae rozdziay (od drugiego do pitego) to w zasadzie rozdziay 14 po-
przedniego skryptu, w ktrych usunito dostrzeone bdy i ktre uzupeniono o
kilka rysunkw. Uzupenienia stay si rozdziaem szstym.
W przygotowaniu pierwszego (dodatkowego) rozdziau bardzo pomoga mi pa-
ni Anna Kocur, studentka 3. roku zyki technicznej AGH (w roku akad. 2002/03),
ktra skrupulatnie przeczytaa ten rozdzia i zwrcia mi uwag na liczne bdy
typograczne i niektre niezbyt szczliwe sformuowania. Dziki jej zaangaowa-
niu obecna wersja jest znacznie lepsza. Pani Anna wykrya jeszcze kilka bdw
w nastpnych rozdziaach. Serdecznie Jej dzikuj w imieniu swoim, a take
wszystkich uytkownikw.
W przyszoci przewiduj wydanie zbioru problemw, w wikszoci z rozwi-
zaniami jako zrozumiaego uzupenienia ksiki.
Przedmowa do wydania elektronicznego
W wydaniu elektronicznym usunito jeszcze kilka dostrzeonych bdw, a take
dodano moliwo nawigacji kliknicie (lewym klawiszem myszki) na nume-
rze wzoru (rysunku) przenosi Czytelnika do danego wzoru (rysunku), lub (prawy
klawisz) otwiera dany fragment tekstu w nowym oknie). Nie oznacza to, e pre-
zentowany tekst jest ju na pewno pozbawiony usterek z gry dzikuj za
wszelkie komentarze: mailto:lenda@newton.ftj.agh.edu.pl.
Wspomniany w przedmowie zbir problemw ukaza si w 2006 roku.
Przy jego opracowaniu miaem wielk przyjemno i satysfakcj wsppracowa
z p. dr. Bartkiem Spisakiem.
B
G

A
G
H
viii
B
G

A
G
H
Rozdzia 1
Niektre zastosowania funkcji
zmiennej zespolonej
1.1 Obliczanie caek
Caki typu
_

f(x)dx
Jeli f(z) jest funkcj regularn na osi rzeczywistej i w grnej ppaszczynie,
za wyjtkiem skoczonej liczby izolowanych punktw osobliwych z
k
,
k = 1, . . . , n ((z
k
) > 0), to na mocy twierdzenia o residuach mamy
_
+R
R
f(x)dx +
_
C
R
f()d = 2i
n
k=1
Res[f(z); z = z
k
], (1.1)
przy czym R > max ([z
1
[, . . . , [z
n
[). Jeeli
_
C
R
0 przy R +, to w granicy
mamy
_
+
f(x)dx = 2i
n
k=1
Res[f(z); z = z
k
]. (1.2)
Innymi sowy, kontur cakowania por. rys.1.1 skada si z podstawy (osi rzeczy-
wistej) i grnego pokrgu, przy czym zachowanie si funkcji f(z), przeduenia
analitycznego f(x) na grn ppaszczyzn, musi by takie, aby przyczynek do
caki od grnego pokrgu zmierza do zera, przy pokrgu rozszerzajcym si
do nieskoczonoci. Oczywiste jest, e tak bdzie dla funkcji typu
f(z)
1
z
1+
; > 0.
1
B
G

A
G
H
2 Niektre zastosowania funkcji zmiennej zespolonej
Rysunek 1.1: Kontur cakowania: symetryczny segment osi rzeczywistej i grne
pkole o promieniu R
Prostym przykadem bdzie obliczenie caki
1 =
_
+
dx
(x
2
+a
2
)
3
; a > 0.
Przeduenie analityczne funkcji podcakowej na grn ppaszczyzn to funkcja
1
(z
2
+a
2
)
3
;
cakujemy j po konturze przedstawionym na rysunku 1.1. Punkt z = ai jest
biegunem trzeciego rzdu, z residuum
c
1
=
1
2!
lim
zai
d
2
dz
2
_
(z ai)
3
(z
2
+a
2
)
3
_
= . . . =
3
16a
5
i
.
Czytelnik sam przeprowadzi szacowanie caki po grnym pokrgu; nietrudno
wykaza, e
_
C
R
f()d
M
R
5
.
Podstawiajc do (1.2) otrzymujemy
_
+
dx
(x
2
+a
2
)
3
=
3
8a
5
.
B
G

A
G
H
obliczanie caek 3
Caki typu
_

f(x)
_
sinx
cos x
_
dx.
Cakami, w ktrych funkcja podcakowa ma ogln posta
_
+
f(x)e
ix
; > 0 (1.3)
rzdzi lemat Jordana. Jego sformuowanie to:
Niech f(z) bdzie funkcj regularn w grnej ppaszczynie zespolonej, z wy-
jtkiem skoczonej liczby izolowanych osobliwoci biegunowych, i niech f(z)0
dla wszystkich 0 arg z , przy [z[ . Wwczas, dla > 0 zachodzi
lim
R
_
C
R
f()e
i
d = 0 (1.4)
(Caka po grnym pokrgu znika, przy promieniu pokrgu zmierzajcym do
nieskoczonoci). Dowd lematu jest prosty i pouczajcy. Jeeli f(z) 0, to dla
Rysunek 1.2: Pomocniczy rysunek dla dowodu lematu Jordana
[z[ = R funkcja jest ograniczona i [f(z)[ <
R
, dla [z[ = R. Kadc = Re
i
i zauwaajc, e w pierwszej wiartce (por. rys.1.2), dla kadego 0 /2,
mamy sin ,
2
, otrzymujemy oszacowanie przy R
_
C
R
f()e
i
d

R
R
_

0
e
i
d =
R
R
_

0
e
Rsin
d
= 2
R
R
_
/2
0
e
Rsin
d < 2
R
R
_
/2
0
e
2R

d
=

R
(1 e
R
) 0.
B
G

A
G
H
W tym kontekcie oczywisty staje si wniosek:
dla funkcji speniajcej warunki lematu Jordana mamy
_
+
e
ix
f(x)dx = 2i
m
k=1
Res
_
e
iz
f(z); z = z
k
_
, (1.5)
przy czym sumujemy po wszystkich osobliwociach f(z), lecych w grnej p-
paszczynie
1
.
Przykad:
Caka
1 =
_
+
cos x
x
2
+a
2
dx = '1
1
= '
_
_
+
e
ix
x
2
+a
2
dx
_
.
Po rozszerzeniu analitycznym otrzymujemy funkcj
e
iz
z
2
+a
2
,
speniajc warunki lematu Jordana. Jedyny biegun to z = ai, z residuume
a
/2ia,
tak, e mamy
1
1
= 1 =

a
e
a
.
W podobny sposb mona obliczy niezliczone iloci caek. Podajmy kilka
z nich w obliczeniach wykorzystujemy take parzysto funkcji podcakowej:
_

0
xsinxdx
(x
2
+a
2
)
2
=

4a
e
a
; a > 0,
_

0
cos mxdx
(x
2
+a
2
)
2
=

4a
3
(1 +am)e
am
; m, a > 0,
_

0
cos xdx
(1 +x
2
)
3
=
7
16
e
.
W powyszych przykadach zastrzegalimy si, aby osobliwoci biegunowe le-
ay w grnej ppaszczynie. Nie jest to bezwzgldnie konieczne. Rozwamy
cak
1
Gdyby wystpujca w wykadniku funkcji eksponencjalnej staa bya ujemna, to ana-
logiczny lemat moemy sformuowa, ale dla konturu, ktrego pkole znajduje si w dolnej
ppaszczynie; dla czysto urojonego , tzn. = i, > 0, moliwe s sytuacje, w ktrych
pkole konturu cakowania ley bd w prawej (+), bd lewej ppaszczynie (), a gwne
cakowanie odbywa si wzdu osi urojonej.
B
G

A
G
H
obliczanie caek 5
1 =
_

0
sinx
x
dx =
1
2
_
_
+
e
ix
x
dx
_
1
2
1
1
. (1.6)
Rozszerzona analitycznie funkcja podcakowa w 1
1
nie ma osobliwoci w obszarze
ograniczonym przez kontur cakowania z rys.1.1, ale ma biegun pierwszego rzdu
na konturze, w punkcie z = 0. Jedyna rada, to modykacja konturu, tak jak
pokazane jest to na rysunku 1.3. W przypadku konturu 1.3(a) mamy
Rysunek 1.3: Zmodykowany kontur cakowania: symetryczny segment osi rzeczy-
wistej i due pkole o promieniu R zostay uzupenione o mae
pkole, po ktrym obchodzimy punkt z = 0
_
f()d =
_

R
e
ix
x
dx +
_
+R
+
e
ix
x
dx +
_
C
e
i
d +
_
C
R
e
i
d = 0 (1.7)
(brak przyczynkw od jakichkolwiek biegunw).
Przy R i 0 dwie pierwsze caki skadaj si na cak 1
1
; ostatnia
caka dy do zera (lemat Jordana), natomiast przedostatnia to
_
C
e
i
d
= . . . = e
i
; d = ie
i
d . . .
= i
_
0
e
i(cos +i sin )
d = . . . 0 . . . = i
_
0
d = i.
Tak wic
1
1
= i; 1 =

2
.
Dla konturu 1.3(b) zmienia si kierunek obchodzenia punktu zero kt zmie-
nia si od do 2, tak e cakowanie po maym pkolu daje przyczynek rwny
B
G

A
G
H
+i. Z kolei, po prawej stronie (1.7) pojawia si 2i Res[e
iz
/z; z = 0] = 2i.
Daje to oczywicie ten sam wynik.
Caki typu
_
2
0
R(cos , sin) d
Przyjmijmy, e R(cos , sin) d jest wymiern funkcj sinusa i kosinusa kta .
Stosujemy podstawienie
z = e
i
; dz = ie
i
d (1.8)
i konsekwentnie
cos =
1
2
_
z +
1
z
_
; sin =
1
2i
_
z
1
z
_
.
Przy takich podstawieniach
_
2
0
R(cos , sin) d 1 =
1
i
_
|z|=1
R
_
z +
1
z
, z
1
z
_
dz
z
. (1.9)
Konturem cakowania jest koo jednostkowe [z[ = 1. Funkcja podcakowa pozo-
staje w dalszym cigu funkcj wymiern, ale ju zmiennej z i zgodnie z denicj
funkcji wymiernej
R(z) = R
_
z +
1
z
, z
1
z
_
1
z
=
a
0
+a
1
z +a
n
z
n
b
0
+b
1
z +a
m
z
m
,
gdzie n i m to pewne (skoczone) liczby cakowite. Taka funkcja podcakowa
jest wewntrz koa jednostkowego analityczna wszdzie, poza skoczon liczb N
punktw, bdcych zerami mianownika (N m).
Zgodnie z twierdzeniem o residuach
1 =
1
i
_
|z|=1
R(z)dz = 2
N
k=1
Res[

R(z); z = z
k
], (1.10)
gdzie z
k
to bieguny funkcji podcakowej.
Przykad:
1 =
_
2
0
d
1 +a cos
, [a[ < 1.
Korzystamy z podstawienia (1.8). Caka przyjmuje posta
B
G

A
G
H
obliczanie caek 7
1 =
1
i
_
|z|=1
1
1 +
a
2
_
z +
1
z
_
dz
z
=
2
i
_
|z|=1
dz
az
2
+ 2z +a
= . . .
Rozwizujemy rwnanie kwadratowe:
az
2
+ 2z +a = 0 = z
1,2
=
1
a

_
1
a
2
1.
Z postaci rwnania kwadratowego wynika, e z
1
z
2
= 1, a wic tylko jeden z bie-
gunw ley wewntrz koa. Blisza analiza (warto j samemu przeprowadzi) wy-
kazuje, e jest to z
1
i ostatecznie
1 = 4Res
_
1
a(z z
1
)(z z
2
)
; z = z
1
_
= 4
1
a(z
1
z
2
)
=
2
1 a
2
.
1.1.1 Caki z funkcji wieloznacznych
W powyszych przykadach obliczania caek korzystalimy z twierdzenia o resi-
duach, ktre stosuje si do funkcji analitycznych jednoznacznych (funkcji regu-
larnych). Jeeli przeduenie analityczne cakowanej (po osi 0x) funkcji f(x) na
paszczyzn zespolon jest funkcj wieloznaczn, to musimy podda kontur cako-
wania odpowiedniej modykacji tak, aby nie zawiera on punktw rozgazienia
takiej funkcji i rozwaa jedn ga funkcji f(z). Oprcz wynikw cakowania
takie procedury pozwalaj nam lepiej zrozumie pojcia wieloznacznoci funkcji
i jej gazi.
Jako przykad obliczmy cak
1 =
_

0
x
1
f(x) dx, 0 < < 1. (1.11)
O funkcji f(z), stanowicej analityczne przeduenie f(x) na ca paszczyzn
(
z
, zakadamy, e jest ona analityczna wszdzie, z wyjtkiem skoczonej liczby
izolowanych punktw osobliwych biegunw: z = z
k
; k = 1, . . . , n, z ktrych
aden nie jest dodatni liczb rzeczywist (a wic nie ley na dodatniej posi
0x). Zakadamy te, e punkt w nieskoczonoci jest dla f(z) zerem przynajmniej
pierwszego rzdu, natomiast punkt z = 0 jest usuwaln osobliwoci. Aby ob-
liczy cak korzystamy z konturu (rys.1.4), na ktry skadaj si due koo
C
R
i mae C
, poczone dwoma segmentami cicia wzdu dodatniej posi

rzeczywistej. Na takim konturze cakujemy funkcj
(z) z
1
f(z), (1.12)
B
G

A
G
H
Rysunek 1.4: Kontur cakowania: due koo C
R
i mae C
, poczone dwoma
segmentami cicia wzdu dodatniej posi rzeczywistej
ktra na grnym brzegu cicia jest nasz funkcj podcakow ze wzoru (1.11).
Z twierdzenia o residuach wynika
_
() d
=
_
R
x
1
f(x) dx +
_
C
R
+
1
f() d +
_

R
1
f() d +
_
C
1
f() d
= 2i
n
k=1
Res [(z); z = z
k
] . (1.13)
(Znaki + i przy kolistych czciach konturu odnosz si do dodatniego
i ujemnego kierunku obiegu obszaru zawartego wewntrz konturu.) Dla drugiej
caki mamy oszacowanie
_
C
R
+
1
f() d
MR
1
2R
R
= 2R
1
0 przy R ,
bowiem zgodnie z zaoeniem o zachowaniu si f(z) w nieskoczonoci mamy, na
duym kole o promieniu R,
[f(z)[ <
M
[z[
; M pewna staa.
B
G

A
G
H
obliczanie caek 9
Podobnie na maym kole, o promieniu ,
_
C
1
f() d
M
1
1
2 0 przy 0,
co z kolei wynika z charakteru zera (usuwalna osobliwo) funkcja f(z) ma w jego
okolicy ograniczenie M
1
.
Pozostaje caka
_

R
1
f() d
liczona wzdu dolnej krawdzi cicia. Na tej krawdzi arg = 2 i dlatego mamy
= xe
i2
= x; d = dxe
i2
= dx;
1
= x
1
e
i2(1)
= x
1
e
i2
.
Przy uwzgldnieniu zmiany kierunku cakowania, powysza caka przyjmuje po-
sta
_

R
1
f() d = e
i2
_
R
x
1
f(x) dx.
i wzr (1.13) daje nam (R , 0)
_

0
x
1
f(x) dx =
2i
1 e
i2
n
k=1
Res [(z); z = z
k
] . (1.14)
Przykadem zastosowania takiej metody moe by obliczenie caki
1 =
_

0
x
1
1 +x
dx, 0 < < 1.
Jedyny biegun funkcji podcakowej to z = 1, z residuum rwnym e
i(1)
. Mamy
1 =
2i
1 e
i2
e
i(1)
= 2i
e
i
(1)
1 e
i2
=

sin
.
Caki typu 1 =
_

0
f(x) lnxdx.
Zakadamy, e mamy do czynienia z funkcjami parzystymi: f(x) = f(x),
ktrych zachowanie si w nieskoczonoci to
f(z)
1
z
1+
; > 0.
B
G

A
G
H
Funkcj f(x) przeduamy analitycznie na obszar grnej ppaszczyzny:
f(x) lnx (z). Na osi rzeczywistej mamy, korzystajc z parzystoci f,
x > 0; (z) = f(x) lnx;
x < 0; (z) = f(x) ln(xe
i
) = f(x)[lnx +i].
Cakujemy po konturze , jak na rys.1.3(a). Analogicznie jak w (1.7)
_
()d
=
_

R
f(x)[lnx +i] dx +
_
+R
+
f(x) lnxdx +
_
C
f() lnd +
_
C
R
f() lnd
= 2i
n
k=1
Res[(z); z = z
k
], (1.15)
gdzie z
k
; k = 1, . . . , n to osobliwoci (z) w grnej ppaszczynie.
Przy R i 0 obie caki po pokrgach znikaj, mamy bowiem
_
C
R
f() lnd
M
R
1+
_

0
[ ln[Rd
M
R
_
ln
2
R +
2
0 przy R
i podobnie dla maego pokrgu.
Wzr (1.15) przybiera posta
_

f(x)[lnx +
i
2
] dx = 2i
n
k=1
Res [(z); z = z
k
], (1.16)
albo
_

0
f(x) lnxdx = i
n
k=1
Res [f(z)(lnz i/2)]; z = z
k
. (1.17)
Opisany powyej schemat daje na przykad
_

0
lnx
(1 +x
2
)
2
dx = iRes
__
1
(1 +z
2
)
2
(lnz i/2)
_
; z = i
_
= . . . =
4
.
B
G

A
G
H
wyznaczanie sum szeregw 11
1.2 Wyznaczanie sum szeregw
Zamy, e mamy funkcj f(z), tak e
lim
z
z f(z) = 0 (1.18)
i e funkcja ta ma, na paszczynie zespolonej (
z
, skoczon liczb izolowanych
punktw osobliwych biegunw: z
1
, z
2
, . . . , z
m
. Dla (chwilowego) uatwienia przyj-
mijmy, e adna z tych osobliwoci nie jest rzeczywist liczb cakowit: z ,= N.
Na paszczynie zespolonej konstruujemy kwadrat Q
N
, pooony symetrycznie
wzgldem obu osi 0x i 0y, tak e wsprzdna x-owa jego prawego boku znajduje
si w rodku pomidzy x = N a x = N + 1 (por. rys.1.5, na ktrym okrelone
s wsprzdne czterech wierzchokw kwadratu.)
Rysunek 1.5: Kontur cakowania Q
N
na paszczynie (
z
Wprowadzamy teraz funkcj
f(z) ctg z = f(z)
cos z
sinz
(1.19)
iloczyn wprowadzonej wczeniej funkcji f(z) i kotangensa. Na bokach kwadratu
funkcja ctg z albo dla prostoty ctg z pozostaje ograniczona, bez wzgldu na
warto N. Mamy bowiem (pionowy bok, y > 0)
[ ctg z[ =
cos z
sinz
e
iz
+e
iz
e
iz
e
iz
[e
iz
[ +[e
iz
[
[e
iz
[ [e
iz
[
. . .
B
G

A
G
H
(modu z sumy nie jest wikszy od sumy moduw; modu z rnicy nie jest
mniejszy od rnicy moduw); dla z = (N + 1/2) +iy
. . . =
e
y
+e
y
e
y
e
y
1 przy y .
Jeeli tak to caka konturowa
_
Q
N
ctg z f(z)dz 0 przy N ,
bowiem dla dostatecznie duych N
_
Q
N
ctg z f(z)dz
_
Q
N
f(z)dz
0,
ze wzgldu na warunek (1.18). Z drugiej strony ta caka rwna jest z do-
kadnoci do (mao istotnego w tym przypadku) czynnika 2i sumie wszyst-
kich residuw funkcji podcakowej, a wic tych liczonych w punktach osobli-
wych f(z), jak i osobliwociach kotangensa biegunach pierwszego rzdu: z =
0, 1, 2, . . . , N, . . .. Te ostatnie to
Res ctg z f(z); z = N = f(N).
Mamy wic
0 = 2i
_
_
_
N=+
N=
Res
_
cos z
sinz
f(z); z = 0, 1, 2, . . . , N, . . .
_
_
_
_
+2i
_
m
k=1
Res
_
cos z
sinz
f(z); z = z
1
, . . . , z
k
, . . . , z
m
_
_
albo
N=+
N=
f(N) =
m
k=1
Res
_
cos z
sinz
f(z); z = z
1
, . . . , z
k
, . . . , z
m
_
. (1.20)
(Jeeli zagldae kiedykolwiek Czytelniku do tablic sum szeregw, to z pew-
noci zauwaye, jak wiele podanych tam wzorw zawiera w sobie liczb
teraz rozumiemy ju dlaczego.)
Jako przykad rozwamy sum
n=1
1
n
4
+a
4
; a
4
,= 0, 1
4
, 2
4
, . . . . (1.21)
B
G

A
G
H
wyznaczanie sum szeregw 13
Sum t moemy obliczy wedug zaprezentowanego wyej schematu, jeeli za-
uwaymy, e
S
n=
a
n
= 2
n=1
a
n
+a
0
= 2
n=1
a
n
+
1
a
4
;
std
n=1
a
n
=
S
2

1
2a
4
(przez a
n
oznaczylimy n-ty wyraz szeregu). Bieguny (pierwszego rzdu) funkcji
(speniajcej warunek (1.18)!)
f(z) =
1
z
4
+a
4
,
to punkty speniajce rwnanie z
r
4
= a
4
:
z
r
=
ia = a
1 i
2
; r = 1, 2, 3, 4,
a residua w nich to
res[f(z), z = z
r
] =
1
4z
r
3
=
z
r
4z
r
4
=
z
r
4a
4
.
Zgodnie z (1.20)
n=
1
n
4
+a
4
=
1
4
a
4
4
r=1
z
r
ctg z
r
. (1.22)
Reszta to ju algebra; podstawiamy za z
r
i po odpowiednich przeksztaceniach
otrzymujemy
n=1
1
n
4
+a
4
=
1
2
_

a
3
2
sina
2 + sinha
2
cosha
2 cos a
2

1
a
4
_
. (1.23)
Rozumiemy teraz, dlaczego zastrzegalimy si e bieguny roboczej funkcji f(z)
nie mog by liczbami cakowitymi chodzio o uniknicie kolizji osobliwoci obu
funkcji: kotangensa z i samej f. Ale nie jest to problem nie do ominicia. Na
przykad obliczenie szalenie czsto spotykanej sumy
2
S
n=1
1
n
2
(1.24)
2
Przez okoo sto lat, na przeomie 17. i 18. wieku, wielcy matematycy Jan i Daniel Bernoulli,
Stirling, Leibnitz prbowali obliczy t sum. Udao si dopiero Eulerowi, w 1735 r. Chcesz
wiedzie jak? Zagldnij na stron: http://www.ftj.agh.edu.pl/lenda/cicer/cyklop.htm.
B
G

A
G
H
14 Zastosowania zmiennej zespolonej
po podstawieniu
f(z) =
1
z
2
nie sprawia wikszych trudnoci. Jedyny biegun f(z), punkt z = 0, koincyduje
wprawdzie z biegunem kotangensa, ale nie przeszkadza to faktowi, e
n=1
1
n
2
+
n=1
1
n
2
= 2S = Res
_
cos z
sinz
1
z
2
; z = 0
_
. (1.25)
Dostajemy do policzenia residuum w biegunie 3. rzdu. Osobicie, zamiast liczy
drug pochodn funkcji, wol liczy residuum z jego podstawowej denicji jako
wspczynnik przy 1/z. Wystarczy wykona par pierwszych krokw dzielenia
cos z
sinz
1
z
2
=
1
(z)
2
2!
+
(z)
4
4!
. . .
z
3
1!

3
z
5
3!
+. . .
=
1
z
3

1
3
1
z
+. . .
Dalsze rachunki nie s ju potrzebne; residuum wynosi 1/3, czyli zgodnie
z 1.25)
n=1
1
n
2
=

2
6
. (1.26)
Zaprezentowana, prosta w gruncie rzeczy, technika liczenia sum nieskoczo-
nych opiera si fakcie, e residuum funkcji ctg z dla z cakowitego rwne jest
jednoci. Nietrudno zauway, e residuum funkcji
sinz
dla z = n, to (1)
n
, a jeeli tak, to funkcja ta bdzie znakomitym narzdziem do
sumowania szeregw przestpnych. Analogicznie do wzoru (1.20) bdziemy mie
n=+
n=
(1)
n
f(n) =
m
k=1
Res
_
1
sinz
f(z); z = z
k
_
, (1.27)
przy czym f(z) i tym razem musi spenia warunek (1.18), a bieguny f(z) nie
powinny koincydowa z biegunami sinz (N). Analiz zachowania si funkcji
1/sinz na brzegu kwadratu pozostawiam Czytelnikowi; bardzo atwo mona wy-
kaza, e na bokach kwadratu Q
N
[ sinz[ , 1.
B
G

A
G
H
wektorowe pole paskie 15
1.3 Wektorowe pole paskie
Paszczyzna zespolona zbir liczb zespolonych moe by traktowana jako dwu-
wymiarowa przestrze wektorowa. Cz rzeczywista liczby zespolonej to wsp-
rzdna wektora na osi 0x; cz urojona jego wsprzdna na osi 0y. Zapis
z = x +iy (1.28)
moe by traktowany jako przedstawienie wektora V
V = V
x
+iV
y
. (1.29)
W zyce, ktra rozgrywa si w normalnej trjwymiarowej przestrzeni, mamy
czsto przypadki, kiedy rozpatrywane pola wektorowe s praktycznie dwu-, a nie
trjwymiarowe. Pole elektryczne wytwarzane przez adunek rozcignity wzdu
jednego z trzech wymiarw, rozpatrywane niezbyt blisko kocw tego liniowego
adunku, jest do niego (praktycznie) prostopade, a wic do jego opisu wystarcz
dwie (a nie trzy) wsprzdne. Podobnie rzecz si ma w zjawiskach transportu
masy (cieczy) lub ciepa kiedy pole prdkoci, z jak przemieszcza si medium
jest znowu w wyniku istnienia pewnych symetrii pozbawione zalenoci od
jednej z trzech wsprzdnych.
To, e sigamy po przykady zjawisk zycznych, opisywanych rwnaniem La-
placea, nie jest przypadkowe. Przypomnijmy, e fundament analizy funkcji zmien-
nej zespolonej warunki Cauchyego-Riemanna implikuj konieczno spenia-
nia tego wanie rwnania przez cz rzeczywist i urojon funkcji f(z). Jeeli
funkcja ma posta
f(z) = f(x, y) = u(x, y) +iv(x, y) = u(z) +iv(z), (1.30)
to z warunku analitycznoci w okrelonym punkcie z paszczyzny zespolonej,
a wic warunku istnienia w tym punkcie pochodnej f
(z) (t.j. granicy ilorazu

rnicowego lim
z0
f/z) wynikaj warunki Cauchyego-Riemanna, wice
ze sob cz rzeczywist u(x, y) i urojon v(x, y) funkcji
u(x, y)
x
=
v(x, y)
y
,
v(x, y)
x
=
u(x, y)
y
.
_
_
(1.31)
Rniczkujc pierwsze z powyszych rwna wzgldem x, drugie wzgldem y
i dodajc stronami, otrzymujemy
2
u
x
2
+

2
u
y
2
= 0. (1.32)
B
G

A
G
H
16 Zastosowania zmiennej zespolonej
(Analogiczny warunek dla v(x, y) otrzymamy, rniczkujc pierwsze z powyszych
rwna wzgldem y, drugie wzgldem x i dodajc stronami.)
Cz rzeczywista i cz urojona funkcji analitycznej s funkcjami harmo-
nicznymi. Harmoniczno spenianie przez funkcj rwnania Laplacea jest
inherentnym atrybutem funkcji zmiennej zespolonej. Wanie ten fakt, w po-
czeniu z traktowaniem paszczyzny zespolonej jako zbioru dwuwymiarowych wek-
torw, stwarza bardzo skuteczne narzdzie rozwizywania problemw zycznych
opisanych rwnaniem Laplacea i pewnymi dodatkowymi warunkami brzegowy-
mi. Narzdzie to formalnie oparte jest na odwzorowaniach konforemnych, to jest
odwzorowaniach, jakie realizuje funkcja analityczna
w(z) = f(z) = f(x, y) = u(x, y) +iv(x, y). (1.33)
Funkcja ta odwzorowuje pewien obszar paszczyzny zespolonej (
z
na pewien ob-
szar paszczyzny zespolonej (
w
. Zauwamy, e sytuacja jest znacznie bardziej
skomplikowana ni w przypadku funkcji zmiennej rzeczywistej. Wtedy funkcja
y = f(x) mwi nam o przyporzdkowaniu wartociom dziedziny punktom osi
0x wartoci zbioru przeciwdziedziny punktw osi 0y. Wizualizacja takiego
przyporzdkowania to wykres funkcji pewna krzywa na paszczynie 0xy. Aby
zilustrowa odwzorowania realizowane przez funkcje zmiennej zespolonej, musi-
my uy dwch, do zoonych, elementw: paszczyzny (
z
(bd jej wybranego
obszaru) i paszczyzny zespolonej (
w
, na ktrej powstaje obraz odwzorowania. Sy-
tuacja ulega dalszej komplikacji, jeeli odwzorowanie nie jest jedno-jednoznaczne,
to znaczy kiedy np. dwa (lub wicej) rne zbiory punktw paszczyzny (
z
od-
wzorowuj si w ten sam obszar (
w
. Najprostszym przykadem jest funkcja
w = z
2
, (1.34)
ktra odwzorowuje zarwno grn, jak i doln ppaszczyzn (
z
; (z) > 0 lub
(z) < 0 w t sam paszczyzn (
w
, z wycit dodatni posi rzeczywist
(por. podrozdzia 1.3.3). Funkcja odwrotna z =
w jest wwczas funkcj niejed-

noznaczn; moe zosta uczyniona jednoznaczn, jeeli jako jej dziedzin rozwaa
bdziemy nie jedn paszczyzn (
w
, ale dwa identyczne paty (
w
, zczone ze
sob wzdu linii cicia (np. dodatnich posi rzeczywistych) tzw. powierzchnie
Riemanna funkcji pierwiastek (zespolony) z =

w. Funkcja w = z
2
jest funkcj
wielowartociow (w tym wypadku wielo- to po prostu dwu-).
Przykadem funkcji, ktra jest nieskoczenie wielowartociowa jest funkcja
w = e
z
= e
x+iy
= e
x
e
iy
Re
i
. (1.35)
Nietrudno zauway, e funkcja ta odwzorowuje pas paszczyzny (
z
:
< x = '(z) < +; 0 y = (z) 2 w ca paszczyzn (
w
. Co
B
G

A
G
H
odwzorowania konforemne 17
wicej, kady wyszy lub niszy poziomy pas (
z
, o wysokoci 2, bdzie
odwzorowany w (
w
! Funkcja odwrotna
z = lnw = ln[Re
i
] = lnR +i lnR +i 2k; k = 0, 1, 2, . . . (1.36)
jest funkcj nieskoczenie wieloznaczn; jej powierzchnia Riemanna skada si
z nieskoczonej liczby patw ( , sklejanych wzdu linii cicia
3
.
1.3.1 Odwzorowania konforemne
Przypumy, e rozwaamy odwzorowanie pewnego obszaru T
z
paszczyzny (
z
,
realizowane przez analityczn i jednoznaczn funkcj f(z). Obszar T
z
ulega prze-
obraeniu w obszar T
w
. Analityczno f(z) oznacza, e dla dowolnego z
0
T
z
istnieje pochodna granica ilorazu rnicowego
f
(z
0
) =
dw
dz
z
0
= lim
z 0
w
z
Ke
i
, (1.37)
gdzie K to modu, a argument liczby zespolonej f
(z
0
). Dodatkowo zamy,
e pochodna f
(z
0
) ,= 0. Odwzorowanie, realizowane przez tak funkcj f(z),
nazywa bdziemy odwzorowaniem konforemnym.
Rysunek 1.6: Obliczanie pochodnej f(z) w punkcie z
0
Znaczenie tego terminu jest nastpujce:
Granic wystpujc w (1.37) moemy oblicza wzdu dowolnej krzywej prze-
chodzcej przez z
0
, np. wzdu dwch krzywych
1
i
2
w T
z
, ktrych obrazami
3
Przypominam: ten rozdzia to nie jest wykad o funkcjach analitycznych. Korzystamy z poj,
o ktrych Czytelnik powinien bd ju wiedzie, bd przyswoi je sobie, studiujc podstawowy
podrcznik, traktujcy o funkcjach zmiennej zespolonej.
B
G

A
G
H
18 Wektorowe pole paskie
na paszczynie (
w
(w obszarze T
w
) s
1
i
2
(rys.1.6). Wystpujce w liczniku
i mianowniku ilorazu rnicowego (1.37) przyrosty zmiennej (z) i funkcji (w)
to wektory, stanowice segmenty siecznych przecinajcych krzywe
1
bd
2
(z)
i
1
bd
2
(w). Sieczne te staj si w granicy z 0 stycznymi do krzywych
i tworz z osiami rzeczywistymi odpowiednie kty; kty, ktre tworz styczne do
krzywych
1
i
2
oznaczmy odpowiednio przez
1
i
2
, a styczne do ich obrazw
krzywych
1
i
2
przez
1
i
2
. Wprowadzony w (1.37) argument liczby
zespolonej w
(z
0
) to
= arg f
(z
0
) = lim
z 0
[arg w arg z] =
1
1
=
2
2
, (1.38)
w zalenoci, czy wdrwka do punktu z
0
odbywa si wzdu
1
czy
2
.
Mamy wic
1
=
2
2
albo
2
=
1
2
= ,
gdzie to kt, jaki tworz zarwno styczne do krzywych
1
i
2
, jak i styczne
do ich obrazw krzywych
1
i
2
. W przypadku odwzorowania konforemnego,
kt midzy krzywymi zostaje zachowany. Zachowana jest nie tylko bezwzgldna
warto kta, ale i jego zwrot (znak).
Jeeli przeprowadzimy analogiczne rozumowanie dotyczce nie argumentu, lecz
moduu liczby zespolonej, bdcej wartoci pochodnej f(z
0
), to wyniknie z niego,
e wszystkie mae wektory te wok punktu z
0
, z, jak i te wok punktu w
0
,
w powizane s zalenoci
[w[ = K[z[,
gdzie przez K oznaczylimy modu liczby zespolonej w
(z
0
).
Wszystkie nieskoczenie mae wektory paszczyzny (
z
, z okolicy punktu z
0
, w trak-
cie konforemnego odwzorowania w wektory paszczyzny (
w
doznaj identycznego
rozcignicia bd kontrakcji.
Podkrelmy raz jeszcze waciwoci (zachowanie wartoci i znaku kta, ten
sam wspczynnik skalowania dugoci) wynikaj z analitycznoci funkcji, czyli
istnienia jej pochodnej, a take rnej od zera wartoci tej pochodnej (dla wartoci
zerowej, wspczynnik skalowania byby rwny zeru!). Odwzorowanie, ktremu
odpowiada funkcja f(z), nie bdzie konforemne w punkcie bdcym bd punktem
osobliwym f, bd jej punktem zerowym.
B
G

A
G
H
homografia 19
1.3.2 Homograa
Przykadem odwzorowania konforemnego jest odwzorowanie homograczne:
w = f(z) =
az +b
cz +d
, (1.39)
gdzie: a, b, c, d to zespolone liczby, parametry homograi, speniajce oczywisty
warunek
ac bd ,= 0. (1.40)
Staa c te bdzie rna od zera (w przeciwnym wypadku mielibymy do czynienia
ze zwyk funkcj liniow) i dlatego wzr (1.39) mona przeksztaci do postaci
w = f(z) =
a
c
z +
b
c
z +
d
c
=
a
c
_
z +
b
a
_
z +
d
c
p
z +q
z +r
, (1.41)
Trzy parametry: p = a/c, q = b/a, r = d/c okrelaj w peni odwzorowanie
homograczne; funkcja (1.39), (1.41) jest jednoznaczn, analityczn funkcj na
caej paszczynie (
z
, z wyjtkiem jednego punktu osobliwego, bieguna pierwszego
rzdu: z
0
= d/c = r. Funkcja odwrotna
z =
pq rw
p +w
(1.42)
jest take homogra, okrelon na caej paszczynie (
w
, z wyjtkiem bieguna
w
0
= p = a/c. Zauwamy, punkt z
0
= d/c = r odwzorowuje si w punkt
w = , a z = w w
0
= p.
Pochodna funkcji (1.41) to
f
(z) = p
r q
(z +r)
2
,= 0, (1.43)
(ze wzgldu na warunek (1.40)).
Homograa jest wic odwzorowaniem konforemnym paszczyzny (
z
na paszczyzn
(
w
.
Poniewa homogra okrelaj trzy parametry, to zadanie trzech odwzorowa
trzech warunkw
f(z
1
) = w
1
, f(z
2
) = w
2
, f(z
3
) = w
3
, (1.44)
B
G

A
G
H
okrela jednoznacznie odwzorowanie homograczne. Obliczmy
w
1
w
3
= p
(z
1
z
3
)(r q)
(r +z
1
)(r +z
3
)
,
w
2
w
3
= p
(z
2
z
3
)(r q)
(r +z
2
)(r +z
3
)
.
Dzielc powysze rwnania stronami, otrzymujemy
w
1
w
3
w
2
w
3
=
z
1
z
3
z
2
z
3
r +z
2
r +z
1
. (1.45)
Powyszy zwizek mona zapisa dla dowolnego punktu w = w(z)
w
1
w
w
2
w
=
z
1
z
z
2
z

r +z
2
r +z
1
. (1.46)
Dzielc stronami (1.45) i (1.46), otrzymujemy
w
1
w
w
2
w

w
2
w
3
w
1
w
3
=
z
1
z
z
2
z

z
2
z
3
z
1
z
3
(1.47)
uwikan posta odwzorowania homogracznego, w ktrej wystpuj explicite
warunki (1.44). Wybr trzech punktw jest oczywicie dowolny, chocia istnieje
wyrniona triada: z = 0, z = 1 i z = zero (wybr pocztku ukadu i
jednoczenie punktu w nieskoczonoci) oraz jednostka.
Aby okreli podstawowe wasnoci odwzorowania homogracznego przekszta-
my raz jeszcze (1.41) do postaci
w = f(z) = p
_
q r
r +z
+ 1
_
. (1.48)
Homogra moemy traktowa jako zoenie trzech odwzorowa
z
1
= r +z, z
2
=
1
z
1
, z
3
= p(q r)z
2
+p.
Pierwsze i trzecie to odwzorowania realizowane przez funkcj liniow
w = az +b = (Ae
i
)(re
i
) +b. (1.49)
W wyniku takiego odwzorowania liczby-wektory z zostaj obrcone (rotacja) o kt
(argument liczby zespolonej a) i wyduone (lub skrcone dylatacja bd
kontrakcja) o czynnik A (modu liczby zespolonej a), a nastpnie przesunite
(translacja) o (stay) wektor-liczb b
4
.
4
Wprowadzenie do algebry liczb zespolonych mona znale na stronie:
http://www.ftj.agh.edu.pl/lenda/alg/pdfscr.pdf.
B
G

A
G
H
homografia 21
Z kolei odwzorowanie w = 1/z to
w =
1
z
=
1
re
i
=
1
r
e
i
Re
i
(1.50)
obraz punktu z = re
i
paszczyzny (
z
to punkt paszczyzny (
w
, ktrego
modu R = 1/r, a argument = . Geometrycznie przedstawia to zoenie
dwch operacji:
(a) Inwersji wzgldem okrgu jednostkowego; punkty A i A
(koce odcinkw
OA i OA
) speniaj zaleno (por. rys.1.7(a))

OA OA
= promie okrgu
2
= 1
2
= 1.
Par punktw A i A
nazywamy par symetryczn wzgldem okrgu. Jeeli promie

okrgu nie jest jednostkowy, lecz jest rwny R
0
, to oczywicie
0A 0A
= promie okrgu
2
= R
0
2
.
(b) Operacji sprzenia zespolonego odbicia zwierciadlanego w osi rzeczywi-
stej (por. rys.1.7(b)).
Rysunek 1.7: Odwzorowanie f = 1/z jako zoenie inwersji wzgldem okrgu jed-
nostkowego (a) i odbicia w osi rzeczywistej (b)
Odwzorowania realizowane przez funkcje liniowe (rotacja + dylatacja/kontr-
akcja + translacja) s trywialne; inwersja + odbicie w osi ju wprowadza co
ciekawszego. Wan cech homograi, wynikajc z wasnoci przeksztacenia re-
alizowanego przez funkcj 1/z, jest niezmienniczo rwnania okrgu i (dowolnych)
par punktw symetrycznych wzgldem niego.
B
G

A
G
H
Homograa przeksztaca okrgi na paszczynie (
z
w okrgi paszczyzny (
w
;
para punktw symetrycznych wzgldem okrgu na paszczynie (
z
przechodzi w pa-
r symetryczn wzgldem obrazu okrgu na paszczynie (
w
.
atwo jest wykaza pierwsz cz tej wasnoci. Rwnanie okrgu na pasz-
czynie (
z
to
A(x
2
+y
2
) +Bx +Cy +D = 0, (1.51)
gdzie: A, B, C, D liczby rzeczywiste, przy czym A , 0, B
2
+ C
2
> 4AD. Przy
A = 0 okrg redukuje si do prostej (specjalny przypadek okrgu!); przy D = 0
okrg przechodzi przez pocztek ukadu wsprzdnych (punkt z = 0). Wystarczy
rozpatrzy, jak transformuje si rwnanie (1.51) przy transformacji w u +iv =
1/z. Mamy
z(x, y) x +iy =
1
w(x, y)
=
1
u(x, y) +iv(x, y)
=
u
u
2
+v
2
+i
v
u
2
+v
2
(1.52)
albo
x =
u
u
2
+v
2
, y =
v
u
2
+v
2
.
Podstawiajc z powyszych rwna za x i y do (1.51) otrzymamy w jzyku
zmiennych u i v paszczyzny (
w
rwnanie
D(u
2
+v
2
) +Bu Cv +A = 0, (1.53)
a wic rwnanie analogiczne do (1.51)! Zauwamy, e dla D = 0 okrg (prze-
chodzcy przez pocztek ukadu) przeobraa si w prost. Nie jest to zaskocze-
niem. Obrazem punktu z = 0 w odwzorowaniu w = 1/z jest w = i vice
versa: w() = 0. Okrg przechodzcy przez z = 0 odwzorowuje si w okrg
przechodzcy przez obraz tego punktu punkt w = . Zapamitajmy te
para zero-nieskoczono jest par punktw symetrycznych wzgldem okrgu
o rodku w z = 0.
Dodajmy jeszcze, e homograa ta uproszczona, realizowana przez funk-
cj 1/z jest na pewno odwzorowaniem konforemnym we wszystkich punktach
(
z
, z wyjtkiem z = 0 i z = (w tych punktach nie jest okrelona pochodna
funkcji f(z) funkcja f
(z) = 1/z
2
. Blisza analiza odwzorowania pozwala jed-
nak stwierdzi, e podstawowe atrybuty odwzorowania konforemnego (zachowanie
ktw i stay wspczynnik wyduenia) s spenione take dla tych dwch szcze-
glnych punktw. Dlatego, w peni poprawna charakterystyka homograi jako
odwzorowania bdzie miaa posta:
Kada funkcja homograczna
w = f(z) =
a
c
z +
b
c
z +
d
c
, ad bc ,= 0, (1.54)
B
G

A
G
H
- siatka konforemnie rwnowana 23
przy czym w = dla z = d/c; w = a/c dla z = , okrela wzajemnie jedno-
znaczne (jedno-jednoznaczne) odwzorowanie konforemne paszczyzny domknitej
(
z
na paszczyzn domknit (
w
.
Przykad:
Grn ppaszczyzn (z) , 0 chcemy przeksztaci w koo promieniu jed-
nostkowym, tak aby okrelony punkt ppaszczyzny z
0
by rodkiem koa w = 0.
Krzywa ograniczajca ppaszczyzn (brzeg obszaru (
z
o rzeczywista) prze-
chodzi przy tym w okrg, a w takim razie punkt z
0
, symetryczny do punktu
z
0
wzgldem osi rzeczywistej, powinien przej w punkt w = (symetryczny do
punktu w = 0 wzgldem okrgu [w[ = 1.) Z tego wynika, e szukane odwzorowanie
ma posta
w = p
z z
0
z z
0
. (1.55)
Staa (zespolona) p jest jeszcze nieokrelona. Chcemy jednak, aby punkty osi
rzeczywistej z = x przechodziy w punkty okrgu [w[ = 1. Podstawiajc z = x do
(1.55) i biorc modu obu stron rwnania, mamy
[w[ = [p[
x z
0
x z
0
= [p[ = 1; (1.56)
([x z
0
[ i [x z
0
[ to odlegoci punktu z = x od punktu z
0
i jego zwierciadlanego
odbicia w osi rzeczywistej). Tak wic [p[ = 1, czyli p = e
i
moemy nasze koo
obrci o dowolny kt , nie zmieniajc warunku zadania. Gdyby zamiast koa
jednostkowego chcielibymy uzyska koo [w[ = R, to mielibymy p = Re
i
.
1.3.3 Siatka konforemnie rwnowana
Zacznijmy od banalnego stwierdzenia: na paszczynie (
z
proste x = constans
i y = constans przecinaj si pod ktem prostym. Proste te, reprezentuj rodziny
krzywych '(z) = constans i (z) = constans. Ale dla kadej funkcji analitycz-
nej f(z), rodziny krzywych u(x, y) '[f(z)] = constans i v(x, y) [f(z)] =
constans s wzajemnie prostopade! Wynika to z warunkw Cauchyego-Riemanna
(1.31). Iloczyn skalarny wektora prostopadego do rodziny u(x, y) = constans
i wektora prostopadego (w tym samym punkcie) do rodziny v(x, y) = constans
grad u grad v =
_
e
x
u
x
+e
y
u
y
_
_
e
x
v
x
+e
y
v
y
_
= u
x
v
x
+u
y
v
y
C-R
= u
x
u
y
+u
y
u
x
= 0
jest rwny zeru; wektory grad u i grad v s ortogonalne, wic ortogonalne s take
prostopade do nich rodziny krzywych.
B
G

A
G
H
Majc do czynienia z odwzorowaniem w = f(z), ktre spenia warunki konfo-
remnoci w kadym punkcie obszaru zmiennej z T
z
, mwimy o odwzorowaniu
konforemnym w tym obszarze. Przypumy, e obrazem T
z
(obszaru (
z
) jest na
paszczynie (
w
obszar T
w
. W tym ostatnim, rozpatrzmy siatk kartezjask,
zbudowan z prostych o rwnaniach
u(x, y) = C
1
; v(x, y) = C
2
, (1.57)
przy czym odstpy pomidzy prostymi s stae i takie same dla obu rodzin pro-
stych (c). Siatka ta dzieli obszar T
w
na zbir elementarnych kwadratw o boku
c, tak jak pokazano na rysunku 1.8.
Rysunek 1.8: Prostoktna siatka kartezjaska na paszczynie zespolonej (
w
Przeciwobraz tej siatki na paszczynie (
z
, na ktry skadaj si krzywe o rw-
naniach (1.57), to wanie siatka konforemnie rwnowana kartezjaskiej siatce
wsprzdnych (z paszczyzny (
w
).
Na przykad, dla funkcji f(z) = z
2
mamy
f(z) = (x +iy)
2
= x
2
y
2
+ 2ixy; u(x, y) = x
2
y
2
, v(x, y) = 2xy;
(1.58)
dla funkcji f(z) = 1/z mamy (por.1.52)
f(z) =
1
x +iy
=
x
x
2
+y
2
+i
y
x
2
+y
2
; u(x, y) =
x
x
2
+y
2
, v(x, y) =
y
x
2
+y
2
.
(1.59)
Pierwsza z tych funkcji f(z) = z
2
odwzorowuje w sposb jedno-jednoznaczny gr-
n ppaszczyzn (z) > 0 na paszczyzn bez posi rzeczywistej dodatniej (linia
cicia). Odwzorowanie to jest konforemne w caej grnej ppaszczynie (dw/dz
jest wszdzie rne od zera). Przeciwobraz prostoktnej siatki kartezjaskiej z T
w
B
G

A
G
H
- siatka konforemnie rwnowana 25
na paszczynie T
z
w przypadku odwzorowania danego funkcj (1.58) to ro-
dziny ortogonalnych hiperbol, okrelonych rwnaniami (1.58) i zilustrowanych na
rysunku 1.9.
Rysunek 1.9: Siatka konforemnie rwnowana siatce kartezjaskiej dla f(z) = z
2
Dla funkcji (1.59) krzywe u = const 1/2C
1
i v = const 1/2C
2
zapisane
w jzyku zmiennych x i y to okrgi
x
x
2
+y
2
=
1
2C
1
,
y
x
2
+y
2
=
1
2C
2
, (1.60)
albo
(x C
1
)
2
+y
2
= C
2
1
, x
2
+ (y +C
2
)
2
= C
2
2
, (1.61)
a wic przeciwobrazami prostych u = const i v = const (dwie rodziny ortogo-
nalnych okrgw, wzajemnie stycznych w w = ) s na paszczynie (
z

ortogonalne rodziny okrgw, wzajemnie stycznych w przeciwobrazie nieskoczo-
noci z (
w
punkcie z = 0. Sytuacj ilustruje rysunek 1.10.
Reprezentacja kartezjaska liczby zespolonej (z = x +iy) nie zawsze jest naj-
wygodniejsza. W reprezentacji biegunowej (w = Re
i
) zamiast pary (u, v) posu-
gujemy si par (R, ). I w tym przypadku rodziny R = constans (okrgi wsp-
rodkowe, o rodku w w = 0) oraz = constans (pk pprostych przechodzcych
przez pocztek ukadu) s wzajemnie ortogonalne (por. rys.1.11). Podobnie jak
w przypadku siatki kartezjaskich, moemy te wprowadzi, na paszczynie (
z
,
pojcie siatki konforemnie rwnowanej biegunowej siatce wsprzdnych (z pasz-
czyzny (
w
).
B
G

A
G
H
Rysunek 1.10: Siatka konformennie rwnowana siatce kartezjaskiej dla f(z) =
1/z
Rysunek 1.11: Ortogonalna siatka biegunowa na paszczynie zespolonej (
w
Jako przykad zobaczmy jak wyglda taka siatka, w przypadku odwzorowania
paszczyzny (
z
funkcj homograczn
w =
z
z
, (1.62)
B
G

A
G
H
- potencja zespolony wektorowego pola paskiego 27
gdzie i s dowolnymi punktami (
z
. W wyniku odwzorowania punkty i
przechodz odpowiednio w w = 0 i w = . Opierajc si na wasnoci homograi,
moemy stwierdzi, e:
(1) Okrgi przechodzce na paszczynie (
z
przez i odwzorowuj si w okrgi
przechodzce na paszczynie (
w
przez w() = 0 i w() = , a wic pproste
o rwnaniu arg(w) = = constans;
(2) Okrgi z (
z
, dla ktrych para i jest par punktw symetrycznych, prze-
chodz, na paszczynie (
w
, w okrgi, wzgldem ktrych symetryczne s w() = 0
i w() = ; bd to okrgi wsprodkowe, o rodku w w = 0 i rwnaniu
[w[ =
z
z
= const.
Okrgi takie, na paszczynie (
z
, sa miejscami geometrycznymi punktw, dla
ktrych stosunek odlegoci [z [/[z [ jest wielkoci sta. S to tzw. okrgi
Apolloniusza.
Rysunek 1.12: Siatka konforemnie rwnowana siatce biegunowej dla
f(z) = (z )/(z )
Przeciwobraz siatki biegunowej z T
w
na paszczynie T
z
w przypadku
odwzorowania danego funkcj (1.59) to rodziny okrgw Apolloniusza i ortogo-
nalnych do nich ukw opartych na punktach i , zilustrowane na rysunku 1.12.
B
G

A
G
H
Rysunek 1.13: Elektryczne pole paskie nieskoczenie dugiej, jednorodnie naa-
dowanej prostej. (a) Widok z boku; (b) widok w paszczynie
prostopadej do prostej [E[ 1/r
1.3.4 Potencja zespolony wektorowego pola paskiego
Przykadem wektorowego pola paskiego niech bdzie pole elektryczne, wytwa-
rzane przez jednorodnie naadowan prost (gsto liniowa adunku ). Pole
takie nazwiemy umownie polem adunku punktowego; pole to moemy rozpatry-
wa w dowolnej paszczynie, prostopadej do prostej. Wektor pola, E, ley w tej
paszczynie (por. rys.1.13(a)). W jzyku zmiennej zespolonej moemy zapisa
E = E
x
+iE
y

V
x
i
V
y
, (1.63)
gdzie V = V (x, y) jest funkcj potencjau. Warto bezwzgldn wektora nate-
nia pola znajdziemy natychmiast z prawa Gaussa: zamykajc jednostkow dugo
naadowanej prostej cylindryczn powierzchni gaussowsk o promieniu r i przy-
rwnujc strumie pola E do cakowitego adunku (w jednostkach
0
) zawartego
wewntrz cylindra mamy
2r 1E = /
0
;
(por. rys.1.13(b)). Mamy wic E =

2
0
1
r
albo w jzyku wektorw-liczb zespolo-
nych
E =

2
0
z
[z[
2
=

2
0
x
x
2
+y
2
+i

2
0
y
x
2
+y
2
. (1.64)
Zgodnie z rwnaniami (1.63) potencja takiego pola moemy obliczy na przykad
wedug wzoru
V =

2
0
_
x
x
0
xdx
x
2
+y
2
=

4
0
ln(x
2
+y
2
) +C =

2
0
ln
1
[z[
+C. (1.65)
B
G

A
G
H
- potencja zespolony wektorowego pola paskiego 29
Staa C teoretycznie mogaby zalee od zmiennej y, ale symetria wyrae na E
x
i E
y
(por.1.64) wyklucza tak moliwo. C jest wic zwyk sta, nie majc
znaczenia w przypadku okrelania funkcji potencjau.
Warunki Cauchyego-Riemanna (por.1.31) narzucaj istnienie funkcji U(x, y)
U(x, y)
x
=
V (x, y)
y
= E
y
,
U(x, y)
y
=
V (x, y)
x
= E
x
.
_
_
(1.66)
Wykonujc rachunki, analogiczne do tych, jakie mielimy we wzorze (1.65) (caku-
jc pierwsze z rwna (1.66)), otrzymujemy, znowu z dokadnoci do nieistotnej
staej C
lub C
U =

2
0
_
x
x
0
y dx
x
2
+y
2
=

2
0
arctg
x
y
+C
=

2
0
_
2
arctg
y
x
_
+C
=

2
0
arg z +C
. (1.67)
Funkcja V (x, y) to, jak powiedzielimy, potencja naszego pola elektrycznego; izo-
linie V = const (na paszczynie W = U + iV ) to linie ekwipotencjalne. Pro-
stopade do nich izolinie U = const to linie si pola, tory po ktrych porusza si
wprowadzony do niego prbny adunek. Funkcj
W(x, y) = U(x, y) +iV (x, y) (1.68)
nazywamy potencjaem zespolonym rozpatrywanego pola. W przypadku punkto-
wego adunku
W(x, y) =

2
0
arg z +i

2
0
ln
1
[z[
=
i
2
0
_
ln
1
[z[
i arg z
_
=
i
2
0
_
ln
1
z
+i arg
1
z
_
=
i
2
0
ln
1
z
. (1.69)
Zawarte s w nim linie ekwipotencjalne, linie si, a take natenie pola E. Mamy
bowiem
W
(z) =
U
x
+i
V
x
=
V
y
+i
V
x
= E
y
iE
x
= i(E
x
iE
y
). (1.70)
Aby otrzyma explicite wektor E, musimy wykona operacj sprzenia
E = E
x
+iE
y
= iW
(z). (1.71)
B
G

A
G
H
Oczywicie warto bezwzgldna wektora E wynosi
E = [W
(z)[ =
_
V
x
_
2
+
_
V
y
_
2
. (1.72)
Potencja zespolony przedstawia przeksztacenie paszczyzny (
z
, w ktrej roz-
patrujemy nasze pole wektorowe, na paszczyzn (
w
, konforemne we wszystkich
punktach obszaru T
z
, w ktrych natenie nie jest rwne zeru. Linie si wektorw
E i linie ekwipotencjalne na paszczynie T
z
to przeciwobrazy (siatka konforem-
nie rwnowana) rodzin prostych U = constans i V = constans na paszczynie
(
w
5
.
Funkcja okrelona we wzorze (1.69) to potencja zespolony pola, wytworzonego
przez punktowy adunek, umieszczony w punkcie z = 0. Jeeli adunek znajduje
si nie w pocztku ukadu, ale w punkcie z = z
0
, to potencja zespolony bdzie
mia posta
W =
i
2
0
ln
1
z z
0
. (1.73)
Jeeli rozpatrzy dwa, rnoimienne adunki, + i , umieszczone odpowiednio
w punktach i paszczyzny z, to potencja zespolony ukadu wynosi
W =
i
2
0
ln
1
z

i
2
0
ln
1
z
=
i
2
0
ln
z
z
. (1.74)
Linie ekwipotencjalne s okrelone rwnaniem
(W) =

2
0
ln
z
z
= constans,
albo prostszym
z
z
= constans.
Powysze krzywe to znane nam ju okrgi Apolloniusza. Prostopade do nich
linie si to uki okrgw, oparte na punktach i . Na rysunku 1.12 ogldamy
obraz linii si pola i krzywych ekwipotencjalnych dla ukadu dwch, rwnych co
wartoci bezwzgldnej, rnoimiennych adunkw liniowych.
5
Sytuacja z punktu widzenia formalnego jest nieco bardziej skomplikowana. Konforemno
wymaga w zasadzie jednoznacznoci odwzorowania, podczas gdy w opisanym powyej przykadzie
mamy do czynienia z funkcj nieskoczenie wieloznaczn. Naleaoby wic sprecyzowa, z jakimi
gaziami tej funkcji mamy do czynienia, wprowadzajc ewentualnie odpowiednie linie cicia.
Niemniej jednak, z pragmatycznego punktu widzenia, nie jest to konieczne. Pochodna takiej
nieskoczenie wieloznacznej funkcji jest ju funkcj jednoznaczn, a to wanie pochodna okrela
nasze pole.
B
G

A
G
H
i odwzorowania konforemne 31
I jeszcze jeden, ju ostatni, przykad. Dwm rnoimiennym adunkom ,
umieszczonym w punktach = 0 i = a odpowiada potencja zespolony
W =
i
2
0
ln
z +a
z
=
i
2
0
ln
_
1 +
a
z
_
=
ai
2
0
ln
_
1 +
a
z
_
1/a
m
d
i
2
0
ln
_
1 +
a
z
_
1/a
,
(1.75)
gdzie wprowadzilimy moment dipolowy: m
d
= a. Zgodnie z denicj dipola,
przechodzimy teraz z odlegoci a do zera, powikszajc wartoci bezwzgldne
adunkw, tak aby iloczyn a pozostawa stay. Potencja zespolony liniowego
dipola to
W =
m
d
i
2
0
lim
a0;
a=constans
ln
_
1 +
a
z
_
1/a
=
m
d
i
2
0
ln
_
e
1/z
_
=
m
d
i
2
0
1
z
(1.76)
homograa omawiana w podrozdziale 1.3.3. Linie ekwipotencjalne i linie si
przeciwobrazy kartezjaskiej siatki paszczyzny (
w
to pki okrgw wzajemnie
stycznych w punkcie z = 0 (por. rys.1.10).
1.3.5 Wektorowe pole paskie i odwzorowania konforemne
Podane w poprzednim podrozdziale przykady uzmysawiaj nam, wspomnian
ju wczeniej, organiczn przydatno funkcji zmiennej zespolonej do rozwi-
zywania problemw z elektrostatyki, hydrodynamiki, teorii transportu krtko
mwic: problemw sformuowanych w jzyku rwnania Laplacea. Cz rzeczy-
wista i urojona kadej funkcji analitycznej speniaj to rwnanie i jako takie mog
reprezentowa bd to potencja pola, bd linie si. W praktyce, czsto mamy do
czynienia z sytuacjami, w ktrych samo sformuowanie problemu sprowadza si do
zadania okrelonych wartoci potencjau na pewnych obiektach, ktrych geome-
tryczne wyobraenie stanowi pewne krzywe, nalece do okrelonego obszaru T
z
. Niewtpliwie, najprociej taka sytuacja wyglda, jeeli krzywymi tymi s proste
(prostoktna siatka kartezjaska) bd wsprodkowe okrgi i pk prostych (or-
togonalna siatka biegunowa). Idea wykorzystania odwzorowa konforemnych do
rozwizywania tego typu problemw sprowadza si do znalezienia odwzorowania,
ktre przeksztaca rzeczywisty obraz krzywych rwnego potencjau, istniejcy na
paszczynie (
z
, w jeden z tych standardowych typw siatki na paszczynie (
w
albo, innymi sowy, znalezienia odwzorowania, w ktrym przeciwobrazem siatki
prostoktnej lub biegunowej z (
w
siatk konforemnie rwnowan na paszczy-
nie (
z
jest rzeczywisty obraz krzywych rwnego potencjau i prostopadych do
nich linii si.
B
G

A
G
H
Przykad
Wyobramy sobie nieskoczenie dugi walec (pusty w rodku), o promieniu
jednostkowym, ktry zosta przecity na dwie identyczne powki paszczyzn,
w ktrej ley o walca. Dwie powki zostay rozsunite na bardzo ma (nie-
skoczenie ma) odlego i naadowane tak, e wytworzona rnica potencjau
midzy nimi jest rwna 21 . Sytuacja, ogldana w dowolnej paszczynie (
z
, pro-
stopadej do osi walca, jest zilustrowana na rysunku 1.14.
Rysunek 1.14: Dwa naadowane pwalce przewodzce na paszczynie (
z
i ich
obraz na paszczyznach (
w
1
i (
w
Interesuje nas znalezienie pola (potencjau) w dowolnym punkcie pomidzy
dwoma pwalcami. W tym celu, poszukujemy odwzorowania, ktre ten obszar,
z paszczyzny (
z
, przeksztaca w pas, o wysokoci 21 , na paszczynie (
w
. Wie-
my, e aby uzyska pas, powinnimy uy funkcji logarytmicznej (por. podrozdzia
1.3, wzory (1.35) i (1.36)), ktra obszar, na przykad ppaszczyzny, przeksztaca
w pas o szerokoci (wysokoci) . Poniewa, jak wynika z rysunku 1.14, punkty
z = 1 i z = 1 s jedynymi punktami specjalnymi, rozwamy w pierwszej kolej-
noci homogra
6
w
1
=
1 +z
1 z
. (1.77)
Od razu widzimy, e w
1
(0) = 1. Punkty lece na okrgu jednostkowym, z = e
i
,
6
Sztuka nieco ju zanikajca znajdowania odwzorowa konforemnych w duej mierze
sprowadza si do technik heurystycznych, czyli tzw. metody prb i bdw. Zaproponowana
homograa mogaby by nieco inna na przykad z mianownikiem i licznikiem zamienionymi
miejscami, lub jednym z nich pomnoonym przez 1. Warto sprawdzi Czytelniku, e te alter-
natywne postacie te zaprowadz nas do waciwego wyniku kocowego.
B
G

A
G
H
0 2 transformuj si
1 +e
i
1 e
i
=
e
i/2
+e
i/2
e
i/2
e
i/2
= i ctg

2
(1.78)
w o urojon paszczyzny (
w
1
. Poniewa w
1
= 1 ley po prawej stronie osi urojo-
nej, to odwzorowanie okrelone wzorem (1.77) odwzorowuje wntrze koa jednost-
kowego na praw ppaszczyzn: '(w
1
) , 0, a wic obszar, w ktrym argument
zmiennej w
1
zmienia si od +/2 do /2
7
.
Jeeli tak, to funkcja
w =
21
lnw
1
=
21
ln
1 +z
1 z
(1.79)
da nam szukany wynik: pas o wysokoci 21 ; dolna prosta odpowiada wartoci
v = 1 ; grna v = +1 . Aby znale potencja w dowolnym punkcie z =
x+iy = re
i
wntrza koa jednostkowego na paszczynie (
z
, wystarczy obliczy,
dla tego punktu, cz urojon funkcji (1.79). Mamy
u +iv =
21
ln
1 +x +iy
1 x iy
=
21
ln
1 x
2
y
2
+ 2iy
1 2x +x
2
+y
2
lnRe
i
= lnR +i,
gdzie
= v =
21
arctg
2y
1 x
2
y
2
=
21
arctg
2r sin
1 r
2
.
W rozdziale czwartym, w punkcie powiconym zastosowaniu wielomianw Legen-
drea do rozwizywania problemw pola elektrostatycznego, analogiczny problem
ale dla symetrii sferycznej, a nie cylindrycznej jest rozwizany technik wywo-
dzc si z metody separacji zmiennych. Proponuj Ci Czytelniku, aby sprbo-
wa rozwiza przedstawiony wanie problem w analogiczny sposb i porwna
otrzymane wyniki. Zauwaysz wtedy, niewtpliwie, e metoda odwzorowa kon-
foremnych daje wynik o postaci zdecydowanie prostszej.
Innym, bardzo typowym, przykadem techniki odwzorowa konforemnych b-
dzie wyznaczenie rozkadu temperatury (stan ustalony temperatura spenia
rwnanie Laplacea) w obszarze ograniczonym dwoma niewsprodkowymi ru-
rami walcowymi, z ktrych jedna znajduje si w staej temperaturze T
1
, a druga
T
2
(por. rys.1.15). Zastanwmy si, opierajc si na dotychczasowych rozwa-
aniach, jaka funkcja miaaby szanse spenia rol potencjau zespolonego dla
7
W ramach (ksztaccych wyobrani) samodzielnych wicze: zastanw si, w co przecho-
dzi rednica okrgu, odcinek 1 x 1? W punktach z = 1 rednica jest prostopada do
okrgu. Wprawdzie w tych punktach naruszone s warunki konforemnoci, ale wspomnielimy,
e homograa jest wyjtkowo nieczua na takie odstpstwa od regu.
B
G

A
G
H
Rysunek 1.15: Dwie rury niewsprodkowe na paszczynie (
z
i ich obraz na
paszczynie (
pola w piercieniu, a wic w obszarze (zmiennej zespolonej ) ograniczonym dwo-

ma wsprodkowymi powierzchniami walcowymi o promieniach r i R (r < R),
z ktrych kada ma ustalon warto temperatury. Niewtpliwie izolinie tempe-
ratury to okrgi o promieniach [[ = ; r R. Prostopade do nich proste
arg = constans to linie, wzdu ktrych nastpuje przepyw ciepa (od tem-
peratury wyszej do niszej). Sytuacja jest wic analogiczna do przypadku pola
punktowego adunku; potencjaem zespolonym bdzie funkcja
W = Ki ln, (1.80)
gdzie K jest sta rzeczywist. Rzeczywicie, cz urojona V = K ln[[ wyraenia
(1.80) przybiera na okrgach [[ = r i [[ = R wartoci stae; staa K zapewnia
nam odpowiedni rnic temperatur midzy dwoma granicznymi okrgami
K = (T
2
T
1
)/ ln
R
r
.
Jeeli zamiast rnicy chcemy, tak jak w sformuowanym powyej problemie, ope-
rowa dwoma okrelonymi wielkociami temperatury, powinnimy zmodykowa
funkcj (1.80) poprzez dodanie do niej jeszcze jednej staej, czysto urojonej
W = Ki ln +iL. (1.81)
Dodanie staej w potencjale jest zawsze moliwe (rwnanie Laplacea w dalszym
cigu pozostaje spenione), a cz urojona ma posta
V = K ln[[ +L (1.82)
i waciwe dobranie staych K i L pozwala na uzyskanie V (r) = T
1
i V (R) = T
2
.
Pozostawiam Ci Czytelniku znalezienie odwzorowania = (z), ktre dwa okrgi
B
G

A
G
H
z rysunku 1.15 przeprowadza w dwa okrgi wsprodkowe, o rodku w = 0.
Jako wskazwk przypominam: dla tych ostatnich okrgw par punktw syme-
trycznych s punkty = 0 i = .
Metoda odwzorowa konforemnych cechuje si du elegancj i skutecznoci,
ale jej podstawow wad stanowi wymg dwuwymiarowoci problemu. Niewt-
pliwie, w dobie szybkich komputerw i szalenie skutecznych metod numerycznych
(metod rnicowych) rozwizywania rwnania Laplacea (nawet z mocno skom-
plikowanymi warunkami brzegowymi) jej uyteczno nie jest ju taka, jak bya
kilkadziesit lat temu. Ale dla ambitnego Czytelnika mam propozycj, ktra
nie tylko stanowi ciekawy i cakiem praktyczny problem, ale w dodatku uzmy-
sawia potg i elegancj metody odwzorowa konforemnych. Ot, wyobramy
sobie metalowy krek ( o zadanym promieniu), na ktrym zdeponowano adunek
elektryczny Q. Interesuje nas gsto powierzchniowa adunku (w funkcji odlego-
ci od rodka krka). W kontekcie metody potencjau zespolonego zagadnienie
jest dwuwymiarowe (o symetrii krka niszczy jeden wymiar). Jeeli ju Czy-
telniku znajdziesz odpowiednie odwzorowania, potencja i gsto powierzchnio-
w adunku, to sprbuj rozwiza ten sam problem metod separacji zmiennych
w rwnaniu Laplacea, zapisanym w odpowiednim dla symetrii problemu ukadzie
wsprzdnych (ukad wsprzdnych elipsoidalnych). I tu czeka Ci spora satys-
fakcja, jeeli dobrniesz do koca rachunkw, ktre cho nie trudne wymagaj sporo
uwagi. Ich kocowy etap to rwnanie Legendrea dla funkcji argumentu czysto
urojonego. Odpowiednie warunki brzegowe (stao potencjau na brzegu krka)
powinny da wynik pozostajcy w zgodzie z tym uzyskanym metod odwzorowa
konforemnych. Ale bilans kosztw w tym przypadku preferuje bezwzgldnie t
nieco ju staromodn metod!
1.4 Rozkad funkcji meromorcznej na uamki proste;
iloczyny nieskoczone
Zamy, e mamy funkcj f(z), ktra jest regularna w caej paszczynie otwartej,
z wyjtkiem izolowanych punktw osobliwych: z = z
1
, z
2
, . . . , z
m
. . .; lim
m
z
m
=
biegunw pierwszego rzdu
8
. Dla uatwienia przyjmijmy, e bieguny f(z) s
uszeregowane wedug rosncych moduw: [z
1
[ [z
2
[ . . . [z
k
[ . . . [z
m
[ . . ..
Rozwamy cak
1
2i
_
K
m
f(z)
z z
0
dz
1
2i
_
K
m
(z)dz. (1.83)
8
Poniszy wywd moe zosta rozszerzony na przypadek, kiedy osobliwoci funkcji biegunowej
s biegunami n-tego rzdu.
B
G

A
G
H
36 Rozkad funkcji meromorficznej
Cakujemy po kole o rodku w z = 0 i promieniu K
m
na tyle duym, e mieci si
w nim pierwsze m biegunw oraz punkt z
0
. Zgodnie z twierdzeniem o residuach,
warto tej caki to suma residuw funkcji podcakowej (z), na ktr skadaj si
residua w z
0
i z = z
k
, k = 1, . . . , m. Pierwsze z nich to po prostu f(z
0
), pozostae
to
C
1
((z), z = z
k
) = lim
zz
k
(z z
k
)f(z)
z z
0
=
c
1
(z = z
k
)
z
k
z
0
, (1.84)
gdzie c
1
(z = z
k
) to residuum f(z) w jej k-tym biegunie. Tak wiec caka (1.83)
jest rwna
1
2i
_
K
m
f(z)
z z
0
dz = f(z
0
) +
m
k=1
c
1
(z = z
k
)
z
k
z
0
(1.85)
albo
f(z
0
) =
1
2i
_
K
m
f(z)
z z
0
dz +
m
k=1
c
1
(z = z
k
)
z
0
z
k
. (1.86)
Zauwamy, e dla z
0
= 0 rwnanie(1.85) to
1
2i
_
K
m
f(z)
z
dz = f(0) +
m
k=1
c
1
(z = z
k
)
z
k
. (1.87)
Lew stron rwnania (1.85) moemy przetransformowa do postaci
1
2i
_
K
m
f(z)
z z
0
dz =
1
2i
_
K
m
f(z)
z
dz +
1
2i
_
K
m
f(z)z
0
z(z z
0
)
dz. (1.88)
Za pierwsz z caek wystpujcych po prawej stronie podstawiamy z rwnania
(1.87). Wwczas rwnania (1.86), (1.88) i (1.87) daj
f(z
0
) = f(0) +
m
k=1
c
1
(z = z
k
)
z
0
z
k
+
m
k=1
c
1
(z = z
k
)
z
k
+
1
2i
_
K
m
f(z)z
0
z(z z
0
)
dz.
(1.89)
Jeeli mamy do czynienia z funkcj f(z), ktra przy z pozostaje ograniczona,
albo ronie, ale tak, e
f(z)
z
2

1
z
1+
; > 0, (1.90)
to caka wystpujca w (1.89) przy z znika i otrzymujemy zgrabne wyra-
enie funkcji f(z) (dla wybranego punktu z = z
0
) w postaci nieskoczonej sumy
uamkw prostych
f(z
0
) = f(0) +
k=1
c
1
_
1
z
0
z
k
+
1
z
k
_
. (1.91)
B
G

A
G
H
na uamki proste 37
Tak jak wspomnielimy na wstpie, bieguny nie musz by biegunami pierwsze-
go rzdu. Dla biegunw n-tego rzdu wzr ulega pewnej komplikacji, niemniej
jednak podstawowy wniosek wywd pozostaje ten sam funkcja jest okrelona
poprzez swoje osobliwoci biegunowe (z
k
) i wartoci residuw w tych punktach.
W przypadku kiedy bieguny s biegunami 1. rzdu, to wzr (1.91) nazywa si roz-
winiciem Cauchyego; dla biegunw ntego rzdu mwi si o rozwiniciu (posta
nieco bardziej skomplikowana) Mittaga-Leera.
Sympatycznym przykadem bdzie dobrze nam znana funkcja ctg z. Poniewa
jednak ctg 0 jest nieokrelony, bdziemy rozwaa funkcj
f(z) = ctg z
1
z
. (1.92)
W zerze f(0) = 0; a (pozostae) bieguny kotangensa to z
k
= , 2, . . .. Zgodnie
z (1.91)
ctg z
1
z
=

k=0
_
1
z k
+
1
k
_
. (1.93)
(Sumujemy po wszystkich wartociach dodatnich i ujemnych wskanika k,
z wyjtkiem k = 0.) Oglny wyraz szeregu (1.93), w kole o skoczonym (dowolnie
duym) promieniu R, dla [z[ R spenia
z
(z k)k
=
1
k
2
[z[

z
k

1
k
2
R
_

R
k
_
, (1.94)
czyli dla odpowiednio duego k majorant dla szeregu (1.93) jest (zbieny jedno-
stajnie i bezwzgldnie w dowolnym kole [z[ R) szereg

1/k
2
. Dlatego te,
dla dowolnej, skoczonej wartoci z moemy w (1.93) zmieni porzdek wyrazw;
czc parami wyrazy o przeciwnych znakach wskanika k, otrzymujemy
ctg z =
1
z
+
k=1
2z
z
2
k
2
2
(1.95)
albo dla funkcji ctg z
ctg z =
1
z
+
k=1
2z
z
2
k
2
. (1.96)
Tego typu rozwini mona utworzy wiele. Poniej podajemy kilka z nich
werykacja tych wzorw odbywa si dokadnie wedug zaprezentowanego wcze-
niej schematu. Jedyna (niewielka) trudno to poprawne zlokalizowanie biegunw
B
G

A
G
H
38 Rozkad funkcji meromorficznej na uamki proste
i obliczenie w nich residuw funkcji.
sinz
=
1
z
+ 2z
=1
(1)
n+1
n
2
z
2
, z ,= 0, 1, 2, . . . ,
cos z
= 2
=1
(1)
n
(n +
1
2
)
(n +
1
2
)
2
z
2
, z ,=
1
2
,
3
2
,
5
2
, . . . ,
tg z = 2z
=1
1
(n +
1
2
)
2
z
2
, z ,=
1
2
,
3
2
,
5
2
, . . . ,
1
sinz sinhz
=
1
z
2
+
m=1
(1)
m
4mz
2
sinhm(z
4
m
4
4
)
, z ,= ?
Sprbuj Czytelniku wyprowadzi sam rozwinicia analogiczne do pierwszych
trzech dla funkcji hiperbolicznych: 1/ sinhz, 1/ coshz, tghz.
1.4.1 Iloczyn nieskoczony
Dyskutowana powyej funkcja ctg z ma t sympatyczn wasno, e residua
liczone w osobliwociach biegunowych z
k
= k, k ,= 0 s rwne 1, co wynika
oczywicie z faktu, e kotangens to stosunek dwch funkcji (kosinusa i sinusa),
z ktrych pierwsza jest pochodn drugiej. Zobaczmy, jakie treci kryje w sobie
wzr (1.91), jeeli funkcj f(z) moemy zapisa w postaci
f(z) =
g
(z)
g(z)
, (1.97)
gdzie funkcja g(z) ma w punktach z
k
, k = 1, . . . , zera pierwszego rzdu (tzn.
g
(z
k
) ,= 0). Mamy (w zgodzie z 1.91)
g
(z)
g(z)
=
g
(0)
g(0)
+
k=1
_
1
z z
k
+
1
z
k
_
. (1.98)
Cakujc powysz rwno po dz od z = 0 do z, otrzymujemy
lng(z) lng(0) =
g
(0)
g(0)
z +
k=1
_
ln
z z
k
0 z
k
+
z
z
k
_
. (1.99)
(Sumujemy po wszystkich osobliwociach biegunowych.) Pozbywamy si logaryt-
mw i otrzymujemy reprezentacj funkcji g(z), w ktrej gwn rol odgrywa
nieskoczony iloczyn
g(z) = g(0) exp
_
g
(0)
g(0)
z
_

k=1
__
1
z
z
k
_
e
z/z
k
_
, (1.100)
B
G

A
G
H
- iloczyn nieskoczony 39
tzw. iloczyn Weierstrassa.
Znowu warto przeliczy prosty przykad. Niech g(z) =
sinz
z
. Zera (pierwszego
rzdu) g(z) to z = k, k ,= 0, g(0) = 1, g
(0) = 0. Zgodnie z (1.100) mamy

sinz
z
=
k=1
_
1
z
k
_
e
z/k
k=1
_
1 +
z
k
_
e
z/k
=
k=1
_
1
z
2
k
2
2
_
. (1.101)
Wzr (1.98) moemy napisa w nieco prostszej formie, jeeli nasza funkcja g(z)
jest parzysta (tak jak jest to w przypadku funkcji sinz/z). Wydzielajc osobno
przyczynki od lustrzanych dodatnich i ujemnych osobliwoci biegunowych,
mamy
g
(z)
g(z)
=
g
(0)
g(0)
+
k=1
_
1
z z
k
+
1
z
k
_
+
k=1
_
1
z +z
k
1
z
k
_
=
k=1
2z
z
2
z
k
2
. (1.102)
(pochodna funkcji parzystej w zerze jest rwna zeru, przyczynki od obu sum
czciowo si redukuj.) Tak wic
g
(z) = g(z)
k=1
2z
z
2
z
k
2
. (1.103)
Jeeli zrniczkowa ten wzr trzykrotnie i obliczy wartoci parzystych pochod-
nych w zerze, to otrzymamy
9
:
g
(0) = 2
k=1
1
z
k
2
, oraz (1.104)
g
IV
(0) = 3[g
(0)]
2
12
k=1
1
z
k
4
. (1.105)
Wstawiajc do ostatnich wzorw raz jeszcze funkcj sinz/z i obliczajc jej pochod-
ne drug i czwart w zerze, otrzymujemy kolejny sposb na zwerykowanie
wartoci sum
k=1
1
n
2
=

2
6
, (1.106)
k=1
1
n
4
=

4
90
. (1.107)
9
Rniczkowanie jest nieco mudne; alternatywny sposb podejcia to obliczenie drugiej i
czwartej pochodnej jako odpowiednich caek konturowych, traktujc drug pochodn jako pierw-
sz, a czwart jako trzeci pochodn funkcji g
(z), okrelonej jak w (1.103).

B
G

A
G
H
40 Gamma Eulera
1.5 Gamma Eulera i pokrewne jej funkcje
Zacznijmy od denicji funkcji (z), ktra jest pochodn logarytmiczn funkcji
gamma (z):
d
dz
ln(z) (z), (1.108)
przy czym denicj podamy nie dla argumentu z lecz z + 1:
(1 +z) =
k=1
_
1
z +k

1
k
_
. (1.109)
Porwnujc powyszy wzr z rozwiniciem kotangensa (1.93) widzimy, e
z dokadnoci do niewyspecykowanej jeszcze staej logarytmiczna pochod-
na gammy Eulera to poowa rozwinicia ctg z 1/z, a konkretnie cz
rozwinicia dla ujemnych wskanikw k. Funkcja (1 + z) jest wic funkcj me-
romorczn, z biegunami pierwszego rzdu w punktach z = 1, 2, . . . , k, . . ..
Celem penego okrelenia funkcji gamma narzumy na ni dwa warunki, ktre
stan si oczywiste w dalszym cigu tego podrozdziau
(1) = (2) = 1 (1.110)
i scakujmy denicj (1.109) wzgldem z od z = 0 do z (podobnie jak w podroz-
dziale 1.4.1). Otrzymamy
ln(1 +z) ln(1) =
_
z
0
(1 +z)dz = z
k=1
_
ln
z +k
k

z
k
_
, (1.111)
albo, uwzgldniajc pierwszy z warunkw (1.110) oraz pozbywajc si logarytmw
i ujemnych znakw po prawej stronie
1
(1 +z)
= e
z
k=1
_
1 +
z
k
_
e
z/k
. (1.112)
Powyszy wzr zwany postaci iloczynow Weierstrassa pozwala nam ju
dobrze zanalizowa struktur funkcji gamma: jej odwrotno jest funkcj cakowit
(regularn na caej paszczynie zespolonej otwartej), ktra ma zera pierwszego
rzdu w z = 1, 2, . . . , k, . . . Punkty te s biegunami pierwszego rzdu gammy,
ktra (dla skoczonych z) nigdzie nie jest rwna zeru. We wzorze (1.112) pojawia
B
G

A
G
H
podstawowe wasnoci 41
si znowu poowa przedstawienia funkcji sin z /z w postaci iloczynu wzr
(1.101).
Pozostaje jeszcze wyznaczenie staej . Wykorzystujc drugi z warunkw (1.110),
mamy
ln(2) = ln1 = 0 =
k=1
_
ln
1 +k
k

1
k
_
. (1.113)
Tak wic
=
k=1
_
1
k
ln
1 +k
k
_
=
k=1
_
1
k
_
ln
2
1

3
2
. . .
k + 1
k
. . . . (1.114)
Ju widzimy
= lim
n
_
n
k=1
1
k
ln(n + 1)
_
= lim
n
_
n
k=1
1
k
ln(n)
_
= lim
n
(H
n
lnn).
(1.115)
(Zamian ln(n+1) ln(n) usprawiedliwia przejcie graniczne.) H
n
to n-ta liczba
harmoniczna, analogon funkcji logarytmicznej w rachunkach zmiennej dyskret-
nej
10
. Mwic prostym jzykiem: staa gamma, nazywan sta Eulera albo sta
Eulera-Mascheroniego, to rnica pomidzy logarytmem a liczb harmoniczn,
w przypadku gdy argumenty obu staj si nieskoczenie wielkie. Sama rnica
jest niewielka
11
= 0, 57721566 . . . . (1.116)
Zachowanie si gammy i jej odwrotnoci, dla rzeczywistych wartoci argumentu
w okolicy zera, zilustrowane jest na rys.1.16.
1.5.1 Podstawowe wasnoci (z)
Wykorzystujc denicj (1.109) (i fakt, e szereg jest jednostajnie zbieny dla
kadego, skoczonego z), mamy
(1 +z) (z) =
k=1
_
1
z +k 1

1
z +k
_
(1.117)
=
1
z
+
1
z + 1
+
1
z + 2
+. . .
_
1
z + 1
+
1
z + 2
+. . .
_
=
1
z
.
10
Jeeli chcesz wiedzie wicej, zagldnij: http://www.ftj.agh.edu.pl/lenda/cicer/harm.htm.
11
Dzisiaj artyci od asymptotyki licz rozwinicia gammy, zawierajce tysice cyfr po przecinku
i . . . gryz paznokcie z nerww, bo nikomu nie udao si jeszcze rozstrzygn problemu, czy ta
powka i ciut jest liczb wymiern, czy nie.
B
G

A
G
H
42 Gamma Eulera
Rysunek 1.16: Gamma Eulera i jej odwrotno jako funkcja rzeczywistego x
w przedziale x (4, +4)
Cakujc powysz rwno, otrzymujemy
ln(1 +z) ln(z) = lnz + lnC, (1.118)
czyli (1 +z) = Cz (z). Warto staej C wynika z warunku (1.110)
(2) (1) = 1 1 = 0; C = 1.
B
G

A
G
H
podstawowe wasnoci 43
Podstawowa wasno gammy to
(z + 1) = z(z) (1.119)
Aplikujc j n razy
(z +n) = (z +n 1)(z +n 1) = . . . = (z +n 1)(z +n 2) . . . z(z),
(1.120)
i kadc z = 1 odkrywamy wreszcie, e
(n + 1) = n! (1.121)
gamma Eulera to analityczne przeduenie silni na ca paszczyzn zespo-
lon! Zmieniajc w (1.120) z + n na (z + n + 1), uzyskujemy raz jeszcze moli-
wowizualizacji osobliwoci biegunowych gammy
(z) =
(z +n + 1)
z(z + 1) . . . (z +n)
, (1.122)
a take policzenia jej residuw
Res (n) = lim
zn
(z +n)(z) = lim
zn
(z +n + 1)
z(z + 1) . . . (z +n 1)
=
(1)
n
n!
.
(1.123)
Wykorzystujc podstawowy wzr (1.112) (i podstawow wasno (1.119)) mamy
1
(z)
=
z
(1 +z)
= z e
z
k=1
_
1 +
z
k
_
e
z/k
(1.124)
1
(1 z)
= e
z
k=1
_
1
z
k
_
e
z/k
(1.125)
i mnoc przez siebie odpowiednie strony rwnoci (1.125) i (1.124), otrzymujemy
1
(z)(1 z)
= z
k=1
_
1
z
2
k
2
_
. (1.126)
Iloczyn po prawej stronie to (por.1.101) przedstawienie funkcji sinz/z. Kolejny
wany wzr to
(z)(1 z) =

sinz
(1.127)
z ktrego wynika, po podstawieniu z = 1/2,
(1/2) =
(1.128)
B
G

A
G
H
44 Gamma Eulera
Bdc przy argumencie z = 1/2, warto poda wzory dla dowolnych argumen-
tw powkowych. Wykorzystujc podstawow wasno gamma (1.119), mamy
natychmiast
_
n +
1
2
_
=
_
2n + 1
2
_
=
_
2n 1
2
_
_
2n 1
2
_
;
zastosowanie tego procederu obniania wartoci argumentu odpowiedni liczb
razy daje
_
n +
1
2
_
=
(2n 1)(2n 3) . . . (3)(1)
2
n

(2n 1)!!
2
n
, (1.129)
_
n
1
2
_
=
(2n 3)(2n 5) . . . (3)(1)
2
n1

(2n 3)!!
2
n1
. (1.130)
Dwoma wykrzyknikami oznaczamy tzw. podwjne silnie iloczyny wszystkich
nieparzystych liczb od 1 do 2n 1. Mona zreszt pozosta przy zwykych
silniach. Wystarczy zauway, e
(2n 1)(2n 3) . . . (3)(1) =
(2n 1)(2n 3) . . . (3)(1) 2
n1
(n 1)!
2
n1
(n 1)!
=
(2n 1)(2n 3) . . . (3)(1)(2n 2)(2n 4) . . . 2
2
n1
(n 1)!
=
(2n 1)!
2
n1
(n 1)!
i wzory (1.129) i (1.130) przybieraj posta
_
n +
1
2
_
=
(2n 1)!
2
2n1
(n 1)!
=
(2n)
(n)2
2n1
(1.131)
_
n
1
2
_
=
(2n 3)!
2
2n3
(n 2)!
=
(2n 2)
(n 1)2
2n3
. (1.132)
Te ostatnie wzory spotyka si w literaturze pod nazw wzorw podwajajcych
Legendrea.
1.5.2 Reprezentacja cakowa
Okrelenie funkcji w postaci nieskoczonego iloczynu (1.112) to tzw. denicja
Weierstrassa. Sam Euler, znakomity szwajcarski matematyk
12
, poda oryginaln
12
http://www.ftj.agh.edu.pl/lenda/cicer/cyclop.htm.
B
G

A
G
H
reprezentacja cakowa 45
denicj (w 1729 roku) w nieco innej postaci. Ta oryginalna denicja Eulera to
13
(z) =
1
z
n=1
_
1 +
1
n
_
z
_
1 +
z
n
_
. (1.133)
Tak jak wynika z powyszej dyskusji, posta ta dobrze oddaje pewne wasnoci
funkcji gamma
14
, ale nie jest zbyt przyjazna w praktycznych zastosowaniach.
Euler wyprowadzi z wzoru (1.133) okrelenie gammy w postaci caki
(z) =
_

0
e
t
t
z1
dt, '(z) > 0. (1.134)
Jak wynika z zastrzeenia, caka we wzorze (1.134) jest zbiena tylko dla dodat-
niej rzeczywistej czci argumentu. To zreszt jest do oczywiste: modu funkcji
podcakowej to
[e
t
t
z1
[ = [e
t
e
(z1) ln t
[ = e
t
e
(x1) ln t
.
Czynnik e
t
zapewnia zbieno caki dla t , a czynnik e
(x1) ln t
dla
t 0 (przy x > 0). W olbrzymiej wikszoci przypadkw mamy zreszt do
czynienie z funkcj gamma dla argumentw czysto rzeczywistych, tak e bardziej
robocza denicja cakowa to
15
(x) =
_

0
e
t
t
x1
dt, x > 0. (1.135)
Dla x cakowitego, x = n, cakujc n-krotnie przez czci, znajdujemy natychmiast
potwierdzenie (1.121)
(n + 1) =
_

0
e
t
t
n
dt = n!
Wzr (1.135) pojawia si w rozlicznych postaciach, czsto do daleko odbie-
gajcych od formy kanonicznej. Odpowiednia zmiana zmiennych pozwala szybko
ustali ekwiwalencj. Na przykad
(x) =
_
1
0
_
ln
1
u
_
x1
du, x > 0, (1.136)
13
Dociekliwemu Czytelnikowi pozostawiamy wykazanie rwnowanoci obu wzorw.
14
Warto moe wiedzie, e to nie sam Euler tak nazwa swoje dziecko. Nazwy tej uy pierwszy
raz Legendre w 1814 r., dobre dwadziecia lat po mierci wielkiego Eulera.
15
Istnieje te rozszerzenie wzoru (1.134) na przypadek ujemnych (ale nie cakowitych!) wartoci
(z), tzw. caka konturowa Hankela.
B
G

A
G
H
46 Gamma Eulera
(podstawienie u = e
t
), lub szczeglnie popularne
(x) = 2
_

0
e
u
2
u
2x1
du; x > 0, (1.137)
(podstawienie t = u
2
). Popularno tej ostatniej denicji wynika z obecnoci
w funkcji podcakowej funkcji gaussowskiej e
u
2
.
1.5.3 Funkcje niekompletne (a, x) i (a, x);
cakowa funkcja wykadnicza;
sinus, kosinus i logarytm cakowy
Zwizek eulerowskiej gammy z rozkadem Gaussa podstawowym narzdziem
statystyki powoduje, e w uyciu mamy te tzw. niekompletne funkcje gam-
ma, to jest funkcje zdeniowane za pomoc caek identycznych jak ta we wzorze
(1.135), ale z jedn z granic cakowania zastpion przez zmienn . Mamy
(x, ) =
_

0
e
t
t
x1
dt, (1.138)
(x, ) =
_

e
t
t
x1
dt. (1.139)
Oczywicie
(x, ) + (x, ) = (x). (1.140)
Funkcja (x, ) bdzie wic cile powizana z dystrybuant (skumulowan gsto-
ci rozkadu prawdopodobiestwa) rozkadu Gaussa. Ze wzgldu na popularno
dystrybuanty gaussowskiej wprowadzono tzw. funkcj bdu (error function):
erf() =
2
_

0
e
t
2
dt =
1
(1/2,
2
). (1.141)
Z denicji widzimy, e funkcja bdu reprezentuje podwojon cak krzywej gaus-
sowskiej (warto oczekiwana zero, odchylenie standardowe = 1/
2), od punktu
t = 0 do t = . Do kompletu wprowadza si te funkcj dopeniajc dla funkcji
bdu (error function complement)
erfc() = 1 erf() =
2
e
t
2
dt =
1
(1/2,
2
). (1.142)
Funkcja bdu erf(x) i jej dopenienie (do jednoci) erfc(x) pojawiaj si do
czsto w zyce, np. w rozwizaniach rwnania dyfuzji.
Jednym z szczeglnych przypadkw niekompletnej funkcji (x, ) jest przypa-
dek dla x = 0. Mamy wwczas do czynienia z tzw. cakow funkcj wykadnicz,
B
G

A
G
H
funkcja beta Eulera 47
deniowan w rnych rdach wedug nieco rnicych si formu. My przyj-
miemy denicj cakowej funkcji wykadniczej Ei jako
16
Ei() =
_

e
t
t
dt E
1
(). (1.143)
(Funkcja E
1
(x) to alternatywna denicja cakowej wykadniczej.) Oczywicie ma-
my
E
1
() = Ei() = (0, ).
W podobnym duchu deniowane s sinus, kosinus i logarytm cakowy:
si() =
_

sin(t)
t
dt =
1
2i
[Ei(ix) Ei(ix)]; (1.144)
Ci() =
_

cos(t)
t
dt =
1
2
[Ei(ix) + Ei(ix)]; (1.145)
li() =
_

0
dt
lnt
. (1.146)
Pomidzy trzema funkcjami zachodzi relacja
Ei() = Ci() +i si()
analogiczna do dobrze znanego wzoru Eulera (de Moivrea).
Jako ciekawostk warto przytoczy jeszcze fakt, e niekompletna funkcja jest
spowinowacona z funkcj konuentn, o ktrej bdziemy mwi w podrozdziale
2.9. Konkretnie
(x, ) =
1
x
x
F(x, x + 1, ). (1.147)
1.5.4 Funkcja beta Eulera
Podstawowa denicja pojawiajcej si do czsto w rachunkach funkcji Eulera
drugiego rodzaju, B(p, q), to
B(p, q) =
(p)(q)
(p +q)
. (1.148)
16
Ei to skrt od exponential integral. Mae i ma sw genez w aciskim (angielskim, fran-
cuskim, . . . ) integralis. Due C (kosinus) i mae s (sinus) to skutki istnienia pewnych mao
istotnych konwencji stosowanych przy deniowaniu cakowych funkcji.
B
G

A
G
H
48 Gamma Eulera
Aby zdeniowa funkcj B(p, q) w sposb bardziej bezporedni, obliczmy wy-
stpujcy w liczniku (1.148) iloczyn dwch funkcji gamma:
(p)(q)
=
_

0
e
t
t
p1
dt
_

0
e
s
s
q1
ds = . . . t x
2
, s y
2
. . .
= 4
_

0
e
x
2
x
2p1
dx
_

0
e
y
2
x
2q1
dy = . . . x = r cos , y = r sin . . .
= 4
_

0
e
r
2
r
2p+2q1
dr
_
/2
0
cos
2p1
sin
2q1
d
= (por. wzr 1.137) = (p +q) 2
_
/2
0
cos
2p1
sin
2q1
d.
Std
B(p, q) = 2
_
/2
0
cos
2p1
sin
2q1
d. (1.149)
Podstawienie cos
2
= t pozwala atwo uzyska alternatywn denicj
B(p, q) =
_
1
0
t
p1
(1 t)
q1
dt. (1.150)
Kolejna zmiana zmiennej cakowania t = u/(u + 1) prowadzi do jeszcze jednego
poytecznego wzoru-denicji
B(p, q) =
_

0
u
p1
(u + 1)
p+q
du, (1.151)
ktry mona wykorzysta do wykazania relacji (por. 1.127)
B(p, 1 p) =

sinp
, (1.152)
z ktrej, kadc p = 1/2, mona atwo otrzyma kolejn werykacj: (1/2) =
.
1.5.5 Troch zyki
adnym przykadem zastosowania funkcji gamma w zyce jest problem promie-
niowania ciaa doskonale czarnego. Jak wiadomo, jest to jeden z pierwszych pro-
blemw, ktrego skuteczne rozwizanie wymagao wprowadzenia pojcia kwantu
energii. Jeszcze na gruncie rozwaa czysto klasycznych Rayleigh i Jeans wy-
kazali, e liczba fal dn zawarta w nieskoczenie maym przedziale czstotliwoci
(, +d) i w jednostkowej objtoci jest rwna
dn =
8
c
3

2
d; (1.153)
B
G

A
G
H
troch fizyki 49
(c prdko wiata). Natomiast Planck, wprowadzajc pojcie kwantu ener-
gii: E = h (h staa Plancka), otrzyma nastpujcy wzr na redni energi
oscylatora (modelu ciaa doskonale czarnego) w stanie rwnowagi
E =
h
e
h/kT
1
, (1.154)
gdzie T to temperatura, a k staa Boltzmanna. Wzr ten rni si od analo-
gicznego wzoru klasycznego obecnoci jedynki w mianowniku rnica ta bya
praktycznie do zaniedbania dla niewielkich T, ale dla duych stawaa si wyrana.
Co wicej, to wanie wzr Plancka zgadza si z danymi dowiadczalnymi! Z rw-
na (1.153) i (1.154) wynika, e gsto energii emitowanej przez ciao doskonale
czarne to
() =
8h
c
3
3
e
h/kT
1
, (1.155)
a cakowita energia emitowana to caka
=
8h
c
3
_

0
3
d
e
h/kT
1
. (1.156)
Gdyby nie jedynka Plancka w mianowniku, mielibymy cak typu
_
0

3
e
a
d
(a = h/kT), a wic praktycznie (4), ale zyczna waga jedynki jednak zmusza
nas do maego wysiku. Podstawmy x = e
a
. Nowa caka to
=
8k
4
T
4
c
3
h
3
_
1
0
_
ln
1
x
_
3
1
1 x
dx. (1.157)
I znowu gdyby nie czynnik 1/(1 x) mielibymy bezporednio gamm (por.
wzr (1.136)). Ale ten czynnik, to dla [x[ < 1 suma szeregu geometrycznego:
1
1 x
= 1 +x +x
2
+. . . .
Cak (1.157) mona wic zapisa w postaci
=
8k
4
T
4
c
3
h
3
_
1
0
_
_
ln
1
x
_
3
+x
_
ln
1
x
_
3
+x
2
_
ln
1
x
_
3
+. . .
_
dx. (1.158)
Zakadajc, e wolno nam cakowa wyraz po wyrazie nieskoczon sum pod zna-
kiem caki i obliczajc po drodze cak (por. 1.136)
_
1
0
_
ln
1
u
_
x1
u
m
du = . . . u = e
t
. . .
=
_

0
t
x1
e
t(m+1)
dt =
_

0
[t(m+ 1)]
x1
e
t(m+1)
d[(m+ 1)t]
(m+ 1)
x
=
(x)
(m+ 1)
x
B
G

A
G
H
50 Odwzorowania konforemne w hydrodynamice
uzyskujemy ostateczny wynik. Cakowita energia emitowana w temperaturze T
jest rwna
=
8k
4
T
4
c
3
h
3
(4)
_
1
1
4
+
1
2
4
+
1
3
4
+. . .
_
48k
4
T
4
c
3
h
3
(4). (1.159)
Pojawiajca si w ostatnim wzorze (4) to funkcja dzeta Riemanna, zdeniowana
jako
(p) =
n=1
1
n
p
, p > 1. (1.160)
(W podrozdziale 1.4.1 widzielimy, e suma wystpujc w (1.159) jest rwna
(4) =
4
/90.)
Ale czy wolno cakowa wyraz po wyrazie? Fizyka mwi, e tak, bo uzyskany
wynik (wzr 1.159) to znajome prawo Stefana-Boltzmanna
17
. A z matematyczne-
go punktu widzenia? Najprostszym wyjciem bdzie zastpienie nieskoczonego
rozwinicia funkcji podcakowej skoczonym
_
ln
1
x
_
3
1
1 x
=
_
ln
1
x
_
3
+x
_
ln
1
x
_
3
+. . . +x
n1
_
ln
1
x
_
3
+
x
n
1 x
_
ln
1
x
_
3
i wykazanie, e warto caki z ostatniego czonu rozwinicia zmierza do zera przy
n . To ostatnie jest proste. Mamy bowiem
_
1
0
_
ln
1
x
_
3
x
n
1 x
=
_
1
0
_
_
_
_
xln
3
1
x
1 x
_
_
_
_
x
n1
dx <
_
1
0
Mx
n1
dx =
M
n
.
(Wykorzystujemy fakt, e w przedziale [0, 1] funkcja wystpujca (w nawiasach)
w rodkowej cace ma jedno maksimum (M), a w obu kracach przedziau jej
graniczne wartoci to zera.) Nasze cakowanie wyraz po wyrazie jest uzasadnione,
bo M/n 0 przy n .
1.6 Duo zyki
odwzorowania konforemne w dynamice pynw
Odwzorowania konforemne odegray znaczc rol w matematycznym opisie wie-
lu problemw zwizanych z dynamik przepyww. W latach trzydziestych 20.
wieku zycy i matematycy posugiwali si tym narzdziem, aby zilustrowa od
17
Prawo to dostaniemy bez wzgldu na obecno jedynki w mianowniku wzoru (1.152)!
B
G

A
G
H
wprowadzenie 51
strony teoretycznej pewne zaobserwowane dowiadczalnie efekty takie jak np.
si non, pojawiajc si przy opywie cieczy lepkiej wok przeszkody. Prawd
jest, e w dzisiejszej dobie problemy te mona jeszcze skuteczniej rozwiza, sto-
sujc zaawansowane metody symulacji komputerowej, ale aby mc odpowiednio
dostroi program symulacyjny, potrzebna jest wnikliwa i rzetelna znajomo
caego kompleksu zjawisk zycznych. W budowaniu gmachu tej wiedzy odwzoro-
wania konforemne odegray pierwszorzdn rol.
1.6.1 Wprowadzenie
Bdziemy rozpatrywa ustalone przepywy cieczy w zasadzie idealnej wok prze-
szkody. W zasadzie idealnej bo aby mc przedyskutowa pewne realia zyczne,
bdziemy zmuszeni do uwzgldnienia lepkoci. Na pocztek wic zakadamy, e
ciecz jest nieciliwa (gsto cieczy pozostaje staa, = constans), a przepywy
s potencjalne. Potencjalny przepyw to taki, dla ktrego rotacja prdkoci jest
rwna zeru; istnieje wwczas skalarna funkcja , taka e
v = grad, (1.161)
a poniewa prdko spenia rwnanie cigoci
div(v) +

t
= 0, (1.162)
to przy staoci potencja prdkoci spenia rwnanie Laplacea
= 0. (1.163)
Podobnie jak w przypadku pola elektrostatycznego, bdziemy starali si upro-
ci rzeczywist sytuacj transformujc (dwuwymiarow!) struktur: pynu i opy-
wanej przez niego przeszkody, na sytuacj kiedy pyn porusza si w przestrzeni
pozbawionej jakichkolwiek przeszkd. Funkcja odwzorowujca bdzie zespolonym
potencjaem prdkoci
(z) = (x, y) (x, y) +i(x, y); (1.164)
analogicznie jak w podrozdziale 1.3.4 jego cz rzeczywista, a take na mocy
warunkw Cauchyego-Riemanna urojona bd zwizane ze skadowymi prd-
koci
v
x
=

x
CR
=

y
, v
y
=

y
CR
=

x
. (1.165)
B
G

A
G
H
Pyn porusza si prostopadle do linii ekwipotencjalnych = constans; wektor
prdkoci jest styczny do linii = constans, tzw. linii prdu, bdcych w prze-
pywie ustalonym torami ruchu czstek pynu. Cz urojona potencjau, funk-
cja (x, y), ma zwizek z wydatkiem (strumieniem wektora prdkoci pynu) Q,
czyli iloci pynu przepywajcego na zewntrz, w jednostkowym czasie, przez
dowoln krzyw , lec w obszarze T
z
(por. rys.1.17a):
Rysunek 1.17: Do oblicze wydatku pynu, przepywajcego przez krzyw w ob-
szarze T
z
(a); do oblicze krenia wektora prdkoci dla zamkni-
tego konturu (b)
Q =
_
v dn =
_
(v
x
+iv
y
)(idz)
=
_
(v
x
+iv
y
)(dy idx) =
_
v
x
dy v
y
dx =
_
y
dy +

x
dx
=
_
d = (x
k
, y
k
) (x
p
, y
p
). (1.166)
W wzorze 1.166 przez n oznaczamy jednostkowy wektor, prostopady do krzywej
i skierowany na zewntrz (zgodnie z konwencj okrany obszar pozostaje po
lewej stronie: dn = e
i/2
ds e
i/2
dz = idz; punkty (x
k
, y
k
) i (x
p
, y
p
) to
odpowiednio kocowy i pocztkowy punt konturu). Rny od zera wydatek dla
zamknitego konturu oznacza, e wewntrz niego znajduj si rda (dodatnie
lub ujemne) pynu.
Analogiczna caka z czci rzeczywistej okrela krenie / wektora prdko-
ci cieczy, bdce miar wirowoci przepywu. Krenie deniujemy dla konturu
B
G

A
G
H
cakowity opyw okrgu 53
zamknitego
18
/ =
_
v ds =
_
(v
x
+iv
y
) (dz)
=
_
(v
x
+iv
y
) (dx +idy) =
_
v
x
dx +v
y
dy =
_
x
dx +

y
dy
=
_
d. (1.167)
Na mocy twierdzenia Stokesa z analizy wektorowej, zamiast oblicza cak krzy-
woliniow wektora wzdu konturu , moemy oblicza cak powierzchniow z ro-
tacji wektora prdkoci, po powierzchni , zawartej wewntrz konturu
/ =
_
v ds =
_
rotv d, (1.168)
gdzie jest skierowanym elementem powierzchni.
Jeeli chodzi o zwizek pomidzy wektorem prdkoci v i potencjaem zespo-
lonym to, analogicznie do wzorw (1.70 1.72) podrozdziau 1.3.4, mamy
(z) =

x
+i

x
=

x
i

y
= v
x
iv
y
(1.169)
i konsekwentnie
v = v
x
+iv
y
=
(z), (1.170)
a take
v = [v[ =
_

x
_
2
+
_

y
_
2
. (1.171)
1.6.2 Cakowity opyw okrgu
Omawiajc podstawowe przykady odwzorowa konforemnych, mielimy do czy-
nienia z przypadkami, kiedy zadaniem odwzorowania bya transformacja danego
obszaru w okrg lub (p)paszczyzn. Rozpatrzmy teraz sytuacj, w ktrej ciecz
idealna opywa okrg tak jak na rysunku 1.18(a). W nieskoczonoci pole prd-
koci cieczy jest jednorodne; dla uproszczenia moemy przyj, e warto bez-
wzgldna wektora prdkoci [v
[ = 1, a jej kierunek jest rwnolegy do osi 0x.

Okrg, bdcy ladem nieskoczenie dugiego walca, prostopadego do pasz-
czyzny rysunku, ma promie R i rodek z = 0. Dodatkowo, narzumy na etapie
18
Pamitajmy, e w skalarnym iloczynie wektorw, reprezentowanych przez liczby zespolone,
czci: rzeczywista i urojona tych liczb s ortogonalne, a iloczyn i i = 1.
B
G

A
G
H
Rysunek 1.18: Opyw prolu koowego (nieskoczony walec, prostopady do pasz-
czyzny rysunku): (a) wyidealizowany obraz rzeczywisty; (b) reduk-
cja obrazu do grnej ppaszczyzny przy wykorzystaniu warunku
symetrii
wstpnym na przepyw rozsdny warunek symetrii wzgldem osi 0x odcinki
osi rzeczywistej (, R) oraz (R, ) s wic liniami prdu. Ten dodatkowy wa-
runek pozwala ucili posta szukanego odwzorowania odwzorowaniu podlega
grna ppaszczyzna z wycitym pkolem (por. rys.1.18(b)); szukamy odwzoro-
wania w = (z) przeksztacajcego ten obszar w grn ppaszczyzn, w , 0,
przy czym () = oraz
() = 1.
Odwzorowanie to bdzie speniaa tzw. funkcja ukowskiego
w(z) = z +
R
2
z
. (1.172)
Jeeliby zastanowi si nad obszarem jednoznacznoci tego odwzorowania, to wi-
dzimy natychmiast, e dwa rne punkty paszczyzny (
z
: z
1
i z
2
bd odwzoro-
wane w ten sam punkt paszczyzny (
w
, jeeli
z
1
+
R
2
z
1
= z
2
+
R
2
z
2
,
albo
(z
1
z
2
)
_
1
R
2
z
1
z
2
_
= 0.
Obszar wyjciowy nie moe wic zawiera punktw, dla ktrych z
1
z
2
= R
2
, a takim
wanie obszarem jest zarwno zewntrze ([z[ > R), jak wntrze ([z[ < R) koa
o promieniu R.
B
G

A
G
H
Aby zanalizowa geometri odwzorowania (1.172) podstawiamy z = re
i
; w
u +iv. Otrzymujemy natychmiast
u =
_
r +
R
2
r
_
cos , v =
_
r
R
2
r
_
sin. (1.173)
Eliminujc kt z powyszych rwna (podnosimy obie ich strony do kwadratu
i dodajemy do siebie), mamy
u
2
_
r +
R
2
r
_
2
+
v
2
_
r
R
2
r
_
2
= 1, (1.174)
a wic okrgi paszczyzny (
z
, krzywe o rwnaniach [z[ = r > 1, przeksztacaj si
w elipsy o posiach
a a
r
= r +
R
2
r
oraz b b
r
= r
R
2
r
.
Blisza analiza pozwala stwierdzi, e kierunek obiegania okrgw jest zachowany;
sam okrg [z[ = R przeksztaca si w odcinek osi rzeczywistej (
w
: 2R < u <
2R, ale obiegany dwukrotnie: gr i doem. Ortogonalne do okrgw [z[ = r >
1 pproste arg z = z paszczyzny (
z
przeksztacaj si na paszczynie (
w
w rodzin hiperbol, ortogonaln do rodziny elips. Rwnania hiperbol (tym razem
eliminujemy r z rwna (1.173)) to
u
2
cos
2

v
2
sin
2
= 1. (1.175)
Obie rodziny: elips i hiperbol maj wsplne ogniska w punktach (R, 0) i (R, 0)
paszczyzny (
w
(por. rys.1.19). W kocu, odcinki osi rzeczywistej paszczyzny
(
z
: < x < R oraz R < x < odwzorowuj si w analogiczne odcinki
< u < 2R oraz 2R < u < paszczyzny (
w
19
.
Opisane powyej odwzorowanie nie opisuje jednak w peni zagadnienia opywu
okrgu. Opyw ten bowiem moe realizowa jeszcze potencjalny wir, charakte-
ryzujcy si wektorem prdkoci (por. rys.1.20)
v =
i/
2
z
[z[
2

/y
2(x
2
+y
2
)
+i
/x
2(x
2
+y
2
)
. (1.176)
19
Szczegow analiz odwzorowa realizowanych przez funkcj ukowskiego mona znale
w kadym podrczniku funkcji zmiennej zespolonej. Bardzo pouczajce jest przeledzenie tego
odwzorowania bardzo dokadnie. Program minimum: wyka, e wntrze koa przeksztaca si te
w paszczyzn, z analogicznymi rodzinami elips i hiperbol, ale obieganych w kierunku przeciw-
nym.
B
G

A
G
H
Rysunek 1.19: Odwzorowanie zewntrza koa, realizowane przez funkcj ukow-
skiego (1.172)
Rysunek 1.20: Wir paski o zerowej rotacji (v(r) 1/r)
Wyraenie potencjalny wir brzmi nieco dziwacznie. Potencjalny bo, jak
Czytelniku sprawdzisz bez trudu rotacja prdkoci, okrelonej wzorem (1.176),
jest rwna zeru. Z kolei caka krzywoliniowa z wektora prdkoci, zdeniowanego
wzorem (1.176), po kadym konturze zawierajcym w sobie punkt z = 0 jest rwna
/; natomiast dla konturu nie zawierajcego z = 0 warto caki jest rwna zeru.
T pozorn sprzeczno (czyby nie by suszny wzr Stokesa?) mona wyjani,
jeeli zauway, e dla prdkoci o wartoci bezwzgldnej proporcjonalnej do 1/r
punkt z = 0 stanowi osobliwo. Prdko, jak i jej rotacja, nie s w tym punkcie
okrelone. Usunicie tej osobliwoci moe by zrealizowane przez umieszczenie (na
przykad) koowej przeszkody (o rodku w z = 0), ale wtedy kontur sucy do
B
G

A
G
H
obliczenia krenia staje si konturem jak na rysunku 1.21, dla ktrego cakowite
krenie jest zerowe.
Rysunek 1.21: Kontur do oblicze cakowitego krenia wiru paskiego z rysunku
1.20, wok przeszkody umieszczonej w z = 0
Nietrudno jest zauway, e wektorowe pole prdkoci paskiego wiru rwn.
(1.176) to wektorowe pole liniowego adunku (rwn. 1.64) obrcone o kt 90
o
,
a wic przemnoone przez i. Zespolony potencja wiru paskiego ma posta (por.
rwn. (1.69))
w
1
(z) = i
/
2
ln
1
z
=
/
2i
lnz, (1.177)
a jeeli tak, to potencja zespolony naszego przepywu, dopuszczajcego moliwo
krenia pynu wok przeszkody, to
(z) = w(z) +w
1
(z) = z +
R
2
z
+
/
2i
lnz. (1.178)
Ju na pierwszy rzut oka wida, e spenione s warunki: () = , a take
() = 1. Gdyby prdko w nieskoczonoci bya dowoln (zespolon) liczb

v
, to potencja (1.180) naleaoby podda do oczywistej modykacji

(z) = v
z +
R
2
[v
[
2
v
z
+
/
2i
ln(z v
) = v
z +
v
R
2
z
+
/
2i
lnz +
/
2i
lnv
.
(1.179)
Mamy wtedy bowiem, zgodnie z (1.170),
() = v
. Obecno czynnika [v
[
2
w liczniku drugiego wyrazu sumy to konsekwencja tego skalowania 1 v
.
Czynnik skalujcy pojawia si take w elemencie logarytmu, co powoduje poja-
wienie si w potencjale pewnej zupenie nieistotnej staej addytywnej.
Rwnanie (1.179) opisuje w peni wszystkie moliwe sytuacje, z jakimi mamy
do czynienia przy opywie przeszkody o przekroju koowym. Kluczow rol odgry-
wa tu obecno wyrazu reprezentujcego krenie; warto tego krenia staa
B
G

A
G
H
/ decyduje w sposb jakociowy o charakterze przepywu. Aby to zrozumie,
obliczmy warto bezwzgldn prdkoci. Mamy
v =
d
dz
R
2
v
z
2
+
/
2i
1
z
. (1.180)
Warto prdkoci bdzie rwna zeru w punktach speniajcych rwnanie
z
2
v
+
/
2i
z v
R
2
= 0; (1.181)
s to tzw. punkty krytyczne, albo punkty stagnacji z
kr
z
kr
=
1
v
_
i/
4

1
4
_
16
2
V
2
R
2
/
2
_
, (1.182)
gdzie przez V oznaczamy [v
[. Wyraenie pod pierwiastkiem kwadratowym moe

by dodatnie lub ujemne, w zalenoci od wielkoci przyczynku do potencjau,
pochodzcego od krenia. Wartoci bezwzgldne punktw z
kr
to
[z
kr
[ =
_
_
1
4V
_
/
2
+ 16
2
V
2
R
2
/
2
= R, dla [/[ 4V R,
1
4V
/
_
/
2
16
2
V
2
R
2
dla [/[ > 4V R.

(1.183)
W pierwszym przypadku oba punkty krytyczne le na opywanym prolu (okr-
gu); w drugim jeden z nich ley poza okrgiem, a drugi wewntrz okrgu (jak
wynika z (1.181))
z
kr
(1)
z
kr
(2)
= R
2
).
W sytuacjach praktycznych mamy zazwyczaj do czynienia z tym pierwszym
przypadkiem. Pomy wic z = Re
i
i v
= V e
i
w (1.181). Dostaniemy
V e
i
V e
i
e
i2
i/
2R
e
i
= 0,
co po prostych przeksztaceniach daje warunek, tzw. warunek Czapygina, wicy
ze sob wielko krenia, prdko pynu w nieskoczonoci i argumenty punktw
krytycznych
/ = 4RV sin( ). (1.184)
Na przykad dla = 0 (prdko skierowana rwnolegle do osi rzeczywistej) dwa
punkty krytyczne le symetrycznie wzgldem osi urojonej (
1
i
2
=
1
).
Zwyczajowo pierwszy z nich nazywa si punktem stagnacji, a drugi okrela si
mianem punktu spywu. Sytuacj przedstawia rysunek 1.22.
B
G

A
G
H
cakowity opyw profilu typu skrzydo 59
Rysunek 1.22: Pole prdkoci w opywie prolu koowego punkty krytyczne
1.6.3 Cakowity opyw prolu typu skrzydo
Opisany w poprzednim punkcie opyw prolu o przekroju koowym ma znacznie
bardziej uniwersalny charakter, ni mona by przypuszcza. Wynika to z faktu,
e za pomoc odwzorowa konforemnych, a w szczeglnoci funkcji ukowskiego
(por. 1.172), mona praktycznie dowolny obszar, a waciwie zewntrze pewnego
prolu paskiego, przeksztaci na zewntrze pewnego okrgu. Aby to zilustrowa,
rozpatrzmy prol (przekrj skrzyda) jak na rysunku 1.23 i zacznijmy od znale-
zienia odwzorowania zewntrza uku AB okrgu z paszczyzny (
z
, rozpitego
pomidzy punktami 2 i 2
20
, na zewntrze koa K paszczyzny (
w
. Homograa
=
z 2
z + 2
(1.185)
przeksztaca uk AB w pprost PP; punkt B z = 2 przechodzi w = 0. Ta
sama homograa przeksztaca odcinek [2, 2] paszczyzny (
z
w pprost PP
1
[0, ) paszczyzny (
, a poniewa warto pochodnej

d
dz
z=2
> 0,
to kt w punkcie Bpaszczyzny (
z
, pomidzy styczn do uku a osi rzeczywist,
zostaje przy przeksztaceniu zachowany zarwno co do wielkoci bezwzgldnej, jak
i do zwrotu. Kt ten obliczamy z trjkta AOC na rysunku 1.23: sin = 2/OA
20
Uwany Czytelniku, ktry zauwaye, e uk AB nie jest ukiem okrgu masz racj! Z
przyczyn technicznych zosta on nieco spaszczony, aby reszta szczegw rysunku pokrywaa
si z modelem skrzyda.
B
G

A
G
H
Rysunek 1.23: Model prolu skrzyda. Gste (cienkie) linie okrelaj zewntrze
konturu (uku AB)
2/r. Wprowadzajc wysoko uku ponad osi rzeczywist jako 2h, mamy te
cos = (r 2h)/r = 1 hsin, a wic
h =
1 cos
sin
= tg

2
(1.186)
albo = 2 arctgh. Zewntrze uku AB paszczyzny (
z
przechodzi w zewntrze
pprostej PP paszczyzny (
(rys.1.24). To ostatnie chcielibymy teraz prze-

ksztaci w zewntrze koa K na paszczynie (
w
. Moemy znale potrzebne od-
wzorowanie pracujc od tyu: wyobramy sobie, e interesuje nas odwzorowanie
koa K z paszczyzny (
w
na zewntrze pprostej, pooonej na paszczynie (
t
(por. rys.1.26). Brzeg koa K, okrg O
K
na paszczynie (
w
, przecina jej o rze-
czywist 0u w punktach u = 1; kt pomidzy styczn do tego okrgu w punkcie
w = 1, a osi 0u to kt . rodek koa ma wsprzdn v = h (por. rys.1.25).
Homograa
t =
w 1
w + 1
(1.187)
przeksztaca okrg O
K
(
w
na prost P (por. rys.1.26), przechodzc przez t = 0
i nachylon do osi rzeczywistej 0r pod ktem (por. rys.1.25) = /2 arctgh
B
G

A
G
H
Rysunek 1.24: Odwzorowanie zewntrza uku okrgu, realizowane przez funkcj
(1.185)
Rysunek 1.25: Dwa styczne okrgi na paszczynie (
w
(znak pochodnej funkcji (1.187) w punkcie w = 1 jest dodatni). Zewntrze koa K
z paszczyzny (
w
przechodzi w zewntrze tej prostej na paszczynie (
t
. Jeeli
zastosujemy teraz odwzorowanie
= t
2
=
_
w 1
w + 1
_
2
, (1.188)
to kt pomidzy prost P a osi 0r zmieni si na 2 = 2arctgh =
, a wic prosta P pokrywa si z prost PP z rysunku 1.24. Pozbywajc si
poredniczcych zmiennych i t z rwna (1.185) i (1.188), mamy
_
w 1
w + 1
_
2
=
z 2
z + 2
, (1.189)
B
G

A
G
H
Rysunek 1.26: Obraz obszaru zawartego pomidzy okrgami na rysunku 1.25
albo
z = w +
1
w
(1.190)
oraz odwzorowanie odwrotne
w =
1
2
_
z +
_
z
2
4
_
. (1.191)
Jeeli na paszczynie (
w
wzi teraz drugi okrg, O
k
, styczny do okrgu O
K
w punkcie w = 1, to odwzorowanie (1.190) przeksztaca obszar zawarty pomi-
dzy tymi dwoma okrgami w obszar paszczyzny (
z
, ograniczony znacznikami
w ksztacie rombw z rysunku 1.23. Znaczniki tworz kontur, ktry w punkcie
z = 2 ma ostrze, a ktrego ksztat moe by modelem przekroju skrzyda samo-
lotu
21
.
Jak wida, jeszcze raz pojawia si tutaj funkcja ukowskiego. Opyw pro-
lu skrzyda moe wic zosta bez wikszych trudnoci sprowadzony do problemu
opywu koa (walca), opisanego w poprzednim podrozdziale. Sekwencja odwzoro-
wa: w = w(z); = (w) = [w(z)]

(z) (por. rysunek 1.27) przeksztaca
21
Prol skrzyda, ktry pojawia si na rysunku 1.23 zosta skonstruowany za pomoc arkusza
obliczeniowego Excel. Punkty okrgu z k paszczyzny C
w
zostay zapisane jako
w = u +iy = u
0
+iv
0
+Re
i
.
Punkt (u
0
, iv
0
) to rodek koa k, ktrego promie jest rwny R. Z rwnania (1.190) zosta-
y obliczone odpowiednie wartoci x (cz rzeczywista) i y (cz urojona) punktw-obrazw
paszczyzny C
z
. Wartoci liczbowe: u
0
= 0, 6; v
0
= 0, 75; R = 1, 77. Eksperymenty z transfor-
macj ukowskiego mona znale (wraz z elementami hydrodynamiki i zyki lotu) na bardzo
interesujcych stronach dr. Johna Stewarta Denkera: http://www.monmouth.com/jsd.
B
G

A
G
H
obszar zewntrzny prolu skrzyda, z paszczyzny (
z
, w obszar zewntrzny okr-
gu [[ = R paszczyzny (
; prdko przepywu okrela (wzr 1.179) zespolony

potencja prdkoci () =

(z).
Rysunek 1.27: Sekwencja odwzorowa, przeksztacajcych kontur skrzyda
w okrg o rodku w pocztku ukadu wsprzdnych
Przy obliczaniu prdkoci dla okrelonych punktw z paszczyzny (
z
oblicza-
my

(z)
d
dz
=
d
d

d
dz
=
d
d

d
dw

dw
dz
. (1.192)
Dla prolu z rysunku 1.25
dw
dz
z=2
=
d
dz
_
1
2
_
z +
_
z
2
4
_
_
z=2
= , (1.193)
(por. wzr (1.191)). W okolicy ostro zakoczonej partii prolu warto prdkoci
dy do nieskoczonoci (tzw. efekt ostrza). Tak byoby rzeczywicie, gdyby nie
efekty lepkoci i powstajce wskutek niej wiry w tzw. warstwie granicznej (war-
stwie pynu przepywajcego bezporednio przy prolu). Wiry te powoduj prze-
sunicie punktu spywu (tylnego punktu krytycznego) wanie do ostrza i bli-
sza analiza wykazuje, e to wanie przesunicie eliminuje nieskoczon warto
prdkoci w okolicy ostrza. Z kolei pooenie drugiego frontalnego punktu
stagnacji zwizane jest z prdkoci (niezaburzonego przez prol) pynu w nie-
skoczonoci i kreniem wok skrzyda. To ostatnie to znowu efekt lepkoci:
w jego wyniku warstwa graniczna pynu na grnej czci skrzyda odrywa si od
niego, tworzc cay szereg wirw o kreniu dodatnim (kierunek obiegu przeciwny
do ruchu wskazwek zegara), jeeli prdko pynu skierowana jest do strony lewej
prolu ku prawej. Ze wzgldu na prawo zachowania krenia (szczeglny przypa-
dek prawa zachowania momentu pdu) powstawanie tych wirw musi by kom-
pensowane pojawieniem si wok prolu skrzyda dodatkowego krenia o obiegu
B
G

A
G
H
przeciwnym ujemnym (zgodnym z ruchem wskazwek zegara), tak jak pokazane
jest to na rysunku 1.28.
Rysunek 1.28: Krenie wektora prdkoci wok prolu skrzyda
Taka dodatkowa cyrkulacja stanowi rdo siy nonej. Wynika to z prawa Ber-
noulliego, dla przepyww ustalonych pynw . . . idealnych
22
. Zgodnie z prawem
Bernoulliego, cinienie p i prdko v pynu zwizane s relacj
p +
v
2
2
= C, (1.194)
gdzie jest gstoci pynu, a C pewn sta. Przy opywie krzywej (por.
rys.1.29) cinienie wywierane na opywany kontur (prawo Pascala!) jest skierowane
prostopadle ku jego wntrzu. Element siy dF dziaajcy na element dz konturu
23
to i pdz; sia cakowita to
F X +iY =
_
ip dz =
i
2
_
v
2
dz +
_
iC dz, (1.195)
przy czym druga caka jest rwna zeru (twierdzenie Cauchyego). Dla punktw
prolu prdko cieczy jest do niego styczna
v =
(z) ve
i
, (1.196)
gdzie v jest moduem prdkoci, a argumentem elementu konturu dz: dz
e
i
[dz[. Tak wic
v = e
i
(z) (1.197)
22
Idealnych i lepkich? Argumentujemy: lepko pynu manifestuje si poprzez przesunicie
punktu spywu do ostrza, a take w wyniku odrywania si warstwy granicznej i powstawania
wirw poprzez wprowadzenie dodatkowego, globalnego krenia wok skrzyda. Krcy wo-
k skrzyda i przesuwajcy si wzgldem niego pyn zachowuje si ju z niezym przyblieniem
jak pyn idealny.
23
Cay czas pamitamy, e kontur jest ladem przecicia nieskoczonego obiektu trjwymiaro-
wego z paszczyzn. Sia to cinienie powierzchnia; ta ostatnia to dugo elementu konturu
pomnoona przez (np.) jednostkow gboko.
B
G

A
G
H
Rysunek 1.29: Kontur do oblicze siy nonej, wynikajcej z niezerowego kr-
enia
i wzr (1.195) przybiera posta
F =
i
2
_
(z)]
2
e
2i
dz. (1.198)
Z kolei e
2i
dz = e
2i
e
i
[dz[ = e
i
[dz[ = dz i wzr (1.198) moemy zapisa,
przechodzc do wielkoci sprzonych
F = X iY =
i
2
_
(z)]
2
dz. (1.199)
Zgodnie z twierdzeniem Cauchyego, krzyw cakowania kontur moemy za-
stpi inn krzyw, obejmujc opywany prol (i kontur ), jeeli tylko obszar na
zewntrz wolny jest od wirw i rde osobliwoci zycznych, przekadajcych
si na punkty nieanalitycznoci funkcji
(z).
W rozwaanym przez nas przypadku opywu prolu koowego mielimy (por.
wzr (1.179))
(z) = v
z +
R
2
[v
[
2
v
z
+
/
2i
lnz = v
z +
v
R
2
z
+
/
2i
lnz
i, konsekwentnie,
(z) v
+
c
1
z
+
c
2
z
2
, (1.200)
przy czym, w zgodzie z twierdzeniem o residuach
/ =
_
(z) dz = 2ic
1
. (1.201)
Obliczmy kwadrat pochodnej potencjau zespolonego
[
(z)]
2
=
_
v
R
2
z
2
+
/
2iz
_
2
= v
2
+
v
/
iz
+. . . . (1.202)
B
G

A
G
H
66
Wstrzymujemy dalsze rachunki, bo do naszych celw potrzebny jest tylko wsp-
czynnik przy 1/z. Caka wystpujca w (1.199) to
F =
i
2
2i
v
/
i
= i/v
, tak wic (1.203)

F = i/v
. (1.204)
Powyszy wzr nosi nazw wzoru Kutty-ukowskiego (obaj panowie wyprowadzili
go niezalenie od siebie); podaje on warto siy dziaajcej na opywane ciao jako
proporcjonaln do: krenia, gstoci pynu, prdkoci w nieskoczonoci. Kieru-
nek tej siy nonej jest obrcony o kt prosty wzgldem kierunku v
: zgodnie
z ruchem wskazwek zegara (czynnik i), o ile krenie jest dodatnie (obieg prze-
ciwny do obiegu wskazwek zegara) lub przeciwnie do ruchu wskazwek zegara
o ile krenie jest ujemne (obieg zgodny z obiegiem wskazwek zegara).
Dla konturu z ostrzem wzr Czapygina (1.184) wie cyrkulacj, prdko
w nieskoczonoci i ksztat ostrza
/ = 4V Rsin(
0
), (1.184)
gdzie przypomnijmy V to warto bezwzgldna (modu) prdkoci niezabu-
rzonej, jej argument, a
0
argument obrazu punktu ostrza przy odwzoro-
waniu, przeksztacajcym zewntrzny obszar opywanego konturu w zewntrze
koa o promieniu R. Podstawiajc z powyszego wzoru za / do wzoru Kutty-
ukowskiego otrzymujemy warto bezwzgldn siy wyporu
F = 4RV
2
[sin(
0
)[ (1.205)
sia nona jest proporcjonaln do kwadratu prdkoci w nieskoczonoci i do
gstoci pynu.
Literatura
[1] Smirnow, W.I.:Matematyka wysza, t.III. cz.1 i cz.2. Zmienna zespolona.
Funkcje zmiennej zespolonej. Warszawa, PWN 1965
[2] Fuks, B.A., Szabat, B.A.: Funkcje zmiennej zespolonej i niektre ich zasto-
sowania. Warszawa, PWN 1954
[3] Krzy, J.: Zbir zada z funkcji analitycznych,wyd.4. Warszawa, PWN 1975
[4] Arfken, G.: Mathematical Methods for Physicists, 3rd Ed. New York and
London, Academic Press 1985
[5] Lenda, A.: Samolot Bernoulliego. Referat dydaktyczny;
http://www.ftj.agh.edu.pl/lenda/bern/bern.pdf. (2002)
B
G

A
G
H
Rozdzia 2
Rwnania rniczkowe
drugiego rzdu
2.1 Wprowadzenie
Jzykiem zyki teoretycznej tej elementarnej, a take tej bardziej zaawanso-
wanej jest w znakomitej wikszoci przypadkw jzyk rwnania rniczkowego.
Zwykle pierwszym rwnaniem rniczkowym, z ktrym spotyka si suchacz pod-
stawowego wykadu zyki jest rwnanie Newtona, wice drug pochodn wek-
tora pooenia danego ciaa z dziaajc na si. Jest to rwnanie rniczkowe
drugiego rzdu, zwyczajne, liniowe bardzo czsto o staych wspczynnikach
i jednorodne. Jego rozwizaniem jest suma dwch niezalenych liniowo rozwiza,
przy czym wspczynniki multyplikatywne skadnikw tej sumy mona okreli,
o ile do rwnania doczona jest pewna dodatkowa informacja. Zazwyczaj s to
tzw. warunki pocztkowe np. pooenie i prdko ciaa w chwili pocztkowej.
Rwnanie Newtona jest jednak w pewnym sensie wyjtkiem. Zdecydowana
bowiem wikszo rwna rniczkowych z podstawowego kursu zyki to rwna-
nia o pochodnych czstkowych. Te, z ktrymi Czytelnik ju prawdopodobnie mia
okazj si zetkn to:
A. Rwnanie Laplacea: = 0 bez wtpienia najpopularniejsze, szczegl-
nie w takich dziaach zyki jak:
1. elektromagnetyzm (elektrostatyka, dielektryki, prd stay),
2. hydrodynamika (przepyw potencjalny cieczy idealnej),
3. przewodnictwo cieplne,
4. grawitacja.
67
B
G

A
G
H
68 Wprowadzenie
B. Rwnanie Poissona niejednorodny odpowiednik rwnania
Laplacea: = /
0
.
C. Niezalene od czasu rwnania: falowe (Helmholtza) i dyfuzji -
k
2
= 0, ktre pojawiaj si w takich zagadnieniach jak:
1. fale spryste w rodkach materialnych,
2. akustyka,
3. fale elektromagnetyczne,
4. zjawiska transportu.
D. Zalene od czasu rwnanie dyfuzji (i przewodnictwa cieplnego)
T =

t
i rwnanie falowe
=
1
c
2
t
2
.
To ostatnie moe take wystpowa jako rwnanie opisujce zjawiska w czte-
rowymiarowej czasoprzestrzeni z operatorem dAlemberta:
2
x
2
+

2
y
2
+

2
z
2
+
1
(ic)
2
2
t
2
.
E. Rwnanie Schrodingera zalene od czasu
h
2
2m
+V = ih
t
i niezalene od czasu
h
2
2m
+V = E.
F. Rwnania Maxwella pola elektromagnetycznego i rwnanie Diraca w rela-
tywistycznej mechanice kwantowej.
Wszystkie te rwnania maj pewne istotne cechy wsplne. Po pierwsze wszyst-
kie z wyjtkiem tych wymienionych w punkcie F s rwnaniami rniczko-
wymi o pochodnych czstkowych drugiego rzdu. Rwnania Maxwella i Diraca s
rwnaniami pierwszego rzdu ale zawieraj pary niewiadomych funkcji (np.
wektory E i B w rwnaniach Maxwella). Eliminacja jednej z tych niewiadomych
funkcji prowadzi do rwnania drugiego rzdu ze wzgldu na drug z tych funkcji.
B
G

A
G
H
Wprowadzenie 69
Po drugie operatory wystpujce w rwnaniach s liniowe wzgldem szukanej
funkcji . Przypomnijmy, e warunek liniowoci operatora L mona zapisa
L(a
1
+b
2
) = aL
1
+bL
2
.
Ten na pozr do banalny fakt ma ogromne znaczenie. Wynika bowiem z niego, e
jeeli funkcje
1
i
2
speniaj, kada z osobna, dane rwnanie rniczkowe, to su-
ma tych funkcji, przemnoonych przez dowolne stae te spenia to rwnanie. We
wspomnianym ju rwnaniu Newtona rwnaniu drugiego rzdu, zwyczajnym
niewiadoma funkcja bya sum dwch niezalenych rozwiza. (Kady pami-
ta wzr na drog w ruchu jednostajnie zmiennym: s s(t) = s
0
+ v
0
t + gt
2
/2.
Funkcje t i t
2
s dwoma jedynymi, liniowo niezalenymi, rozwizaniami rwnania,
a dwie stae s
0
i v
0
mog by okrelone, jeeli znamy pocztkowe pooenie i prd-
ko.) W przypadku kadego z wymienionych rwna czstkowych sytuacja jest
diametralnie rna. Ich rozwizania s sumami nieskoczenie wielu niezalenych
rozwiza. Przestrze rozwiza rwnania rniczkowego o pochodnych czstko-
wych jest nieskoczenie wielowymiarowa. Wykaemy to w nastpnym podrozdzia-
le, stosujc jedn z podstawowych metod rozwizywania rwna czstkowych
metod separacji zmiennych. By moe jednak Czytelnik zetkn si z tym faktem
wczeniej. Na przykad rwnanie falowe (punkt D dla prostoty ograniczymy si
do zalenoci od tylko jednej zmiennej przestrzennej)
x
2

1
c
2
t
2
= 0
mona przy pomocy prostej zmiany zmiennych
= x +ct
= x ct
sprowadzi do postaci
= 0.
Rozwizaniem powyszego rwnania jest dowolna funkcja zaleca od nowych
zmiennych i , a wic od starych zmiennych x ct:
(x, t) = f(x ct)
gdzie od f wymagamy tylko tyle aby bya klasy (
2
. Tak wic funkcje
(x ct)
(x ct)
2
. . .
(x ct)
n
. . .
B
G

A
G
H
70 Metoda separacji zmiennych
a take ich suma z dowolnymi wspczynnikami:

n=0
c
n
(x ct)
n
bd roz-
wizaniami rwnania falowego! [W szczeglnoci kadc c
n
= i
n
k
n
/n!, k = 2/
mamy: exp[ik(x ct)] cos k(x ct) +i sink(x ct), a wic funkcj harmonicz-
n stanowic standardow form opisu fal ( dugo fali)]. Wida od razu,
e kwestia okrelenia staych c
n
w takiej liniowej kombinacji nieskoczonej liczby
rozwiza niezalenych bdzie wymagaa dodatkowej informacji innego typu ni
wspomniane przed chwil warunki pocztkowe potrzebne przy konstrukcji rozwi-
zania rwnania zwyczajnego. Dodatkowa informacja musi mie taki sam charak-
ter jak rozwizanie musi by jej nieskoczenie duo. Zamiast dwch liczb
wartoci punktowych bd potrzebne wartoci funkcji (a take jej pochodnej)
zadane na przykad na pewnej krzywej, powierzchni lub mwic oglnie brze-
gu obszaru, w ktrym ma obowizywa nasze rozwizanie. Dopiero dysponujc
tak informacj z nieskoczonej rnorodnoci rozwiza rwnania bdzie mona
wybra te rozwizania, ktre odpowiadaj konkretnemu problemowi zycznemu.
2.2 Metoda separacji zmiennych w rwnaniu rnicz-
kowym o pochodnych czstkowych
Idea metody separacji zmiennych sprowadza si do rozdzielenia rwnania czstko-
wego, zawierajcego n zmiennych niezalenych na n rwna rniczkowych zwy-
czajnych. Kade z tych rwna zawiera jedn i tylko jedn zmienn. Mona to
uzyska postulujc rozwizanie rwnania rniczkowego czstkowego w postaci:
iloczynu n funkcji, z ktrych kada zaley tylko od jednej (innej) zmiennej
1
.
Na pierwszy rzut oka tego typu postulat moe wydawa si by zbyt ogranicza-
jcy posta naszego rozwizania, a pragmatyzm metody zbyt daleko posunity.
Ale w poprzednim podrozdziale powiedzielimy ju, e dowolne rwnanie czstko-
we posiada nieskoczenie wiele rozwiza i e z tej nieskoczonej rnorodnoci
i tak musimy wybiera pewne rozwizanie (lub grup rozwiza), ktre z ta-
kich czy innych powodw bardziej nam si podoba od pozostaych. Podstawo-
wym kryterium przy wyborze bdzie moliwo spenienia przez dane rozwizanie
pewnych dodatkowych warunkw brzegowych, stanowicych matematyczne sfor-
muowanie pewnych cech zycznych, ktrych oczekujemy od rozwizania. (Na
przykad szukajc funkcji opisujcej potencja pola elektrostatycznego, wytwa-
rzanego przez punktowy adunek umieszczony w pocztku ukadu wsprzdnych,
spord nieskoczenie wielu rozwiza rwnania Laplacea wybierzemy tylko to,
ktre zanika w nieskoczonoci i jest izotropowe, a wic niezalene od wsp-
1
Przy okazji separacji pojawi si n1 staych. Stae te trzeba bdzie w jaki sposb okreli
wyspecykowa. Proces okrelenia tych staych bdzie rwnie istotny jak samo rozwizanie
rwnania.
B
G

A
G
H
Metoda separacji zmiennych 71
rzdnych ktowych.) Jeeli wic tak czy inaczej mamy dokonywa wyboru wrd
rzeszy moliwych rozwiza, dopasowywujc je do pewnych specycznych wymo-
gw, to moe bdzie nawet atwiej dokona takiej selekcji, jeeli zapostulujemy
rozwizanie w postaci iloczynu n funkcji.
Technik separacji zmiennych moemy rozpatrzy na przykadzie rwnania
Helmholtza + k
2
= 0, ktre w ukadzie wsprzdnych kartezjaskich ma
posta:
x
2
+

2
y
2
+

2
z
2
+k
2
= 0. (2.1)
Zgodnie z okrelon powyej technik separacji zmiennych naszej niewiadomej
funkcji (x, y, z) bdziemy szuka w postaci
(x, y, z) = X(x)Y (y)Z(z). (2.2)
Podstawiajc (2.2) do (2.1) otrzymujemy natychmiast
Y Z
d
2
X
dx
2
+XZ
d
2
Y
dy
2
+XY
d
2
Z
dz
2
+k
2
XY Z = 0 (2.3)
lub po podzieleniu
2
przez XY Z i przesuniciu znaku rwnoci trzy kroki
w lewo
1
X
d
2
X
dx
2
= k
2
1
Y
d
2
Y
dy
2

1
Z
d
2
Z
dz
2
. (2.4)
W tym momencie objawia si ju podstawowa idea techniki separacji. Lewa
strona rwnania (2.4) jest funkcj tylko zmiennej x a prawa zmiennych y i z.
Wida to zreszt wyranie znaki rniczek czstkowych () zostay zastpione
znakiem rniczki funkcji jednej zmiennej (d). C wic nastpi jeeli przy ustalo-
nych wartociach y-a i z-a pozwolimy zmienia si x-owi? Prawa strona pozostanie
bez zmian a wic i lewa musi by staa, tzn. niezalena od wartoci x! Inaczej
mwic spenienie rwnoci (2.4) bdzie moliwe wtedy i tylko wtedy, gdy obie
jej strony bd rwne pewnej staej C
x
. Mamy wic:
1
X
d
2
X
dx
2
= C
x
(2.5)
a take
k
2
1
Y
d
2
Y
dy
2

1
Z
d
2
Z
dz
2
= C
x
. (2.6)
Ostatnie rwnanie moemy przepisa w postaci
1
Y
d
2
Y
dy
2
=
1
Z
d
2
Z
dz
2
C
x
k
2
, (2.7)
2
Nie jestemy zainteresowani trywialnym rozwizaniem (2.1): (x, y, z) = 0.
B
G

A
G
H
ktra stanowi nastpny etap separacji po lewej stronie rwnania mamy wyse-
parowan cz zalen wycznie od zmiennej y. A wic i tu:
1
Y
d
2
Y
dy
2
= C
y
(2.8)
i
1
Z
d
2
Z
dz
2
= C
y
C
x
k
2
C
z
. (2.9)
Trzy dowolne stae C
x
,C
y
i C
z
s powizane ze sta k rwnania (2.1) poprzez:
C
x
+C
y
+C
z
= k
2
. (2.10)
Pozostaje wic tylko rozwiza trzy zwyke rwnania rniczkowe drugiego
rzdu: (2.5), (2.8) i (2.9) i zgodnie z postulatem (2.2) nasza funkcja bdzie dana
jako:
(x, y, z)
C
x
C
y
C
z
= X
C
x
(x)Y
C
y
(y)Z
C
z
(z). (2.11)
Obecno wskanikw C
x
,C
y
i C
z
w rozwizaniu (2.11) jest konieczna. Jest to
bowiem rozwizanie otrzymane przy takim a nie innym wyborze staych C
x
,C
y
i C
z
[powtrzmy raz jeszcze: dowolnych, speniajcych warunek (2.10)]. Jeeli wic
zamiast tych staych wemiemy inn trjk: C
x
,C
y
i C
z
, ktrych suma rwna
jest k
2
to funkcja
(x, y, z)
C
x
C
y
C
z
(x, y, z) = X
C
x
(x)Y
C
y
(y)Z
C
z
(z), (2.12)
ktrej czynniki X, Y i Z s rozwizaniami odpowiednio (2.5), (2.8) i (2.9) dla no-
wych staych bdzie take rozwizaniem (2.1). Z uwagi na liniowo operatora
rwnania rniczkowego (por. podrozdzia 2.1) funkcja
C
1
(x, y, z) +C
2
(x, y, z) (2.13)
gdzie C
1
i C
2
s dowolnymi staymi stanowi take rozwizanie (2.1). A poniewa
istnieje nieskoczona liczba moliwoci wybierania trjki staych C
x
, C
y
i C
z
,
speniajcej (2.10) to oglna posta rozwizania powinna by zapisana jako
(x, y, z) =

(C
x
,C
y
,C
z
)
i
C
i
(C
x
,C
y
,C
z
)
i
(x, y, z), (2.14)
gdzie
(C
x
,C
y
,C
z
)
i
(x, y, z) jest funkcj jak w (2.11) i (2.12), otrzyman dla itego
wyboru trjki C
x
, C
y
, C
z
, a sumowanie odbywa si po wszystkich moliwych
kombinacjach tych trzech staych tzn. takich, dla ktrych suma tych staych rw-
na jest k
2
.
B
G

A
G
H
Mechanizm metody separacji zmiennych potwierdza to, co ju wczeniej sy-
gnalizowalimy. Nasze rwnanie posiada nieskoczenie wiele rozwiza! Stae mul-
typlikatywne C
i
wystpujce w (2.14) jak i trjki C
x
, C
y
, C
z
powinny teraz by
tak dobierane, aby nasze rozwizanie speniao te pewne dodatkowe warunki
warunki brzegowe. Nie jest to zawsze atwa sprawa. Czsto okazuje si, e taka
kosmetyka naszego rozwizania majca na celu dopasowanie go do okrelonych
warunkw brzegowych jest trudniejsza i bardziej pracochonna ni sama procedura
rozwizania!
Przedstawiony powyej przykad dotyczy pewnego rwnania rniczkowego,
w ktrym operator Laplacea
3
zosta przedstawiony w najprostszej postaci, tzn.
uylimy kartezjaskiego ukadu wsprzdnych. Jednake w praktyce wybr ta-
kiego a nie innego ukadu wsprzdnych jest podyktowany pewn symetri, daj-
c si wyrni w naszym konkretnym problemie. Powrmy raz jeszcze do wspo-
mnianego ju zagadnienia: pola elektrostatycznego punktowego adunku, umiesz-
czonego w pocztku ukadu. Oczywicie stosujc cakowy odpowiednik rwnania
Laplacea prawo Gaussa odpowied na pytanie: jaki jest potencja pola elek-
trostatycznego ? otrzymamy w cigu kilku sekund. Zobaczmy jednak jak wyglda
odpowied na to samo pytanie w postaci rozwizania rwnania Laplacea. Syme-
tria problemu skania do wyboru ukadu wsprzdnych biegunowych sferycznych
(tylko w takim ukadzie mona prosto sformuowa warunek izotropowoci poten-
cjau). Potencja V zapiszemy jako funkcj odlegoci r, kta biegunowego i kta
azymutalnego
4
:
V (r, , ) R(r)T()F() (2.15)
a rwnanie Laplacea V = 0 ma posta (por. uzupenienie B):
1
r
2
r
_
r
2
V
r
_
+
1
r
2
sin
_
sin
V
_
+
1
r
2
sin
2
2
V
2
= 0. (2.16)
Podstawiajc (2.15) do (2.16) i dzielc przez RTF otrzymujemy:
1
Rr
2
d
dr
_
r
2
dR
dr
_
+
1
T r
2
sin
d
d
_
sin
dT
d
_
+
1
Fr
2
sin
2
d
2
F
d
2
= 0. (2.17)
Pomnoenie przez r
2
sin
2
separuje zaleno od kta :
1
F
d
2
F
d
2
=
sin
2
R
d
dr
_
r
2
dR
dr
_
sin
T
d
d
_
sin
dT
d
_
. (2.18)
3
W rwnaniach rniczkowych czstkowych zyki operator Laplacea prawie zawsze wystpu-
je.
4
Przed chwil wspomnielimy o warunku izotropowoci rozwizania a wic antycypuje-
my niezaleno naszego rozwizania od i . Bdzie to jednak tylko szczeglny przypadek
rozwizania oglnego a wanie takie oglne rozwizanie chcemy znale.
B
G

A
G
H
Obie strony rwnania (2.18) musz by rwne pewnej staej oznaczmy j przez
C
. Zamiast jednak traktowa C
z pen dowolnoci zastanwmy si, czy nie

mona tej dowolnoci w jaki sposb ograniczy. Zmienna jest zmienn ktow
jest to kt w paszczynie 0xy pomidzy promieniem czcym rzut punktu,
w ktrym szukamy potencjau, na paszczyzn, a osi 0x. A zatem zwikszajc
(zmniejszajc) o wielokrotno 2 powracamy do tego samego punktu przestrze-
ni. Funkcja F() musi by zatem funkcj okresow:
F( +k 2) = F(); k = 1, 2, . . . (2.19)
Czytelnik zechce si sam przekona, e spenienie warunku (2.19) wymaga, aby
C
= m
2
(m dowolna liczba cakowita). Pierwszym z trzech rwna bdzie
wic:
1
F
d
2
F
d
2
= m
2
(2.20)
z rozwizaniem:
F() F
m
() = a
m
cos m +b
m
sinm (2.21)
albo
F
m
() = a
m
e
im
+b
m
e
im
. (2.22)
(a
m
, b
m
, a
m
, b
m
dowolne stae multyplikatywne.)
Podstawiajc (2.20) do (18) i dokonujc prostych przeksztace otrzymujemy
1
R
d
dr
_
r
2
dR
dr
_
=
1
sin
1
T
d
d
_
sin
dT
d
_
m
2
sin
2
(2.23)
i znowu obie strony musz by rwne pewnej staej C
r
. Z przyczyn, ktre stan
si jasne dopiero w jednym z nastpnych podrozdziaw sta t musimy przyj
w do specjalnej postaci iloczynu (ze znakiem ujemnym) dwch kolejnych,
nieujemnych liczb cakowitych: C
r
= l(l + 1). Wwczas dwa pozostae rwnania
dla funkcji T i R bd miay posta:
d
dr
_
r
2
dR
dr
_
l(l + 1) R = 0 (2.24)
i
1
sin
d
d
_
sin
dT
d
_
+l(l + 1)T
m
2
sin
2
T = 0. (2.25)
Rwnanie (2.24) identykujemy jako rwnanie Eulera (patrz podrozdzia 2.7).
Jego rozwizaniem jest
R(r) =
l
r
l
+
l
1
r
l+1
, (2.26)
B
G

A
G
H
gdzie
l
i
l
s pewnymi staymi. Rwnanie (2.25) jest natomiast stowarzyszo-
nym rwnaniem Legendrea . Jego rozwizaniem jest wielomian ltego stopnia
zmiennej cos , zwany stowarzyszonym wielomianem Legendrea.
T() = P
m
l
(cos ), (2.27)
przy czym dwie stae: m i l s powizane relacj: l m l. Dyskusj tych
wielomianw przeprowadzimy w rozdziale 4
5
.
Biorc pod uwag (2.21), (2.26), (2.27) i (2.15) oglne rozwizanie rwnania
Laplacea we wsprzdnych sferycznych biegunowych ma posta:
V (r, , ) =
l=0
l
m=l
C
lm
_
l
r
l
+
l
1
r
l+1
_
P
m
l
(cos )(a
m
cos m +b
m
sinm). (2.28)
Oszaamiajce bogactwo! Na szczcie nasze rozwizanie potencja punk-
towego adunku umieszczonego w pocztku ukadu znajduje si z samego brze-
gu. Otrzymamy go dla m = 0 (brak zalenoci od kta ) i dla l = 0 (brak
zalenoci od kta wielomian P
0
0
jest rwny 1):
V = V
00
(r) = C
00
(
0
+
0
1
r
) C
1
+C
2
1
r
. (2.29)
Staa C
2
rwna jest oczywicie 1/4
0
(staa C
1
nie ma adnego znaczenia -
zycznego kady potencja okrelony jest z dokadnoci do staej addytywnej).
A co reprezentuje reszta (nieskoczona!) wyrazw sumy (2.28)? No c, tkwi
w niej wyrazy odpowiedzialne za wszystkie moliwe konguracje adunkw: bd
to w pocztku ukadu (ujemne potgi r) bd w nieskoczonoci (dodatnie po-
tgi r), wytwarzajce wszelkie moliwe pola elektrostatyczne. Rwnanie Lapla-
cea jest rwnaniem obowizujcym w przestrzeni pozbawionej adunku ale
aby mie jakie pole elektrostatyczne musimy umieci pewien adunek (lub ich
ukad, multipol) w pocztku ukadu wsprzdnych
6
, bd te w nieskoczono-
ci wprowadzi na okadki nieskoczenie wielkiego kondensatora nieskoczone
iloci adunku w jedno (l = 1) lub niejednorodny (l ,= 1) sposb. Zauwamy,
e kade nietrywialne rozwizanie rwnania Laplacea jest osobliwe bd to
dla r = 0 (jeeli pole kreuje multipol w pocztku ukadu wsprzdnych) bd
5
Uwany Czytelnik dostrzee, e rwnania rniczkowe dla funkcji F i R posiadaj rozwizania
bdce sum dwch rozwiza liniowo niezalenych. Drugie rozwizanie dla funkcji T jest osobliwe
dla cos = 1 i dlatego nie bierzemy go pod uwag. Bdzie o nim mowa w podrozdziale 4.1.4.
6
Dokadnie: w nieskoczenie maym ssiedztwie pocztku ukadu wsprzdnych.
B
G

A
G
H
76 Punkty osobliwe
to w nieskoczonoci (pole kreuje nieskoczony kondensator). Do problemw po-
la elektrostatycznego i dyskusji rozwizania (2.28) powrcimy jeszcze przy okazji
omawiania wielomianw Legendrea, w podrozdziale 4.1.1.
Powyszy przykad zastosowania metody separacji zmiennych uwiadamia nam
potrzeb poznania w sposb moliwie dokadny pewnych oglnych metod rozwi-
zywania rwnania rniczkowego drugiego rzdu jednej zmiennej.
2.3 Punkty osobliwe rwnania rniczkowego
Oglna posta rwnania rniczkowego drugiego rzdu
d
2
y
dx
2
= f
_
x, y(x),
dy
dx
_
(2.30)
moe by zawsze traktowana jako przepis funkcyjny na warto drugiej pochodnej
funkcji y. Ot jeeli w jakim punkcie x = x
0
istniej granice: funkcji, y(x
0
)
i jej pochodnej, y
(x
0
) oraz istnieje skoczona granica y
(x) przy x x
0
to taki
punkt x
0
nazywamy punktem zwyczajnym rwnania rniczkowego. Natomiast,
jeeli przy skoczonych wartociach y(x
0
) i y
(x
0
) warto drugiej pochodnej przy
x x
0
dy do nieskoczonoci to punkt x
0
bdzie punktem osobliwym
7
.
Okazuje si, e moemy mie do czynienia z dwoma rodzajami osobliwoci.
Aby je rozrni przepiszmy (2.30) w rwnowanej postaci:
y
(x) +P(x)y
(x) +Q(x)y(x) = 0, (2.31)

ktr bdziemy traktowa jako posta kanoniczn rwnania rniczkowego
drugiego rzdu jednorodnego. Ot jeeli wartoci funkcji P(x) i Q(x) pozostaj
skoczone przy x x
0
to x
0
jest punktem zwyczajnym. Natomiast jeeli P(x)
lub Q(x) (ewentualnie obie funkcje) staje (staj) si nieskoczone przy x x
0
to
punkt x
0
jest osobliwy, przy czym o ile iloczyny
P(x)(x x
0
) i Q(x)(x x
0
)
2
pozostaj skoczone przy x x
0
to punkt x
0
jest punktem osobliwym regu-
larnym. W przeciwnym razie, tzn. gdy cho jeden z powyszych iloczynw staje
si w x
0
nieskoczenie wielki, x
0
nazywamy punktem osobliwym nieregularnym
rwnania rniczkowego. Pozwlmy sobie tutaj na ma dygresj lingwistyczn.
7
Zasadniczo ca dyskusj powinnimy prowadzi w jzyku zmiennej zespolonej. Nieskoczo-
noci pojawiajce si w naszych rozwaaniach maj charakter nieskoczonoci na paszczynie
zespolonej. Pozwalamy sobie na jednak na to (spore) uproszczenia z uwagi na to, e w znakomitej
wikszoci interesujcych nas rwna zmienna bdzie rzeczywista.
B
G

A
G
H
rwnania rniczkowego 77
W jzyku polskim sowo regularny kojarzy si pierwszym rzdzie z takimi atrybu-
tami jak: uporzdkowany i okresowy. Jednake aciski rdosw sowa regu-
larny wysuwa na pierwszy plan jego znaczenie jako: podporzdkowany prawu
a wic te: zwyczajowy czy wrcz zwyczajny. Punkt osobliwy zwyczajny
co stanowi pozornie okrelenie zawierajce wewntrzn sprzeczno to punkt,
ktry cho osobliwy, nie okae si zbytnio grony w dyskusji rwnania.
Posugujc si jzykiem teorii funkcji zmiennej zespolonej powiemy, e osobli-
wo regularna to taka, ktra stanowi biegun co najwyej pierwszego rzdu dla
funkcji P(x), a drugiego rzdu dla funkcji Q(x). Osobliwoci tego typu dadz si
okreli na pierwszy rzut oka w rwnaniu zapisanym w postaci (2.31), o ile bada-
ny punkt bdzie punktem w skoczonoci. Jak jednak si przekona o tym, czy
punkt x = jest punktem osobliwym rwnania i jakiego rodzaju jest ewentualna
osobliwo? Zastpmy zmienn x rwnania (2.31) przez now zmienn: t = 1/x.
Wwczas
dy(x)
dx
=
dy(1/t)
dt
dt
dx
=
1
x
2
dy(1/t)
dt
= t
2
dy(1/t)
dt
i podobnie
d
2
y(x)
dx
2
= . . . = 2t
3
dy(1/t)
dt
+t
4
d
2
y(1/t)
dt
2
.
Podstawiajc z powyszych rwna za pierwsz i drug pochodn ya do (2.31)
otrzymujemy
t
4
d
2
y
dt
2
+ [2t
3
t
2
P(1/t)]
dy
dt
+Q(1/t) y = 0. (2.32)
Charakter osobliwoci punktu x = w rwnaniu (2.31) bdzie taki sam jak
charakter osobliwoci punktu t = 0 w rwnaniu (2.32). A ten ostatni zaley od
zachowania si funkcji
P =
2t
3
t
2
P(1/t)
t
4
i

Q =
Q(1/t)
t
4
dla t 0. Jeeli obie pozostaj skoczone to nieskoczono jest punktem zwy-
czajnym dla (2.31). Jeeli jedna z nich (lub obie) staj si nieskoczone to niesko-
czono jest punktem osobliwym, przy czym o charakterze osobliwoci decyduj
rzdy biegunw funkcji P i Q podobnie jak dla punktu x
0
w skoczonoci.
Powyszy przepis na testowanie charakteru osobliwoci punktu x = moe
wyda si nieco uciliwy. Mona go jednak zastpi bezporedni obserwacj
zachowania si funkcji P(x) i Q(x) dla x dcego do nieskoczonoci. Jak wynika
z wzoru (2.32) na to aby punkt x = by punktem zwyczajnym wspczynnik
pierwszej pochodnej, funkcja P musiaaby by rwna:
P(1/t) = 2t albo P(x) =
2
x
.
B
G

A
G
H
78 Punkty osobliwe
Natomiast funkcja Q mogaby mie posta
Q(1/t) = q
4
t
4
+q
5
t
5
+. . .
a wic
Q(x) = q
4
1
x
4
+q
5
1
x
5
+. . . .
(Zauwamy, e w tym ostatnim przypadku punkt x = 0 staje si punktem osobli-
wym nieregularnym naszego rwnania.) Z kolei warunek na osobliwo regularn
w nieskoczonoci bdzie mia posta
P(1/t) = p
1
t +p
2
t
2
+. . .
a wic
P(x) = p
1
1
x
+p
2
1
x
2
+. . .
a take
Q(1/t) = q
2
t
2
+q
3
t
3
+. . .
czyli
Q(x) = q
2
1
x
2
+q
3
1
x
3
+. . . .
Innymi sowy aby nieskoczono bya punktem osobliwym regularnym rwnania
(2.31) musi ona stanowi zero przynajmniej pierwszego rzdu dla wspczynnika
pierwszej pochodnej, funkcji P(x), a zero przynajmniej drugiego rzdu dla wsp-
czynnika samego ya, funkcji Q(x). Nietrudno zauway, e te ostatnie warunki
generuj osobliwo punktu x = 0, przy czym osobliwo ta bdzie regularna, o ile
tylko wspczynniki odpowiednich potg: p
2
, p
3
, . . . oraz q
3
, q
4
, . . . bd rwne zeru.
B
G

A
G
H
rwnania rniczkowego 79
2.4 Podstawowe rwnania rniczkowe zwyczajne dru-
giego rzdu
Tabela 2.1: Podstawowe rwnania rniczkowe drugiego rzdu i ich punkty oso-
bliwe (PO): regularne (R) i nieregularne (NR)
Rwnanie P.O.R P.O.NR
Gaussa (hipergeometryczne)
x(x 1)y
+ [(1 +a +b)x c]y
+aby = 0. 0, 1, brak
Legendrea stowarzyszone
a
(1 x
2
)y
2xy
+
_
l(l + 1)
m
2
1 x
2
_
y = 0. 1, 1, brak
Czebyszewa
(1 x
2
)y
xy
+n
2
y = 0. 1, 1, brak
Konuentne
xy
+ (c x)y
ay = 0. 0
Bessela
x
2
y
+xy
+ (x
2
2
)y = 0. 0
Laguerrea stowarzyszone
b
xy
+ (1 x +k)y
+ay = 0. 0
Oscylator harmoniczny prosty
y
+
2
y = 0. brak
Hermitea
y
2xy
+ 2y = 0. brak
a
Rwnanie zwyke otrzymamy kadc m = 0;
b
Rwnanie zwyke otrzymamy kadc k = 0;
rwnania zwyke maj te same punkty osobliwe co ich rwnania stowarzy-
szone.
W tabeli 2.1 podane s podstawowe rwnania rniczkowe drugiego rzdu
(zwyczajne, liniowe i jednorodne) wraz z ich punktami osobliwymi. Pierwsze rw-
nanie tabeli rwnanie Gaussa albo hipergeometryczne moe by traktowane
jako posta kanoniczna rwnania z trzema regularnymi punktami osobliwymi:
0, 1 i . Warto tutaj zwrci uwag na to, e te trzy osobliwoci zwizane s bez-
B
G

A
G
H
80 Punkty osobliwe
porednio z wyborem konkretnego ukadu wsprzdnych. Pusta przestrze jest
tworem zycznie jednorodnym i izotropowym, a wic bez osobliwoci. W momen-
cie wprowadzenia do tej przestrzeni ukadu wsprzdnych pojawiaj si w niej
automatycznie dwa punkty osobliwe: pocztek ukadu (punkt 0) oraz punkt w nie-
skoczonoci (por. przypis na str. 76). Punkt x = 1 naley traktowa jako punkt
take specjalny reprezentuje on jednostkowy wzorzec, przy pomocy ktre-
go wyraamy wszystkie odlegoci. Bya o tym mowa w podrozdziale 1.3.2, przy
dyskusji transformacji homogracznej. Dlatego te dwa nastpne rwnania tabe-
li 2.1: Legendrea i Czebyszewa na pewno da si sprowadzi do postaci kanonicznej
rwnania Gaussa. Specyka rwna Legendrea i Czebyszewa polega na tym,
e o ile rozwizaniem rwnania Gaussa jest (nieskoczony) szereg hipergeome-
tryczny (podrozdzia 2.7) to rozwizaniami rwna Legendrea i Czebyszewa s
wielomiany sumy skoczone. Rwnanie 4 konuentne traktowa nale-
y jako kanoniczn form rwnania z jednym punktem osobliwym regularnym
(x = 0) i jednym nieregularnym (x = ).
Analogicznie jak w przypadku pierwszej trjki rwnania 5 i 6 Bessela i La-
guerrea s cile spokrewnione z rwnaniem konuentnym. Jedno z rozwiza
rwnania Bessela ma posta szeregu nieskoczonego natomiast rwnanie La-
guerrea ma rozwizania w postaci wielomianw. W nastpnym rozdziale prze-
dyskutujemy dokadnie problem rozwiza w postaci wielomianw przy okazji
bdzie tam i mowa o wielomianach Hermitea, stanowicych rozwizanie ostatnie-
go z rwna tabeli 2.1. Wreszcie rwnanie oscylatora harmonicznego te naley
do rwna drugiego rzdu. Zakadamy, e Czytelnik mia okazj dobrze opanowa
teori tego rwnania.
Rwnanie konuentne zawdzicza swoj nazw sposobowi, w jaki mona go
wyprowadzi z rwnania hipergeometrycznego. Sposb ten to poczenie dwch
osobliwoci
8
rwnania hipergeometrycznego x = 1 i x = w jedn osobliwo
w nieskoczonoci. Jeeli w rwnaniu hipergeometrycznym
x(x 1)y
+ [(1 +a +b)x c]y
+ab y = 0 (2.33)
zastpi zmienn x przez now zmienn z = bx; (dy/dx = bdy/dz;
d
2
y/dx
2
= b
2
d
2
y/dx
2
) to rwnanie (2.33) przechodzi w
z
b
_
z
b
1
_
b
2
d
2
y
dz
2
+
_
(1 +a +b)
z
b
c
_
b
dy
dz
+ab y = 0. (2.34)
Dzielc przez b otrzymujemy:
b
z
b
_
z
b
1
_
d
2
y
dz
2

_
(1 +a)z
b
+z c
_
dy
dz
ay = 0.
8
conuo, -ere spywa, zlewa si razem (ac.).
B
G

A
G
H
(szeregw potgowych) 81
Poczenie (zlanie) dwch osobliwoci: x = 1 i x = uzyskujemy poprzez przej-
cie graniczne: b . Rwnanie (2.34) przybiera posta:
d
2
y
dz
2
+
_
c
z
1
_
dy
dz

a
z
y = 0, (2.35)
a wic zgodnie z tabel 2.1 posta rwnania konuentnego.
2.5 Metoda Frobeniusa
Podamy teraz standardow metod znajdywania rozwizania rwnania rnicz-
kowego drugiego rzdu (liniowego i jednorodnego). Uyta w poprzednim zdaniu
liczba pojedyncza nie jest przypadkiem omawiana metoda nie zawsze potra-
dostarczy obu liniowo niezalenych rozwiza (wszake mamy do czynienia
z rwnaniem drugiego rzdu!) czasami bdziemy musieli zadowoli si jednym
rozwizaniem. W dodatku ten czsto poowiczny sukces metody bdzie wyma-
ga spenienia pewnego dodatkowego warunku! Nie martwmy si jednak zbytnio.
W znakomitej wikszoci interesujcych nas przypadkw ten dodatkowy warunek
bdzie speniony, a gdyby metoda nie potraa nam dostarczy obu rozwiza
to nauczymy si konstruowa drugie rozwizanie majc do dyspozycji pierwsze
i samo rwnanie. A nawet poznamy dwa sposoby takiej konstrukcji.
Metoda Frobeniusa polega na szukaniu rozwizania naszego rwnania (2.31)
w postaci szeregu potgowego:
y(x) = (x x
0
)
[a
0
+a
1
(x x
0
) +a
2
(x x
0
)
2
+. . .]
=
k=0
a
k
(x x
0
)
+k
; a
0
,= 0. (2.36)
Punkt x
0
, wok ktrego szukamy rozwizania, powinien by punktem zwyczaj-
nym albo co najwyej punktem osobliwym regularnym to jest wanie ten
dodatkowy warunek, o ktrym bya mowa powyej. Jak wynika z (2.36) aby zna-
le rozwizanie naley okreli: najnisz potg szeregu (a
0
,= 0!) oraz
wspczynniki a
k
. Sposb ich okrelania zilustrujemy na przykadach dwch rw-
na: rwnania oscylatora i rwnania Bessela.
Rwnanie oscylatora harmonicznego
d
2
y
dx
2
+
2
y = 0 (2.37)
B
G

A
G
H
82 Metoda Frobeniusa
o dobrze nam znanych rozwizaniach: sinx, cos x nie ma zgodnie z tabel 2.1
osobliwoci poza x = . Punkt x = 0 jest wic punktem zwyczajnym i nic nie
stoi na przeszkodzie, aby rozwizania szuka w postaci
y(x) =
k=0
a
k
x
+k
. (2.38)
Rniczkujc dwukrotnie rwnanie (2.38)
9
dy
dx
=
k=0
a
k
( +k)x
+k1
oraz
d
2
y
dx
2
=
k=0
a
k
( +k)( +k 1)x
+k2
i podstawiajc do rwnania (2.37) otrzymujemy
k=0
a
k
( +k)( +k 1)x
+k2
+
2
k=0
a
k
x
+k
= 0. (2.39)
Z teorii szeregw potgowych wiemy, e aby rwnanie (2.39) byo spenione musi
by rwny zeru wypadkowy wspczynnik kadej potgi x-a. Najnisz potg
wystpujc w rwnaniu (2.39) jest (k = 0) 2, a wic
a
0
( 1) = 0, (2.40)
a poniewa a
0
,= 0 z zaoenia
( 1) = 0. (2.41)
Powysze rwnanie nosi nazw rwnania okrelajcego. Okrela ono moliwe
wartoci parametru naszego rozwizania w tym przypadku 0 i 1.
Tak byo dla najniszej potgi: 2. A co z pozostaymi potgami? Dla wykad-
nika 1 w (2.39) mamy te tylko przyczynek od pierwszej sumy:
a
1
( + 1) = 0 (2.42)
Przy okrelonych przed chwil wartociach powysze rwnanie bdzie spenio-
ne automatycznie dla = 0 (a wic a
1
mona przyj dowolne), natomiast dla
= 1 bdziemy musieli przyj a
1
= 0. Dla wyszych potg musimy uwzgldni
9
Zakadamy a priori, e nasz szereg bdzie jednostajnie zbieny.
B
G

A
G
H
ju przyczynki pochodzce od obu sum w (2.39). Pomy k = j + 2 w pierw-
szej sumie, a k = j w drugiej. W ten sposb warunek zerowania si cakowitego
wspczynnika potgi x
j
zapiszemy jako:
a
j+2
( +j + 2)( +j + 1) +
2
a
j
= 0, j = 0, 1, 2, . . . (2.43)
Powysza zaleno bdzie speniona o ile wspczynniki a
k
speniaj zwizek
rekurencyjny:
a
j+2
= a
j
2
( +j + 2)( +j + 1)
, j = 0, 1, 2, . . . (2.44)
Na pierwszy rzut oka sytuacja wydaje si nieco kopotliwa. Powyszy wzr okrela
co drugi wspczynnik a
k
szeregu (2.38). Wiemy, e a
0
moe by dowoln liczb,
rn od zera (dowolno a
0
wynika z liniowoci rwnania). Wzr (2.44) pozwala
nam okreli a
2
, a
4
, . . . , a
2j
, . . .. Pozostaje kwestia okrelenia wspczynnikw nie-
parzystych. W przypadku gdy = 1 bd one wszystkie rwne zeru a
1
musi
by rwne zeru, a wzr (2.44) obowizuje dla dowolnych wskanikw: parzystych
i nieparzystych. Dla = 0 wspczynnik a
1
jest zupenie dowolny. Pomy go
a wic i wszystkie pozostae a
2j+1
jako rwne zeru. Zobaczymy zaraz, e nic
nie stracimy, wprowadzajc takie ograniczenie. Tak wic dla = 0 mamy:
a
j+2
= a
j
2
(j + 2)(j + 1)
(2.45)
co daje nam sekwencj:
a
2
= a
0
2
2 1
= a
0
2
2!
a
4
= a
2
2
4 3
= +a
0
4
4!

a
2n
= a
n2
2
2n(2n 1)
= a
0
(1)
n

2n
(2n)!
i w konsekwencji (a
2n+1
0 z wyboru):
y(x; = 0) y
1
(x) =
k=0
a
k
x
k
(2.46)
= a
0
_
1
(x)
2
2!
+
(x)
4
4!
. . . + (1)
n
(x)
2n
(2n)!
+. . .
_
= a
0
cos x.
B
G

A
G
H
Wybr = 1 prowadzi do:
a
j+2
= a
j
2
(j + 3)(j + 2)
(2.47)
a wic:
a
2
= a
0
2
3 2
= a
0
2
3!
a
4
= a
2
2
5 4
= +a
0
4
5!

a
2n
= a
2n2
2
(2n + 1)2n
= a
0
(1)
n

2n
(2n + 1)!
i w konsekwencji (a
2n+1
0 z koniecznoci):
y(x; = 1) y
2
(x) =
k=0
a
k
x
k+1
(2.48)
= a
0
x
_
1
(x)
2
3!
+
(x)
4
5!
. . . + (1)
n
(x)
2n
(2n + 1)!
+. . .
_
= a
0
1
sinx.
Jeeli Czytelniku miae wtpliwoci co do odrzucenia nieparzystych wspczyn-
nikw szeregu w przypadku = 0, to powiniene je ju straci. Z rozwiza
(2.46) i (2.48) wida, e gdybymy przyjli dla = 0 wspczynnik a
1
jako rny
od zera to zwizek rekurencyjny (2.45) wygenerowaby nam rozwizanie rwne
(z dokadnoci do staej multyplikatywnej) rozwizaniu, ktre uzyskujemy dla
= 1.
Metoda Frobeniusa zawiera operacje, ktrych wykonanie wymaga spenienia
pewnych zaoe. Dlatego te rozwizanie uzyskane metod Frobeniusa winno
by sprawdzone poprzez podstawienie do rwnania. (Nie bdziemy oczywicie te-
go robi w przypadku uzyskanych rozwiza rwnania oscylatora harmonicznego).
Co wicej metoda moe wygenerowa szereg , ktry nie bdzie zbieny w ca-
ym obszarze, ktry nas interesuje. Taki kopotliwy przykad napotkamy przy
rozwizywaniu rwnania Legendrea. Rozwizania uzyskane metod Frobeniusa
naley traktowa z odpowiedni ostronoci.
W wielu problemach zycznych (szczeglnie w mechanice kwantowej) istotnym
atrybutem rozwizania jest jego parzysto. W przypadku rwnania oscylatora
obie funkcje maj okrelon parzysto: cos x jest funkcj parzyst, a sinx
nieparzyst. Jest to konsekwencj faktu, e sam operator rwnania rniczkowego:
L(x) =
d
2
dx
2
+
2
B
G

A
G
H
jest parzysty tzn. L(x) = L(x). Przy okrelonej parzystoci operatora rw-
nanie zapisane w postaci oglnej
L(x)y(x) = 0
przechodzi przy zamianie x na x w:
L(x)y(x) = 0,
( + dla operatora parzystego, dla nieparzystego) Wynika std, e o ile
y(x) byo rozwizaniem rwnania, to y(x) te spenia nasze rwnanie. Wwczas
dowolne rozwizanie y(x) mona przedstawi w postaci sumy:
y(x) =
1
2
[y(x) +y(x)] +
1
2
[y(x) y(x)],
ktrej pierwszy skadnik jest funkcj parzyst a drugi nieparzyst. Czytelnik
zechce przyjrze si raz jeszcze tabeli 2.1 i zastanowi si nad parzystoci wyst-
pujcych w niej operatorw.
Rwnanie Bessela n-tego rzdu
x
2
y
+xy
+ (x
2
n
2
)y = 0 (2.49)
(dowolny wskanik rwnania zastpilimy liczb cakowit mwimy, e mamy
do czynienia z rwnaniem n-tego rzdu) bdzie przykadem sytuacji, w ktrej
sukces metody Frobeniusa mona okreli jako poowiczny. Zakadajc rozwi-
zanie w postaci (2.38), rniczkujc dwukrotnie i podstawiajc do rwnania (2.49)
otrzymujemy:
k=0
a
k
( +k)( +k 1)x
+k
+
k=0
a
k
( +k)x
+k
+
k=0
a
k
x
+k+2
n
2
k=0
a
k
x
+k
= 0. (2.50)
Kadc k = 0 otrzymujemy rwnanie okrelajce:
a
0
[( 1) + n
2
] = 0,
albo (a
0
,= 0!)
2
n
2
= 0 (2.51)
B
G

A
G
H
z pierwiastkami = n. Dla k = 1 cakowity wspczynnik przy x
+1
musi te
by rwny zeru:
a
1
[( + 1) + + 1 n
2
] = a
1
( + 1 n)( + 1 +n) = 0. (2.52)
Dla = n spenienie powyszego warunku wymaga, aby a
1
byo rwne zeru
a poniewa wzr rekurencyjny bdzie znowu podobny do (2.44), to w szere-
gu stanowicym rozwizanie rwnanie Bessela zeruj si wszystkie wspczynniki
nieparzyste. Ten wzr rekurencyjny otrzymamy kadc k = j + 2 w pierwszej,
drugiej i czwartej sumie rwnania (2.50) i k = j w trzeciej. Po elementarnych
przeksztaceniach:
a
j+2
= a
j
1
(j + 2)(2 + 2 +j)
, j = 0, 1, 2, . . . (2.53)
Wybierajc dodatni pierwiastek rwnania okrelajcego = n wzr (2.53) gene-
ruje sekwencj:
a
2
= a
0
1
2(2n + 2)
=
a
0
n!
2
2
1!(n + 1)!
a
4
= a
2
1
4(2n + 4)
=
a
0
n!
2
4
2!(n + 2)!
. . . . . . . . .
a
2s
= . . . = (1)
s
a
0
n!
2
2s
s!(n +s)!
Rozwizanie rwnania Bessela przybiera posta:
y(x; = n) a
0
n!2
n
J
n
(x) = a
0
n!2
n
s=0
(1)
s
s!(n +s)!
_
x
2
_
n+2s
. (2.54)
Funkcja J
n
(x) to funkcja Bessela pierwszego rodzaju, n-tego rzdu, o ktrej sze-
rzej pomwimy w rozdziale 4. Tutaj zauwamy tylko, e zgodnie z przeprowa-
dzon przed chwil dyskusj o parzystoci funkcja J
n
ma okrelon parzysto.
Rzeczywicie (atwo sprawdzi):
J
n
(x) = (1)
n
J
n
(x). (2.55)
Metoda Frobeniusa nie pozwala jednak wyznaczy drugiego rozwizania rwnania
Bessela. Wynika to z formy zwizku rekurencyjnego. Dla = n mianownik
(2.53) zeruje si przy j = 2n 2 (oczywicie n , 0; dla n = 0 i tak mamy
jedno rozwizanie!) i metoda szeregw zawodzi. Zreszt korzystajc z wzoru (2.54)
B
G

A
G
H
(oraz pamitajc o zerowaniu si funkcji , dla ujemnych, cakowitych wartoci
argumentu) mona wykaza
10
J
n
(x) = (1)
n
J
n
(x) (2.56)
a wic nawet gdyby udao si dla = n wygenerowa rozwizanie w postaci sze-
regu, to byoby ono liniowo zalene od J
n
(x) pierwszego rozwizania. Kopoty
z uzyskaniem drugiego rozwizania znikaj dla wskanika rwnania nie bdcego
liczb cakowit. Wwczas metoda Frobeniusa generuje dwa liniowo niezalene
rozwizania: y
1
= J
(x) i y
2
= J
(x) w postaci szeregw okrelonych wzorem

(2.54), w ktrym operatory silni naley zastpi odpowiednimi funkcjami Eule-
ra. Problem drugiego rozwizania rwnania Bessela dla wskanika bdcego liczb
cakowit bdzie jeszcze omawiany w rozdziale 4.
Przedstawione dwa przykady dotycz cakowitego i poowicznego sukce-
su metody Frobeniusa. Szanse sukcesu okrela
Twierdzenie Fuchsa: Metoda szeregw potgowych dostarcza zawsze przynajmniej
jednego rozwizania o ile punkt, wok ktrego szukamy rozwinicia potgowego,
jest punktem zwyczajnym lub osobliwym regularnym rwnania rniczkowego.
O tym czy uzyskamy tylko jedno czy oba rozwizania, decyduje rnica pierwiast-
kw rwnania okrelajcego:
2
1
(Przyjmujemy:
2
,
1
):
Jeeli rnica
2

1
nie jest liczb cakowit to uzyskujemy oba, liniowo
niezalene, rozwizania rwnania.
Jeeli rnica
2

1
jest liczb cakowit, to dla wikszego pierwiastka

2
uzyskamy rozwizanie. Dla drugiego, mniejszego pierwiastka
1
na
og nie uzyskamy rozwizania, cho w niektrych przypadkach (np. dys-
kutowane rwnanie oscylatora, rwnanie Bessela o wskaniku powkowym)
udaje si skonstruowa drugie, liniowo niezalene rozwizanie. W przypadku
niemonoci wygenerowania drugiego rozwizania w postaci szeregu potgo-
wego zawiera ono w sobie osobliwo logarytmiczn, o czym bdziemy mogli
si przekona w podrozdziale 2.8.
Dla punktw stanowicych osobliwo nieregularn rwnania rniczkowego
metoda Frobeniusa zawodzi. Np. prbujc rozwiza rwnanie
y
+
1
x
2
y
a
2
x
2
y = 0 (2.57)
przy pomocy szeregu
y(x) =
k=0
a
k
x
+k
10
Por. podrozdzia 4.2.
B
G

A
G
H
88 Rwnania klasy Fuchsa
otrzymujemy bez trudnoci jeden (i tylko jeden) pierwiastek rwnania okrelaj-
cego: = 0 oraz zwizek rekurencyjny:
a
j+1
= a
j
a
2
j(j 1)
j + 1
.
Na pozr wszystko wydaje si by w porzdku nie ma adnych kopotw zwi-
zanych z zerowaniem si mianownika, ale:
lim
j
a
j+1
a
j
x
j+1
x
j
= lim
j
a
2
j(j 1)
j + 1
x
= ,
dla dowolnego x, rnego od zera! Szereg, ktry mia stanowi rozwizanie naszego
rwnania jest rozbieny! rdem kopotw jest nieregularna osobliwo w punkcie
x = 0 P(x) = 1/x
2
. Wyprzedzajc nieco tok naszego wykadu chc pocie-
szy Czytelnika, e nie wszystko jeszcze stracone. Rwnanie (2.57) moe mie
rozwizanie. Bdzie to moliwe wtedy (i tylko wtedy) gdy parametr a
2
bdzie
rwny . . . iloczynowi dwch kolejnych liczb cakowitych. Wwczas zamiast roz-
bienego szeregu otrzymamy w peni akceptowalne rozwizanie w postaci wielo-
mianu. (Jeeli sprawy nie wydaj si cakiem jasne to zachcam do zagldnicia
do podrozdziaw 2.8 i 2.9).
2.6 Rwnania klasy Fuchsa uwagi oglne
Rwnanie, ktrego wszystkie punkty osobliwe s punktami osobliwymi regular-
nymi nazywa si rwnaniem klasy Fuchsa. Oczywicie, zgodnie z twierdzeniem
Fuchsa w ssiedztwie kadego punktu osobliwego istnieje, przynajmniej jedno,
rozwizanie rwnania w postaci szeregu potgowego. Promie zbienoci takiego
szeregu bdzie okrelony przez pooenie ssiedniej osobliwoci, przy czym o tej
ostatniej musimy myle jako o osobliwoci na paszczynie zespolonej
11
.
Zanim przejdziemy do bardziej szczegowego omawiania form kanonicznych
rwnania Fuchsa, sprbujmy sformuowa pewne ilociowe wnioski oglne odno-
szce si do rwna tego typu. Zamy, e nasze rwnanie (2.31)
y
(x) +P(x)y
(x) +Q(x) = 0 (2.31)

ma n punktw osobliwych w skoczonoci: x =
1
,
2
, . . . ,
n
i e punkt x =
take jest osobliwoci regularn. W takim razie najbardziej oglna posta funkcji
11
Zainteresowany bliej tym zagadnieniem Czytelnik powinien przestudiowa odpowiedni dzia
teorii funkcji zmiennej zespolonej m.in. zagadnienie przeduenia analitycznego. My wspomni-
my tylko o tym problemie przy okazji dyskusji rozwiza rwnania Gaussa w okolicy rnych
punktw osobliwych tego rwnania w nastpnym podrozdziale.
B
G

A
G
H
uwagi oglne 89
P(x) i Q(x) to:
P(x) =
W
n1
(x)
(x
1
)(x
2
) . . . (x
n
)
oraz
Q(x) =
W
2n2
(x)
(x
1
)
2
(x
2
)
2
. . . (x
n
)
2
,
gdzie wystpujce w licznikach symbole W
m
oznaczaj wielomian stopnia mzmien-
nej x. Taka wanie posta P i Q gwarantuje spenienie warunkw regularno-
ci wszystkich punktw osobliwych (por. podrozdzia 2.3). Wyraenia uamkowe
okrelajce P i Q mona rozoy na uamki proste:
P(x) =
n
j=1
A
j
x
j
(2.58)
oraz
Q(x) =
n
j=1
B
j
(x
j
)
2
+
C
j
x
j
. (2.59)
Poniewa x = musi by zerem przynajmniej drugiego rzdu funkcji Q(x)
to granica lim
x
xQ(x) = 0, a jeeli tak to
n
j=1
C
j
= 0. (2.60)
Wzory (2.58),(2.59) i (2.60) mona traktowa jako warunek konieczny i wy-
starczajcy na to, aby dane rwnanie byo rwnaniem klasy Fuchsa. Szukajc
rozwizania wok jednego z punktw osobliwych w skoczonoci, x =
j
, a wic
w postaci:
y(x) = (x
j
)
k=0
a
k
(x
j
)
k
=
k=0
a
k
(x
j
)
+k
(2.61)
otrzymujemy po dwukrotnym zrniczkowaniu (2.61) i wstawieniu do rwnania
(2.31) rwnanie okrelajce:
( 1) +A
j
+B
j
= 0; j = 1, . . . , n. (2.62)
Dla osobliwoci x = procedura prowadzca do rwnania okrelajcego jest nie-
co bardziej skomplikowana. Podobnie jak w podrozdziale 2.3 moemy zastpi
zmienn x przez t = 1/x i przejcie graniczne x zastpi przejciem t 0.
B
G

A
G
H
Wspczynnik przy pierwszej pochodnej,

P(t), to jak wiemy
1
t
4
[2t
3
t
2
P(1/t)]
a wic wspczynnik wyrazu 1/t odpowiednik wspczynnikw A
j
bdzie
rwny
A
= lim
t0
1
t
3
[2t
3
t
2
P(1/t)] = 2 lim
t0
1
t
P(1/t)
albo powracajc do zmiennej x
A
= 2 lim
x
xP(x) = 2
n
j=1
A
j
. (2.63)
Podobnie, wspczynnik przy wyrazie 1/t
2
w wyraeniu

Q(t) bdzie dany jako
B
= lim
t0
1
t
2
Q(1/t) = lim
x
x
2
Q(x)
= lim
x
x
2
_
_
n
j=1
B
j
(x
j
)
2
+
n
j=1
C
j
x
j
_
_
= . . . .
Granica pierwszego skadnika powyszego wyraenia to

n
j=1
B
j
. Aby obliczy
granic drugiego zauwamy, e
n
j=1
C
j
x
j
=
n
j=1
1
x
C
j
1

j
x
= . . .
j
x
< 1 (bo x ) . . .
=
1
x
n
j=1
C
j
p=0
_
j
x
_
p
=
n
j=1
j
C
j
x
2
+

j
2
C
j
x
3
+

j
3
C
j
x
4
+. . .
W takim razie
B
=
n
j=1
(B
j
+
j
C
j
) (2.64)
i rwnanie okrelajce w otoczeniu punktu t = 0 odpowiednik (2.62), w ktrym
A
j
i B
j
zastpiono odpowiednio przez 2
n
j=1
A
j
i

n
j=1
(B
j
+
j
C
j
) przy-
biera posta:
( 1) + (2
n
j=1
A
j
) +
n
j=1
(B
j
+
j
C
j
) = 0. (2.65)
Wzory (2.62,2.65) moemy przepisa w rwnowanej postaci:
(j)
2
+ (A
j
1)
(j)
+B
j
= 0; j = 1, . . . , n (2.66)
B
G

A
G
H
formy kanoniczne 91
oraz
()
2
+ (1
n
j=1
A
j
)
()
+
n
j=1
(B
j
+
j
C
j
) = 0. (2.67)
Dodalimy grne wskaniki: j dla punktw osobliwych w skoczonoci i dla
x . Pamitajmy, e w tym ostatnim przypadku rwnanie okrelajce odnosi
si do zmiennej t = 1/x!
Rwnania (2.66) i (2.67) s rwnaniami kwadratowymi, ktre na og bd
miay dwa pierwiastki rzeczywiste:
1
i
2
. Ze wzorw Viètea mamy:
(j)
1
+
(j)
2
= 1 A
j
(j)
1

(j)
2
= B
j
()
1
+
()
1
=

n
j=1
A
j
1
()
1

()
1
=

n
j=1
(B
j
+
j
C
j
)
_
_
j = 1, 2, . . . , n. (2.68)
Dodajc pierwsze (dla wszystkich j!) i trzecie z powyszych rwna stronami
mamy
n
j=1
_
(j)
1
+
(j)
2
_
+
()
1
+
()
1
= n 1 (2.69)
suma pierwiastkw wszystkich rwna okrelajcych jest rwna liczbie punk-
tw osobliwych w skoczonoci pomniejszonej o jeden. Przypomnijmy raz jeszcze
pierwiastki
()
1
i
()
2
odnosz si do zmiennej t = 1/x; szeregi potgowe
stanowice rozwizania w otoczeniu x = bd rozpoczynay si od wyrazu:
y(x) = a
0
_
1
x
_
()
1,2
. . . .
(Jak wygldaj rozwizania w okolicy punktu x = Czytelnik bdzie mia okazj
zobaczy przy dyskusji rwnania Gaussa w nastpnym podrozdziale).
2.7 Rwnania klasy Fuchsa formy kanoniczne
Jeden punkt osobliwy
Przypumy, e nasz jedyny punkt osobliwy rwnania ma by punktem w sko-
czonoci np. x =
1
. Wwczas posta oglna (2.31) redukuje si do:
y
+
A
1
x
1
y
+
B
1
(x
1
)
2
y = 0 (2.70)
B
G

A
G
H
(
n
j=1
C
j
= 0 C
1
= 0). Jeeli jednak chcemy, aby punkt w nieskoczonoci nie
by punktem osobliwym to musz by spenione warunki:
A
= 2
n
j=1
A
j
= 2 A
1
= 0 i B
= B
1
= 0
i rwnanie (2.70) redukuje si do
y
+
2
x
1
y
= 0. (2.71)
Podstawienie v = y
sprowadza powysze rwnanie do rwnania pierwszego rzdu

o zmiennych rozdzielonych:
v
+
2
x
1
v = 0,
ktrego rozwizaniem jest
v =
constans
(x
1
)
2
.
Konsekwentnie
y(x) =
_
x
v(x
)dx
=
C
1
x
1
+C
2
(2.72)
gdzie C
1
i C
2
s dowolnymi staymi.
Gdyby naszym jedynym punktem osobliwym mia by punkt w nieskoczono-
ci, to Czytelnik atwo sprawdzi jedyn moliw form rwnania jest do
banalne
y
= 0 (2.73)
z rozwizaniem
y(x) = C
1
x +C
2
. (2.74)
Zauwamy, e gdyby przepisa rwnania (2.70) i (2.73) w jzyku zmiennej zespo-
lonej, to porwnujc ich rozwizania
y
1
(z) =
C
1
z
1
+C
2
i y
2
() = C
1
+C
2
(2.75)
wida, e jedno z nich mona uzyska z drugiego drog transformacji homogra-
cznej
=
1
z
1
,
B
G

A
G
H
formy kanoniczne 93
ktra przeprowadza osobliwo w skoczonoci na paszczynie (
z
w osobliwo
w nieskoczonoci na paszczynie (
.
Dwa punkty osobliwe
Rozwaania nasze nie strac nic ze swojej oglnoci, jeeli jedn z dwch oso-
bliwoci regularnych bdzie punkt x = 0 a drug x = . Posta rwnania
wynikajca z warunkw (2.58)-(2.60) to
y
+
A
1
x
y
+
B
1
x
2
y = 0. (2.76)
Jest to tzw. rwnanie Eulera. Aby go rozwiza, wprowadmy now zmienn:
= lnx ; x = e
dy
dx
=
dy
d
d
dx
=
1
x
dy
d
;
d
2
y
dx
2
= . . . =
1
x
2
(
d
2
y
d
2

dy
d
).
Po podstawieniu do (2.76) otrzymujemy rwnanie rniczkowe drugiego rzdu,
o staych wspczynnikach:
y
() + (A
1
1)y
() +B
1
y() = 0, (2.77)
ktre rozwizujemy stosujc standardowe podstawienie y() = e
. Parametr
wyliczamy z rwnania kwadratowego
2
+ (A
1
1) +B
1
= 0. (2.78)
W przypadku, gdy istniej dwa rne pierwiastki rwnania (2.78)
1
i
2
mamy:
y() = C
1
e
+C
2
e
(2.79)
albo
y(x) = C
1
x
1
+C
2
x
2
. (2.80)
Rozwizanie powysze moglibymy uzyska szybciej postulujc a priori rozwi-
zanie (2.76) w postaci funkcji potgowej x
. Zastosowana metoda pozwoli jednak

znale rozwizanie take w przypadku, gdy istnieje tylko jeden (podwjny) pier-
wiastek rwnania kwadratowego (2.78): =
1
=
2
. Wwczas bowiem cak
ogln (2.77) jest jak wiemy
y() = (C
1
+C
2
)e
(2.81)
B
G

A
G
H
albo
y(x) = x
(C
1
+C
2
lnx). (2.82)
Tak wic, powracajc do zmiennej x znajdujemy, e jedno z rozwiza rwnania
Eulera zawiera w tym przypadku czon logarytmiczny.
Trzy punkty osobliwe rwnanie Gaussa (hipergeometryczne)
Dodanie kolejnego trzeciego punktu osobliwego komplikuje mocno po-
sta samego rwnania, a take jego rozwizania. (Posta t znamy ju z tabeli 2.1.)
Sprbujmy wyprowadzi t posta, stosujc rozumowanie à rebours: przypumy,
e znane s pierwiastki rwna okrelajcych w ssiedztwie trzech punktw oso-
bliwych, ktrymi bd: 0,1 i . Niech punktom: 0 i 1 odpowiadaj dwie pary
pierwiastkw rwnania okrelajcego typu (2.66): odpowiednio
1
,
2
i
1
,
2
. Dla
punktu x = par pierwiastkw rwnania (2.67) (dla zmiennej t = 1/x!) niech
bdzie para
1
,
2
. Wspczynniki P(x) i Q(x) to [por. (2.58) i (2.59)]:
P(x) =
A
1
x
+
A
2
x 1
i Q(x) =
B
1
x
2
+
B
2
(x 1)
2
+
C
1
x
+
C
2
x 1
(2.83)
z warunkiem C
1
+C
2
= 0. Zgodnie z (2.68)
1
+
2
= 1 A
1

1

2
= B
1
(2.84)
1
+
2
= 1 A
2

1

2
= B
2
. (2.85)
Rwnanie (2.67) ktrego rozwizaniami s
1
i
2
przechodzi w
( 1) +(2 A
1
A
2
) + (B
1
+B
2
+C
2
) = 0
albo
2
(1
1
2
) + (
1

2
+
1

2
+C
2
) = 0.
Wzr Viètea daje
1

2
=
1

2
+
1

2
+C
2
tak wic
C
2
= C
1
=
1

2
1

2
1

2
. (2.86)
Wzory (2.84 2.86) okrelaj jednoznacznie wspczynniki wystpujce w funk-
cjach P i Q. Moemy wic zapisa samo rwnanie o trzech punktach osobliwych
regularnych wyraajc parametry rwnania poprzez szstk pierwiastkw rwna
B
G

A
G
H
formy kanoniczne 95
okrelajcych:
y
+
_
1 (
1
+
2
)
x
+
1 (
1
+
2
)
x 1
_
y
+ (2.87)
_
2
x
2
+

1
2
(x 1)
2
+

1
2
+
1
2
x

1
2
+
1
2
x 1
_
y = 0.
Niezbyt to sympatycznie wyglda. I do wyranie odbija od stosunkowo pro-
stej postaci pierwszego z rwna tabeli 2.1. Aby uzyska t posta, po pierwsze
pomy
1
=
1
= 0. (Blisza analiza wykazaaby, e takie postpowanie nie
zmieni charakteru osobliwoci naszego rwnania ani jego rozwiza.) Po drugie
musimy pamita o warunku (2.69):
1
+
2
+
1
+
2
+
1
+
2
= 2 1 = 1.
Z szeciu parametrw rwnania pozostan tylko trzy! (Dwa wyzerowalimy, jeden
wyrazimy poprzez pozosta trjk.) Oznaczmy je zgodnie z oglnie przyjt
konwencj nieco inaczej. Par
1
,
2
zastpimy par , . Drugi pierwiastek (ten
rny od zera) rwnania okrelajcego dla x = 0 pomy
2
1 . Wreszcie
drugi pierwiastek rwnania okrelajcego dla x = 1 otrzymamy z warunku (2.69):
2
= . Po takiej kosmetyce rwnanie (2.87) przybiera posta:
y
+
(1 + +)x
x(x 1)
y
+

x(x 1)
y = 0, (2.88)
a wic tak, jak ma rwnanie Gaussa w tabeli 2.1 (o ile trjk , , zastpi
trjk a, b, c).
Mamy wic rwnanie i znamy pierwiastki rwna okrelajcych. Sprbujmy
dotrze do kompletnych rozwiza. Dyskutujc rozwizania musimy pamita, e
bd one rne dla rnych obszarw. I tak rozwizania w okolicy punktu x = 0
bd szeregami potgowymi:
y
1
(x) = x
0
S
1
(x) y
2
= x
1
S
2
(x) (2.89)
gdzie S
1
i S
2
s szeregami potgowymi zmiennej x, o wyrazie wolnym rnym od
zera. Promie zbienoci tych szeregw bdzie rwny 1 bo najbliszym punktem
osobliwym jest x = 1. A jakie to s szeregi? Jak znale wspczynniki kolejnych
potg zmiennej x? Nic trudnego cho wymaga to nieco mudnych rachunkw.
Moemy zapisa y
1
(x) w postaci:
y
1
(x) = 1 +a
1
x +a
2
x
2
+. . . +a
n
x
n
+. . .
(dla uproszczenia przyjlimy a
0
= 1). Wystarczy teraz obliczy pierwsz i drug
pochodn funkcji y(x) rniczkujc wyraz po wyrazie powyszy szereg (znowu
optymistycznie antycypujemy jego bezwzgldn zbieno!), podstawi do (2.88)
B
G

A
G
H
i przyrwna do zera wypadkowe wspczynniki wszystkich potg zmiennej x.
W ten sposb okrelimy kolejne wspczynniki: a
1
,a
2
,. . . ,a
n
szeregu S
1
. Mamy
y
1
(x) F(, , ; x) = 1 +

x +
( + 1)( + 1)
( + 1)
x
2
2!
+. . .
. . . +
( + 1) . . . ( +n 1) ( + 1) . . . ( +n 1)
( + 1) . . . ( +n 1)
x
n
n!
+. . . (2.90)
Szereg ten nosi nazw szeregu hipergeometrycznego. Dla = = = 1 staje si
on zwykym szeregiem geometrycznym:
F(1, 1, 1; x) = 1 +x +x
2
+. . . +x
n
+. . .
W literaturze stosowane s rne konwencje zapisu szeregu hipergeometrycznego.
I tak zamiast jawnej postaci (2.90) mona stosowa zapis skrcony, wykorzystu-
jcy tzw. symbole Pochhammera (a)
n
: (a)
n
= a(a + 1). . .(a +n 1). Wwczas:
F(, , ; x)
2
F
1
(, , ; x) =
n=0
()
n
()
n
()
n
x
n
n!
. (2.91)
Dwa wskaniki pojawiajce si po obu stronach symbolu F maj przypomina
liczb symboli Pochhammera w liczniku (2) i w mianowniku (1). (Zasadno uy-
wania takiej konwencji staje si bardziej zrozumiaa, gdy poznamy rozwizanie
rwnania konuentnego.) Jeszcze innym sposobem zapisu, akcentujcym wizu-
alizacj punktw osobliwych rwnania rniczkowego Gaussa oraz pierwiastkw
odpowiednich rwna okrelajcych jest tzw. symbol Riemanna:
P
_
_
_
0 1
0 0 ; x
1
_
_
_
ktry zasadniczo reprezentuje cak ogln rwnania, tzn. zawarte w nim s oba
rozwizania y
1
(x) i y
2
(x).
Aby znale jawn posta drugiego rozwizania moemy dziaa w nastpujcy
sposb. Po pierwsze: intuicja podpowiada nam, e wystpujcy w y
2
szereg S
2
powinien by podobnego charakteru jak szereg S
1
stanowicy kompletne roz-
wizanie y
1
. Bdzie to zapewne pewien szereg hipergeometryczny oczywicie
inny ni y
1
, a wic zaleny od innych parametrw:
. Aby okreli t now

trjk pomy zgodnie z (2.89)
S
2
(x) = x
1
y
2
(x)
B
G

A
G
H
formy kanoniczne 97
i zobaczmy jak zachowuje si funkcja S
2
w pobliu osobliwoci: 0, 1, , wsplnych
dla S
2
i y
2
. O zachowaniu si funkcji przy x x
0
, gdzie x
0
jest danym punktem
osobliwym decyduj pierwiastki odpowiedniego rwnania okrelajcego. Dla y
2
odpowiednie trzy pary pierwiastkw to
y
2
=
0 1
1
= 0
1
= 0
1
=
2
= 1
2
=
2
=
(2.92)
Przemnoenie y
2
przez potg stopnia 1 zmiennej x nie ma adnego wpywu
na wartoci
1
i
2
, natomiast zmieni pary
1
,
2
i
1
,
2
. I tak:
S
2
=
0 1
1
= 1
1
= 0
1
= + 1
2
= 0
2
=
2
= + 1
(2.93)
(Po raz ostatni przypominamy, e
1
,
2
odpowiadaj zmiennej 1/x std taka
a nie inna posta nowych
1
,
2
). Funkcja S
2
moe by zapisana przy pomocy
symbolu Riemanna
S
2
= P
_
_
_
0 1
0 0
; x
1
_
_
_
gdzie zgodnie z tabelk (2.93)
12
= + 1
= + 1
1
= 1
= 2
W takim razie:
S
2
= P
_
_
_
0 1
0 0 + 1 ; x
2 + 1
_
_
_
i w konsekwencji nasze drugie rozwizanie w okolicy x = 0 to:
y
2
(x) = x
1
F( + 1 , + 1 , 2 ; x). (2.94)
12
Zamieniamy miejscami
1
i
2
tak, aby pierwsze z nich, zgodnie z konwencj, byo rwne
zeru.
B
G

A
G
H
Ju na pierwszy rzut oka wida, e dla = 1 funkcja y
2
stanowi wiern kopi
funkcji y
1
. Co wicej mona pokaza, e dla dowolnego cakowitego ; = N,
para
y
1
(x) = F(, , N; x) i y
2
(x) = x
1N
F( + 1 N, + 1 N, 2 N; x)
nie jest par liniowo niezalen. No c, nie moe to by dla nas zbytni niespo-
dziank wszake odpowiada to sytuacji, gdy rnica pierwiastkw rwnania
okrelajcego jest liczb cakowit. Zgodnie z twierdzeniem Fuchsa mog ww-
czas pojawi si kopoty. Drugie rozwizanie powinno zawiera w zasadzie wyraz
z logarytmem i tak w istocie jest. Niemniej jednak nawet dla = N mo-
emy oczekiwa istnienia pary nieosobliwych w zerze i liniowo niezalenych roz-
wiza, o ile tylko bdzie speniony pewien dodatkowy warunek. Zanim go jednak
przedyskutujemy, sprbujmy znale pozostae rozwizania rwnania hipergeome-
trycznego tzn. te, ktre bd obowizywa w okolicy punktu x = 1 (w kole
[z 1[ < 1) oraz dla x . Wprawdzie w znakomitej wikszoci przypadkw
zycznych zastosowa rwnania hipergeometrycznego interesuje nas wycznie
rozwizanie w okolicy pocztku ukadu wsprzdnych, ale nie wypada pomin
zupenie dyskusji pozostaej czwrki rozwiza. Tym bardziej, e uzyskanie ich
nie wymaga zbyt wielkiego trudu. Dysponujemy ju par y
1
i y
2
rwnania
(2.90) i (2.94). Aby uzyska par y
3
i y
4
dla okolicy x = 1 dokonajmy trans-
formacji: x
= 1 x, ktra przeprowadza w siebie wzajemnie punkty 0 i 1, nie

naruszajc punktu x =
13
. Przy takiej transformacji odpowiednie symbole
Riemanna doznaj przeksztace:
_
_
_
0 1
0 0 ; x
1
_
_
_ =
_
_
_
0 1
0 0 ; x
1
_
_
_
i
_
_
_
0 1
0 0 + 1 ; x
2 + 1
_
_
_ =
_
_
_
0 1
0 0 + 1 ; x
2 + 1
_
_
_.
13
Por. notk na str.76.
B
G

A
G
H
formy kanoniczne 99
Wyznaczajc z ktregokolwiek z powyszych symboli Riemanna nowe wartoci
parametrw , i uzyskujemy
y
3
(x) = F(, , 1 + + ; 1 x)
y
4
(x) = (1 x)
F( , , 1 + ; 1 x)
_
[1 x[ < 1
(2.95)
W kocu, aby uzyska par rozwiza y
5
i y
6
, ktrych obszar stosowalnoci
pokrywa prawie ca o 0x, z wyjtkiem odcinka 1 x 1 dokonujemy
transformacji x
= 1/x, przy ktrej x = 1 = x
, natomiast wymieniaj si
punkty w zerze i nieskoczonoci. Odpowiednie transformacje symboli Riemanna
to:
_
_
_
0 1
0 0 ; x
1
_
_
_ =
_
_
_
0 1
0 0 ; x
1
_
_
_
i
_
_
_
0 1
0 0 + 1 ; x
2 + 1
_
_
_ =
_
_
_
0 1
+ 1 0 0 ; x
+ 1 2
_
_
_
co prowadzi do:
y
5
(x) =
_
1
x
_
F(, 1 + , 1 + ;
1
x
)
y
6
(x) =
_
1
x
_
F(, 1 + , 1 + ;
1
x
)
_
1
x
< 1 (2.96)
Estetyka powyszych rozwiza a konkretnie pena symetria y
5
i y
6
ze wzgldu
na par i nie jest niczym zaskakujcym. Samo rwnanie wyjciowe (2.88) jest
nieczue na zamian co z kolei jest konsekwencj sposobu, w jaki go
skonstruowalimy. Ze wzorw (2.96) wynika, e dla rnicy bdcej liczb
cakowit, trzeci parametr funkcji F staje si liczb cakowit, co pociga za sob
liniow zaleno obu rozwiza.
B
G

A
G
H
Rwnanie hipergeometryczne dla () bdcego ujemn liczb cakowit.
Rwnanie Legendrea.
Nadszed wreszcie moment, w ktrym potramy ujawni pochodzenie zagad-
kowej postaci staej separacji w rwnaniu Laplacea (por. podrozdzia 2.2). Jak
stwierdzilimy wtedy, przyjcie takiej wanie postaci staej separacji iloczynu
kolejnych, nieujemnych liczb cakowitych, prowadzi m.in. do rwnania (stowa-
rzyszonego albo zwykego) Legendrea. Z kolei w tabeli 2.1 rwnanie Legendrea
guruje jako rwnanie klasy Fuchsa, o trzech punktach osobliwych: 1, 1, co
sugeruje jego bliskie powinowactwo z rwnaniem Gaussa. Aby wyjani spraw
do koca, dokonajmy nastpujcego rachunku. Przypumy, e chcemy rozwiza
rwnanie Legendrea dla uproszczenia zwyke przy dowolnej postaci staej
separacji, np. :
1
sin
d
d
_
sin
dT
d
_
+T = 0. (2.97)
Podstawienie = cos , d = sind prowadzi do [T() (cos )]:
d
d
_
(1
2
)
d
d
_
+() = 0
albo
()
2
1
2
() +

1
2
= 0. (2.98)
Aby przeprowadzi powysze rwnanie w rwnanie Gaussa, wystarczy dokona
jeszcze jednej zamiany zmiennej: x = (+1)/2 [ () y(x)]. Po elementarnych
rachunkach otrzymujemy
y
(x) +
2x 1
x(x 1)
y
(x)

x(x 1)
y(x) = 0. (2.99)
Jest to niewtpliwie rwnanie Gaussa. Trzy parametry rwnania: , , wyzna-
czamy porwnujc (2.99) z postaci kanoniczn (2.88). I tak = 1, natomiast
+ = 1
=
_
=
_

1,2
=
1
2
(1
1 + 4)
1,2
=
1
2
(1
1 + 4)
(2.100)
Uzyskana symetria w parach (
1
,
1
) i (
2
,
2
), a take fakt, e = 1 (por. wzr
(2.94) i jego dyskusj) wiadcz, e rwnanie (2.99) bdzie miao tylko jedno roz-
wizanie w postaci szeregu hipergeometrycznego. Wydawaoby si, e nic nie stoi
na przeszkodzie, aby zapisa
y(x)
?
= F(
1
2
(1
_
1 + 4),
1
2
(1
_
1 + 4), 1; x). (2.101)
B
G

A
G
H
formy kanoniczne 101
Ot powysze rozwizanie okazuje si nieprzydatne. Szereg hipergeometryczny
nie jest jednostajnie zbieny dla caego, interesujcego nas zakresu zmiennej x.
Sprawa jest na tyle niebanalna, e warto powici jej chwil uwagi. Jeeli mia-
nowicie pooy w (2.101) x = 1 (co odpowiada = 1, a wic = 0
) to iloraz
dwch kolejnych wyrazw szeregu bdzie rwny:
a
n+1
a
n
=
( +n)( +n)
( +n)(n + 1)
= . . . = 1, + = 1, = . . . =
n(n + 1)
(n + 1)
2
.
Kryterium dAlemberta nie rozstrzyga czy szereg jest zbieny czy nie:
lim
n
a
n+1
a
n
= 1
i aby wykaza, e szereg (2.101) jest rozbieny dla x = 1 musimy uy subtelniej-
szego testu zbienoci, np. kryterium Gaussa, ktre mona sformuowa nastpu-
jco:
Jeeli dla szeregu

n=0
u
n
o wyrazach dodatnich, u
n
> 0, iloraz u
n
/u
n+1
mona zapisa w postaci:
u
n
u
n+1
= 1 +
h
n
+
B(n)
n
2
gdzie B(n) pozostaje skoczone przy n , to szereg

n=0
u
n
jest zbieny dla
h > 1, a rozbieny dla h 1. Ten niezwykle czuy test dyskwalikuje szereg
(2.101) jako rozwizanie rwnania Legendrea (h = 1). Chyba, e . . . jeden z pa-
rametrw szeregu: , bd jest rwny ujemnej liczbie cakowitej, np. = n!
Wwczas bowiem w szeregu (2.101) wspczynnik przy (n+1)ej potdze zmien-
nej x i wszystkie nastpne staj si rwne zeru, ze wzgldu na obecno czynnika
. . .(+n). . .. Zamiast szeregu nieskoczonej sumy pozostaje nam wielomian
stopnia n, a wic suma skoczona i zbiena (dla skoczonych wartoci zmiennej
x). Ale gdy = n, to zgodnie z (2.100) = 1 = n+1 i = = n(n+1)!
Wyjania si tajemnica niebanalnej postaci staej separacji postaci dla kt-
rej rwnanie (2.98) rzeczywicie staje si rwnaniem Legendrea z tabeli 2.1. Przy
okazji moemy te poda denicj zwykego wielomianu Legendrea, P
n
(x). Zgod-
nie z tym, co powiedzielimy w podrozdziale 2.2 stanowi on rozwizanie rwnania
(2.25) dla m = 0, a wic rwnania (2.98), i powinien by rwny
P
n
(x) = F(n, n + 1, 1; (1 +x)/2). (2.102)
Powyszy wzr wymaga jednak pewnej korekty. Mianowicie, zgodnie z wczeniej
zauwaonym zwizkiem pomidzy parzystoci operatora rwnania rniczkowego
B
G

A
G
H
102 Drugie rozwizanie
a parzystociami jego rozwiza wielomiany Legendrea zawieraj bd tylko po-
tgi parzyste (n = 2k), bd tylko nieparzyste (n = 2k +1). W szczeglnoci wzr
(2.90) dla n = 1 daje
P
1
(x) = 1 +
(1) (1 + 1)
1
x + 1
2
= x.
Aby uzyska zgodne z konwencj : P
1
(x) = x musimy dokona zmiany zna-
ku zmiennej x w argumencie funkcji hipergeometrycznej okrelonej rwnaniem
(2.102) i zdeniowa
P
n
(x) = F(n, n + 1, 1; (1 x)/2). (2.103)
Powysza denicja pozostaje w zgodzie z bardziej praktycznymi denicjami
wielomianw Legendrea (take stowarzyszonych), o ktrych mowa bdzie w roz-
dziaach 3 i 4.
Procedura urywania szeregu hipergeometrycznego
14
poprzez odpowiedni do-
br jednego z jego parametrw jest bardzo charakterystyczna dla wszelkich proble-
mw stacjonarnych mechaniki kwantowej, ktrych matematyczne sformuowanie
prowadzi do rwnania hipergeometrycznego (bd konuentnego). Procedura ta
prowadzi z jednej strony do funkcji falowych wyraajcych si (przynajmniej po
czci) przez wielomiany, co pozwala na normalizacj uzyskiwanych rozwiza.
Z drugiej strony wybr parametrw (staych) problemu w postaci liczby cako-
witej prowadzi do kwantyzacji wartoci wasnych operatorw reprezentujcych
w mechanice kwantowej mierzalne wielkoci zyczne (obserwable). Czytelnik wie
zapewne, e w kwantowomechanicznym opisie atomu wodoru l(l+1) to nic inne-
go jak w jednostkach h
2
kwadrat orbitalnego momentu pdu elektronu. Po-
jawienie si takich wanie wartoci wasnych to konsekwencja zaprezentowanego
powyej obcinania szeregu hipergeometrycznego, ktry pozostawiony w swo-
jej nieskoczonej postaci prowadziby do nie dajcej si unormowa funkcji
falowej elektronu. Przykady tego typu rachunkw znajdzie Czytelnik w podroz-
dziale 2.11.
2.8 Drugie rozwizanie
2.8.1 Metoda wariacji parametru
Jak wynika z twierdzenia Fuchsa uzyskanie obu niezalenych liniowo rozwiza
rwnania rniczkowego (2.31) w postaci szeregw potgowych jest moliwe wte-
14
Nie tylko hipergeometrycznego. W nastpnym podrozdziale poznamy jawn posta szere-
gu konuentnego. Rwnie ten szereg bdzie mona w identyczny sposb redukowa do
wielomianu.
B
G

A
G
H
uzmiennienie parametru 103
dy, gdy rnica pierwiastkw odpowiedniego rwnania okrelajcego nie jest licz-
b cakowit. Skdind dyskutujc przykad zastosowania metody Frobeniusa dla
rwnania oscylatora harmonicznego okazao si, e ten warunek nie zawsze musi
by speniony. W tym podrozdziale zajmiemy si bliszym wyjanieniem tej spra-
wy. Pokaemy, e dla
2

1
= n (zakadamy, e
2
,
1
) rzeczywicie musimy
liczy si z obecnoci w drugim rozwizaniu rwnania y
2
(x) czonu logarytmicz-
nego, a przy okazji podamy przepis na konstrukcj y
2
.
Przypumy, e w naszym rwnaniu (2.31) funkcje P(x) i Q(x) s okrelone
wzorami:
P(x) =
l=1
p
l
x
l
i Q(x) =
l=2
q
l
x
l
, (2.104)
gdzie p
l
i q
l
s dowolnymi wspczynnikami liczbowymi. Taka posta obu funkcji
czyni z punktu x = 0 punkt osobliwy regularny. (Zauwamy, e nieskoczono
nie jest osobliwoci regularn, chyba e wpczynniki: p
0
, p
1
, . . . i q
1
, q
0
, . . . s
wszystkie rwne zeru.) Rozwizania rwnania bdziemy szuka w standardowej
postaci:
y(x) = x
k=0
a
k
x
k
=
k=0
a
k
x
+k
. (2.105)
Po zwykych procedurach: rniczkowania i podstawiania do rwnania (2.31)
otrzymujemy, przy uwzgldnieniu (2.104):
k=0
( +k)( +k 1)a
k
x
+k2
+
l=1
p
l
x
l
k=0
( +k)a
k
x
+k1
+
l=2
q
l
x
l
k=0
a
k
x
+k
= 0. (2.106)
Warunek zerowania si wspczynnika przy najniszej potdze zmiennej x w roz-
wizaniu (2.105) prowadzi do rwnania okrelajcego:
( 1) +p
1
+q
2
= 0, (2.107)
o pierwiastkach
1
,
2
speniajcych warunek (2.68):
1
+
2
= 1 p
1
, nato-
miast warunek zerowania si wszystkich pozostaych potg zmiennej x prowadzi
do zwizkw rekurencyjnych, ktre su do obliczania wspczynnikw a
k
; k =
1, 2, . . .. Aby sformuowa jak najoglniejsz posta takiego zwizku, przepiszmy
B
G

A
G
H
(2.106) w postaci:
k=0
_
a
k
[( +k)( +k 1) +p
1
( +k) +q
2
]x
+k2
+a
k
[p
0
( +k) +q
1
]x
+k1
+a
k
[p
1
( +k) +q
0
]x
+k
. . . +a
k
[p
m+1
( +k) +q
m
]x
+k+m
+. . .
_
= 0. (2.108)
Ujednolicenie wykadnikw potgowych wszystkich wyrazw wystpujcych pod
znakiem sumy wymaga pooenia k = j w pierwszym, k = j 1 w drugim,
. . . , k = j i w (i + 1)ym skadniku. Prowadzi to do zwizku rekurencyjnego
w postaci:
a
j
=
licznik
mianownik

L
M
(2.109)
gdzie licznik:
L = a
j1
[p
0
( +j 1) +q
1
] +a
j2
[p
1
( +j 2) +q
0
] +. . . + (2.110)
a
ji
[p
i1
( +j i) +q
i2
] +. . . +a
0
[p
j1
+q
j2
]
a mianownik:
M = ( +j)( +j 1) +p
1
( +j) +q
2
. (2.111)
Nieco skomplikowana posta licznika w (2.109) to konsekwencja naszego do am-
bitnego pomysu, polegajcego na przedstawieniu funkcji P(x) i Q(x) w najbar-
dziej oglnej postaci. W przypadkach praktycznych tylko kilka wspczynnikw
p
l
i/lub q
l
bdzie rnych od zera. Ale tak naprawd nie o licznik nam tu chodzi.
Mianownik (2.111) to przecie nic innego jak:
M M() = ( +j)( +j 1) +p
1
( +j) +q
2
= ( 1) +p
1
+q
2
+j(j + 2 1 +p
1
)
= (
1
)(
2
) +j[j + 2 (
1
+
2
)]. (2.112)
Iloczyn (
1
)(
2
) bdzie rwny zeru zarwno dla
1
jak i
2
. Natomiast
drugi wyraz wyraenia (2.112) prowadzi do:
M( =
1
) = j[j + 2
1
2
] = j[j +
1
2
] = j(j n) (2.113)
i
M( =
2
) = j[j + 2
2
2
] = j[j +
2
1
] = j(j +n), (2.114)
gdzie n jest rnic
2
1
. A wic o ile dla =
2
nie ma moliwoci na to, aby
mianownik sta si rwny zeru, to dla =
1
mianownik w zwizku rekurencyjnym
B
G

A
G
H
uzmiennienie parametru 105
(2.109) staje si rwny zeru dla j = n. Z wzoru (2.113) wynika, e
1
jest zerem
pierwszego rzdu mianownika M a wic M() = f()(
1
), gdzie: f(
1
) ,= 0.
Powysza dyskusja pozwala te zrozumie, dlaczego udao nam si uzyska oba
rozwizania rwnania oscylatora harmonicznego w postaci szeregw potgowych.
W tym przypadku rnica
2

1
= 1 i zagroony mgby by wspczynnik
a
1
(gdyby przyszo nam wylicza go z formuy rekurencyjnej). Wspczynnik ten
przyjlimy z koniecznoci lub wyboru rwny zeru i w ten sposb nie mu-
sielimy korzysta z nieokrelnego dla a
1
wyraenia rekurencyjnego. Natomiast
wszystkie pozostae a
k
dla k > 1 mona byo bezpiecznie wylicza z wyraenia
typu (2.109).
Jak w takim razie mamy postpowa, aby znale drugie rozwizanie rwna-
nia rniczkowego w przypadku gdy
2

1
= n? Z wzoru (2.109) wynika, e
wspczynniki a
k
s funkcjami parametru . Zapomnijmy na chwil, e ten moe
przybiera jedynie dwie wartoci i potraktujmy go jako zmienn. W takim razie:
y(x, ) = a
0
x
k=1
a
k
()x
+k
. (2.115)
Ze wzgldu na liniowo rwnania rniczkowego a
0
moemy przyj dowolne (je-
dyny warunek to a
0
,= 0), natomiast pozostae wspczynniki wyliczamy stosujc
sukcesywnie wzr (2.109). Z postaci mianownika tego wzoru (2.113) wyni-
ka e =
1
jest zerem pierwszego rzdu mianownika, dla j = n. Gdyby wic
sprbowa poprawi wspczynniki a
k
przemnaajc je przez czynnik
1
?
Oczywicie zwyke przemnoenie spowodowaoby, e dla =
1
cae rozwi-
zanie (2.115) byoby rwne zeru i dlatego musimy postpi w sposb bardziej
subtelny. Rozwamy funkcj:
y
(x) =

[(
1
)y(x, )]
=
1
, (2.116)
gdzie y(x, ) jest okrelone przez (2.115). Rniczkowana w (2.116) wzgldem
funkcja spenia oczywicie rwnanie (2.106):
2
x
2
[(
1
)y(x, )] +P(x)

x
[(
1
)y(x, )] +Q(x)(
1
)y(x, ) = 0. (2.117)
(Ze wzgldu na zaleno funkcji y od dwch zmiennych musimy uy znaku r-
niczki czstkowej!) Co wicej z uwagi na zwizki rekurencyjne (2.109) pomidzy
wspczynnikami powysze rwnanie, po podstawieniu za P i Q z (2.104) i za
y(x, ) z (2.105) redukuje si do:
(
1
)a
0
x
[( 1) +p
1
+q
2
] = (
1
)
2
(
2
)x
a
0
. (2.118)
B
G

A
G
H
Oczywicie. Nie jest to nic innego jak nasze rwnanie okrelajce (2.107) przemno-
one przez (
1
). Pochodna czstkowa wyraenia (2.118) wzgldem , obliczona
dla =
1
jest rwna zeru:
_
(
1
)
2
(
2
)x
a
0
_
=
1
= (2.119)
a
0
_
2(
1
)(
2
)x
+ (
1
)
2
x
+ (
1
)
2
(
2
)x
lnx
_
=
1
= 0.
Wykazalimy, e y
(x) okrelone wzorem (2.116) jest rozwizaniem naszego rw-

nania. Bardziej czyteln posta tego rozwizania uzyskamy podstawiajc (2.115)
do (2.116):
y
(x) y
2
(x) =

_
(
1
)[a
0
x
k=1
a
k
()x
+k
]
_
=
1
=

_
a
0
(
1
)x
k=1
b
k
()x
+k
_
=
1
. (2.120)
Wspczynniki b
k
to wanie poprawione poprzez pomnoenie przez
1
wspczynniki a
k
. Wykonujc w (2.120) odpowiednie rniczkowanie i podsta-
wienie otrzymujemy:
y
(x) = y
2
(x) = a
0
x
1
+x
k=1
db
k
d
=
1
x
k
+x
1
lnx
k=1
b
k
(
1
)x
k
= y(x) lnx +y
3
(x). (2.121)
Funkcje y(x) i y
3
(x) s szeregami potgowymi zmiennej x. Czytelnik, ktry nie
straci jeszcze serca do nieco mudnych rachunkw, wykae bez trudu, e y(x) to
(z dokadnoci do staej multyplikatywnej) nic innego jak . . . nasze pierwsze
rozwizanie y
1
(x), uzyskane przy pomocy metody Frobeniusa dla =
2
. My
zamiast to robi sprbujmy raczej zilustrowa opisan powyej metod szukania
drugiego rozwizania na przykadzie niezbyt skomplikowanego rwnania:
x
2
y
+ (x
2
2x)y
+ 2y = 0. (2.122)
Rwnanie okrelajce daje nam dwa pierwiastki:
1
= 1 i
2
= 2, natomiast wzr
rekurencyjny to:
a
j
=
1
+j 2
a
j1
a
k
=
(1)
k
( +k 2)( +k 3). . .( 1)
a
0
.
(2.123)
B
G

A
G
H
Wroskian 107
Dla =
2
powyszy wzr daje a
k
= (1)
k
a
0
/k!, a w takim razie:
y
1
(x) = a
0
x
2
k=0
(1)
k
x
k
k!
= a
0
x
2
e
x
. (2.124)
Dla =
1
= 1 mianownik w (2.123) staje si dla j = 1 rwny zeru i musimy
konstruowa rozwizanie dane wzorem (2.121). Wspczynniki b
k
dane s wzorem:
b
k
= ( 1)a
k
=
( 1)(1)
k
( +k 2)( +k 3). . .( 1)
a
0
, (2.125)
ktry daje nastpujc sekwencj wspczynnikw b
k
i ich pochodnych

b
k
dla
=
1
:
b
1
() = a
0
b
1
(1) = a
0

b
1
(1) = 0
b
2
() =
a
0
b
2
(1) = a
0

b
2
(1) = a
0
b
3
() =
a
0
( + 1)
b
3
(1) =
1
2
a
0

b
3
(1) =
3
4
a
0
. . . . . . . . .
b
k
() =
(1)
k
a
0
( +k 2). . .
b
k
(1) =
(1)
k
a
0
(k 1)!
b
k
(1) = (1)
k
a
0
. . .
1
k1
+
1
k2
+. . . +
1
2
+ 1
(k 1)!
.
Mamy wic:
y
2
(x) = a
0
x +x
k=1
b
k
(1)x
k
+xlnx
k=1
a
0
(1)
k
x
k
(k 1)!
= y
3
(x) a
0
x
2
lnxe
x
. (2.126)
Zgodnie z kilkakrotnie skadanymi obietnicami uzyskalimy drugie rozwizanie
skadajcego si z: pewnego szeregu potgowego y
3
(x) oraz pierwszego rozwiza-
nia przemnoonego przez funkcj logarytmiczn i co oczywicie nie ma wielkiego
znaczenia przez (1).
2.8.2 Drugie rozwizanie Wroskian
Opisana w poprzednim podrozdziale metoda konstrukcji drugiego rozwizania
jednorodnego rwnania rniczkowego drugiego rzdu jest waciwie wariantem
metody Frobeniusa. W wariancie tym traktujemy parametr ewentualnego rozwi-
zania wykadnik najniszej potgi szeregu bdcego rozwizaniem, jako
B
G

A
G
H
zmienn i dokonujc operacji rniczkowania i podstawiania konstruujemy drugie
rozwizanie w ktrym odnajdujemy pierwsze, przemnoone przez logarytm,
oraz nowy szereg potgowy.
Moemy podej do zagadnienia poszukiwania drugiego rozwizania nieco ina-
czej opierajc si na postulacie liniowej niezalenoci naszych dwch rozwiza:
y
1
(x) i y
2
(x). Przypomnijmy, e zbir n funkcji
, gdzie = 1, . . ., n nazywamy
liniowo zalenym jeeli rwnanie
n
=1
k
= 0 (2.127)
posiada rozwizanie nietrywialne, tzn. nie dla wszystkich wspczynnikw k
rw-
nych zeru. Jeeli natomiast jedynym rozwizaniem rwnania (2.127) jest k
= 0
dla wszystkich to funkcje
tworz zbir liniowo niezaleny. Kada funkcja

naleca do tego zbioru jest na swj sposb specjalna nie da si jej wyrazi
poprzez liniow kombinacj pozostaych. O liniowo niezalenych zbiorach funkcji
bdzie jeszcze mowa w rozdziale trzecim. W tym miejscu przypomnijmy tylko, e
bardzo wygodnie jest uwiadamia sobie samo pojcie liniowej (nie)zaleno-
ci rozpatrujc stosunki istniejce wrd wektorw. Dwa wektory na paszczynie
s liniowo zalene, jeeli maj ten sam kierunek, trjka wektorw (w przestrzeni
trjwymiarowej) bdzie liniowo niezalena jeeli s to wektory niekomplanarne,
itd.
Zamy, e funkcje
s klasy (
n1
. Rniczkujc (2.127) stronami uzysku-
jemy kolejno rwnania:
n
=1
k
(x) = 0
n
=1
k
(x) = 0
. . . . . . . . .
n
=1
k
(n1)
(x) = 0.
_
_
(2.128)
Powysze rwnania, wraz z wyjciowym (2.127) mona traktowa jako ukad rw-
na liniowych na wspczynniki k
. Warunkiem, aby ukad taki posiada nietry-

wialne (k
, 0) rozwizanie jest, by wyznacznik gwny tego ukadu WRO-

SKIAN W(
1
, . . .,
n
):
1

2
. . .
n
2
. . .
n
. . . . . . . . . . . .
(n1)
1

(n1)
2
. . .
(n1)
n
(2.129)
B
G

A
G
H
Wroskian 109
by rwny zeru. W przypadku, gdy W ,= 0 ukad rwna: (2.127)+(2.128) nie ma
innych rozwiza poza k
= 0; = 1, . . ., n i funkcje
s liniowo niezalene
15
.
Caka oglna naszego rwnania rniczkowego
y
(x) +P(x)y
(x) +Q(x)y(x) = 0 (2.31)

to kombinacja liniowa dwch liniowo niezalenych rozwiza y
1
(x) i y
2
(x):
y(x) = C
1
y
1
(x) +C
2
y
2
(x). (2.130)
Caka ta okrela z dokadnoci do staej multyplikatywnej Wroskian. Zo-
baczmy jak mona powiza bezporednio Wroskian z postaci rwnania (2.31).
Z denicji (2.129) mamy
W = y
1
y
2
y
2
y
1
, (2.131)
natomiast pochodna Wroskianu to:
W
= y
1
y
2
+y
1
y
2
y
2
y
1
y
2
y
1
= y
1
y
2
y
2
y
1
= y
1
[P(x)y
2
Q(x)y
2
] y
2
[P(x)y
1
Q(x)y
1
]
= P(x)(y
1
y
2
y
1
y
2
) = P(x)W. (2.132)
Uzyskalimy proste rwnanie rniczkowe, ktre pozwala nam bezporednio wy-
liczy Wroskian znajc posta rwnania (2.31). Mamy
dW(x
1
)
W(x
1
)
= P(x
1
)dx
1
. (2.133)
Cakujc wzgldem x
1
od x
1
= a do x
1
= x otrzymujemy:
lnW(x
1
)
x
1
=x
x
1
=a
=
_
x
a
P(x
1
)dx
1
albo
W(x) = W(a) exp
_
_
x
P(x
1
)dx
1
_
. (2.134)
W (2.134) zaniedbalimy wiadomie doln granic cakowania w wykadniku fun-
kcji eksponencjalnej poniewa ewentualne uwzgldnienie jej spowodowaoby prze-
mnoenie W przez jeszcze jeden, stay czynnik. (Za chwil z tych samych powodw
15
Jeeli W(x
0
) = 0 dla konkretnej wartoci zmiennej x to nie oznacza to jeszcze liniowej
zalenoci funkcji
. Dopiero gdy W(x) 0 dla x
[a, b] to
s liniowo zalene dla tego

przedziau zmiennej x.
B
G

A
G
H
zrezygnujemy z czynnika W(a) z def. (2.131) wynika, e Wroskian mona
przemnoy przez dowoln, rn od zera, liczb.) Z kolei
W(x) = y
1
y
2
y
1
y
2
= y
2
1
d
dx
_
y
2
y
1
_
. (2.135)
Z rwna (2.134) i (2.135) uzyskujemy
d
dx
2
y
2
(x
2
)
y
1
(x
2
)
=
W(a) exp
_
_
x
2
P(x
1
)dx
1
_
y
2
1
(x
2
)
.
Cakujc powysze rwnanie wzgldem zmiennej x
2
od x
2
= b do x
2
= x i odrzu-
cajc mao interesujcy wyraz
16
y
1
(x) y
2
(b)/y
1
(b) dostajemy w kocu
y
2
(x) = y
1
(x)W(a)
_
x
b
exp
_
_
x
2
P(x
1
)dx
1
_
[y
1
(x
2
)]
2
dx
2
(2.136)
albo jeszcze prociej
y
2
(x) = y
1
(x)
_
x
exp
_
_
x
2
P(x
1
)dx
1
_
[y
1
(x
2
)]
2
dx
2
. (2.137)
(Pooylimy W(a) = 1 i ponownie odrzucilimy nieistotny przyczynek typu
y
1
(x) staa.)
Wzr (2.137) daje nam to, o co nam chodzio: jeeli dysponujemy jednym
rozwizaniem rwnania (2.31) (uzyskanym prawdopodobnie metod Frobeniusa
lub . . . odgadnitym) moemy poprzez podwjn kwadratur skonstruowa
drugie rozwizanie. Na przykad dla rwnania oscylatora (2.59)
W(sinx, cos x) =
Wroskian jest rwny staej, rnej od zera, co gwarantuje istnienie pary liniowo
niezalenych rozwiza y
1
i y
2
dla x
(, ). Jeeli np. pooymy y

1
(x) = sinx
to wzr (2.137) daje natychmiast
y
2
(x) = sinx
_
x
dx
2
sin
2
x
2
=
1
cos x.
Nietrudne, prawda? Ale zaprezentowany przykad jest zbyt prosty. Prostota ra-
chunkw (jedna prosta caka) jest konsekwencj rwnej zeru funkcji P(x) w rwna-
niu oscylatora. Dziki temu licznik wyraenia podcakowego (caka wzgldem dx
2
)
16
Szukamy rozwizania liniowo niezalenego w stosunku do y
1
(x).
B
G

A
G
H
Wroskian 111
w rwnaniu (2.137) by rwny jednoci. Z kolei kade rwnanie rniczkowe typu
(2.31) potramy przeksztaci do postaci nie zawierajcej pierwszej pochodnej.
Wystarczy, e za y(x) w (2.31) podstawimy
y(x) = z(x)v(x). (2.138)
Wwczas (2.31) przechodzi w
vz
+ [2v
+P(x)v]z
+ [v
+P(x)v
+Q(x)v]z = 0. (2.139)
Rwnanie (2.139) moemy potraktowa jako rwnanie na niewiadom funkcj z =
z(x), w ktrym damy znikania wyrazu zawierajcego pierwsz pochodn. Jeeli
tak, to drugi czynnik w (2.138) bdzie okrelony warunkiem:
2v
(x) +P(x)v(x) = 0, (2.140)

v(x) = C exp
_
1
2
_
x
P(t)dt
_
. (2.141)
Funkcj z(x) znajdujemy z rwnania
z
(x) + [Q(x)
1
2
P
(x)
1
4
P
2
(x)]z(x) = 0, (2.142)
ktre otrzymujemy z (2.139) po podstawieniu za funkcj v(x) i jej pochodne z wzo-
ru (2.141), przy czym do obliczania pochodnych (2.141) moe by przydatny wzr
Leibnitza:
x
_
g(x)
f(x)
F(t, x)dt =
_
g(x)
f(x)
F(t, x)
x
dt +F(g, x)
dg
dx
F(f, x)
df
dx
. (2.143)
Zauwamy jednak, e eliminacja wyrazu z pierwsz pochodn z rwnania (2.31)
zostaa dokonana kosztem . . . obliczenia tej samej caki, ktra wystpuje w okre-
leniu Wroskianu, czy te w liczniku funkcji podcakowej w rwnaniu (2.137),
ktre mona traktowa jako recept na obliczanie y
2
(x). A wic przy obliczaniu
y
2
de facto nie udaje si unikn . . . podwjnej kwadratury.
Wzr (2.137) moe posuy do wykazania jeszcze raz e w przypadku
gdy funkcja P(x) ma swoj typow dla rwnania klasy Fuchsa posta [por. np.
wzr (2.104)] i rnica pierwiastkw rwnania okrelajcego jest rwna liczbie
cakowitej to rozwizanie y
2
(x) powinno zawiera czon logarytmiczny.
B
G

A
G
H
112 Funkcja konfluentna
2.9 Funkcja konuentna
W naszym systemie klasykacji rwna rniczkowych drugiego rzdu rwnanie
konuentne stanowi form kanoniczn rwnania o jednym punkcie osobliwym re-
gularnym (0) i jednym punkcie osobliwym nieregularnym (). Sposb, w jaki
uzyskalimy to rwnanie z rwnania Gaussa (por. podrozdzia 2.4) moe take
posuy do znalezienia rozwizania samego rwnania. Wystarczy bowiem zauwa-
y, e
lim
b
b(b + 1). . .(b +n + 1)
b
n
= 1
aby, dokonujc w wzorze (2.90) okrelajcym szereg hipergeometryczny podsta-
wienia x = z/b i przejcia granicznego b , otrzyma:
y
1
(z) = F(a, c; z) = lim
b
F(a, b, c;
z
b
)
= 1 +
a
c
z +
a(a + 1)
c(c + 1)
z
2
2!
+. . . +
a(a + 1). . .(a +n 1)
c(c + 1). . .(c +n 1)
z
n
n!
. . .. (2.144)
Szereg potgowy okrelony wzorem (2.144) nazywa si funkcj konuentn. Zapi-
salimy go z argumentem rwnym z aby podkreli, e wzr denicyjny obowi-
zuje dla caej paszczyzny zespolonej (z wyczeniem punktu w nieskoczonoci).
W dalszym cigu wykadu powrcimy do argumentu bdcego liczb rzeczywist:
z x. W wikszoci podrcznikw matematyki szereg konuentny oznaczany jest
tym samym symbolem co szereg hipergeometryczny du liter F. Rozrnienia
dwch funkcji dokonujemy sprawdzajc liczb parametrw (3 lub 2), od ktrych
kada zaley. Czytelnik, ktremu spodobaa si konwencja zapisu korzystajca
z symboli Pochhammera zauway, e:
F(a, c; x) =
1
F
1
(a, c; x) =
n=0
(a)
n
(c)
n
x
n
n!
. (2.145)
Niekiedy funkcj konuentn (a take samo rwnanie) nazywa si funkcj (rw-
naniem) Kummera i zamiast symbolu F stosuje si symbol K, ewentualnie M.
Funkcja konuentna moe suy do wyraania licznych funkcji zarwno
tych bardzo elementarnych, jak funkcja wykadnicza:
F(a, a; x) = e
x
, (2.146)
jak i bardziej skomplikowanych, jak funkcja bdu (por. podrozdzia1.5.3):
erf(x)
def
=
2
_
x
0
e
t
2
dt =
2
F(
1
2
,
3
2
; x
2
), (2.147)
B
G

A
G
H
a rwnanie Bessela 113
albo niekompletna funkcja gamma Eulera:
(a, x)
def
=
_
x
0
e
t
t
a1
dt = a
1
x
a
F(a, a + 1; x). (2.148)
Drugim, liniowo niezalenym rozwizaniem rwnania konuentnego bdzie
zgodnie z (2.94):
y
2
(x) = x
1c
F(a + 1 c, 2 c; x). (2.149)
Oczywicie dla parametru c bdcego liczb cakowit moemy spodziewa si
kopotw analogicznych do tych, ktre wystpoway w przypadku rwnania hiper-
geometrycznego. Rozwizanie naley konstruowa przy pomocy metod opisanych
w poprzednim podrozdziale i liczy si z pojawieniem si w nim czonu logaryt-
micznego.
Dla a bdcego ujemn liczb cakowit, a = n, funkcja konuentna redukuje
si do wielomianu ntego stopnia podobnie jak to miao miejsce w przypad-
ku szeregu hipergeometrycznego. Jeeli drugi z parametrw funkcji konuentnej
(c) jest te liczb cakowit (ale dodatni) to uzyskane wielomiany nosz nazw
wielomianw Laguerrea: zwykych (dla c = 1):
L
n
(x)
def
= F(n, 1; x) (2.150)
lub stowarzyszonych (c = m+ 1)
L
m
n
(x)
def
= (1)
m
d
m
dx
m
L
n+m
(x) =
(n +m)!
n!m!
F(n, m+ 1; x). (2.151)
Z kolei dla c rwnego 1/2 lub 3/2 obcite funkcje konuentne dla zmiennej x
2
s cile powizane z wielomianami Hermitea:
H
2n
(x) = (1)
n
(2n)!
n!
F(n,
1
2
; x
2
), (2.152)
H
2n+1
(x) = (1)
n
(2n + 1)!
n!
xF(n,
3
2
; x
2
). (2.153)
O obu tych rodzinach wielomianw bdziemy jeszcze mwi w rozdziale czwartym,
a take na kocu tego rozdziau, przy dyskusji pewnych przykadw rachunko-
wych.
2.9.1 Rwnanie Bessela a rwnanie konuentne
Z tabeli 2.1 wynika bliskie powinowactwo rwnania Bessela i rwnania konu-
entnego. (Oba rwnania maj identyczne punkty osobliwe.) Powinno wic by
B
G

A
G
H
moliwym wyraenie funkcji Bessela, o wskaniku , poprzez pewn funkcj kon-
uentn. Aby znale t zaleno, dokonamy na rwnaniu Bessela operacji, ktra
nazywa si badaniem asymptotyki rwnania w okolicy jego punktw osobliwych.
Punktami tymi s: x = 0 i x =
17
. atwo zauway, e w rwnaniu Bessela
w
+
1
x
w
+
_
1

2
x
2
_
w = 0 (2.154)
dla x rol dominujc odgrywaj dwa czony: druga pochodna, w
oraz sama
funkcja w. Innymi sowy, dla x rwnanie Bessela redukuje si do rwnania
asymptotycznego:
w
+w
= 0, (2.155)
o rozwizaniu: w
= exp(ix). Z kolei wiemy (por. przykad zastosowania me-

tody Frobeniusa do rozwizania rwnania Bessela), e dwa pierwiastki rwnania
okrelajcego w okolicy x = 0 to . Poniewa interesuje nas funkcja Bessela
J
(x), ktra jak wynika z (2.54) dla = n nie ma osobliwoci dla x = 0

wybierzmy wikszy (dodatni) pierwiastek, . Asymptotyka, czyli zachowanie si
funkcji J
dla x 0, bdzie zdominowana najnisz potg zmiennej x:

lim
x0
w(x) = w
0
(x) x
. (2.156)
Powysze oszacowania skaniaj nas do poszukiwania rozwizania rwnania Bes-
sela w postaci iloczynu:
w(x) = x
e
ix
v(x). (2.157)
Obliczajc z powyszego rwnania w
i w
i podstawiajc do (2.154) uzyskujemy

rwnanie dla funkcji v(x):
v
+
_
2i +
2 + 1
x
_
v
i
2 + 1
x
v = 0, (2.158)
ktre ju bardzo przypomina rwnanie konuentne, a ktrego jedynym manka-
mentem jest brak charakterystycznej jedynki (z ujemnym znakiem) w wyraeniu
stanowicym wspczynnik pierwszej pochodnej. Mankament ten moemy usun
drog prostego podstawienia: = 2ix, po ktrym (2.158) staje si ju rwnaniem
par excellence konuentnym:
d
2
v
d
2
+
_
1 +
2 + 1
_
dv
d

+ 1/2
v = 0. (2.159)
17
Rachunki tego podrozdziau pozostaj suszne dla zmiennej rwnania Bessela bdcej liczb
zespolon.
B
G

A
G
H
Funkcja v moe wic by wyraona poprzez pewn funkcj konuentn. Powra-
cajc do zmiennej x:
v(x) = CF( +
1
2
, 2 + 1; 2ix), (2.160)
a w takim razie funkcja w(x) przyjmuje posta:
w(x) = Cx
e
ix
F( +
1
2
, 2 + 1; 2ix). (2.161)
Aby uzyska pen zgodno z wzorem (2.54), okrelajcym (dla = n) funkcj
J
(x), sta multyplikatywn C musimy przyj rwn: C = 1/!2
. Oczywicie
w przypadku nie bdcego liczb cakowit, silnia jest odpowiedni funkcj
Eulera (por. podrozdzia 1.5). Po tym ostatnim podstawieniu wzr (2.161) przyj-
muje posta:
w(x) = J
(x) =
_
x
2
_
e
ix
!
F( +
1
2
, 2 + 1; 2ix). (2.162)
Czytelnik, ktry ma by moe zastrzeenia dotyczce faworyzowania ujemnego
wykadnika w rozwizaniu w
moe dokona zamiany zmiennej: x x w wyra-

eniu wystpujcym po prawej stronie we wzorze (2.162). Uzyskany wynik bdzie
rwnie stanowi poprawn denicj funkcji Bessela -tego rzdu, wyraonej po-
przez iloczyn: funkcji potgowej, funkcji wykadniczej i funkcji konuentnej. Nie
bdzie to jednak nic nowego. Korzystajc z wzoru (2.166) nastpnego podrozdzia-
u mona pokaza, e zmiana znaku xa powoduje przemnoenie wyraenia po
prawej stronie (2.162) przez czynnik (1)
, co z kolei pozostaje w zgodzie z (2.55).

2.9.2 Reprezentacja cakowa funkcji konuentnej;
Asymptotyka w nieskoczonoci
Funkcj konuentn podobnie jak i inne funkcje specjalne mona przed-
stawia przy pomocy pewnych caek oznaczonych. Tego typu reprezentacje ca-
kowe maj swoj genez m.in. w metodach funkcji zmiennej zespolonej, gdzie
caki po odpowiednich konturach okrelaj np. pochodne pewnych funkcji anali-
tycznych. My skonstruujemy tutaj prost reprezentacj cakow, gwnie po to,
aby mc przeledzi sposb zachowania si funkcji konuentnej dla duych war-
toci zmiennej x. Aby to zrobi posuymy si wzorem (2.145), w ktrym symbole
Pochhammera wyrazimy przy pomocy funkcji Eulera:
(a)
k
(c)
k
=
(a +k)
(a)
(c)
(c +k)
=
(c)
(a)(c a)
_
1
0
t
a+k1
(1 t)
ca1
dt, (2.163)
B
G

A
G
H
a w takim razie wzr deniujcy funkcj konuentn przybiera posta
18
:
F(a, c; x) =
(c)
(a)(c a)
k=0
x
k
k!
_
1
0
t
a+k1
(1 t)
ca1
dt
=
(c)
(a)(c a)
_
1
0
t
a1
(1 t)
ca1
dt
k=0
(xt)
k
k!
=
(c)
(a)(c a)
_
1
0
e
xt
t
a1
(1 t)
ca1
dt. (2.164)
Powyszy wzr mona zwerykowa, obliczajc dF/dx oraz d
2
F/dx
2
(rniczku-
jemy pod znakiem caki Czytelnik moe sam sprawdzi warunek jednostajnej
zbienoci), podstawiajc do rwnania konuentnego (2.35) i grupujc wszystkie
skadniki pod wsplnym znakiem caki. Wzr ten moe posuy do wykazania
pewnego zwizku funkcyjnego, ktry spenia funkcja konuentna. Mianowicie,
dokonujc w (2.164) zamiany zmiennej t = 1 s otrzymujemy:
F(a, c; x) =
(c)
(a)(c a)
e
x
_
1
0
e
xs
s
ca1
(1 s)
a1
ds (2.165)
albo
F(a, c; x) = e
x
F(c a, c; x). (2.166)
(Powyszy wzr jest suszny dla dowolnych take zespolonych wartoci
zmiennej niezalenej, oraz dla dowolnych wartoci parametrw a i c, za wyjt-
kiem c = 0, 1, 2 . . . .)
Reprezentacja cakowa miaa jednak posuy nam gwnie do zorientowania
si w tym, czego moemy si spodziewa po zachowaniu si funkcji konuent-
nej dla duych wartoci zmiennej x. (Ta asymptotyka w nieskoczonoci pomoe
nam usprawiedliwi zastosowanie procedury urywania szeregu konuentnego
w niektrych zastosowaniach kwantowo-mechanicznych: rwnaniu Schrodingera
dla atomu wodoru i oscylatora harmonicznego). Dokonajmy jeszcze jednej zmia-
ny zmiennej w (2.164) pomy t = 1 u/x, gdzie u bdzie now zmienn
cakowania. Po odpowiednich przeksztaceniach (2.164) przyjmuje posta:
F(a, c; x) =
(c)
(a)(c a)
e
x
x
ac
_
x
0
e
u
_
1
u
x
_
a1
u
ca1
du. (2.167)
18
Moliwo zamiany porzdku sumowania i cakowania wynika z jednostajnej zbienoci sze-
regu.
B
G

A
G
H
Dalsze obliczenia wymagaj rozpisania potgi dwumianu (1 u/x). Z podstawie-
nia, a take z (2.164) wynika, e 0 < u/x < 1 i moemy skorzysta z rozwinicia:
(1
u
x
)
a1
=
r=0
(a)
(r + 1)(a r)
(1)
r
_
u
x
_
r
=
= 1 (a 1)
u
x
+
(a 1)(a 2)
2!
_
u
x
_
2
. . . . (2.168)
Podstawiajc (2.168) do funkcji podcakowej w (2.167) i cakujc wyraz po wy-
razie, otrzymujemy sekwencj caek:
_
x
0
e
u
u
ca1
du
x
(c a)
_
x
0
e
u
u
ca1
u
x
du
x

1
x
(c a + 1) =
1
x
(c a)(c a)
+
1
2
_
x
0
e
u
u
ca1
_
u
x
_
2
du
x
1
2!
1
x
2
(c a)(c a + 1)(c a)
. . . . . . . . .
(Uylimy symbolu na oznaczenie granicznej wartoci caki dla x . Obec-
no czynnika wykadniczego e
u
w funkcji podcakowej powoduje, e bd wyni-
kajcy z zastpienia grnych granic caek: u = x przez u = jest, dla x >> 1, do
zaniedbania.) Uwzgldnienie powyszej sekwencji caek w (2.167) daje ostatecznie
F(a, c; x)
x
(c)
(a)
e
x
x
ac
_
1
(a 1)(c a)
x
+
(a 1)(a 2)(c a)(c a + 1)
2!x
2
. . .
_
. (2.169)
W praktycznych zastosowaniach zwykle wystarczy z kwadratowego nawiasu za-
chowa tylko pierwszy wyraz tzn. 1. Zachowanie si funkcji konuentnej dla
duych wartoci x przypomina z grubsza zachowanie funkcji wykadniczej. Fakt
ten jak ju wspomnielimy bdzie nam pomocny w dyskusji akceptowalnych
postaci funkcji falowych w podrozdziale 2.11.
Na zakoczenie tego podrozdziau dodajmy, e wzr analogiczny do wzoru
(2.164) mona w identyczny sposb skonstruowa dla funkcji hipergeome-
trycznej. Taka reprezentacja cakowa ma posta:
F(a, b, c; x) =
(c)
(b)(c b)
_
1
0
t
b1
(1 t)
cb1
(1 tx)
a
dt. (2.170)
B
G

A
G
H
118 Rwnanie niejednorodne
2.10 Rwnanie niejednorodne
Rwnanie rniczkowe niejednorodne drugiego rzdu to rwnanie (2.31), w kt-
rym po prawej stronie wystpuje pewna rna od zera funkcja zmiennej niezale-
nej S(x). W argonie zycznym funkcja S(x) nazywa si czsto funkcj rde.
W wikszoci problemw zycznych, opisywanych formalizmem rwna rnicz-
kowych drugiego rzdu, funkcja S reprezentuje przyczynek pochodzcy od rde
wytwarzajcych okrelone pole zyczne. Funkcj t moe by np. gsto adunku
elektrycznego (w rwnaniu Poissona), wydatek rda ciepa (lub kreacji czstek)
w rwnaniu dyfuzji, itp.
Rozwizanie takiego rwnania niejednorodnego
y
(x) +P(x)y
(x) +Q(x)y(x) = S(x) (2.171)

jest sum rozwizania odpowiedniego rwnania jednorodnego (caki oglnej dla
S(x) = 0) i rozwizania szczeglnego samego rwnania (2.171). Tak wic:
y(x) = y
0
(x) +y
s
(x) = C
1
y
1
(x) +C
2
y
2
(x) +y
s
(x). (2.172)
Poprzednie podrozdziay powicilimy sposobom znajdywania skadnikw caki
oglnej: y
1
(x) i y
2
(x). W tym podrozdziale zajmiemy si cak szczegln y
s
(x).
2.10.1 Metoda wariacji parametrw
Funkcji y
s
poszukujemy w postaci
y
s
(x) = u
1
(x)y
1
(x) +u
2
(x)y
2
(x), (2.173)
czyli w postaci analogicznej do caki oglnej y
0
, w ktrej stae C
1
i C
2
zostay
uzmiennione. Pochodna (2.173) to
y
s
= (u
1
y
1
+u
2
y
2
) + (u
1
y
1
+u
2
y
2
). (2.174)
Narzumy na funkcje u
1
(x), u
2
(x) warunek
u
1
y
1
+u
2
y
2
= 0. (2.175)
Wwczas
y
s
= u
1
y
1
+u
2
y
2
+u
1
y
1
+u
2
y
2
. (2.176)
Podstawiajc za y
s
z (2.174) i za y
s
z (2.176) do (2.171) i odpowiednio grupujc
wyrazy mamy:
u
1
(y
1
+Py
1
+Qy
1
) +u
2
(y
2
+Py
2
+Qy
2
) +u
1
y
1
+u
2
y
2
= S(x). (2.177)
B
G

A
G
H
funkcja Greena 119
Wyraenia w nawiasach s rwne zeru i do wyznaczenia nieznanych funkcji u
1
(x)
i u
2
(x) posuy nam ukad rwna (2.175) i (2.177):
u
1
y
1
+u
2
y
2
= 0
u
1
y
1
+u
2
y
2
= S(x),
ktrego wyznacznik gwny to Wroskian: W(y
1
, y
2
). Liniowa niezaleno y
1
i y
2
jest zarazem gwarantem istnienia rozwiza: funkcji u
1
i u
2
:
u
1
(x) =
y
2
(x)S(x)
W[y
1
(x), y
2
(x)]
(2.178)
u
2
(x) =
y
1
(x)S(x)
W[y
1
(x), y
2
(x)]
. (2.179)
Cakujc powysze rwnania i podstawiajc do (2.173) otrzymujemy (po odrzu-
ceniu czonw typu staay
1,2
):
y
s
(x) = y
1
(x)
_
x
y
2
(t)S(t)dt
W[y
1
(t), y
2
(t)]
+y
2
(x)
_
x
y
1
(t)S(t)dt
W[y
1
(t), y
2
(t)]
. (2.180)
2.10.2 Metoda funkcji Greena
Opisana w poprzednim podrozdziale metoda znajdywania caki szczeglnej niejed-
norodnego rwnania rniczkowego bez wtpienia skuteczna i czsto stosowana
nie potra uwypukli zycznego sensu czonu reprezentujcego niejednorodno
rwnania, funkcji S(x). Znacznie atwiej bdzie nam zrozumie rol tej funkcji, gdy
posuymy si do znalezienia caki szczeglnej technik funkcji Greena. Technik
t omwimy tutaj na prostym przykadzie z elektrostatyki, a do zagadnie funkcji
Greena powrcimy jeszcze przy okazji rwna cakowych.
Z wykadu zyki wiemy, e potencja pola elektrostatycznego, wytworzonego
przez ukad adunkw, spenia rwnanie Poissona:
= /
0
, (2.181)
gdzie = (r) jest funkcj gstoci rozkadu adunku, tzn. ilo adunku, dq
zawartego w elemencie objtoci, d jest rwna:
dq = (r)d. (2.182)
(Wektor r jest wektorem pooenia punktu, wok ktrego znajduje si niesko-
czenie may element objtoci d). Wiemy te, e rozwizanie rwnania Poissona
B
G

A
G
H
potencja w punkcie r dla ukadu adunkw punktowych q
i
umieszczonych
w punktach r
i
to
(r) =
1
4
0
i
q
i
[r r
i
[
. (2.183)
W przypadku kiedy rozkad adunku zadany jest poprzez dowoln funkcj (r)
sumowanie w powyszym wzorze musi zosta zastpione cakowaniem:
(r
1
) =
1
4
0
_
V
(r
2
)
[r
1
r
2
[
d
2
. (2.184)
Znalezienie potencjau w punkcie r
1
sprowadza si do wycakowania po caej prze-
strzeni funkcji rde przemnoonej przez 1/4
0
odwrotno odlegoci pomi-
dzy aktualnym elementem cakowania, a punktem, w ktrym szukamy potencjau
pola. Powyszy rezultat, poznany na wykadzie zyki, wynika z: 1
faktu, e po-
tencja ukadu adunkw jest rwny sumie potencjaw poszczeglnych adunkw
(zasada addytywnoci potencjau), oraz 2
prawa Coulomba, ewentualnie prawa

Gaussa, pozwalajcych znale pole E a w konsekwencji i adunku punk-
towego. Teraz ten sam rezultat chcielibymy uzyska na drodze formalnej.
Funkcja Diraca
Rachunki, ktre nas czekaj zyskaj na przejrzystoci i . . . skutecznoci jeeli
uyjemy w nich pewnego tworu matematycznego, zwanego prawda, e niezbyt
poprawnie funkcj Diraca. Dla jednowymiarowego przypadku denicja delty
Diraca sprowadza si do podania jej trzech podstawowych wasnoci
19
:
(x) = 0 dla x ,= 0 (2.185)
_

(x)dx = 1 (2.186)
_

(x)f(x)dx = f(0). (2.187)

(W ostatnim rwnaniu zakadamy, e f(x) jest ciga w zerze.)
Powysze wasnoci mog zosta w oczywisty sposb uoglnione poprzez za-
stpienie specjalnego punktu x = 0 punktem x = x
0
. Co wicej, cakowanie
po x moe odbywa si w granicach skoczonych, jeeli tylko punkt x
0
naley do
19
Druga z tych podstawowych wasnoci to szczeglny przypadek trzeciej dla f(x) 1!
B
G

A
G
H
funkcja Greena 121
przedziau cakowania:
(x x
0
) = 0 x ,= x
0
(2.188)
_
b
a
(x x
0
)dx = 1; x
0
(a, b) (2.189)
_
b
a
(x x
0
)f(x)dx = f(x
0
); x
0
(a, b). (2.190)
Te deniujce (x) wasnoci pozwalaj nam wyobrazi j sobie jako nieskoczenie
cienki i nieskoczenie wysoki pik, zlokalizowany w punkcie x = 0 (lub x = x
0
).
W zyce jest wiele wielkoci, ktrych poprawny opis formalny wymaga uycia
funkcji . Sia dziaajca w uamku sekundy, pod wpywem ktrej spoczy-
wajca czstka przechodzi w ruch jednostajny, punktowy adunek elektryczny
(o jakim bya mowa przed chwil), siy w materii jdrowej o bardzo, bardzo ma-
ym, zerowym zasigu to wszystko mona opisa przy pomocy funkcji delta
Diraca. Tylko, e formalnie to nie jest funkcja
20
!
Delt Diraca a waciwie jej wasnoci moemy przyblia przy pomocy
pewnych cigw funkcji, takich jak:
n
=
_
_
0 x <
1
2n
n
1
2n
< x <
1
2n
0 x >
1
2n
(2.191)
n
(x) =
n
exp(n
2
x
2
) (2.192)
n
(x) =
sin nx
x
=
1
2
_
n
n
e
ixt
dt (2.193)
n
(x) =
n
1
1 +n
2
x
2
. (2.194)
Wszystkie te cigi maj nastpujce cechy wsplne:
20
Rygorystyczny opis delty Diraca znajdzie Czytelnik w rozdziale matematyki powiconym
teorii dystrybucji.
B
G

A
G
H
1. S znormalizowane, tzn. speniaj (2.186) dla kadego n:
_

n
(x)dx = 1.
2. aden z tych cigw nie posiada granicy:
lim
n
n
(x) nie istnieje.
3. Dla coraz to wikszych wartoci n cigi
n
(x) coraz lepiej oddaj podsta-
wow wasno delty Diraca rwnanie (2.187). Istnieje
lim
n
_

n
(x)f(x)dx = f(0).
Z powyszych wasnoci wynika, e nie wolno nam traktowa cigw
n
jako bez-
porednich przyblie delty Diraca przy n . Natomiast ich graniczne za-
chowanie si pod znakiem caki jest identyczne z zachowaniem si rwnie
pod znakiem caki dirakowskiej delty. Mimo, e formalnie powinnimy uywa
okrelenia: dystrybucja Diraca albo przynajmniej cudzysowu, bdziemy od tej
chwili mwili po prostu o funkcji delta. Tak jak wspomniana powyej wasno
(2.187) moe zosta zwerykowana przy podstawieniu za
n
np. z denicji (2.191)
tak i moemy uy tej denicji (jak i pozostaych) do wykazania innych, mniej
podstawowych wasnoci delty. I tak mamy:
(x) = (x) (2.195)
(x) =
(x) (2.196)
(ax) =
1
[a[
(x) (2.197)
x
d
dx
(x) = (x) (2.198)
x(x) = 0 (2.199)
(x
2
a
2
) =
1
2a
[(x a) +(x +a)] (2.200)
Pierwsze z powyszych rwna pozwala nam okreli delt Diraca jako fun-
kcj parzyst, natomiast z drugiego (i czwartego) wynika, e pochodna delty
wzgldem zmiennej x jest funkcj nieparzyst. Z kolei z trzeciego rwnania [take
z (2.189)] wynika, e delta Diraca ma swj wymiar, bdcy odwrotnoci wymia-
ru argumentu. Powysze wzory mona te sprawdzi mnoc obie strony rwna
B
G

A
G
H
funkcja Greena 123
przez funkcj f(x) (cig i rniczkowaln) i cakujc wzgldem zmiennej x. Jesz-
cze inne wasnoci to
_

(x a)(x b)dx = (a b) (2.201)

f(x)(x a) = f(a)(x a). (2.202)
Pierwsz z nich sprawdzamy mnoc obie strony rwnania przez f(a) lub f(b)
i cakujc odpowiednio wzgldem a lub b; drug cakujc obie strony wzgldem
a lub x.
Na zakoczenie tego krtkiego spotkania z delt Diraca zauwamy, e jeeli za
cig funkcji
n
przyj unormowany [w sensie speniania (2.186)] cig:
n
(x) =
n
2 cosh
2
nx
(2.203)
to jak atwo sprawdzi:
_
x
n
(x
)dx
=
1
2
[1 + tgh nx] H
n
(x) (2.204)
gdzie
lim
n
H
n
(x) H(x) =
_
0 x < 0
1 x > 0
(2.205)
Jeszcze jedna funkcja H(x) nazywa si funkcj schodkow albo funkcj
Heavisidea. Podobnie jak delta Diraca nie jest funkcj lecz dystrybucj i ma licz-
ne zastosowania przy sformalizowaniu pewnych sytuacji zycznych (np. skokowa
zmiana napicia lub koncentracji na wejciu jakiego ukadu nage przejcie od
jednego stanu ustalonego do drugiego). Uywajc niezupenie poprawnych sfor-
muowa moemy traktowa delt Diraca jako pochodn funkcji Heavisidea, tzn.:
d
dx
H(x x
0
) = (x x
0
). (2.206)
Powyszy wzr mona bdzie stosowa, o ile obie funkcje wystpuj pod znakiem
operatora cakowania wzgldem zmiennej x.
Funkcja Greena dla typowego zagadnienia elektrostatyki
Powrmy do naszego problemu elektrostatycznego: rozwizania rwnania Po-
issona, a konkretnie do problemu uzyskania w sposb formalny rozwizania
(2.184). Dyskutujc w podrozdziale 2.2 rwnanie Laplacea i jego rozwizania
stwierdzilimy, e opisuj one pola utworzone przez rne konguracje adunkw.
B
G

A
G
H
Znalelimy jako pierwsze z nieskoczenie wielu rozwizanie dla pola a-
dunku punktowego, umieszczonego w pocztku ukadu [rwnanie (2.28)]. Zgodnie
z nim a take zgodnie z (2.183) potencja w punkcie r
1
przestrzeni, pocho-
dzcy od adunku Q umieszczonego w innym punkcie, np. r
2
to
(r
1
) =
Q
4
0
1
[r
1
r
2
[
. (2.207)
Ale w takim razie to powysze rozwizanie powinno by formalnie potraktowane
jako rozwizanie rwnanie Poissona z punktowym rdem umieszczonym w punk-
cie r
2
! Poznawszy funkcj delta Diraca potramy to nawet teraz zapisa. Przyj-
mijmy (dla prostoty) =
0
. Wwczas rwnanie (2.181) przyjmie posta:
(r
1
) = (r
1
r
2
). (2.208)
W powyszym rwnaniu punkt r
2
to punkt rda; punkt r
1
punkt w ktrym
chcemy obliczy potencja. Trjwymiarowa delta to logiczne uoglnienie (x) na
przypadek przestrzeni trjwymiarowej. Mamy
(r
1
r
2
) = (x
1
x
2
)(y
1
y
2
)(z
1
z
2
), (2.209)
gdzie r
1
= r
1
(x
1
, y
1
, z
1
) i r
2
= r
2
(x
2
, y
2
, z
2
). Nieco bardziej skomplikowanie wy-
glda wzr (2.209) rozpisany w przypadku wsprzdnych sferycznych. Czytelnik
moe sam sprawdzi, e zgodna z dotychczasowymi denicjami i wasnociami
posta delty wyraonej poprzez wsprzdne r, , to:
(r
1
r
2
) =
1
r
2
2
(r
1
r
2
)(cos
1
cos
2
)(
1
2
).
W powyszym wzorze punkt r
2
jest punktem ruchomym, tzn. tym, wzgldem
ktrego cakujemy. Zauwamy, e
_
V
(r
2
)d
2
=
_
V
0
(r
1
r
2
)d
2
=
0
(2.210)
tzn. funkcja rde (r) wystpujca w (2.208) rzeczywicie odpowiada adun-
kowi Q =
0
umieszczonemu w punkcie r
2
.
Znamy wic rozwizanie rwnania Poissona (2.208) dla punktowego i jednost-
kowego (Q =
0
!) rda. To wanie rozwizanie dane rwnaniem (2.207):
(r
1
, r
2
) G(r
1
, r
2
) =
1
4
1
[r
1
r
2
[
(2.211)
nazywamy funkcj Greena naszego problemu. Jest to odpowied rejestrowana
przez punkt pola r
1
poddany wpywom punktowego rda, o jednostkowej inten-
sywnoci, umieszczonego w punkcie r
2
.
B
G

A
G
H
funkcja Greena 125
W rozdziale powiconym rwnaniu cakowym omwiona bdzie metoda po-
zwalajca znajdowa posta funkcji Greena dla okrelonej postaci operatora rw-
nania rniczkowego (dla przypadku jednowymiarowego). Tutaj zauwamy tylko
e nasza funkcja Greena (2.211) to jedno z nieskoczenie wielu rozwiza rwna-
nia Laplacea rwnania jednorodnego wzgldem rwnania Poissona. Wszystko
zdaje si wskazywa na to, e przed przystpieniem do rozwizywania niejedno-
rodnego rwnania rniczkowego dobrze jest dysponowa kompletem rozwiza
jego jednorodnego odpowiednika...
Jak wic rozwiza rwnanie (2.181) jeeli dysponujemy funkcj Greena (2.211)?
Skorzystajmy z twierdzenia (lematu) Greena, bdcego bezporednim wnioskiem
z twierdzenia Gaussa. To ostatnie, to dobrze znany zwizek pomidzy strumieniem
wektora a przez pewn powierzchni zamknit , a rdowoci pola wektoro-
wego w objtoci V , ktr ta powierzchnia zamyka:
_
a d =
_
V
diva d. (2.212)
Podstawiajc za a raz a = , a drugi raz a = i odejmujc stronami tak
uzyskane rwnania otrzymujemy:
_
V
( )d =
_
( ) d. (2.213)
Cak powierzchniow moemy oblicza dla powierzchni dowolnie odlegej od
pocztku ukadu. Ze wzgldu na charakter funkcji podcakowej ( jest potencja-
em punktowego adunku!) przy warto tej caki bdzie rwna zeru, a
wic:
_
V
d =
_
V
d (2.214)
i podstawiajc do (2.214) za z (2.208) i za z (2.181) mamy
_
V
(r
2
)(r
1
r
2
)d
2
=
_
V
(r
1
, r
2
)
(r
2
)
0
d
2
. (2.215)
Lewa strona (2.215) to (r
1
) szukane przez nas rozwizanie rwnania (2.181)
w punkcie r = r
1
. Prawa to:
1
0
_
V
(r
2
)(r
1
, r
2
)d
2
=
1
0
_
V
(r
2
)G(r
1
, r
2
)d
2
,
gdzie za G(r
1
, r
2
) podstawiamy z (2.211). W ten sposb odnajdujemy (2.184)
(r
1
) =
1
0
_
V
(r
2
)G(r
1
, r
2
) =
1
4
0
_
V
(r
2
)
[r
1
r
2
[
d
2
. (2.216)
B
G

A
G
H
126 Przykady zastosowa:
Rozwizanie rwnania niejednorodnego skonstruowalimy drog cakowania
funkcji Greena rozwizania rwnania z jednostkow niejednorodnoci punk-
tow po caej przestrzeni, w ktrej znajduj si rda. Wag z jak dodajemy
do naszej caki przyczynki zwizane z funkcj Greena dla okrelonego elementu
przestrzeni jest intensywno (gsto) rde w tym elemencie.
Technika funkcji Greena stanowi podstawow i szalenie zyczn metod
rozwizywania niejednorodnych rwna rniczkowych. U jej podstaw ley wzr
(2.216): znajc niejednorodno rwnania i funkcj Greena dla okrelonego pro-
blemu obliczamy cak szczegln rwnania typu (2.181). Tak jak ju to zosta-
o powiedziane metod konstruowania funkcji Greena poznamy pniej. Ale ju
zwrcilimy uwag na fakt, e okrelona rwnaniem (2.211) funkcja Greena bya
jednym z moliwych rozwiza stowarzyszonego rwnania jednorodnego rw-
nania Laplacea. Z nieskoczenie licznej rzeszy rozwiza wybralimy to, ktrego
charakter jest spjny z procedur cakowania w rwnaniu (2.216). Ta ostatnia od-
powiada traktowaniu kolejnych elementw objtoci d
2
jako nieskoczenie maych
adunkw elektrycznych, oddziaywujcych na nasz punkt obserwacyjny dokad-
nie tak jak oddziaywaby adunek punktowy umieszczony w r
2
. A w takim razie
wybr takiego a nie innego z wszystkich moliwych rozwiza rwnania Laplacea
przestaje by dziwny.
2.11 Przykady zastosowa:
stacjonarne rwnanie Schrodingera
Wprawdzie zagadnienie wartoci i funkcji wasnych operatorw rniczkowych b-
dzie omawiane bardziej szczegowo w nastpnym rozdziale, ale zdobyte w tym
rozdziale wiadomoci pozwalaj rozwiza w sposb kompletny i elegancki
rwnanie stacjonarne Schrodingera, np. dla atomu wodoru i jednowymiarowego
oscylatora harmonicznego. O dodatkowych aspektach problemu wasnego pom-
wimy w nastpnym rozdziale tutaj skupimy uwag na samej technice oblicze-
niowej, wykorzystujcej zdobyte ju umiejtnoci.
Atom wodoru (wodoropodobny)
Zamiast rozpatrywa atom wodoru moemy uoglni nasze rachunki na przy-
padek atomu wodoropodobnego, ktry powstaje na skutek (Z 1)krotnego
zjonizowania atomu o liczbie atomowej Z. Stacjonarne rwnanie Schrodingera na
niewiadome funkcje wasne, i wartoci wasne, E operatora cakowitej energii
B
G

A
G
H
Atom wodoru 127
ukadu jdroelektron ma posta:
h
2
2
+V (r) = E. (2.217)
W powyszym wzorze oznacza zredukowan mas ukadu jdroelektron:
1/ = 1/m
e
+1/m
j
(m
e,j
masy elektronu i jdra) a r jest odlegoci elektronu
w ukadzie rodka masy. Potencja V (r) to potencja oddziaywania kulombow-
skiego:
V (r) =
1
4
0
Zq
e
2
r
(2.218)
gdzie q
e
to adunek elektronu, a Zq
e
adunek jdra. Symetria problemu podyk-
towaa wybr ukadu wsprzdnych sferycznych a poniewa mamy ju spore
dowiadczenia z separacj operatora Laplacea w tym ukadzie wsprzdnych b-
dziemy mogli wykorzysta czciowo rezultaty uzyskane w podrozdziale 2.2. Nasz
potencja (2.218) jest izotropowy a w takim razie cz rozwizania rwnania
(2.217) zalena od ktw i jest identyczna z odpowiedni czci rozwizania
rwnania Laplacea (2.15). Dlatego zapiszmy rwnanie (2.217) w postaci
h
2
2
_
1
r
2
r
_
r
2
r
_
+
r
2
_
+V (r) = E, (2.219)
gdzie
(r, , ) = R(r)Y
lm
(, ), (2.220)
a operator

to wanie operator ktowy:
=
1
sin
_
sin

_
+
1
sin
2
2
.
Cz ktowa rwnania (2.217) separuje si, zgodnie z (2.23) do
Y
lm
= l(l + 1)Y
lm
, (2.221)
ktrego rozwizaniem jest funkcja
constans P
m
l
(cos )e
im
.
Jeeli sta w powyszym wzorze przyj w nieco wyszukany sposb, to rozwi-
zania rwnania (2.221), funkcje
Y
lm
(, ) = (1)
m
2l + 1
4
(l m)!
(l +m)!
P
m
l
(cos )e
im
(2.222)
B
G

A
G
H
nazywaj si funkcjami kulistymi. S to funkcje ortonormalne (por. rozdzia 3),
tzn.:
_
2
=0
_

=0
Y
l
1
m
1
(, )Y
l
2
m
2
(, ) sindd =
l
1
l
2
m
1
m
2
(2.223)
(
ik
symbol Kroneckera). Warto tutaj doda, e o ile posta czynnika pod
pierwiastkiem w rwnaniu (2.222) wynika z wymogw ortonormalnoci to obec-
no czynnika (1)
m
musi by usprawiedliwiona bardziej ju subtelnymi wymoga-
mi formalizmu mechaniki kwantowej (tzw. czynnik fazowy Condona-Shortleya).
Komentarza take wymaga posta staej separacji w rwnaniu na cz funkcji
falowej zalenej od kta . W przypadku problemu klasycznego (rwnania Lapla-
cea) sta t przyjlimy jako kwadrat liczby cakowitej (ze znakiem ujemnym),
przy czym argumentem bya wymagana okresowo rozwizania wzgldem kta
. W mechanice kwantowej wielkoci, co do ktrej mona by zastosowa podob-
ny wymg jest gsto prawdopodobiestwa kwadrat moduu funkcji falowej,
ktra i tak od nie zaley, nawet jeeli zamiast m pooymy w rwnaniu

(2.222) dowoln liczb :
exp(i)
exp(i) = 1.
Niemniej jednak mona wykaza, e musi by liczb cakowit, gdy w przeciw-
nym razie zagroone byoby kwantowo-mechaniczne rwnanie cigoci zwizek
pomidzy gstoci a prdem prawdopodobiestwa
21
.
Powracajc do rwnania Schrodingera (2.217) i podstawiajc za

z (2.221)
otrzymujemy rwnanie na cz radialn funkcji falowej:
h
2
2
_
1
r
2
d
dr
_
r
2
dR
dr
__
Z
q
2
e
4
0
R
r
+
h
2
2
l(l + 1)
r
2
R = ER, (2.224)
ktre nie bardzo jeszcze przypomina ktregokolwiek z poznanych rwna w tym
rozdziale. Musimy go podda standardowym zabiegom polegajcym na zas-
tpieniu R przez iloczyn pewnych funkcji, dla ktrych dalsze rachunki stan si
bardziej ewidentne. Nie zapominajmy, e nasze zycznie akceptowalne rozwizanie
rwnania (2.217) musi spenia warunek normalizacji: caka (po caej przestrzeni)
z gstoci prawdopodobiestwa zlokalizowania czstki musi by rwna 1:
_
V
(r, , )(r, , )d =
_

0
R
(r)R(r)r
2
dr
_
2
=0
_

=0
Y
l
1
m
1
(, )Y
l
2
m
2
(, ) sindd = 1, (2.225)
21
Funkcje (r, , ) to funkcje wasne nie tylko operatora energii, ale take operatora kwadratu
momentu pdu i jego z-owej skadowej, L
z
. Gdyby nie byo liczb cakowit to L
z
nie byoby
wielkoci skwantowan!
B
G

A
G
H
Atom wodoru 129
a wic zgodnie z (2.223)
_

0
R
(r)R(r)r
2
dr = 1. (2.226)
Z powyszego wzoru wynika, e kwadrat moduu radialnej funkcji falowej
w trakcie wyliczania caki normalizacyjnej jest przemnaany przez r
2
. Antycy-
pujc rzeczywist posta R wprowadmy now funkcj: u(r) = R(r) r. O ile dla
R(r) punkt r = 0 mgby jeszcze stanowi osobliwo biegunow pierwszego rz-
du, to dla funkcji u(r) zero musi by ju osobliwoci usuwaln. W przeciwnym
bowiem przypadku caka (2.226) byaby rozbiena. Co wicej podstawienie
R = u/r przeprowadza rwnanie radialne (2.224) w posta nie zawierajc pierw-
szej pochodnej (por. podrozdzia 2.8), a wic na pewno nieco atwiejsz:
d
2
u
dr
2
+
_
l(l + 1)
r
2
+
q
2
e
4
0
2Z
h
2
1
r
+
2E
h
2
_
u = 0. (2.227)
Uzyskane rwnanie ma dwa punkty osobliwe: r = 0 regularny i r =
nieregularny. Zastosujmy do rwnania (2.227) t sam technik badania asymp-
totyki, ktra pozwolia nam wyrazi funkcj Bessela poprzez funkcj konuentn
(podrozdzia 2.9). Dla r 0 asymptotyczna posta rwnania (2.227) (dla u u
0
)
to:
u
l(l + 1)
r
2
u
0
= 0. (2.228)
Jest to rwnanie Eulera (podrozdzia 2.7) z rozwizaniami u
01
= r
l+1
i u
02
= r
l
.
(Drugie rozwizanie, osobliwe w zerze, na pewno nie bdzie przydatne.)
Z kolei dla r asymptotyczna posta (2.227) (dla u u
) to
u
+
2E
h
2
u
= 0. (2.229)
Wspczynnik funkcji u
w powyszym rwnaniu jest ujemny E jest energi

ukadu zwizanego. Aby ukad przesta by zwizany (E = 0) musielibymy do-
starczy mu energii, potrzebnej na przeniesienie elektronu do nieskoczonoci
22
.
Oznaczmy ten wspczynnik przez
2
:
2
=
2E
h
2
. (2.230)
Rozwizaniami (2.229) s funkcje wykadnicze: exp(r), a konieczno norma-
lizacji kae nam wybra ujemny wykadnik potgowy: u
= exp(r); > 0.
22
Jeeli Czytelnik wolaby zosta przekonany, e E musi by ujemne na gruncie argumenta-
cji czysto formalnej to musiaby przeprowadzi rachunki przy zaoeniu E > 0. Rachunki te
prowadz do rozwiza zycznie nieakceptowalnych.
B
G

A
G
H
Wiedzc jak zachowuje si funkcja u(r) w pobliu swoich punktw osobliwych
bdziemy szuka jej w postaci:
u(r) = u
0
(r)u
(r)w(r) = r
l+1
e
r
w(r). (2.231)
Obliczenie drugiej pochodnej u(r) i podstawienie do (2.227) prowadzi do rwnania
dla funkcji w(r):
w
(r) +
_
2(l + 1)
r
2
_
w
(r)
2(l + 1) 2Zq
2
e
/4
0
h
2
r
w(r) = 0, (2.232)
ktre jest ju prawie rwnaniem konuentnym. Podobnie jak w przypadku rw-
nania Bessela musimy dokona jeszcze podstawienia = 2r, aby (2.232) przeszo
w
d
2
w
d
2
+
_
2(l + 1)
1
_
dw
d

l + 1 Zq
2
e
/4
0
h
2
w = 0. (2.233)
Zauwamy tutaj, e zmiana zmiennej niezalenej bya nieunikniona. Rozwiza-
nie rwnania radialnego jest iloczynem funkcji potgowej (o dowolnym wykadniku
dodatnim), funkcji wykadniczej i funkcji konuentnej. Wszystkie te czynniki mu-
sz by funkcjami argumentu bezwymiarowego gdy w przeciwnym wypadku
czekaoby nas dodawanie wyrazw o rnych wymiarach (w szeregu konuentnym
i w rozwiniciu na szereg funkcji wykadniczej), a w dodatku funkcje falowe od-
powiadajce rnym wartociom l miayby rny wymiar! Podstawienie = 2r
nie tylko doprowadza nas do rwnania konuentnego, ale usuwa kopoty zwizane
z operacjami na wielkociach zycznych posiadajcych wymiar. W przyszoci, po
zdobyciu pewnego dowiadczenia, Czytelnik bdzie stosowa taki zabieg pozba-
wiania wymiarw w pocztkowej fazie oblicze.
Rwnanie (2.233) identykujemy jako rwnanie konuentne z parametrami:
a = l + 1
Zq
2
e
4
0
h
2
(2.234)
c = 2(l + 1). (2.235)
Fakt, e c jest liczb cakowit sygnalizuje nam, e istnieje tylko jedno rozwizanie
w postaci funkcji konuentnej F:
w() = F(a, c; ) = F(l + 1
Zq
2
e
4
0
h
2
, 2(l + 1); 2r). (2.236)
Jeeli jednak powrci do naszej funkcji radialnej R(r) to z rwna (2.231,2.236)
i podstawienia: R = u/r wynika:
R(r) = C
r
r
l
e
r
F(l + 1
Zq
2
e
4
0
h
2
, 2(l + 1); 2r), (2.237)
B
G

A
G
H
Atom wodoru 131
gdzie C
r
jest pewn sta. W oparciu o dyskusj zachowania si funkcji konuen-
tnej dla duych wartoci argumentu (podrozdzia 2.9) moemy okreli asympto-
tyk funkcji radialnej R(r) dla r :
R(r)
r
= C
r
r
l
e
r
r
ac
e
2r
= funkcja potgowa e
r
. (2.238)
Taka funkcja radialna na pewno nie da si znormalizowa: caka (2.226) jest roz-
biena. Jedynym ratunkiem bdzie urwanie szeregu konuentnego, przez pooe-
nie:
a = l + 1
q
2
e
4
0
Z
h
2
= n, (2.239)
gdzie n jest nieujemn liczb cakowit. Rozwizanie rwnania radialnego prze-
chodzi przy tym w:
R(r) R
nl
(r) = C
r
r
l
e
r
F(n, 2l + 2; 2r) = C
r
r
l
e
r
L
2l+1
n
(2r). (2.240)
Funkcja L
2l+1
n
jest stowarzyszonym wielomianem Laguerrea (por. take rozdzia 3
oraz podrozdzia 2.9), a sta C
r
naleaoby wyliczy z warunku normalizacyjnego
(2.226). (W momencie urwania szeregu konuentnego znikaj wszelkie kopoty
zwizane z ewentualn rozbienoci powyszej caki dziki obecnoci czynnika
exp(2r) w funkcji podcakowej.) Obliczenia, ktre mona wykona posugujc
si np. funkcj tworzc wielomianw Laguerrea (bdzie o tym mowa w rozdzia-
le 4) prowadz do znormalizowanej funkcji radialnej atomu wodoropodobnego:
R(r) = R
nl
(r) =
_
_
_
2Zq
2
e
(n +l + 1)h
2
4
0
_
3
n!
2(n +l + 1)(n + 2l + 1)!
_
_
1/2
e
r
(2r)
l
L
2l+1
n
(2r). (2.241)
Pooenie a = n powoduje kwantyzacj wartoci wasnych energii ukadu. Z (2.239)
wynika, e
q
2
e
4
0
Z
h
2
= n +l + 1 N. (2.242)
Przy n i l bdcych nieujemnymi liczbami cakowitymi liczba N moe przybiera
cakowite wartoci dodatnie. Z (2.242) i (2.230) mamy:
2
N
=
_
q
2
e
4
0
Z
Nh
2
_
2
=
2E
N
h
2
(2.243)
i wzr na wartoci wasne energii, E
N
przybiera posta:
E
N
= Z
2
_
q
2
e
4
0
hc
_
2
c
2
2
1
N
2
. (2.244)
B
G

A
G
H
Taki a nie inny sposb zapisu wzoru okrelajcego E
N
moe by atwiejszy do
zapamitania. Wyraenie w nawiasie: q
2
e
/4
0
hc to bezwymiarowa staa struktu-
ry subtelnej , 1/137. Natomiast c
2
to energia spoczynkowej masy (zre-
dukowanej) elektronu. Poniewa m
e
energi t moemy przyj za rwn
w przyblieniu 0,511 MeV i
E
N
=
1
2
Z
2
_
1
137
_
2
0, 511
1
N
2
10
6
eV.
Kadc w powyszym wzorze Z = 1 otrzymujemy drabink poziomw energe-
tycznych atomu wodoru:
E
N
(Z = 1) = 13, 6 eV
1
N
2
.
Czytelnik wie zapewne, e trzy liczby wystpujce w naszych rozwizaniach: N, l
i m to trzy liczby kwantowe atomu wodoru (wodoropodobnego), odpowiednio:
gwna, orbitalnego momentu pdu i magnetyczna. O ile gwna N jest
odpowiedzialna za kwantyzacj wartoci wasnych energii, to (jak ju wspom-
nielimy) liczba l(l + 1) stanowi w jednostkach h
2
dozwolone wartoci wasne
kwadratu orbitalnego momentu pdu, a m w jednostkach h to wartoci jego
zowej skadowej. Funkcje wasne elektronu, zapisane przy uyciu gwnej liczby
kwantowej, N to:
=
Nlm
(r, , ) =
_
_
_
2Zq
2
e
Nh
2
4
0
_
3
(N l 1)!
2N(N +l)!
_
_
1/2
e
r
(2r)
l
L
2l+1
Nl1
(2r) Y
m
l
(, ), (2.245)
gdzie Y
m
l
s funkcjami kulistymi [wzr (2.222)]. O funkcjach wasnych operatorw
mwi bdziemy w rozdziale 3. Tutaj warto zauway, e jednej wartoci wasnej
energii E
N
, okrelonej wzorem (2.244), odpowiada kilka funkcji
Nlm
. Mwimy
o zdegenerowanej wartoci wasnej. Przy ustalonym N liczba kwantowa l zmie-
nia si od l = 0 do l = N 1 [wzr (2.242)], a kadej wartoci l odpowiada 2l +1
wartoci liczby kwantowej m od l do +l. W sumie mamy wic
N1
l=0
(2l + 1) = N
2
funkcji wasnych przynalenych do danego N. L6iczba stanw energetycznych
okrelonych liczb N (na N-tej orbicie Bohra) jest dwa razy wiksza. To po-
dwojenie liczby dozwolonych stanw jest konsekwencj istnienia spinu elektronu,
B
G

A
G
H
Kwantowy oscylator harmoniczny 133
dodatkowego stopnia swobody o dwch rnych moliwych stanach.
Oscylator harmoniczny
Problem oscylatora harmonicznego (jednowymiarowego ) w mechanice kwan-
towej to problem wartoci i funkcji wasnych operatora cakowitej energii, w kt-
rym operator energii potencjalnej to:
V =
1
2
m
2
x
2
. (2.246)
Rwnanie Schrodingera ma posta:
h
2
2m
d
2
dx
2
+
1
2
m
2
x
2
= E, (2.247)
albo, po wprowadzeniu prostych podstawie
k
2
=
2mE
h
2
i =
m
h
(2.248)
d
2
dx
2
+ (k
2
2
x
2
) = 0. (2.249)
Dokonajmy teraz zmiany zmiennej niezalenej w rwnaniu (2.249). Chcieliby-
my, aby nowa zmienna bya bezwymiarowa [por. dyskusj po wzorach (2.232)
i (2.233)], a take odzwierciedlaa ju pewne symetrie wystpujce w rwnaniu.
Operator rwnania jest parzysty co oczywicie jest konsekwencj faktu, e obie
posie x-a: dodatnia i ujemna s rwnouprawnione. W takim razie now zmienn
bdzie rozsdnie wprowadzi jako:
= x
2
. (2.250)
Rwnanie (2.249) przechodzi w rwnanie
d
2
d
2
+
1
2
d
d
+
_
k
2
4

1
4
_
= 0, (2.251)
w ktrym wystpuje ju tylko jeden jawny parametr: k
2
/4, ktry moemy dla
prostoty oznacza w dalszych rachunkach przez .
Rwnanie (2.251) ma osobliwo regularn w zerze i nieregularn w nieskoczo-
noci. Ale osobliwo w zerze to osobliwo, ktr stworzylimy sami dokonujc
zamiany zmiennej [w rwnaniu (2.250)]! W samym problemie zycznym punkt
x = 0 nie ma w sobie nic osobliwego i w zwizku z tym badanie asymptotyki
B
G

A
G
H
rwnania (2.251) warto przeprowadza tylko dla x . Asymptotyczna posta
to
1
4
= 0
o rozwizaniach
= exp(/2). Zgodnie z wyprbowan ju procedur szuka-

my rozwizania (2.251) w postaci iloczynu
() = e
/2
y(). (2.252)
Nowa funkcja y spenia rwnanie konuentne
d
2
y
d
2
+
_
1/2
1
_
dy
d
+
1
_

1
4
_
y = 0. (2.253)
Z porwnania z postaci kanoniczn rwnania konuentnego (2.35) wynika, e
parametrami naszej funkcji konuentnej s c = 1/2 i
a =
1
4
=
1
4

k
2
4
=
1
4

E
2 h
(2.254)
a w takim razie rozwizanie oglne rwnania (2.253) mona zapisa nastpujco:
y() = C
1
F(a,
1
2
; ) +C
2
_
F(a +
1
2
,
3
2
; ). (2.255)
Zgodnie z oczekiwaniami, zachowanie si funkcji konuentnej w nieskoczonoci
powoduje, e funkcja okrelona wzorem (2.252) bdzie niemoliwa do unormo-
wania i znowu szukamy rozwizania poprzez urywanie szeregw, dobierajc odpo-
wiednio parametr a. Zauwamy jednak, e nie mona tak dobra a aby urwaniu
ulegy oba szeregi w (2.255). I tak kadc a = n musimy jednoczenie pooy
w (2.255) C
2
= 0, natomiast kadc a + 1/2 = n musimy wyzerowa sta C
1
.
Otrzymujemy w ten sposb dwie sekwencje funkcji wasnych i odpowiadajcych
im wartoci wasnych energii. Zgodnie z rwnaniami: (2.252), (2.254) i (2.255)
mamy:
a = n a +
1
2
= n
n
= C
n
exp(x
2
/2)F(n,
1
2
; x
2
)
n
= C
n
exp(x
2
/2) xF(n,
3
2
; x
2
)
E
n
= h(2n +
1
2
) E
n
= h(2n + 1 +
1
2
). (2.256)
Obie te sekwencje mona poczy w jedn. Poziomy energetyczne oscylatora bd
okrelone wzorem:
E
n
= h(n +
1
2
), (2.257)
B
G

A
G
H
Podsumowanie 135
a odpowiadajce im funkcje wasne moemy wyrazi zgodnie z wzorami (2.152)
i (2.153) poprzez wielomiany Hermitea:
n
(x) = C
n
exp(x
2
/2)H
n
(
x). (2.258)
Sta C
n
w powyszym wzorze naley wyliczy z warunku normalizacyjnego:
_

[
n
(x)[
2
dx = 1. (2.259)
Stosujc metody rachunkowe, o ktrych bdzie mowa w rozdziale 3 i 4 otrzy-
mujemy:
C
2
n
=
1
2
n
n!
, (2.260)
albo po podstawieniu (2.260) do (2.258):
n
(x) =
_
1
2
n
n!
exp(x
2
/2)H
n
(
x). (2.261)
Unormowane funkcje wasne, okrelone wzorem (2.261), s wic iloczynami
wielomianw zmiennej x (zmieniajcej si od do +) oraz funkcji wykad-
niczej, bardzo ostro malejcej (do zera) dla zmiennej x wyranie oddalajcej
si od zera. To obecno tej funkcji wykadniczej, analogicznie jak w przypadku
radialnych dla atomu wodoru, zapewnia moliwo unormowania funkcji .
2.12 Podsumowanie
Rwnania zyki to bardzo czsto rwnania rniczkowe drugiego rzdu o pochod-
nych czstkowych. Metoda separacji zmiennych postuluje rozwizanie rwnania
nieznan funkcj n zmiennych w postaci iloczynu n funkcji i sprowadza problem
rwnania rniczkowego o pochodnych czstkowych do n rwna rniczkowych
zwyczajnych. Ze wzgldu na liniowo operatorw rozwizaniem oglnym rwna-
nia o pochodnych czstkowych jest szereg nieskoczona suma nczynnikowych
iloczynw funkcji (kada z nich to funkcja jednej zmiennej), przy czym kady
skadnik szeregu jest przemnoony przez dowoln sta. Problem ewentualnego
wyspecykowania rozwizania polega na wyborze z takiego szeregu skadnikw
adekwatnych do opisu konkretnej sytuacji zycznej i okreleniu ich staych mul-
typlikatywnych. Ten ostatni krok jest moliwy dopiero wtedy jeeli do rwnania
doczona jest pewna dodatkowa informacja pewne wymogi narzucone w spo-
sb ilociowy na rozwizanie. S to warunki brzegowe (por. rozdzia 3).
B
G

A
G
H
136 Podsumowanie
Jeeli chodzi o rozwizywanie wynikajcych z metody separacji zwyczajnych
rwna rniczkowych drugiego rzdu to metod podstawow jest metoda Fro-
beniusa (szeregw potgowych). Sukces tej metody zaley w sposb zasadniczy
od charakteru osobliwoci punktu, wok ktrego szukamy rozwinicia w szereg
potgowy. Twierdzenie Fuchsa gwarantuje nam istnienie przynajmniej jednego
rozwizania w postaci szeregu potgowego. Dla znalezienia drugiego rozwizania
musi si czsto stosowa inne metody rachunkowe, np. metod wykorzystujc
funkcj Wroskianu. Takie drugie rozwizanie, przy konstrukcji ktrego metoda
Frobeniusa zawodzi, zawiera w sobie zwykle funkcj logarytmiczn.
Dwie podstawowe formy rwnania rniczkowego drugiego rzdu to rwnanie
hipergeometryczne (dla ograniczonego przedziau zmiennej niezalenej) i rwnanie
konuentne (przedzia nieograniczony). Ich oglne rozwizania: funkcje hiperge-
ometryczne i funkcje konuentne czsto okazuj si nieprzydatne do opisu danego
problemu. Bywa tak w przypadkach, kiedy zycznie akceptowalne rozwizania mu-
sz spenia pewne dodatkowe (zwykle jakociowe) warunki brzegowe, ktrych
nie potra speni rozwizania w postaci nieskoczonych sum. Dlatego te sze-
regi nieskoczone sumy, zastpujemy wielomianami sumami skoczonymi.
Urywanie szeregw hipergeometrycznego i konuentnego wymaga odpowiednie-
go doboru pewnych staych parametrw wystpujcych w rwnaniach, a bdcych
konsekwencj procesu separacji. Rwnania posiadaj rozwizania (speniajce do-
datkowe wymogi) przy pewnych okrelonych wartociach wystpujcych w nich
staych wartociach wasnych (por. rozdzia 3).
W rozdziale pojawi si take problem rwnania niejednorodnego i jego roz-
wizania przy uyciu metody funkcji Greena. Funkcja ta reprezentuje rozwizanie
okrelonego rwnania z punktow i jednostkow niejednorodnoci, ktra w proble-
mach zyki reprezentuje np. punktowy adunek elektryczny lub np. si dziaajc
w nieskoczenie krtkim przedziale czasu (ale powodujc skoczony przekaz p-
du). Opis konstrukcji funkcji Greena dla pewnych wybranych przypadkw
bdzie podany w rozdziale 5.
Literatura:
1. Smirnow, W.,I.: Matematyka wysza, t.III. cz.2. Funkcje zm. zespolonej.
Rwnania rniczkowe liniowe. Funkcje specjalne. Warszawa, PWN 1965
2. Hildebrand, F.,B.: Advanced Calculus for Applications. Englewood Clis and
New Jersey, PrenticeHall, Inc. 1964
3. Arfken,G.: Mathematical Methods for Physicists, 3rd Ed. New York and
London, Academic Press 1985
B
G

A
G
H
Rozdzia 3
Zagadnienie
SturmaLiouvillea
(Rwnanie wasne)
3.1 Wprowadzenie
W poprzednim rozdziale staralimy si poda krtki przegld problemw formal-
nych z jakimi moemy mie do czynienia prbujc rozwiza rniczkowe rwnanie
drugiego rzdu. W tym rozdziale pozostajemy dalej w krgu zwyczajnego rw-
nania rniczkowego drugiego rzdu, przy czym operatory wystpujce w tych
rwnaniach bd naleay do pewnej specjalnej kategorii. Bd to tzw. operatory
hermitowskie albo samosprzone, a typ rwnania, w ktrych bd si one poja-
wia nazywa si rwnaniem wasnym danego operatora. Przy okazji bdziemy si
starali wyjani nieco gbiej rol jak odgrywaj warunki brzegowe, narzucone
na nasze rozwizanie, w samej jego konstrukcji. Wspomnielimy o tym niejedno-
krotnie cho w sposb raczej jakociowy ni ilociowy. dalimy, na przykad,
niezalenoci od kierunku funkcji stanowicej jedno (z nieskoczenie wielu moli-
wych) rozwiza rwnania Laplacea albo takiego zachowania si rozwiza rw-
nania Schrodingera dla duych (nieskoczonych) wartoci argumentu, aby mogy
istnie skoczone wartoci caek normalizacyjnych. Tego typu postulaty poci-
gay za sob dodatkowe efekty pewne parametry naszych rwna doznaway
skwantowania, tzn. mogy przybiera wartoci nalece do nieskoczonego zbioru
y. A w rozwizaniach samych rwna pojawiy si zamiast nieskoczonych sum
(szeregw) wielomiany sumy skoczone. Sformuowane do oglnie warunki
mog, jak wida, wpywa w sposb zasadniczy na charakter rozwizania danego
problemu, opisanego pewnym rwnaniem a wic i operatorem rniczko-
137
B
G

A
G
H
138 Rwnanie wasne
wym. Zesp zagadnie wyaniajcych si przy tego typu problemach nosi nazw
problemu Sturma-Liouvillea, od nazwisk dwch francuskich (Sturm by wa-
ciwie francuskim Szwajcarem) matematykw z XIXw. Mona by go te nazwa
problemem funkcji i wartoci wasnych hermitowskich operatorw rniczkowych
drugiego rzdu gdyby nie to, e nazwa ta jest mimo wszystko nieco przyduga.
3.2 Rwnanie wasne operatora rniczkowego
Rniczkowe rwnanie drugiego rzdu odczytywalimy dotd jako pytanie: Jeeli
wynik dziaania operatora L(x) na nieznan funkcj y(x) jest rwny bd zeru
(rwnanie jednorodne) bd pewnej, okrelonej funkcji h(x) (rwnanie niejedno-
rodne) to jaka jest ta funkcja y(x)? W tym rozdziale ten problem sformuujemy
nieco inaczej bdzie to wanie ten problem wasny. W dalszym cigu znana
bdzie posta operatora L, ale jego dziaanie na niewiadom funkcj y(x) bdzie
si sprowadzao do przemnoenia tej funkcji przez pewn, rwnie niewiadom,
liczb . Czyli
Ly(x) = y(x). (3.1)
(Znak pojawiajcy si po prawej stronie rwnania to kwestia konwencji
wielu autorw preferuje sformuowanie z praw stron (3.1) pozbawion ujemnego
znaku.)
Tego typu rwnaniem jest np. stacjonarne rwnanie Schrodingera, dyskutowa-
ne dla dwch konkretnych przypadkw w podrozdziale 2.11 albo rwnanie Legen-
drea (podrozdzia 2.7). Rwnanie takie moe by spenione dla pewnych wartoci
i odpowiadajcych im funkcji: y(x) y
(x) wartoci i funkcji wasnych ope-

ratora L. Zbir wartoci wasnych jest przeliczalnym zbiorem nieskoczonym
istnieje nieskoczenie wiele moliwoci spenienia rwnania (3.1), dla okrelonych
, ale nie mog to by liczby dowolne. Kadej z tych dozwolonych wartoci odpo-
wiada funkcja wasna y
(x): jedna (tak byo w przypadku rwnania Legendrea

albo kwantowego oscylatora harmonicznego) bd kilka (przypadek funkcji wa-
snych operatora energii w atomie wodoru). W tym drugim przypadku mwimy
o degeneracji wartoci wasnej bdziemy zaraz mieli okazj przedyskutowa
odpowiedni przykad.
Z problemami wasnymi spotykamy si nie tylko w mechanice kwantowej. Jesz-
cze wczeniej pojawiaj si one w zyce klasycznej przy opisie zjawisk falowych.
W podrozdziale 2.1 powiedzielimy, e rwnanie falowe
x
2

1
c
2
t
2
= 0 (3.2)
moe mie nieskoczenie wiele rozwiza i to do dowolnych. Jedynym da-
niem byo, aby funkcja poza spenianiem zwykych, rozsdnych wymogw
B
G

A
G
H
operatora rniczkowego 139
rniczkowalnoci zaleaa od argumentu k(xct). Tak jest, o ile obiekt opisy-
wany rwnaniem (3.2) fala nie jest poddany adnym dodatkowym wizom,
ktre w jzyku formalnym nazwalimy warunkami brzegowymi. A jeli jest ina-
czej? Jeli np. rozepniemy strun, o dugoci L, wzdu osi 0x i umocujemy oba
koce struny? Uderzajc w strun pobudzamy jej elementy do drga, ktrych pro-
pagacja wzdu struny jest fal. Wychylenie poprzeczne struny to wanie funkcja
= (x, t) z rwnania (3.2). Ale do tego rwnania doczone s warunki:
(x = 0, t) = (x = L, t) = 0 dla dowolnego t. (3.3)
Jeeli tak, to pomys szukania rozwizania naszego rwnania jako dowolnej funk-
cji od argumentu x + ct bd x ct jest mao logiczny. Zerowanie si funkcji
ma wynika wycznie z okrelonej wartoci zmiennej x, a nie z wartoci kom-
binacji zmiennych x i t. Skania nas to do uycia metody separacji zmiennych
i przedstawienia funkcji w postaci iloczynu
(x, t) = X(x)T(t) (3.4)
bo wtedy bdziemy mogli zada spenienia warunkw (3.3) przez cz przes-
trzenn funkcji . Rwnanie falowe (3.2) po zwykych zabiegach separuje si na
dwa rwnania, majce form problemu wasnego (3.1):
X
+X = 0 (3.5)
i
T
+c
2
T = 0. (3.6)
Staa separacji, , jest wartoci wasn problemu (3.5):
x
; wartoci wasn
(3.6) bdzie
t
c
2
x
. Ale problem wasny nie jest kompletny bez warunkw
brzegowych w przypadku rwnania (3.5) s one sformuowane przez rwnanie
(3.3), a wic
X(0) = X(L) = 0. (3.7)
Aby rozwiza problem wasny sformuowany przez rwnania (3.5) i (3.7) powin-
nimy przedyskutowa trzy rne warianty dotyczce staej : < 0, = 0 i > 0.
Prosta analiza, do przeprowadzenia ktrej zobowizuj Czytelnika, pokazuje, e
w pierwszych dwch przypadkach nie istnieje nietrywialne rozwizanie. Pozosta-
je trzecia moliwo dodatniej wartoci . Oznaczajc = k
2
otrzymujemy
natychmiast:
X(x) = C
1
cos kx +C
2
sinkx. (3.8)
Ze wzgldu na pierwszy z warunkw (3.7) sta C
1
musimy pooy rwn zeru.
Z drugiego warunku (3.7) wynika, e
kL = n albo k k
n
=
n
L
. (3.9)
B
G

A
G
H
140 Rwnanie wasne
Nasze wartoci wasne
x
bd okrelone wzorem
x
def
=
n
=
n
2
2
L
2
; n = 1, 2, . . . (3.10)
a odpowiadajce im funkcje wasne to
X(x) X
n
(x) = C
2n
sin
n
L
x, (3.11)
gdzie n = 1, 2, . . .. Fizycznie zbir wartoci k
n
, okrelony przez (3.9), reprezentuje
dopuszczalne wartoci wektora falowego fali stojcej, wytworzonej w drgajcej
strunie. Dla czci funkcji zalenej od czasu mamy:
T(t) T
n
(t) = C
1n
cos
n
t +C
2n
sin
n
t, (3.12)
gdzie C
1n
i C
2n
s znowu pewnymi staymi, natomiast
n
= k
n
c =
nc
L
(3.13)
to skwantowany zbir wartoci wasnych czstoci wzbudzonych w strunie fal sto-
jcych. Te proste rachunki potwierdzaj to co dobrze znamy z elementarnego
wykadu z zyki fale stojce, powstajce w wyniku interferencji fal przemiesz-
czajcych si w kierunku jednego z kocw struny i fal odbitych od tego koca,
musz mie odpowiednio dobrane dugoci. Koce struny musz przecie by w-
zami fal stojcych.
Zgodnie z tym co powiedzielimy o technice separacji zmiennych oglnym roz-
wizaniem rwnania falowego (3.2) bdzie nieskoczona suma:
(x, t) =
n=1
sink
n
x (C
1n
cos
n
t +C
2n
sin
n
t). (3.14)
Wyznaczenie staych C
1n
i C
2n
, w ktrych tkwi take stae C
2n
z rwnania
(3.11), byoby moliwe, gdyby oprcz warunkw brzegowych (3.3) podane byy te
warunki pocztkowe w tym przypadku ksztat struny i prdkoci jej punktw
w chwili t = 0. Powrcimy do tego problemu w dalszym toku wykadu.
Zauwamy, e w rozwizaniu oglnym rwnania wasnego (3.5) funkcji danej
rwnaniem (3.8) jednej wartoci wasnej
n
odpowiadaj dwie funkcje wasne
X
n
(x):
X
(c)
n
= cos
n
L
x i X
(s)
n
= sin
n
L
x. (3.15)
Wprawdzie rozwizanie X
(c)
n
odrzucilimy ze wzgldu na warunek brzegowy: X(0) =
0 ale formalnie obie powysze funkcje przynale do jednej i tej samej wartoci
B
G

A
G
H
(samosprzone) 141
wektora falowego k
n
. To wanie jest ten, wspomniany ju, przypadek degeneracji.
Warto wasna k
n
jest dwukrotnie zdegenerowana.
Zbir funkcji wasnych X
(c)
n
i X
(s)
n
posiada dwie, fundamentalne wasnoci,
ktre zreszt s uniwersalne, tzn. posiada je kady zbir funkcji stanowicych roz-
wizania pewnego problemu wasnego, o ile operator L spenia warunek hermi-
towskoci. (Warunek ten sformuujemy w nastpnym podrozdziale). Po pierwsze,
funkcje te s ortogonalne
1
, tzn.
_
L
0
X
(c)
n
(x)X
(c)
m
(x)dx = (
n
nm
(3.16)
_
L
0
X
(s)
n
(x)X
(s)
m
(x)dx = o
n
nm
, natomiast (3.17)
_
L
0
X
(c)
n
(x)X
(s)
m
(x)dx =
_
0 n = m, n ,= m, n +m parzyste
,= 0 n ,= m, n +m nieparzyste
(3.18)
gdzie (
n
, o
n
s pewnymi staymi.
Po drugie, zbir funkcji
_
X
(c)
n
, X
(s
n
_
jest zupeny, tzn. dowoln funkcj F(x)
speniajc niezbyt wygrowane warunki
2
mona przedstawi w postaci
F(x) =
n=0
a
n
X
(c)
n
(x) +
n=0
b
n
X
(s)
n
(x) (3.19)
= a
0
+
n=1
_
a
n
cos
n
L
x +b
n
sin
n
L
x
_
. (3.20)
Powyszy wzr na pewno nie jest Czytelnikowi obcy. Przedstawia on szereg Fourie-
ra dla funkcji F(x). W nastpnym podrozdziale powiemy nieco szerzej o formalnej
poprawnoci wzoru (3.19), a take przypomnimy sposb w jaki mona wyznaczy
wspczynniki a
n
i b
n
. Na razie zadawalamy si stwierdzeniem, e szereg ten re-
prezentuje rozwinicie funkcji F(x) na funkcje wasne operatora d
2
/dx
2
, funkcje
speniajce warunki brzegowe (3.7) w przedziale zmiennej x od 0 do L.
3.3 Operatory hermitowskie
W poprzednim podrozdziale zobaczylimy, e operatorowi rwnania rniczkowe-
go moe zosta przyporzdkowany zupeny zbir ortogonalnych funkcji wasnych.
1
Mwic cile: ortogonalne w przedziale 0 x L, z wag rwn 1. Szerzej o ortogonalno-
ci ju w nastpnym podrozdziale. To e caka
_
L
0
sin(mx/L) cos(nx/L)dx = 0, dla n = m i
parzystej sumy n + m to wynik wspomnianej wyej degeneracji (mona o tym przeczyta tro-
ch u Arfkena, wicej: R.Courant,D.Hilbert,Metody matematycznej zyki liczne wydania po
niemiecku, angielsku i rosyjsku w latach 19301960.)
2
Warunki Dirichleta. F(x) jest kawakami gadka dla 0 < x < L.
B
G

A
G
H
142 Operatory hermitowskie
Chcielibymy teraz sformuowa warunki, ktre taki operator a raczej opisywa-
ny przez niego problem musi spenia. Operator musi mie posta samosprz-
on a take musi posiada pewne dodatkowe cechy on sam, ewentualnie jego
funkcje wasne ktre stanowi o hermitowskoci operatora.
Zanim zdeniujemy te pojcia, pozostamy przez chwil przy zbiorze funkcji
wasnych operatora. Zarwno ortogonalno jak i zupeno tego zbioru skania-
j nas do traktowania go jako bazy pewnej przestrzeni wektorowej. Bdzie to
przestrze nieskoczenie wielowymiarowa, ktrej elementy s funkcjami rzeczy-
wistej zmiennej x. Takie podwjne rozszerzenie zwykej przestrzeni wektoro-
wej
3
nazywa si przestrzeni Hilberta i stanowi fundament formalizmu mechaniki
kwantowej. W przestrzeni takiej konieczne jest okrelenie iloczynu wewntrznego
(skalarnego) dwch funkcji. Moemy to zrobi drog bezporedniego uoglnienia
denicji iloczynu wewntrznego w przestrzeni wektorowej o n wymiarach. Jee-
li przestrze jest rozpita nad ciaem liczb zespolonych (a tak jest w mechanice
kwantowej) to iloczyn wewntrzny (skalarny) dwch wektorw:
v
1
= v
1
(
1
,
2
, . . . ,
n
) i v
2
= v
2
(
1
,
2
, . . . ,
n
)
deniujemy jako:
(v
1
, v
2
)
def
=
n
i=1
i
. (3.21)
Taka denicja zapewnia, e kwadrat wektora dugoci (normy) wektora jest rze-
czywist, nieujemn liczb: (v, v) , 0. Ponadto spenione s oczywiste wasnoci
iloczynu skalarnego:
(v
1
, v
2
) = (v
2
, v
1
)
i (v
1
+v
2
, v
3
) =
(v
1
, v
3
) +
(v
2
, v
3
). (3.22)
Powysze wasnoci mog zreszt stanowi formaln denicj iloczynu wewntrz-
nego.
W przestrzeni Hilberta, ktrej elementami s funkcje, a ktrej ortogonalna
baza jest nieskoczenie wielowymiarowa, naturalnym uoglnieniem wzoru (3.21)
dla iloczynu wewntrznego dwch funkcji u(x) i v(x) byaby caka:
(u, v)
?
=
_
b
a
u
(x)v(x)dx. (3.23)
Caka w powyszym wzorze musi by brana w okrelonych granicach. Musimy
bowiem okreli przedzia zmiennej x gdy bdziemy dali aby nasze funkcje
3
Zakadam, e Czytelnik zetkn si z podstawami teorii przestrzeni wektorowych. Kto, kto
nie czuje si w tym materiale zbyt pewnie, znajdzie krtkie repetytorium z podstaw przestrzeni
wektorowej w uzupenieniu A.
B
G

A
G
H
(samosprzone) 143
u i v (i nie tylko one) speniay na kracach tego przedziau pewne okrelone
warunki.
Wzr (3.23) stanowiby naturalne rozszerzenie denicji (3.21) ale dokonamy
w nim pewnej korekty. Iloczyn wewntrzny dwch funkcji u(x) i v(x) w przestrzeni
Hilberta zdeniujemy jako
(u, v)
def
=
_

(x)v(x)w(x)dx. (3.24)
Funkcja w(x) jest rzeczywist, nieujemn funkcj zmiennej x zwan funkcj
wagow. Jej rol i znaczenie zrozumiemy w trakcie dalszych rachunkw. W tym
momencie musimy zadowoli si dwoma oczywistymi stwierdzeniami. Po pierwsze
funkcja wagowa jest tak okrelona, aby przedzia x-a: (, ) transformowa
w interesujcy nas przedzia (a, b). Uzyskamy to prosto kadc
w(x) = 0
_
x < a
x > b.
Po drugie wprowadzenie takiej rzeczywistej funkcji moemy przecie potrak-
towa jako zabieg czysto formalny. Zawsze bowiem moglibymy zastpi funkcje
u(x) i v(x) w denicji (3.24) nowymi funkcjami:
u
(x) u
(x)
_
w(x) i v(x) v(x)
_
w(x)
aby uzyska t bardziej naturaln denicj (3.23). Wydzielajc jednak funkcj
wagow uzyskujemy w opisie naszego problemu pewien dodatkowy element, ktry
jak si okae znakomicie uatwi dalsz dyskusj.
Jestemy w nieskoczenie wielowymiarowej przestrzeni Hilberta. Co stanie si
teraz, jeeli podziaamy operatorem rniczkowym L na funkcj nalec do tej
przestrzeni? Praktycznie kada funkcja F(x) w przestrzeni Hilberta moe by
rozoona na szereg funkcji wasnych operatora L, a wic:
F(x) =
k=0
f
k
u
k
(x) (3.25)
gdzie f
k
to pewne wspczynniki liczbowe, a u
k
(x) s funkcjami wasnymi L
odpowiadajcymi wartociom wasnym
k
:
Lu
k
(x) =
k
u
k
(x). (3.26)
Wynik dziaania L na F(x) to
LF(x) = L
k=0
f
k
u
k
(x) =
k=0
f
k
Lu
k
(x)
=
k=0
f
k
k
u
k
(x). (3.27)
B
G

A
G
H

` ` `
.
.
.
.
.
>
>
>
>
>
>
>
.
.
.
.
.
`
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
|
|
|
|
|
|
|*
-
-
-
-
-
.
.
.
.
.
.
.
`
`
`
`*
x x x
y y y

( +)
A A A
B B
LB
A
B
LA
(LA)
Rysunek 3.1: Rne sposoby obracania wektorw na paszczynie

Dostalimy wic nowy szereg, w ktrym funkcje wasne operatora L przemnoone
s przez inne ju wspczynniki: g
k

k
f
k
. Ale taki twr to te powinna by
pewna funkcja element naszej przestrzeni np. G(x):
LF(x) =
k=0
f
k
k
u
k
(x) =
k=0
g
k
u
k
(x) G(x).
Funkcja F(x) mogaby by funkcj wasn operatora L , np. F(x) = u
l
(x). Ww-
czas G(x) =
l
F(x) obie funkcje byyby liniowo zalene. Na og jednak
wynik dziaania L da nam funkcjwektor, ktrego skadowe ulegy przeskalo-
waniu. Wektor F(x) doznaje uoglnionego obrotu powstajcy nowy wektor
G(x) ma nie tylko inny kierunek, ale take moe mie inn dugo ni F(x).
Przeanalizujmy przypadek czystego obrotu w przestrzeni dwuwymiarowej, np.
paszczynie 0xy. Niech wektory A i B tworz odpowiednio biegunowe kty
i z osi 0x, a operator L dziaajc na wektor obraca go o kt , przy czym
operacji sprzenia zespolonego odpowiada zgodnie z tym co wiemy o algebrze
liczb zespolonych zmiana znaku biegunowego kta na przeciwny. Jeeli tak
to kt pomidzy wektorem LB (wektorem B obrconym o kt ) i wektorem
A
(wektorem A odbitym w osi 0x) jest taki sam jak kt pomidzy B i (LA)
(ten ostatni to wektor powstay z odbicia w osi 0x obrconego o kt wektora

A). W obu przypadkach kt ten jest rwny + + (rys.3.1). W takim razie
odpowiednie iloczyny wewntrzne (skalarne) s sobie rwne:
(A, LB) = (LA, B). (3.28)
Jeeli do czystego obrotu doczymy moliwo zmiany dugoci wektora (pod
B
G

A
G
H
(samosprzone) 145
wpywem operatora L), to w dalszym cigu moemy oczekiwa spenienia rwno-
ci (3.28) o ile tylko ewentualne wyduenie (skrcenie) wektora nastpuje zawsze
w tym samym stosunku do jego dugoci pierwotnej. Uoglnienie operatora o takich
wasnociach na przypadek nieskoczenie wielowymiarowej przestrzeni Hilberta
to wanie operator hermitowski. Jego denicja to nic innego jak wzr (3.28),
w ktrym zamiast wektorw A i B wystpuj funkcje wektory przestrzeni
Hilberta f(x) i g(x)
(g, Lf) = (Lg, f) (3.29)
albo
_

(x)L(x)f(x)w(x)dx =
_

L(x)g(x)
f(x)w(x)dx. (3.30)
(Uylimy nawiasu klamrowego jako ogranicznika obszaru dziaania operatora L.)
Sprbujmy teraz sformuowa ilociowe wymagania dotyczce postaci opera-
tora hermitowskiego. Po pierwsze zamy, ze nasz operator L ma posta:
L(x) = (x)
d
2
dx
2
+(x)
d
dx
+(x), (3.31)
gdzie funkcje (x), (x) i (x) s rzeczywistymi
4
funkcjami zmiennej x w intere-
sujcym nas przedziale (a, b). Wspczynnik drugiej pochodnej (x) w tym
przedziale jest funkcj rn od zera. Wynika std, e rwnanie
L(x)y(x) = 0 (3.32)
nie ma punktw osobliwych dla x (a, b). (Funkcja (x) bdzie natomiast czsto
rwna zeru na kracach przedziau.) W takim razie warunek (3.30) przyjmuje
posta
_

(x)[(x)f
(x) +(x)f
(x) +(x)f(x)]w(x)dx =
_

f(x)[(x)g
(x) +(x)g
(x) +(x)g
(x)]w(x)dx. (3.33)
Dwie pierwsze caki wystpujce po lewej stronie (3.33) cakujemy przez czci.
4
Tzn.
(x) = (x), itd.

B
G

A
G
H
I tak:
(g, Lf) = g
(x)f
(x)(x)w(x)
x=+
x=
_
+
(x)f
(x)[(x)w(x)]dx
_
+
(x)f
(x)[(x)w(x)]
dx
+ f(x)g
(x)(x)w(x)[
x=+
x=
_
+
(x)f(x)[(x)w(x)]dx
_
+
(x)f(x)[(x)w(x)]
dx
+
_
+
(x)f(x)(x)w(x)dx.
Czytelnik powinien sam przeprowadzi analogiczne rachunki dla wyraenia (Lg, f)
(sprowadzaj si one de facto do zamiany f g
). Warunek (3.29), to znaczy

(g, Lf) (Lg, f) = 0
wymaga aby:
_
w(x)(x)g
(x)f
(x) f(x)g
(x)
_
x=+
x=
(3.34)
_
+
(x)f
(x) f(x)g
(x)[w(x)(x)]
w(x)(x)dx = 0.
Wystpujce w powyszych wzorach funkcje f i g mona traktowa zupenie do-
wolnie. W szczeglnoci mog to by funkcje wasne operatora L, rne tzn.
odpowiadajce rnym wartociom wasnym
Lf(x) =
f
f(x)
Lg(x) =
g
g(x).
Warunek hermitowskoci (3.34) ma posta mocno skomplikowan i doprawdy
trudno sobie wyobrazi spenienie go przez zesp dowolnych zupenie funkcji f
i g, funkcji stanowicych o postaci operatora ( i ) i funkcji wagowej w. Warunek
ten bdzie jednak na pewno speniony jeeli spenione bd niezalenie dwa
warunki:
_
w(x)(x)g
(x)f
(x) f(x)g
(x)
_
x=+
x=
= 0 (3.35)
oraz
_
w(x)(x)
w(x)(x)
= 0. (3.36)
Tak wanie sformuowane warunki z jednej strony okrelaj wymagania dotycz-
ce zachowania si bd to funkcji f i g, bd to iloczynu (x)w(x) dla x ,
B
G

A
G
H
(samosprzone) 147
a z drugiej stanowi ilociowe kryteria, na podstawie ktrych bdzie mona skon-
struowa operator, z ktrego samej ju postaci bdzie wynikaa wasno hermi-
towskoci. Przemnmy rwnanie (3.1), w ktrym za operator L podstawiamy
jego jawn posta z (3.31), przez funkcj wagow w(x). Otrzymamy
(x)w(x)
d
2
y
dx
2
+(x)w(x)
dy
dx
+(x)w(x)y(x) = w(x)y(x). (3.37)
Ale zgodnie z (3.36) (x)w(x) = [(x)w(x)]
. Oznaczajc
p(x)
def
= (x)w(x)
q(x)
def
= (x)w(x)
rwnanie (3.37) zapiszemy w postaci
d
dx
_
p(x)
dy
dx
_
+q(x)y(x) +w(x)y(x) = 0 (3.38)
stanowicej chyba najczciej spotykane i zarazem najpoprawniejsze (formalnie)
sformuowanie problemu wasnego. Posta tak spotkalimy ju przy rwnaniu
Legendrea (por. np. podrozdzia 2.11):
d
dx
_
(1 x
2
)
dy
dx
_
+l(l + 1)y(x) = 0
w ktrym p(x) = 1 x
2
, q(x) = 0, w(x) = 1 (dla 1 x 1) i wreszcie
= l(l + 1). Zauwamy, e p(x) = (x)w(x) = 0 dla x = 1 a wic na
kracach przedziau. Z kolei redukcja przedziau zmiennej x z (, ) do [1, 1]
wymaga zerowania si funkcji wagowej, a zatem i p(x), dla [x[ > 1. Zapewnia to
automatyczne spenienie warunku (3.35)!
Posta (3.38) nie jest w gruncie rzeczy niczym specjalnym. Kade rwnanie
rniczkowe drugiego rzdu typu:
Ly(x) = (x)
d
2
y
dx
2
+(x)
dy
dx
+(x)y(x) = 0 (3.39)
moemy sprowadzi do postaci (3.38) tak jak to zrobilimy przed momentem
z rwnaniem (3.1) przemnaajc go przez funkcj w(x), od ktrej wymaga-
my formalnie jedynie tego, aby speniaa (3.36). Wanie taka posta nazywa si
samosprzon, bo operator
L
d
dx
_
p(x)
d
dx
_
+q(x) (3.40)
B
G

A
G
H
jest tzw. operatorem samosprzonym, tzn. takim ktry jest rwny operatorowi do
niego sprzonemu
5
. Czytelnika zachcam do powrotu do tabeli 2.1 i przetransfor-
mowania wystpujcych tam rwna (z wyjtkiem rwnania Gaussa i konuent-
nego) do postaci samosprzonej. Przy okazji warto zidentykowa w tak otrzy-
manych rwnaniach funkcje: p(x), q(x), w(x) i wartoci wasne . My uzyskamy
te informacje w nieco inny sposb w nastpnym podrozdziale.
Wystpujca w postaci samosprzonej operatora funkcja p(x) ma bezporedni
zwizek z Wroskianem rozwiza jednorodnego rwnania
Ly(x) =
d
dx
_
p(x)
dy
dx
_
+q(x)y(x) = 0. (3.41)
Rzeczywicie zapisujc powysze rwnanie dla obu liniowo niezalenych rozwiza
y
1
(x) i y
2
(x) mamy:
d
dx
_
p(x)
dy
1
(x)
dx
_
+q(x)y
1
(x) = 0,
d
dx
_
p(x)
dy
2
(x)
dx
_
+q(x)y
2
(x) = 0.
Przemnoenie pierwszego z powyszych rwna przez y
2
(x) a drugiego przez
y
1
(x) i odjcie tak otrzymanych rwna stronami daje rwnanie
y
2
(x)
d
dx
_
p(x)
dy
1
(x)
dx
_
y
1
(x)
d
dx
_
p(x)
dy
2
(x)
dx
_
= 0
albo, po wykonaniu rniczkowania i redukcji,
d
dx
[W(x)p(x)] = 0, (3.42)
p(x) =
const
W(x)
, (3.43)
gdzie W(x) = W[y
1
(x), y
2
(x)] = y
1
(x)y
2
(x) y
1
(x)y
2
(x). Staa w liczniku roz-
wizania odzwierciedla oczywicie dowolno doboru staych multyplikatywnych
w okreleniu y
1
i y
2
.
Podkrelmy raz jeszcze, e wasno hermitowskoci operatora musi by trak-
towana jako zesp warunkw (3.35) i (3.36). Operator musi by samosprzo-
ny [(3.40)] ale dodatkowo bd to funkcje na ktre dziaa, bd ich pochodne,
5
Kwestia operatora sprzonego do danego operatora dziaajcego w przestrzeni wektorowej
jest omwiona w ujciu macierzowym w uzupenieniu A.
B
G

A
G
H
(samosprzone) 149
bd wreszcie p(x) = (x)w(x) musz znika na kracach przedziau zmiennej x.
Wprawdzie warunek (3.35) mwi o znikaniu rnicy odpowiednich iloczynw dla
x , ale w praktyce oznacza to znikanie z osobna obu iloczynw typu
f(x)g
(x)[(x)w(x)]
x=a,b
f(x)g
(x)p(x)
x=a,b
gdzie x = a i x = b s kracami przedziau, okrelonymi przez (ewentualne) ze-
rowanie si funkcji wagowej w(x) dla x < a i x > b. Mogoby wic wydawa si,
e hermitowsko nie jest wycznym atrybutem operatora, lecz przynaley take
do obiektw jego dziaania funkcji f i g. Kada z nich moe by jednak rozo-
ona w szereg funkcji wasnych naszego operatora hermitowskiego. A jeli tak to
wanie odpowiednie zachowanie si funkcji wasnych operatora na brzegu prze-
dziau bdzie w stanie zagwarantowa spenienie wspwarunku hermitowskoci
rwnania (3.35).
Powracamy do zagadnienia ortogonalnoci funkcji wasnych. Polega ona na
znikaniu iloczynu wewntrznego typu (3.24), dla rnych czynnikw iloczynu. Po-
wtrzmy raz jeszcze, w formie
Twierdzenia: Funkcje wasne operatora hermitowskiego H tworz zbir zupeny
funkcji ortogonalnych z wag w(x). Wartoci wasne operatora hermitowskiego s
rzeczywiste.
Aby udowodni t drug wasno zapiszmy rwnanie (3.1) dla dwch rnych
wartoci wasnych
i
i
k
i odpowiadajcych im (zespolonych) funkcji wasnych
u
i
i u
k
operatora H:
Hu
i
(x) =
i
u
i
(x)
Hu
k
(x) =
k
u
k
(x)
a zatem:
Hu
k
(x) =
k
u
k
(x)
(nie zapominajmy, e H = H
!). Warunek hermitowskoci H to

(u
k
, Hu
i
) = (Hu
k
, u
i
)
albo
_

k
(x)H(x)u
i
(x)w(x)dx
_

H(x)u
k
(x)u
i
(x)w(x)dx
= (
i
k
)
_

k
(x)u
i
(x)w(x)dx = 0. (3.44)
Dla i = k caka z [u
i
(x)[
2
w(x) nie moe by rwna zeru z wyjtkiem trywialnego
przypadku u
i
0. A zatem
i
=
i
(3.45)
B
G

A
G
H
wartoci wasne H s rzeczywiste. Czytelnik zetkn si zapewne z pojciem
operatora hermitowskiego na wykadzie z wstpu do mechaniki kwantowej. U pod-
staw jej formalizmu ley przyporzdkowanie mierzalnym wielkociom zycznym
(obserwablom) takim jak energia, pd, kwadrat momentu pdu, jego rzut na
wyrnion o operatorw rniczkowych. Wynikiem pomiaru danej obserwabli
moe by jedna z wartoci wasnych reprezentujcego j operatora. A poniewa
wynik taki musi by liczb rzeczywist to z powyszych wywodw wynika, e
obserwable powinny by reprezentowane przez operatory hermitowskie.
Wzr (3.44) moe suy jednoczenie do wykazania ortogonalnoci funkcji
wasnych. Dla i ,= k mamy
i
,=
k
i zerowanie si wyraenia (3.44) wymaga, aby
_

k
(x)u
i
(x)w(x)dx = 0. (3.46)
Dowd ten nie jest kompletny odpowiada on tylko przypadkowi niezdegenero-
wanych funkcji wasnych. Przy degeneracji funkcje u
i
i u
k
mogyby przynalee
do tej samej wartoci wasnej, a zatem mielibymy rnic
i
k
automatycznie
rwn zeru i funkcje u
i
i u
k
nie musiayby by ortogonalne. I rzeczywicie tak
jest. Funkcje przynalene tej samej wartoci wasnej nie musz by ortogonalne,
ale okazuje si, e zawsze mog by uczynione ortogonalnymi. Dlatego te dwie
rne funkcje problemu wasnego, po odpowiedniej kosmetyce, speniaj zawsze
_

k
(x)u
i
(x)w(x)dx =
ik
C
i
. (3.47)
Jeeli staa C
i
= 1 dla kadego i to funkcje nazywamy ortonormalnymi.
Nie bdziemy udowadniali w naszym wykadzie zupenoci zbioru funkcji wa-
snych. (Stanowia ona zreszt punkt wyjcia w argumentacji, ktra doprowadzia
nas do denicji operatora hermitowskiego.) Ucilijmy tylko to, co powiedzielimy
przy tamtej okazji. Po pierwsze rwnanie [por. wzr (3.25)]:
F(x) =
k=0
a
k
u
k
(x), (3.48)
gdzie u
k
stanowi zbir ortogonalnych funkcji wasnych jest sformuowaniem zbyt
silnym. Wystpujcy po prawej stronie szereg stanowi przyblienie funkcji F(x)
w sensie wartoci redniej, tzn.
lim
n
_

F(x)
n
k=0
a
i
u
i
(x)
2
w(x)dx = 0. (3.49)
Zbieno w sensie wartoci redniej zapisuje si czsto stawiajc znak kropki (.)
nad znakiem rwnoci:
F(x)
.
=
k=0
a
k
u
k
(x).
B
G

A
G
H
Warunki brzegowe 151
W praktyce bdziemy stosowali jednak zapis jak w rwnaniu (3.48), pamita-
jc jedynie o tym, e stanowi on pewne formalne uproszczenie skdind nie
prowadzce do adnych niedokadnoci. Po drugie podajmy wreszcie wzr,
ktry pozwoli nam wylicza wspczynniki a
k
w (3.48). Mnoc obie strony tego
rwnania przez u
j
(x)w(x) i cakujc wzgldem x dostajemy
_

j
(x)F(x)w(x)dx =
_

j
(x)[
k=0
a
k
u
k
(x)]w(x)dx (3.50)
=
k=0
a
k
_

j
(x)u
k
(x)w(x)dx = a
j
C
j
albo
a
j
=
_
j
(x)F(x)w(x)dx
_
[u
j
(x)[
2
w(x)dx
. (3.51)
Wystpujcy w mianowniku kwadrat normy funkcji u
j
, rwny staej C
j
, bdzie
rwny 1 w przypadku zbioru funkcji ortonormalnych.
3.4 Warunki brzegowe
Powrmy do zagadnienia struny, ktre nie do koca rozwizalimy w pod-
rozdziale 3.2. Znalelimy tam, e wychylenia poprzeczne struny, zamocowanej na
obu jej kocach, okrelone s funkcj
(x, t) =
n=1
sink
n
x (C
1n
cos
n
t +C
2n
sin
n
t). (3.14)
przy czym dwie sekwencje staych: C
1n
i C
2n
s na razie nieokrelone. Nic
dziwnego nie okrelilimy przecie, w jaki sposb struna zostaa pobudzona do
drga. Mona to zrobi odcigajc strun (w chwili t = 0) a nastpnie puszczajc
j swobodnie. Mona uderzy strun, przekazujc jej pewien pd, co powoduje, e
poszczeglne elementy struny uzyskuj w chwili t = 0 pewne prdkoci. Formal-
nie oznacza to, e do wyliczenia staych C
1n
i C
2n
potrzebne s dodatkowe
warunki brzegowe:
(x, t = 0)
def
= f(x)
t
(x, t = 0)
def
= g(x)
_
_
0 x L (3.52)
gdzie funkcje f(x) i g(x) s odpowiednio: wychyleniami i prdkociami struny
w chwili t = 0. Z kolei kadc t = 0 w rwnaniu (3.14), a take w rwnaniu
B
G

A
G
H
152 Warunki brzegowe
otrzymanym z (3.14) po zrniczkowaniu obu jego stron wzgldem t otrzymamy
(x, t = 0) =

n=1
C
1n
sink
n
x = f(x) (3.53)
t
(x, t = 0) =

n=1
n
C
2n
sink
n
x = g(x) (3.54)
Powysze wzory reprezentuj rozoenie funkcji: f(x) i g(x) w szereg funkcji wa-
snych operatora hermitowskiego: X
(s)
n
= sin(nx/L). Funkcje te [por.(3.17)] s
ortogonalne w przedziale 0 x L z wag w(x) = 1. (Dla x < 0 i x > L funkcja
w(x) 0 tam si nic nie dzieje!). Do wyliczenia staych C
1n
i C
2n
korzystamy
z rwnania (3.51):
C
1n
=
_
L
0
f(x) sink
n
xdx
_
L
0
sin
2
k
n
xdx
=
2
L
_
L
0
f(x) sink
n
x dx (3.55)
n
C
2n
=
_
L
0
g(x) sink
n
xdx
_
L
0
sin
2
k
n
xdx
=
2
L
_
L
0
g(x) sink
n
x dx. (3.56)
Czytelnikowi proponuj wykonanie oblicze przy pomocy powyszych wzo-
rw dla pewnych realnych sytuacji zycznych. Np. dla pocztkowego odkszta-
cenia struny w ksztacie trjkta, ktrego wierzchoek, o wysokoci h odpowiada
punktowi x
0
:
f(x) =
_
_
h
x
x
0
0 x x
0
h
L x
L x
0
x
0
x L.
Poniewa odcignit strun puszczamy bez nadania jej jakiejkolwiek prdkoci
pocztkowej to g(x) = 0 dla 0 x L. Po nietrudnych rachunkach rwnanie
(3.14) przybiera posta
(x, t) =
2hL
2
2
x
0
(L x
0
)
n=1
1
n
2
sin
nx
0
L
sin
nx
L
cos
nct
L
. (3.57)
W powyszym wzorze warto zauway, e dla n bdcego cakowit wielokrotno-
ci n
, okrelonego z warunku
n
x
0
= LN
min
gdzie N
min
jest liczb cakowit (najmniejsz z moliwych), wspczynniki szere-
gu (3.57) s rwne zeru. Odpowiada to znikaniu z szeregu Fouriera skadowych
harmonicznych podstawowej i wyszych dla ktrych punkt x
0
jest wzem
B
G

A
G
H
Warunki brzegowe 153
fali stojcej. Czytelnik zechce si zastanowi, czy powyszy warunek musi by
zawsze (tzn. prdzej czy pniej) speniony.
Rwnie interesujcy jest przypadek pobudzenia drga w strunie, nieodkszta-
conej w chwili pocztkowej (f(x) 0), poprzez przekazanie jej pewnego pdu P.
Jeeli zaoy, e przekazany pd rozkada si rwnomiernie na odcinku struny
o dugoci 2, ktrego rodek przypada w punkcie x
0
, to rozkad prdkoci po-
cztkowych w strunie dany jest przez
g(x) =
_
_
0 0 x x
0
v
0
x
0
x x
0
+
0 x
0
+ x L,
gdzie prdko v
0
jest rwna
v
0
=
LP
2M
(M masa struny). Obliczenia prowadz do wzoru
(x, t) =
4v
0
L
2
c
n=1
1
n
2
sin
nx
0
L
sin
n
L
sin
nx
L
sin
nct
L
, (3.58)
w ktrym warto dokona przejcia granicznego: 0, aby uzyska formalny opis
sytuacji, w ktrej pobudzenie drga nastpuje w wyniku uderzenia struny ostro
zakoczonym moteczkiem.
Z analizy powyszego przykadu wynika, e kompletny zbir dodatkowych wa-
runkw, ktrego znajomo umoliwia ukoczenie oblicze to wartoci szukanej
funkcji i jej pochodnej czstkowej wzgldem jednej z dwch zmiennych niezale-
nych wystpujcych w rwnaniu, dla ustalonej wartoci tej zmiennej (t = 0) i dla
wszystkich interesujcych nas wartoci drugiej zmiennej (x). To s wanie wa-
runki brzegowe, cho w tym konkretnym przypadku mona by take uy bardziej
adekwatnego okrelenia warunki pocztkowe. Aby wyjani spraw nazewnictwa
powinnimy sobie przedstawi nastpujcy obraz. Jeeli w rwnaniu rniczko-
wym czstkowym wystpuje n zmiennych niezalenych to przestrze zmiennych
rwnania jest n-wymiarowa. Ustalenie wartoci jednej ze zmiennych odpowiada
wyodrbnieniu w tej przestrzeni (n1)-wymiarowej hiperpowierzchni. Ta wanie
hiperpowierzchnia (w przypadku naszej struny jest to odcinek osi 0x) jest brze-
giem. Moe by ona otwarta lub zamknita a jej wektor kierunkowy (normalny do
powierzchni) jest rwnolegy do wersora ustalonej zmiennej. Jeeli ustalon zmien-
n jest zmienna czasowa, t to zgodnie z logik zamiast oglnego terminu:
warunki brzegowe mona (cho nie musi si) uywa terminu warunki pocztkowe.
W teorii rwna rniczkowych czstkowych moemy mie do czynienia z trze-
ma podstawowymi typami warunkw. S to:
B
G

A
G
H
154 Metoda ortogonalizacji Schmidta
1. Warunki typu Cauchyego kiedy zadane s na (hiper)powierzchni brze-
gu wartoci funkcji i jej pochodnej czstkowej (normalnej w stosunku do
powierzchni).
2. Warunki typu Dirichleta zadane s wartoci samej funkcji.
3. Warunki typu Neumanna zadane s wartoci samej pochodnej czstkowej
normalnej.
W naszym wykadzie nie zajmujemy si ani klasykacj ani wstpn nawet teo-
ri rwna czstkowych drugiego rzdu. Niemniej jednak, opisana w rozdziale 2.2
metoda separacji zmiennych stanowi rzeczywicie bardzo skuteczne narzdzie
szczeglnie teraz, kiedy zostaa ona uzupeniona o moliwo wyznaczania sta-
ych wystpujcych w oglnych rozwizaniach. Moliwo ta wymaga wyspecy-
kowania warunkw brzegowych. Chcielibymy tylko w tym miejscu uwiadomi
Czytelnikowi, e rne typy rwnania rniczkowego hiperboliczny, parabolicz-
ny i eliptyczny wymagaj konkretnego typu
6
warunkw, a w dodatku pewn
rol moe odgrywa typ samego brzegu, ktry moe by zamknity (przykad:
powierzchnia gaussowska w elektrostatyce) bd otwarty (np. nasza struna). I tak
nasze rwnanie falowe (typ hiperboliczny) wymaga warunkw typu Cauchyego.
Te same warunki bd zbyt ograniczajce dla rwnania dyfuzji zalenego od czasu
(typ paraboliczny), ktrego konsystentne rozwizania mona uzyska dla warun-
kw typu Dirichleta albo Neumanna. Ta ostatnia alternatywa zadawala tak-
e rwnanie Laplacea (typ eliptyczny) ale powierzchnia, na ktrej zadane s
wartoci bd funkcji, bd jej pochodnej musi by typu zamknitego, pod-
czas gdy dwa poprzednie typy rwna przyjmuj warunki na powierzchniach typu
otwartego. Zagadnienia te znajdzie Czytelnik omwione w sposb wyczerpujcy
w kadym podrczniku, ktry zajmuje si rwnaniami o pochodnych czstkowych
drugiego rzdu.
3.5 Metoda ortogonalizacji Schmidta
W poprzednich podrozdziaach powiedzielimy, e ortogonalne zbiory funkcji po-
wstaj jako rozwizania problemw wasnych rwna rniczkowych, w ktrych
wystpuj operatory hermitowskie, a ktrych rozwizania poddane s dodatko-
wym wizom na kracach przedziau. Warto jednak zda sobie spraw z faktu, e
do konstrukcji ortogonalnego zbioru funkcji wystarczy zaledwie wyspecykowanie
6
W literaturze mona czasem spotka czwarty typ warunkw. S to tzw. warunki typu Ro-
bina kiedy na brzegu zadana jest warto pewnej kombinacji liniowej funkcji i jej pochodnej
normalnej.
B
G

A
G
H
Metoda ortogonalizacji Schmidta 155
konkretnego przedziau zmiennej x oraz funkcji wagowej w(x) a take dyspo-
nowanie zbiorem liniowo niezalenych funkcji np. u
n
(x). Procedura kreacji
takiego zbioru funkcji
n
(x), ortogonalnych w przedziale (a, b) z wag w(x),
a wic speniajcych
_
b
a
n
(x)
m
(x)w(x)dx = N
n
nm
(3.59)
nazywa si ortogonalizacj Schmidta. (Dla uproszczenia zakadamy, e
n
s rze-
czywiste.) Moglibymy te zada aby staa N
n
bya rwna 1 wwczas funkcje
tworzyyby zbir ortonormalny. Normalizacja taka jest w gruncie rzeczy banaln
transformacj
n
(x)
1
N
n
n
(x)
a w dodatku wszystkie spotykane w literaturze zbiory ortogonalnych wielomianw
nie s normalizowane. Dlatego zadowolimy si konstrukcj zbioru funkcji ortogo-
nalnych.
Ortogonalizacja Schmidta jest procedur sekwencyjn aby wyznaczy ko-
lejne
n
musimy dysponowa wszystkimi poprzednimi:
0
,
1
, . . . ,
n1
. Kolejne
n
zapisujemy jako sum funkcji u
n
(x) oraz pewnej kombinacji liniowej funkcji
0
,
1
, . . . ,
n1
:
n
(x) = u
n
(x)+a
n0
0
(x)+a
n1
1
(x)+. . .+a
nk
k
(x)+. . .+a
n,n1
n1
(x). (3.60)
Obecno u
n
(x) gwarantuje niezaleno liniow kolejnych
n
, natomiast or-
togonalno zbioru osigniemy poprzez odpowiedni dobr wspczynnikw a
nk
.
Mnoc obie strony (3.60) przez
j
(x)w(x) (j = 0, 1, . . . , n 1) i cakujc od a
do b wzgldem x mamy
_
b
a
n
(x)
j
(x)w(x)dx =
_
b
a
u
n
(x)
j
(x)w(x)dx
+
n1
k=0
a
nk
_
b
a
k
(x)
j
(x)w(x)dx (3.61)
Ze wzgldu na postulowan ortogonalno
i
lewa strona (3.61) musi by rwna
zeru a z sumy po prawej stronie zostaje tylko skadnik a
nj
N
j
, tak wic
a
nj
=
1
N
j
_
b
a
u
n
(x)
j
(x)w(x)dx, j = 0, 1, . . . , n 1. (3.62)
Ortogonalizacja Schmidta odbywa si w nieskoczenie wielowymiarowej prze-
strzeni wektorowej. W przypadku przestrzeni wektorowej o skoczonej liczbie wy-
miarw odpowiednikiem procesu ortogonalizacji bdzie odrzucanie z danego wek-
tora jego skadowych, odpowiadajcych kierunkom bazowym pozostaych n 1
B
G

A
G
H
156 Metoda ortogonalizacji Schmidta
wektorw. Na paszczynie, na przykad, dwm liniowo niezalenym funkcjom,
u
0
(x) i u
1
(x) odpowiadaj dwa nierwnolege wektory A i B. Jeeli jeden z nich
przyjmiemy za wektor bazowy, dokonujc ewentualnie normalizacji: A A/A,
to drugim wektorem bazowym bdzie wektor B, pozbawiony swojej skadowej
w kierunku A czyli
B = B+aA
gdzie a wyliczamy z warunku AB= 0:
a =
A B
A
2
.
Wektor B te mona podda normalizacji, dzielc go przez jego dugo B.
Powyszy, do banalny przykad, powinien take uzmysowi Czytelnikowi
to, e procedura ortogonalizacji jest nieskoczenie wieloznaczna. Tak jak istnieje
nieskoczenie wiele par nierwnolegych wektorw A,B na paszczynie, z ktrych
mona konstruowa ortogonaln (lub ortonormaln ) baz, tak i funkcje u
n
(x),
suce jako materia do konstrukcji ortogonalnego zbioru funkcji
n
(x) w przes-
trzeni Hilberta, mog by wybrane na nieskoczenie wiele sposobw. Jedynym
warunkiem jest ich liniowa niezaleno. A jeeli tak to narzucajcym si swoj
prostot wyborem powinien by wybr funkcji potgowej
u
n
(x) = x
n
n = 0, 1, 2, . . . . (3.63)
Funkcje
n
(x) przy takim wyborze u
n
bd wielomianami, stopnia n, zmiennej
x:
n
(x) = W
n
(x). Std wniosek, e powinnimy mc odnale nasze znajome
rodziny wielomianw: Legendrea, Laguerrea i Hermitea poprzez ortogonalizacj
Schmidta, przeprowadzon przy uyciu funkcji (3.63) i okrelonej funkcji wagowej
w(x), ktra przy okazji okrela przedzia zmiennej x. Z kolei okrelenie w(x)
bdzie moliwe poprzez rozwizanie rwnania (3.36), przy zadanych w jaki kon-
kretny sposb funkcjach i . Uzyskane rozwizanie bdzie musiao w dodatku
spenia warunek (3.35).
3.6 Klasykacja wielomianw ortogonalnych w pro-
blemie SturmaLiouvillea
Zadaniem tego podrozdziau jest dokonanie usystematyzowania a przy okazji
sporego rozszerzenia naszych wiadomoci o napotkanych ju w trakcie wykadu
rodzinach ortogonalnych wielomianw. Zrobimy to rozwaajc warunki, jakie mu-
sz by spenione, aby problem SturmaLiouvillea posiada rozwizanie w klasie
wielomianw, tzn rozwaamy rwnanie typu rwnania (3.1)
LW
n
(x) =
n
W
n
(x) (3.64)
B
G

A
G
H
w problemie SturmaLiouvillea 157
przy oglnej postaci operatora L jak w (3.31):
L = (x)
d
2
dx
2
+(x)
d
dx
+(x) (3.31)
i przy warunkach (3.35),(3.36):
_
w(x)(x)W
n
(x)W
m
(x) W
m
(x)W
n
(x)
_
x=+
x=
= 0 (3.65)
oraz
w(x)(x)
= w(x)(x). (3.36)
Rwnanie (3.65) to rwnanie (3.35), w ktrym zastpilimy bliej nieokrelone
funkcje f i g przez wielomiany W
n
i W
m
operator L musi by hermitowski
wzgldem dowolnych funkcji, a wic take wzgldem swoich funkcji wasnych,
ktre s ortogonalne z wag w(x):
_

m
(x)W
n
(x)w(x)dx =
mn
N
n
. (3.66)
Zarwno wspwarunek hermitowskoci (3.65) jak i denicja ortogonalnoci (3.66)
nakadaj pewne dodatkowe wymagania na iloczyn (x)w(x) = p(x), wzgld-
nie na sam funkcj w(x). Wartoci wielomianw dowolnego stopnia bd dla
x te staway si nieskoczenie wielkie widzimy, e jedyna nadzieja,
aby warunek (3.65) by speniony, ley w odpowiednim zachowaniu si funkcji
wagowej w nieskoczonoci (zaraz okae si, e drugi z czynnikw w p(x), funkcja
(x) jest te wielomianem cho niskiego stopnia). Stajemy wic przed pro-
blemem rozwizania rwnania rniczkowego (3.36) dla funkcji (x)w(x), ktrej
zachowanie przy x pozostaje w zgodzie z (3.65) i (3.66). Aby uzyska to
rozwizanie podzielmy obie strony (3.36) przez iloczyn (x)w(x) i scakujmy tak
otrzyman rwno. Dostaniemy
w(x)(x) = C exp
__
x
(x
)
(x
)
dx
_
. (3.67)
Wystpujce w funkcji podcakowej (x) i (x) musz mie posta adekwatn do
wymogu, aby okrelony poprzez nie i poprzez funkcj (x) operator L posiada
funkcje wasne w postaci wielomianw. Ale w takim razie funkcja (x) musi by
wielomianem rzdu co najwyej drugiego, funkcja (x) wielomianem rzdu co
najwyej pierwszego, a (x) musi by sta. Wynika to bezporednio z rwnania
B
G

A
G
H
158 Klasyfikacja wielomianw ortogonalnych
(3.64), ktrego obie strony musz by wielomianem ntego stopnia
7
. Tak wic
funkcje , , bd okrelone jako:
(x) =
0
+
1
x +
2
x
2
,
(x) =
0
+
1
x,
(x) =
0
.
_
_
(3.68)
W szeciu wspczynnikach
0
, . . .,
0
zawarte s wic wszystkie moliwoci roz-
wizania problemu SturmaLiouvillea w klasie ortogonalnych wielomianw. Ale
sze dowolnych stopni swobody to dla tego problemu o wiele za duo! Nie ulegnie
on bowiem zasadniczej zmianie, jeeli bd to zmienn x, bd sam operator L
poddamy prostym transformacjom
x C
1
x +C
2
(3.69)
L C
3
L+C
4
, (3.70)
gdzie C
1
, . . ., C
4
s dowolnymi staymi. Z postaci rwnania (3.64) wynika, e trans-
formacja (3.69) spowoduje jedynie, e
W
n
(x)
(3.69)
W
n
(C
1
x +C
2
);
n
(3.69)

n
a skutek transformacji (3.70) to
W
n
(x)
(3.70)
W
n
(x);
n
(3.70)
C
3
n
+C
4
.
Jeeli wyeliminujemy z naszych rozwaa te proste zmiany, to z szeciu wspczyn-
nikw
0
, . . .,
0
istotne znaczenie bd miay tylko dwa! W doborze pozostaych
kierujemy si jak zwykle pragmatyzmem. Dlatego
0
pooymy rwne zeru.
Funkcj zachowamy w postaci oglnej: (x) =
0
+
1
x. Zauwamy przy okazji,
e (x) nie moe by nigdy rwne zeru, gdy w takim przypadku rwnanie (3.36)
miaoby za rozwizanie w(x)(x) = constans, stojce w ewidentnej sprzecznoci
z warunkiem (3.65) z wyjtkiem trywialnego (i nieciekawego) (x)w(x) 0. Jeeli
chodzi o funkcj to musimy osobno rozway trzy przypadki: funkcji kwadra-
towej, liniowej i staej, przy czym w kadym z nich wspczynniki
k
bdziemy
dobiera tak, aby rachunki, ktre przyjdzie wykona byy jak najprostsze.
7
Jeeli powody ogranicze naoonych na , , nie wydaj si Czytelnikowi cakowicie jasne
to powinien sprbowa rozwiza (3.64) kolejno dla n = 0, 1, 2, podstawiajc za W
n
(x) odpo-
wiedni wielomian w oglnej postaci, np. W
0
= w
00
, W
1
= w
10
+w
11
x, W
2
= w
20
+w
21
x+w
22
x
2
,
a za i wielomiany dowolnego stopnia.
B
G

A
G
H
1. (x) funkcja kwadratowa
Jak wynika z rwnania (3.67) nasze rozwizanie to
w(x)(x) = C exp
__
x
0
+
1
s
0
+
1
s +
2
s
2
ds
_
. (3.71)
Wynik cakowania w powyszym wzorze zaley od tego czy trjmian kwadratowy
(x) ma pierwiastki rzeczywiste czy zespolone. Ta ostatnia ewentualno prowa-
dzi (warto sprawdzi!) do funkcji w, ktra nie spenia (3.65). Pozostaje wic
alternatywa rzeczywistych pierwiastkw trjmianu . Pomy dla wygody
(x) = 1 x
2
(3.72)
(x) =
0
+
1
x (q p) (p +q + 2)x, (3.73)
gdzie nowa para wspczynnikw p, q okrela jednoznacznie problem Sturma
Liouvillea. Przy tych nowych oznaczeniach
(x)
(x)
=
q p (p +q + 2)x
1 x
2
=
q + 1
1 +x

p + 1
1 x
(3.74)
i z rwnania (3.71) otrzymujemy
w(x)(x) = C(1 x)
p+1
(1 +x)
q+1
(3.75)
albo
w(x) = C(1 x)
p
(1 +x)
q
. (3.76)
Na pierwszy rzut oka sytuacja wyglda kiepsko. Rozwizanie w(x)(x) zachowu-
je si przecie jak funkcja potgowa i spenienie warunku (3.65), oraz istnienie
skoczonej wartoci caki (3.66) wydaj si sta pod znakiem zapytania. Chyba,
e przyjmiemy zamiast powyszych rwna nieco bardziej skomplikowane:
w(x)(x) =
_
(1 x)
p+1
(1 +x)
q+1
; 1 x 1; p, q > 1
0 [x[ > 1
(3.77)
albo
w(x) =
_
(1 x)
p
(1 +x)
q
; 1 x 1; p, q > 1
0 [x[ > 1.
(3.78)
Sta C przyjlimy rwn jednoci, natomiast stae p, q musz by wiksze od
1, aby okrelenia w(x)(x) dla rnych obszarw zmiennej x byy sobie rwne
w punktach zszycia. Powyszych rwna nie naley traktowa jako jedynego
B
G

A
G
H
wyjcia z sytuacji. Powiedzielimy wszake, e jednym z zada funkcji wago-
wej jest okrelenie potencjalnego obszaru zmiennoci xa. Istniej przecie takie
zmienne, z ktrych samego charakteru wynika, e ich obszar zmiennoci jest za-
mknity obustronnie przez skoczone granice, ot choby tak jak tu, jeeli przyj:
x = cos .
Przy tak okrelonych: funkcji wagowej i przedziale zmiennoci x wielomiany,
ktre stanowi rozwizanie problemu SturmaLiouvillea nazywaj si wielomia-
nami Jacobiego i oznaczane s zwykle
W
n
(p, q; x)
def
= J
p,q
n
(x); 1 x 1. (3.79)
Dla p = q = m; m > 1 wielomiany te nosz nazw funkcji ultrakulistych Ge-
genbauera:
G
m
n
(x)
def
= J
m,m
n
(x).
Dla m = 1/2 mamy wielomiany Czebyszewa, stanowice rozwizanie rwnania
nr.3 tabeli 2.1
T
n
(x)
def
= J
1/2,1/2
n
(x)
i majce spore zastosowania w metodach numerycznych (zagadnienia interpolacji
funkcji, rniczkowanie numeryczne, itp.) W kocu dla m = 0 spotykamy si
z dobrze ju nam znanymi wielomianami Legendrea
P
n
(x)
def
= J
0,0
n
(x).
Bdc przy wielomianach Legendrea wyjanijmy ostatecznie spraw rwnania sto-
warzyszonego i jego rozwiza. Stowarzyszone rwnanie Legendrea pojawio si
przy okazji separacji zmiennych w rwnaniu Laplacea (podrozdzia 2.2) i jego
rozwizaniem miay by stowarzyszone wielomiany Legendrea, ktre s okrelone
wzorem
8
P
m
l
(x)
def
= (1 x
2
)
m/2
d
m
dx
m
P
l
(x); l = 0, 1, . . .; m = 0, 1, . . .l. (3.80)
Tak okrelone funkcje s wielomianami ltego rzdu i s ortogonalne w przedziale
1 x 1 z wag w(x) = 1. Wynika to z oglnego
Twierdzenia: Jeeli wielomiany W
n
(x) stanowi ukad SturmaLiouvillea, tzn.
s ortogonalne w przedziale x (a, b) z wag w(x), speniajc warunek (3.36),
to cig wielomianw W
(k)
n
(x), powstaych z k-krotnego zrniczkowania cigu
W
n
(x), stanowi te ukad SturmaLiouvillea, ale z wag w(x)
k
(x).
8
W powyszym wzorze uywamy wskanikw l i m, tradycyjnie skojarzonych z wielomianami
Legendrea.
B
G

A
G
H
Dowd tego twierdzenia wystarczy przeprowadzi dla k = 1 dla wikszych
wartoci k prawdziwo twierdzenia wynika z wnioskowania indukcyjnego. Musi-
my wic rozpatrzy cak
I
mn
def
=
_

m
(x)W
n
(x)w(x)(x)dx; n, m , 1. (3.81)
Cakujc przez czci a nastpnie korzystajc z warunkw (3.36) i (3.65) oraz
z rwnania wasnego (3.64) i warunku ortogonalnoci W
n
(x) [rwnanie (3.66)]
mamy:
I
mn
= W
m
(x)W
n
(x)w(x)(x)
m
(x)W
n
(x)[w(x)(x)]
dx
m
(x)[(x)W
n
(x)]w(x)dx
=
_

m
(x)W
n
(x)[w(x)(x)]dx
m
(x)(x)W
n
(x) [(x) +
n
]W
n
(x)w(x)dx
= (
0
+
n
)
mn
N
n
. (3.82)
Wielomiany W
m
i W
n
s wic rzeczywicie ortogonalne z wag w(x)(x).
2. (x) funkcja liniowa
Kadc w rwnaniu (3.67) = x i wykonujc rachunki otrzymujemy
w(x)(x) = C exp
__
x
0
+
1
s
s
ds
_
= Cx
0
e
1
x
. (3.83)
Nauczeni dowiadczeniem poprzedniego przypadku take i dla bdcego funk-
cj liniow rozdzielamy przedzia zmiennoci xa na dwa podprzedziay. Spe-
nienie warunku (3.65) bdzie moliwe jeeli ograniczymy interesujcy nas zakres
zmiennej x do wartoci nieujemnych (np. zmienna r w ukadzie wsprzdnych
sferycznych lub biegunowych) a parametry
0
i
1
bd te po odpowiedniej
stronie zera. Zauwamy, e postulujc w postaci funkcji liniowej dobrowol-
nie odrzucamy jeden z dwch stopni swobody problemu SturmaLiouvillea
a wic powinnimy konsekwentnie zadowoli si ju tylko jednym parametrem do
jego opisu. Pomy wic: C = 1,
1
= 1 i
0
= s + 1 (s > 1). Zamiast (3.83)
bdziemy mieli
w(x)(x) =
_
x
s+1
e
x
; x , 0; s > 1
0 x < 0,
(3.84)
B
G

A
G
H
albo
w(x) =
_
x
s
e
x
; x , 0; s > 1
0 x < 0.
(3.85)
Parametr s musi by wikszy od 1 z tych samych wzgldw, dla ktrych zadali-
my p, q > 1 dla przypadku kwadratowej funkcji . Okazuje si, e interesujce
rozwizania w postaci wielomianw uzyskamy dla s cakowitych: s = 0, 1, . . .. S
to stowarzyszone wielomiany Laguerrea:
W
n
(x; s)
def
= L
s
n
(x),
ktre dla s = 0 trac swj przydomek stowarzyszone i staj si zwykymi
wielomianami Laguerrea: L
n
(x) L
0
n
(x). Zwizek pomidzy nimi (a take ich
zwizki z funkcj konuentn ) poznalimy ju w podrozdziale 2.9 (por. take
podrozdzia 2.11). Mielimy tam [por. rwnanie (2.151)]:
L
s
n
(x) = (1)
s
d
s
dx
s
L
n+s
(x). (3.86)
Z powyszego wzoru atwo zrozumie dlaczego damy, aby parametr s by cako-
wity. Zauwamy te, e okrelenie funkcji wagowej (3.85) i wzr (3.86) pozostaj
w zgodzie z udowodnionym przed chwil twierdzeniem.
3. (x) staa
Kadc w rwnaniu (3.67) (x) = 1 otrzymujemy
w(x)(x) = w(x) = C exp
__
x
(
0
+
1
s)ds
_
= C exp
_
1
2
(x +

0
1
)
2
_
. (3.87)
Przyjmujc (x) jako sta zrezygnowalimy z obu stopni swobody problemu
a w takim razie przyjcie konkretnych wartoci staych
0,1
bdzie podyktowane
wygod i koniecznoci spenienia przez w(x) warunku (3.65). Kadziemy: C = 1,
0
= 0 i
1
= 2 otrzymujc funkcj wagow
w(x) = e
x
2
; < x < . (3.88)
Taka posta funkcji wagowej oznacza, e dopuszczamy moliwo zmiennoci x-a
bez adnych ogranicze. Wielomiany ortogonalne to ostatnia z moliwoci
wielomiany Hermitea:
W
n
(x) = H
n
(x)
spotkane ju w podrozdziaach 2.9 i 2.11.
B
G

A
G
H
Na zakoczenie tego podrozdziau zobaczmy, jak zale wartoci wasne rw-
nania (3.64) od wskanika wielomianu n i staych wystpujcych w funkcjach (x)
i (x) [(x) = constans = 0]. Piszc rwnanie (3.64) w jawnej postaci
(
0
+
1
x +
2
x
2
)
d
2
W
n
dx
2
+ (
0
+
1
x)
dW
n
dx
=
n
W
n
(x) (3.89)
i porwnujc wspczynniki przy x
n
po obu stronach rwnania otrzymujemy
n
= n(n
2
+
1
2
). (3.90)
Dla poszczeglnych rodzin wielomianw otrzymamy wic wartoci wasne
9
:
Wielomiany: W
n
(x)
n
Jacobiego J
p,q
n
(x) n(n +p +q + 1)
Gegenbauera G
m
n
(x) n(n + 2m+ 1)
Czebyszewa T
n
(x) n
2
Legendrea P
n
(x) n(n + 1)
Laguerrea L
n
(x) n
Hermitea H
n
(x) 2n
3.7 Wzr Rodriguesa. Funkcje tworzce. Reprezenta-
cje cakowe
Poznalimy wic wszystkie moliwe rozwizania problemu Sturma-Liouvillea w kla-
sie ortogonalnych wielomianw. Ale jakie s te wielomiany? Jak je mamy obli-
cza? Z podrozdziau 3.5 wynika wprawdzie, e wybr funkcji wagowej (okrela-
jcej przedzia zmiennej x) wraz z wyborem zbioru funkcji liniowo niezalenych
jednoznacznie okrelaj nasze wielomiany ale czy naprawd nie ma prostszej
drogi prowadzcej do wielomianw W
n
(x) ni ortogonalizacja Schmidta? Oczywi-
cie, jest taka droga a nawet dwie: wzr Rodriguesa, pozwalajcy nam przy
znajomoci w(x) i (x), kreowa wielomiany i tzw. metoda funkcji tworzcej,
o znacznie zreszt oglniejszych aspektach.
9
Wielomianom stowarzyszonym odpowiadaj te same wartoci wasne co zwykym.
B
G

A
G
H
164 Wzr Rodriguesa. Funkcje
Wzr Rodriguesa
Jest to wzr w postaci
W
n
(x) = J
n
1
w(x)
d
n
dx
n
[
n
(x)w(x)], (3.91)
gdzie staa J
n
musi by wyznaczona wedug innych, dodatkowych kryteriw
(patrz niej).
Dowd poprawnoci takiej wanie recepty na kreowanie ortogonalnych rodzin
W
n
(x) polega na werykacji ich ortogonalnoci z wag w(x):
_

m
(x)W
n
(x)w(x)dx I
mn
?
= N
n
mn
. (3.92)
Zamy, e n > m. Podstawiajc do (3.92) z (3.91) za W
n
i cakujc n razy przez
czci dostajemy:
1
J
n
I
mn
=
_

m
(x)
d
n
dx
n
[
n
(x)w(x)]dx
=
n1
k=0
(1)
k
[
d
k
dx
k
W
m
(x)]
d
n1k
dx
n1k
[
n
(x)w(x)]
+ (1)
n
_

d
n
W
m
dx
n

n
(x)w(x)dx. (3.93)
Ostatnia caka jest rwna zeru, ze wzgldu na zaoenie n > m, natomiast
zerowanie si wszystkich skadnikw sumy wystpujcej w (3.93) wynika z
Lematu: Jeeli pewna funkcja f(x) ma posta: f(x) =
k
(x)w(x)W
l
(x), to jej
pochodn mona zapisa jako: f
(x) =
k1
(x)w(x)V
l+1
(x), gdzie: W
l
, V
l+1
s
pewnymi wielomianami, odpowiednio ltego i (l + 1)ego stopnia.
Pozostawiamy zainteresowanemu Czytelnikowi zarwno dowd tego lematu
jak i wykazanie, przy jego pomocy (podstawienie: f(x) =
n
(x)w(x) i uoglnienie
na przypadek dowolnej, ltej pochodnej) znikania wyraenia I
mn
, okrelonego
przez (3.93). My zadowolimy si wypisaniem in extenso wzoru Rodriguesa dla
wszystkich poznanych wielomianw:
B
G

A
G
H
tworzce. Reprezentacje cakowe 165
J
p,q
n
(x) =
j
p,q
n
(1 x)
p
(1 +x)
q
d
n
dx
n
[(1 x)
p+n
(1 +x)
q+n
] (3.94)
G
m
n
(x) = g
m
n
(1 x
2
)
m
d
n
dx
n
[(1 x
2
)
n+m
] (3.95)
T
n
(x) = t
n
(1 x
2
)
1/2
d
n
dx
n
[(1 x
2
)
n1/2
] (3.96)
P
n
(x) = p
n
d
n
dx
n
[(1 x
2
)
n
] (3.97)
L
n
(x) = l
n
e
x
d
n
dx
n
[x
n
e
x
] (3.98)
L
s
n
(x) = l
s
n
e
x
x
s
d
n
dx
n
[x
n+s
e
x
] (3.99)
H
n
(x) = h
n
e
x
2 d
n
dx
n
(e
x
2
). (3.100)
Uylimy maych liter: j, . . . , h z odpowiedni iloci wskanikw, dla oznacze-
nia staych J
n
w okreleniach rnych wielomianw. Wydawaoby si, e stae te
powinny by tak dobrane, aby zapewni ortonormalno wielomianw. Tradycja
jednak chciaa inaczej i dlatego stae te dobiera si wedug innego kryterium. Jest
nim mianowicie wymg, aby wielomian zerowego stopnia W
0
(x) by rwny jed-
noci. Tak jest i w przypadku wielomianw Legendrea, Laguerrea i Hermitea,
a w zwizku z tym stae wystpujce w (3.97) i (3.100) to:
p
n
=
(1)
n
2
n
n!
, l
n
=
1
n!
, i h
n
= (1)
n
.
Pozostae stae nie bd dla nas specjalnie przydatne zainteresowany Czytel-
nik znajdzie je w podrcznikach lub moe sam sprbowa wyliczy je stosujc
powysze kryterium W
0
(x) = 1 albo metod, ktr zaprezentujemy w nastpnym
paragrae powiconym funkcji tworzcej.
Funkcje tworzce
Zarwno konstrukcj ortogonalnych wielomianw jak i badanie ich rnych
wasnoci mona przeprowadza posugujc si funkcjami tworzcymi. S to funk-
cje dwch zmiennych: x i np. t, posiadajce rozwinicia w szeregi MacLaurina
wzgldem zmiennej t:
g(x, t) =
k=0
c
n
(x) t
n
. (3.101)
B
G

A
G
H
166 Wzr Rodriguesa. Funkcje
Wspczynniki c
n
s funkcjami zmiennej x i oczywicie przy odpowiednim
doborze funkcji g(x, t) bd cile zwizane z konkretn rodzin wielomianw.
W wikszoci przypadkw bdziemy mieli wprost
c
n
(x) = W
n
(x);
czasami bdzie suszne bardziej oglne
c
n
(x) = C
n
W
n
(x),
gdzie stae C
n
mog zalee od n. Innymi sowy, oglnym zwizkiem wicym
wielomiany W
n
(x) z ich funkcj tworzc g
W
(x, t) bdzie
g
W
(x, t) =
k=0
C
n
W
n
(x) t
n
, (3.102)
i nty wielomian W
n
bdzie okrelony jako
W
n
(x) =
1
C
n
n!
n
g
W
(x, t)
t
n
t=0
. (3.103)
A wic i tym razem wygenerowanie ntego wielomianu sprowadza si do ob-
liczenia pochodnej ntego rzdu podobnie jak byo w przypadku formuy
Rodriguesa. Funkcje tworzce pozwalaj w prosty sposb uzyska pewne zwi-
zki wice wielomiany, a take ich pochodne, o rnych (w praktyce ssied-
nich) wartociach wskanika, tzw. zwizki rekurencyjne. Zamiast demonstrowa
to w przypadku oglnym przedyskutujemy tego typu procedury na przykadzie
wielomianw Legendrea (i funkcji Bessela okazuje si, e i dla nich istnieje
odpowiednik funkcji tworzcej
10
!) w nastpnym podrozdziale. Tutaj warto tyl-
ko wspomnie o tym, e w momencie kiedy znamy wartoci wielomianw W
0
(x)
i W
1
(x) (wyliczone np. z wzoru Rodriguesa) to zwizek rekurencyjny staje si
prostym algorytmem, wedug ktrego moemy wylicza warto wielomianu do-
wolnego stopnia np. W
k
(x) stosujc ten algorytm odpowiedni liczb razy
(k 2). Tak wanie dzieje si w komputerach, w ktrych wartoci funkcji specjal-
nych, a wic wielomianw ortogonalnych, funkcji Bessela, itp., wyliczane s przez
odpowiednie procedury biblioteczne oparte na relacjach rekurencyjnych.
Poytek z funkcji tworzcych nie ogranicza si jedynie do wzorw rekurencyj-
nych. Mona przy ich pomocy wylicza caki typu (3.92) co pokazane bdzie
take w nastpnym podrozdziale. Najistotniejszy jednak aspekt funkcji tworz-
cych to fakt, e ich sama posta moe by w niektrych przypadkach skojarzona
10
Nie zapominajmy, e funkcje Bessela por. wzr (2.54) nie s wielomianami!
B
G

A
G
H
tworzce. Reprezentacje cakowe 167
z pewnym elementarnym problemem zycznym. Tak bdzie w przypadku wielo-
mianw Legendrea ich funkcja tworzca (por. niej) bdzie po prostu poten-
cjaem punktowego adunku, umieszczonego poza pocztkiem ukadu. A w ogle
okae si, e rzetelny opis pola elektrostatycznego bez wielomianw Legendrea
jest niemoliwy. O tym w rozdziale 4. Natomiast na zakoczenie tego punktu
podamy funkcje tworzce dla trzech rodzin wielomianw: Jacobiego, Laguerrea
i Hermitea, ktre odpowiaday jakociowo rnym przypadkom przedziau zmien-
noci naszej zmiennej x.
Jacobi : g
J
(x, t) =
n=0
J
p,q
n
(x) t
n
=
2
pq
R
1
(1 t +R)
p
(1 +t +R)
q
; (3.104)
R =
_
1 2xt +t
2
, [t[ < 1.
Laguerre : g
L
(x, t) =
n=0
L
s
n
(x) t
n
=
e
(
xt
1t
)
(1 t)
s+1
. (3.105)
Hermite : g
H
(x, t) =
n=0
H
n
(x)
n!
t
n
= e
t
2
+2tx
. (3.106)
W powyszych wzorach podane ju s jawne postacie staych C
n
w przypadku wie-
lomianw Hermitea. Dla wielomianw Jacobiego wzr podajemy w postaci jak
najoglniejszej posta funkcji tworzcej dla wielomianw Legendrea (szczegl-
ny przypadek) znajdzie Czytelnik w rozdziale 4 albo odczyta z rwnania (3.104),
kadc w nim p = q = 0.
Reprezentacje cakowe (Wzory Schaei)
Fakt, e wielomiany mog by obliczane jako pochodne ntego rzdu pewnych
funkcji stanowi podstaw jeszcze jednej moliwej reprezentacji wielomianw orto-
gonalnych tzw. reprezentacji cakowej. W konwencji polegajcej na etykietowa-
niu kadego rwnania, zwizku lub problemu nazwiskiem jakiego matematyka ta
reprezentacja nosi nazw reprezentacji Schaei. Z teorii funkcji zmiennej zespolo-
nej wiadomo, e nta pochodna funkcji analitycznej f(z), obliczana w punkcie z
0
dana jest wzorem:
f
(n)
(z
0
) =
n!
2i
_
f()
( z
0
)
n+1
d, (3.107)
gdzie kontur cakowania obejmuje punkt z
0
, a funkcja f(z) jest analityczna w ob-
szarze ograniczonym konturem. Nasze funkcje tworzce s funkcjami analitycz-
nymi zmiennej t wynika to z faktu, e posiadaj one rozwinicia taylorowskie
B
G

A
G
H
168 Ortogonalne i zupene zbiory
typu (3.101). Wspczynniki tego rozwinicia to odpowiednie pochodne wzgl-
dem zmiennej t. A jeeli tak, to nic nie stoi na przeszkodzie, aby wzr (3.103)
przedstawi w postaci:
W
n
(x) =
1
C
n
1
2i
_
g
W
(x, )
n+1
d. (3.108)
Podobnie ze wzgldu na analityczno wyraenia
n
(x)w(x) (przy wszystkich mo-
liwych postaciach funkcji i w, dopuszczajcych rozwizania problemu wasnego
w klasie wielomianw) wzr Rodriguesa (3.91) te mona zapisa jako:
W
n
(x) = J
n
n!
2i
1
w(x)
_

n
()w()
( x)
n+1
d. (3.109)
Tego typu reprezentacje cakowe mog rwnie by uywane do wykazywania
zwizkw rekurencyjnych. Jednak ich podstawowe znaczenie to moliwo formal-
nego rozszerzenia okrelenia naszych funkcji W
n
na przypadek niecakowitego n.
Okazuje si to przydatne w pewnych sytuacjach, ktre jednak musz by trak-
towane z du ostronoci. Dla niecakowitych n funkcje podcakowe w cakach
konturowych staj si wieloznaczne i musimy uwaa, aby kontury cakowania na
paszczynie zespolonej nie zawieray w sobie punktw rozgazienia. Jak zwykle
w takich przypadkach paszczyzny zmiennej zespolonej musz zosta uzupenione
o odpowiednie linie cicia.
Zastosowanie reprezentacji cakowej w przypadku wielomianw Legendrea
i funkcji Bessela znajdzie Czytelnik w rozdziale 4.
3.8 Ortogonalne i zupene zbiory funkcji
Na zakoczenie naszego rozdziau powiconego problemowi SturmaLiouvillea
powrmy raz jeszcze do aspektu zupenoci zbiorw ortogonalnych funkcji, b-
dcych rozwizaniami odpowiednich rwna wasnych. Powiedzielimy ju, e to
wanie te dwie cechy zbioru: zupeno i ortogonalno pozwalaj dopasowa
do oglnikowe rozwizania rwna rniczkowych o pochodnych czstkowych
do konkretnych sytuacji zycznych. Z technicznego punktu widzenia owo do-
pasowanie polega na rozwijaniu pewnych funkcji, reprezentujcych warunki brze-
gowe, na szeregi funkcji wasnych danego operatora rniczkowego. Moliwo
a waciwie potrzeba rozwijania dowolnych funkcji w szereg okrelonego typu
wielomianw lub innych funkcji wasnych funkcji Bessela, funkcji trygonomet-
rycznych: sinnx, cos nx moe by traktowana jako swoisty zabieg lingwistycz-
ny. Hermitowski operator wystpujcy w rwnaniu opisie zjawiska zycznego
narzuca nam poprzez swoje funkcje wasne pewien jzyk, na ktry powinna
B
G

A
G
H
funkcji wasnych 169
zosta przetumaczona caa pozostaa informacja. Dopiero wtedy opis zjawiska
zycznego staje si wewntrznie spjny i klarowny. Zauwamy, e wybr konkret-
nego jzyka moe zosta wstpnie okrelony przez pewne do oglne atrybuty
problemu. Na przykad postulowana okresowo rozwizania ma due szanse do-
prowadzi nas do funkcji trygonometrycznych (szeregw Fouriera); ograniczony
obu- lub jedno-stronnie przedzia rzeczywistej zmiennej x do wielomianw Ja-
cobiego lub Laguerrea. Dla przedziau x-a (, ) mamy spore szanse spotka
wielomiany Hermitea. W kocu w nastpnym rozdziale zobaczymy jakiego
typu symetrie s opisywane jzykiem funkcji Bessela.
Zanim przejdziemy do pogbiania znajomoci tych swoistych jzykw obcych
sprbujmy sformuowa jeszcze par oglnych wiadomoci dotyczcych ich skad-
ni. Przypumy, e mamy do dyspozycji pewien zbir funkcji wasnych
n
(x). Dla
uproszczenia przyjmijmy, e s one rzeczywiste (jak i pozostae funkcje, ktre si
pojawi w tym podrozdziale) i ortonormalne z wag 1 dla x (a, b) tzn.
_
b
a
m
(x)
n
(x)dx =
mn
. (3.110)
Oznacza to przyjcie funkcji wagowej w(x) w postaci
w(x) =
_
1 a x b
0 x < a; x > b.
[Gdyby zamiast
n
dano nam do dyspozycji
n
tylko ortogonalne i to w do-
datku z wag w(x) ,= 1:
_
b
a
m
(x)
n
(x)w(x)dx =
mn
N
n
to funkcje
n
speniajce (3.110) skonstruowalibymy por. dyskusj wzorw
(3.24) i (3.55) jako
n
(x) =
1
N
n
n
(x)
_
w(x). ]
Funkcji
n
moemy uywa jako nieskoczenie wielowymiarowej bazy. Tak jak
ju to mwilimy: kada rozsdnie zachowujca si funkcja F(x) (co najmniej
przedziaami monotoniczna) moe by dana (mwic cile: przybliana z dowoln
dokadnoci) poprzez
F(x) =
n=0
a
n
n
(x), (3.111)
B
G

A
G
H
z wspczynnikami a
n
okrelonymi przez
a
n
=
_
b
a
F(x)
n
(x)dx. (3.112)
Reprezentacja delty Diraca
Rozwamy teraz sum
K(x, t) = K(t, x)
def
=
n=0
n
(x)
n
(t). (3.113)
Przypumy, e utworzymy cak
_
b
a
F(t)K(x, t)dt =
_
b
a
_
_
p=0
a
p
p
(t)
_
_
_

n=0
n
(x)
n
(t)
_
dt =
=
n,p/0
a
p
_
_
b
a
p
(t)
n
(t)dt
_

n
(x)
=
n,p/0
a
p
np
n
(x) =
p=0
a
p
p
(x)
= F(x). (3.114)
(Zmiana porzdku cakowania i sumowania w przeprowadzonych powyej obli-
czeniach niech bdzie usprawiedliwiona ewidentnym sukcesem kocowym rachun-
kw.)
Funkcja K(x, t) okrelona wzorem (3.113) zachowuje si dokadnie tak jak
nasza funkcja delta Diraca z podrozdziau 2.10! Moemy wic zapisa:
K(x, t) = (x t) =
k=0
k
(x)
k
(t). (3.115)
Druga z podstawowych wasnoci delty Diraca (por. wzory 2.186 2.189)
_
b
a
(x t)dx = 1; a < t < b
moe te by natychmiast wykazana, jeeli do rwnania (3.114) wstawi F(t) =
1 = F(x). Troch gorzej wyglda sprawa dla trzeciej wasnoci delty:
(x t) = 0 dla x ,= t;
B
G

A
G
H
funkcji wasnych 171
o ile atwo si pogodzi z tym, e dla x = t szereg
k=0
[
k
(x)]
2
def
= K(x, x) = (0)
(w ktrym funkcje
n
mogyby by np. wielomianami nego stopnia) ju na
oko jest rozbieny, to nie bardzo widzimy jak to jest dla x ,= t? Nie bdziemy
jednak zagbia si w ten problem; zauwamy tylko, e wasno (x) = 0 dla
x ,= 0 bya nam de facto potrzebna pod znakiem caki... Sprbujemy za to po-
kaza, na przykadzie z teorii transportu promieniowania, jakie mog by poytki
z przedstawienia delty Diraca przy pomocy szeregu typu rwnania (3.115).
Przykad: transport kwantw gamma
Moliwo rozwinicia delty Diraca w szereg funkcji wasnych pozwala wpro-
wadzi do rwna pewne dodatkowe warunki narzucone na zmienne wystpujce
w opisie danego problemu. W teorii transportu kwantw gamma rozpatruje-
my czsto bilans kwantw pojawiajcych si i znikajcych w otoczeniu danego
punktu orodka. Te pojawiajce si kwanty mog pochodzi midzy innymi z roz-
prosze komptonowskich kwantw o wyszych energiach (mniejszej dugoci fali).
Przypumy, e interesuje nas wanie strumie (, ) rozproszonych kwantw
gamma, o okrelonej dugoci fali i poruszajcych si w kierunku okrelonym
przez jednostkowy wektor , ktry tworzy kty: biegunowy i azymutalny z od-
powiednimi osiami ukadu wsprzdnych. Strumie taki moglibymy prbowa
przedstawi w postaci caki
(, )
?
=
_

s
(
, )(
, )d
. (3.116)
W powyszym wzorze
s
to przekrj czynny na rozproszenie komptonowskie,
a podwjna caka oznacza, e zbieramy wszystkie przyczynkirozproszenia od
kwantw o dugociach fali
i kierunku . Ale te dwie ostatnie wielkoci nie s

dowolne! S one powizane z atrybutami naszych rozproszonych kwantw i
wzorem Comptona:

= 1
(3.117)
= 1 cos cos
+ sin sin
cos(
),
w ktrym wszelkie primowane wielkoci odnosz si do fotonu podlegajcego
aktowi rozpraszania. Dlatego poprawny wzr na strumie rozproszonych kwan-
tw to zamiast (3.116)
(, ) =
_

s
(
)(
)
(1 +
)
2
d
. (3.118)
B
G

A
G
H
(Komptonowski przekrj czynny zaley tylko od dugoci fali rozpraszajcego si
kwantu; czynnik 1/2 pojawia si ze wzgldw normalizacyjnych.) Argument delty
ma posta nieco bardziej skomplikowan ni standardowe x t. Niemniej jednak
wzr (3.115) prowadzi do:
(1 +
)
2
=
l=0
P
l
(1 +
)P
l
(
).
Wybralimy bez wikszego zastanawiania si wielomiany Legendrea bo . . . argu-
ment
1 zmienia si w granicach 1 do 1! Dugo fali fotonu w wyniku

rozproszenia moe wzrosn co najwyej o dwie jednostki (tzw. jednostki komp-
tonowskie).
Ale to nie jeszcze nie wszystko. Te same wielomiany Legendrea mog by
uyte do rozwinicia funkcji (, ) i (
):
(, ) =
k=0
c
k
()P
k
(cos ) (3.119)
(
) =
k=0
c
k
(
)P
k
(cos
). (3.120)
Wspczynniki rozwinicia zale od dugoci fali fotonw, natomiast caa zale-
no ktowa tkwi w wielomianach Legendrea (N.B. rozpraszanie komptonow-
skie jest osiowo symetryczne). Po takich zabiegach rwnanie (3.118) przybiera
posta:
k=0
c
k
()P
k
(cos ) = (3.121)
_

s
(
l=0
P
l
(1 +
)P
l
(
k=0
c
k
(
)P
k
(cos
)d
.
Wyglda to delikatnie mwic skomplikowanie, ale za to wszystkie za-
lenoci ktowe s wyraone w jzyku wielomianw Legendrea. Wszystkie? No,
nie cakiem: argument
kryje w sobie jeszcze zalenoci od ktw azymutal-

nych: i
, wymieszane z zalenociami od ktw biegunowych: i
[por. wzr
(3.117)]. Okazuje si, e i na to znajdzie si rada, wielomiany P
l
(
) mona
zastpi . . . rozwiniciem w szereg stowarzyszonych wielomianw Legendrea
11
:
P
l
(
) =
l
m=l
(1)
m
(l m)!
(l +m)!
P
|m|
l
(cos )P
|m|
l
(cos
)e
im(
)
.
11
Czytelnik, ktrego interesuje sposb, w jaki mona uzyska to rozwinicie moe poszuka
wskazwek np. w podrczniku Mechanika kwantowa L. Schia.
B
G

A
G
H
funkcji wasnych 173
Oznacza to dalsz komplikacj wzoru (3.121). Ale w praktyce w tego typu rachun-
kach szeregi nieskoczone sumy zostaj zastpione przez sumy zawierajce
dwa, trzy skadniki. Rwnanie typu (3.121) rozpada si wwczas na ukad dwch
lub trzech rwna. Jest to ukad rwna cakowych, ktry mona rozwizywa
np. metodami iteracyjnymi. Dokadniejsze omwienie problemw przy tym poja-
wiajcych si wykroczyoby jednak daleko poza ramy tego wykadu.
Funkcja Greena
Poznana przed chwil reprezentacja delty Diraca w postaci szeregu iloczynw
funkcji wasnych moe by punktem wyjcia do konstrukcji funkcji Greena dla
niejednorodnego rwnania rniczkowego. W rozdziale 2.10 omawialimy niejed-
norodne rwnanie Poissona:
(r) = (r).
Tutaj zajmijmy si w formie przykadu rwnaniem Helmholtza:
(r) +k
2
(r) = (r), (3.122)
ktrego jednorodny odpowiednik : (r) +k
2
(r) = 0 ma ewidentn posta pro-
blemu wasnego. Przypumy, e udao nam si znale funkcje i wartoci wasne
tego problemu
12
, speniajce:
n
(r) +k
2
n
n
(r) = 0. (3.123)
Rozwizania rwnania niejednorodnego (3.122) poszukujemy w postaci caki (por.
podrozdzia 2.10):
(r
1
) =
_
V
2
G(r
1
, r
2
)(r
2
)d
2
, (3.124)
gdzie funkcja Greena, G(r
1
, r
2
) spenia rwnanie niejednorodne (3.122) z punkto-
wym rdem:
(1)
G(r
1
, r
2
) +k
2
G(r
1
, r
2
) = (r
1
r
2
). (3.125)
(Wskanik
(1)
przy operatorze ma przypomina, wzgldem ktrych wsprzd-
nych obliczane s pochodne.) Wystpujca po prawej stronie delta ma swoje roz-
winicie (3.115):
(r
1
r
2
) =
n=0
n
(r
1
)
n
(r
2
); (3.126)
12
Oznacza to, e dysponowalimy pewnymi, dodatkowymi przesankami dotyczcymi zacho-
wania si rozwiza i/lub ich pochodnych na brzegu obszaru.
B
G

A
G
H
pomy analogicznie
G(r
1
, r
2
) =
n=0
g
n
(r
2
)
n
(r
1
). (3.127)
Wspczynniki g
n
(r
2
) wyliczymy podstawiajc z rwna (3.126) i (3.127) do
(3.125). Otrzymujemy
(1)
n=0
g
n
(r
2
)
n
(r
1
) +k
2
n=0
g
n
(r
2
)
n
(r
1
) =
n=0
n
(r
1
)
n
(r
2
), (3.128)
a po skorzystaniu z rwnania (3.123)
n=0
g
n
(r
2
)k
2
n
n
(r
1
) +k
2
n=0
g
n
(r
2
)
n
(r
1
) =
n=0
n
(r
1
)
n
(r
2
). (3.129)
Przyrwnanie do siebie wspczynnikw funkcji
n
(r
1
) po obu stronach rwnania
(3.129) prowadzi do wyraenia dla wspczynnikw g
n
(r
2
):
g
n
(r
2
) =

n
(r
2
)
k
2
n
k
2
(3.130)
a zatem szukana posta funkcji Greena to
G(r
1
, r
2
) =
n=0
n
(r
1
)
n
(r
2
)
k
2
n
k
2
. (3.131)
Taka wanie posta funkcji Greena moe zosta z powodzeniem do konstrukcji
caki szczeglnej rwnania niejednorodnego [wzr (3.124)]. Zauwamy jedynie, e
metody tej nie da si zastosowa, jeeli warto parametru k w rwnaniu niejedno-
rodnym (3.122) rwna jest ktrejkolwiek z wartoci wasnych k
n
odpowiedniego
rwnania jednorodnego (3.123). W dodatku, aby powysze wzory pozostaway
suszne powinno istnie jednojednoznaczne przyporzdkowanie pomidzy funk-
cjami i wartociami wasnymi wartoci wasne nie powinny by zdegenerowane.
Problemy te pojawi si jeszcze w toku naszego wykadu w rozdziale powi-
conym rwnaniom cakowym.
3.9 Podsumowanie
Omwione zostao rwnanie wasne operatora rniczkowego drugiego rzdu o po-
staci samosprzonej. Jeeli obiektami dziaania operatora s elementy przestrzeni
funkcyjnej z okrelonym iloczynem wewntrznym, a samo dziaanie traktowa jak
B
G

A
G
H
Podsumowanie 175
uoglniony obrt, to wasno samosprzonoci ma prost interpretacj: ilo-
czyn wewntrzny dwch funkcji, z ktrych jedna podlega dziaaniu operatora jest
taki sam, bez wzgldu na to, na ktry z czynnikw iloczynu dziaa operator.
Warunek samosprzonoci operatora mona sformuowa w postaci zespou
dwch warunkw: jeden z nich odnosi si do samej postaci operatora (a wynika
z pewnych relacji, ktre musz zachodzi pomidzy wspczynnikami poszcze-
glnych pochodnych), drugi wymaga odpowiedniego zachowania si funkcji, na
ktre dziaa operator, bd funkcji wystpujcych w jego okreleniu, na kracach
przedziau zmiennej niezalenej rwnania. Dopiero przy tak okrelonym zespole:
operator w postaci samosprzonej + warunki na kracach przedziau uzyskujemy
rozwizania problemu wasnego. Posta tego ostatniego moe by odczytana jako
pytanie: dla jakich funkcji dziaanie zadanego operatora sprowadza si do prze-
mnoenia ich przez pewn sta liczb i jakie to s liczby? Liczby te to wartoci
wasne operatora, a odpowiadajce im funkcje to funkcje wasne operatora.
Dla operatorw samosprzonych wartoci wasne s rzeczywiste i tworz zbir
przeliczalny, natomiast funkcje wasne tworz ortogonalny zbir zupeny, a wic
mog stanowi baz przestrzeni funkcyjnej. Uycie konkretnej bazy w przestrze-
ni funkcyjnej (take wektorowej) mona traktowa jako wybr pewnego jzyka,
w ktrym zapisana powinna by caa informacja dotyczca okrelonego proble-
mu. Jeeli rozwizujemy rwnanie rniczkowe o pochodnych czstkowych i po
drodze musimy rozwiza problem wasny okrelonego operatora rniczkowego,
to warunki brzegowe ktre powinno spenia rozwizanie wyjciowego rwnania
musz by sformuowane przy uyciu bazy, jak bdzie znaleziony zbir funk-
cji wasnych tego operatora. Taki wanie zabieg translatorski pozwala, midzy
innymi, wyznaczy przeliczalne cigi nieokrelonych staych multyplikatywnych
wystpujcych w oglnej postaci rozwizania kadego rwnania rniczkowego
o pochodnych czstkowych.
W rozdziale poznalimy klasykacj rozwiza problemu wasnego w klasie
wielomianw. Trzy typy przedziau: obustronnie ograniczony (np. [1, 1]), jedno-
stronnie ograniczony [np. [0, )] i nieograniczony (, ) s skojarzone
z trzema typami funkcji wagowej i z trzema rodzinami wielomianw, odpowied-
nio: Jacobiego, Laguerrea i Hermitea. Najbardziej znanymi przedstawicielami
pierwszej rodziny s wielomiany Legendrea i Czebyszewa.
Na zakoczenie rozdziau pokazany jest sposb, w jaki ortogonalne funkcje
wasne mog by uyte do konstrukcji wprowadzonych w Rozdziale 2 funkcji
delta Diraca i funkcji Greena. Podany przykad uzmysawia Czytelnikowi, e rola
delty Diraca moe take polega na formalnym zapisie pewnych zwizkw, ja-
kie musz zachodzi pomidzy pewnymi wielkociami zycznymi, wystpujcymi
rwnoczenie w danym rwnaniu.
B
G

A
G
H
176 Literatura do rozdziau 3.
Literatura
[1] Byron,F.W., FULLER,R.,W.: Matematyka w zyce klasycznej i kwantowej,
t.I. Warszawa, PWN 1973
[2] Budak,B.M., Samarski,A.,A., Tichonow,A.,N.: Zadania i problemy zyki ma-
tematycznej. Warszawa, PWN 1965
[3] Titchmarsch,E.,C.: Eigenfunction Expansions Associated with Second Order
Dierential Equations. London, Oxford University Press 1962 (Vol.I,Sec.Ed),
1958 (Vol.II)
B
G

A
G
H
Rozdzia 4
Legendre, Bessel i troch zyki
Chcemy teraz porozmawia nieco szczegowiej o rwnaniach Legendrea i Bes-
sela i o ich rozwizaniach wielomianach Legendrea i funkcjach Bessela (tych
ostatnich jest zreszt kilka rodzajw). Powicamy osobny rozdzia tym funkcjom
specjalnym, bo na to rzeczywicie zasuguj. Cay szereg podstawowych proble-
mw zyki jest formuowany wanie w ich jzyku. Zreszt mielimy ju paro-
krotnie okazj zetkn si z wielomianami Legendrea, ktre pojawiaj si zawsze,
gdy mamy do czynienia z operatorem Laplacea wyraonym w ukadzie wsprzd-
nych biegunowych sferycznych. Funkcje (i rwnanie) Bessela s powizane z innym
typem symetrii symetri cylindryczn i dlatego funkcje Bessela nazywa si cz-
sto funkcjami cylindrycznymi. Mnogo problemw zycznych prowadzcych do
rwnania Bessela, bd do rwna blisko z nim spowinowaconych jest doprawdy
imponujca i nasze skpe wiadomoci o tym rwnaniu (por. podrozdziay 2.5 i 2.9)
wymagaj poszerzenia.
4.1 Wielomiany Legendrea
4.1.1 Funkcja tworzca wielomianw Legendrea a potencjay mul-
tipoli elektrycznych
W podrozdziale 3.7 zapisalimy wzr 3.104 ogln posta funkcji tworzcej
dla wielomianw Jacobiego. Kadc w tym wzorze p = q = 0 otrzymujemy funkcj
tworzc wielomianw Legendrea
g(x, t) =
1
1 2xt +t
2
=
n=0
P
n
(x)t
n
(4.1)
177
B
G

A
G
H
178 Wielomiany Legendrea
albo pamitajc, e x = cos
g(cos , t) =
1
1 2 cos t +t
2
=
n=0
P
n
(cos )t
n
. (4.2)
We wspomnianym podrozdziale powiedzielimy te, e funkcja tworzca ma bez-
poredni interpretacj zyczn zwizan z potencjaem pola elektrostatyczne-
go. Rzeczywicie, jeeli rozpatrzy pole wytwarzane przez punktowy adunek q
umieszczony na osi 0z w punkcie a (a ,= 0) por. rys.4.1(a) to potencja pola
w punkcie P jest rwny
P
=
1
4
0
q
r
P
, (4.3)
gdzie r
P
jest odlegoci punktu, w ktrym szukamy potencjau pola od punktu
p
r
r
s
r r
r
(a) (b) (c)
` ` `
`
+q +q
q +q
+q
2q
+a
a
+a
a
+a
0 0 0
r r r
r
P
r
P
r
P
z z z
P P P

Rysunek 4.1: Proste konguracje adunkw, ktrych potencjay wyraaj si przez
wielomiany Legendrea: (a) monopol w punkcie r ,= 0; (b) dipol i
(c) liniowy kwadrupol
w ktrym umieszczony jest adunek: r
P
= [r a[. Z rysunku wynika, e
r
2
P
= r
2
+a
2
2ar cos = r
2
_
1 2
a
r
cos +
a
2
r
2
_
. (4.4)
Oznaczajc a/r przez t moemy przeksztaci wzr (4.3) w
P
=
1
4
0
q
r
1
1 2 cos t +t
2
, (4.5)
B
G

A
G
H
a potencjay multipoli elektrycznych 179
wyraenie rwne, z dokadnoci do staej multyplikatywnej, funkcji tworzcej
g(x, ) z rwnania (4.2). Wyraenie to, pod warunkiem e [t[ < 1, a wic r > a,
moe by przedstawione w postaci szeregu potgowego
1
P
=
1
4
0
q
r
n=0
P
n
(cos ) t
n
=
1
4
0
q
r
n=0
P
n
(cos )
_
a
r
_
n
. (4.6)
Przedstawienie przy uyciu wielomianw Legendrea potencjau punktowego a-
dunku, zlokalizowanego poza pocztkiem ukadu wsprzdnych, jest take mo-
liwe dla r < a. Zmienna t w tym przypadku bdzie rwna: t = r/a, a wzr (4.4)
to
r
2
P
= r
2
+a
2
2ar cos = a
2
_
1 2
r
a
cos +
r
2
a
2
_
.
Zapis, uwzgldniajcy oba przypadki, uzyskamy wprowadzajc oznaczenia:
r
>
= max([r[ , [a[)
r
<
= min([r[ , [a[) (4.7)
gdzie max i min oznaczaj odpowiednio wiksz i mniejsz z dwch wartoci.
Przy takich oznaczeniach potencja w punkcie P pola wytwarzanego przez adu-
nek umieszczony w punkcie z = a mona zapisa jako
P
=
1
4
0
q
r
>
n=0
P
n
(cos )
_
r
<
r
>
_
n
. (4.8)
Jeeli na osi 0z w punkcie o wsprzdnej z = a umieci dodatkowy a-
dunek elektryczny q to powstaa konguracja dwch adunkw stanowi dipol
elektryczny (rys.4.1(b)). Formalnie konguracja dipola odpowiada przypadkowi
granicznemu: przy odlegoci wzajemnej 2a obu adunkw dcej do zera i wiel-
koci adunku q dcej do nieskoczonoci, przy czym iloczyn tych dwch wielko-
ci moment dipolowy /
d
= 2aq pozostaje wartoci skoczon. Potencja dipola
uzyskujemy z zasady superpozycji: potencja ukadu adunkw rwny jest sumie
potencjaw poszczeglnych adunkw. Potencja adunku q w punkcie P to
zgodnie z rwn. (4.6) w ktrym t = a/r
2
P
=
1
4
0
q
r
n=0
P
n
(cos ) t
n
=
1
4
0
q
r
n=0
P
n
(cos )
_
a
r
_
n
, (4.9)
1
Szereg (4.6) jest zbieny przy |t| < 1 bez wzgldu na warto x = cos . Wynika to z faktu, e
|P
n
(cos )| 1 (wykaemy to niebawem). Dla |x| < 1 szereg (4.6) jest take zbieny dla |t| = 1.
2
Zmiana znaku t w argumencie funkcji tworzcej: 1 2 cos t bdzie skompensowana przez
zmian znaku kosinusa: , cos cos .
B
G

A
G
H
a cakowity potencja dipola to suma potencjaw okrelonych wzorami (4.6)
i (4.9) w ktrej dokonujemy wspomnianego wyej przejcia granicznego:
=
dipol
= lim
a0;q
aq=constans
1
4
0
q
r
n=0
_
P
n
(cos )
_
a
r
_
n
P
n
(cos )
_
a
r
_
n
_
= lim
a0;q
aq=constans
1
4
0
q
r
2
_
a
r
P
1
(cos ) +
_
a
r
_
3
P
3
(cos ) +. . .
_
=
2aq
4
0
P
1
(cos )
r
2
=
/
d
4
0
cos
r
2
. (4.10)
Gdyby nasz konguracj bya konguracja liniowego kwadrupola: dwa adun-
ki dodatnie q w punktach z = a i ujemny adunek 2q w pocztku ukadu
(rys.4.1(c)), przy czym odlegoci i wielkoci adunkw naley traktowa znowu
jako wielkoci graniczne: a 0, q , qa
2
= constans, to skadajc przyczynki
od trzech adunkw uzyskamy:
kwadrupol
= lim
a0;q
a
2
q=constans
1
4
0
q
r
n=0
_
P
n
(cos )
_
a
r
_
n
+P
n
(cos )
_
a
r
_
n
2
_
= lim
a0;q
a
2
q=constans
1
4
0
q
r
2
_
_
a
r
_
2
P
2
(cos ) +
_
a
r
_
4
P
4
(cos ) +. . .
_
=
2a
2
q
4
0
P
2
(cos )
r
3
=
/
kw
4
0
3 cos
2
1
4r
3
. (4.11)
gdzie przez /
kw
oznaczylimy iloczyn 4qa
2
moment kwadrupolowy.
W podobny sposb konstruujemy potencjay innych konguracji adunkw
multipoli wyszych rzdw. Kady z nich charakteryzuje si momentem multi-
polowym proporcjonalnym do coraz wyszej potgi charakterystycznego wymiaru
mutipola (a), a wic dcym do zera coraz szybciej, gdy a 0. W praktyce,
dowolna konguracja adunku odpowiadajca pewnej rzeczywistej sytuacji (tzn.
przy a ,= 0) moe by przybliana z dowoln, narzucon z gry dokadnoci
przez superpozycj skoczonej liczby multipoli.
Przydatno wielomianw Legendrea do opisu potencjau pola elektrostatycz-
nego nie jest niczym niespodziewanym. Przecie ju w pierwszym rozdziale wypi-
sujc oglne rozwizanie rwnania Laplacea mwilimy o tym, e cz tego roz-
wizania zawierajca potgi ujemne zmiennej r odpowiada polu wytwarzanemu
przez multipole elektryczne, umieszczone praktycznie w pocztku ukadu wsp-
rzdnych. Fakt, e stowarzyszone wielomiany Legendrea stay si zwykymi to
konsekwencja pojawienia si w problemie symetrii rozkadw adunkw wzgldem
osi 0z.
B
G

A
G
H
tworzca, relacje rekurencyjne 181
4.1.2 Funkcja tworzca i relacje rekurencyjne
Wspominalimy ju, e funkcja tworzca pozwala na okrelenie zwizkw pomi-
dzy wielomianami (i ich pochodnymi) o rnych wartociach wskanika. Aby u-
zyska takie relacje rekurencyjne, zrniczkujmy wzr (4.1) wzgldem zmiennej t.
Otrzymamy tosamo
(1 2xt +t
2
)
g
t
+ (t x)g = 0. (4.12)
Podstawiajc do powyszej tosamoci za g(x, t) szereg

n=0
P
n
(x)t
n
, ktry ze
wzgldu na jednostajn zbieno mona rniczkowa wyraz po wyrazie, otrzy-
mujemy
(1 2tx +t
2
)
n=0
nP
n
(x)t
n1
+ (t x)
n=0
P
n
(x)t
n
= 0. (4.13)
Przyrwnanie do zera wspczynnika przy t
n
prowadzi do
(n + 1)P
n+1
(x) (2n + 1)xP
n
(x) +nP
n1
(x) = 0; n = 1, 2 . . . (4.14)
Powyszy wzr, wicy ze sob trzy kolejne wielomiany, jest typowym zwiz-
kiem rekurencyjnym dla funkcji specjalnych. Moe on suy do sukcesywnego
wyliczania kolejnych wielomianw, jeeli tylko znane s (np. wyliczone z wzoru
Rodriguesa) dwa pierwsze: w tym przypadku P
0
(x) i P
1
(x).
W analogiczny sposb, rniczkowanie funkcji tworzcej wzgldem jej drugiej
zmiennej prowadzi do
(1 2xt +t
2
)
g
x
t g = 0. (4.15)
a podstawienie za g(x, t) szeregu (4.1) i przyrwnanie do zera wspczynnika przy
t
n+1
daje zwizek rekurencyjny
P
n+1
(x) 2xP
n
(x) +P
n1
(x) P
n
(x) = 0; n = 1, 2, . . . (4.16)
Kolejne zwizki rekurencyjne mona uzyska rniczkujc (4.14) wzgldem x i eli-
minujc z tak uzyskanej tosamoci oraz z rwnania (4.16) raz P
n1
(x) a raz
P
n+1
(x):
P
n+1
(x) xP
n
(x) = (n + 1)P
n
(x), n = 0, 1, . . . (4.17)
xP
n
(x) P
n1
(x) = nP
n
(x). n = 1, 2, . . . (4.18)
Dodajc stronami (4.17) i (4.18) otrzymujemy zwizek
P
n+1
(x) P
n1
(x) = (2n + 1)P
n
(x), (4.19)
B
G

A
G
H
182 Wielomiany Legendrea funkcja
czsto wykorzystywany w obliczeniach caek, ktre pojawiaj si przy rozkadaniu
rnych funkcji na szereg wielomianw Legendrea (por. nastpny podrozdzia).
Na koniec, zmieniajc w (4.17) wskanik z n na n 1 i eliminujc z tak
uzyskanego zwizku i zwizku (4.18) P
n1
(x) otrzymamy
(1 x
2
)P
n
(x) = nP
n1
(x) nxP
n
(x). n = 1, 2 . . . (4.20)
Rniczkujc raz jeszcze wzr (4.20) i podstawiajc za P
n1
(x) z relacji (4.18)
dostajemy rwnanie Legendrea:
[(1 x
2
)P
n
(x)]
+n(n + 1)P
n
(x) = 0. n = 0, 1, . . . (4.21)
Funkcja tworzca oprcz relacji rekurencyjnych moe take dostarczy innych
informacji o bardziej szczegowej naturze. Na przykad wartoci wielomianw
w punktach: skrajnych i centralnym przedziau zmiennej x
P
n
(1) = 1, (4.22)
P
n
(1) = (1)
n
, (4.23)
P
2n+1
(0) = 0, (4.24)
(1)
n
P
2n
(0) =
1 3 . . . (2n 1)
2 4 . . . (2n)
=
(2n 1)!!
2
n
n!
, (4.25)
n = 0, 1, 2, . . . .
otrzymujemy kadc odpowiednie wartoci xa (1, 1 lub 0) w okreleniu funkcji
tworzcej (4.1) a nastpnie rozwijajc tak otrzymane wyraenia w szereg MacLau-
rina zmiennej t. Zerowanie si w zerze wielomianw o nieparzystych wskanikach
wzr (4.24) wynika te bezporednio z okrelonej parzystoci wielomianw
Legendrea (por. podrozdzia 2.4):
P
n
(x) = (1)
n
P
n
(x). (4.26)
Mona te uy funkcji tworzcej do wyliczenia normy wielomianw Legen-
drea, tzn. do wyliczenia caki
_
+1
1
P
m
(x)P
n
(x)dx
przy identycznych wskanikach n = m. To, e powysza caka jest rwna zeru dla
n ,= m wynika z teorii problemu wasnego (rozdzia 3), niemniej jednak nieufny
Czytelnik mgby zechcie sprawdzi jeszcze raz t wasno ortogonalnoci.
Mona to zrobi np. podstawiajc za jeden z wielomianw (ten o wikszej war-
toci wskanika niech to bdzie n) z wzoru Rodriguesa a nastpnie cakujc
B
G

A
G
H
n-krotnie przez czci dokadnie tak samo jak zrobilimy w przypadku dysku-
sji poprawnoci wzoru Rodriguesa (por. podrozdzia 3.7). Dla n = m wygodnie
jest skorzysta z wyraenia na kwadrat funkcji tworzcej:
1
1 2xt +t
2
=
n=0
P
n
(x)t
n
m=0
P
m
(x)t
m
. (4.27)
Cakujc obie strony wzgldem x w granicach od 1 do +1 i korzystajc z zero-
wania si caek dla n ,= m otrzymujemy natychmiast
I
def
=
_
+1
1
dx
1 2xt +t
2
=
n=0
__
1
1
P
2
n
(x)dx
_
t
2n
dx. (4.28)
Aby policzy cak po lewej stronie podstawiamy: u = 1 2xt +t
2
. Mamy
I =
1
2t
_
(1+t)
2
(1t)
2
du
u
==
1
t
[ln(1 +t) ln(1 t)]
= . . . [t[ < 1 . . . =
1
t
_
(t
t
2
2
+
t
3
3
. . .) (t
t
2
2

t
3
3
. . .)
_
=
1
t
n=0
2t
2n+1
2n + 1
=
n=0
2
2n + 1
t
2n
.
Pozostaje ju tylko porwnanie wspczynnikw potg t
2n
, prowadzce do
_
1
1
P
2
n
(x)dx =
2
2n + 1
. (4.29)
Na zakoczenie tego nie pretendujcego wcale do kompletnoci przegldu po-
ytkw pyncych z posugiwania si funkcj tworzc warto poda jej bezporedni
zwizek z wzorem Rodriguesa, ktry w naszym schemacie stanowi uniwer-
saln recept na kreowanie wielomianw. Skorzystamy tu z reprezentacji cakowej
(por. wzr 3.108):
P
n
(x) =
1
2
n
n!
d
n
dx
n
(x
2
1)
n
=
(1)
n
2
n
1
2i
_
C
(1
2
)
n
( x)
n+1
d, (4.30)
gdzie kontur cakowania C obejmuje punkt x. Przyjmujc za C koo jednostkowe
K(0, 1) na paszczynie zespolonej (
(por. rys.4.2a) i podstawiajc tak okrelone

P
n
za wspczynniki potg t
n
do okrelenia funkcji tworzcej (4.1) otrzymujemy
(po zwykej zamianie porzdku cakowania i sumowania):
g(x, t) =
1
2i
_
||=1
d
x
n=0
(1)
n
2
n
_
1
2
x
_
n
t
n
. (4.31)
B
G

A
G
H
Wystpujcy pod znakiem caki szereg jest szeregiem geometrycznym aby
znale jego sum naleaoby sprawdzi czy iloraz szeregu jest, co do wartoci
bezwzgldnej, zawsze mniejszy od jednoci. Poniewa z zaoenia t < 1 musimy
zwerykowa

1
2
1
2
x
?
1. (4.32)
Aby to zrobi zauwamy, e punkty: 1, 1, na paszczynie s wierzchokami
trjkta prostoktnego, ktrego pole S jest rwne
1
2
[1 [[1 + [ albo
1
2
[1
(1)] h (por. rys.4.2a). Z rysunku 4.2 wynika, e dla wszystkich lecych na
Rysunek 4.2: Rne kontury cakowania dla reprezentacji cakowych wielomianw
Legendrea
kole jednostkowym zachodzi
[ x[ , h = S =
1
2
[1
2
[
i dzielc stronami powysz nierwno przez [ x[ wykazujemy suszno wzoru
(4.32). Szereg pod cak w wzorze (4.31) mona wic zastpi jego sum. Prowadzi
to do nieskomplikowanej caki:
g(x, t) =
1
2i
_
||=1
2/t d
2
t
+
2
t
x 1
=
1
2i
2
t
_
||=1
d
(
+
)(
)
,
gdzie
= (1
1 2xt +t
2
)/t s biegunami pierwszego rzdu funkcji podca-
kowej. Caka bdzie rwna sumie residuw funkcji podcakowej w jej osobliwo-
ciach biegunowych, przemnoonej przez 2i, a poniewa tylko jeden biegun (
)
B
G

A
G
H
znajduje si wewntrz konturu cakowania to
g(x, t) =
1
2i
2
t
1
+
2i =
1
1 2xt +t
2
(4.33)
co naleao wykaza.
Zastosowanie wzoru Schaei pozwala take na skonstruowanie reprezentacji
cakowej wielomianw Legendrea w postaci caki rzeczywistej. W tym celu zmo-
dykujmy kontur cakowania wystpujcy w wzorze (4.30) i zamiast jednostkowe-
go koa na paszczynie zespolonej (o rodku w pocztku ukadu wsprzdnych)
wemy koo o rodku w punkcie = x i o promieniu =
_
[x
2
1[ (jest to rzdna
lecego na wspomnianym kole jednostkowym punktu, ktrego odcita rwna jest
x por. rys.4.2b). Na tego typu modykacj zezwala twierdzenie cakowe Cau-
chyego i, oczywicie, ksztat funkcji podcakowej w (4.30). Zmienna cakowania,
, wyraa si teraz jako:
= x +e
i
= x +i
_
x
2
1e
i
= x +
_
x
2
1e
i
; = +/2;
i, w konsekwencji
d =
_
x
2
1ie
i
d; (
2
1)
n
= ( 1)
n
( + 1)
n
; x =
_
x
2
1e
i
.
Podstawiajc z powyszych wzorw do caki (4.30) otrzymujemy wyraenie na
wielomian P
n
(x) w postaci
P
n
(x) =
1
2i
_

_
(x 1 +
x
2
1e
i
)(x + 1 +
x
2
1e
i
)
2
x
2
1 e
i
_
n
id
=
1
2i
_

_
x
2
+ 2x
x
2
1e
i
+ (x
2
1)e
2i
1)
2
x
2
1 e
i
_
n
id
=
1
2
_

_
(x
2
1)(e
2i
+ 1)
2
x
2
1 e
i
+ x
_
n
d
=
1
_

0
(x +
_
x
2
1 cos )
n
d. (4.34)
Wzr (4.34) nazywa si cak Laplacea. To czy wstawimy dodatni czy ujemn
warto pierwiastka

x
2
1 nie ma znaczenia jeeli wystpujcy w funkcji
podcakowej dwumian podniesiemy do n-tej potgi a nastpnie wycakujemy wy-
raz po wyrazie to i tak nieparzyste potgi kosinusa (a wic i pierwiastka) dadz
przyczynki rwne zeru.
Wanie z caki Laplacea wynika bezporednio wasno [P
n
(x)[ 1. Jeeli
bowiem x jest liczb rzeczywist, nie wiksz co do wartoci bezwzgldnej od
B
G

A
G
H
jednoci, to:
[x +
_
x
2
1 cos [ = [x +i
_
1 x
2
cos [ =
_
x
2
+ (1 x
2
) cos
2
=
_
x
2
sin
2
+ cos
2
1 (4.35)
a wic warto funkcji podcakowej w (4.34) w adnym punkcie przedziau cako-
wania, o dugoci , nie przekracza jednoci. Tak wic
[P
n
(x)[ 1, 1 x 1; n = 0, 1, . . . (4.36)
Cak Laplacea mona podda jeszcze jednej transformacji. Powracajc do naszej
zycznej zmiennej x = cos moemy zapisa (4.34) w postaci
P
n
(cos ) =
1
_

0
(cos +i sin cos )
n
d, (4.37)
z ktrej, po podstawieniu nowej zespolonej zmiennej: u = cos + i sin cos ,
wynika wzr
P
n
(cos ) =
1
i
_
e
i
e
i
u
n
du
1 2ucos +u
2
. (4.38)
Cakowanie odbywa si po odcinku AB (por. rys.4.2c), czcym punkty u = e
i
,
przy czym wybieramy t ga pierwiastka, dla ktrej jego warto przy u = cos
rwna jest sin. Poniewa funkcja podcakowa jest analityczna w obszarze ograni-
czonym przez odcinek AB i uk ACB koa jednostkowego to cak (4.38) wygod-
niej jest liczy wzdu tego drugiego konturu. Dokonujc jeszcze jednej zamiany
zmiennej: u = e
i
; otrzymujemy
P
n
(cos ) =
1
e
i(n+1/2)
2 cos 2 cos
d, (4.39)
a po odrzuceniu urojonej czci funkcji podcakowej (caka z niej bdzie rwna
zeru)
P
n
(cos ) =
2
_

0
cos(n + 1/2)
2 cos 2 cos
d. (4.40)
Powyszy wzr nosi nazw caki DirichletaMellera i stanowi alternatywn po-
sta reprezentacji cakowej wielomianw Legendrea, reprezentacji majcej posta
cakowicie rzeczywist.
B
G

A
G
H
rozwijanie funkcji w szeregi 187
4.1.3 Rozwijanie funkcji w szereg wielomianw Legendrea;
Potencja elektrostatyczny i grawitacyjny
Wielomiany Legendrea, reprezentujce dla przedziau 1 x 1 zupeny zbir
ortogonalnych funkcji, znajduj oczywiste zastosowanie w przedstawianiu rnych
funkcji f(x), dla x nalecego do tego przedziau. Funkcje te analogicznie jak
przypadku dyskutowanych w podrozdziale 3.4 zagadnie ruchu falowego mog
stanowi pewne warunki brzegowe, do ktrych musi si redukowa, przy okrelo-
nych wartociach argumentw, oglne rozwizanie rwnania rniczkowego o po-
chodnych czstkowych. Pozwala to na okrelenie wystpujcych w tym oglnym
rozwizaniu nieskoczonych sekwencji (jednej lub dwu) staych. Przeledmy tego
typu procedur na przykadach zaczerpnitych z elektrostatyki i teorii potencjau
grawitacyjnego (w obu przypadkach bdzie chodzio o to samo rwnanie rw-
nanie Laplacea).
Potencja elektrostatyczny ukadu dwu pkul.
Wyobramy sobie dwie pkule umieszczone jedna nad drug, z ktrych grna
(r = R, 0 < /2) znajduje si na potencjale V
0
natomiast dolna (r =
R, /2 < ) na potencjale V
0
. Chcemy znale, w pierwszej kolejnoci,
potencja w punktach wewntrznych, dla r < R. Rozwizanie oglne problemu
bdzie oczywicie dane przez wzr (2.28), w ktrym ze wzgldu na brak zalenoci
naszego problemu od kta musimy pooy m = 0. Musimy take odrzuci
wszystkie ujemne potgi zmiennej r, brak bowiem jakichkolwiek podstaw ku temu,
aby nasze rozwizanie stawao si osobliwe przy r 0. A zatem
V = V (r, ) =
l=0
l
r
l
P
l
(cos ), (4.41)
w ktrym to wzorze musimy wyspecykowa wspczynniki
l
. Wprowadmy za-
miast nich, bardziej naturalne w naszym przypadku, wspczynniki a
l
def
=
l
R
l
/V
0
.
Wwczas nasz potencja (4.41) przybierze posta
V (r, ) = V
0
l=0
a
l
_
r
R
_
l
P
l
(cos ), (4.42)
ktra dla r = R redukuje si do
V (R, ) = V
0
l=0
a
l
P
l
(cos ) =
_
V
0
0 < /2
V
0
/2 < ,
(4.43)
B
G

A
G
H
a wic (z dokadnoci do staego czynnika) reprezentuje nic innego jak rozwinicie
funkcji f(x) (przy x = cos ):
f(x) =
_
1 0 < x 1
1 1 x < 0
(4.44)
w szereg wielomianw Legendrea. Zgodnie z oglnym wzorem (3.51) wspczyn-
niki a
l
bd okrelone przez
a
l
=
_
1
1
f(x)P
l
(x)dx
_
1
1
P
2
l
(x)dx
=
2l + 1
2
_
1
1
f(x)P
l
(x)dx. (4.45)
W naszym przypadku
a
l
=
2l + 1
2
__
0
1
(1)P
l
(x)dx +
_
1
0
(+1)P
l
(x)dx
_
=
_
_
0 l = 2k
(2l + 1)
_
1
0
P
l
(x)dx l = 2k + 1.
(4.46)
Ostatnia rwno wynika z wzoru (4.26) cho z nieparzystoci funkcji f(x) mog-
limy wywnioskowa natychmiast, e a
2k
= 0 dla wszystkich k. Aby policzy cak
wystpujc w okreleniu a
l
(l = 2k + 1), skorzystajmy z zwizku (4.19), ktry
prowadzi do
(2l + 1)
_
1
0
P
l
(x)dx = P
l+1
(x)
x=1
x=0
P
l1
(x)
x=1
x=0
. (4.47)
Wzory (4.22) i (4.25) prowadz do
a
l=2k+1
= P
2k
(0) P
2k+2
(0) =
4k + 3
2k + 2
P
2k
(0) (4.48)
i nasz potencja (4.42), w obszarze pozostajcym wewntrz pkul to
V (r, ) = V
0
k=0
4k + 3
2k + 2
P
2k
(0)
_
r
R
_
2k+1
P
2k+1
(cos )
= V
0
k=0
(1)
k
(4k + 3)(2k 1)!!
2
k+1
(k + 1)!
_
r
R
_
2k+1
P
2k+1
(cos ) (4.49)
r R, 0 .
B
G

A
G
H
Gdyby interesowaa nas sytuacja na zewntrz pkul
3
, to wzorem analogicz-
nym do wzoru (4.41) bdzie
V (r, ) =
l=0
l
1
r
l+1
P
l
(cos ), (4.50)
albo kadc b
l
=
l
/(R
l+1
V
0
)
V (r, ) = V
0
l=0
b
l
_
R
r
_
l+1
P
l
(cos ). (4.51)
Tak jak i poprzednio
V = V (R, ) = V
0
l=0
b
l
P
l
(cos ) =
_
V
0
0 < /2
V
0
/2 < .
(4.52)
Obliczenie wspczynnikw b
l
nie rni si wic niczym od oblicze wspczyn-
nikw a
l
w szczeglnoci bd one te rne od zera tylko dla l = 2k + 1.
Potencja wzr (4.50) to
V (r, ) = V
0
k=0
(1)
k
(4k + 3)(2k 1)!!
2
k+1
(k + 1)!
_
R
r
_
2k+2
P
2k+1
(cos ). (4.53)
Wzr ten mgby posuy do wyliczenia gstoci adunku na powierzchni kuli. Z
prawa Gaussa wiemy, e gsto adunku rwna jest, z dokadnoci do czynnika
0
, skadowej normalnej pola elektrycznego, E
n
. A zatem
=
0
E
n
=
0
V
r
[
r=R
=

0
V
0
R
k=0
(1)
k
(4k + 3)(2k 1)!!
2
k
k!
P
2k+1
(cos ). (4.54)
Czytelnik zechce si zastanowi czy powyszy wzr moe by stosowany w caym
obszarze ktw , a jeeli nie to jakie popenilimy w naszych rachunkach up-
roszczenia, ktre spowodoway te (niewielkie) ograniczenia jego stosowalnoci.
Grawitacyjny potencja jednorodnego dysku
Jako kolejny przykad zastosowania wielomianw Legendrea rozpatrzmy pro-
blem potencjau grawitacyjnego jednorodnego dysku o promieniu R, lecego
3
Fizyczny obraz takiej sytuacji to kula metalowa, ktrej dwie poowy przedzielone s bardzo
wskim paskiem z izolatora na rwniku.
B
G

A
G
H
w paszczynie 0xy. Zakadamy, e staa gsto powierzchniowa dysku jest rw-
na , a jego rodek pokrywa si z pocztkiem ukadu wsprzdnych. Potencja
grawitacyjny w punkcie P o wsprzdnych x, y, z moemy wyrazi w formie caki
V
P
= V (x, y, z) =
_
S
dm
r
P
=
_
S
dS
r
P
, (4.55)
gdzie cakujemy po powierzchni dysku, a r
P
jest biec odlegoci elementu
powierzchni dS od punktu P. Poniewa potencja V
P
spenia rwnanie Laplacea
to i tym razem szukamy rozwizania w postaci
V (r, ) =
l=0
_
A
l
r
l
+
B
l
r
l+1
_
P
l
(cos ), (4.56)
jednake dla wyznaczenia wspczynnikw A
l
i B
l
musimy zastosowa procedur
nieco inn ni w poprzednim przykadzie. Zamiast ustala (tak jak tam) konkretn
warto wsprzdnej radialnej r ustalimy warto drugiego czynnika w rozwi-
zaniu (4.56) wielomianw Legendrea. I tak, dla punktw lecych na osi 0z
w odlegoci h od pocztku ukadu, r = z = h > 0, P
l
(cos ) 1 i rwnanie
(4.56) to
V (r = h, = 0) =
l=0
_
A
l
r
l
+
B
l
r
l+1
_
. (4.57)
Z kolei wzr (4.55) dla tej sytuacji prowadzi do
V (0, 0, h) =
_
S
dxdy
_
h
2
+ (x
2
+y
2
)
. (4.58)
Cak obliczymy przechodzc do ukadu wsprzdnych biegunowych na pasz-
czynie 0xy
V (0, 0, h) =
_
R
0
_
2
0
r ddr
h
2
+r
2
= 2
_
_
h
2
+R
2
h
_
. (4.59)
Powysze rozwizanie rozwijamy w szereg potgowy zmiennej h. Musimy przy
tym osobno rozpatrzy przypadek h < R i h > R. I tak
V (0, 0, h) = 2
_
R
_
1 + (h/R)
2
h h < R
h
_
1 + (R/h)
2
h h > R
i po rozwiniciu
V (0, 0, h) = 2
_
_
R h+
1
2
h
2
R

1
2
2
1
2!
h
4
R
3
+
1 1 3
2
3
3!
h
6
R
5
. . . h < R
R
2
2h

1
2
2
1
2!
R
4
h
3
+
1 1 3
2
3
3!
R
6
h
5
. . . h > R
B
G

A
G
H
Oba te rozwinicia s szczeglnymi przypadkami wzoru (4.56) dla r = h przy
h < R lub h > R, a wystpujce w nich wspczynniki dodatnich (ujemnych)
potg zmiennej h to nic innego jak wspczynniki A
l
(B
l
) we wzorze (4.56). Musi
wic zachodzi, dla dowolnego r ,= R i < /2:
V (r, ) = 2R
_
P
0
(cos )
_
r
R
_
P
1
(cos ) +
1
2
_
r
R
_
2
P
2
(cos )
1 1
2
2
2!
_
r
R
_
4
P
4
(cos ) +
1 1 3
2
3
3!
_
r
R
_
6
P
6
(cos ) . . .
_
,
r < R, 0 < /2. (4.60)
i podobnie
V (r, ) = 2R
_
1
2
_
R
r
_
P
0
(cos )
1 1
2
2
2!
_
R
r
_
3
P
2
(cos )
+
1 1 3
2
3
3!
_
R
r
_
5
P
4
(cos ) . . .] ,
r > R, 0 < /2. (4.61)
Zgodnie z tym czego mona byo oczekiwa dla r < R znikaj wszystkie wsp-
czynniki B
l
, a dla r > R wszystkie A
l
, wystpujce w oglnej postaci (4.56).
Pozostaje jednak kwestia rozwizania dla z 0 i dla r = R. Z symetrii wynika, e
potencjay w punktach powstajcych, jeden z drugiego, przez odbicie w paszczy-
nie 0xy powinny by takie same. Odbiciu w paszczynie 0xy odpowiada zmiana
kta na , a wic cos cos() = cos . W rozwizaniach (4.60) i (4.61)
wystpuj poza jednym wyjtkiem wielomiany o parzystych wskanikach,
dla ktrych zmiana znaku argumentu nie ma znaczenia. Ale w takim razie co
stanie si z wyrazem (r/R)P
1
(cos ) w wzorze (4.60)? W przypadku gdy jest
wiksze od /2 musimy wyraz ten zastpi przez identyczny ale ze znakiem
dodatnim: (r/R)P
1
(cos ), bo odpowiednik wzoru (4.60) w szczeglnym przypadku
punktu lecego na osi 0z rzeczywicie wymaga analogicznej korekty. Dla punktw
dolnej posi bowiem h = z < 0 i konsekwentnie r = h! Podsumowujc t
dyskusj: wzr (4.61) przedstawia sob potencja dla wszystkich punktw P, dla
ktrych r > R i z ,= 0, natomiast wzr (4.60) to potencja w punktach P z r <
R i z > 0 lub z < 0, przy czym drugi
4
skadnik tego wzoru musi mie taki
znak, aby przyczynek od niego by zawsze ujemny. Dla r = R a take dla =
/2 oba wzory: (4.60) i (4.61) przestaj by przydatne. Aby znale w takich
4
Drugi skadnik cho waciwie pierwszy majcy znaczenie w okreleniu potencjau. Wyraz
RP
0
(cos ) = R to staa!
B
G

A
G
H
192 Rwnanie Legendrea
punktach potencja, pozostaje nam skorzysta z oglnego wzoru (4.55), wykonujc
odpowiednie cakowanie (ewentualnie numerycznie).
4.1.4 Drugie rozwizanie rwnania Legendrea
Rwnanie Legendrea powinno posiada jak kade rwnanie rniczkowe dru-
giego rzdu drugie rozwizanie, niezalene liniowo w stosunku do wielomianw
P
n
(x). W podrozdziale 2.7 wykazalimy, e rwnanie Legendrea mona potrak-
towa formalnie jako rwnanie Gaussa z parametrem = 1, co z gry przekre-
lao uzyskanie drugiego rozwizania przy pomocy standardowej metody. Zreszt
obliczajc dla rwnania Legendrea pierwiastki rwnania okrelajcego w okoli-
cy punktu x = 0 znajdujemy:
1
= 0,
2
= 1, co skania nas do podejrzewania
drugiego rozwizania o osobliwoci logarytmiczne. Aby utwierdzi si w tych przy-
puszczeniach, sprbujmy rozwiza rwnanie Legendrea
d
dx
_
(1 x
2
)
dy(x)
dx
_
+l(l + 1)y(x) = 0 (4.62)
dla pierwszej, rwnej zeru, wartoci wasnej. Kadc l = 0 przeksztacamy rwna-
nie (4.62) w
d
dx
_
(1 x
2
)
dy(x)
dx
_
= 0. (4.63)
Rozwizaniem powyszego rwnania jest oczywicie pierwszy wielomian Legen-
drea: y
1
(x) = P
0
(x) = 1 ale take mniej banalne y
2
(x) , speniajce:
(1 x
2
)y
2
(x) = C 1
albo
y
2
(x) =
_
x
0
1
1 s
2
ds. (4.64)
Wykonujc cakowanie otrzymujemy
y
2
(x; l = 0) =
1
2
ln
1 +x
1 x
def
= Q
0
(x), (4.65)
funkcj, dla ktrej punkty x = 1 stanowi punkty osobliwe, a ktra stanowi
funkcj Legendrea drugiego rodzaju odpowiadajc wartoci wasnej l = 0. Zgod-
nie z oglnie przyjt konwencj funkcje Legendrea drugiego rodzaju oznaczamy
uywajc litery Q. Wzr (4.64) moglimy zreszt napisa bez poprzedzajcej go
dyskusji. Jest to przecie wzr (2.136), w ktrym y
1
= P
0
= 1, a wystpujcy
w liczniku funkcji podcakowej Wroskian to zgodnie z tym co powiedzielimy
B
G

A
G
H
drugie rozwizanie 193
przy dyskusji postaci samosprzonej operatora (por. podrozdzia 3.3 jest rw-
ny 1/p(s) = 1/(1 s
2
). Dlatego te nastpnej funkcji Q dla l = 1 bdziemy
szuka w postaci
5
Q
1
(x) = y
2
(x; l = 1) = P
1
(x)
_
x
ds
(1 s
2
)P
2
1
(s)
= x
_
x
ds
s
2
(1 s
2
)
= x
_
1
2
ln
1 +x
1 x

1
x
_
. (4.66)
Kolejne Q
n
(x), dla n = 2, 3, . . . moemy wyliczy z relacji rekurencyjnej (4.14).
Wprawdzie uzyskalimy j posugujc si funkcj tworzc dla wielomianw Le-
gendrea P
n
, ale logika nakazawaaby, aby okrelona relacja rekurencyjna bya
speniana przez kad funkcj stanowic rozwizanie okrelonego rwnania. (Po-
za punktami, w ktrych okrelenie funkcji traci sens. Funkcje Q
n
nie bd spenia
adnych relacji dla x = 1!) Zastosowanie wzoru (4.14) do obliczenia Q
2
(x) daje
Q
2
(x) =
1
2
[3xQ
1
(x) Q
0
(x)] =
1
2
_
1
2
(3x
2
1) ln
1 +x
1 x
3x
_
=
1
2
P
2
(x) ln
1 +x
1 x

3
2
P
1
(x). (4.67)
Kolejne iteracje prowadz do oglnego wyraenia ([x[ < 1)
Q
n
(x) =
1
2
P
n
(x) ln
1 +x
1 x

2n 1
1 n
P
n1
(x)
2n 5
3(n 1)
P
n3
(x)
2n 9
5(n 2)
P
n5
(x) . . . (4.68)
gdzie suma po prawej stronie koczy si na wyrazie zawierajcym P
0
(x) (dla n
nieparzystych) lub P
1
(x) (dla n parzystych). Z rwna (4.68) i (4.24) wynika, e
i funkcje Q
n
(x) maj okrelon parzysto: Q
n
(x) = (1)
n+1
Q
n
(x).
Powiedzielimy ju, e Wroskian rwnania Legendrea jest rwny
1/(1 x
2
). A zatem
W[P
n
(x), Q
n
(x)] = P
n
(x)Q
n
(x) P
n
(x)Q
n
(x) =
1
1 x
2
. (4.69)
5
Przyjcie C = 1 i dolnej granicy cakowania s
D
= 0 w (4.64) zwizane s z chci uzyskania
Q
0
zgodnie z oglnie przyjt denicj, tzn. bez dodatkowych staych: multyplikatywnej (dla
C = 1) i addytywnej (dla S
D
= 0). Z kolei w (4.66) zaniedbujemy doln granic cakowania
z racji na argumenty przedstawione w podrozdziale 3.3. N.B. Pooenie w (4.66) S
D
= 0 prowadzi
do dodatkowego wyrazu: nieskoczona staaP
1
(x)!
B
G

A
G
H
194 Rwnanie Legendrea
Uywajc relacji (4.20) do wyeliminowania pochodnych P
n
(x) i Q
n
(x) otrzymu-
jemy prosty zwizek
P
n
(x)Q
n1
(x) Q
n
(x)P
n1
(x) =
1
n
(4.70)
wicy ze sob dwie ssiednie pary rozwiza rwnania Legendrea i warto
wskanika tego rwnania.
Funkcje Legendrea drugiego rodzaju, Q
n
(x), pojawiaj si np. w problemach
pola elektrostatycznego przy symetriach bardziej skomplikowanych ni te, do kt-
rych opisu wystarczy ukad wsprzdnych sferycznych, np. w problemie elipsoidy
obrotowej z dielektryka umieszczonej w jednorodnym polu elektrycznym, ktry
to problem wymaga wprowadzenia odpowiedniego ukadu wsprzdnych krzy-
woliniowych. Dodajmy jeszcze, e argument funkcji Q
n
(jak zreszt i argument
wielomianw P
n
) nie musi by ograniczony do przedziau [x[ < 1 (Q
n
) lub [x[ 1
(P
n
). Mona bowiem dokona stosujc standardowe metody funkcji zmiennej
zespolonej (przeduenie analityczne) rozszerzenia obszaru okrelonoci zarw-
no P
n
(z) jak i Q
n
(z) na ca paszczyzn zespolon zmiennej z. Zawsze jednak
punkty z = 1 bd osobliwociami (punktami rozgazienia) funkcji Q
n
(z).
Na zakoczenie tego przegldu podstawowych wiadomoci o rwnaniu Legen-
drea i jego rozwizaniach wypadaoby powiedzie jeszcze dwa sowa o rwnaniu
stowarzyszonym Legendrea. Rwnie i dla tego rwnania istnieje drugie rozwi-
zanie s nim stowarzyszone funkcje Legendrea drugiego rodzaju, zdeniowane
analogicznie do stowarzyszonych wielomianw Legendrea:
Q
m
n
(x) = (1 x
2
)
m/2
d
m
dx
m
Q
n
(x). (4.71)
Stowarzyszone funkcje Legendrea, zarwno P
m
n
jak i Q
m
n
mog wystpi we wspo-
mnianych wyej problemach pola elektrostatycznego w ukadzie wsprzdnych
elipsoidalnych, a wielomiany stowarzyszone mog by pomocne w konstrukcji po-
tencjaw multipoli magnetycznych. Jednak najwiksze szanse spotkania stowa-
rzyszonych wielomianw P
m
n
(x = cos ) bdzie mia Czytelnik przy okazji studio-
wania kwantowej teorii momentu pdu. Wspomniane w podrozdziale 2.11 funkcje
kuliste albo harmoniki sferyczne, wyraajce si poprzez P
m
n
, stanowi bowiem
funkcje wasne operatorw: kwadratu momentu pdu (por. rwnanie 2.221) i jego
skadowej zowej.
B
G

A
G
H
drugie rozwizanie 195
4.2 Rwnanie Bessela
Z rwnaniem Bessela spotkalimy si ju w rozdziale drugim, przy okazji dyskusji
metody Frobeniusa. Przepiszmy go tutaj w nieco oglniejszej postaci:
x
2
y
(x) +xy
(x) + (x
2
2
)y(x) = 0, (4.72)
gdzie jest pewn sta (niekoniecznie liczb cakowit, jak byo to w przypadku
wzoru 2.49). Chocia rwnanie Bessela jest rwnaniem rniczkowym drugiego
rzdu, to zwyczajowo mwi si o nim jako o rwnaniu -tego rzdu, kojarzc,
niezbyt wprawdzie poprawnie, rzd rwnania z wartoci parametru (wskanika
rwnania) , szczeglnie dla = n. Zmienna niezalena rwnania x nie musi by
rzeczywista moglibymy bez wikszych problemw uoglni nasze rozwaania
na przypadek zmiennej zespolonej. Jeeli wolimy pozosta przy zmiennej x to
gwnie ze wzgldu na to, e w praktyce z funkcjami Bessela zmiennej zespolo-
nej nie mamy zbyt czsto do czynienia. Jedyny powany wyjtek rwnanie
Bessela dla cakowicie urojonej zmiennej ix jest na tyle powany, e zostanie
rozpatrzony osobno, jako tzw. modykowane rwnanie Bessela.
W podrozdziale 2.5 znalelimy rozwizanie rwnania (4.72) dla = n. Bya
nim funkcja Bessela pierwszego rodzaju J
n
(x). Bez trudu mona sprawdzi, e
jej okrelenie moe zosta uoglnione na przypadek niecakowitego wskanika
i dlatego oglny wzr reprezentujcy jedno z dwch rozwiza rwnania (4.72) ma
posta:
J
(x) =
s=0
(1)
s
s! ( +s + 1)
_
x
2
_
+2s
. (4.73)
Jedyna rnica pomidzy powyszym wzorem a analogicznym wzorem 2.54 polega
na zastpieniu w tym drugim silni: (n + s)! przez odpowiedni funkcj Eulera,
( +s + 1).
W tym samym podrozdziale okazao si, e metoda Frobeniusa nie potra
dostarczy nam drugiego, liniowo niezalenego, rozwizania rwnania Bessela dla
wskanika rwnania bdcego liczb cakowit. Wida to zreszt take z postaci
(4.73) dla = n (to by drugi, mniejszy, pierwiastek rwnania okrelajcego)
funkcja Eulera: (n +s +1) = dla s = 0, 1, . . . , n 1 i pierwsze n wyrazw
sumy w okreleniu (4.73) s rwne zeru. Dlatego te
J
n
(x) =
s=n
(1)
s
s! (n +s + 1)
_
x
2
_
n+2s
= . . . s k +n. . .
=
k=0
(1)
k+n
(k +n)! (k + 1)
_
x
2
_
n+2k
= (1)
n
J
n
(x) (4.74)
B
G

A
G
H
196 Rwnanie Bessela
funkcje J
n
(x) i J
n
(x) s liniowo zalene (o czym ju wspominalimy). Niemniej
jednak, dla ,= n, wzr (4.73) moe by z powodzeniem stosowany! Funkcje
okrelone przy pomocy tego wzoru dla wskanika przy x 0 zachowuj si
jak:
y
1
(x)
x0

_
x
2
_
( + 1)
i y
2
(x)
x0

_
x
2
_
( + 1)
(4.75)
i s na pewno liniowo niezalene. Dla niecakowitego wskanika rwnania Bessela
jego rozwizanie oglne mona wic zapisa jako:
y(x) Z
(x) = C
1
J
(x) +C
2
J
(x). (4.76)
,= 0, 1, 2, . . .
Dla bdcego liczb cakowit drugim rozwizaniem rwnania Bessela jest funk-
cja Bessela drugiego rodzaju, zwana zwykle funkcj Neumanna: Y
(x)
6
. Dla do-
wolnego mamy
Y
(x) =
J
(x) cos J
(x)
sin
. (4.77)
Dla = n wyraenie po prawej stronie staje si nieokrelone i funkcj Neumanna
naley w tym przypadku zdeniowa jako granic:
Y
n
(x) = lim
n
Y
(x), (4.78)
ktra po zastosowaniu reguy de lHospitala moe zosta zastpiona przez
Y
n
(x) =
1
__
J
(x)
_
=n
(1)
n
_
J
(x)
_
=n
_
. (4.79)
Wzr okrelajcy funkcj Y
n
(x) w sposb bardziej czytelny(?) to:
Y
n
(x) =
1
_
2
_
+ ln
x
2
_
J
n
(x) [1
n0
]
n1
k=0
(n k 1)!
k!
_
x
2
_
n+2k
k=0
(1)
k
[(k +n) +(k)]
(n +k)!
_
x
2
_
n+2k
_
, (4.80)
n = 0, 1, . . .
gdzie = lim
n
[(n) lnn] 0.5772157 to staa Eulera, natomiast (k)
def
=
1+
1
2
+
1
3
+. . . +
1
k
H
k
dla k = 1, 2, . . .; (0)
def
= 0 to liczba harmoniczna patrz
6
W literaturze funkcje Neumanna oznacza si te czsto symbolem N
(x).
B
G

A
G
H
i jego rozwizania 197
podrozdzia 1.5. Delta Kroneckera pojawia si w powyszym wzorze, aby wyelimi-
nowa skoczon sum dla n = 0. W okreleniu funkcji Y
n
rzuca si w oczy czon
logarytmiczny jego obecno pozostaje w zgodzie z oglnymi wywodami doty-
czcymi metody szeregw potgowych. Skdind, tylko funkcja Y
0
(x) zachowuje
si przy x 0 jak funkcja logarytmiczna. Dla n > 0 punkt x = 0 stanowi
dla funkcji Y
n
osobliwo biegunow n-tego rzdu
7
. Dla = n funkcja Neuman-
na o ujemnym, cakowitym wskaniku, jest zwizana z Y
n
wzorem analogicznym
do (4.74)
Y
n
(x) = (1)
n
Y
n
(x). (4.81)
Rozwizanie oglne rwnania Bessela, dla dowolnego wskanika, moemy wic
zapisa teraz jako:
y(x) Z
(x) =
_
C
1
J
(x) +C
2
J
(x) ,= 0, 1, . . .
C
1
J
n
(x) +C
2
Y
n
(x) = n = 0, 1, . . .
(4.82)
Na rysunkach 4.3 i 4.4 pokazane s funkcje Bessela pierwszego (4.3) i drugiego (4.4)
rodzaju, dla wskanikw n = 0, 1, 2. Czytelnik bez trudu sprawdzi, e rwnanie
x
2
y
(kx) +xy
(kx) + (k
2
x
2
2
)y(kx) = 0 (4.83)
przy zamianie zmiennej kx x przechodzi w kanoniczn posta (4.72). Z punktu
widzenia zastosowa posta (4.83) jest bardziej przydatna ni posta kanoniczna.
Argument funkcji Bessela musi by przecie wielkoci niemianowan jeeli
wic x miaoby reprezentowa zmienn posiadajc pewien wymiar to poprawne
sformuowanie problemu musi doprowadzi do pojawienia si pewnego parametru
k takiego, aby iloczyn kx by pozbawiony wymiaru. Rozwizaniem rwnania
(4.83) bdzie oczywicie y(x) = Z
(kx) wyraone zgodnie z alternatyw (4.82).

W szczeglnoci k moe by liczb czysto urojon: k
2
=
2
, gdzie jest rzeczy-
wiste. Rwnanie (4.83) przeksztaca si w modykowane rwnanie Bessela
x
2
y
(ix) +xy
(ix) + (
2
x
2
2
)y(ix) = 0, (4.84)
ktrego rozwizaniem s modykowane funkcje Bessela pierwszego (I) i drugiego
(K) rodzaju. Oglne rozwizanie rwnania (4.84) to:
y(ix) Z
(ix) =
_
C
1
I
(x) +C
2
I
(x) ,= 0, 1, . . .
C
1
I
n
(x) +C
2
K
n
(x) = n = 0, 1, . . .
(4.85)
Jak zobaczymy w nastpnym podrozdziale, modykowane funkcje Bessela spe-
niaj np. relacje analogiczne do tych ktre speniaj zwyke funkcje J
i Y
, ale
7
Por. (4.75).
B
G

A
G
H
198 Rwnanie Bessela
Rysunek 4.3: Funkcje Bessela pierwszego rodzaju dla pierwszych trzech (cakowi-
tych) wartoci wskanika
charakter tych dwch par rozwiza jest zdecydowanie odmienny. Przygldajc
si wzorowi (4.73) dla = n zauwaymy, e gdyby wycign przed znak su-
my czynnik (x/2)
n
to pozostay szereg przypomina nieco okrelenie funkcji cos x.
Mona by z tego wysnu wniosek, e funkcja J
(x) posiada nieskoczony cig zer

na osi 0x. Ze wzgldu na obecno czynnika (x/2)
n
mona te zauway, e
J
n
(x) =
_
const = 1 n = 0
0 n ,= 0.
(4.86)
Dla duych wartoci argumentu zachowanie funkcji Bessela pierwszego rodzaju
staje si identyczne z zachowaniem si kosinusa:
J
n
(x)
x

_
2
x
_
1/2
cos
_
x
n
2

4
_
. (4.87)
B
G

A
G
H
Rysunek 4.4: Funkcje Bessela drugiego rodzaju dla pierwszych trzech (cakowi-
tych) wartoci wskanika
Z powyszych rozwaa wynika, e funkcje J
n
moemy sobie wyobraa jako prze-
biegi oscylujce wok osi 0x. Interwa oscylacji odlego midzy kolejnymi
zerami nie jest stay; pocztkowo jest on nieco wikszy od , a dla wikszych
wartoci argumentu (zaley to take od wartoci wskanika) staje si praktycznie
rwny . Amplituda oscylacji maleje jak 1/
x.
Asymptotyczne zachowanie si funkcji Neumanna Y
n
(x) dla duych wartoci
argumentu to
Y
n
(x)
x

_
2
x
_
1/2
sin
_
x
n
2

4
_
. (4.88)
(powyszy wzr tak jak i wzr (4.87) jest take suszny dla niecakowitego
wskanika ,= n.) A wic i tu mamy do czynienia z zanikajcymi jak 1/
x
oscylacjami, z okresem ktry do szybko staje si praktycznie rwnym. Z kolei
dla x 0 amplituda oscylacji staje si nieskoczenie wielka.
B
G

A
G
H
200 Rwnanie Bessela
Rysunek 4.5: Modykowane funkcje Bessela pierwszego i drugiego rodzaju dla
pierwszych dwch (cakowitych) wartoci wskanika
Inaczej zachowuj si modykowane funkcje Bessela pierwszego (I
n
) i drugie-
go (K
n
) rodzaju. Pozostajc w krgu porwna z funkcjami trygonometryczny-
mi zauwamy, e zamiana argumentu funkcji trygonometrycznej polegajca na
przemnoeniu go przez i prowadzi rwnie do radykalnych zmian jakociowych.
Zamiast funkcji trygonometrycznych otrzymujemy funkcje wykadnicze! Nie moe
by wic mowy o zalenociach typu oscylujcego: funkcje I
n
(x) i K
n
(x) [a take
I
(x) i K
(x)] s monotonicznymi funkcjami zmiennej x. Funkcje I

0
(x) i I
n
(x)(n ,=
0) dla x 0 s rwne odpowiednio 1 i 0, a oglnie I
zachowuje si w okolicy
zera identycznie jak funkcja J
:
I
(x)
x0

x
(1 +)
. (4.89)
Dla duych wartoci argumentu funkcje I
(x) zachowuj si podobnie do funkcji

B
G

A
G
H
wykadniczej
I
(x)
x

e
x
2x
. (4.90)
Odpowiednie asymptotyki funkcji K
to:
K
(x)
x0;>0

2
1
()
x
, (4.91)
K
0
(x)
x0
lnx, (4.92)
K
(x)
x

e
x
2x
. (4.93)
Z powyszych wzorw wynika, e ani funkcja I
(x) ani K
(x) nie posiadaj zer.

Cztery scharakteryzowane powyej funkcje Bessela stanowi podstawowy zbir
rozwiza rwna Bessela: zwykego i modykowanego. W problemach zyki Czy-
telnik ma jeszcze spore szanse spotkania funkcji Hankela i funkcji Airyego. Funk-
cje Hankela, nazywane (niezbyt czsto) funkcjami Bessela trzeciego rodzaju, a wy-
stpujce take w parze, deniujemy odpowiednio jako
H
(1)
(x) = J
(x) +iY
(x), (4.94)
H
(2)
(x) = J
(x) iY
(x). (4.95)
Powodem stosowania w opisie pewnych sytuacji zycznych funkcji Hankela (za-
miast pary: BesselNeumann lub Bessel
) jest ich asymptotyka w nieskoczo-

noci, a mianowicie zgodnie z rwnaniami (4.87) i (4.88) mamy
H
(1)
(x)
x

_
2
x
_
1/2
exp
_
+i
_
x

2

4
__
, (4.96)
H
(2)
(x)
x

_
2
x
_
1/2
exp
_
i
_
x

2

4
__
. (4.97)
Dlatego te funkcje Hankela bd wygodne przy opisie sytuacji, w ktrych granicz-
ne si zachowanie rozwizania powinno przypomina zachowanie si fali paskiej
lub fali kulistej.
Funkcje Airyego, to rozwizanie rwnania rniczkowego o prostej postaci:
y
xy = 0. (4.98)
Rwnanie to mona sprowadzi, przy pomocy generalnej recepty przedstawio-
nej w przedostatnim podrozdziale, do rwnania Bessela o niecakowitej postaci
wskanika i o argumencie bdcym take pewn, niecakowit, potg zmiennej
x. Tak zwane funkcje Airyego: Ai(x) i Bi(x), stanowice rozwizania rwnania
B
G

A
G
H
202 Rwnanie Bessela funkcja
(4.98), wyraaj si poprzez modykowane funkcje Bessela: I
1/3
() i K
1/3
()
gdzie =
2
3
x
3/2
. Wspominamy o nich tutaj ze wzgldu na ich pojawianie si
w rozdziale mechaniki kwantowej powiconym pewnym metodom przyblionym
konkretnie tzw. przyblieniu kwasi-klasycznemu. Z funkcjami Bessela s te ci-
le zwizane funkcje bei, ber, kei, ker. Wyraaj si one przez cztery standardowe
funkcje Bessela, ktrych argument jest rwny i
3/2
x.
4.2.1 Funkcja tworzca; relacje rekurencyjne
Funkcj tworzca dla funkcji Bessela pierwszego rodzaju jest
G(x, t) = exp
_
x
2
_
t
1
t
__
=
n=
J
n
(x) t
n
. (4.99)
Funkcja G, rozpatrywana jako funkcja zmiennej t, jest regularna w piercieniu
0 < < [t[ < R < i posiada w nim swoje rozwinicie w szereg Laurenta.
Wspczynniki szeregu to wanie funkcje J
n
(x). Zauwamy bowiem, e rwnanie
(4.99) mona przepisa w postaci
G(x, t) =
_

k=0
_
x
2
_
k
1
k!
t
k
_
_
_
p=0
_
x
2
_
p
1
p!
t
p
_
_
. (4.100)
Oba szeregi wystpujce w (4.100) s zbiene dla kadego < x < i
przy ustalonym x dla kadego skoczonego przedziau zmiennej t, nie zawiera-
jcego punktu t = 0. Mona wic mnoy oba szeregi wyraz po wyrazie, grupujc
wspczynniki przy ntej potdze, A
n
. Aby iloczyn dwch wyrazw dawa potg
t
n
wykadnik potgowy zmiennej t w pierwszym czynniku (4.100) musi by o n
wikszy od odpowiedniego wykadnika w drugim. Dlatego
A
n
=
k=0
_
x
2
_
k+n
1
(k +n)!
_
_
x
2
_
k
1
k!
_
=
k=0
(1)
k
x
n+2k
2
n+2k
k! (n +k)!
=
k=0
(1)
k
k! (n +k + 1)
_
x
2
_
n+2k
= J
n
(x), (4.101)
zgodnie z (4.73).
Z funkcji tworzcej mona wyprowadzi zwizki rekurencyjne pomidzy funk-
cjami Bessela pierwszego rodzaju w sposb analogiczny do tego, jakim posuy-
limy si przy wyprowadzeniu zwizkw zachodzcych pomidzy wielomianami
Legendrea (i, ewentualnie, ich pochodnymi). Zwizki te, z pewnymi drobnymi
B
G

A
G
H
tworzca. Relacje rekurencyjne 203
modykacjami, mona rozszerzy na przypadek pozostaych funkcji Bessela: dru-
giego i trzeciego rodzaju i modykowanych. W tabeli 4.1 podajemy ca kolekcj
takich zwizkw. Czytelnik, ktry zechciaby sprawdzi je samodzielnie (dla funk-
cji J
) nie bdzie mia z tym zadaniem wikszych trudnoci. Pierwsze dwa zwizki
tabeli uzyskujemy rniczkujc G(x, t) wzgldem zmiennej x, przyrwnujc do ze-
ra wspczynnik przy t
n
i przemnaajc uzyskane w ten sposb tosamoci przez
x
p
. Trzeci (czwarty) mona uzyska bezporednio z pierwszego (drugiego), a do-
dajc (odejmujc) stronami trzeci i czwarty otrzymuje si zwizek pity (szsty).
Ten ostatni mona uzyska te w sposb bardziej bezporedni rniczkujc
funkcj tworzc wzgldem t. Zwizek ten np. dla J
n
(x)
J
n1
(x) +J
n+1
(x) =
2n
x
J
n
(x) (4.102)
moe zosta wykorzystany do oblicze funkcji J o dowolnej wartoci wskanika,
jeeli znane s wyjciowe: J
0
(x) i J
1
(x). Warto sobie jednak zda spraw z faktu,
e korzystanie z relacji rekurencyjnych nie zawsze jest cakiem proste. Algorytm
wyliczajcy J
n
(x) z relacji rekurencyjnej (4.102) moe by stosowany tylko dla
x > n, bowiem dla x < n zastosowanie relacji (4.102) dla rosncego n prowadzi
do typowego wzmacniania pocztkowego bdu zaokrglenia (mnoenie przez
n!). Dlatego te, przy x < n wzr (4.102) moe by take stosowany ale dla
wskanika n malejcego od pewnej (duej) wartoci N do 0. Tylko wtedy al-
gorytm (zwany algorytmem Millera) bdzie stabilny. Z oscylacyjnozanikajcego
charakteru zalenoci J
n
od zmiennej x wynika, e J
N
(x) 0, z dowolnie zadan
dokadnoci
8
. Przy zadanych x i n okrelamy wic N, a nastpnie kadziemy:
J
N
(x) = 0, J
N1
(x) = , gdzie jest pewn nieznan sta i stosujemy wzr
(4.102) obniajc konsekwentnie warto wskanika, a do otrzymania caego ci-
gu:
J
N
(x) = 0, J
N1
(x) = , J
N2
(x) = J
N2
(; x), . . . ,
. . . , J
n
(; x), . . . , J
1
(; x), J
0
(; x).
Wszystkie wyrazy tego cigu wyraaj si poprzez nieznany parametr . Aby
uzyska prawdziw warto J
n
(x) musimy skorzysta z warunku normalizacyj-
nego. Kadc t = 1 w funkcji tworzcej i korzystajc z zalenoci pomidzy J
n
(x)
a J
n
(x) mamy bowiem
J
0
(x) + 2
k=1
J
2k
(x) = 1. (4.103)
8
Specjalici od metod numerycznych potra poda recept na ustalanie N. Np. w tym kon-
kretnym przypadku N n+D
2
n+1, gdzie D jest dan liczb cyfr znaczcych w obliczeniach

J
n
.
B
G

A
G
H
204 Rwnanie Bessela funkcja
Tabela 4.1: Zwizki rekurencyjne dla funkcji Bessela
d
dx
[x
p
Z
p
(kx)] =
_
kx
p
Z
p1
(kx) Z = I, J, Y, H
(1)
, H
(2)
kx
p
Z
p1
(kx) Z = K
_
R1]
d
dx
_
x
p
Z
p
(kx)
=
_
kx
p
Z
p+1
(kx) Z = J, K, Y, H
(1)
, H
(2)
kx
p
Z
p+1
(kx) Z = I
_
R2]
d
dx
[Z
p
(kx)] =
_
_
kZ
p1
(kx)
p
x
Z
p
(kx) Z = I, J, Y, H
(1)
, H
(2)
kZ
p1
(kx)
p
x
Z
p
(kx) Z = K
_
R3]
d
dx
[Z
p
(kx)] =
_
_
kZ
p+1
(kx) +
p
x
Z
p
(kx) Z = J, K, Y, H
(1)
, H
(2)
kZ
p+1
(kx) +
p
x
Z
p
(kx) Z = I
_
R4]
d
dx
[Z
p
(kx)] =
_
_
k
2
[Z
p1
(kx) Z
p+1
(kx)] Z = J, Y, H
(1)
, H
(2)
k
2
[Z
p1
(kx) +Z
p+1
(kx)] Z = I
_
R5]
k
2
[Z
p1
(kx) +Z
p+1
(kx)] Z = K
Z
p
(kx) =
_
_
kx
2p
[Z
p1
(kx) +Z
p+1
(kx)] Z = J, Y, H
(1)
, H
(2)
kx
2p
[Z
p1
(kx) Z
p+1
(kx)] Z = I
_
R6]
kx
2p
[Z
p1
(kx) +Z
p+1
(kx)] Z = K
a wic i w naszych rachunkach
J
0
(; x) + 2
N/2
k=1
J
2k
(x; ) = 1. (4.104)
B
G

A
G
H
tworzca. Relacje rekurencyjne 205
Spenienie powyszej tosamoci wymaga wic policzenia przy dowolnym
wartoci sumy wystpujcej po jej lewej stronie, a nastpnie zrenormalizowania
wszystkich wyrae cigu: J
N1
, . . . , J
0
(a wic i J
n
) podzielenia ich przez
znalezion warto sumy.
Na zakoczenie tego rozdziau podajmy jeszcze jeden wzr, ktry stanowi
czsto spotykan reprezentacj cakow funkcji Bessela, J
n
(x). Traktujc je ja-
ko wspczynniki szeregu Laurenta funkcji tworzcej mamy
J
n
(x) =
1
2i
_
C
exp[x/2( 1/)]
n+1
d. (4.105)
Przyjmujc jako kontur cakowania C koo jednostkowe [[ = 1 na paszczynie
zespolonej, a wic podstawiajc = e
i
, otrzymujemy bez trudu
J
n
(x) =
1
_

0
cos(n xsin)d. (4.106)
Powysza reprezentacja cakowa moe zosta uoglniona na przypadek dowolnego
,= n. Wwczas jednak potga
1
w funkcji podcakowej (4.105) jest funk-
cj wieloznaczn i kontur cakowania musi ulec zmianie. Najprociej jest uwolni
si od niejednoznacznoci funkcji podcakowej biorc jako obszar jej okrelonoci
paszczyzn zespolon (
z wycit ujemn posi rzeczywist 'e < 0. Kontur

ma wwczas posta jak na rys.4.6, a rachunki prowadz do wzoru ( = e
i
):
J
(z) =
1
_

0
cos( z sin)d +
sin
_

1
exp
_
z
2
_

1
__
1
d
= . . . = e
. . . =
1
_

0
cos( z sin)d
sin
_

0
exp(z sinh )d, 'e z > 0. (4.107)
Analogiczne reprezentacje cakowe dla funkcji Bessela drugiego (Y
) i trzeciego
(H
(1,2)
) rodzaju mona uzyska korzystajc bezporednio z wzorw (4.77) oraz

(4.94) i (4.95). I tak np. dla funkcji Y
(z) reprezentacja cakowa, analogiczna do

reprezentacji (4.107) to
Y
(z) =
1
_

0
sin(z sin )d 'e z > 0
_

0
_
e
+e
cos
_
exp(z sinh)d. (4.108)
B
G

A
G
H
206 Rwnanie falowe
Rysunek 4.6: Kontur dla J
, ,= n
4.2.2 Rwnanie falowe w symetrii cylindrycznej
Aby powrci do obiecywanej w tytule rozdziau zyki, rozwamy typowy pro-
blem, ktrego rozwizanie bdzie si wyraa poprzez funkcje Bessela: problem
cylindrycznej wnki rezonansowej i jej czstoci wasnych (czstoci stojcych fal
elektromagnetycznych, ktre zaakceptuje nasza wnka). Kada ze skadowych
wektora elektrycznego fali E, np. skadowa E
z
, zaley od wsprzdnych przest-
rzennych i czasu, przy czym ta ostatnia zaleno ma posta exp(it). Mamy
wic: E
z
(x, y, z, t)
def
=

E
z
(x, y, z)e
it
i rwnanie falowe dla E
z
E
z
1
c
2
2
E
z
t
2
= 0 (4.109)
przechodzi w rwnanie Helmholtza dla

E
z
:

E
z
+
_
c
_
2
E
z
= 0. (4.110)
Cylindryczna wnka rezonansowa o wysokoci L, promieniu a i osi symetrii
pokrywajcej si z osi 0z narzuca wybr ukadu wsprzdnych cylindrycz-
nych: , z, . Szukamy funkcji
E
z
(, z, ) = R()Z(z)F(), (4.111)
przy czym za F() wstawiamy od razu standardow (wynikajc z warunku
okresowoci rozwizania wzgldem kta ) posta: F() = e
im
. Podstawienie
B
G

A
G
H
w symetrii cylindrycznej 207
postaci (4.111) do rwn. (4.110) i rozseparowanie zalenoci od i z prowadzi do
dwch rwna:
1
Z
d
2
Z
dz
2
= C
def
= k
2
(4.112)
oraz
d
d
_
dR
d
_
+
__
_
c
_
2
k
2
_

2
m
2
_
R = 0. (4.113)
Staa separacji, C, zostaa przyjta jako liczba ujemna, gdy tylko wtedy bd
mogy by spenione warunki brzegowe:
E
z
(z = 0) =

E
z
(z = L) = 0. (4.114)
Wanie ze wzgldu na te warunki brzegowe oglna posta rozwizania rwnania
(4.112)
Z(z) = a
1
sinkz +a
2
cos kz, (a
1
, a
2
stae) (4.115)
redukuje si do
Z(z) = a
1
sin
_
p
L
z
_
, p = 0, 1, 2, . . . (4.116)
Rwnanie (4.113) identykujemy jako rwnanie Bessela o wskaniku m. Jego roz-
wizaniem oglnym bdzie
R() = C
1
J
m
() +C
2
Y
m
(), (4.117)
gdzie
2
=

2
c
2
k
2
=

2
c
2

p
2
2
L
2
. (4.118)
Z dwch staych wystpujcych w rozw.(4.117) staa C
2
musi by rwna zeru,
gdy w naszym problemie zycznym nie ma miejsca na osobliwo dla = 0.
Rozwizaniem dla

E
z
bdzie wic (z dokadnoci do staej multyplikatywnej)
(

E
z
)
m,p,
= J
m
()e
im
sin
_
p
L
z
_
, (4.119)
przy czym jest to rozwizanie uzyskane dla konkretnych wartoci m, p a take .
Z zyki wiemy, e czstoci wasne wnki rezonansowej tworz przeliczalny zbir
dyskretnych wartoci, a wic z wzoru (4.118) wynika, e aby tak byo staa musi
te by w pewien sposb skwantowana. To skwantowanie bdzie konsekwencj
warunku brzegowego:
E
z
( = a) = 0, (4.120)
B
G

A
G
H
208 Rwnanie falowe
a w takim razie iloczyn a musi by zerem funkcji Bessela, J
m
:
a =
mn
=
mn
=

mn
a
. (4.121)
Musimy uy podwjnego wskanika, gdy kada funkcja J
m
ma nieskoczenie
wiele zer ktre moemy ponumerowa:
m1
,
m2
, . . .. Rozwizanie oglne dla

E
z
zapiszemy wic w postaci sumy (po wszystkich moliwych wartociach wskanikw
p, m i n) skadnikw typu (4.119) przemnoonych przez dowolne stae C
mnp
:
E
z
(, z, ) =

m,n,p
C
mnp
J
m
(
mn
a
) e
im
sin
_
p
L
z
_
, (4.122)
a interesujce nas czstoci wasne otrzymamy z rwna (4.118) i (4.121) jako
rwne
=
mnp
= c
2
mn
a
2
+
p
2
2
L
2
(4.123)
m, p = 0, 1, 2, . . .
n = 1, 2, 3, . . . (4.124)
Uzyskane rozwizanie, rwn. (4.122) opisuje z-ow skadow fali stojcej. Stosun-
kowo niewiele zabiegw wymaga modykacja tego rozwizania, tak aby stao si
ono adekwatne do opisu sytuacji w koncentrycznym falowodzie (dwie cylindrycz-
ne, nieskoczenie dugie, przewodzce powierzchnie o promieniach: wewntrznym
= a i zewntrznym = b, wsplna o symetrii o 0z). Nowe, zmodykowane
rozwizanie (tego samego rwnania falowego!) musi spenia dwa postulaty:
1. Skadowa E
z
wektora elektrycznego fali musi zalee od pary zmiennych z, t
w sposb charakterystyczny dla fali podrujcej wzdu osi 0z:
E
z
e
i(kzt)
.
Uzyskamy to kadc a
1
= ia
2
w rozwizaniu (4.115).
2. Poniewa punkty, dla ktrych = 0 s wyczone z naszych rozwaa (fala
podruje w cylindrycznym paszczu, w ktrym 0 < a b) rozwizanie
rwnania radialnego (4.113) musimy przyj w penej postaci (4.117), tzn.
zawierajcej obok J
m
funkcj Neumanna, Y
m
.
Wzr okrelajcy z-ow skadow elektrycznego wektora fali bdzie wic mia
posta
E
z
(, , z, t) =

m,n
[A
mn
J
m
(
mn
) +B
mn
Y
m
(
mn
)] e
im
e
i(kzt)
. (4.125)
B
G

A
G
H
w symetrii cylindrycznej 209
Zauwamy, e znikna jedna suma dla nieskoczonego falowodu nie mamy
prawa da skwantowania parametru k, ktry jest dowoln liczb rzeczywist.
Stae A
mn
i B
mn
wystpuj jako dowolne wspczynniki funkcji J
m
i Y
m
. Wys-
tpujca w argumentach tych funkcji wielko
mn
ma inne znaczenie ni
mn
z wzoru (4.121). Poniewa E
z
= 0 dla = a i = b to speniony musi ukad
rwna:
A
mn
J
m
(
mn
a) +B
mn
Y
m
(
mn
a) = 0
A
mn
J
m
(
mn
b) +B
mn
Y
m
(
mn
b) = 0.
m = 0, 1, 2, . . . n = 1, 2, . . .
_
_
(4.126)
Dwa rwnania i trzy niewiadome: A
mn
, B
mn
,
mn
. Ale liczb niewiadomych mo-
emy zredukowa do dwch: B
mn
/A
mn
i
mn
, dzielc oba rwnania ukadu przez
A
mn
. Tak zmodykowany ukad rozwizujemy numerycznie. Stosunek B
mn
/A
mn
okrela nam proporcj, w jakiej powinny wystpowa funkcje Y
m
i J
m
w kadym
skadniku oglnego rozwizania (4.125). Natomiast wielko
mn
okrela moliwe
czstoci, ktre moe przenosi nasz falowd. Wzorem analogicznym do wzoru
(4.123) jest teraz
falowodu
=
mn
= c
_

2
mn
+k
2
. (4.127)
Powiedzielimy, e parametr k (wektor falowy podrujcej fali) moe przybiera
dowolne, rzeczywiste wartoci. Istnieje wic
minimum
= c
min
, (4.128)
gdzie przez
min
oznaczylimy najmniejsz z moliwych wartoci stanowicych
rozwizanie ukadu (4.126). Wykazalimy w ten sposb, e dla kadego falowodu
istnieje tzw. czstotliwo graniczna (zwana take czstotliwoci odcicia).
4.2.3 Problem wasny i rwnanie Bessela
W rozdziale trzecim wykazalimy, e warunkami na to aby dany problem mg
zosta formalnie zakwalikowany jako problem wasny s: samosprzona posta
opisujcego go operatora i wypenianie pewnych warunkw brzegowych przez roz-
wizanie (bd jego pochodn, bd te funkcj p wystpujc w okreleniu opera-
tora). W omawianym w poprzednim podrozdziale problemie cylindrycznej wnki
rezonansowej rwnanie (4.113) jest niewtpliwie rwnaniem wasnym. Przepiszmy
go raz jeszcze w nieco zmienionej postaci
d
d
_
_
dJ
m
(
mn
a
)
d
_
_ +
_
2
mn
a
2

m
2
_
J
m
(
mn
a
) = 0. (4.129)
B
G

A
G
H
210 Rwnanie Bessela
Posta ta jest ewidentnie samosprzona: zauwamy, e p() = ()w() = ;
q() = m
2
/; w() = natomiast rol wartoci wasnych przejy, wyraone
w odpowiednich jednostkach, kwadraty zer funkcji Bessela: =
mn
=
2
mn
/a
2
.
Posta t uzyskalimy z rwnania (4.113): (1) dzielc go stronami przez ; (2)
zastpujc wystpujc w nim funkcj R przez funkcj Bessela J
m
9
; (3) wpro-
wadzajc w sposb jawny parametr
mn
do argumentu funkcji J
m
. Ten ostatni
zabieg prowadzi do naturalnego zerowania si iloczynu (por. (3.35)): rozwiza-
nie jego pochodna funkcja p() dla jednego z kracw przedziau dla = a.
Dla drugiego kraca iloczyn ten zeruje si ze wzgldu na posta funkcji p() = ,
a take dla n > 1 z uwagi na fakt, e J
n
(0) = 0.
Z kadym, sformuowanym w koherentny sposb, problemem wasnym zwi-
zany jest zupeny zbir funkcji wasnych, ortogonalnych z wag w() w okrelo-
nym (przez warunki brzegowe) przedziale zmiennej. W naszym przypadku bd
to funkcje
J
m
(
mn
a
) n = 1, 2, . . .
przy ustalonej wartoci wskanika funkcji Bessela ortogonalno przenosi si
na wskanik zera
10
, tzn.
_
a
0
J
m
(
mn
a
)J
m
(
mp
a
) d = C
n
np
. (4.130)
Aby przekona si o prawdziwoci powyszej relacji, a przy okazji uzyska moli-
wo policzenia kwadratu normy ortogonalnych funkcji staej C
n
, przepiszmy
rwnanie (4.129) zastpujc w nim n przez p:
d
d
_
_
dJ
m
(
mp
a
)
d
_
_ +
_
2
mp
a
2

m
2
_
J
m
(
mp
a
) = 0 (4.131)
a nastpnie dokonajmy standardowych zabiegw: rwnanie (4.129) przemn-
my przez J
m
(
mp
/a) a rwnanie (4.131) przez J
m
(
mn
/a) i tak uzyskane
rwnania odejmijmy stronami. Prowadzi to do
J
m
(
mn
a
)
d
d
_
d
d
J
m
(
mp
a
)
_
J
m
(
mp
a
)
d
d
_
d
d
J
m
(
mn
a
)
_
=

2
mn
2
mp
a
2
J
m
(
mn
a
)J
m
(
mp
a
) (4.132)
9
Jak wynika z dyskusji problemu cylindrycznego falowodu spenienie warunkw brzegowych
dla = 0 i = a nie bdzie moliwe dla funkcji R, ktra miaaby by kombinacj liniow obu
rozwiza J
m
i Y
m
.
10
Taka ortogonalno wzgldem jednego z czynnikw wystpujcych w argumencie funkcji
przypomina ortogonalno funkcji sin nx i cos nx por. podrozdzia 3.2.
B
G

A
G
H
a problem wasny 211
albo
d
d
_
J
m
(
mn
a
)
_
d
d
J
m
(
mp
a
)
_
J
m
(
mp
a
)
_
d
d
J
m
(
mn
a
)
__
=

2
mn
2
mp
a
2
J
m
(
mn
a
)J
m
(
mp
a
). (4.133)
Lewa strona jest pochodn pewnego wyraenia cakujc wzgldem od = 0
do = a uzyskujemy bez trudu potwierdzenie wzoru (4.130) dla n ,= p. Aby
obliczy wystpujc w tym wzorze sta C
n
zauwamy, e wzr (4.130) mona
by przepisa teraz w postaci:
1
a
2
_
a
0
J
m
(
mn
a
)J
m
(
mp
a
) d =
J
m
(
mn
a
)
d
d
J
m
(
mp
a
)
=a
=0
J
m
(
mp
a
)
d
d
J
m
(
mn
a
)
=a
=0
2
mn
2
mp
(4.134)
Prawa strona tego rwnania dla n p staje si wyraeniem nieokrelonym, typu
0/0. Licznik tego wyraenia moemy przeksztaci wykorzystujc do tego celu
relacj rekurencyjn nr.4 z tabeli 4.1:
d
d
J
m
_
a
_
=
m
J
m
_
a
_

a
J
m+1
_
a
_
. (4.135)
Licznik wyraenia stanowicego praw stron rwn.(4.134) staje si wic rwny
1
a
_
mp
J
m
(
mn
a
)J
m+1
(
mp
a
) +
mn
J
m
(
mp
a
)J
m+1
(
mn
a
)
_
=a
=0
= [
mn
J
m
(
mp
)J
m+1
(
mn
)
mp
J
m
(
mn
)J
m+1
(
mp
)]
Aby obliczy iloraz po prawej stronie rwnoci (4.134), musimy przy ustalonej
wartoci jednego z dwch zer, np.
mp
, potraktowa drugie jako zmienn:
mn
= h
B
G

A
G
H
212 Rwnanie Bessela
i zastosowa regu de lHospitala. Mamy (
mn
= h
mp
):
1
a
2
_
a
0
J
m
(
mn
a
)J
m
(
mp
a
) d
= lim
h
mp
d
dh
[hJ
m
(
mp
)J
m+1
(h)
mp
J
m
(h)J
m+1
(
mp
)]
d
dh
(h
2
2
mp
)
= lim
h
mp
J
m
(
mp
)[J
m+1
(h) +hJ
m+1
(h)]
mp
J
m
(h)J
m+1
(
mp
)
2h
= . . . J
m
(
mp
) = 0! . . . = lim
h
mp
mp
J
m
(h)J
m+1
(
mp
)
2h
= lim
h
mp
_
mp
J
m+1
(h)J
m+1
(
mp
)
2h

m
mp
J
m+1
(
mp
)J
m
(h)
h 2h
_
.
[Po drodze skorzystalimy raz jeszcze z relacji rekurencyjnej (4.135)]. Poniewa
dla h
mp
J
m
(h) J
m
(
mp
) = 0 drugi skadnik w ostatniej sumie znika
i ostatecznie
_
a
0
J
2
m
(
mp
a
) d =
a
2
2
J
2
m+1
(
mp
) (4.136)
kwadrat normy ortogonalnych funkcji J
m
(
mp
/a) jest rwny, z dokadnoci
do staego czynnika, kwadratowi funkcji Bessela o wskaniku m + 1 w punkcie
bdcym zerem (o wskaniku p) J
m
. Wiemy, e obie funkcje J
m
i J
m+1

posiadaj nieskoczon ilo zer. Przy pomocy relacji rekurencyjnych mona wy-
kaza, e zera te nie koincyduj i w dodatku pomidzy dwoma kolejnymi zerami
funkcji J
m
znajduje si jedno i tylko jedno zero funkcji J
m+1
i, oczywicie, vice
versa.
Jako ilustracj moliwoci jakie stwarza zupeny zbir ortogonalnych funkcji
J
m
(
mn
/a) rozwamy problem okrelenia potencjau wewntrz pustego cylindra
(promie a, wysoko L, o symetrii 0z), ktrego boczne ( = a) cianki i dolna
podstawa (z = 0) znajduj si na potencjale zerowym, natomiast potencja grnej
(z = L) podstawy zadany jest w postaci pewnej funkcji =
0
(, ). Punktem
wyjciowym bdzie oczywicie rozwizanie rwnania Laplacea, tym razem we
wsprzdnych cylindrycznych, przy zastosowaniu metody separacji zmiennych:
(, , z) = R()F()Z(z) = 0. (4.137)
Podobnie jak byo to w przypadku cylindrycznej wnki rezonansowej kadziemy
F() = exp(im). Odpowiednikami rwna (4.112) i (4.113) bd teraz
1
Z
d
2
Z
dz
2
= C
def
= k
2
(4.138)
B
G

A
G
H
a problem wasny 213
i
2
R
+R
+ (k
2
2
m
2
)R = 0. (4.139)
Staa separacji C jest teraz dodatnia zamiast okresowej zalenoci od z, jak
to miao miejsce w przypadku wnki, w ktrej ukaday si fale stojce, da-
my zalenoci monotonicznej. Parametr k bdzie skwantowany poprzez warunek
( = a) = 0 J
m
(ka) = 0 i k =
mn
/a. Oglne rozwizanie rwnania Laplacea
w symetrii cylindrycznej to
(, , z) =
m=0
n=1
C
mn
J
m
_
mn
a

_
e
im
_
c
1(mn)
exp(
mn
a
z) +c
2(mn)
exp(
mn
a
z)
_
. (4.140)
Z pary: J
m
, Y
m
zachowalimy z oczywistych wzgldw tylko J
m
. Z uwagi
na warunek (, , z = 0) = 0 staa c
1(mn)
= c
2(mn)
(dla kadej pary mn) i
(, , z) =
m=0
n=1
C
mn
J
m
_
mn
a

_
e
im
sinh
_
mn
a
z
_
, (4.141)
gdzie C
mn
= 2

C
mn
c
1(mn)
. Pozostaje tylko wyznaczenie tych staych, z ktrych
kada zaley od pary wskanikw: m = 0, 1, 2 . . . i n = 1, 2 . . . . Korzystamy
z warunku brzegowego, specykujcego warto potencjau na grnej podstawie
cylindra:
0
(, ) =
m=0
n=1
C
mn
sinh
_
mn
a
L
_
J
m
_
mn
a

_
e
im
m=0
n=1
J
m
_
mn
a

_
[a
mn
cos m +b
mn
sinm], (4.142)
gdzie nowe stae wyraaj si poprzez zwizki (dla m ,= 0)
a
mn
= C
(m)n
+C
(m)n
b
mn
= i[C
(m)n
C
(m)n
]
_
sinh
_
mn
a
L
_
, (4.143)
a ponadto a
0n
= C
0n
sinh(
0n
L/a) i b
0n
= 0.
Rwnanie (4.142) to rozwinicie funkcji
0
(, ) w podwjny szereg Fouriera
Bessela. Aby wyliczy wspczynniki rozwinicia mnoymy przy ustalonych
m i n obie strony (4.142) przez J
m
(
mn
/a) i przez jedn z pary funkcji:
sinm, cos m, a nastpnie cakujemy: wzgldem kta od 0 do 2 i wzgldem
od zera do a, z wag . Uwzgldniamy rwnanie (4.136), okrelajce kwadrat
B
G

A
G
H
214 Rwnanie Bessela
normy funkcji J
m
, a take korzystamy z wynikw oblicze w podrozdziale 3.2.
Prowadzi to do zwizkw
a
mn
b
mn
_
=
2
m0
a
2
J
2
m+1
(
mn
)
_
2
0
_
a
0
0
(, ) J
m
(
mn
a
)
_
cos m
sinm
_
d d, (4.144)
z ktrych Czytelnik moe, jeeli zechce, powrci do staych C
mn
.
Na zakoczenie tego podrozdziau jeszcze jedna uwaga. Truizmem jest po-
wiedzenie, e wybranie odpowiedniego ukadu wsprzdnych do opisu konkret-
nego problemu zycznego moe ten opis znakomicie uproci albo . . . znakomicie
skomplikowa. W rozdziale drugim, przy dyskusji rozwizania rwnania Lap-
lacea we wsprzdnych sferycznych bez kopotu zidentykowalimy pierwszy wy-
raz sumy 2.28 jako potencja punktowego adunku, umieszczonego w pocztku
ukadu wsprzdnych. Z kolei przygldajc si rozwizaniu (4.140) absolutnie
nie widzimy, gdzie miaby w nim tkwi ten prosty potencja:
P
=
1
4
0
q
r
P
=
1
4
0
q
_
z
2
+
2
. (4.145)
A jednak musi on gdzie tam by! Zastanwmy si moliwoci jego odszukania.
Po pierwsze, na skutek umieszczenia adunku w pocztku ukadu nasz potencja
przestaje by zaleny od , a wic w rozwizaniu (4.140) musimy pooy m = 0
i zrezygnowa z sumy wzgldem m. Po drugie, zaleno od parametru k musi
mie inny charakter. O ile w rwnaniu (4.140) parametr ten by skwantowany, na
skutek warunku brzegowego (zerowanie si potencjau na pobocznicy cylindra), to
w przypadku gdy interesuje nas potencja punktowego adunku mamy do czynie-
nia z obszarem nieograniczonym i w konsekwencji k moe si zmienia w sposb
cigy, od zera do + albo , w zalenoci od znaku z iloczyn kz musi
by ujemny, aby potencja na duych odlegociach od pocztku ukadu zanika,
zgodnie z (4.145). Ograniczajc si, dla prostoty, do z > 0 i podkrelajc rwno-
uprawnienie wszystkich moliwych (dodatnich) wartoci k moglibymy prbowa
zapisa nasz potencja jako
11
= (z, ) =

k
C
k
J
0
(k)e
kz
=

k
C
k
J
0
(k)e
kz
, (4.146)
11
Ewentualna obecno Y
0
w poniszym wzorze prowadziaby jak zwykle do katastrofy
dla 0. A przecie potencja punktw: z = 0, = 0 musi by skoczony!
B
G

A
G
H
formy pochodne 215
gdzie
k
jest krokiem, z ktrym zmienia si parametr k: k = i
k
; i = 0, 1, . . . , .
Poniewa
k
0 (k zmienia si w sposb cigy) to zamiast sumy (4.146) po-
winnimy napisa cak
(z, ) = C
_

0
J
0
(k) e
kz
dk. (4.147)
Aby j obliczy dokonujemy zmiany zmiennych: k
def
= t oraz kz = k z/
def
= t s
i rwnanie (4.147) przybiera posta
(z, ) =
C
_

0
J
0
(t)e
ts
dt
=
C
s
2
+ 1
=
C
_
z
2
+
2
. (4.148)
Wynik cakowania we wzorze (4.148) mona sprawdzi podstawiajc za J
0
(t) sze-
reg (4.73) i cakujc wyraz po wyrazie, po przemnoeniu ich przez funkcj wy-
kadnicz. Uzyskany szereg stanowi, jak nietrudno zauway rozwinicie funkcji
1/
s
2
+ 1. Jest jednak sposb znacznie prostszy, a sprowadzajcy si do . . . za-
gldnicia do tablic transformat Laplacea. Czytelnik, ktry zetkn si by z t
technik zapewne zidentykowa sam wzr (4.147) jako transformat Laplacea
funkcji J
0
(k)! Kadc w tym wzorze C = q/4
0
uzyskujemy poszukiwany wy-
nik to, e jego forma, wywodzca si z oglnego rozwizania (4.140) wydaje
si nieco skomplikowana w zestawieniu z prostot wzoru (4.145) nie ma gruncie
rzeczy wikszego znaczenia. Czasem proste wyniki kryj si za fasad skompli-
kowanych wzorw, fasad bdc tym razem przypomnijmy to jeszcze raz
konsekwencj wyboru ukadu wsprzdnych cylindrycznych do przeprowadzenia
analizy problemu.
4.2.4 Rwnania redukowalne do rwnania Bessela; wahado ma-
tematyczne na rozcigliwej nici
Rwnanie Bessela moemy spotka nie tylko przy opisie problemw z ewidentn
symetri cylindryczn. Mona si na niego natkn w sposb zgoa nieoczekiwany
cho czsto bdzie ono wystpowao w postaci nieco zawoalowanej. I tak,
drog bezporednich rachunkw mona wykaza, e rozwizaniem rwnania
x
2
y
+ (1 2A)xy
+
_
D
2
E
2
x
2E
+ (A
2
E
2
p
2
)
_
y = 0, (4.149)
gdzie a, D, E, p s pewnymi staymi, jest
y = x
A
Z
p
(Dx
E
). (4.150)
B
G

A
G
H
216 Rwnanie Bessela
W powyszym rwnaniu Z
p
jest okrelone zgodnie z alternatyw (4.82). Dla sta-
ych: A = 0, D = E = 1 rwnanie (4.149) redukuje si do postaci kanonicz-
nej (4.72). Czytelnik nie bojcy si rachunkw sprawdzi take, e nawet bardziej
skomplikowane rwnanie
x
2
y
+
_
(1 2A)x 2BCx
C+1
_
y
(4.151)
+
_
D
2
E
2
x
2E
+B
2
C
2
x
2C
+BC(2AC)x
C
+ (A
2
E
2
p
2
)
_
y = 0
jest spenione przez funkcj, w ktrej okreleniu pojawia si take oglne rozwi-
zanie rwnania Bessela:
y = x
A
exp
_
Bx
C
_
Z
p
(Dx
E
). (4.152)
Jako ilustracj zastosowania podanych wyej uoglnionych postaci rwnania
Bessela rozwamy problem wahada matematycznego: punktu o masie m, zawie-
szonego na rozcigliwej nici
12
. Przypumy, e ni wydua si liniowo z czasem,
tzn. jej dugo r:
r = r(t) = a +b t, b > 0. (4.153)
Z drugiej zasady mechaniki Newtona dla ruchu obrotowego wiemy, e pochodna
wzgldem czasu momentu pdu ukadu rwna jest momentowi dziaajcej siy:
dL
dt
= M (4.154)
albo
d
dt
(mr v) = r F. (4.155)
(por. rys.4.7). Podstawiajc v = r, gdzie = k (k jednostkowy wektor,
prostopady do paszczyzny, w ktrej odbywa si ruch; = d/dt prdko
ktowa wahada) i F = mg oraz uwzgldniajc mao ktw (sin ) mamy
d
dt
_
mr
2
d
dt
_
= mgr, (4.156)
albo (r = r(t)!)
d
2
dt
2
+
2b
a +bt
d
dt
+
g
a +bt
= 0. (4.157)
Wprowadzajc now zmienn bz
def
= a + bt przeksztacamy rwnanie (4.157) do
postaci
z
2
d
2
dz
2
+ 2z
d
dz
+k
2
z = 0, (4.158)
12
De facto nie jest to wic wahado matematyczne!
B
G

A
G
H
formy pochodne 217
sm
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
~
~
~
~
~
'
F=mg
v m
r
k
Rysunek 4.7: Wahado (prawie) matematyczne
gdzie k
2
= g/b. Porwnujc rwnania (4.158) i (4.149) uzyskujemy zesp rwna
okrelajcych stae A, E, D i p:
(1 2A) = 2; 2E = 1; D
2
E
2
= k
2
; A
2
E
2
p
2
= 0
i w konsekwencji
A = 1/2; E = 1/2; D = 2k; p = 1.
Rozwizaniem rwnania (4.158) bdzie
(z) =
C
1
z
J
1
(2k
z) +
C
2
z
Y
1
(2k
z). (4.159)
(Ze wzgldu na cakowity wskanik rwnania, p = 1, par rozwiza jest J
1
, Y
1
,
a poniewa z nigdy nie jest rwne zeru nie ma podstaw do odrzucenia Y
1
.) Aby
wyznaczy stae C
1
i C
2
musimy sprecyzowa warunki pocztkowe. Przyjmujemy
(t = 0) =
0
;
d
dt
t=0
= 0; [z(0) = a/b].
B
G

A
G
H
218 Rwnanie Bessela
Pochodn kta wzgldem czasu obliczamy wykorzystujc relacj [R2] z tabeli 4.1:
d
dt
=
d
dz
= . . . x =
z . . .
=
1
2
1
x
d
dx
_
C
1
x
J
1
(2kx) +
C
2
x
Y
1
(2kx)
_
= . . . [R2] . . .
= C
1
k
z
J
2
(2k
z) C
2
k
z
Y
2
(2k
z). (4.160)
Podstawienie warunkw pocztkowych prowadzi do ukadu rwna:
0 = C
1
J
2
(2k
_
a/b) +C
2
Y
2
(2k
_
a/b)
0
_
a/b = C
1
J
1
(2k
_
a/b) +C
2
Y
1
(2k
_
a/b).
_
(4.161)
Warto przeledzi te rachunki do koca. Wyznacznik gwny powyszego ukadu
rwna (na stae C
1
i C
2
)
J
2
(2k
_
a/b) Y
1
(2k
_
a/b) J
1
(2k
_
a/b) Y
2
(2k
_
a/b) (4.162)
to nic innego jak . . . Wroskian rozwiza rwnania Bessela o wskaniku 1. Zgod-
nie z wywodami podrozdziau 3.3 Wroskian rwnania Bessela o wskaniku p to
J
p
(x)
dY
p
(x)
dx
Y
p
(x)
dJ
p
(x)
dx
=
const
x
=
2
x
. (4.163)
Warto staej 2/ mona uzyska analizujc asymptotyki J
p
i Y
p
przy x 0.
Asymptotyka w zerze funkcji J
p
(x) jest okrelona przez wzr (4.75). Natomiast
wzr (4.80)daje
Y
0
(x)
x0

2
lnx i Y
n
(x)
x0

(n 1)!
_
x
2
_
n
. (4.164)
Zastosowanie relacji [R4] z tabeli 4.1 przeksztaca Wroskian w
J
p
(x)
_
p
x
Y
p
(x) Y
p+1
(x)
_
Y
p
(x)
_
p
x
J
p
(x) J
p+1
(x)
_
= J
p+1
(x)Y
p
(x) Y
p+1
(x)J
p
(x) =
2
x
. (4.165)
Wyznacznik gwny ukadu rwna (4.161) jest wic rwny
_
b/a/k; wyli-
czajc stae C
1
i C
2
i powracajc do zmiennej t otrzymujemy ostatecznie
(t) =

0
a
b
_
g
a +bt
_
J
2
_
2
ag
b
_
Y
1
_
2
b
_
g(a +bt)
_
Y
2
_
2
ag
b
_
J
1
_
2
b
_
g(a +bt)
__
. (4.166)
B
G

A
G
H
sferyczne funkcje Bessela 219
4.2.5 Sferyczne funkcje Bessela
Rwnanie Schrodingera dla czstki w kuli o nieprzeroczystych ciankach
Kady z Czytelnikw, przy okazji studiowania podstaw mechaniki kwanto-
wej mia okazj zetkn si z problemem czstki zamknitej w jednowymiarowej
studni potencjau. Formalnie, chodzi tu o rozwizanie rwnania Schrodingera dla
czstki poruszajcej si swobodnie (potencja pola si zewntrznych rwny zeru)
w ograniczonym obszarze osi 0x, np. dla 0 x L. Na kracach przedziau
czstka napotyka na nieskoczenie wysok barier potencjau std jej funkcja
falowa musi si zerowa w punktach x = 0 i x = L. Trjwymiarowy odpowiednik
takiej sytuacji, w dodatku przy zaoeniu symetrii sferycznej dla dozwolonego
obszaru dla czstki prowadzi do rwnania (na cz radialn funkcji falowej),
ktrego rozwizania wyraa si poprzez funkcje Bessela.
Rwnanie Schrodingera (N.B. w przypadku V = 0 rwnanie to jest iden-
tyczne z rwnaniem Helmholtza) to
h
2
2m
= E, (4.167)
przy czym zamknicie czstki w kuli o nieprzeroczystych ciankach jest rw-
noznaczne z narzuceniem na funkcj warunku
(r = R) = 0, (4.168)
gdzie R jest promieniem kuli. To wanie ten warunek doprowadzi nas do dra-
binki poziomw energetycznych czstki skwantowanych wartoci energii wa-
snych. Symetria narzuca wybr ukadu wsprzdnych sferycznych, a poniewa
jedyne zalenoci ktowe tkwi w operatorze Laplacea to szukamy funkcji falowej
w postaci iloczynu
=
lm
(r, , ) = R
l
(r)Y
lm
(, ) (4.169)
gdzie Y
lm
to harmoniki sferyczne, spotkane przez nas ju kilkakrotnie (por. pod-
rozdzia 2.11). Po podstawieniu iloczynu (4.169) do rwnania (4.168) otrzymujemy
na cz radialn rwnanie (por. take 2.219):
d
2
R
l
dr
2
+
2
r
dR
l
dr
+
_
2mE
h
2

l(l + 1)
r
2
_
R
l
= 0. (4.170)
[Czytelnik pragncy spojrze na to rwnanie w sposb bardziej zyczny
bdzie zapewne preferowa posta
d
2
R
l
dr
2
+
2
r
dR
l
dr
+
_
2m
h
2
_
E
h
2
l(l + 1)
2mr
2
__
R
l
= 0. (4.171)
B
G

A
G
H
220 Rwnanie Bessela
Drugi skadnik w nawiasie
h
2
l(l + 1)
2mr
2
=
L
2
2mr
2
def
= E
od
(4.172)
(L
2
kwadrat orbitalnego momentu pdu) mona nazwa energi odrodkow; to
tak jak gdyby ruch czstki odbywa si w jednym wymiarze wzdu osi 0r
w polu potencjau siy odrodkowej, E
od
].
Oznaczajc 2mE/h
2
przez k
2
i przemnaajc obie strony rwnania (4.170)
przez r
2
otrzymujemy
r
2
R
l
+ 2rR
l
+ [k
2
r
2
l(l + 1)]R
l
= 0. (4.173)
Nie jest to wprawdzie par excellence rwnanie Bessela, ale nasz uniwersalny wzr
(4.150) pozwala nam zapisa rozwizanie (4.173) jako
R
l
(r) =
Z
l+1/2
(kr)
kr
, (4.174)
gdzie Z
l+1/2
(kr), zgodnie z alternatyw (4.82) to kombinacja funkcji J
(l+1/2)
(kr):
Z
l+1/2
(kr) = AJ
l+1/2
(kr) +BJ
l1/2
(kr). (4.175)
Okazuje si jednak por. wzr (4.77) e dla wskanika funkcji Bessela bd-
cego ujemn liczb powkow funkcja Bessela pierwszego rodzaju jest rwna
z dokadnoci do staego czynnika funkcji Bessela drugiego rodzaju (Neuman-
na) ze wskanikiem dodatnim, tak wic zamiast wzoru (4.175) moemy uy
Z
l+1/2
(kr) = A
J
l+1/2
(kr) +B
Y
l+1/2
(kr). (4.176)
Ze wzgldu na czste pojawianie si wyrae typu (4.174) przyjo si okrela-
nie ich mianem sferycznych funkcji Bessela. Zgodnie z naszym systemem klasy-
kacyjnym powinnimy rozrnia sferyczne funkcje Bessela pierwszego, drugiego
i trzeciego rodzaju, a take modykowane sferyczne funkcje Bessela, a wic:
j
l
(x) =
_

2x
J
l+1/2
(x) (4.177)
y
l
(x) =
_

2x
Y
l+1/2
(x) (4.178)
h
(1)
l
(x) =
_

2x
H
(1)
l+1/2
(x) (4.179)
h
(2)
l
(x) =
_

2x
H
(2)
l+1/2
(x) (4.180)
i
l
(x) =
_

2x
I
l+1/2
(x) (4.181)
k
l
(x) =
_
2
x
K
l+1/2
(x). (4.182)
B
G

A
G
H
(Czytelnik zechce zwrci uwag na odmienn, od pozostaych, sta multyplika-
tywn w ostatniej denicji; wybr staej
_
/2x stanie si bardziej zrozumiay
za chwil. W literaturze zamiast oznaczenia y
l
(x) stosuje si i to czsto
oznaczenie n
l
(x).)
Powracajc do naszej uwizionej w kulistej puapce czstki moemy zapisa
jej funkcj falow w postaci
(r, , ) =
l=0
l
m=0
R
l
(r)Y
lm
(, )
=
l=0
l
m=0
[A
l
j
l
(kr) +B
l
y
l
(kr)]Y
lm
(, ), (4.183)
przy czym ze wzgldu na osobliwoci funkcji y
l
w zerze (patrz niej) stae B
l
bd
wszystkie rwne zeru. Poziomy energetyczne czstki wartoci E = k
2
h
2
/2m
uzyskamy z warunku (4.168):
j
l
(kR) = 0 k =

ln
R
, (4.184)
gdzie
ln
to n-te zero l-tej funkcji sferycznej j
l
. (Jak wynika z denicji (4.177)
kada j
l
posiada nieskoczony, przeliczalny zbir zer.) Dla l = 0 pierwszym zerem
(patrz niej) jest
01
= , a w takim razie istnieje minimalna warto energii
wasnej
E
min
=

2
R
2
h
2
2m
=
h
2
8mR
2
. (4.185)
Poniewa dla l = 0 energia odrodkowa jest, zgodnie z (4.172), rwna zeru, caa
energia czstki jest energi kinetyczn ruchu wzdu kierunku radialnego. Wy-
raajc t energi poprzez pd radialny, p
r
i traktujc ten rny od zera pd jako
nieokrelono pdu p
r
: mamy
E
min
=
p
2
r
2m

1
2m
p
r
2
(4.186)
skd
p
r
=
_
2mE
min
=
h
2R
(4.187)
albo
p
r
2R p
r
r = h (4.188)
rna od zera warto minimalnej energii czstki swobodnej i pozbawionej ener-
gii odrodkowej, poruszajcej si z nieokrelonoci pooenia r rwn rednicy
kuli R, moe by wic traktowana jako konsekwencja zasady nieoznaczonoci He-
isenberga.
B
G

A
G
H
222 Rwnanie Bessela
Relacje rekurencyjne, ortogonalno, zwizki z funkcjami trygonometrycznymi
Jak wykaza to jeszcze Liouville funkcje sferyczne jako jedyne z caej rodzi-
ny Bessela mog by wyraane przez funkcje elementarne. I tak dla l = 0 wzory
(4.177) i (4.73) prowadz do
j
0
(x) =
_

2x
J
1/2
(x) =
_

2x
k=0
(1)
k
k! (k + 1 + 1/2)
_
x
2
_
2k+1/2
. (4.189)
Iloczyn funkcji Eulera [k! = (k + 1)] w mianowniku moe zosta przeksztaco-
ny przy wykorzystaniu tzw. wzoru podwajajcego Legendrea, o ktrym bya
mowa w podrozdziale 1.5):
z! (z + 1 +
1
2
) = 2
2z1
(2z + 1)! (4.190)

z! (z + 1
1
2
) = 2
2z
(2z)! (4.191)
a wwczas
j
0
(x) =
k=0
(1)
k
(2k + 1)!
x
2k
=
sinx
x
. (4.192)
Podobne zabiegi prowadz do
y
0
(x) =
cos x
x
. (4.193)
Wzory wyraajce sferyczne funkcje Bessela poprzez funkcje potgowe (o ujem-
nych wykadnikach) i trygonometryczne dla wyszych wartoci wskanika mona
otrzyma posugujc si relacjami rekurencyjnymi dla j
l
i y
l
, bdcych konsekwen-
cj zwizkw rekurencyjnych z tabeli 4.1. Korzystajc z tych ostatnich i wzorw
denicyjnych (4.177)(4.180) Czytelnik powinien sprawdzi relacje
d
dx
_
x
p+1
z
p
(x)
_
= x
p+1
z
p1
(x) (4.194)
d
dx
_
x
p
z
p
(x)
= x
p
z
p+1
(x) (4.195)
(2p + 1)
d
dx
[z
p
(x)] = pz
p1
(x) (p + 1)z
p+1
(x) (4.196)
2p + 1
x
[z
p
(x)] = z
p1
(x) z
p+1
(x), (4.197)
B
G

A
G
H
gdzie z
p
(x) moe by jedn z funkcji j
p
(x), y
p
(x), h
(1)
p
(x) lub h
(2)
p
(x). Drugi z po-
wyszych zwizkw w poczeniu z (4.192) i (4.193) daj natychmiast
j
1
(x) =
sinx
x
2

cos x
x
, (4.198)
y
1
(x) =
cos x
x
2

sinx
x
. (4.199)
W momencie gdy mamy do dyspozycji dwie kolejne funkcje wzr (4.197) moe
by uyty do generacji kolejnych, np.:
j
2
(x) =
_
3
x
3

1
x
_
sinx
3
x
2
cos x (4.200)
y
2
(x) =
_
3
x
3

1
x
_
cos x
3
x
2
sinx (4.201)
i podobnie dla wyszych wartoci wskanika. (N.B. Korzystanie z relacji (4.197)
wymaga zachowania tych samych rodkw ostronoci, o ktrych bya mowa przy
okazji zwykych funkcji Bessela J
n
(x).)
Powysze wyraenia potwierdzaj zarwno oscylacyjnozanikajcy charakter
zalenoci funkcji j
l
(x), y
l
(x) przy x , jak i pozwalaj werykowa asymp-
totyk tych funkcji dla x 0. Ta ostatnia to
j
n
(x)
x0

x
n
(2n + 1)!!
, (4.202)
y
n
(x)
x0

(2n 1)!!
x
n+1
(4.203)
funkcje j
n
s w zerze bd rwne zeru (n ,= 0), bd jednoci (n = 0), podczas
gdy dla funkcji y
n
zero stanowi osobliwo biegunow (n + 1)ego rzdu.
Funkcje sferyczne Bessela, j
n
(k), ktre pojawiaj si w opisie problemu wa-
snego sformuowanego w jzyku stacjonarnego rwnania Schrodingera (lub rw-
nania Helmholtza) w symetrii sferycznej tworz zupeny zbir funkcji ortogonal-
nych, analogicznie do funkcji J
n
(k). Odpowiednie relacje ortogonalnoci mona
by wyprowadza wedug schematw z podrozdziau 4.2.3. Okazuje si jednak, e
mona je te uzyska podstawiajc bezporednio do relacji ortogonalnoci (4.130)
i (4.136) dla J
m
_
a
0
J
m
(
mn
a
)J
m
(
mp
a
) d =
a
2
2
[J
m+1
(
mn
)]
2
np
(4.204)
z rwnania (4.177) za J
m
i J
m+1
(m = l + 1/2) co prowadzi do
_
a
0
j
l
(
ln
a
)j
l
(
lp
a
)
2
d =
a
3
2
[j
l+1
(
ln
)]
2
np
(4.205)
B
G

A
G
H
224 Podsumowanie
(W powyszych wzorach
mn
,
mp
, a take
ln
,
lp
, oznaczaj zera odpowied-
nich funkcji Bessela.) Warto zwrci uwag na fakt, e o ile wag funkcji J
m
byo
w() = , a wic Jakobian transformacji pomidzy ukadami wsprzdnych kar-
tezjaskich i biegunowych na paszczynie
13
, to wag funkcji sferycznych j
m
jest
w() =
2
a wic Jakobian dla analogicznej transformacji w (izotropowej)
przestrzeni trjwymiarowej.
Na zakoczenie rozdziau powiconego rwnaniu Bessela i jego rozwizaniom
powtrzmy raz jeszcze to, co powiedzielimy we wstpie: mnogo problemw
zwizanych z tym rwnaniem jest olbrzymia. Istniej kilkusetstronicowe mono-
grae (najbardziej znana i powaana to wydana w latach pidziesitych mono-
graa Watsona) na temat funkcji Bessela i ich zastosowa. Zaprezentowany tutaj
dwudziestostronicowy rozdzia nie moe pretendowa do kompletnoci. Lektur
tego rozdziau Czytelnik powinien traktowa jako wstp do dalszych studiw.
4.3 Podsumowanie
Rozdzia ten pomylany by jako ilustracja moliwoci stosowania poznanych przez
Czytelnika metod rachunkowych do opisu pewnych problemw zycznych. Zapre-
zentowane s tu problemy, ktrych peny opis wymaga uycia funkcji specjalnych:
wielomianw Legendrea i funkcji Bessela. Mam nadziej, e po lekturze tego roz-
dziau Czytelnik przestanie, chocia w pewnym stopniu, traktowa funkcje Bessela
i wielomiany Legendrea jako co rzeczywicie specjalnego. Obie te rodziny funkcji
stanowi rozwizania pewnych rwna rniczkowych, obie mog by uywane ja-
ko ortogonalne bazy przestrzeni funkcyjnej a wic posiadaj dokadnie te same
atrybuty co funkcje cos(n x/L) i sin(n x/L) w przedziale 0 x L. A przecie
trudno dopatrywa si czego specjalnego w funkcjach trygonometrycznych! Te
ostatnie pojawiy si po prostu wczeniej w matematycznym sformuowaniu pew-
nych problemw zyki takich jak np. oscylator harmoniczny. Funkcje Bessela
stay si potrzebne nieco pniej: np. w opisie dyfrakcji Fraunhoera na koo-
wym otworze, czy przy okrelaniu czstoci drga wasnych cylindrycznej wnki.
Wielomiany Legendrea pojawiaj si zawsze tam, gdzie w rwnaniu wystpuje
operator Laplacea w ukadzie biegunowych wsprzdnych sferycznych. Ich rol
mona doceni przede wszystkim w konstrukcji potencjaw multipoli elektrycz-
nych a take w problemie kwantowomechanicznego opisu momentu pdu.
Wielomiany Legendrea i funkcje Bessela speniaj rnorakie relacje rekuren-
cyjne, ktre wyprowadzi mona przy uyciu funkcji tworzcych. Jak zostao to
13
Funkcje Bessela kojarz si z symetri cylindryczn. Jeeli o cylindra jest nieskoczenie
duga, to problem redukuje si do problemu paskiego w paszczynie prostopadej do osi
cylindra.
B
G

A
G
H
Literatura do rozdziau 4. 225
pokazane na przykadzie wielomianw Legendrea funkcja tworzca moe by z ko-
lei wyprowadzona z wzoru Rodriguesa (por. rozdzia 3). Relacje rekurencyjne
su zarwno obliczaniu wartoci konkretnych funkcji specjalnych jak i pewnych
caek, ktre pojawiaj si zawsze wtedy, gdy pewne funkcje rozwijamy w szere-
gi funkcji specjalnych. O potrzebie takich zabiegw translatorskich bya mowa
w poprzednich rozdziaach.
Literatura
[1] Lebiediew,N.,N.: Funkcje specjalne i ich zastosowania. Warszawa, PWN
1957
[2] Farrel,O.,J., Ross,B.: Solved Problems: and Functions, Legendre Poly-
nomials, Bessel Functions. New York, The Macmillan Co. 1963
[3] Watson, G.,N.: A Treatise on the Theory of Bessel Functions, 2nd Ed. Cam-
bridge, Cambridge University Press 1952
B
G

A
G
H
226
B
G

A
G
H
Rozdzia 5
Wstp do rwna cakowych.
Funkcje Greena
W poprzednich trzech rozdziaach rozwaalimy rwnania rniczkowe, a wic
takie w ktrych niewiadoma funkcja wystpowaa bd sama, bd pod zna-
kiem operatora pochodnej (pierwszego lub drugiego rzdu). Z kursu zyki Czy-
telnik zapewne wynis przekonanie, e sformuowanie wikszoci problemw -
zycznych wymaga wanie jzyka rwnania rniczkowego. Rozwizanie takiego
rwnania sprowadza si do kwadratury, a wic w mniej lub bardziej bezpored-
niej formie do operacji cakowania. Istniej jednak takie problemy, w ktrych
oba operatory: rniczkowania i cakowania wystpuj razem takim rwna-
niem rniczkowocakowym jest rwnanie transportu, dyskutowane przez nas
(dla kwantw ) w podrozdziale 3.8. Niewiadoma funkcja wystpuje w takim
rwnaniu zarwno poddana dziaaniu operatora pochodnej jak i caki. Jeeli, dla
uproszczenia, ograniczymy si tylko do tego drugiego operatora to rwnanie bdzie
rwnaniem cakowym.
Oprcz oczywistej koniecznoci wprowadzenia rwna cakowych (a raczej ci-
gle: rniczkowo-cakowych) do opisu pewnych sytuacji zycznych, jzyk rwna-
nia cakowego ma w porwnaniu z jzykiem rwnania rniczkowego jedn
podstawow zalet. Formuujc dany problem zyczny w jzyku rwnania cako-
wego jestemy mianowicie zmuszeni do wprowadzenia od razu do rwnania wa-
runkw brzegowych, ktrych spenienia damy od akceptowalnych rozwiza.
W przypadku rwnania rniczkowego sytuacja wyglda zazwyczaj nieco inaczej:
najpierw znajdujemy jak najoglniejsz posta rozwizania rwnania, a dopiero
potem warunki brzegowe su do dopasowania jej do opisu konkretnej sytuacji
zycznej. Rwnanie cakowe rozwizujemy natomiast raz uzyskane rozwi-
zanie nie wymaga adnych, dodatkowych zabiegw kosmetycznych.
227
B
G

A
G
H
228 Rwnania cakowe
Trzeci przyczyn, dla ktrej rwnanie cakowe zajmuje niepolednie miejsce
w aparacie matematycznym zyki jest fakt, e sformuowanie i rozwizywanie
pewnych problemw zycznych w jzyku rwnania cakowego pozwala w pikny
sposb uwypukli zyk problemu tak jest np. w mechanice kwantowej: w przy-
padku zastosowania metody iteracyjnej (Neumanna) w tzw. rachunku zaburze
zalenym od czasu, a take w kwantowej teorii rozprosze. Na zakoczenie tego
wstpu, reklamujcego materia tego rozdziau, warto doda, e rwnania ca-
kowe maj bliski zwizek z transformatami cakowymi (zakadamy, e Czytelnik
zetkn si z podstawami tej techniki rachunkowej) i z metod funkcji Greena, kt-
rej zreszt dokadniejsza dyskusja bdzie miaa miejsce wanie w drugiej czci
tego rozdziau.
5.1 Typy rwna cakowych; Pojcia podstawowe
Powiedzielimy, e aby dane rwnanie byo rwnaniem cakowym to niewiadoma
funkcja (x) musi wystpowa pod znakiem caki. Klasykacja rnych typw
rwna opiera si na trzech cechach rwnania:
1. Jeeli (x) wystpuje wycznie pod znakiem caki to rwnanie cakowe
jest rwnaniem cakowym pierwszego rodzaju, natomiast przy funkcji (x)
pojawiajcej si zarwno pod znakiem caki jak i na zewntrz mamy do
czynienia z rwnaniem cakowym drugiego rodzaju.
2. Jeeli obie granice cakowania s staymi to rwnanie nazywamy rwnaniem
klasy Fredholma lub krtko rwnaniem Fredholma. Jeeli jedna z granic jest
sta, a druga zmienn, to rwnanie jest rwnaniem (klasy) Volterry.
3. Jeeli w rwnaniu poza cak oraz (ewentualn) niewiadom funkcj (x)
pojawia si pewien dodatkowy skadnik, funkcja f(x), to rwnanie jest rw-
naniem cakowym niejednorodnym; dla f(x) = 0 mamy rwnanie cakowe
jednorodne.
Tak wic niejednorodne rwnania cakowe mog mie posta:
1. Fredholma pierwszego rodzaju:
f(x) =
_
b
a
K(x, t)(t)dt, (5.1)
2. Fredholma drugiego rodzaju:
(x) = f(x) +
_
b
a
K(x, t)(t)dt, (5.2)
B
G

A
G
H
Klasyfikacja 229
3. Volterry pierwszego rodzaju:
f(x) =
_
x
a
K(x, t)(t)dt, (5.3)
4. Volterry drugiego rodzaju:
(x) = f(x) +
_
x
a
K(x, t)(t)dt. (5.4)
Jednorodne odpowiedniki powyszych rwna uzyskamy kadc f(x) = 0. W rw-
naniu Volterry dolna granica cakowania x = a moe by przyjta jako x = 0. Nie
zmniejsza to oglnoci sformuowa a czasami upraszcza ich posta.
Funkcja K(x, t) pojawiajca si, obok nieznanej funkcji (x), pod znakiem
caki nazywa si jdrem rwnania cakowego. Dla Czytelnika, ktry zetkn si
z transformatami cakowymi (Fouriera, Laplacea) rozwizanie rwnania Fredhol-
ma pierwszego rodzaju bdzie polegao na znalezieniu transformaty cakowej (zna-
nej) funkcji f(x).
Zanim przejdziemy do omwienia podstawowych metod sucych do rozwi-
zywania rwna cakowych wykaemy, sygnalizowan ju, rwnowano sfor-
muowa: rwnanie cakowe rwnanie rniczkowe + warunki brzegowe. Przy-
pumy, e mamy rwnanie rniczkowe drugiego rzdu
d
2
y
dx
2
+a
1
(x)
dy
dx
+a
2
(x)y(x) = g(x) (5.5)
przy czym od funkcji y(x) damy spenienia:
y(0) = C
0
;
dy
dx
x=0
= C
1
. (5.6)
Rzeczywicie, kadc
d
2
y
dx
2
= (x), (5.7)
cakujc powysze rwnanie dwukrotnie wzgldem x i uwzgldniajc warunki (5.6)
mamy
dy
dx
=
_
x
0
(t)dt +C
1
, (5.8)
y(x) =
_
x
0
(x t)(t)dt +C
1
x +C
0
. (5.9)
B
G

A
G
H
230 Rwnania cakowe
W drugim cakowaniu wykorzystalimy, bardzo przydatn w rachunkach tego
rozdziau, rwno
1
_
x
a
_
x
a
f(t) dt dx
=
_
x
a
(x t)f(t) dt (5.10)
bdc zreszt szczeglnym przypadkiem (n = 2) oglnego wzoru:
_
x
a
dx
_
x
a
dx. . .
_
x
a
. .
n
f(x) dx =
1
(n 1)!
_
x
a
(x t)
n1
f(t) dt. (5.11)
Aby udowodni suszno wzoru (5.10) [co stanowi pierwszy krok indukcyjnego
dowodu bardziej oglnego wzoru (5.11)], wystarczy zauway e jego lewa strona
to
_
x
a
_
_
x
a
f(t)dt
_
dx
=
_
x
a
[F(x
) F(a)]dx
= (x) (a) F(a)(x a),

gdzie F(x) to funkcja pierwotna funkcji f(x), posiadajca z kolei swoj funkcj
pierwotn (x). Z kolei prawa strona (5.10) to
_
x
a
(x t)f(t) dt = x
_
x
a
f(t)dt
_
x
a
t
dF(t)
dt
dt
= xF(x) xF(a) tF(t)[
t=x
t=a
+
_
x
a
F(t)dt = . . .
po wykonaniu cakowania i redukcji otrzymujemy wyraenie identyczne jak
w przypadku lewej strony.
Powracajc do rwnania (5.5) moemy uwzgldniajc (5.8) i (5.9) prze-
pisa go w postaci
(x) +
_
x
0
a
1
(x)(t)dt + C
1
a
1
(x)
+
_
x
0
a
2
(x)(x t)(t)dt +C
1
xa
2
(x) +C
0
a
2
(x) = g(x) (5.12)
albo
(x) +
_
x
0
[a
1
(x) +a
2
(x)(x t)](t)dt
= g(x) C
1
a
1
(x) C
1
xa
2
(x) C
0
a
2
(x). (5.13)
1
Dolna granica nie musi by rwna 0. Jest to ta warto zmiennej x
dla ktrej sformuowane

s warunki (5.6).
B
G

A
G
H
Klasyfikacja 231
Wystarczy wic tylko zdeniowa formalnie
K(x, t) = [a
1
(x) +a
2
(x)(x t)] (5.14)
f(x) = g(x) C
1
a
1
(x) C
1
xa
2
(x) C
0
a
2
(x), (5.15)
aby przeprowadzi rwnanie (5.13) w kanoniczn posta niejednorodnego rwna-
nia Volterry drugiego rodzaju (wzr [5.4)]. Powyszy wywd, cho stosunkowo
krtki ma pewn niedogodno otrzymane rwnanie cakowe dotyczy nie sa-
mej funkcji y(x), ktra bya niewiadom w wyjciowym rwnaniu rniczkowym
(5.5) lecz jej drugiej pochodnej: (x) = y
(x). Pozostawiamy Czytelnikowi do

sprawdzenia, e cakujc dwukrotnie rwnanie (5.5) z uwzgldnieniem warunkw
(5.6) dochodzimy do rwnania cakowego bezporednio dla funkcji y(x) w postaci
identycznej jak (5.4) (dolna granica cakowania, a = 0):
y(x) = f(x) +
_
x
0
K(x, t) y(t) dt (5.16)
ale z jdrem K(x, t) okrelonym nieco inaczej ni w (5.14)
K(x, t) = a
1
(t) [a
2
(t) a
1
(t)](x t)] (5.17)
i niejednorodnoci, ktrej okrelenie rwnie rni si od (5.15):
f(x) =
_
x
0
(x t)g(t)dt + [a
1
(0)C
0
+C
1
]x +C
0
. (5.18)
Warto przeledzi na przykadach jak dziaaj wyprowadzone powyej trans-
formacje: rwnanie rniczkowe + warunki brzegowe rwnanie cakowe. (Przy
okazji raz jeszcze bdziemy mieli okazj doceni wag warunkw brzegowych!).
Przypumy, e rwnaniem jest dobrze nam znane rwnanie oscylatora harmo-
nicznego
y
+
2
y = 0 (5.19)
( a
1
(x) = 0; a
2
(x) =
2
; g(x) = 0 )
poddane dwm rnym zestawom warunkw brzegowych:
Przypadek 1
damy aby
y(0) = C
0
= 0
dy
dx
x=0
= C
1
= 1.
_
_
(5.20)
B
G

A
G
H
232 Rwnania cakowe
Zgodnie z wzorami (5.17) i (5.18) mamy
K(x, t) =
2
(t x)
f(x) = x
i rwnanie cakowe typu Volterry ma posta
y(x) = x +
2
_
x
0
(t x)y(t)dt. (5.21)
Czytelnik sprawdzi, e jego rozwizaniem jest funkcja
y(x) =
1
sinx, (5.22)
speniajca niewtpliwie rwnanie (5.19) z warunkami (5.20).
Przypadek 2
Warunki brzegowe formuujemy nieco inaczej. Zamiast jednopunktowych wa-
runkw, okrelajcych funkcj y(x) i jej pochodn dy/dx w punkcie x = 0, bd
to warunki dwupunktowe, to znaczy wartoci funkcji w dwch punktach stano-
wicych krace przedziau, do ktrego naley nasza zmienna x. Zakadajc, e
punktami tymi s x = 0 i x = b moemy na przykad sformuowa najprostsze
warunki
y(0) = 0,
y(b) = 0.
_
(5.23)
Zastosowanie wzorw transformacyjnych (5.17) i (5.18) wymaga znajomoci y
(0) =
C
1
. Aby znale t warto, cakujemy rwnanie (5.19) wzgldem x i otrzymujemy
y
(x) =
2
_
x
0
y(t)dt +y
(0).
Cakujc raz jeszcze i korzystajc z wzoru (5.10) mamy
y(x) =
2
_
x
0
_
x
0
y(t) dt dx
+y
(0)x
=
2
_
x
0
(x t)y(t) dt +y
(0)x.
Poniewa zgodnie z nowymi warunkami y(b) = 0, kadc w powyszym rwnaniu
x = b znajdujemy szukane y
(0)
y
(0) =
1
b

2
_
b
0
(b t)y(t)dt
B
G

A
G
H
Klasyfikacja 233
a z wzorw (5.17) i (5.18) obliczamy K(x, t) i f(x). Doprowadza nas to do rw-
nania
y(x) =
2
_
x
0
(t x)y(t)dt +
x
b
2
_
b
0
(b t)y(t)dt. (5.24)
Powysza posta odbiega na pozr od kanonicznych postaci poznanych na poczt-
ku tego podrozdziau. Jeeli jednak przedzia zmiennej x przedstawimy jako sum
dwch przedziaw:
[0, b] = [0, x] + [x, b]
a funkcj podcakow w drugiej z caek w (5.24) jako sum dwch skadnikw:
x
b
(b t) =
t
b
(b x) + (x t)
to rwnanie (5.24) bdzie mona zapisa w postaci
y(x) =
2
_
x
0
t
b
(b x)y(t)dt +
2
_
b
x
x
b
(b t)y(t)dt (5.25)
albo krcej
y(x) =
2
_
b
0
K(x, t) y(t) dt, (5.26)
gdzie jdro rwnania cakowego bdzie zdeniowane jako
K(x, t) =
_
_
t
b
(b x) 0 t x
x
b
(b t) x t b.
(5.27)
Tak wic jednopunktowe warunki brzegowe doprowadziy nas do rwnania Vol-
terry, a dwupunktowe do rwnania Fredholma. Jest to logiczne. Formuujc
warunki w jednym punkcie przedziau zmiennej x nie okrelamy samego przedzia-
u, ktry pozostaje otwarty, ze zmienn grn granic. (Zazwyczaj w przypad-
ku rwnania Volterry mamy do czynienia ze zmienn niezalen, ktrej kierunek
zmian jest okrelony moe to by np. czas.) Z kolei warunki dwupunktowe okre-
laj przedzia zmiennej, w ktrym co si dzieje a skutki tej akcji powoduj,
e cakujemy po caym przedziale. Czyli mamy rwnanie Fredholma, ale zwrmy
uwag, e w takim przypadku rwnanie oscylatora staje si de facto problemem
wasnym. Jeeli tak, to parametr liczbowy tego rwnania () nie moe przybiera
dowolnych wartoci, tylko wartoci zwizane cile z dugoci przedziau. Tak jest
w istocie, wartociami tymi s
2

2
n
=
_
n
b
_
2
n = 0, 1, 2, . . . (5.28)
B
G

A
G
H
234 Rwnania cakowe
a odpowiadajce im rozwizania to
y(x) = y
n
(x) = sin
_
n
b
x
_
, (5.29)
funkcje speniajce rwnanie (5.19) z warunkami (5.23). Zwizki pomidzy
problemem wasnym a rwnaniami cakowymi bd szerzej omawiane w podroz-
dziale 5.4.
5.2 Szereg Neumanna
iteracyjna metoda rozwizywania rwna cako-
wych
Iteracyjn metod rozwizywania rwna cakowych przedyskutujemy na przy-
kadzie rwnania Fredholma, ale uzyskane wyniki jak si okae mog by
bez kopotu rozszerzone na przypadek rwnania Volterry. Interesowa nas bdzie
rwnanie niejednorodne, ktre zapiszemy w postaci nieco rnej od tej, ktr
poznalimy w poprzednim podrozdziale, a mianowicie
(x) = f(x) +
_
b
a
K(x, t)(t)dt. (5.30)
Pojawiajcy si w tym rwnaniu parametr jest pewn sta (np. rwn 1),
a jego rola stanie si jasna w dalszych rachunkach. W celu uproszczenia zapisu
wprowadmy denicj
K
def
=
_
b
a
K(x, t)(t)dt, (5.31)
gdzie K bdziemy nazywa operatorem cakowym Fredholma albo krtko
operatorem Fredholma, z jdrem K. Z denicji tej wynika, e iloczyn operato-
rw Fredholma , tzn.
K
2
= K(K) . . . K
n
= K(K
n1
). (5.32)
bdzie take operatorem Fredholma.
Metoda iteracyjna rozwizywania rwnania to metoda kolejnych przyblie.
Przepiszmy rwnanie (5.30) wykorzystujc denicj (5.31):
(x) = f(x) +K. (5.33)
Pierwszym przyblieniem dla szukanej funkcji (x) niech bdzie
(x)
0
(x) = f(x). (5.34)
B
G

A
G
H
szereg Neumanna 235
Zakadamy wic, e iloczyn K jest may w porwnaniu z f(x). Nie zawsze tak
bdzie ale nawet wtedy metoda nie musi nas zawie, cho jej skuteczno
(zbieno iteracji) bdzie kiepska. Podkrelmy, e wybr
0
(x) = f(x) nie jest
obowizkowy. Jeeli kto potra zaproponowa (odgadn)
0
stanowice lepsze
(ni f) przyblienie (x) to moe, a nawet powinien to zrobi. Kolejny krok me-
tody to jak to w metodach iteracyjnych potraktowanie wzoru (5.33) jako
przepisu okrelajcego kolejne przyblienie w oparciu o przyblienie wanie
uzyskane, tzn.
1
(x) = f(x) +K
0
(5.35)
i oglnie
n
(x) = f(x) +K
n1
. (5.36)
Otrzymujemy cig przyblie szukanej funkcji (x):
1
(x) = f(x) +K
0
= f(x) +Kf(x) (5.37)
2
(x) = f(x) +K
1
= f(x) +Kf(x) +
2
K
2
f (5.38)
. . . . . . . . .
n
(x) = f(x) +Kf(x) +
2
K
2
f +. . . +
n
K
n
f. (5.39)
Ostatnie rwnanie (5.39) przepiszmy w postaci sumy
n
(x) =
n
m=0
m
K
m
f. (5.40)
Oczekujemy oczywicie, e nasze rozwizanie to
(x) = lim
n
n
(x) =
m=0
m
K
m
f, (5.41)
pod warunkiem, e wystpujca we wzorze (5.41) granica istnieje, tzn. e szereg
Neumanna jest zbieny. O zbienoci szeregu decyduje twierdzenie:
Jeeli
1. jdro rwnania cakowego K(x, t) jest cakowalne z kwadratem, tzn:
_
b
a
_
b
a
[K(x, t)[
2
dt dx = B
2
< (5.42)
2. wystpujcy w rwnaniu parametr spenia
[[ <
1
B
(5.43)
B
G

A
G
H
236 Rwnania cakowe
to szereg Neumanna (5.41) dla tego rwnania jest zbieny i stanowi jednoznaczne
rozwizanie rwnania.
Rozszerzenia metody iteracyjnej na przypadek rwnania Volterry dokonujemy
w sposb zupenie naturalny, tzn. poprzez zamian grnych granic cakowania ze
staej b na zmienn x. Jeeli chodzi o warunki jakie musz by spenione, aby
istniao rozwizanie w postaci analogicznego szeregu Neumanna, to s one mniej
ograniczajce ni w przypadku rwnania Fredholma. Przy ograniczonym jdrze
rwnania cakowego dla x nalecego do pewnego skoczonego przedziau (a, b),
tzn.
[K(x, t)[ M = const , a < x < b
suszne jest twierdzenie:
Jeeli niejednorodno rwnania Volterry
(x) = f(x) +
_
x
a
K(x, t)(t)dt
jest cakowalna w przedziale (a, b) tzn. istnieje caka
_
b
a
f(x)dx < ,
to rwnanie posiada w tym przedziale, dla dowolnej wartoci parametru , jedno-
znaczne rozwizanie w postaci
(x) =
m=0
m
V
m
f = f(x) +
m=1
m
V
m
f, (5.44)
gdzie f(x) =
0
(x) stanowi pierwsze przyblienie funkcji (x) a kade kolejne
n
(x) to
n
(x) = f(x) +V
n1
(x). (5.45)
Operator V deniujemy jako
V
def
=
_
x
a
K(x, t)(t)dt. (5.46)
Z powyszego twierdzenia wynika, e przy spenieniu cakiem rozsdnych
postulatw metoda iteracyjna w przypadku rwnania Volterry gwarantuje nam
sukces. Koszty uzyskania tego sukcesu zale od trafnoci wyboru
0
(x) jeszcze
raz okazuje si, e wcale nie musi to by f(x).
B
G

A
G
H
szereg Neumanna 237
Jako przykad zastosowania metody iteracyjnej rozwamy rwnanie
(x) = 1 +
_
x
0
(t)dt. (5.47)
Kadc
0
(x) = 1 mamy
1
(x) = 1 +
_
x
0
1 dt = 1 +x
2
(x) = 1 +
_
x
0
(1 +t)dt = 1 +x +
x
2
2
. . . . . .
n
(x) = 1 +
x
1!
+
x
2
2!
+. . . +
x
n
n!
.
Szukanym rozwizaniem bdzie wic (Czytelnik proszony jest o sprawdzenie)
(x) = lim
n
n
(x) = e
x
. (5.48)
Rozwamy jeszcze rwnanie
(x) =
x
2
2
+x
_
x
0
(t)dt. (5.49)
Przyjcie
0
(x) = x
2
/2 +x prowadzi do sekwencji
1
(x) =
x
2
2
+x
_
x
0
(t +
t
2
2
)dt = x
x
3
2 3
2
(x) =
x
2
2
+x
_
x
0
(t
t
3
3!
)dt = x +
x
4
2 3 4
. . . = . . .
n
(x) = . . . = x + (1)
n
x
n+2
(n + 2)!
.
Rozwizaniem rwnania (5.49) jest wic funkcja
(x) = lim
n
n
(x) = x,
ktr jednak moglibymy otrzyma natychmiast! Przygldajc si rwnaniu (5.49)
nie trudno w kocu zauway, e przyjcie
0
(x) = x daje natychmiast
1
(x) =
n
(x) x dla wszystkich n.
B
G

A
G
H
238 Rwnania cakowe
5.3 Jdra iterowane; rezolwenta rwnania cakowego
Powrmy raz jeszcze do rwnania Fredholma (5.30). Mwic o iloczynach ope-
ratorw Fredholma wygodnie jest, szczeglnie w kontekcie metody iteracyjnej,
posuy si pojciem n-tego jdra iterowanego, K
n
(x, t). Jego denicj jest wzr
K
n
def
=
_
b
a
K
n
(x, t)(t)dt. (5.50)
Oczywicie
K
1
(x, t) = K(x, t) (5.51)
natomiast z denicji (5.50) wynika
K
n
= K(K
n1
) = K
_
b
a
K
n1
(s, t)(t)dt
=
_
b
a
_
b
a
K(x, s)K
n1
(s, t)(t) dt ds (5.52)
a w takim razie
K
n
(x, t) =
_
b
a
K(x, s)K
n1
(s, t) ds. (5.53)
Wzory (5.51) i (5.53) prowadz do sekwencji
K
2
(x, t) =
_
b
a
K(x, t
1
)K(t
1
, t)dt
1
K
3
(x, t) =
_
b
a
K(x, t
1
)K
2
(t
1
, t)dt
1
=
_
b
a
_
b
a
K(x, t
1
)K(t
1
, t
2
)K(t
2
, t) dt
1
dt
2
i do wzoru oglnego
K
n
(x, t) =
_
b
a
. . .
_
b
a
. .
n1
K(x, t
1
)K(t
1
, t
2
) . . . K(t
n1
, t) dt
1
dt
2
. . . dt
n1
. (5.54)
Czytelnik atwo sprawdzi, e o ile pierwsze jdro iterowane K
1
(x, t) = K(x, t) jest
cakowalne z kwadratem [por. wzr (5.42)] to
B
2
n
def
=
_
b
a
_
b
a
[K
n
(x, t)[
2
dxdt B
2n
. (5.55)
B
G

A
G
H
jdra iterowane; rezolwenta 239
Przy tak zdeniowanych wielkociach szereg Neumanna (5.41) reprezentujcy
rozwizanie rwnania cakowego, funkcj (x), moemy zapisa w postaci
(x) =
m=0
m
K
m
f = f(x) +
m=1
m
_
b
a
K
m
(x, t)f(t) dt. (5.56)
Dociekliwy Czytelnik sprawdzi, e przy wypenieniu warunkw (5.42) i (5.43)
w powyszym wzorze moliwa jest zamiana porzdku cakowania i sumowania,
a powstajcy szereg jest zbieny
2
dla a x, t b. Funkcj (x) moemy wic
przedstawi jako
(x) = f(x) +
_
b
a
m=1
m1
K
m
(x, t)f(t)dt
= f(x) +
_
b
a
R(x, t; )f(t)dt. (5.57)
Powyszy wzr naley traktowa jako formaln denicj rezolwenty albo jdra
cakujcego rwnania cakowego. Z jednej strony podaje on (w postaci pewnego
szeregu) okrelenie funkcji R(x, t; ):
R(x, t; ) =
m=1
m1
K
m
(x, t), (5.58)
a z drugiej strony wynika ze, e w przypadku gdy funkcja ta jest znana to rozwi-
zania rwnania cakowego sprowadza si do wyliczenia caki z iloczynu R(x, t; )
i niejednorodnoci rwnania f(t) w granicach stanowicych krace przedziau
zmiennej x.
Technika rezolwenty, stanowica przynajmniej w prezentowanym tutaj uj-
ciu pewien wariant metody iteracyjnej, moe by stosowana take w przypadku
rwnania Volterry. W tym jednak przypadku, wzory okrelajce jdra iterowane
ulegaj istotnej modykacji. Zauwamy bowiem, e formalnie przejcia pomidzy
rwnaniem Fredholma a rwnaniem Volterry mona dokona, jeeli przyjmiemy,
e jdro rwnania cakowego K(x, t) staje si rwnym zeru dla t > x. Istotnie,
mamy wwczas:
K =
_
b
a
K(x, t)(t) dt
=
_
x
a
K(x, t)(t) dt +
_
b
x
K(x, t)(t) dt
=
_
x
a
K(x, t)(t)dt + 0 V, (5.59)
2
Dokadnie: zbieny w sensie rednim por. podrozdzia 3.3.
B
G

A
G
H
240 Rwnania cakowe
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
`
0
x
t
a
b
a
b
K(x, t) = 0
K(x, t) ,= 0
Rysunek 5.1: Przy takim K(x, t) rwnanie Fredholma przechodzi w rwnanie Vol-
terry
gdzie x jest dowolnym punktem przedziau (a, b) (por. rys. 5.1). Konsekwencj
powyszego wzoru s zmiany we wzorach okrelajcych K
n
(x, t) dla n > 1. I tak
oglny wzr (5.53) przybiera posta
K
n
(x, t) =
_
x
t
K(x, s)K
n1
(s, t)ds (5.60)
w ktrym uzmiennienie grnej granicy cakowania wynika z zerowania si jdra
K(x, s) dla s > x, a dolnej z zerowania si (n 1)-ego jdra iterowanego dla
t > s. Kolejna iterowane jdra dla rwnania Volterry bd wic okrelone wzorami
K
2
(x, t) =
_
x
t
K(x, t
1
)K(t
1
, t)dt
1
K
3
(x, t) =
_
x
t
K(x, t
1
)K
2
(t
1
, t)dt
1
=
_
x
t
[
_
t
1
t
K(x, t
1
)K(t
1
, t
2
)K(t
2
, t)dt
2
] dt
1
. . . . . .
B
G

A
G
H
jdra iterowane; rezolwenta 241
i w kocu
K
n
(x, t)
=
_
x
t
_
t
1
t
. . .
_
t
n3
t
_
t
n2
t
. .
n1
K(x, t
1
)K(t
1
, t
2
) . . . K(t
n2
, t
n1
)K(t
n1
, t)
dt
n1
dt
n2
. . . dt
2
dt
1
. (5.61)
W powyszym wzorze opucilimy dla wikszej przejrzystoci kwadratowe nawia-
sy. Dla mniej wprawnego Czytelnika podajemy wersj kompletn
K
n
(x, t)
=
_
x
t
[
_
t
1
t
[ . . .
_
t
n3
t
[
_
t
n2
t
. .
n1
K(x, t
1
)K(t
1
, t
2
) . . . K(t
n2
, t
n1
K(t
n1
, t)
dt
n1
]dt
n2
. . . ]dt
2
]dt
1
.
Wzory okrelajce jdra iterowane wygldaj nieco skomplikowanie ale
w praktyce metoda rezolwenty jest naprawd prosta i przyjemna. Rozwamy np.
rwnanie
(x) = e
x
+
_
x
0
e
xt
(t) dt. (5.62)
Jego iterowane jdra to
K
1
(x, t) = e
xt
K
2
(x, t) =
_
x
t
e
xs
e
st
ds = (x t)e
xt
K
3
(x, t) =
_
x
t
e
xs
(s t) e
st
ds =
=
(x t)
2
2
e
xt
. . . . . .
K
n
(x, t) =
(x t)
n1
(n 1)!
e
xt
a rezolwenta
R(x, t; ) =
m=1
m1
K
m
(x, t) =
m=0
m
K
m+1
(x, t)
=
m=0
e
xt
m
(x t)
m
m!
= e
(xt)(1+)
= e
2(xt)
. (5.63)
B
G

A
G
H
242 Rwnania cakowe Fredholma:
Rozwizaniem rwnania (5.62) bdzie wic funkcja
(x) = f(x) +
_
x
0
R(x, t; )f(t)dt
= e
x
+
_
x
0
e
2(xt)
e
t
dt = e
2x
. (5.64)
Podobnie bdzie dla rwna Fredholma. Na przykad rwnanie
(x)
_
1
0
xt (t) dt = f(x) (5.65)
ma jdra iterowane
K
1
(x, t) = xt
K
2
(x, t) =
_
1
0
xs st ds =
xt
3
. . . . . .
K
n
(x, t) =
xt
3
n1
.
Rezolwenta rwnania to funkcja
R(x, t; ) = xt
n=1
_
3
_
n1
=
3xt
3
(5.66)
pod warunkiem, e [[ < 3! [Warunek, ktry musi spenia nie jest w przypadku
rwnania Fredholma niespodziank por. (5.43)]. Konkretne rozwizanie rwna-
nia (5.65) otrzymamy podstawiajc do wzoru (5.58) obliczon rezolwent i okre-
lon niejednorodno f(x). Np. dla f(x) = x wzr (5.57) daje (x) = 3x/(3).
5.4 Rwnania Fredholma dla specjalnych typw jder
5.4.1 Jdra separowalne
Jdro K(x, t) cakowego rwnania Fredholma nazywa si separowalnym
3
jeeli
mona go przedstawi w postaci skoczonej sumy iloczynw funkcji zmiennej x
i funkcji zmiennej t, tzn.:
K(x, t) =
n
k=1
M
k
(x)N
k
(t). (5.67)
3
Czasem w literaturze mona te spotka okrelenie: jdro zdegenerowane.
B
G

A
G
H
Jdra separowalne 243
O funkcjach M
k
i N
k
(k = 1, 2, . . . , n) bdziemy zakada, e s to cige funkcje
swoich zmiennych dla a x, t b oraz, e funkcje M
k
(x) s funkcjami linio-
wo niezalenymi. Po wstawieniu tak okrelonego jdra do rwnania Fredholma
i dokonaniu zamiany porzdku sumowania i cakowania otrzymujemy
(x) = f(x) +
n
k=1
M
k
(x)
_
b
a
N
k
(t)(t)dt. (5.68)
Oznaczmy wystpujce w sumie po prawej stronie rwnania (5.68) caki symbolem
C
k
:
_
b
a
N
k
(t)(t)dt
def
= C
k
. (5.69)
Wwczas rwnanie (5.68) przybiera prost posta
(x) = f(x) +
n
k=1
C
k
M
k
(x), (5.70)
a wic znalezienie nieznanej funkcji (x) sprowadza si do wyznaczenia n niezna-
nych staych C
k
. Aby to zrobi, podstawiamy z rwnania (5.70) za (x) i (t)
w rwnaniu (5.68). Po prostych przeksztaceniach otrzymujemy rwnanie
n
m=1
_
C
m
_
b
a
N
m
(t)
_
f(t) +
n
k=1
C
k
M
k
(t)
_
dt
_
M
m
(x) = 0. (5.71)
Ze wzgldu na liniow niezaleno funkcji M
m
(x) (m = 1, 2, . . . , n)
4
mamy
C
m
_
b
a
N
m
(t)
_
f(t) +
n
k=1
C
k
M
k
(t)
_
dt = 0 (5.72)
lub
C
m
k=1
C
k
_
b
a
M
k
(t)N
m
(t)dt =
_
b
a
N
m
(t)f(t)dt. (5.73)
Wprowadzajc oznaczenia
a
mk
=
_
b
a
N
m
(t)M
k
(t) dt (5.74)
f
m
=
_
b
a
N
m
(t)f(t) dt (5.75)
4
Zwrmy uwag, e zaoenie o liniowej niezalenoci M
m
jest rwnowane stwierdzeniu,
e separacja jdra nastpia w sposb najbardziej ekonomiczny, tzn. suma w wzorze (5.67)
zawiera najmniejsz moliw liczb skadnikw.
B
G

A
G
H
rwnanie (5.73) przepiszemy w postaci zwartej
C
m
k=1
a
mk
C
k
= f
m
, m = 1, 2, . . . , n. (5.76)
lub rozwinitej
(1 a
11
)C
1
a
12
C
2
. . . a
1n
C
n
= f
1
a
21
C
1
+(1 a
22
)C
2
. . . a
2n
C
n
= f
2
. . . . . . . . . . . . . . .
a
n1
C
1
a
n2
C
2
. . . +(1 a
nn
)C
n
= f
n
_
_
(5.77)
Rozwizanie rwnania cakowego (5.68) sprowadza si do rozwizania ukadu
rwna liniowych (5.77)! (N.B. Czytelnik moe sprbowa uzyska ten sam ukad
rwna w nieco inny sposb a mianowicie mnoc obie strony rwnania (5.70)
przez N
m
(x) i cakujc wzgldem x od a do b.)
Jako przykad zastosowania takiej techniki rozwizywania rwnania cakowego
rozpatrzmy rwnanie
(x) = x +
_

(xcos t +t
2
sinx + cos xsint)(t) dt. (5.78)
Mamy
M
1
(x) = x M
2
(x) = sinx M
3
(x) = cos x
N
1
(t) = cos t N
2
(t) = t
2
N
3
(t) = sint
a wzory (5.74) i (5.75) daj nam
a
13
= a
32
= , a
31
= 2, a
23
= 4; f
3
= 2.
Pozostae wspczynniki a
mk
jak i f
1
i f
2
s rwne zeru. Wyznacznik gwny
ukadu (5.77) ma wic w tym przypadku posta
() =
1 0
0 1 4
2 1
= 1 + 2
2
2
,= 0
i ukad nasz posiada rozwizanie:
C
1
=
2
2
1 + 2
2
2
, C
2
=
8
2
1 + 2
2
2
, C
3
=
2
1 + 2
2
2
.
Podstawiajc tak znalezione stae do wzoru (5.70) znajdujemy szukan funkcj
(x) w postaci
(x) =
2
1 + 2
2
2
(x 4sinx + cos x) +x.
B
G

A
G
H
wartoci i funkcje wasne 245
5.4.2 Wartoci wasne i funkcje wasne
jednorodnego rwnania cakowego
Rozwaamy przypadek jednorodnego rwnania Fredholma o jdrze separowalnym,
a wic
(x) =
n
k=1
M
k
(x)
_
b
a
N
k
(t)(t) dt. (5.79)
Jego rozwizaniem zgodnie z wzorem (5.70) poprzedniego podrozdziau powinna
by funkcja
(x) =
n
k=1
C
k
M
k
(x) (5.80)
gdzie, tak jak poprzednio, wspczynniki C
k
bd rozwizaniem ukadu rwna
(5.77). Ukad ten jest teraz ukadem n rwna jednorodnych (f
m
0, m =
1, 2 . . . n), a jeeli tak, to aby istniao nietrywialne rozwizanie wyznacznik
() =
(1 a
11
) a
12
. . . a
1n
a
21
+(1 a
22
) . . . a
2n
. . . . . . . . . . . .
a
n1
a
n2
. . . +(1 a
nn
)
(5.81)
musi by rwny zeru. Wynika std, e rozwizanie
5
rwnania (5.79) istnieje tylko
dla wartoci bdcych pierwiastkami () z rwnania (5.81). Wartoci te na-
zywamy wartociami wasnymi rwnania cakowego, a odpowiadajce im funkcje
[obliczone wedug wzoru (5.80)] funkcjami wasnymi rwnania. Rwnanie (5.81)
moe posiada p pierwiastkw (0 p n), a wic p wartoci wasnych
m
(m = 1, 2 . . . p). Kadej z nich odpowiada nietrywialne rozwizanie ukadu rwna
(5.77):
1
C
(1)
1
, C
(1)
2
, . . . , C
(1)
n
2
C
(2)
1
, C
(2)
2
, . . . , C
(2)
n
. . . . . .
p
C
(p)
1
, C
(p)
2
, . . . , C
(p)
n
Jako przykad znajdywania wartoci i funkcji wasnych jednorodnego rwnania
Fredholma o separowalnym jdrze rozpatrzymy rwnanie
(x) =
_
1
1
(t +x)(t) dt. (5.82)
5
Chodzi nam oczywicie o rozwizanie nietrywialne, tzn. nie interesuje nas (x) = 0, bdce
niewtpliwie te rozwizaniem (5.79).
B
G

A
G
H
Przy M
1
(x) = N
2
(t) = 1, M
2
(x) = x i N
1
(t) = t wzr (5.74) prowadzi do
wspczynnikw: a
11
= a
22
= 0, a
12
= 2/3 i a
21
= 2. Rwnanie na wartoci
wasne to:

1
2
3
2 1
= 0,
a jego pierwiastki to
=
3
2
.
Podstawienie tych wartoci do rwnania (5.77) prowadzi do rwna okrelajcych
wspczynniki C, mianowicie:

1
=
3
2
C
(1)
1

C
2
(1)
3
= 0

2
=
3
2
C
(2)
1
+
C
(2)
2
3
= 0.
Fakt, e zamiast dwch rwna na stae C
1
, C
2
dostajemy tylko jedno, nie po-
winien by dla Czytelnika niespodziank. (Ze wzgldu na jednorodno rwnania
jego rozwizanie jest okrelone z dokadnoci do staej multyplikatywnej.) Przyj-
mujc C
1
= 1 nasze rozwizania rwnania (5.82) bd miay posta:
1
(x) =
3
2
(
3x + 1), =
1
=
3
2
2
(x) =
3
2
(
3x 1), =
2
=
3
2
.
Jednorodne rwnanie Fredholma moe nie mie wcale wartoci (a wic i funk-
cji) wasnych albo moe nie mie rzeczywistych (
= ) wartoci wasnych. Na
przykad rwnanie
(x) =
_
1
0
(3x 2) t (t) dt (5.83)
jest rwnaniem nie posiadajcym w ogle wartoci wasnych a rwnanie
(x) =
_
1
0
(
xt
tx)(t) dt (5.84)
ma wartoci wasne, ktre s czysto urojone. W nastpnym paragrae poznamy
warunek, jaki musi by speniony, aby rwnanie posiadao chocia jedn, rzeczy-
wist warto wasn.
B
G

A
G
H
Jdra symetryczne 247
5.4.3 Jdra symetryczne
Zagadnienie wartoci wasnych i funkcji wasnych rwnania cakowego staje si
szczeglnie interesujce, jeeli jdro rwnania jest jdrem symetrycznym i rzeczy-
wistym, tzn.
K(x, t) = K(t, x) (5.85)
K
(x, t) = K(x, t) (5.86)

Warunek rzeczywistoci jdra jest bardzo czsto speniony. Waciwie jedynym
powanym wyjtkiem s jdra analogiczne do jder transformaty Fouriera, typu:
exp(ikx). W przypadku braku symetrii pewne niesymetryczne jdra mona tanim
kosztem zsymetryzowa. Bd to jdra typu K(x, t)(t), gdzie pierwszy czynnik
jest symetryczny, tzn. spenia rwnanie (5.85), a funkcja (t) jest pewn nieujemn
i cig funkcj w przedziale [a, b]. Rwnanie z takim jdrem
(x) = f(x) +
_
b
a
K(x, t)(t)(t) dt (5.87)
wystarczy przemnoy przez
_
(x), aby otrzyma
_
(x)(x) =
_
(x)f(x) +
_
b
a
K(x, t)(t)
_
(x)(t) dt, (5.88)
a nastpnie zastpi iloczyn
_
(x)(x) now funkcj (x) co prowadzi do rw-
nania z symetrycznym jdrem K
s
(x, t)
def
= K(x, t)
_
(x)(t):
(x) =
_
(x)f(x) +
_
b
a
[ K(x, t)
_
(x)(t)] (t) dt
=
_
(x)f(x) +
_
b
a
K
s
(x, t)(t) dt. (5.89)
Rwnanie jednorodne
Dla jednorodnych rwna Fredholma z symetrycznym jdrem prawdziwe s
nastpujce twierdzenia:
1. Wszystkie wartoci wasne rwnania z jdrem symetrycznym s rzeczywiste
i istnieje przynajmniej jedna warto wasna.
2. Kadej wartoci wasnej rwnania odpowiada skoczona liczba (q) liniowo
niezalenych funkcji wasnych. (Mwimy, e warto wasna jest q-krotnie
zdegenerowana).
B
G

A
G
H
3. Funkcje wasne odpowiadajce rnym wartociom wasnym s ortogonalne,
tzn. dla
i
(x) i
j
(x) bdcych rozwizaniami rwna
i
(x) =
i
_
b
a
K
s
(x, t)
i
(t) dt (5.90)
j
(x) =
j
_
b
a
K
s
(x, t)
j
(t) dt (5.91)
caka
_
b
a
i
(x)
j
(x) dx =
ij
C
i
. (5.92)
Poniewa kade rozwizanie rwnania jednorodnego jest okrelone z dokad-
noci do staej multyplikatywnej, bdziemy w dalszym cigu tego podrozdziau
zakada, e funkcje wasne
i
(x) s ortonormalne tzn. przyjmiemy stae w rw-
naniu (5.92) rwne jednoci: C
i
= 1, dla wszystkich i
6
.
Funkcje
i
(x) tworz zbir zupeny w tym sensie, e kada funkcja g(x), ktr
mona przedstawi w postaci caki
g(x) =
_
b
a
K
s
(x, t)h(t)dt, (5.93)
gdzie funkcja h(x) jest kawakami ciga w przedziale [a, b] posiada reprezentacj
w postaci
g(x) =

n
a
n
n
(x). (5.94)
Suma w rwnaniu (5.94) moe by skoczona lub nieskoczona: zaley to od tego,
czy zbir wartoci wasnych rwnania jest skoczony czy nieskoczony, przeliczal-
ny. (N.B. Okazuje si, e warunkiem koniecznym i dostatecznym na to aby zbir
by skoczony jest separowalno jdra rwnania cakowego.) Wspczynniki a
n
wyliczamy wykorzystujc ortonormalno funkcji
n
(x) dokadnie tak samo jak
robilimy to w podrozdziale 3.3. Wzory (5.92) i (5.94) odnosz si do przypadku
funkcji wasnych niezdegenerowanych (q
n
= 1, dla wszystkich n). Odpowiednikiem
wzoru (5.94) dla bardziej oglnego przypadku funkcji wasnych zdegenerowanych
byby wzr
g(x) =

n
q
n
p=1
a
np
(p)
n
(x) (5.95)
gdzie przez
(p)
n
(x) (p = 1, 2 . . . q
n
) oznaczamy zbir q
n
ortonormalnych funkcji
przynalenych danej wartoci wasnej
n
. W dalszym cigu bdziemy zakada,
e mamy do czynienia z niezdegenerowanymi wartociami wasnymi.
6
W przypadku funkcji wasnych nalecych do tej samej (q-krotnie zdegenerowanej) wartoci
wasnej moemy uczyni je ortonormalnymi, wykorzystujc ich liniow niezaleno.
B
G

A
G
H
W szczeglnoci jdro rwnania cakowego (5.89) mona przedstawi w postaci
K
s
(x, t) =

n
A
n
n
(t)
n
A
n
(x)
n
(t). (5.96)
Podstawiajc z powyszego wzoru za K
s
do np. (5.90) wyliczamy [zakadajc, e
mamy do czynienia z ortonormalnymi
i
(x)] wspczynniki rozwinicia, funkcje
A
n
(x):
i
(x) =
i
_
b
a
[
n
A
n
(x)
n
(t)]
i
(t) dt
=
i
n
A
n
(x)
_
b
a
n
(t)
i
(t) dt =
i
A
i
(x). (5.97)
Jdro K
s
(x, t) z rwnania (5.96) przybiera posta nie pozostawiajc ju cienia
wtpliwoci co do jego symetrii
K
s
(x, t) =

n
n
(x)
n
(t)
n
. (5.98)
Tak jak symetria jdra gwarantuje nam rzeczywiste wartoci wasne, tak jego an-
tysymetria prowadzi do wartoci wasnych czysto urojonych. Podane na zakocze-
nie poprzedniego podrozdziau rwnanie (5.84) jest wanie przykadem rwnania
z antysymetrycznym jdrem: K(x, t) = K(t, x).
Rwnanie niejednorodne
Rozwizanie jednorodnego rwnania moe stanowi punkt wyjcia do zna-
lezienia rozwizania odpowiadajcego mu rwnania niejednorodnego. Podstaw
prezentowanej tu metody jest wzr (5.94), zakadamy, e oprcz K
s
(x, t), take
niewiadoma funkcja (x) jak i niejednorodno f(x) rwnania
(x) = f(x) +
_
b
a
K
s
(x, t)(t)dt (5.99)
posiadaj swoje rozwinicia
(x) =

n
a
n
n
(x) (5.100)
f(x) =

n
f
n
n
(x), (5.101)
B
G

A
G
H
gdzie
n
(x) jest rozwizaniem rwnania jednorodnego wzgldem rwnania (5.99),
odpowiadajcym wartoci wasnej
n
. Podstawiajc z powyszych wzorw do rw-
nania (5.99) otrzymujemy
n
a
n
n
(x) =

n
f
n
n
(x) +
_
b
a
K
s
(x, t)
n
a
n
n
(t) dt. (5.102)
Po zamianie porzdku sumowania i cakowania i skorzystaniu z rwnania (5.90)
(i = n) otrzymujemy
n
a
n
n
(x) =

n
f
n
n
(x) +
n
a
n
n
(x)
n
. (5.103)
Pomnoenie obu stron powyszego rwnania przez
i
(x) i wycakowanie wzgldem
x od a do b prowadzi do rwnania okrelajcego wspczynniki a
i
:
a
i
= f
i
+
a
i
i
(5.104)
albo
a
i
= f
i
+

f
i
. (5.105)
Rozwizanie niejednorodnego rwnania (5.99) funkcja (x) ma wic osta-
tecznie posta
(x) = f(x) +
i=1
_
b
a
f(t)
i
(t)dt

i
(x). (5.106)
(W ostatnim wzorze pooylimy grn granic sumowania rwn aby pod-
kreli moliwo napotkania nieskoczonego zbioru wartoci i funkcji wasnych.)
Wzr (5.106) wymaga dwch do oczywistych komentarzy. Po pierwsze gwa-
rantuje nam on rozwizanie o ile parametr rwnania (5.99) nie jest rwny jednej
z wartoci wasnych
i
odpowiedniego rwnania jednorodnego. Po drugie: gdyby
nasze niejednorodne rwnanie miao sta si jednorodnym, tzn. gdyby f(x) mia-
oby by rwne 0 to z wzoru (5.104) wynika, e nietrywialne rozwizanie istnie-
je wtedy i tylko wtedy, gdy parametr rwny jest ktrej z wartoci wasnych
i
. Przygldajc si bliej wzorowi (5.104) mona jednak stwierdzi, e pierw-
sze z dwch powyszych zastrzee moe zosta osabione. Mianowicie jeeli przy
=
k
odpowiednia funkcja wasna
k
(x) jest ortogonalna do niejednorodnoci
f(x) rwnania (5.99), tzn.
_
b
a
f(x)
k
(x) dx = 0 = f
k
(5.107)
B
G

A
G
H
to rwnanie (5.104) staje si tosamoci: a
k
= a
k
, z ktrej wynika, e k-ty wsp-
czynnik wzoru (5.106) moe by dowolny, a jeeli tak to rozwizanie rwnania
moe zosta zapisane w postaci
(x) = f(x) +
i=k
_
b
a
f(t)
i
(t)dt

i
(x) +a
k
k
(x). (5.108)
Znak prim przy sumie podkrela, e brak w niej k-tego skadnika; wspczyn-
nik a
k
jest dowoln sta. Przypomina to przypadek niejednorodnego rwnania
rniczkowego: do jego rozwizania moemy doda iloczyn dowolnej staej i roz-
wizania odpowiadajcego mu jednorodnego rwnania rniczkowego.
Alternatywa Fredholma
Na zakoczenie tego podrozdziau podajmy twierdzenie, zwane czsto alter-
natyw Fredholma. Jest to waciwie pewne uoglnienie sformuowanych powyej
wnioskw dotyczcych rozwizania rwnania niejednorodnego na przypadek rw-
nania, ktrego jdro niekoniecznie musi by symetryczne. I tak:
Albo niejednorodne rwnanie Fredholma drugiego rodzaju
(x) = f(x) +
_
b
a
K(x, t)(t) dt
posiada jednoznaczne rozwizanie dla dowolnej funkcji f(x)
albo odpowiadajce mu rwnanie jednorodne
(x) =
_
b
a
K(x, t)(t) dt
posiada przynajmniej jedno rozwizanie nietrywialne.
Alternatywa Fredholma ma pewne znaczenie praktyczne. W pewnych sy-
tuacjach, gdy stajemy przed problemem rozwizania rwnania niejednorodnego,
warto jest sprawdzi najpierw czy odpowiadajce mu rwnanie jednorodne ma
jakie nietrywialne rozwizanie i dopiero jeeli tak nie jest, powrci do rozwi-
zywania rwnania niejednorodnego, ktre powinno si zakoczy sukcesem.
B
G

A
G
H
Przykad
Dla zilustrowania powyszego twierdzenia przedyskutujmy rwnanie Fredholma
(x) = cos 3x +
_

0
cos(x +t)(t) dt. (5.109)
Jest to rwnanie z symetrycznym jdrem separowalnym:
K(x, t) = K(t, x) = cos xcos t sinxsint.
Z powyszej postaci jdra wynika [por. wzr (5.98)], e funkcjami wasnymi odpo-
wiedniego rwnania jednorodnego mog by tylko sinx i cos x. Niejednorodno
rwnania cos 3x jest ortogonalna do obu tych funkcji w przedziale [0, ]:
_

0
cos 3x
_
sinx
cos x
_
dx = 0. (5.110)
Ze wzgldu na separowalno jdra posuymy si metod opisan w podrozdzia-
le 5.4.1. Zgodnie z wzorem (5.69) mamy
C
1
=
_

0
(t) cos t dt (5.111)
C
2
=
_

0
(t) sint dt. (5.112)
Wzr (5.74) daje
a
11
= a
22
= /2, a
12
= a
21
= 0
natomiast z (5.110) wynika, e f
1
= f
2
= 0. Ukad rwna liniowych dla wsp-
czynnikw C
1
i C
2
przybiera wic posta
C
1
_
1

2
_
= 0
C
2
_
1 +
2
_
= 0
_
_
(5.113)
a jego wyznacznik, () to
() =
2
0
0 1 +
= 1

2
4

2
.
Moemy mie wic trzy przypadki:
B
G

A
G
H
1. () ,= 0 ( ,= 2/). Wwczas jedynym rozwizaniem ukadu rwna
(5.113) na C
1
, C
2
jest C
1
= C
2
= 0, a w takim razie [wzr (5.70)] rw-
nanie niejednorodne (5.109) ma jednoznaczne rozwizanie (x) = cos 3x.
Odpowiadajce rwnaniu (5.109) rwnanie jednorodne ma tylko rozwiza-
nie trywialne (x) = 0.
2. = 2/. Ukad (5.113) ma posta
C
1
0 = 0
C
2
2 = 0
_
a wic C
2
= 0 i C
1
= C, gdzie C jest dowoln sta. Rozwizaniem rwnania
(5.109) jest wic
(x) =
2
C cos x + cos 3x = C
cos x + cos 3x.

Zwrmy uwag, e wystpujca w powyszym rozwizaniu staa C
jest
zupenie dowolna a wic rozwizanie nie jest jednoznaczne. Rwnanie
jednorodne ma rozwizanie
(x) = cos x.
3. = 2/. Ukad (5.113) ma posta
C
1
2 = 0
C
2
0 = 0
_
a wic C
1
= 0 i C
2
= D, gdzie D jest dowoln sta. Rozwizaniem (niejed-
noznacznym!) niejednorodnego rwnania (5.109) jest wic
(x) =
2
D sinx + cos 3x = D
sinx + cos 3x
a rwnanie jednorodne ma te rozwizanie
(x) = sinx.
B
G

A
G
H
5.5 Funkcja Greena
5.5.1 Wprowadzenie
Pojcie funkcji Greena wprowadzilimy w podrozdziale 2.10.2 przy okazji dyskusji
rozwizania niejednorodnego rwnania rniczkowego drugiego rzdu. Rozwaa-
limy tam trjwymiarowe rwnanie Poissona
(r) =
(r)
0
(5.114)
dla potencjau = (r) pola elektrycznego kreowanego przez adunek, ktrego
rozkad przestrzenny opisany jest funkcj gstoci adunku (r). Rozwizaniem
rwnania (5.114) (skorzystalimy tu z naszych wiadomoci z kursu zyki) jest
funkcja
(r) =
_
V
_
(r
0
__
1
4
1
[r r
[
_
d
, (5.115)
gdzie cakujemy po caej objtoci V , w ktrej rozoony jest nasz adunek; ele-
ment cakowania d
, pooony w bezporednim ssiedztwie punktu r
, zawiera
w sobie nieskoczenie ma ilo adunku dq = (r
)d
. W rwnaniu (5.115)
funkcja podcakowa jest iloczynem dwch czynnikw: niejednorodnoci rwnania
(5.114) oraz funkcji Greena albo funkcji odpowiedzi naszego problemu. Odpowie-
dzi t jest potencja pola wytwarzanego w punkcie r przez jednostkowy i punktowy
adunek umieszczony w punkcie r
i zgodnie z tym co wiemy z elementarnej

elektrostatyki potencja ten jest rwny
7
0
(r, r
)
def
= G(r, r
) =
1
4
1
[r r
[
. (5.116)
Funkcja Greena, G(r, r
), powinna wic spenia rwnanie niejednorodne z jed-

nostkowym rdem zlokalizowanym w okrelonym punkcie. Potramy takie rw-
nanie zapisa wystarczy tu uy naszej funkcji delta Diraca z podrozdzia-
u 2.10.2:
G(r, r
) = (r r
). (5.117)
Trudno jednak nie zauway, e rozwizanie tego rwnania, funkcja okrelona
wzorem (5.116), to pierwsze z brzegu rozwizanie rwnania jednorodnego w sto-
sunku do rwna (5.114) i (5.117), czyli rwnania Laplacea. Oczywicie wystpu-
je ono tutaj nie dlatego, e byo akurat pierwsze (w schemacie dyskutowanym
7
Jednostkowy adunek to taki, dla ktrego niejednorodno rwn. (5.114) jest rwna 1
a wic prawdziwy adunek podzielony przez
0
. To uwaga dla Czytelnika, ktremu brakuje
0
w mianowniku (5.116) (por. analogiczn dyskusj w podrozdziale 2.10.2).
B
G

A
G
H
wprowadzenie 255
w podrozdziale 2.2) ale dlatego, e spenia ono pewne okrelone warunki: jest
izotropowe oraz odpowiednio szybko dy do zera, gdy odlego rdopunkt
obserwacji dy do nieskoczonoci. Te same cechy bdzie posiadao rozwizanie
(5.115): przyczynki do potencjau pola w punkcie r pochodzce od identycznych
porcji adunku dq
1
i dq
2
zale tylko od odlegoci: [r r
1
[ i [r r
2
[, a potencja
w punktach bardzo daleko odsunitych od tej czci przestrzeni, gdzie zgroma-
dzony jest cay adunek (tzn. gdzie (r) ,= 0) bdzie bliski zeru. Uwiadamiamy
sobie w tym momencie, e popenilimy pewn nieformalno przecie spe-
nienia tych warunkw brzegowych przez funkcj, stanowic rozwizanie rwnania
(5.114) powinnimy byli zada bezporednio po wypisaniu rwnania. Samo rw-
nanie podkrelalimy ten fakt wiele razy to jeszcze za mao! Oczywicie
ale warunki brzegowe sprowadzajce si do stwierdzenia, e nasza przestrze jest
izotropowa a w jej obszarach nieskoczenie odlegych od punktu r nie tkwi nies-
koczenie wielkie porcje adunku, s tak banalne, tak oczywiste, e zwykle o nich
si zapomina. W jednym z kolejnych podrozdziaw podamy formalny sposb
zapisu tych banaw.
Zredukujmy nasz przestrze do przestrzeni jednowymiarowej zmiennej x. Nie-
jednorodne rwnanie rniczkowe drugiego rzdu dla funkcji y(x) zmiennej x na-
lecej do przedziau [a, b] to rwnanie
Ly(x) +f(x) = 0, a x b. (5.118)
Bdziemy rozwaali tylko takie rwnania w ktrych operatory L s operatorami
samosprzonymi, tzn. dajcymi si przedstawi w postaci (por. podrozdzia 3.3):
L =
d
dx
_
p(x)
d
dx
_
+q(x). (5.119)
Funkcja y(x) oprcz tego, e spenia rwnanie (5.118) spenia te pewne warunki
brzegowe dla x = a i x = b. Warunki te mona zapisa dla prostoty w postaci
warunkw jednorodnych
a
1
y(a) + a
2
y
(a) = 0
b
1
y(b) + b
2
y
(b) = 0
_
(5.120)
gdzie stae a
1
i a
2
oraz b
1
i b
2
nie mog by wszystkie rwne zeru. (N.B. to, e
przedzia zmiennej x pojawia si tutaj jako przedzia skoczony nie jest warunkiem
sine qua non. Mog zaistnie takie sytuacje, w ktrych oba koce przedziau
albo jeden, uciekaj do nieskoczonoci.) Rozwizaniem rwnania (5.118) jest
funkcja y(x) wyraona w postaci caki
y(x) =
_
b
a
G(x, )f() d (5.121)
B
G

A
G
H
256 Funkcja Greena
gdzie G(x, ) jest funkcj Greena dla problemu sformuowanego przez rwnanie
(5.118) i warunki brzegowe (5.120). Musi ona wic spenia rwnanie
LG(x, ) = (x ) (5.122)
chocia przeczuwamy, e zamiast rozwizywa rwnanie (5.122) bdziemy bezpo-
rednio korzysta z rozwiza prostszego
Ly(x) = 0. (5.123)
W podrozdziale 5.5.3 wykaemy, e w momencie gdy dysponujemy ju waciw
funkcj Greena nasz problem znalezienie funkcji y(x) wedug przepisu (5.121)
moe si sprowadzi, przy nieco specjalnej postaci niejednorodnoci rw-
nania, funkcji f(x) do . . . rwnania cakowego Fredholma. Dlatego wanie odo-
ylimy dyskusj funkcji Greena do momentu, kiedy mamy ju za sob wstp
do rwna cakowych. Wszystko, co powiemy o konstrukcji rozwiza niejedno-
rodnych rwna rniczkowych przy uyciu wzoru (5.121) moe by traktowane
jako jeszcze metoda rozwizywania rwna cakowych Fredholma, nalecych do
pewnej klasy. Metoda polegajca w zasadzie na transformacji odwrotnej do tej
opisanej w podrozdziale 5.1 rwnanie cakowe zamieniamy na zestaw: warunki
brzegowe + (niejednorodne) rwnanie rniczkowe
8
.
5.5.2 Funkcja Greena jeden wymiar
Jeszcze raz przypomnijmy niejednorodne rwnanie (5.118)
Ly(x) +f(x) = 0, a x b (5.118)
z warunkami brzegowymi (5.120)
a
1
y(a) + a
2
y
(a) = 0,
b
1
y(b) + b
2
y
(b) = 0.
_
(5.120)
Dla punktu , bdcego wewntrznym punktem przedziau [a, b], deniujemy
funkcj G(x, ) jako funkcj posiadajc nastpujce waciwoci:
1
. Funkcja G(x, ) oraz jej pierwsza i druga pochodna wzgldem x s funkcjami

cigymi dla x ,= w przedziale a x b.
8
Zniecierpliwiony Czytelnik, dopytujcy si jaki jest sens w tych transformacjach: od rwnania
rniczkowego do rwnania cakowego, a potem z powrotem do rwnania rniczkowego powinien
przeprowadzi nastpujcy eksperyment: przeczyta ksik, ktr zna (i lubi) przetumaczon
na jzyk polski w jzyku, w ktrym zostaa napisana przez autora (albo odwrotnie).
B
G

A
G
H
jeden wymiar 257
2
. Punkt x = dzieli przedzia [a, b] na dwie czci: lew (x < ) i praw

(x > ). W lewej czci przedziau funkcja G(x, ) jest okrelona poprzez
funkcj G
1
(x), a w prawej przez G
2
(x), tzn.:
G(x, ) =
_
G
1
(x) a x <
G
2
(x) < x b
(5.124)
przy czym obie funkcje G
1
i G
2
speniaj rwnanie jednorodne w stosunku
do rwnania (5.118):
LG
1
(x) = 0
LG
2
(x) = 0
_
(5.125)
oraz odpowiednie warunki brzegowe (5.120) na swoim kracu przedziau:
a
1
G
1
(a) +a
2
dG
1
dx
x=a
= 0, (5.126)
b
1
G
2
(b) +b
2
dG
2
dx
x=b
= 0. (5.127)
3
. W punkcie x = funkcja G jest ciga, tzn.

G
1
() = G
2
() (5.128)
co moemy take zapisa w postaci
G(
, ) = G(
+
, ). (5.129)
gdzie
i
+
oznaczaj odpowiednio lewo- i prawo-stronn granic zmiennej
x przy x .
4
. W punkcie x = pochodna funkcji G jest nieciga, a jej skok wynosi

dG
2
dx
x=
dG
1
dx
x=
def
=
G
x
x=
+
x=
=
1
p()
(5.130)
gdzie funkcja p jest funkcj wchodzc w okrelenie operatora L. Oczywicie
druga pochodna bdzie dla x = nieokrelona, ze wzgldu na niecigo
pierwszej pochodnej.
Twierdzenie: Przy tak okrelonej funkcji G(x, ) funkcja y(x) okrelona cak
(5.121)
y(x) =
_
b
a
G(x, ) f() d (5.121)
B
G

A
G
H
258 Funkcja Greena
jest rozwizaniem problemu: rwnanie (5.118) + warunki brzegowe (5.120).
Do wykazania prawdziwoci powyszego twierdzenia bd nam potrzebne wa-
snoci funkcji G(x, ) jako funkcji zmiennej . Z zycznej interpretacji funkcji Gre-
ena wynika, e musi ona by symetryczna wzgldem zamiany x . Wymieniajc
midzy sob rdo (np. adunek) pola i punkt obserwacji musimy uzyska ten sam
efekt, tzn. t sam odpowied, ktr rejestrowalimy w punkcie obecnym rda
pod wpywem adunku umieszczonego w obecnym punkcie obserwacji. Symetri
t zapiszemy jako
G(x, ) = G(, x) a < x, < b. (5.131)
Gdyby traktowa teraz zmienn x jako ustalon, a zmiennej pozwoli si zmie-
nia: a < < b, to odpowiednikiem wasnoci (5.129) i (5.130) funkcji G dla
zmiennej bd
G(x, x
+
) = G(x, x
) (5.132)
G
x
=x
+
=x
=
1
p(x)
. (5.133)
Czytelnik zechce zwrci uwag na dodatni znak prawej strony rwnoci (5.133).
Wynika to oczywicie z faktu, e gdy zmierza do x z lewej (prawej) strony to
odpowiada to zmierzaniu x do od strony prawej (lewej).
Powracajc do twierdzeniawzoru (5.121) rozbijamy cak na dwie i rnicz-
kujemy wzr wzgldem x (por. wzr Leibnitza, 2.143). Mamy
9
y
(x) =
_
x
a
G
x
(x, )f()d +G(x, x
)f(x)
+
_
b
x
G
x
(x, )f()d G(x, x
+
)f(x) (5.134)
i ze wzgldu na (5.132)
y
(x) =
_
b
a
G
x
(x, ) f()d . (5.135)
9
W poniszych wzorach uywamy symbolu G
x
i G
xx
do oznaczenia pierwszej i drugiej po-
chodnej czstkowej funkcji G wzgldem zmiennej x.
B
G

A
G
H
jeden wymiar 259
Rniczkujc raz jeszcze i korzystajc z (5.133) mamy
y
(x) =
_
x
a
G
xx
(x, )f()d +G
x
(x, x
)f(x)
+
_
b
x
G
xx
(x, )f()d G
x
(x, x
+
)f(x)
=
_
b
a
G
xx
(x, )f()d + f(x)[G
x
(x, x
) G
x
(x, x
+
)]
=
_
b
a
G
xx
(x, )f()d f(x)/p(x). (5.136)
A zatem wynik dziaania operatora L na funkcj y to
L[y(x)] = p(x)y
(x) +p
(x)y
(x) +q(x)y(x)
= f(x) +
_
b
a
[p(x)G
xx
(x, ) +p
(x)G
x
(x, ) +q(x)G(x, )] f() d
= f(x) +
_
b
a
L[G] f() d.
Poniewa druga wasno G, wzory (5.125) L[G] = 0 otrzymujemy
L[y(x)] = f(x),
cbdo.
Konstrukcja jednowymiarowej funkcji Greena
Zamy, e rwnanie jednorodne Ly(x) = 0 posiada dwa liniowo niezalene
rozwizania y
1
(x) i y
2
(x) przy czym pierwsze z nich spenia warunki brzegowe
(5.120) dla x = a:
a
1
y
1
(a) +a
2
y
1
(a) = 0 (5.137)
a drugie dla x = b:
b
1
y
2
(b) +b
2
y
2
(b) = 0, (5.138)
gdzie, ze wzgldu na liniow niezaleno y
1
i y
2
, a
1
b
2
b
1
a
2
,= 0. Funkcj Greena,
G(x, ) postulujemy w postaci niewtpliwie zgodnej z postulatem 2
:
G(x, ) =
_
C
1
()y
1
(x), a x <
C
2
()y
2
(x). < x b
(5.139)
B
G

A
G
H
260 Funkcja Greena
Z warunkw (5.129) i (5.130) postulatw 3
i 4
dostajemy ukad rwna na

funkcje C
1
() i C
2
():
C
2
()y
2
() C
1
()y
1
() = 0
C
2
()y
2
() C
1
()y
1
() =
1
p()
,
_
_
(5.140)
ktrego rozwizaniem jest para
C
1
() =
y
2
()
p() W(y
1
, y
2
; )
, (5.141)
C
2
() =
y
1
()
p() W(y
1
, y
2
; )
. (5.142)
Pojawiajcy si w mianowniku Wroskian rozwiza rwnania jednorodnego
W(y
1
, y
2
; ) = W[y
1
(), y
2
()] jest na pewno rny od zera przecie zaoyli-
my, e y
1
i y
2
s liniowo niezalene. Co wicej, z podrozdziau 3.3 wiemy, e jest
on, z dokadnoci do staego czynnika, rwny odwrotnoci funkcji p():
W(y
1
, y
2
; ) =
C
p()
a jeeli tak to
G(x, ) =
_
1
C
y
1
(x)y
2
(), a x <
1
C
y
2
(x)y
1
(). < x b
(5.143)
Proste, nieprawda? Wystarczy znale dwa liniowo niezalene rozwizania
odpowiedniego rwnania jednorodnego, z ktrych kade zachowuje si na swoim
kracu przedziau [a, b] dokadnie tak, jak wymagamy tego od rozwizania rw-
nania niejednorodnego i to ostatnie znajdujemy obliczajc cak (5.121). Jeeli
kogo niepokoi staa C w rwnaniach (5.143), to powinien przypomnie sobie, e
funkcje y
1
i y
2
s okrelone z dokadnoci do staego czynnika staa C moe
by traktowana jako iloczyn tych czynnikw. W praktyce jednak warto C jest
ustalana poprzez warunek (5.130), ktry z kolei jest konsekwencj wyboru w okre-
leniu operatora L konkretnej funkcji p(x) (te okrelonej jak i cay operator
z dokadnoci do staej multyplikatywnej). Zauwamy te na koniec, e z okre-
lenia G wzoru (5.143) wynika jej symetria, wzr (5.131). Zamiana x
pociga za sob zmian relacji > i < pomidzy nimi, co z kolei przyporzdkowuje
funkcji G rne wiersze w okreleniu (5.143).
B
G

A
G
H
jeden wymiar 261
Przykad konstrukcji funkcji Greena.
Rozwamy proste rwnanie
y
(x) = x, (5.144)
z warunkami
y(0) = 0
y(1) = 0
_
(5.145)
(a = 0, b = 1). Funkcja Greena musi wic spenia
G
= 0 (5.146)
a take
G(0, ) = G
1
(0) = 0
G(1, ) = G
2
(1) = 0
oraz
G
x
x=
+
x=
=
1
p()
= 1. (5.147)
Oglnym rozwizaniem (5.146) jest funkcja y(x)
def
= y
0
(x) = A +Bx. Ze wzgldu
na warunki (5.145) funkcje y
1
i y
2
wybieramy jako
y
1
(x) = x,
y
2
(x) = 1 x.
Wzr (5.143) daje nam, po przyjciu C = 1, tak aby speniony by warunek
(5.147)
G(x, ) =
_
G
L
(x, ) = x(1 ) 0 x <
G
P
(x, ) = (1 x) < x 1,
(5.148)
gdzie przez G
L
i G
P
oznaczamy odpowiednio funkcj Greena w lewej i prawej cz-
ci przedziau [0, 1], ktrego punktem podziau jest x = . Rozwizaniem rwnania
(5.144) bdzie
y(x) =
_
1
0
G(x, )f()d
=
_
x
0
G
P
(x, )f()d +
_
1
x
G
L
(x, )f()d =
x
6
_
1 x
2
_
.
B
G

A
G
H
262 Funkcja Greena
Zwrmy uwag na to, e w pierwszej cace (
_
x
0
) zmienna cakowania jest mniej-
sza, a w drugiej
_
_
1
x
_
wiksza od x. Dlatego te w pierwszej cace pojawia si
funkcja G
P
, a w drugiej G
L
, zgodnie z nierwnociami w rwnaniu (5.148).
Uoglniona funkcja Greena
U podstaw opisanej w poprzednim paragrae metodzie konstrukcji funkcji
Greena znajduje si zaoenie o istnieniu dwch liniowo niezalenych rozwiza,
y
1
i y
2
, rwnania jednorodnego stowarzyszonego
10
z rwnaniem niejednorod-
nym, ktrego rozwizanie chcemy wykreowa przy pomocy funkcji Greena. Jest
to rwnoznaczne stwierdzeniu, e to rwnanie jednorodne nie posiada rozwizania
(nietrywialnego), ktre byoby dobre w caym przedziale zmiennej x, tzn. dla
x [a, b]. Na og rozwizanie y
1
bdzie dobre wszdzie poza punktem x = b,
a y
2
wszdzie poza punktem x = a. Jednake moe si zdarzy, e istnieje
jedno rozwizanie problemu jednorodnego, speniajce warunki brzegowe na obu
kocach przedziau. (Drugie rozwizanie, o ile w ogle istnieje, nie bdzie oczy-
wicie speniao adnego warunku, jeeli ma by liniowo niezalene.) A w takim
razie czy moemy pokusi si o konstrukcj funkcji Greena w takim przypadku?
Opisana poprzednio metoda jej konstrukcji bdzie na pewno nieprzydatna, ale nie
wszystko jest jeszcze stracone. Mamy bowiem twierdzenie:
Niejednorodne rwnanie rniczkowe
L[y(x)] = f(x), a x b (5.149)
z warunkami brzegowymi dla y(x):
a
1
y(a) + a
2
y
(a) = 0
b
1
y(b) + b
2
y
(b) = 0
_
(5.150)
ma rozwizanie (cak szczegln) w postaci
y(x) =
_
b
a
G(x, ) f() d (5.151)
wtedy i tylko wtedy, kiedy funkcja y
0
(x) stanowica rozwizanie stowarzyszonego
rwnania jednorodnego
L[y
0
(x)] = 0 (5.152)
10
Termin stowarzyszony nie ma w tym rozdziale nic wsplnego z tym samym terminem
uywanym w rozdziaach poprzednich, np. stowarzyszone rwnanie Legendrea, Laguerrea, itp.
B
G

A
G
H
jeden wymiar 263
i speniajca oba warunki (5.150) jest ortogonalna do niejednorodnoci rwnania
(5.149) w przedziale [a, b]:
_
b
a
y
0
(x)f(x)dx = 0. (5.153)
Wystpujca w cace (5.151) uoglniona funkcja Greena G(x, ) spenia dla wszyst-
kich punktw przedziau [a, b], z wyjtkiem x = rwnanie
L[G(x, )] = Cy
0
(x)y
0
() (5.154)
gdzie C jest dowoln, rn od zera sta, natomiast dla punktu x = zachodz
zwyke wasnoci funkcji Greena:
G(
+
, ) = G(
, ) (5.155)
G
x
x=
+
x=
=
1
p()
(5.156)
Funkcja G(x, ) ponadto musi by ortogonalna do funkcji y
0
w przedziale [a, b]:
_
b
a
G(x, ) y
0
() d = 0. (5.157)
oraz spenia warunki brzegowe (5.150).
Zamiast dowodu, zilustrujemy powysze twierdzenie pewnym przykadem. Przy-
pumy mianowicie, e interesuje nas rozwizanie rwnania rniczkowego
(1 x
2
)u
(x) 2xu
(x) = f(x), 1 x 1 (5.158)

ktre dla punktw stanowicych krace przedziau: x = 1 jest skoczone. Wa-
runki brzegowe (5.150) przyjmuj wic jakociow posta
lim
x1
[u(x)[ < . (5.159)
Operator L rwnania (5.158) to samosprzony operator rwnania Legendrea,
a stowarzyszone rwnanie jednorodne to rwnanie Legendrea dla l = 0:
(1 x
2
)u
0
(x) 2xu
0
(x) = 0, ([x[ 1). (5.160)
Jedno z jego rozwiza, wielomian P
0
(x) = 1 spenia oba warunki brzegowe
(5.159), drugie Q
0
(x) (por. podrozdzia 4.1.4) jest zupenie nieprzydatne. Rw-
naniem dla uoglnionej funkcji Greena bdzie wic zgodnie z (5.154)
(1 x
2
)
2
G
x
2
2x
G
x
= C 1 1 (5.161)
B
G

A
G
H
264 Funkcja Greena
albo
x
_
(1 x
2
)
G
x
_
= C.
Rozwizaniem tego rwnania jest
G(x, ) =
1
2
[C +D()] ln[1 x[
1
2
[C D()] ln[1 +x[ +E(), (5.162)
gdzie stae dwukrotnego cakowania, D i E s staymi ze wzgldu na zmienn x,
ale mog zalee od zmiennej , przy czym w ich doborze musimy kierowa si
wymogiem spenienia przez G(1, ) i G(1, ) warunku skoczonoci (5.159). Czy-
telnik (koniecznie!) sprawdzi
11
, e uoglniona funkcja Greena naszego problemu
to (z dokadnoci do staej addytywnej F):
G(x, ) =
_
_
G
L
=
1
2
ln[1 +[[1 x[ + F, 1 x <
G
P
=
1
2
ln[1 [[1 +x[ + F. < x 1
(5.163)
Sprawdzenie powinno obejmowa werykacj, e: (a) zarwno G
L
jak i G
P
spe-
niaj rwnanie (5.161); (b) G
L
pozostaje skoczona dla x = 1, a G
P
dla
x = 1; (c) spenione s:
G
L
(
, ) = G
P
(
+
, )
G
P
x
x=
+
G
L
x
x=
=
1
p()
=
1
2
1
.
Do wyznaczenia staej F pozostaje warunek (5.157), a wic
_
1
1
G(x, ) 1 d =
_
x
1
G
P
(x, )d +
_
1
x
G
L
(x, )d = 0,
z ktrego otrzymujemy: F = ln2 1/2. Uoglniona funkcja Greena zostaa skon-
struowana. Jeeli chodzi o rozwizanie rwnania (5.158) to bdzie ono istniao
w postaci caki (5.151) pod warunkiem, e speniony jest wzr (5.153) a wic
_
1
1
f(x)dx = 0.
11
Posta (5.163) mona wyprowadzi z oglnej postaci (5.162) dobierajc odpowiednio D()
i E(). atwiej jednak j . . . zgadn, kierujc si postaci ogln i wymogiem symetrii. Czynnik
1/2 to konsekwencja warunku na skok pochodnej.
B
G

A
G
H
a problem wasny 265
5.5.3 Jednowymiarowa funkcja Greena a problem wasny
Ostatni paragraf poprzedniego podrozdziau, a konkretnie zawarty w nim waru-
nek ortogonalnoci niejednorodnoci niejednorodnego rwnania rniczkowego do
rozwizania stowarzyszonego z nim rwnania jednorodnego, przypomina nam sy-
tuacj z jak mielimy do czynienia w przypadku rwna cakowych, a ktr pod-
sumowalimy przy pomocy tzw. alternatywy Fredholma (por. podrozdzia 5.4.3).
Wypadaoby wic sformuowa odpowiednik tej alternatywy dla rwna rnicz-
kowych bazujc na powtarzanej kilkakrotnie ekwiwalencji jzyka tych rwna
i rwna cakowych. Aby to zrobi rozwamy rwnanie rniczkowe w postaci
L[y(x)] +w(x)y(x) = g(x), (5.164)
w ktrym jest pewnym parametrem, o funkcji w(x) zakadamy, e jest ci-
ga i nieujemna w przedziale [a, b], a o funkcji g(x) e jest tam (przynaj-
mniej) kawakami ciga. Zamy teraz, e dla zespou: operator L i warunki
brzegowe (5.120) istnieje (zwyka) funkcja Greena, skonstruowana metod opi-
san w podrozdziale 5.5.2. Jeeli tak, to wzr (5.121) przy pooeniu w nim
f(x) = w(x)y(x) g(x) daje nam rwnanie cakowe Fredholma drugiego rodzaju
y(x) =
_
b
a
G(x, ) w()y() d
_
b
a
G(x, ) g() d. (5.165)
Wystpujcy pod znakiem pierwszej caki iloczyn G(x, )w() jest jdrem rwna-
nia cakowego i na pewno nie jest symetryczny. Mona jednak zastosowa opisan
w podrozdziale 5.4.3 technik symetryzacji, zastpujc szukan funkcj y(x)
przez iloczyn
_
w(x)y(x)
def
= v(x). (5.166)
Rwnanie (5.165) przyjmuje wwczas ju kanoniczn posta rwnania Fredholma
drugiego rodzaju, z symetrycznym jdrem K(x, ):
v(x) =
_
b
a
K(x, )v()d f(x), (5.167)
gdzie
K(x, ) =
_
w(x)w() G(x, ) = K(, x) (5.168)
f(x) =
_
b
a
K(x, )
g()
_
w()
d. (5.169)
Rwnanie (5.164) mona traktowa jako rwnanie niejednorodne, w ktrym
niejednorodno reprezentowana jest przez funkcj g(x). Stowarzyszone z nim rw-
nanie jednorodne, dla g(x) 0, to problem wasny [niewiadoma funkcja y(x) w obu
B
G

A
G
H
266 Funkcja Greena
rwnaniach jest wspokrelona przez te same warunki brzegowe (5.120)] jego
odpowiednikiem jest rwnanie cakowe pierwszego rodzaju
v(x) =
_
b
a
K(x, )v()d. (5.170)
Moemy teraz sformuowa, w oparciu o nasze wiadomoci z dziedziny rwna
cakowych, nastpujce twierdzenie dotyczce zespou: niejednorodne rwnanie
rniczkowe (5.164) + warunki brzegowe (5.120), tzn. problemu opisanego przez
d
dx
[p(x)y
(x)] + [q(x) +w(x)]y(x) = g(x)

a
1
y(a) +a
2
y
(a) = 0,
b
1
y(b) +b
2
y
(b) = 0.
_
_
(5.171)
Twierdzenie:
Niech
1
,
2
,
3
, . . . oznaczaj wartoci wasne, a y
1
(x), y
2
(x), y
3
(x), . . . odpo-
wiadajce im funkcje wasne problemu wasnego
d
dx
[p(x)y
i
(x)] + [q(x) +
i
w(x)]y
i
(x) = 0
1. Jeeli ,=
i
, i = 1, 2, . . . to problem (5.171) posiada jednoznaczne rozwi-
zanie dla dowolnej funkcji g(x) [okrelone przez wzory (5.167) i (5.166)].
2. Jeeli =
i
to problem (5.171) ma rozwizanie wtedy i tylko wtedy jeeli
_
b
a
y
i
(x)g(x)w(x)dx = 0.
Zachodzi rwnie:
3. Kada funkcja z(x), ktrej pierwsza pochodna jest ciga, a druga ka-
wakami ciga w przedziale [a, b] i ktra spenia warunki brzegowe (5.120)
na kracach przedziau moe by przedstawiona w postaci jednostajnie i bez-
wzgldnie zbienego w tym przedziale szeregu funkcji wasnych y
i
(x):
z(x) =
k=1
k
y
k
(x) (5.172)
gdzie wspczynniki
k
s okrelone poprzez caki
k
=
_
b
a
z(x)y
k
(x)w(x)dx. (5.173)
B
G

A
G
H
operatora Laplacea 267
Na zakoczenie tego podrozdziau jeszcze jedna, drobna uwaga. Formuujc
zesp warunkw brzegowych (5.120) staralimy si robi to w sposb stosunkowo
prosty i dlatego byy to warunki jednorodne, ktre zreszt w dyskutowanych
przykadach upraszczay si jeszcze bardziej i sprowadzay do warunku znikania
funkcji na kracach przedziau:
y(a) = 0, y(b) = 0. (5.174)
Pozbawienie tych warunkw trywialnoci, to znaczy zastpienie ich warunkami:
y(a) = A, y(b) = B, (5.175)
dokonuje si za spraw prostej transformacji liniowej niewiadomej funkcji:
y(x) z(x) = y(x)
B A
b a
(x a) A. (5.176)
Pozostawiamy Czytelnikowi przeledzenie skutkw tej transformacji na posta
rwnania, ktre musi spenia nowa funkcja z(x).
5.5.4 Funkcja Greena dla 2 i 3wymiarowego operatora Lapla-
cea
Wracamy raz jeszcze do punktu, ktry stanowi wprowadzenie do funkcji Greena
do rwna Laplacea i rwnania Poissona w normalnej przestrzeni trjwymia-
rowej. Nasz nieco oglniej sformuowany problem, to rozwizanie technik
funkcji Greena niejednorodnego rwnania
Ly(r
1
) = f(r
1
). (5.177)
Funkcja Greena, odpowiadajca operatorowi Lspenia odpowiednie warunki brze-
gowe [te, ktrych spenienia wymagamy od funkcji y(x)] a take niejednorodne
rwnanie (5.177) z punktowym rdem, umieszczonym np. w punkcie r
2
:
L
1
G(r
1
, r
2
) = (r
1
r
2
) (5.178)
W powyszym rwnaniu, jak i w dalszych rachunkach tego podrozdziau wska-
nik
1
przypomina, e dziaanie operatora L odnosi si do punktu o wsprzdnej
wektorowej r
1
.
Podobnie jak w przypadku jednowymiarowym, zakadamy e operator L jest
zadany w postaci samosprzonej. W trj- (lub dwu-wymiarowej) przestrzeni sa-
mosprzona posta L to
L
1
=
1
[p(r
1
)
1
] +q(r
1
). (5.179)
B
G

A
G
H
268 Funkcja Greena dla
Podobnie jak w podrozdziale 2.10 skorzystamy z lematu Greena
_
V
[(r
2
)L
2
(r
2
) (r
2
)L
2
(r
2
)]d
2
=
_
p(r
2
)[(r
2
)
2
(r
2
) (r
2
)
2
(r
2
)] d
2
, (5.180)
w ktrym podstawimy (r
2
) = y(r
2
) i skorzystamy z rwnania (5.177) a take
(r
2
) = G(r
1
, r
2
) i skorzystamy z (5.178). Prowadzi to do rwnania
_
V
[G(r
1
, r
2
)f(r
2
) +y(r
2
)(r
1
r
2
)]d
2
=
_
p(r
2
)[G(r
1
, r
2
)
2
y(r
2
) y(r
2
)
2
G(r
1
, r
2
)]d
2
. (5.181)
Pozostaje ju tylko skorzystanie z wasnoci dirakowskiej delty i nasze szukane
rozwizanie rwnania (5.177) to
y(r
1
) =
_
V
G(r
1
, r
2
)f(r
2
)d
2
+
_
p(r
2
)[G(r
1
, r
2
)
2
y(r
2
) y(r
2
)
2
G(r
1
r
2
)]d
2
. (5.182)
Rozwizanie rwnania pojawia si wic jako suma dwch caek: po objtoci V
i zamykajcej jej powierzchni (brzegu) . Jeeli zarwno funkcja y jak i G
znikaj na powierzchni albo znikaj tam ich pochodne, to caka powierzchnio-
wa znika i rozwizanie y(r
1
) to objtociowa caka z niejednorodnoci rwnania,
przemnoonej przez funkcj Greena
12
.
Obiecalimy w tytule tego podrozdziau trj i dwuwymiarow funkcj Gre-
ena dla operatora Laplacea. Jest to szczeglny przypadek wzoru (5.179) dla
p(r
1
) = 1 i q(r
1
) = 0. Znalezienie funkcji Greena sprowadza si do kwadratu-
ry rwnania
1
G(r
1
, r
2
) =
2
1
G(r
1
, r
2
) = (r
1
r
2
). (5.183)
Cakowa bdziemy po objtoci bardzo maej sfery, ktrej rodkiem jest punkt
r
2
. Tak wic
_
V
1
G(r
1
, r
2
)d
1
=
_
V
(r
1
r
2
)d
1
= 1. (5.184)
12
Zwykle powierzchni lokujemy bardzo, bardzo daleko w nieskoczonoci. Znikanie caki
powierzchniowej wymaga wic odpowiedniego zachowania si funkcji y i G przy r
2
(nie
zapominajmy, e powierzchnia cakowania dy wwczas do jak r
2
2
.) Zwrmy przy okazji
uwag na fakt, e czasem w znikaniu caki powierzchniowej moe by pomocne odpowiednie
zachowanie si funkcji p(r
2
), przy |r
2
| .
B
G

A
G
H
zalene od czasu 269
Wystpujc po lewej stronie cak objtociow zamieniamy na cak powierz-
chniow; mamy
_
1
G(r
1
, r
2
)d
1
= 1. (5.185)
Jeeli nasza sfera jest bardzo maa (de facto ta sfera kurczy si do punktu r
2
)
to wystpujca po lewej stronie caka powinna by rwna iloczynowi powierzchni
sfery i wartoci pochodnej funkcji G w rodku sfery. Poniewa powierzchnia sfery
to (por. rys.5.2)
S = 4r
2
12
, gdzie r
12
= [r
1
r
2
[
powinnimy mie
Z
Z
Z
Z
Z
_
'
&%
'$
>
>
>
>
>
>
>
>
>
r
1
r
2
r
12
x
0
z
y
Rysunek 5.2: Obliczanie caki powierzchniowej wzr (5.185)
[
1
G(r
1
, r
2
)[
r
12
<<1
=
G(r
1
, r
2
)
r
12
r
12
<<1
=
1
4r
2
12
, (5.186)
a w takim razie
G(r
1
, r
2
) =
1
4r
12
=
1
4
1
[r
1
r
2
[
(5.187)
w zgodzie z zycznym rozwizaniem (5.116). Dla przypadku dwuwymiarowego
zamiast bardzo maej sfery cakowanie odbywa si po obwodzie bardzo maego
okrgu, zamykajcego w sobie punkt rda. Funkcja Greena w tym przypadku to
G(
1
,
2
) =
1
2
ln[
1
2
[, (5.188)
B
G

A
G
H
270 Funkcje Greena
gdzie
1
i
2
s wektorami biegunowymi (na paszczynie) odpowiednio punk-
tu obserwacji i punktu rda. Nie istnieje natomiast jednowymiarowa funkcja
Greena dla operatora Laplacea w przedziale zmiennej x (, ). Jednowy-
miarowy operator Laplacea przyjmuje tylko warunki brzegowe sformuowane dla
przedziau obustronnie skoczonego: [a, b], tak jak w przykadzie dyskutowanym
w podrozdziale 5.5.2.
5.5.5 Funkcje Greena zalene od czasu
W naszej dyskusji funkcji Greena, a konkretnie w jej denicji (odpowied reje-
strowana w okrelonym punkcie przestrzeni sprowokowana jednostkowym rdem
umieszczonym w innym punkcie) tkwi milczce zaoenie dotyczce stacjonar-
nego charakteru opisywanych sytuacji. Sytuacje te nie zale od czasu, dziki
czemu moemy omin pewn trudno zwizan ze skoczon prdkoci oddzia-
ywa. W danym punkcie obserwacji rejestrujemy sygna rda wysany przeze
de facto w chwili wczeniejszej (w stosunku do momentu obserwacji), ale poniewa
zachowanie si rda w czasie jest stacjonarne (cigle takie same), to takie prze-
sunicie czasowe nie ma wpywu na rejestrowany obraz. Istniej jednak sytuacje,
w ktrych zmienna czasowa wystpuje w jawnej postaci w operatorach rnicz-
kowych dziaajcych na rozwizania naszych rwna. Rozpatrzmy wic opis tego
typu sytuacji przy uyciu funkcji Greena. Poniewa jak zwykle interesuj nas rw-
nania rniczkowe drugiego rzdu, powinnimy rozpatrzy dwa odrbne podprzy-
padki: pierwszy kiedy w rwnaniu oprcz operatorw pochodnych wzgldem
wsprzdnych przestrzennych wystpuje operator pierwszej pochodnej wzgldem
czasu (bd to zalene od czasu funkcje Greena pierwszego rzdu) i drugi kiedy
niewiadoma funkcja w rwnaniu jest poddana dziaaniu operatora drugiej pochod-
nej wzgldem czasu (funkcje Greena drugiego rzdu).
Zalene od czasu funkcje Greena pierwszego rzdu
Przykadem rwnania rniczkowego o pochodnych czstkowych, w ktrym
wystpuje operator /t s (por. podrozdzia 2.1): rwnanie dyfuzji zalene od
czasu (take rwnanie przewodnictwa cieplnego)
T =

t
(5.189)
albo zalene od czasu rwnanie Schrodingera
H =
_
h
2
2
+V
_
= ih
t
. (5.190)
B
G

A
G
H
zalene od czasu 271
Jeeli ograniczy si (na razie) do rwnania Schrodingera dla czstki swobodnej,
to oba powysze rwnania moemy zapisa w oglnej postaci:
H(r, ) +
(r, )
= 0. (5.191)
(Np. dla rwnania Schrodingera dla czstki swobodnej: H= , = (ih/2)t.)
Operator H jest operatorem rniczkowym drugiego rzdu (pochodne wzgl-
dem wsprzdnych przestrzennych). W mechanice kwantowej reprezentuje on
(z dokadnoci do staej) mierzaln wielko: energi kinetyczn czstki, a wic
jest na pewno hermitowski i jako taki posiada zupeny ukad ortonormalnych
funkcji wasnych:
H
m
=
m
m
, (5.192)
speniajcych
13
_
V
m
(r
)
n
(r
)d
3
r
=
nm
, (5.193)
ktre mog zosta uyte do rozwinicia niewiadomej funkcji z rwnania (5.191):
(r, ) =
k=0
a
k
()
k
(r). (5.194)
Ze wzgldu na zaleno od wspczynniki rozwinicia a
k
= a
k
(); sumujemy
po penym (nieskoczonym) zbiorze niezdegenerowanych funkcji wasnych
k
(r).
Po wstawieniu z rwnania (5.194) do rwnania (5.191) i skorzystaniu z (5.192)
dostajemy
k=0
_
k
a
k
() +
da
k
()
d
_
k
(r) = 0, (5.195)
a ze wzgldu na liniow niezaleno funkcji
k
da
k
()
d
+
k
a
k
() = 0. (5.196)
Powysze rwnanie jest rwnaniem rniczkowym pierwszego rzdu na nieznane
wspczynniki rozwinicia (5.194). Cakujemy go do w granicach: ustalona chwi-
la pocztkowa =
i chwila bieca otrzymujc

a
k
() = a
k
(
)e
k
(
)
. (5.197)
13
Poniewa symbol zosta w tym podrozdziale przyporzdkowany odpowiednio przeskalo-
wanej zmiennej czasowej, element cakowania w cace przestrzennej bdziemy oznaczali przez
d
3
r.
B
G

A
G
H
272 Funkcje Greena
Nasza funkcja (r, ) przybiera wic posta
(r, ) =
k=0
a
k
(
)e
k
(
k
(r). (5.198)
W rwnaniu (5.198) wystpuj nadal nieokrelone wspczynniki a
k
(
). Okrele-
nie ich wymaga wyspecykowania pewnych warunkw brzegowych (dla =

a wic waciwie pocztkowych). Zakadajc, e znana jest posta funkcji dla
=
mamy z (5.198):
(r,
) =
k=0
a
k
(
)
k
(r). (5.199)
Mnoc powysze rwnanie przez
m
(r) i cakujc po caej przestrzeni mamy:
_
V
m
(r)(r,
)d
3
r =
k=0
a
k
(
)
_
V
m
(r)
k
(r)d
3
r
=
k=0
a
k
(
)
mk
= a
m
(
), (5.200)
a w takim razie rozwizanie rwnania (5.191) to
(r, ) =
k=0
e
k
(
k
(r)
_
V
k
(r
)(r
)d
3
r
=
_
V
_

k=0
k
(r)
k
(r
)e
k
(
)
_
(r
)d
3
r
. (5.201)
Wystpujca w kwadratowym nawiasie suma
k=0
k
(r)
k
(r
)e
k
(
)
def
= G
I
(r, r
, ,
) (5.202)
przypomina funkcj Greena. Zauwamy przede wszystkim (por. podrozdzia 3.8),
e dla chwili pocztkowej
G
I
(r, r
, =
) =
k=0
k
(r)
k
(r
) = (r r
), (5.203)
co zreszt pozostaje w zgodzie z rwnaniem (5.201). Z kolei prawdziwa funkcja
Greena naszego problemu G(r, r
, ,
) powinna spenia rwnanie niejedno-

rodne w stosunku do rwnania (5.191) z niejednorodnoci punktow w przes-
trzeni (punkt r
) i w czasie (chwila
):
_
H+

_
G(r, r
, ,
) = (r r
)(
). (5.204)
B
G

A
G
H
zalene od czasu 273
Powracajc do funkcji G
I
, ktrej wskanik
I
ma przypomina, e: 1
to nie
jest funkcja Greena; 2
operator pochodnej wzgldem czasu jest pierwszego rzdu,

zauwamy, e jej rola w rwnaniu (5.201) moe by okrelona jako propagacja
sytuacji istniejcej w chwili pocztkowej w caej przestrzeni (r
) do
okrelonego punktu (r) w danej chwili (). Dlatego te funkcja G
I
nosi nazw
propagatora. Spenia ona rwnanie (5.191)
_
H+

_
G
I
(r,
, ,
) = 0, (5.205)
a dla funkcji (r, ), ktra dla =
jest skupiona w jednym punkcie r

0
, tzn.
(r, =
) = (r r
0
) (5.206)
z rwnania (5.201) wynika natychmiast
(r, ) = G
I
(r, r
0
, ,
), (5.207)
co naley interpretowa jako przeniesienie w czasie
punktowego rda
z punktu r
0
do punktu r.
Jak powiedzielimy prawdziwa funkcja Greena powinna wystpowa w roz-
wizaniu (cace szczeglnej) problemu niejednorodnego w stosunku do problemu
sformuowanego w rwnaniu (5.191), a wic rwnania
14
H(r, ) +

(r, ) F(r, ) = 0 (5.208)

rozwizaniu majcym posta caki z iloczynu niejednorodnoci rwnania i funk-
cji Greena:
(r, ) =
_
V
_
T
G(r, r
, ,
)[F(r
)]d
3
r
. (5.209)
(Cakujemy wzgldem wszystkich wsprzdnych, od ktrych zaley punktowa nie-
jednorodno w rwnaniu (5.204).) Funkcja Greena spenia rwnanie (5.204), pod-
czas gdy nasz propagator G
I
ktry jak podejrzewamy bdzie punktem wyjcia
do konstrukcji G spenia rwnanie (5.205), czyli mamy
_
H+

_
G(r, r
, ,
) = (r r)(
), (5.204)
_
H+

_
G
I
(r, r
, ,
) = 0. (5.205)
14
Aby pozosta w zgodzie z konwencj stosowan w poprzednich rozdziaach niejednorodno
rwn. (5.208) musimy zapisa po lewej stronie znaku rwnoci ze znakiem ujemnym takim
samym z jakim wystpuje operator H.
B
G

A
G
H
274 Funkcje Greena
Powysze dwa rwnania, wbrew pozorom, niewiele si rni midzy sob. Dla
r ,= r
i ,= prawa strona rwnania (5.204) jest rwna zeru, tak jak i prawa
strona rwnania (5.205); co wicej dla =
zachowanie si funkcji G
I
wzr
(5.203) jest dokadnie takie, jakiego oczekujemy od funkcji G: jest to prze-
strzenna delta Diraca, reprezentujca niecigo w punkcie r = r
. Aby z funkcji
G
I
zrobi funkcj Greena, naleaoby dooy pewn niecigo take i dla
=
. Musi to by jednak niecigo innego typu ni ta, ktr opisuje dirakow-

ska delta. Ta ostatnia kojarzy nam si z punktowym rdem w pustej przestrzeni
napotykajc rdo odczuwamy nieskoczenie mocny efekt. Natomiast na osi
czasu chwila =
oznacza skokowe przejcie od sytuacji niebytu do sytuacji

co si dzieje. Tego typu niecigo reprezentuje funkcja Heavisidea (por.
podrozdzia 2.10):
H(
) =
_
0 <
1 >
(5.210)
spowinowacona blisko z delt Diraca
H(
) = (
). (5.211)
Sprbujmy sprawdzi czy funkcji Greena G nie mona by przedstawi w postaci
G(r, r
, ,
) = G
I
(r, r
, ,
)H(
). (5.212)
Mamy
HG(r, r
, ,
) = HG
I
(r, r
, ,
)H(
) = H(
)HG
I
(r, r
, ,
)
a take
G(r, r
, ,
) =

_
G
I
(r, r
, ,
)H(
)
_
= H(
)
G
I
(r, r
, ,
G
I
(r, r
, ,
)
H(
= H(
)
G
I
(r, r
, ,
G
I
(r, r
, ,
)(
)
a w takim razie
_
H+

_
G(r, r
, ,
)
= H(
)
_
H+

_
G
I
(r, r
, ,
) G
I
(r, r
, ,
)(
)
= G
I
(r, r
, ,
)(
). (5.213)
B
G

A
G
H
zalene od czasu 275
Prawa strona tego rwnania w dalszym cigu wydaje si by rna od prawej
strony rwnania (5.204), ale przecie dla ,=
obie te prawe strony s rwne

zeru, a przy
wyraenia, ktre s prawymi stronami rwna (5.204) i (5.213)

staj si identyczne! Nasz pomys rwnanie (5.212) by wic dobry i w takim
razie caka szczeglna (5.209) rwnania niejednorodnego przybiera posta
(r, ) =
_
V
_
T
G(r, r
, ,
)[F(r
)]d
3
r
=
_
V
_

[G
I
(r, r
, ,
)H(
)][F(r
)]d
3
r
=
_
V
d
3
r
G
I
(r, r
, ,
)F(r
). (5.214)
Obecno funkcji Heavisidea w funkcji podcakowej spowodowaa, e efekt r-
da [funkcja F(r
)] jest zbierany, po przemnoeniu przez G

I
(r, r
, ,
), z caej
przestrzeni i z wszystkich chwil wczeniejszych w stosunku do tej, dla ktrej szu-
kamy rozwizania. Jeszcze raz matematyczny formalizm doprowadzi do wyniku
pozostajcego w zgodzie ze zwykym zdrowym rozsdkiem.
A wic rozwizywanie problemw z jawn zalenoci czasow technik funk-
cji Greena nie rni si wiele od rozwizywania problemw stacjonarnych; po-
dobnie jak w tych ostatnich gwny ciar rachunkowy to konstrukcja propaga-
tora G
I
(r, r
, ,
), ktry stanowi ju prawie funkcj Greena, w oparciu o wzr

(5.202). Czytelnik zechce porwna ten wzr z analogicznym wzorem (3.131), kt-
ry daje nam funkcj Greena w sytuacji stacjonarnej. W obu przypadkach sumu-
jemy iloczyny funkcji wasnych hermitowskiego operatora przestrzennego
k
(r) i
k
(r) przy czym zbieno tak tworzonego szeregu w przypadku wzoru (5.202)
zapewniaj nam wystpujce w mianownikach skadnikw wartoci wasne, a
w przypadku wzoru (5.202) funkcje wykadnicze (pojawiajce si w wykadni-
kach iloczyny
k
(
) jak atwo sprawdzi s dodatnie). Zreszt, w sytuacjach

praktycznych, obliczanie sum zastpowane jest obliczaniem odpowiednich caek.
Wynika to z faktu, e nieskoczony zbir wartoci wasnych ulega takiemu zagsz-
czeniu, e poszczeglne skadniki sumy brane s dla dwch kolejnych
k
, ktrych
rnica staje si nieskoczenie maa. Tego typu zabiegi przeledzimy dokadnie
w nastpnym podrozdziale, przy konstrukcji propagatora drugiego rzdu.
W momencie, kiedy zostaa ju skonstruowana funkcja Greena, rozwizanie
rwnania niejednorodnego przybiera zwyk posta wzr (5.209). Wystpuj-
ca w funkcji podcakowej niejednorodno rwnania w przypadku rwna zyki
klasycznej (dyfuzja, przewodnictwo cieplne) reprezentuje tak jak jestemy do
tego przyzwyczajeni rda okrelonego pola zycznego (czstki, temperatura).
W mechanice kwantowej natomiast niejednorodno rwnania Schrodingera to
funkcja potencjau. Jest to te pewne rdo, ktrego wyjciowym produktem
B
G

A
G
H
276 Funkcje Greena
jest czstka doznajca wanie aktu oddziaywania z polem. Zastosowanie funkcji
Greena w tym przypadku to, jak ju wspomnielimy, kwantowo-mechniczny for-
malizm zjawiska rozpraszania czstek. Zainteresowany Czytelnik znajdzie om-
wienie tych problemw w podrcznikach mechaniki kwantowej.
Zalene od czasu funkcje Greena drugiego rzdu
Konstrukcja zalenej od czasu funkcji Greena dla rwnania, w ktrym wys-
tpuje operator drugiej pochodnej wzgldem czasu niesie w sobie tre zyczn,
ktrej analiza sprawia naprawd spor satysfakcj. Oczywicie rwnaniem ktre
w tym przypadku samo nasuwa si na myl, jest rwnanie falowe

1
c
2
t
2
= 0, (5.215)
ktre przepiszemy w postaci analogicznej do (5.189)
H +

2
2
= 0 (5.216)
wprowadzajc oznaczenia: H= i = ct. Podobnie jak poprzednio operatorowi
H przyporzdkowany jest zbir funkcji
n
. Podstawiajc niewiadom funkcj
, w postaci (5.194) do powyszego rwnania dostajemy rwnanie rniczkowe na
wspczynniki rozwinicia a
k
d
2
a
k
()
d
2
+
k
a
k
() = 0, (5.217)
ktrego rozwizanie to
a
k
() =
k
e
i
+
k
e
i
. (5.218)
Odpowiednikiem rwnania (5.198) jest rwnanie
(r, ) =
k=0
_
k
e
i
+
k
e
i
k
(r). (5.219)
Zamiast jednego cigu staych a
k
(
) jak poprzednio musimy wyspecykowa

dwa:
k
i
k
, k = 1, 2 . . ., a jeeli tak, to bd nam potrzebne dwa warunki brzego-
we: np. wartoci funkcji i jej pochodnej wzgldem czasu w chwili pocztkowej
B
G

A
G
H
zalene od czasu 277
= 0
15
. Z rwnania (5.219) dostajemy
(r, 0) =
k=0
(
k
+
k
)
k
(r),
(r, )
=0
def
=

(r, 0) =
k=0
i
_
k
(
k
k
)
k
(r).
_
_
(5.220)
Wykorzystujc ortogonalno funkcji
k
przy pomocy standardowych zabiegw
rozwizujemy powyszy ukad rwna na
k
i
k
:
k
=
1
2
__
V
k
(r
)(r
, 0)d
3
r
k
_
V
k
(r
)

(r
, 0)d
3
r
_
,
k
=
1
2
__
V
k
(r
)(r
, 0)d
3
r
+
i
k
_
V
k
(r
)

(r
, 0)d
3
r
_
,
_
_
(5.221)
a po wstawieniu do rwnania (5.219) otrzymujemy wreszcie
(r, ) =
_
V
k=0
cos(
_
k
)
k
(r)
k
(r
)(r
, 0)d
3
r
+
_
V
k=0
sin(
k
)
k
(r)
k
(r
)

(r
, 0)d
3
r
. (5.222)
W powyszym rwnaniu wystpuj wic dwa propagatory:
G
II
(r, r
, ,
= 0) = cos(
_
k
)
k
(r)
k
(r
), (5.223)
G
II
(r, r
, ,
= 0) =
sin(
k
)
k
(r)
k
(r
), (5.224)
z ktrych pierwszy propaguje ksztat pierwotny funkcji, a drugi ksztat pierw-
szej jej pochodnej wzgldem :
(r, ) =
_
V
G
II
(r, r
, , 0)(r
, 0)d
3
r
+
_
V
G
II
(r, r
, , 0)

(r
, 0)d
3
r
. (5.225)
Funkcje G
II
i

G
II
speniaj rwnanie (5.216) [tak jak funkcja G
I
speniaa (5.189)];
dla =
= 0 zachowanie si funkcji G
II
jest analogiczne do zachowania si funk-
cji G
I
[wzr (5.203)]:
G
II
(r, r
, 0, 0) =
k=0
k
(r)
k
(r
) = (r r
) (5.226)
15
Dla uproszczenia przyjmujemy w rachunkach
= 0. Pozostawieniu rnej od zera chwili

pocztkowej odpowiadaoby zastpienie wystpujcej w sposb czynny we wzorach zmiennej
przez zmienn
.
B
G

A
G
H
278 Funkcje Greena
a wreszcie
G
II
(r, r
, ,
) =
d
d
G
II
(r, r
, ,
). (5.227)
Ostatnia rwno oznacza, e cho w rwnaniu (5.225) wystpuj dwa propaga-
tory, wystarczy skonstruowa jeden z nich (

G
II
), aby drugi uzyska drog prostej
operacji rniczkowania.
Sprbujmy skonstruowa propagator

G
II
(r, r
, ,
= 0) dla rwnania falowe-

go. Nasz operator H to operator Laplacea, a wic w pierwszym rzdzie szukamy
rozwiza problemu wasnego
n
(x, y, z) =
_

2
x
2
+

2
y
2
+

2
z
2
_
n
(x, y, z) =
n
n
(x, y, z). (5.228)
Za funkcj
n
podstawiamy iloczyn
n
(x, y, z) = X
n
1
(x)Y
n
2
(y)Z
n
3
(z), (5.229)
i metoda separacji zmiennych prowadzi do trzech rwna
d
2
dx
2
X
n
1
(x) = k
2
x
X
n
1
d
2
dy
2
Y
n
2
(y) = k
2
y
Y
n
2
d
2
dz
2
Z
n
3
(z) = k
2
z
Z
n
3
_
_
(5.230)
gdzie
k
2
x
+k
2
y
+k
2
z
=
n
. (5.231)
Problem wasny wymaga przyjcia pewnych warunkw brzegowych, a to z ko-
lei bdzie moliwe dopiero po okreleniu obszaru zmiennoci zmiennych x, y i z.
(Okrelenie obszaru zmiennoci jest te potrzebne do znormalizowania funkcji
n
.)
Zacznijmy od obszaru skoczonego: przypumy, e fala jest zamknita w prosto-
padocianie
16
, ktrego rozmiary wzdu odpowiednich osi ukadu kartezjaskich
wsprzdnych wynosz: L
x
, L
y
i L
z
, a ktrego rodek pokrywa si z pocztkiem
ukadu. Warunkiem brzegowym niech bdzie naturalny dla rwnania falowego
warunek okresowoci; np. dla X
n
1
i jej pochodnej bdzie mia on posta
X
n
1
_
x =
L
x
2
_
= X
n
1
_
x =
L
x
2
_
dX
n
1
dx
_
x =
L
x
2
_
=
dX
n
1
dx
_
x =
L
x
2
_
_
_
(5.232)
16
W argonie zycznym nazywa si to po prostu normalizacj w pudle.
B
G

A
G
H
zalene od czasu 279
i analogicznie dla Y
n
2
i Z
n
3
. Speniajcym powysze warunki rozwizaniem pierw-
szego z rwna ukadu (5.230) jest
X
n
1
(x) = C
x
e
ik
x
x
, gdzie k
x
=
2n
1
L
x
, n
1
= 0, 1, . . . (5.233)
Kadej czstkowej wartoci wasnej k
2
x
= [(2n
1
)/L
x
)]
2
odpowiadaj dwie funk-
cje wasne: e
ik
x
x
i e
ik
x
x
. Sta C
x
wyznaczamy z warunku normalizacyjnego
_
L
x
/2
L
x
/2
X
n
1
(x)X
n
1
(x)dx = [C
x
[
2
L
x
= 1 (5.234)
a wic: C
x
= 1/
L
x
. Funkcjerozwizania problemu wasnego (5.228) maj wic
posta
n
(x, y, z) =
n
1
n
2
n
3
(x, y, z) =
1
_
L
x
L
y
L
z
e
ik
x
x
e
ik
y
y
e
ik
z
z
(5.235)
gdzie
k
x
=
2n
1
L
x
, k
y
=
2n
2
L
y
, k
z
=
2n
3
L
z
; n
1
, n
2
, n
3
= 0, 1, 2, . . . (5.236)
a odpowiednie wartoci wasne to
n
=
n
1
n
2
n
3
= 4
2
_
n
2
1
L
2
x
+
n
2
2
L
2
y
+
n
2
3
L
2
z
_
. (5.237)
Propagator

G
II
(r, r
, , 0) wyraa si wzorem [por. (5.224)]
G
II
(r, r
, , 0) =
1
L
x
L
y
L
z
n
1
/
n
2
/
n
3
/
sin
__
k
2
x
+k
2
y
+k
2
z

_
_
k
2
x
+k
2
y
+k
2
z
e
ik
x
(xx
)
e
ik
y
(yy
)
e
ik
z
(zz
)
. (5.238)
Tak byo dla fali zamknitej w pudle o skoczonych wymiarach. Przejcie do
przestrzeni nieskoczonej odpowiada formalnie przejciom: L
x
, L
y

i L
z
. Wwczas jednak zmiany wartoci k
x
, k
y
, k
z
k
i
=
2 1
L
i
, i = x, y, z
staj si nieskoczenie mae i powyszy wzr powinnimy zapisa jako
dk
i
=
2
L
i
, i = x, y, z
B
G

A
G
H
280 Funkcje Greena
a jeeli tak, to pierwszy czynnik w rwnaniu (5.238) to
1
L
x
L
y
L
z
=
1
(2)
3
dk
x
dk
y
dk
z
a samo rwnanie, przy nieskoczonej ekspansji trjwymiarowego puda, przybierze
posta
G
II
(r, r
, , 0) =
1
(2)
3
_
dk
x
_
dk
y
_
dk
z
sink
k
e
ik(rr
)
, (5.239)
gdzie k to wektor o wsprzdnych (k
x
, k
y
, k
z
), ktrych wartoci zmieniaj si
od do +; k
2
= k
2
x
+ k
2
y
+ k
2
z
. Aby obliczy powysz cak, wygodnie
jest zastpi ukad kartezjaski (0k
x
, 0k
y
, 0k
z
) ukadem sferycznym (k,
k
,
k
).
Oznaczajc dodatkowo: r r
= mamy
G
II
(r, r
, , 0) =
1
(2)
3
_

0
k
2
sink
k
dk
_

0
sin
k
d
k
_
2
0
d
k
e
ik
. (5.240)
Poniewa warto caki nie zaley od kierunku wektora przyjmijmy, e ten ostat-
ni ma kierunek osi 0k
z
. Wtedy k = k cos
k
i mamy
G
II
(r, r
, , 0) =
1
(2)
3
_

0
k sink dk
_

0
sin
k
d
k
e
ik cos
k
_
2
0
d
k
. (5.241)
Ostatnia caka rwna jest 2; w przedostatniej podstawiamy cos
k
= x; prowadzi
to do
G
II
(r, r
, , 0) =
1
2
2
_

0
sink sink dk =
1
4
2
sink sink dk
=
1
8
2
cos[k( )] cos[k( +)] dk. (5.242)

Ostatnie dwie caki s cakami niewaciwymi nie zapominajmy jednak, e
funkcja

G
II
bdzie nam potrzebna pod znakiem caki. Jeeli tak, to mona tu
stosowa wzr (2.193) dla n :
_

e
ikr
dr =
_

cos kr dk = 2(r)
i ostatecznie
G
II
(r, r
, , 0) =
1
4
[( ) ( +)] (5.243)
albo
G
II
(r, r
, , 0) =
1
4[r r
[
[([r r
[ ct) ([r r
[ +ct)]. (5.244)
B
G

A
G
H
zalene od czasu 281
Majc propagator

G
II
moemy, korzystajc z wzoru (5.227) obliczy drugi pro-
pagator G
II
. Warto przyjrze si temu nieco bliej. Dwie delty Diraca w rw-
naniu (5.243) albo (5.244) wi ze sob punkty w przestrzeni, ktrych odlego
wzajemna jest rwna ct. Znak ujemny odpowiada poruszaniu si wstecz na osi
czasu, w zwizku z tym, w realnej sytuacji interesuje nas tylko pierwsza delta:
([r r
[ ct). Rozwizanie jednorodnego rwnania falowego (5.216), speniajce

warunki brzegowe (5.220) to zgodnie z wzorem (5.225)
(r, ) =
1
4
_
V
1
[r r
[
d ([r r
[ ct)
d(ct)
(r
, 0)d
3
r
+
1
4
_
V
1
[r r
[
([r r
[ ct)

(r
, 0)d
3
r
(5.245)
Pochodna delty Diraca (cay czas pozostajemy pod znakiem caki!) moe zosta
obliczona przy pomocy wzoru (2.199):
d
d(ct)
([r r
[ ct) =
1
ct
([r r
[ ct)
Jeeli tak, to pierwszy wyraz w wyraeniu (5.245) to
D
(r, t) =
1
4
_
V
1
[r r
[
1
ct
([r r
[ ct)(r
, 0)d
3
r
. (5.246)
Powysze wyraenie to nic innego jak zasada Huyghensa. Sytuacja panujca w pun-
kcie r w chwili t to wynik dodania si fal kulistych, ktre w chwili 0 wystartoway
z wszystkich punktw r
speniajcych [r r
[ = ct. Pocztkowe stany tych fal

kulistych (r
, 0) doznaj podzielenia przez 4[rr
[ct = 4[rr
[
2
. Ujmu-
jc to jeszcze troch inaczej stan w punkcie r, w chwili t, to wynik urednienia
stanw panujcych w chwili pocztkowej na powierzchni kuli o promieniu [r r
[
i o rodku w punkcie r. Te stany pocztkowe to wartoci funkcji w chwi-
li t = 0 warunki brzegowe typu Dirichleta (std indeks D przy pierwszej
czci rozwizania).
Analogicznie druga cz rozwizania to (wskanik N - przypomina o warun-
kach typu Neumanna)
N
(r, t) =
1
4
_
V
1
[r r
[
([r r
[ ct)

(r
, 0)d
3
r
(5.247)
a wic i tutaj dodaj si przyczynki z powierzchni sfery o rodku w punkcie r
i promieniu [r r
[ = ct, przy czym stan pocztkowy jest dzielony przez

4[r r
[. Wynik ten nie ma ju tak bezporedniej interpretacji zycznej ale

B
G

A
G
H
282 Funkcje Greena
warto zauway, e oba przyczynki:
D
i
N
maj ten sam wymiar, rwny wy-
miarowi fali pocztkowej, funkcji (r, 0).
To byy propagatory ktrych uycie pozwala rozwiza rwnanie jednorod-
ne. A jak rozwiza rwnanie niejednorodne? Konstrukcja funkcji Greena, w mo-
mencie gdy znane s propagatory, odbywa si wedug dokadnie tego samego sche-
matu co w przypadku zalenej od czasu funkcji Greena dla operatora pochodnej
czasowej pierwszego rzdu. Ze wzgldu na konieczno dopuszczenia propagacji
w czasie w kierunku ujemnych wartoci, wynikajc z warunku lorentzowskiej
niezmienniczoci formalizmu, mamy dla niejednorodnego rwnania typu
(r, t)
1
c
2
2
(r, t)
t
2
= J(r, t) (5.248)
dwie funkcje Greena, uzyskane drog przemnoenia propagatora

G
II
z rwna-
nia (5.243) przez odpowiednie funkcje Heavisidea:
G
R
(r, r
, ,
) =

G
II
(r, r
, ,
)H(
) (5.249)
i
G
A
(r, r
, ,
) =
G
II
(r, r
, ,
)H(
). (5.250)
Powrcilimy do bardziej oglnego okrelenia chwili pocztkowej (
= ct
), na-
tomiast wskaniki R i A wynikaj z anglosaskich (a raczej aciskich) nazw:
G
R
to opniona (retarded), a G
A
przyspieszona (advanced) funkcja Greena.
Ta pierwsza odpowiada normalnej (w przd) propagacji w czasie, ta druga to
propagacja w ty. Pozostawiamy Czytelnikowi sprawdzenie, e obie te funkcje
speniaj rwnanie falowe (5.248) z punktowym rdem
_
2
_
G
R,A
(r, r
, ,
) = (
)(r r
). (5.251)
Rozwizanie rwnania (5.248) zapisane przy pomocy opnionej funkcji Greena
to
(r, ) =
_
V
d
3
r

G
II
(r, r
, ,
)H(
)J(r
)
=
1
4
_
V
d
3
r
[[r r
[ (
)]
4[r r
[
J(r
). (5.252)
Obecno funkcji Heavisidea w okreleniu G
R
nie tylko wpywa na grn granic
cakowania wzgldem zmiennej czasowej ( zamiast ), ale take wyrzuca dru-
g delt z okrelenia

G
II
(jej argument moe by rwny zeru tylko dla <
, ale
B
G

A
G
H
Podsumowanie 283
wtedy H(
) = 0). Cakowanie wzgldem
powoduje, e argumenty funkcji

rda, J, musz by powizane zalenoci:

= [r r
[
albo
t
= t
[r r
[
c
(5.253)
i ostatecznie rwnanie (5.252) przybiera posta
(r, ) =
ret
(r, t) =
1
4
_
V
J(r
, t
= t [r r
[/c)
[r r
[
d
3
r
. (5.254)
Wyraenie pod cak reprezentuje wpyw rda, umieszczonego w punkcie r,
przy czym stan rda jest wczeniejszy od momentu obserwacji o czas potrzebny
sygnaowi na przebycie (z prdkoci c) odlegoci [rr
[. Potencja jest opniony

w stosunku do swego rda.
Mimo e konstrukcja opnionej funkcji Greena dla niejednorodnego rwna-
nia falowego moga si wydawa nieco skomplikowana, to posta rozwizania
rwnanie (5.254) jest niesychanie prosta. Wystpujcy w funkcji podcakowej
czynnik 1/[4[r r
[ to przecie . . . funkcja Greena trjwymiarowego operato-

ra Laplacea (por. podrozdziay 2.10 i 5.5.4). Jedyna rnica pomidzy wzorem
(5.254) a rozwizaniem rwnania Poissona, rwnaniem (5.116) tkwi w zwizku
(5.253), ktry musz spenia wsprzdne przestrzenne i czasowa funkcji rda
J(r, t). Wyeliminowanie z funkcji rda zalenoci czasowej (przypadek stacjo-
narny) czyni oba wymienione wyej wzory identycznymi.
5.6 Podsumowanie
Pewne sytuacje zyczne wymagaj wprowadzenia do ich formalnego opisu jedno-
czenie operatora pochodnej i operatora caki. Przykadem tego typu problemu
jest rwnanie transportu Boltzmanna, ktre dla kwantw byo dyskutowane
w rozdziale trzecim. Niezalenie od takich potrzeb formalnych jzyk rwnania ca-
kowego posiada pewn przewag nad jzykiem rwnania rniczkowego. W rwna-
niu cakowym zawarte s bowiem od samego pocztku warunki, jakie musi spe-
nia jego rozwizanie. Jak wynika z przytoczonych przykadw przeksztacajc
to samo rwnanie rniczkowe w rwnanie cakowe, ale przy rnych warunkach
narzuconych na rozwizanie rwnania (rniczkowego), uzyskujemy rwnania ca-
kowe o diametralnie rnych postaciach.
Dwa typy rwna cakowych: Fredholma i Volterry kojarz nam si odpowied-
nio z obustronnie zamknitym i jednostronnie otwartym przedziaem zmiennej
B
G

A
G
H
284 Podsumowanie
niezalenej rwnania. Dlatego te warunki brzegowe, stanowice o postaci rw-
nania, w przypadku rwna klasy Fredholma dotycz zwykle wartoci funkcji na
kracach przedziau. W przypadku rwnania Volterry, ktrego zmienna niezale-
na jest w wikszoci przypadkw zmienn czasow, typowe warunki brzegowe to
wartoci funkcji i jej pochodnej w chwili pocztkowej.
Metoda iteracyjna rozwizywania rwnania niejednorodnego to heurystycz-
na metoda kolejnych przyblie. Mona j stosowa w odniesieniu bezporednio
do funkcjirozwizania rwnania lub w odniesieniu do jdra rwnania cakowego.
W tym ostatnim przypadku metoda iteracyjna prowadzi do konstrukcji rezolwenty
rwnania cakowego. Rozwizanie rwnania niejednorodnego wymaga obliczenia
caki, ktrej funkcj podcakow jest iloczyn rezolwenty i niejednorodnoci rw-
nania.
Jeeli jdro rwnania cakowego jest separowalne (jest skoczon sum iloczy-
nw dwch funkcji: zmiennej x i zmiennej t) to problem rozwizania rwnania
cakowego sprowadzi mona do problemu rozwizania ukadu rwna liniowych.
Dla rwnania jednorodnego rozwizania takiego ukadu istniej tylko dla pewnych
wartoci parametru (parametr ten mona utosamia z wag czonu cako-
wego w rwnaniu). Te wartoci to wartoci wasne rwnania, a odpowiadajce im
rozwizania to funkcje wasne jednorodnego rwnania cakowego.
Rwnania cakowe (typu Fredholma), ktrych jdra s symetryczne ze wzgldu
na par zmiennych x i t maj rzeczywiste wartoci wasne, a ich funkcje wasne s
ortogonalne. Funkcje wasne mog zosta odczytane z dokadnoci do staej
multyplikatywnej z postaci symetrycznego jdra K
s
(x, t). Ta ostatnia to suma
(skoczona lub nieskoczona) iloczynw funkcji wasnych rwnania jednorodnego,
podzielonych przez wartoci wasne :
i
(x)
i
(t)/
i
. Te same funkcje wasne
mog suy do konstrukcji rozwizania rwnania niejednorodnego. Rozwizanie
to istnieje jednak pod warunkiem, e warto parametru rwnania nie jest rwna
ktrej z wartoci wasnych
i
. Dla =
i
rozwizanie rwnania istnieje tylko
wtedy, jeeli niejednorodno rwnania jest ortogonalna do odpowiedniej funkcji
wasnej
i
(x).
Konstrukcja jednowymiarowej funkcji Greena dla zespou: operator rnicz-
kowy + warunki brzegowe narzucone na rozwizanie sprowadza si do wykonania
pewnego algorytmu, zarwno dla przypadku gdy dysponujemy par liniowo nie-
zalenych (i speniajcych odpowiednie warunki brzegowe) rozwiza rwnania
jednorodnego, jak i dla przypadku kiedy do dyspozycji mamy tylko jedno rozwi-
zanie. Gdy znaleziona jest funkcja Greena rozwizanie problemu niejednorodnego
uzyskujemy poprzez odpowiedni kwadratur.
Jeeli uywamy funkcji Greena do opisu sytuacji niestacjonarnej (nieustalonej)
to musimy uwzgldni skoczon prdko propagacji sygnau rda do punktu
B
G

A
G
H
Literatura do rozdziau 5. 285
obserwacji. Prowadzi to do pewnych komplikacji w postaci samej funkcji Greena,
ktre jednak maj prost interpretacj: skutek obserwowany tu i teraz wynika
z sytuacji zaistniaej tam i wczeniej. Konkretnie o tyle wczeniej ile czasu
potrzebuje sygna do przebycia odlegoci: rdopunkt obserwacji.
Literatura
[1] Byron,F.,W.,: Fuller,R.,W. Matematyka w zyce klasycznej
i kwantowej, t.2. Warszawa, PWN 1974
[2] Tyn Myint-U: Partial Dierential Equations of Mathematical Physics. New
YorkLondonAmsterdam, American Elsevier Publ. Co. 1972
[3] Krasnov,M., Kiselev,A., Makarenko,G.: Problems and Exercises in Integral
Equations. Moscow, Mir Publishers 1971
[4] Smirnow,W.,W.: Matematyka wysza, t.IV. Warszawa, PWN 1965
B
G

A
G
H
286
B
G

A
G
H
Rozdzia 6
Uzupenienia
A Kilka sw o przestrzeniach wektorowych
A.1 Podstawowe denicje
Zakadamy, e Czytelnik swobodnie operuje pojciami skalara i wektora jesz-
cze lepiej, jeeli s to dla niego pojcia rwnowane terminom: tensor zerowego
(skalar) i pierwszego rzdu (wektor). Przypomnijmy pojcia podstawowe: grupy
i ciaa:
Denicja 1 Grup G deniujemy jako zbir obiektw lub operacji elementw
grupy na ktrych okrelona jest pewna operacja nazwana (umownie) mnoe-
niem. Elementy grupy i operacja mnoenia speniaj cztery warunki:
1. Operacja mnoenia jest zamknita, tzn. jeeli a i b s elementami grupy, to
ich iloczyn ab jest take elementem grupy.
2. Operacja mnoenia jest czna: (ab)c = a(bc).
3. Istnieje element jednostkowy I taki, e aI = Ia = a dla kadego a G.
4. Dla kadego elementu grupy a istnieje element odwrotny: b = a
1
taki, e
aa
1
= a
1
a = I.
Grup, dla ktrej operacja mnoenia jest przemienna, a wic: ab = ba nazywamy
grup abelow.
Zdeniowanie ciaa jest w zasadzie rwnowane podaniu zbioru aksjomatw spe-
nianych przez skalary:
Denicja 2 Ciao jest zbiorem Z, na ktrym okrelone s dwie operacje: +
i . Ciao {Z, +, }, przy czym:
287
B
G

A
G
H
288 Uzupenienie A
1. {Z, +} jest grup abelow z elementem jednostkowym O, tzn.
z Z; z +O = O +z = z.
2. {Z
, }, gdzie {Z
} = {ZO, jest grup abelow z elementem jednostkowym

e, tzn.
z Z
; z e = e z = z.
3. operacja , , +
posiada wasno rozdzielnoci wzgldem operacji , tzn.

z
1
, z
2
, z
3
Z; z
1
(z
2
+z
3
) = z
1
z
2
+z
1
z
3
.
Najprostsze przykady cia s jednoczenie najwaniejszymi: zbir wszystkich
liczb wymiernych, zbir wszystkich liczb rzeczywistych oraz zbir wszystkich liczb
zespolonych, przy czym operacjami + i s we wszystkich przypadkach od-
powiednio zwyke dodawanie i mnoenie.
Tak jak skalarne wielkoci zyczne kojarz si w bezporedni sposb z cia-
em, tak wielkoci wektorowe bd dla nas elementami przestrzeni wektorowej.
Formalnie deniujemy:
Denicja 3 Przestrzeni wektorowa 1 rozpit nad ciaem Z nazywamy zbir
1(Z) elementw wektorw speniajcy warunki:
1. Istnieje operacja dodawania wektorw +, taka e { 1(Z), +} jest grup
abelow; elementem jednostkowym operacji + jest wektor zerowy (0).
2. Z i Z a take x i y 1(Z) zachodzi:
x, y, x, y 1(Z)
(x) = () x
1x = x
(x +y) = x +y
( +)x = x +x.
Przestrze wektorowa posiada wymiar: 1(Z) 1
n
(Z). Przestrze moe by sko-
czenie wymiarowa lub nieskoczenie wielowymiarowa. Decyduje o tym odpowied-
nio skoczono lub nieskoczono zbioru bazy przestrzeni wektorowej (por. ni-
ej). W dalszym cigu tego uzupenienia bdziemy mwi w zasadzie o zwykych
przestrzeniach wektorowych majcych skoczon liczb wymiarw. Znakomita
wikszo denicji, twierdze i okrele przenosi si w sposb intuicyjny (czy-
taj: nieformalny) na przypadek przestrzeni wektorowych o nieskoczonej liczbie
wymiarw, czyli przestrzeni funkcyjnych. O tych ostatnich z kolei wspominamy
w rozdziale trzecim, a take na kocu tego uzupenienia.
B
G

A
G
H
przestrzenie wektorowe 289
Denicja 4 Zbir liniowo niezalenych wektorw
i
przestrzeni wektorowej
1
n
(Z) nazywamy baz, jeeli kady wektor x przestrzeni 1
n
jest liniow kombi-
nacj elementw bazy, tzn.
x =
n
i=1
x
i
i
,
gdzie x
i
nazywamy wsprzdnymi wektora x w bazie {
i
}.
(Grna granica sumy to n w przypadku przestrzeni wektorowej o skoczonej liczbie
wymiarw; dla nieskoczenie wielowymiarowej przestrzeni funkcyjnej powysza de-
nicja pozostaje poprawna, jeeli n zastpi symbolem .) Mwimy, e zbir wek-
torw bazy napina przestrze wektorow.
Nasuwajcym si natychmiast przykadem bazy skoczonej jest zesp trzech wer-
sorw osi ukadu wsprzdnych kartezjaskich. Kady wektor a trjwymiarowej
przestrzeni moemy przedstawi w postaci
a = a
1
e
1
+a
2
e
2
+a
3
e
3
,
gdzie a
1
, a
2
, a
3
s wsprzdnymi wektora a w bazie e
1
, e
2
, e
3
. Najprostszym
i take najbardziej praktycznym przykadem bazy nieskoczenie wielowymia-
rowej jest zbir {A
n
x
n
; n = 0, 1, 2 . . .}, napinajcy przestrze wielomianw
J
n
, gdzie n moe stawa si dowolnie wielkie. Oczywistymi (i nietrudnymi do
udowodnienia) s twierdzenia:
Twierdzenie 1 Kady wektor z 1
n
ma jednoznaczne przedstawienie w postaci
liniowej kombinacji wektorw bazy a take
Twierdzenie 2 W przypadku przestrzeni wektorowej 1
n
(n skoczone) wymiar
przestrzeni jest rwny liczbie elementw bazy.
Rwnie oczywisty jest nastpujcy komentarz: Zazwyczaj wektor stanowi dla nas
reprezentacj pewnej wielkoci zycznej natenia pola, prdkoci czstki, dzia-
ajcej siy a wic pewnej realnoci istniejcej w sposb obiektywny, niezalenie
od wyboru bazy. Ten ostatni stanowi o wsprzdnych wektora. Ten sam wektor
x przy uyciu dwch rnych baz {
i
} i {
i
} bdzie mia posta
x =
n
i=1
x
i
i
lub x =
n
i=1
x
i
,
gdzie x
i
i x
i
to wsprzdne wektora x odpowiednio w bazie {
i
} i {
i
}.
W momencie pojawienia si pojcia bazy musimy te okreli pojcie ortogo-
nalnoci wektorw, a to z kolei wymaga wprowadzenia pojcia iloczynu skalarnego
B
G

A
G
H
290 Uzupenienie A
(wewntrznego) dwch wektorw elementw przestrzeni wektorowej
1
. Jeeli ta
ostatnia jest rozpita nad ciaem liczb zespolonych, to adekwatn denicj bdzie
Denicja 5 Iloczyn skalarny (wewntrzny) dwch wektorw x i y deniujemy
jako (por. podrozdzia 3.3, wzr 3.21)
(x, y) =
n
i=1
x
i
y
i
(A.1)
gdzie {x
i
} i {y
i
s wsprzdnymi obu wektorw wzgldem tej samej bazy.
O ile wsprzdne x
i
i y
i
czynnikw iloczynu zale od wyboru bazy to sama je-
go warto (skalar!) jest od tego wyboru niezalena. Wspomniana adekwatno
denicji wynika z uycia zespolonych sprzonych wsprzdnych wektora sta-
nowicego (konwencja!) lewy czynnik. Dziki temu kwadrat dugoci kwadrat
normy wektora jest form dodatni:
(x, x) =
n
i=1
x
i
x
i
=
n
i=1
[x
i
[
2
, 0. (A.2)
Znak rwnoci ma miejsce tylko w przypadku wektora zerowego, a wic wekto-
ra, ktrego wszystkie wsprzdne s rwne zeru. Z denicji (A.1) wynika, e
w przypadku przestrzeni wektorowej rozpitej nad ciaem liczb zespolonych ilo-
czyn skalarny jest relacj asymetryczn:
(x, y) =
n
i=1
x
i
y
i
=
_
n
i=1
x
i
y
i
_
= (y, x)
. (A.3)
Dla ciaa liczb rzeczywistych iloczyn wewntrzny dwch wektorw jest oczywicie
symetryczny: (a, b) = (b, a).
Jeeli iloczyn wewntrzny dwch wektorw, z ktrych cho jeden nie jest wek-
torem zerowym, jest rwny zeru to wektory nazywamy ortogonalnymi. Termin
ten to nic innego jak zakamuowanie, pod greck nazw sowa prostopady
2
.
Nic dziwnego rwny zeru normalny iloczyn skalarny dwch wektorw na
paszczynie oznacza ich prostopado i vice versa.
Powrmy do bazy przestrzeni wektorowej. Danej przestrzeni czy to o sko-
czonej, czy o nieskoczonej liczbie wymiarw mona przyporzdkowa niesko-
czenie wiele baz. (Np. w najprostszej przestrzeni wektorowej, tzn. na paszczynie,
1
Dlatego te iloczyn wewntrzny stanowi atrybut okrelonej przestrzeni wektorowej. Prze-
strze wektorowa, w ktrej zosta okrelony iloczyn wewntrzny, a wic miara wektora, nazywa
si przestrzeni euklidesow.
2
orthos prosty; g onia kt; gr.
B
G

A
G
H
baz bdzie stanowia dowolna dwjka niezerowych i nierwnolegych wektorw.)
Podstawowym warunkiem negatywnym, aby okrelony zbir wektorw stanowi
baz, jest ich liniowa niezaleno (aden z elementw tego zbioru nie moe by
wyraony poprzez liniow kombinacj pozostaych elementw). Warunkiem po-
zytywnym jest zupeno. Oznacza to, e kady wektor moe by przedstawiony
w postaci kombinacji liniowej: sumy, ktrej skadnikami s elementy zupenego
zbiorubazy, przemnoone przez pewne liczby. Dla skoczenie wymiarowej prze-
strzeni wektorowej ortogonalny zbir jest zupeny, jeeli nie jest zawarty w ad-
nym wikszym (o wikszej liczebnoci) zbiorze ortogonalnym. Dla przestrzeni nie-
skoczenie wielowymiarowej zdeniowanie zupenoci jest bardziej skomplikowa-
ne. Wspominamy o tym na kocu uzupenienia.
Przy wyborze spord nieskoczenie wielu moliwych okrelonej bazy
kierujemy si jak zwykle pragmatyzmem. Dlatego cho ortogonalno wektorw
bazy nie jest konieczna, to na og stosujemy bazy ortogonalne, bo jzyk danej
bazy staje si prostszy, jeeli tworzce j wektory s ortogonalne albo jeszcze
lepiej ortonormalne, tzn. jeeli zachodzi
(
i
,
k
) =
ik
dla i, k = 1, . . . , n. (A.4)
Operujc ortonormaln baz moemy atwo wyznaczy wsprzdne okrelonego
wektora w tej wanie bazie. Jeeli przedstawienie wektora x w bazie {
i
} ma
posta
x =
n
i=1
x
i
i
(A.5)
to mnoc od lewej wektor x przez
k
(przy ustalonym k = 1, . . . , n) mamy
(
k
, x) = (
k
,
n
i=1
x
i
i
) =
n
i=1
x
i
(
k
,
i
) =
n
i=1
x
i
ik
= x
k
. (A.6)
A jeeli tak to wektor x moemy zapisa w postaci
x =
n
i=1
x
i
i
=
n
i=1
(
i
, x)
i
. (A.7)
A.2 Przestrzenie wektorowe i rachunek macierzowy
Wszelkie operacje dokonywane na elementach przestrzeni wektorowej staj si
znakomicie przejrzyste, jeeli uyjemy do ich formalnego opisu jzyka macierzy.
Kady wektor v o wsprzdnych {v
1
, v
2
, . . . , v
n
} bdzie teraz reprezentowany
B
G

A
G
H
292 Uzupenienie A
w okrelonej bazie przez jednokolumnow macierz o n wierszach:
v =
_
_
_
_
_
_
v
1
v
2
.
.
.
v
n
_
_
_
_
_
_
. (A.8)
Z denicji iloczynu skalarnego dwch wektorw wiemy, e wsprzdne lewego
czynnika s liczbami zespolonymi sprzonymi (do liczb zespolonych reprezentu-
jcych te wanie wsprzdne). Sam iloczyn ma by skalarem a w takim razie
wzr (A.1) zapisany w jzyku macierzy musi mie posta
(w, v) = (w
1
, w
2
, . . . , w
n
)
_
_
_
_
_
_
v
1
v
2
.
.
.
v
n
_
_
_
_
_
_
(A.9)
lewy czynnik iloczynu wewntrznego to jednowierszowa macierz o n kolumnach.
Ortonormalne wektory bazy to jednokolumnowe macierze, ktrych wszystkie
poza jednym wiersze zawieraj zera, a ten jeden jedno:
i
=
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
0
[1]
.
.
.
0
[i1]
1
[i]
0
[i+1]
.
.
.
0
[n]
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
, (A.10)
a wektory bazy zespolone sprzone to macierze jednowierszowe
k
= (0
[1]
, . . . , 0
[k1]
, 1
[k]
, 0
[k+1]
, . . . , 0
[n]
). (A.11)
W powyszych wzorach dolne wskaniki okrelaj numer wiersza lub kolumny.
A.3 Operatory w przestrzeni wektorowej
Tak jak elementy przestrzeni wektorowej 1
n
wygodnie jest przedstawia w postaci
jednowierszowych lub jednokolumnowych macierzy, tak i reprezentacja macierzo-
wa moe by stosowana dla operatorw liniowych dziaajcych na elementy naszej
B
G

A
G
H
przestrzeni. Liniowo operatora wyraa si poprzez jego wasnoci w sposb iden-
tyczny do tego, ktry w podrozdziale 2.1 posuy nam do okrelenia liniowoci
operatora rniczkowego: operator L jest liniowy jeeli
L(av
1
+bv
2
) = aLv
1
+bLv
2
. (A.12)
W odniesieniu do operatorw liniowych dziaajcych na elementy przestrzeni wek-
torowej bardzo istotne jest
Twierdzenie 3 Zbir wszystkich liniowych transformacji przestrzeni wektorowej
1
n
(Z) jest przestrzeni wektorow rozpit nad tym samym ciaem Z.
Przypumy, e liniowy operator A dziaa na wektory nwymiarowej, ortonor-
malnej bazy {
i
}:
A
j
A
j
; j = 1, . . . , n
Powstae twory s take elementami przestrzeni wektorowej 1
n
(wynika to z po-
danego powyej twierdzenia) a jeeli tak, to wyraaj si poprzez wektory bazy
{
i
}:
A
j
=
n
i=1
a
ij
i
, j = 1, 2, . . . , n (A.13)
gdzie a
ij
to wspczynniki kombinacji liniowej wektorw bazy, reprezentujcej
wektor A
j
. Wspczynniki te moemy uzyska w postaci jawnej przy pomocy
operacji analogicznej do tej, ktr posuylimy si do wyuskania wsprzd-
nych x
i
wektora x. Wystarczy utworzy iloczyn skalarny
(
k
, A
j
) = (
k
,
n
i=1
a
ij
i
) =
n
i=1
a
ij
(
k
,
i
) =
n
i=1
a
ij

ki
= a
kj
.
k, j = 1, . . ., n. (A.14)
Uzyskane w ten sposb n n = n
2
liczb stanowi przedstawienie operatora A
w bazie {
i
}; liczby te mona uporzdkowa w postaci macierzy:
A =
_
_
a
11
a
12
. . . a
1n
a
21
a
22
. . . a
2n
. . . . . . . . . . . .
a
n1
a
n2
. . . a
nn
_
_
B
G

A
G
H
294 Uzupenienie A
a sama operacja rwnanie (A.14) zapisana w jzyku macierzy to
(0, . . . , 1
[k]
, . . . , 0)
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
a
11
a
12
. . . a
1n
a
21
a
22
. . . a
2n
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
a
n1
a
n2
. . . a
nn
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
0
.
.
.
0
1
[j]
0
.
.
.
0
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
= a
kj
. (A.15)
A.4 Operator sprzony i samosprzony
Denicja 6 Niech A bdzie operatorem, okrelonym na przestrzeni wektorowej
1. Dla kadego A operator A
speniajcy
(Ax, y) = (x, A
y) (A.16)
albo rwnowane
(x, Ay) = (A
x, y) (A.17)
dla kadej pary wektorw x i y nalecych do 1, nazywamy operatorem sprzo-
nym do operatora A .
W podrozdziale 3.3 podany zosta prosty przykad z dwuwymiarowej przest-
rzeni wektorowej, ktrego zadaniem byo przyblienie Czytelnikowi intuicyjnego
sensu sprzenia operatora. Tutaj zauwamy, e elementy operatora A
w okrelo-
nej bazie mona uzyska z prostej operacji: transpozycji i sprzenia zespolonego
elementw macierzy reprezentujcej (w tej samej bazie) operator A. Mianowicie
[A]
kj
a
kj
(14)
= (
k
, A
j
)
(17)
= (A
k
,
j
)
(3)
= (
j
, A
k
)
(14)
= a
jk
[A
jk
(A.18)
albo krcej
a
jk
= a
kj
. (A.19)
Mwimy, e macierz operatora A
, sprzonego do operatora A, jest macierz

sprzon po hermitowsku do macierzy stanowicej reprezentacj tego ostatnie-
go. W przypadku kiedy znajdujemy si w przestrzeni wektorowej rozpitej nad
ciaem liczb rzeczywistych elementy macierzy reprezentujcych oba operatory s
rzeczywiste i wwczas
a
jk
= a
kj
(A.20)
B
G

A
G
H
macierz operatora A
jest macierz transponowan w stosunku do macierzy

operatora A.
Operator samosprzony to zgodnie z logik terminologii taki, ktry
jest rwny operatorowi do niego sprzonemu. Rwno operatorw kojarzy
si z tosamoci skutkw ich dziaania na dany element przestrzeni wektorowej;
w sformuowaniach macierzowych oznacza ona faktyczn rwno odpowiednich
elementw macierzy
A = A
jk
= a
jk
; a
jk
= a
kj
. (A.21)
Taki samosprzony operator nazywamy potocznie hermitowskim. Waciwie ter-
min ten jest przynaleny macierzom, a konkretnie macierzy [A
] sprzonej do
macierzy [A], drog transpozycji i sprzenia zespolonego elementw
3
. Ze wzgldu
na to, e jzyk macierzy jest powszechnie uywany do opisu przestrzeni wektoro-
wych i dziaajcych w nich operatorw te ostatnie przyjo si okrela mianem
hermitowski o ile ich dwie macierze: ta stanowica reprezentacj samego opera-
tora i ta, ktra reprezentuje operator do niego sprzony s identyczne. Dodajmy,
e powysze okrelenie zachowuj moc take w przypadku, kiedy obiektami dzia-
a operatora s funkcje, tzn. kiedy nwymiarowa przestrze wektorowa staje
si nieskoczenie wielowymiarow przestrzeni Hilberta. Warunki hermitowsko-
ci operatorw rniczkowych, dziaajcych na funkcje, s w sposb szczegowy
dyskutowane w rozdziale trzecim. Take rozpatrywany w tym rozdziale problem
znajdowania wartoci wasnych i funkcji wasnych rniczkowych operatorw dru-
giego rzdu ma oczywicie swj cisy odpowiednik w zagadnieniu wartoci i wek-
torw wasnych macierzy. Technicznie odpowiada to poszukiwaniu pewnej bazy
(lub baz) przestrzeni, w ktrej (ktrych) macierzowa posta operatora jest szcze-
glnie prosta: jedynie elementy lece na przektnej s rne od zera. Zespolenie
tych wszystkich dziaw matematyki: rachunku macierzowego, problemu wasne-
go, przestrzeni wektorowych, a waciwie ich uoglnienia zupenych przestrzeni
funkcyjnych, znajdzie Czytelnik w formalimie mechaniki kwantowej.
A.5 Przestrzenie funkcyjne
Denicja 7 Przestrzeni funkcyjn nazywamy przestrze wektorow, ktrej ele-
mentami s zespolone funkcje zmiennej rzeczywistej x, okrelone na domknitym
przedziale xa: [a, b]. Funkcje te s cakowalne z kwadratem w przedziale [a, b],
3
W przestrzeniach wektorowych rozpitych nad ciaem liczb rzeczywistych macierz operato-
ra samosprzonego jest symetryczna. Dlatego warunek hermitowskoci macierzy (A.21) mona
traktowa jako uoglnienie wasnoci symetrycznoci macierzy na przypadek przestrzeni wekto-
rowej rozpitej nad ciaem liczb zespolonych.
B
G

A
G
H
296 Uzupenienie A
tzn. istnieje i ma skoczon warto caka
_
b
a
[f(x)[
2
dx.
Przestrzeniami funkcyjnymi majcymi zastosowania w zyce s przestrzenie funk-
cyjne zupene.
Denicja 8 Przestrze funkcyjna jest zupena, jeeli nie istnieje w niej aden
cig Cauchyego jej elementw zbieny do granicy nie nalecej do przestrzeni.
O zupenoci zbioru ortogonalnych funkcji pewnej przestrzeni funkcyjnej jest mo-
wa, w kontekcie moliwoci uycia takiego zbioru jako bazy, w podrozdziale 3.3.
Tam take wprowadzona jest denicja iloczynu wewntrznego w przestrzeni funk-
cyjnej, denicja wprowadzajca funkcj wagow w(x). To wanie obecno (odpo-
wiednio zachowujcej si) funkcji wagowej pozwala rozszerzy skoczony przedzia
zmiennej x: [a, b] na przedzia (, +). Zamiast caki wystpujcej w denicji
(7) zadawalamy si istnieniem i skoczonoci caki
_

[f(x)[
2
w(x)dx,
wynikajcymi z odpowiedniego zachowania si bd samej funkcji f(x), bd funk-
cji w(x) dla x . Dodajmy jeszcze w formie twierdzenia okrelenie (jedno
z kilku moliwych) zupenoci ortogonalnego zbioru:
Twierdzenie 4 Zbir funkcji ortogonalnych w przestrzeni funkcyjnej
4
jest zupe-
ny wtedy i tylko wtedy, gdy jest domknity, tzn. gdy nie istnieje funkcja niezerowa
ortogonalna do kadej funkcji z tego zbioru
5
.
W zaprezentowanym uzupenieniu staralimy si przypomnie Czytelnikowi
absolutne minimum wiadomoci, ktre powinien by zdoby na wykadach z ma-
tematyki na temat przestrzeni wektorowych (i macierzy). Minimum to ma jedynie
uatwi lektur trzeciego rozdziau w adnym przypadku uzupenienie nie moe
by traktowane jako kompletny wykad o przestrzeniach wektorowych i funkcyj-
nych.
4
cile mwic, w zupenej przestrzeni funkcyjnej.
5
Powysze denicje nie s cakiem kompletne: brak w nich np. okrelenia niezerowej funkcji
czy te cigu Cauchyego. Czytelnik chccy pozna te sprawy do koca musi sign do bardziej
obszernych podrcznikw matematyki.
B
G

A
G
H
Ukady wsprzdnych krzywoliniowych 297
B Kilka sw o ukadach wsprzdnych krzywolinio-
wych
B.1 Wprowadzenie
Aby okreli pooenie punktu w zwykej, trjwymiarowej przestrzeni posugu-
jemy si zazwyczaj ukadem wsprzdnych kartezjaskich. Jest to ukad trzech
wzajemnie prostopadych osi liczbowych, przecinajcych si w jednym punkcie
pocztku ukadu. Rzuty okrelonego punktu przestrzeni, P, na poszczeglne
osie stanowi wartoci wsprzdnych punktu. S to trzy liczby rzeczywiste za-
warte w przedziale (, +). Zwykle liczby te oznaczamy symbolami x, y, z,
chocia w pierwszej czci tego uzupenienia posuymy si nieco inn konwencj
i bdziemy oznaczali wsprzdne kartezjaskie symbolami x
1
, x
2
, x
3
. Sam ukad
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
_
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
'
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z x
1
x
2
x
3
0
x
0
1
x
0
3
x
0
2
x
1
= x
0
1
x
2
= x
0
2
x
3
= x
0
3
P
Rysunek 6.1: Punkt P(x
1
0
, x
2
0
, x
3
0
) jako punkt przecicia trzech prostopadych
paszczyzn
wsprzdnych kartezjaskich okrelony jest poprzez podanie trzech wersorw osi,
B
G

A
G
H
298 Uzupenienie B:
tzn. wektorw x
1
, x
2
, x
3
wyznaczajcych kierunki trzech osi liczbowych. Wersory
te s wzajemnie prostopade i jednostkowe ortonormalne a wic
x
i
x
k
=
ik
, i, k = 1, 2, 3, (B.1)
a kady wersor x
i
jest prostopady do odpowiedniej rodziny powierzchni: x
i
=
const
i
; i = 1, 2, 3. Punkt przestrzeni, P, o wsprzdnych (x
0
1
, x
0
2
, x
0
3
) to punkt
przecicia trzech paszczyzn o rwnaniach
x
1
= x
0
1
; x
2
= x
0
2
; x
3
= x
0
3
.
(Por. rys.6.1).
Ukad kartezjaski jest ukadem trzech wsprzdnych, ktrych charakter jest
identyczny i z ktrych kada wystpuje w opisie pooenia punktu P z identyczn
wag. W niektrych sytuacjach takie rwnouprawnienie trjki x
1
, x
2
, x
3
kci
si z oczywistymi symetriami wystpujcymi w naszej przestrzeni albo po prostu
jest mao praktyczne. Jeeli opisujemy np. pole wytworzone przez dipol elektrycz-
ny, to z gry wiemy, e bdzie ono posiadao symetri osiow (osi symetrii jest
o dipola) i w takim razie do opisu pola powinny wystarczy dwie wsprzd-
ne. Zamiast dwjki (np.) x
1
, x
2
bardziej logiczne bd jednak wsprzdne r i
odlego od dipola i kt (mierzony wzgldem osi dipola), pod ktrym wida
punkt pola. Podobnie jeeli opisywane pole bdzie np. zaleao tylko od odlegoci
punktu pola od wytwarzajcego pole rda, to jedyn potrzebn do opisu wsp-
rzdn bdzie ta odlego, a wwczas ukad wsprzdnych kartezjaskich jest
ewidentnie mao praktyczny. Chyba, e kto lubi wyraenia typu:
_
x
2
1
+x
2
2
+x
2
3
.
Ukady wsprzdnych krzywoliniowych su wanie z jednej strony do uwy-
puklania, a z drugiej do wykorzystywania pewnych naturalnych symetrii,
a wic i naturalnych wsprzdnych, pojawiajcych si w opisie problemu. Kady
z takich ukadw okrela pooenie dowolnego punktu w przestrzeni jako punktu
przecicia trzech powierzchni : q
i
= const
i
; i = 1, 2, 3. Powierzchnie te ju nie
musz (cho mog) by paszczyznami. Podobnie powierzchnie nie przynalene
do rnych rodzin nie musz by wzajemnie prostopade, jednak zazwyczaj trzy
rodziny : q
1
, q
2
, q
2
tworz trjk wzajemnie ortogonaln. Wersory q
1
, q
2
, q
3

prostopade do odpowiednich powierzchni q
i
speniaj wic relacj analogiczn
do (B.1)
q
i
q
k
=
ik
, i, k = 1, 2, 3. (B.2)
Opisy prowadzone przy uyciu ukadu kartezjaskiego (albo ukadu wsp-
rzdnych prostoktnych) i dowolnego ukadu wsprzdnych krzywoliniowych s
B
G

A
G
H
oczywicie rwnowane. Oba te ukady powizane s relacjami
x
1
= x
1
(q
1
, q
2
, q
3
),
x
2
= x
2
(q
1
, q
2
, q
3
),
x
3
= x
3
(q
1
, q
2
, q
3
),
_
_
(B.3)
albo
q
1
= q
1
(x
1
, x
2
, x
3
),
q
2
= q
2
(x
1
, x
2
, x
3
),
q
3
= q
3
(x
1
, x
2
, x
3
).
_
_
(B.4)
Jeeli wemiemy dwa punkty przestrzeni, znajdujce si w nieskoczenie maej
odlegoci od siebie:
P
1
(x
1
, x
2
, x
3
) i P
2
(x
1
+dx
1
, x
2
+dx
2
, x
3
+dx
3
)
to wektor ds, element uku czcy dwa punkty, mona zapisa w postaci
ds = x
1
dx
1
+ x
2
dx
2
+ x
3
dx
3
(B.5)
a kwadrat odlegoci tych punktw (skalar!) to
ds
2
= ds ds = dx
2
1
+dx
2
2
+dx
2
3
. (B.6)
Zauwamy, e to ortogonalno wsprzdnych x
1
, x
2
, x
3
[wzr (B.1)] sprawia,
e wyraenie na ds
2
skada si z trzech przyczynkw, z ktrych kady zaley od
jednej ze wsprzdnych x
i
. To samo wyraenie przy wprowadzeniu wsprzdnych
q
1
, q
2
, q
3
przybiera posta
ds
2
= dx
2
1
(q
1
, q
2
, q
3
) +dx
2
2
(q
1
, q
2
, q
3
) +dx
2
3
(q
1
, q
2
, q
3
)
=
_
x
1
q
1
dq
1
+
x
1
q
2
dq
2
+
x
1
q
3
dq
3
_
2
+
_
x
2
q
1
dq
1
+
x
2
q
2
dq
2
+
x
2
q
3
dq
3
_
2
+
_
x
3
q
1
dq
1
+
x
3
q
2
dq
2
+
x
3
q
3
dq
3
_
2
=
3
k,j=1
_
x
k
q
j
dq
j
_
2
=
3
k,j,l=1
x
k
q
j
dq
j
x
k
q
l
dq
l

x
k
q
j
dq
j
x
k
q
l
dq
l
. (B.7)
W tym ostatnim wzorze zastosowalimy uproszczenie zapisu, polegajce na opusz-
czeniu znaku sumy, a waciwie znaku trzech sum sumujemy wszake po wska-
nikach j, k, l od 1 do 3. Taki sposb zapisu nazywa si czsto konwencj Einsteina
i polega na nastpujcej umowie:
B
G

A
G
H
300 Uzupenienie B:
Jeeli w wyraeniu, w ktrym wystpuj wielkoci indeksowane dany wskanik po-
jawia si dwukrotnie to oznacza, e wyraenie podlega sumowaniu wzgldem tego
wskanika, po penym zakresie jego zmiennoci
6
.
Odlego (nieskoczenie maa) pomidzy punktami P
1
i P
2
wyraa si wic w po-
staci sumy o dwudziestu siedmiu skadnikach:
ds
2
= H
jl
dq
j
dq
l
, (B.8)
gdzie przez H
jl
oznaczylimy
H
jl
=
x
k
q
j
x
k
q
l
. (B.9)
(Nie zapominaj Czytelniku, e powysze wyraenie to suma trzech wyrazw,
w ktrych wskanik k przybiera wartoci 1, 2, 3 !) Jeeli jednak nasze powierzchnie
q
i
= constans; i = 1, 2, 3 maj by ortogonalne to suma (B.8) powinna zredu-
kowa si do trzech skadnikw analogicznie do wzoru (B.6). W takim razie
wszystkie H
jl
dla j ,= l musz by rwne zeru (to jest warunek ortogonalnoci
powierzchni q
i
= const !). Pozostae H
j=l
oznaczmy
_
H
11
def
= h
(1)
;
_
H
22
def
= h
(2)
;
_
H
33
def
= h
(3)
. (B.10)
Taki do dziwaczny sposb zapisu narzuca nam konwencja Einsteina ujty
w nawias grny wskanik naley traktowa specjalnie: bierze on udzia w (ewen-
tualnym) sumowaniu, ale nie moe wraz z drugim, identycznym wskanikiem
takiego sumowania spowodowa [por. wzr (B.11)]. Przy okazji, warto zauway,
e H
11
, H
22
i H
33
musz by s wielkociami dodatnimi. Mamy wic
ds
2
=
_
h
(1)
dq
1
_
2
+
_
h
(2)
dq
2
_
2
+
_
h
(3)
dq
3
_
2
_
h
(i)
dq
i
_
2
. (B.11)
Wyraenia ds
i
h
(i)
dq
i
w powyszym wzorze s nieskoczenie maymi przyro-
stami dugoci w kierunkach q
i
a same h
(i)
czynnikami skalujcymi rniczki
krzywoliniowych wsprzdnych, zarwno co do ich wartoci jak i ich wymiaru (nie
zapominajmy o tym, e q
i
nie musz by tak jak x
i
dugociami). Te czyn-
niki skalujce obliczamy z wzoru (B.9). Bd one take potrzebne do wyraania
nowych (krzywoliniowych !) elementw powierzchni
dS
ij
def
= ds
i
ds
j
= h
(i)
h
(j)
dq
i
dq
j
(B.12)
6
Konwencja Einsteina, oprcz oczywistej ekonomiki, posiada jeszcze dodatkowe zalety, ktre
Czytelnik potra doceni po pewnym obyciu si z tym sposobem zapisu. Wymaga ona jednak
od swojego uytkownika pewnej uwagi i konsekwencji w zapisywaniu podlegajcych sumowaniu
wyrae. Nie jest ona cakiem wolna od pewnych niedogodnoci zobaczymy to za moment.
B
G

A
G
H
a take krzywoliniowego elementu objtoci
dV
def
= ds
1
ds
2
ds
3
= h
(1)
h
(2)
h
(3)
dq
1
dq
2
dq
3
. (B.13)
B.2 Analiza wektorowa w ukadach wsprzdnych krzywolinio-
wych
Gradient
Gradient funkcji skalarnej (x
1
, x
2
, x
3
), wyraony w ukadzie wsprzdnych kar-
tezjaskich, to
grad(x
1
, x
2
, x
3
) = (x
1
, x
2
, x
3
)
= x
1
x
1
+ x
2
x
2
+ x
3
x
3
x
i
x
i
. (B.14)
Poszczeglne skadowe gradientu to pochodne czstkowe funkcji , reprezentuj-
ce szybkoci jej zmian (na element dugoci) w trzech ortogonalnych kierunkach,
prostopadych do paszczyzn x
i
= const. Analogicznie wic, w ukadzie wsp-
rzdnych q
1
, q
2
, q
3
operator gradientu przybiera posta
(q
1
, q
2
, q
3
) = q
1
s
1
+ q
2
s
2
+ q
3
s
3
q
i
s
i
= q
1
h
(1)
q
1
+ q
2
h
(2)
q
2
+ q
3
h
(3)
q
3
q
i
h
(i)
q
i
. (B.15)
Dywergencja
Wyraenie operatora dywergencji w ukadzie wsprzdnych krzywoliniowych wy-
maga nieco wicej zachodu. Nic dziwnego o ile w operatorze gradientu efekt
przejcia pomidzy dwoma ukadami odczuway jedynie rniczki dugoci w ope-
ratorze nabla, to w przypadku operatora dywergencji take i wsprzdne pola
wektorowego, poddanego dziaaniu operatora, ulegaj odpowiednim transforma-
cjom. Wygodnie jest skorzysta tutaj z prawa Gaussa, zastosowanego do niesko-
czenie maej objtoci dV , otoczonej przez powierzchni . Mamy
diva = a(x
1
, x
2
, x
3
) =
a
1
x
1
+
a
2
x
2
+
a
3
x
3
a
i
x
i
= lim
dV 0
_
ad
dV
. (B.16)
(a
1
, a
2
, a
3
to wsprzdne wektora a w ukadzie kartezjaskim). W jzyku wsp-
rzdnych q
1
, q
2
, q
3
okrelenie dywergencji w postaci granicy ilorazu caki powierzch-
niowej i elementu objtoci pozostaje poprawne. Element objtoci to zgodnie
B
G

A
G
H
302 Uzupenienie B:
z (B.13)
dV = h
(1)
h
(2)
h
(3)
dq
1
dq
2
dq
3
. (B.13)
Cak powierzchniow wystpujc w rwnaniu (B.16) rozbijamy na sum trzech
przyczynkw, rozpatrujc nasz element objtoci jako skadajcy si z trzech par
nieskoczenie blisko siebie pooonych cianek
7
(por. rys.6.2). Skadowa caki,
ktra reprezentuje wypadkowy wypyw wektora a przez par cianek q
1
= C
1
i q
1
+dq
1
= C
2
to (z dokadnoci do wyrazw liniowych w dq
1
)
lim
dV 0
__
ad
_
1
= lim
dV 0
_
a
1
d
1
= . . . d
1
= ds
2
ds
3
= . . .
= a
1
ds
2
ds
3
[
q
1
+dq
1
a
1
ds
2
ds
3
[
q
1
=

q
1
(a
1
ds
2
ds
3
) dq
1
=
_

q
1
_
a
1
h
(2)
h
(3)
_
_
dq
1
dq
2
dq
3
. (B.17)
Rysunek 6.2: Do oblicze skadowej strumienia:
_
a
1
d
1
W analogiczny sposb przeprowadzi mona analiz wypywu przez pary cia-
nek: (q
2
= C
1
, q
2
+dq
2
= C
2
) i (q
3
= C
1
, q
3
+dq
3
= C
2
) krzywociennej kostki.
7
To ju nie s wycinki paszczyzn, a nasz element objtoci to ju nie kostka!
B
G

A
G
H
Tak wic
lim
dV 0
_
ad (B.18)
=
_

q
1
(a
1
h
(2)
h
(3)
) +

q
2
(a
2
h
(3)
h
(1)
) +

q
3
(a
3
h
(1)
h
(2)
)
_
dq
1
dq
2
dq
3
,
W powyszym wzorze a
i
to wsprzdne wektora a w ukadzie wsprzdnych
krzywoliniowych: a
i
= a q
i
. Po podzieleniu wyraenia (B.18) przez wzr (B.13)
dV uzyskujemy wzr na operator dywergencji pola wektorowego a
diva = a = (B.19)
1
h
(1)
h
(2)
h
(3)
_

q
1
(a
1
h
(2)
h
(3)
) +

q
2
(a
2
h
(3)
h
(1)
) +

q
3
(a
3
h
(1)
h
(2)
)
_
.
Zapisanie powyszego wzoru w schemacie konwencji Einsteina wymagaoby wpro-
wadzenia tzw. zupenie antysymetrycznego tensora trzeciego rzdu, ktry deniu-
jemy jako
ijk
=
_
_
0 i = j j = k i = k
+1 (i, j, k) = P
+
(1, 2, 3)
1 (i, j, k) = P
(1, 2, 3)
, (B.20)
gdzie: P
(1, 2, 3) oznacza bd parzyst (+) bd nieparzyst () permutacj

trjki (1, 2, 3). Zainteresowany takim sposobem zapisu Czytelnik powinien sam
sprbowa przeksztaci wzr (B.19) (i nastpne) do stenogracznej postaci
poprzednich wzorw.
Laplasjan
Laplasjan operator Laplacea pola skalarnego (q
1
, q
2
, q
3
) otrzymamy pod-
stawiajc do ostatniego wzoru (B.19) za wektor a gradient skalara ze wzoru
(B.15). Dostaniemy
(q
1
, q
2
, q
3
) = (q
1
, q
2
, q
3
) =
1
h
(1)
h
(2)
h
(3)
(B.21)
_

q
1
_
h
(2)
h
(3)
h
(1)
q
1
_
+

q
2
_
h
(3)
h
(1)
h
(2)
q
2
_
+

q
3
_
h
(1)
h
(2)
h
(3)
q
3
__
.
Rotacja
Podobnie jak twierdzenie Gaussa posuyo nam do wyprowadzenia wzoru na
operator dywergencji, tak do wyprowadzenia wyraenia na operator rotacji we
wsprzdnych krzywoliniowych wygodnie jest skorzysta z twierdzenia Stokesa.
B
G

A
G
H
304 Uzupenienie B:
To ostatnie wie cak powierzchniow (po powierzchni ) z rotacji pola wekto-
rowego a z cak krzywoliniow z samego pola, liczon wzdu konturu zamy-
kajcego w sobie powierzchni cakowania:
_
rotad =
_
ads (B.22)
Przyjmijmy, e cakowanie odbywa si na powierzchni
1
, ktrej rwnanie to
q
1
= const. Wwczas lewa strona rwnania (B.22) to
_
rotad =
_
1
(rota)
1
d
1
=
_
1
(rota)
1
ds
2
ds
3
=
_
1
(rota)
1
h
(2)
h
(3)
dq
2
dq
3
,
(B.23)
a w takim razie wzr analogiczny do (B.16) ma posta
(rota)
1
= lim
1
0
_
1
ads
h
(2)
h
(3)
dq
2
dq
3
. (B.24)
Rysunek 6.3: Do oblicze caki krzywoliniowej:
_
1
a ds
Graniczna warto caki po konturze
1
(obejmujcym kurczc si do punktu
B
G

A
G
H
powierzchni
1
) to suma czterech skadnikw
8
(por. rys.6.3)
lim
1
0
_
1
ads = a
2
ds
2
+
_
a
3
ds
3
+

q
2
(a
3
ds
3
)dq
2
_
_
a
2
ds
2
+

q
3
(a
2
ds
2
)dq
3
_
a
3
ds
3
=
_

q
2
(h
(3)
a
3
)

q
3
(h
(2)
a
2
)
_
dq
2
dq
3
. (B.25)
Podstawiajc powyszy wynik do (B.24) otrzymujemy
(rota)
1
=
1
h
(2)
h
(3)
_

q
2
(h
(3)
a
3
)

q
3
(h
(2)
a
2
)
_
. (B.26)
Pozostae skadowe rotacji uzyskamy dokonujc cyklicznych permutacji wskani-
kw w powyszym wzorze. Zapis w postaci wyznacznika to
rota = a =
1
h
(1)
h
(2)
h
(3)
q
1
h
(1)
q
2
h
(2)
q
3
h
(3)
q
1
q
2
q
3
h
(1)
a
1
h
(2)
a
2
h
(3)
a
3
. (B.27)
B.3 Ukady wsprzdnych sferycznych i cylindrycznych
Poniej przedstawiamy dwa szczeglne przypadki ukadw wsprzdnych krzy-
woliniowych: biegunowych sferycznych i cylindrycznych, ktre s jedynymi po-
jawiajcymi si gwnym tekcie. Przy okazji powracamy do konwencjonalnego
oznaczenia wsprzdnych kartezjaskich zamiast x
1
, x
2
, x
3
operowa bdzie-
my trjk: x, y, z, a wersory osi oznaczymy rwnie tradycyjnie: , ,
k. Taki sposb
zapisu wyklucza oczywicie moliwo stosowania konwencji Einsteina dla sum ale
wzory bd tak proste, e nie bdzie ona specjalnie przydatna.
Wsprzdne sferyczne
Ukad wsprzdnych sferycznych (czsto nazywany ukadem wsprzdnych sfe-
rycznych biegunowych) to ukad, w ktrym trzy ortogonalne rodziny powierzchni
stanowi:
1. q
1
= r koncentryczne (o rodku w punkcie 0) sfery o promieniu r
r =
_
x
2
+y
2
+z
2
= constans (B.28)
8
Ograniczamy si znowu do wyrazw liniowych w dq
2
i dq
3
.
B
G

A
G
H
306 Uzupenienie B:
_
'
Z
Z
Z
Z
Z
_
'
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
k
0
k
r
z z
x x
y y
P P
(a) (b)
r

`
`
`
`
`
`
`
`
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
'
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Rysunek 6.4: Ukady wsprzdnych biegunowych: sferycznych (a) i cylindrycz-
nych (b)
2. q
2
= stoki o wierzchoku w punkcie 0, dla ktrych o 0z jest osi
symetrii; kt rozwarcia stoka wynosi 2:
= arccos
z
_
x
2
+y
2
+z
2
= constans (B.29)
3. q
3
= pk ppaszczyzn przechodzcych przez o 0z, tworzcych kt
z paszczyzn 0xz
= arctg
y
x
= constans (B.30)
Pomiar obu ktw: i jest bezporednio zwizany z pooeniem osi 0z. Ukad
wsprzdnych sferycznych znajduje zastosowanie w sytuacjach, kiedy istniej
podstawy do wyrnienia pewnej osi w przestrzeni, a take gdy pewne wielko-
ci zale jedynie od odlegoci od pewnego wyrnionego punktu w przestrzeni
(pocztku ukadu).
Wzory bdce odpowiednikiem (B.4) to (por. rys.6.4a)
x = r sin cos (B.31)
y = r sin sin (B.32)
z = r cos (B.33)
B
G

A
G
H
Z wzorw tych wynika, e kt mierzony jest w paszczynie 0xy i od osi 0x
( zmienia si od 0 do 2); kt mierzony jest wzgldem osi 0z w dowolnej
paszczynie przechodzcej przez t o (0 ).
Wzr (B.9) , w poczeniu z wzorami (B.31)(B.33) daj nam
H
11
=
x
k
r

x
k
r
=
_
x
r
_
2
+
_
y
r
_
2
+
_
z
r
_
2
= 1
H
22
=
x
k

x
k
=
_
x
_
2
+
_
y
_
2
+
_
z
_
2
= r
2
H
33
=
x
k

x
k
=
_
x
_
2
+
_
y
_
2
+
_
z
_
2
= r
2
sin
2
a wic
h
(1)
= 1, h
(2)
= r, h
(3)
= r sin. (B.34)
Zgodnie z wzorami poprzedniego podrozdziau operatory gradientu, dywergencji,
rotacji i Laplacea to :
= r

r
+

1
r
1
r sin
, (B.35)
a =
1
r
2
sin
_
sin

r
_
r
2
a
r
_
+r

(sin a
) +r
a
_
, (B.36)
a =
1
r
2
sin
r r
r sin
a
r
ra
r sina
, (B.37)
=
1
r
2
sin
_
sin

r
_
r
2
r
_
+

_
sin
_
+
1
sin
2
_
. (B.38)
W powyszych wzorach a
r
, a
i a
to wsprzdne wektora a w ukadzie sfe-

rycznym, a wic rzuty wektora na kierunki wyznaczone przez wersory r,

i

. Te
ostatnie mona wyrazi poprzez wersory ukadu kartezjaskiego , ,
k:
r = sin cos + sin sin +

kcos ,
= cos cos + cos sin
ksin,
= sin + cos .
_
_
(B.39)
Powysze wzory mona uzyska na gruncie prostych rozwaa trygonometrycz-
nych. Czytelnik zaznajomiony z teori przestrzeni wektorowych rozpozna w nich
B
G

A
G
H
308 Uzupenienie B:
zapis transformacji bazy ortogonalnej , ,
k w ortogonaln baz r,
,

. Sama
transformacja jest zwykym obrotem przestrzennym, a jej reprezentacja macierzo-
wa to macierz kosinusw kierunkowych, tzn. macierz kosinusw ktw pomidzy
wersorami starego i nowego ukadu.
Wsprzdne cylindryczne
Ukad wsprzdnych cylindrycznych (wsprzdnych walcowych) to ukad w kt-
rym trzy ortogonalne rodziny powierzchni stanowi:
1. q
1
= cylindry (walce) o wsplnej osi symetrii 0z i o promieniu :
=
_
x
2
+y
2
= constans (B.40)
2. q
2
= ppaszczyzny przechodzce przez o 0z, tworzce kt z pasz-
czyzn 0xz
= arctg
y
x
= constans (B.41)
3. q
3
= z paszczyzny prostopade do osi 0z
z = constans (B.42)
I w tym przypadku mamy do czynienia z uprzywilejowan osi 0z. Jeeli
opis konkretnego problemu nie zaley od wsprzdnej q
3
= z, tzn. opisywana
sytuacja jest identyczna w kadej paszczynie prostopadej do osi 0z (rwnole-
gej do paszczyzny 0xy) to ukad wsprzdnych cylindrycznych redukuje si do
ukadu wsprzdnych biegunowych paskich: i .
Wzory bdce odpowiednikiem (B.4) s wyranie mniej skomplikowane ni
wzory (B.31)(B.33)(por. rys.6.4b):
x = cos (B.43)
y = sin (B.44)
z = z. (B.45)
Podobnie jak w przypadku biegunowych wsprzdnych sferycznych kt mie-
rzony jest w paszczynie 0xy i od osi 0x i zmienia si od 0 do 2.
Wzr (B.9) , w poczeniu z wzorami (B.43)(B.45) daj nam
H
11
=
x
k

x
k
=
_
x
_
2
+
_
y
_
2
+
_
z
_
2
= 1
H
22
=
x
k

x
k
=
_
x
_
2
+
_
y
_
2
+
_
z
_
2
=
2
H
33
=
x
k
z

x
k
z
=
_
x
z
_
2
+
_
y
z
_
2
+
_
z
z
_
2
= 1
B
G

A
G
H
a wic
h
(1)
= 1, h
(2)
= , h
(3)
= 1. (B.46)
Operatory gradientu, dywergencji, rotacji i Laplacea to :
=

+

k

z
(B.47)
a =
1
(a
) +
1
+
a
z
z
, (B.48)
a =
1
z
a
a
z
, (B.49)
=
1
_
+
1
2
+

2
z
2
. (B.50)
W powyszych wzorach a
, a
i a
z
to wsprzdne wektora a w ukadzie cylin-
drycznym rzuty wektora na kierunki wersorw ,

i

k. Zwizki tych ostatnich
z wersorami kartezjaskiego, dziki ortogonalnoci osi q
3
= z i osi x
1
= x, x
2
= y
s bardzo proste
= cos + sin,
= sin + cos ,
k =

k.
Literatura
[1] Byron,F.W., Fuller,R.,W.: op.cit.,t.1
[2] Arfken,G.: op.cit.
B
G

A
G
H

Andrzej Lenda Wybrane Rozdziały Matematycznych Metod Fizyki

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Andrzej Lenda Wybrane Rozdziały Matematycznych Metod Fizyki

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

KU 0114 pozycja wydawnictw naukowych

Akademii Grniczo-Hutniczej im. Stanisawa Staszica w Krakowie

, otrzymujemy oszacowanie przy R

, poczone dwoma segmentami cicia wzdu dodatniej posi

(z) (t.j. granicy ilorazu

w jest wwczas funkcj niejed-

) speniaj zaleno (por. rys.1.7(a))

nazywamy par symetryczn wzgldem okrgu. Jeeli promie

pola w piercieniu, a wic w obszarze (zmiennej zespolonej ) ograniczonym dwo-

(0) = 0. Zgodnie z (1.100) mamy

(z), okrelonej jak w (1.103).

[ = 1, a jej kierunek jest rwnolegy do osi 0x.

() = 1. Gdyby prdko w nieskoczonoci bya dowoln (zespolon) liczb

, to potencja (1.180) naleaoby podda do oczywistej modykacji

[. Wyraenie pod pierwiastkiem kwadratowym moe

dla [/[ > 4V R.

, a poniewa warto pochodnej

(rys.1.24). To ostatnie chcielibymy teraz prze-

; prdko przepywu okrela (wzr 1.179) zespolony

, tak wic (1.203)

. Zamiast jednak traktowa C

z pen dowolnoci zastanwmy si, czy nie

(x) +Q(x)y(x) = 0, (2.31)

+ [(1 +a +b)x c]y

+ [(1 +a +b)x c]y

(x) w postaci szeregw okrelonych wzorem

(x) +Q(x) = 0 (2.31)

sprowadza powysze rwnanie do rwnania pierwszego rzdu

. Zastosowana metoda pozwoli jednak

. Aby okreli t now

= 1 x, ktra przeprowadza w siebie wzajemnie punkty 0 i 1, nie

= 1/x, przy ktrej x = 1 = x

(x) okrelone wzorem (2.116) jest rozwizaniem naszego rw-

tworz zbir liniowo niezaleny. Kada funkcja

. Warunkiem, aby ukad taki posiada nietry-

, 0) rozwizanie jest, by wyznacznik gwny tego ukadu WRO-

(x) +Q(x)y(x) = 0 (2.31)

. Dopiero gdy W(x) 0 dla x

s liniowo zalene dla tego

(, ). Jeeli np. pooymy y

(x) +P(x)v(x) = 0, (2.140)

= exp(ix). Z kolei wiemy (por. przykad zastosowania me-

(x), ktra jak wynika z (2.54) dla = n nie ma osobliwoci dla x = 0

dla x 0, bdzie zdominowana najnisz potg zmiennej x:

i podstawiajc do (2.154) uzyskujemy

(x), sta multyplikatywn C musimy przyj rwn: C = 1/!2

moe dokona zamiany zmiennej: x x w wyra-

, co z kolei pozostaje w zgodzie z (2.55).

(x) +Q(x)y(x) = S(x) (2.171)

prawa Coulomba, ewentualnie prawa

(x)f(x)dx = f(0). (2.187)

(x a)(x b)dx = (a b) (2.201)

ktra i tak od nie zaley, nawet jeeli zamiast m pooymy w rwnaniu

w powyszym rwnaniu jest ujemny E jest energi

= exp(/2). Zgodnie z wyprbowan ju procedur szuka-

(x) wartoci i funkcji wasnych ope-

(x): jedna (tak byo w przypadku rwnania Legendrea

Rysunek 3.1: Rne sposoby obracania wektorw na paszczynie

(ten ostatni to wektor powstay z odbicia w osi 0x obrconego o kt wektora

(x) = (x), itd.

). Warunek (3.29), to znaczy

!). Warunek hermitowskoci H to

i kierunku . Ale te dwie ostatnie wielkoci nie s

1 zmienia si w granicach 1 do 1! Dugo fali fotonu w wyniku