Fresni l l o se l e puede consi derar uno de l os grandes
escri tores prol feros de l a actual i dad. Sac a l a venta su DICCIOA!IO CO"#$ACI% D& '&!BOS( el cual a)arca *+,(-., p/gi nas( con un total de .0(1.2 con3 ugaci ones. &l escri tor 4 peri odi sta 5ue ti ene mi nom)re 4 apel l i do i nci rcunstanci al mente( B#6MA!O B&!!#&COS( a sus 7- a8os de edad( 9a pu)l i cado )astantes l i )ros entre l os 5ue se cuentan creati vos 4 de tra)a3o formal ( C#&:OS D& MI ;#&B6O( :!AD#CCI% D& 6A ;O&S<A COM;6&:A D& C=A!6&S BA#D&6AI!& CO S#S 'A!IA:&S & 6OS '&!SOS( C#&!;O D& MA>#<S ? MA>#IA'&6ADAS( &SCA6O&S( 6A !OSA A@#6( DICCIOA!IO O!:O$!AFICO( 6AD? B&A:!I@( 6A =IS:O!IA & O'&:A ? # ;#:OS( :!A:ADO D& $!AMA:ICA( su enci cl opedi a en oc9o tomos de puro texto #I'&!SA6IDAD( ;&SAMI&:O D& A6'A!O A6A:!IS:& Bl i )ro sat ri co con todas l as 9o3 as en )l anco so)re un ;resi dente Muni ci pal C( BIO$!AF<A D& C=A!6&S BA#D&6AI!& ;O! :=&O;=I6& $A#:I&!( DICCIOA!IO D& ACCIO&S Bl i )ro 5ue conti ene el si gni fi cado de l os ver)os de l a !eal Academi a de l a 6engua &spa8ol a 4 de l a l engua col o5ui al en l os pa ses de 9a)l a espa8ol aC. MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO
2 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO
Obra de Mario Bulmaro Berruecos Fresnillo 3 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 4 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO EDITORIAL INEXISTENCIA, S.A. Primera edicin de la Coleccin "Sepan Cual..." 2! La" carac#er$"#ica de e"#a edicin "on propiedad de EDITORIAL INEXISTENCIA, S.A. %ueda &ec&o el dep"i#o 'ue marca la Le(. )*+ico, D.,. - DR. Derec&o" re"er.ado" 2! por Edi#orial Ine+i"#encia, S.A. - DR. Cop(ri/&# 2! por )ario 0ulmaro BERRECOS FRESNILLO %ueda &ec&o el dep"i#o 'ue marca la Le( ( en lo" Acuerdo" de Par$", 1iena ( 2a3o el r*/imen de la ON4. 5 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO I)PRESO EN )5XICO PRINTED IN )5XICO 6 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO
GRAMTICA DEL VERBO 7 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 8 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO D E D I C A T O R I A Con todo cario y amor a JOSEFA GMEZ GARCA! A Cri"tina MIC#A$% AG$IRRE! A mi" &'(rido" y (ntraa)*(" ami+o" y com,a(ro" d( ca"a- (n *a ("tad.a 'ni/(r"itaria #0ctor GOGEASCOC#EA- Jo"0 L'i" CA1CI1O- Ramiro GA2OSO- y Art'ro CORT3S! M'y (n (",(cia* a mi 4(rmana BLA1CA L$Z! A mi com,a(ra ELIZABTE#- a mi 5i(* Ro6a MARA ELE1A7 9 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO I1TROD$CCI1 10 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 11 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO I1TROD$CCI1 En este trabajo exclusivo sobre la gramtica del verbo, lo realic con la intencin de facilitar para usted lector y estudioso, la amplia comprensin de esta parte importante de nuestro lenguaje, la cual indica la o las acciones que realizamos, expresndoles por medio del verbo que nos da tiempo, nmero, persona, estado, accin o pasin, voces, modo, aspecto. Con la comprensin del verbo, podr hacer usted utilitario al mismo, benefcindose en la realizacin de la conjugacin en sus diversos modos y tiempos, con lo que comprender explcitamente los cinco modos que son (1) INDICATIVO, (2) POTENCIAL SIMPLE o CONDICIONAL (3) SUBJUNTIVO, (4) IMPERATIVO, y (5) INFINITIVO o VERBOIDES o DERIVADOS VERBALES o FORMAS NO PERSONALES; este ltimo comprende el gerundio y el participio. De los mencionados modos, usted conocer los tiempos de cada modo y su perfecta utilizacin dentro de nuestro idioma, siendo los tiempos presente, pasado y futuro aunados a sus tiempos variantes. Frente a las diversas corrientes lingsticas del espaol, en que una palabra tiene varias denominaciones, encontrar paso a paso las semejantes como ejemplo de ello, es el caso especfco del ante-pretrito o ante-pasado o pretrito anterior o pasado anterior, que nos da cuatro sinnimos de la misma palabra. Siendo que el material de la temtica que usted podr leer le servir para cualquier nivel de estudios, ya que abarqu todos los niveles educativos, por lo mismo ser de provecho a los estudiantes de primaria como a los profesionistas y neftos. 12 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO El autor M.B. BERRUECOS FRESNILLO 13 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO GRAMTICA DEL VERBO 14 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO CAPTULO A 15 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 1.- V E R B O: Es la palabra ms importante del enunciado bimembre. Es el ncleo del predicado (el campesino ara la tierra). Es la parte variable de la oracin. Indica la accin que ejecuta o hace el sujeto, tiene como funcin nica ser ncleo del predicado y designa estado voz copulativa, accin voz activa, o pasin o estado voz pasiva, casi siempre con expresin de tiempo, nmero y persona (yo estoy sentado; vosotros corris demasiado; ella le odia). Verbo es por consiguiente, la palabra que signifca el atributo de la proposicin, indicando juntamente la persona y nmero del sujeto, as como el tiempo y modo del mismo atributo (la maestra habla fuerte; la lluvia moja los sembrados; Alejandra lava la ropa; etctera). 2.- LOS VERBOS SE CLASIFICAN: En primitivos o derivados y simples, compuestos o parasintticos y transitivos, neutros o intransitivos, refexivos o refejos o pronominales, recprocos, unipersonales, defectivos, auxiliares, regulares, irregulares, e, impersonales. 3.- EL VERBO RIGE: Al substantivo por medio de la preposicin o sin ella (visit a Pars; paseo por Mixcoac; busco esposa; deseo llorar; etctera). 16 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO A otro verbo por medio de la conjuncin que (temo que vengas; anhelo que triunfes; quiero que escribas; etctera). Al adverbio (es tarde; regreso pronto; come bien; etctera). El verbo no tiene funcin privativa, comparte a la funcin de predicado con el sustantivo y el adjetivo (predicado nominal) y con el adverbio (predicado adverbial). 17 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 4.- LO PODEMOS ESTUDIAR; SINTCTICAMENTE, SEMNTICAMENTE, Y MORFOLGICAMENTE: A).- Sintcticamente: Como la clase de palabra que tiene la funcin obligatoria de ser ncleo del predicado, y, en el caso de los verbos impersonales o unipersonales, por la funcin del ncleo de la oracin. B).- Semnticamente: Como aquella clase de palabras que expresa estado, accin o pasin. C).- Morfolgicamente: Es la clase de palabra que ms accidentes gramaticales tiene, ellos son voces, modo, tiempo, nmero, persona, aspecto. La morfologa nos ensea la estructura, formaciones y transformaciones de los vocablos. Es el estudio que trata los accidentes del verbo. Podemos considerarla, como una parte de la analoga. En el verbo se resalta distinguir la raz (o radical o lexema o base o semantema) y desinencias (o gramemas o terminaciones). 5.- LOS VERBOS SE CLASIFICAN 2: En primitivos, derivados y simples; compuestos, y, parasintticos. 18 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO A).- Primitivos: Son los que ni proceden ni se forman de nuestro idioma (mar, verde, hacer, paliar, etctera). B).- Derivados y simples: Los que proceden o se forman de otro primitivo aadiendo un elemento llamado sufjo (marino, verdejo, hazaa, paliativo, etctera). C).- Compuestos: Los que constan de una palabra simple y de otras voces agregadas (sobremesa, etctera). 19 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO D).- Parasintticos: Los que a la vez son derivados y compuestos (enlomado, endulzar, sobrellevar, etctera). 6.- VERBOS TRANSITIVOS: Son aquellos cuya accin recae o puede recaer directamente en la persona o cosa que es trmino o complemento de la oracin, sobre el que cae directamente la accin del verbo transitivo, no admite verbos intransitivos, pasivos, ni copulativos, a lo que se llama complemento directo (eligieron a su amigo; amar a Dios; premiar a uno; abrir la puerta; el jardinero cort el rbol; etctera) Segn su construccin en la oracin o acepcin, ciertos verbos pueden tener la signifcacin transitiva o la intransitiva (el nio duerme; el nio duerme a su hermano; etctera). 7.- VERBOS NEUTROS O INTRANSITIVOS: Expresan una accin que no puede pasar de una persona o cosa a otra (crecer; nacer; salir; pernoct en Tehuacn; etctera) en que se verifca a otra exterior o distinta a ella (el rbol crece; el nio duerme; etctera). Los verbos de estas oraciones no llevan objeto directo, y no pueden pasar a voz pasiva. 20 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 8.- VERBO PRONOMINAL, REFLEXIVO O REFLEJO: Es aquel que se conjuga acompaado de una forma pronominal que repite la persona y nmero, recae sobre el mismo 21 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO sujeto (arrepentirse, irse, lavarse, etctera) que la produce (el gato se lava). Los verbos pronominales se clasifcan en: A) refejos, refejos puros o propiamente dichos; B) recprocos; y C) cuasi-refejos. A).- Refejos, refejos puros o propiamente dichos: En este verbo es cuya accin recae en la misma persona o cosa que la produce, representada por un pronombre personal de la misma persona que el sujeto; denota que esta misma accin vuelve a la misma persona o cosa que le rige (yo me lavo, t te peinas; l se viste; etctera). Este tipo de verbo, slo admiten acusativos refejos ( me jacto; te dignas; se atreve; nos arrepentimos; os dignis; se quejan; etctera), estos verbos van acompaados siempre de los complementarios refejos me, te, se, nos, os, se, o una forma pronominal variable me, te, se, la, lo, las, los, nos, os, que son las variantes de yo, t, l, ella, ello, usted, nosotras, nosotros, vosotras, vosotros, ustedes, ellas, ellos. Como los verbos transitivos admiten acusativos de todas clases, claro es que pueden tambin conjugarse en forma refeja (me peino; te vistes; se baa; etctera) y lo mismo ocurre con muchos verbos intransitivos como rer, estar, quedar, morir, etctera, que toman la forma refeja (me ro; te estas; os quedis; se muere; etctera. Los acusativos refexivos o refejos o pronominales son tales como jactarse, atreverse, arrepentirse, dignarse, quejarse, y otros ms. En los verbos refejos puros, desde el punto de vista semntico, la accin del verbo retorna al sujeto. Desde el punto sintctico, la forma pronominal que acompaa a estos verbos es objeto directo u objeto indirecto. B).- Recprocos . Se llaman a los verbos transitivos que denotan cambio mutuo o reprocidad de accin es producida y recibida a la vez por dos o ms sujetos (personas, animales o cosas) (el perro y el gato se 22 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO odian; Alejandra y Mario se tutean; el acero y el imn se atraen, etctera). Primera persona (nos vemos); segunda persona (os veis); tercera persona (se ven [entre s]); primera persona (nos cortamos el pelo [uno a otro o unos a otros]); segunda persona (os heras las manos [uno a otro o unos a otros]), tercera persona (se miran [entre s] a los ojos). C).- En los verbos cuasi-refejos. La forma pronominal no es objeto directo ni objeto indirecto, y recibe el nombre de signo cuasi- refejo (se fue a la calle sin abrigo; me enojar si no comprendes; te olvidaste de toda la familia; me arrepiento de haber esperado; etctera). El prefjo cuasi signifca parecido, pero que no es, cuasi- refejos se parecen a los refejos, pero no lo son y son intransitivos. 9.-UNIPERSONALES O IMPERSONAL: a).- Son los verbos que solamente se usan en el modo infnitivo y en la tercera persona del singular en todos los tiempos de los dems modos (nevar; amanecer; tronar; alborear; anochecer; diluviar; escarchar; granizar; helar; llover; lloviznar; relampaguear; etctera) b).- I.- Verbos en tercera persona del singular: a.- Sin seal sintctica, verbos que denotan fenmenos atmosfricos (llover, granizar, tronar, etctera). b.- Usados en su tercera persona del singular adquieren valor impersonal (haber; ser; estar; hacer). c.- Con seal sintctica (signo de cuasi-refejo impersonales ms verbo en tercera persona del singular). II.- Verbos en tercera persona del plural: a.- (Dicen, cuentan, anuncian, aman, etctera). 23 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO c).- Defectivos, son los verbos que en su conjugacin carecen de algunos modos, tiempos y personas bien por su signifcado, bien por la difcultad que su estructura ofrece a la conjugacin (ataer; concernir; empedernir;: manir; balbucir; etctera). El verbo tipo de los defectivos es abolir, que slo se emplea en aquellas de sus formas cuya terminacin es i o principia por i (abol, aboliera, aboliere) y que deja de usarse, por consiguiente, en las tres personas del singular y en la tercera persona del plural del presente de indicativo, en todo el presente de subjuntivo y en el singular del imperativo. Existen varios verbos defectivos de la tercera conjugacin, que, a semejanza de abolir, estn reducidos a las terminaciones en i o que comienzan por i, tales son: aguerrir, arrecirse, aterirse, empedernir, colorir, garantir, y manir. Estos verbos no pueden usarse ni an aquellos de sus terminaciones que empiezan por i 24 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO cuando esta i forma parte de un diptongo; aunque el odo no repugnan aboli, aboliese, s chocara sin duda ateri, ateriese. A fn de suplir las formas que a los indicados verbos faltan, a veces se usan las correspondientes de verbos terminados en ecer, ear o izar, prefriendo empedernecer a empedernir; colorear a colorir; garantizar a garantir. As en lugar de empedern empederneci; en vez de coloro o coloriese coloreo o colorease; de garanto o garantiere garantizo o garantizare. Los verbos ms frecuentes entre los defectivos son: ataer, balbucir, concernir, soler, raer, y, roer. a.- ATAER, se emplea en las terceras personas, las ms usadas son las del presente de indicativo (atae, ataen). b.- BALBUCIR, se usa en todas sus personas menos en aquellas que aparece la z antes de c en el radical o lexema o base o raz, o sea el cambio ortogrfco sealado en los verbos irregulares de la tercera clase. c.- CONCERNIR, emplease nicamente en las terceras personas y en el gerundio concerniendo. Rara vez se habr usado en ms tiempos que los presentes de indicativo y subjuntivo (concierne, conciernen, concierna, conciernan), y en el co-pretrito o co-pasado o pretrito imperfecto o pasado imperfecto del primero de esos dos modos (concerna, concernan. d.- SOLER (acostumbrar), se usa en todas las personas del presente y co-pretrito (co-pasado o pretrito imperfecto o pasado imperfecto) de indicativo (suelo, sueles, etctera), y tambin en las del presente subjuntivo (suela, suelas, etctera). El pretrito (o pasado o pretrito indefnido) sol es muy poco usado; el participio slido se emplea nicamente en el ante-presente (o pretrito perfecto, o pasado perfecto): he, has, ha solido, etctera., tampoco se usa el propio infnitivo soler, que solamente sirve para nombrar este verbo. 25 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO e.- RAER, suele evitarse el empleo de la primera persona del presente de indicativo y de todas las del presente de indicativo y de todas las del presente del subjuntivo de estos verbos, sin embargo, raigo y rayo en el indicativo; y raiga, raigas, etctera., y raya, rayas, etctera., en el subjuntivo. Las formas raigo y raiga deben de preferirse a las otras rayo, raya. f.- ROER, se dice roo, roigo y royo en el presente de indicativo; y roa, roas, etctera., roiga, roigas, etctera., y roya, royas, etctera., en el presente de subjuntivo. En el indicativo es preferible roo a roigo y royo. En el subjuntivo debe de conjugarse este verbo con sus formas regulares: roa, roas, etctera. 10.- VERBOS AUXILIARES: Verbo auxiliar es aquel que, unido a una forma no personal del verbo, constituye una unidad de signifcacin. Llamamos a los que nos sirven para formar los tiempos compuestos en la conjugacin. Son los que se emplean para la formacin de la voz pasiva y de los tiempos compuestos de la voz activa. Los propiamente auxiliares son haber y ser, pero hay otros que en ciertos casos hacen ofcio anlogo sin ser propiamente auxiliares, como son estar, tener, quedar, deber, dejar, llevar (yo estoy contento; nosotros tenemos estipulado; t quedaste vencido; el jefe debi de correr; dej dicho que volvera pronto; etctera). 26 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 11.- EL VERBO AUXILIAR HABER: Es el principal entre los auxiliares y tiene a la vez las caractersticas de transitivo y de unipersonal. Como auxiliar no slo ayuda a la conjugacin de los dems verbos, sino tambin a la suya propia. Hay, segunda forma de la tercera persona del presente indicativo del verbo haber, se usa como impersonal. Ha de tenerse muy en cuenta que este valor impersonal del verbo haber, sea el tiempo que sea, debe de conjugarse siempre en singular (haba una campana; haba unas campanas). 12.- EL VERBO AUXILIAR SER: Sirve para la formacin de la voz pasiva de los verbos transitivos. Al verbo ser se le llama verbo copulativo y recibe tambin el nombre de verbo substantivo: porque es el nico que expresa la idea de esencia o substancia sin denotar como los dems verbos otros atributos o modos de ser; concierta a veces con el predicado nominal y con el sujeto (todos los citados era gente notable). 13.- VERBOS REGULARES: 27 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO a).- Son los que en todos sus tiempo y personas conservan sin alterar sus letras radicales o raz o lexema o base o semantema de su infnitivo, y toman las desinencias o gramemas o terminacin ordinarias de la conjugacin a que pertenecen, se conjugan como el verbo que les sirve de modelo (coser; asar; amar; temer; partir; etctera). b).- Ar es tipo de la primera conjugacin, Er es tipo de la segunda conjugacin, Ir es tipo de la tercera conjugacin (amar; temer; y, partir). 14.- LOS VERBOS IRREGULARES No siguen y no se ajustan estrictamente en su conjugacin al verbo modelo que les corresponde. Son las que se conjugan alterando sus letras radicales o lexema o raz o base o semantema de su infnitivo, ya de sus desinencias o gramemas o terminaciones propias de la conjugacin regular o ambas a la vez (de contar, cuento; de traer, traigo; de ir, voy; de poner, puse; de saber, sabido; etctera). 28 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO a).- Para decidir si un verbo es irregular, debemos tener en cuenta no las letras con que se escribe, sino los sonidos con que se pronuncia. No constituyen irregularidades, las variaciones meramente ortogrfcas que sufren algunos verbos a fn de conservar los sonidos propios (de pecar, pequ; de aplacar, aplaque; de mecer, mezo; de resarcir, resarzo; de sufragar, sufragu; de proteger, protejo; de dirigir, dirijo; de delinquir, delinco.). 15.- DE IRREGULARIDAD APARENTE: a.- Se les llaman as a aquellos verbos que, siendo regulares, razones ortogrfcas obligan a veces a cambiar determinadas letras en algunas personas, generalmente para que el sonido apropiado no cambie. Por ello, los terminados en car, cer, cir, cambian en algunas personas, la c en qu o en z (de tocar, toque; de vencer, venzo) y los terminados en gar, ger, gir, cambian la g en j o admiten una u despus de la g (de pagar, pague; de corregir, corrijo). Tampoco son irregulares ciertos verbos acabados en aer, eer, oer, or, por el slo hecho de que algunas desinencias cambian la i [vocal] en y [consonante] para formar slaba con la vocal siguiente (de creer, crey), ni lo es el verbo delinquir, aunque algunas personas cambien la qu en c (delinco, delincamos), ni los terminados en z en c (de rezar, rec; de enderezar, enderec). La conversin de la vocal i en la consonante y cuando aquella carece de acento, y viene a encontrarse en medio de dos vocales; como sucede con los verbos acabados en eer (leer, ley, leyeron, leyera o leyese, leyendo). 29 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO La supresin de la i no aguda con que participan ciertas terminaciones (io, ieron, iera o iese, iere, iendo); supresin necesaria cuando dicha i sigue a las consonantes ll o (por hallarse la i embebida en ellas) en que termina la raz, como sucede con los verbos cuyo infnitivo acaba en ller o llir, er o ir (empellecer, zambullir, taer, gair); (de mullir: mulleron, mullera o mullese, mullendo; de taer: taeron, taera o taese, taere, taendo). 30 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 16.- DE LOS VERBOS REGULARES UNOS ALTERAN SU RAZ O RADICAL O LEXEMA O BASE O SEMANTEMA: Como: acert-ar en aciert-o; d-ar en d-oy; cab-er en cup-e. 17.-HAY CINCO CLASES DE VERBOS IRREGULARES: a.- Primera clase: Comprende a los que convierten la e y algunas veces la i de la penltima slaba en el diptongo ie; o bien la o en u de dicha slaba en diptongo ue en todo el singular y en la tercera persona del plural de los presentes de indicativo y subjuntivo, as en el singular del imperativo. b.- Segunda clase: Pertenecen los verbos que cambian por i la e de la penltima slaba en todo el singular y tercera persona del plural del presente, y en las terceras personas de singular y plural del pretrito de indicativo; as como todo el presente, todo el pretrito y todo el futuro del subjuntivo; en el singular del imperativo. c.- Tercera clase: Corresponden a sta los verbos terminados en acer, ecer, ocer, y, ucir, que convierte en z la c de su raz o radical o lexema o base o semantema y toman una c fuerte en la primera persona del singular del presente de indicativo y todo el presente de subjuntivo. 31 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Exceptanse los verbos mecer y remecer que son regulares. Igualmente se exceptan hacer y sus compuestos, as como placer, yacer, cocer, escocer y recocer, que tienen otro gnero de irregularidad. d.- Cuarta clase: Son los terminados en ducir, que, a ms de tener la irregularidad sealada en la clase anterior, tienen la de cambiar por i la c del lexema o radical o raz o base o semantema y carecen la i de las desinencias o gramemas o terminaciones regulares (de conducir, condujera y no conduciera) en los pretritos de 32 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO indicativo y subjuntivo y en el futuro de subjuntivo. En la primera y tercera persona de singular del pretrito de indicativo, incurren estos verbos en la irregularidad de adoptar las desinencias o gramemas o terminaciones e y o, inacentuadas, en vez de regulares i e i agudas (de conducir, conduje, condujo). e.- Quinta clase: Comprende los verbos terminados en uir (menos inmiscuir [ste es el nico verbo regular], debe de conjugarse regularmente inmiscuo, inmiscues) que toman una i despus de la u radical o lexema o base o semantema o raz antes de las vocales a, o, e de las desinencias o gramemas o terminaciones en las tres personas de singular y tercera de singular y tercera de plural del presente de indicativo, en todo el presente de subjuntivo y en el singular del imperativo. 18.- LAS IRREGULARIDADES DE LOS VERDADERAMENTE VERBOS IRREGULARES: a.- Solamente se presenta en los tiempos simples. b.- Irregularidades del presente: Afecta a los presentes de indicativo, subjuntivo e imperativo (cabe: yo quepo, t quepas, nosotros quepamos). 33 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO c.- Irregularidades del pretrito: Afecta al pretrito indefnido o pretrito de indicativo y pretrito imperfecto o pretrito y futuro imperfecto o futuro de subjuntivo (andar: yo anduve, t anduvieras o anduvieses, l anduviere). d.- Irregularidades del futuro: Afecta al futuro imperfecto o futuro de indicativo y al potencial simple o pospretrito (saber: yo sabr, t sabras. Los verbos ir, ser, y ver son irregulares en el pretrito imperfecto de indicativo. 34 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 19.- VERBO ADJETIVO: Cualquiera de los verbos exceptuando ser, que es el nico substantivo o copulativo. 20.- VERBO COPULATIVO: Exige predicativo obligatorio. Son verbos copulativos ser, estar, parecer, quedar, semejar, resultar, permanecer, volverse, encontrarse, etctera. 21.- VERBOS NO COPULATIVOS: No exigen predicativo aunque puedan recibirlo de modifcador. Pueden por s mismos construir un predicado. 22.- VERBO DETERMINADO: El que es regido por otro formando oracin con l. 35 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 23.- VERBO DETERMINANTE: El que rige a otro formando oracin con l. 36 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 24.- VERBO FRECUENTATIVO: Aquel que denota accin frecuentemente reiterada o repetida, como aletear, hojear, etctera. 25.- VERBO INCOATIVO: El que expresa el comienzo de una accin progresiva, como anochecer, amanecer, envejecer, etctera. 26.- VERBO PRONOMINADO: Cualquiera de los que se conjugan teniendo por rgimen o complemento un pronombre, como caerse, morirse, soarse, etctera. 27.- AL VERBO SER: Se le llama tambin verbo copulativo, porque es el nico que expresa la idea de esencia o substancia, sin denotar como los dems verbos otros atributos o modos de ser. El verbo ser, puede ser construido de seis manera: 37 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 1.- Contraponiendo dos frases substantivas: eso era lo que apetecas; esta vieja casa es la que abrig nuestra infancia. 2.- Contraponiendo a una frase substantiva un adverbio: la zona trrida es donde ostenta la vegetacin toda su pompa y lozana. 3.- Contraponiendo a una frase substantiva un complemento: lo ms que puede aspirar un escritor es a que una obra suya tenga pocas faltas. 38 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 4.- Contraponiendo a un adverbio otro adverbio: aqu fue donde comimos. 5.- Contraponiendo a un complemento otro complemento: a m es a quien todo le debe. 6.- Contraponiendo un adverbio a un complemento: a tu regreso ser cuando hablemos. 28.- EL SUBSTANTIVO RIGE A UN VERBO: 1.- Mario canta; Alejandra cose; yo duermo. 39 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 40 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO CAPITULO B 41 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 42 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 29.- CONJUGACIN: Conjugar un verbo es presentarlo en la serie ordenada de sus infexiones, comprendindose que es la serie ordenada de las diversas formas que puede tomar el verbo al cambiar las desinencias. En ella tienen expresin los accidentes verbales; voces, modos, tiempos, nmeros, personas, aspecto. Se distinguen tres conjugaciones: Primera: a los verbos terminados en las desinencias o gramemas o terminaciones en ar. Segunda: a los verbos terminados en las desinencias o gramemas o terminaciones en er. Tercera: a los verbos terminados en las desinencias o gramemas o terminaciones en ir. El verbo odiar sirve de ejemplo en la primera conjugacin ar, su raz o lexema o base o semantema o radical es odi. El verbo tejer sirve de ejemplo en la segunda conjugacin er, su raz o lexema o base o semantema o radical es tej. El verbo vivir sirve de ejemplo en la tercera conjugacin ir, su raz o lexema o base, o semantema o radical es viv. 30.- NOMBRES DE LOS TIEMPOS DE LOS MODOS VERBALES: a.- Modo Infnitivo, o Formas no personales o Verboides o Derivados verbales. Formas simples o imperfectas: 43 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 1.- Infnitivo. 2.- Gerundio. 3.- Participio. Formas compuestas o perfectas: 1.- Infnitivo. 2.- Gerundio. 44 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO b.- Modo Indicativo. Formas simples o imperfectas: 1.- Presente. 2.- Co-pretrito, o Co-pasado, o Pretrito imperfecto, o Pasado imperfecto. 3.- Pretrito, o Pasado, o Pretrito indefnido, o Pasado Indefnido, o Pretrito perfecto simple. 4.- Futuro, o Futuro perfecto. Formas compuestas o perfectas: 1.- Ante-presente, o Pretrito perfecto, o Pasado Perfecto, o Pretrito perfecto compuesto. 2.- Ante-co-pretrito, o Ante-co-pasado, o Pretrito pluscuamperfecto. 3.- Ante-pretrito, o Ante-pasado, o Pretrito anterior, Pasado anterior. 4.- Ante-futuro, o Futuro perfecto. b.- Modo Potencial , o Condicional. 1.- Pos-pretrito, o Pos-pasado, o Modo potencial condicional simple, o Imperfecto, o Simple, o Condicional. 2.- Ante-pos-pretrito, o Ante-pos-pasado, o Modo potencial condicional compuesto, o Condicional perfecto, o Perfecto, o Compuesto. c.- Modo Subjuntivo. Formas simples o imperfectas: 1.- Presente. 2.- Pretrito, o Pasado, o Pretrito imperfecto, o Pasado imperfecto. 3.- Futuro, o Futuro imperfecto. Formas compuestas o perfectas: 45 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 1.- Ante-presente, o Pretrito perfecto. 2.- Ante-pretrito, o Ante-co-pretrito, o Pretrito pluscuamperfecto, o Pasado pluscuamperfecto. 3.- Ante-futuro, o Futuro perfecto. e.- Modo imperativo. Forma: 1.- Presente. 46 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 31.- CONJUGACIONES; REGULAR, PASIVA, Y PRONOMINAL: Verbos conjugados en 1 ar, 2 er, y, 3 ir. CON!"ACIONES RE"LAR, #ASI$A, % #RONOMINAL 32.- 1 CONJUGACIN AR
47 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 48 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO SIGNIFICADO DEL VERBO Amar: (1) Tener amor o cario; estimar, apreciar, querer a personas o cosas \\ Aplquese tambin a cosas inanimadas \\ Desear Formas simples o imperfectas Formas compuestas o perfectas Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin In8initi/o am ar In8initi/o haber am ado G(r'ndio am ando G(r'ndio habiendo am ado 5artici,io am ado 1 conu!aci"n re!ular Verbo: Amar Modo in8initi/o- o 8orma" no ,(r"ona*("- o /(r)oid("- o d(ri/ado" /(r)a*(" 49 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 50 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r(t0rito- o ,r(t0rito ind(8inido- o ,r(t0rito F't'ro im,(r8(cto- o 8't'ro ,(r8(cto "im,*(- o ,a"ado ind(8inido- o ,a"ado Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O am am ar T9 am aste am ars 3L am am ar ELLA am am ar ELLO am am ar $STED am am ar 1OSOTRAS am amos am aremos 1OSOTROS am amos am aremos VOSOTRAS am asteis am aris VOSOTROS am asteis am aris $STEDES am aron am arn ELLAS am aron am arn ELLOS am aron am arn Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( Co,r(t0rito- o co,a"ado- ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado im,(r8(cto- o im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O am o am aba T9 am as am abas 3L am a am aba ELLA am a am aba ELLO am a am aba $STED am a am aba 1OSOTRAS am amos am bamos 1OSOTROS am amos am bamos VOSOTRAS am is am abais VOSOTROS am is am abais $STEDES am an am aban ELLAS am an am aban ELLOS am an am aban 51 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- o ant(,a"ado- o ,r(t0rito Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto ant(rior- o ,a"ado ant(rior Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O hube am ado habr am ado T9 hubiste am ado habrs am ado 3L hubo am ado habr am ado ELLA hubo am ado habr am ado ELLO hubo am ado habr am ado $STED hubo am ado habr am ado 1OSOTRAS hubimos am ado habremos am ado 1OSOTROS hubimos am ado habremos am ado VOSOTRAS hubisteis am ado habris am ado VOSOTROS hubisteis am ado habris am ado $STEDES hubieron am ado habrn am ado ELLAS hubieron am ado habrn am ado ELLOS hubieron am ado habrn am ado Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r("(nt(- o ,r(t0rito ,(r8(cto- Ant(co,r(t0rito- o ant(co,a"ado- o ,a"ado ,(r8(cto- o ,r(t0rito ,(r8(cto o ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- o ,a"ado com,'("to ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O he am ado haba am ado T9 has am ado habas am ado 3L ha am ado haba am ado ELLA ha am ado haba am ado ELLO ha am ado haba am ado $STED ha am ado haba am ado 1OSOTRAS hemos am ado habamos am ado 1OSOTROS hemos am ado habamos am ado VOSOTRAS habis am ado habais am ado VOSOTROS habis am ado habais am ado $STEDES han am ado haban am ado ELLAS han am ado haban am ado ELLOS han am ado haban am ado 52 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo ,ot(ncia*- o condiciona* Formas compuestas# o perfectas
Ant(,o",r(t0rito- o ant(,o",a"ado- 5o",r(t0rito- o ,o",a"ado- o modo ,ot(ncia* condiciona* "im,*( o im,(r8(cto- o "im,*(- o o modo ,ot(ncia* condiciona* com,'("to- o ,(r8(cto- o com,'("to- o condiciona* ,(r8(cto condiciona*- o im,(r8(cto- o "im,*( Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O am ara habra am ado T9 am aras habras am ado 3L am ara habra am ado ELLA am ara habra am ado ELLO am ara habra am ado $STED am ara habra am ado 1OSOTRAS am aramos habramos am ado 1OSOTROS am aramos habramos am ado VOSOTRAS am arais habrais am ado VOSOTROS am arais habrais am ado $STEDES am aran habran am ado ELLAS am aran habran am ado ELLOS am aran habran am ado 53 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo S')6'nti/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( 5r(t0rito- o ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado- o ,a"ado im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O am e am ara o ase T9 am es am aras o ases 3L am e am ara o ase ELLA am e am ara o ase ELLO am e am ara o ase $STED am e am ara o ase 1OSOTRAS am emos am ramos o semos 1OSOTROS am emos am ramos o semos VOSOTRAS am is am arais o aseis VOSOTROS am is am arais o aseis $STEDES am en am aran o asen ELLAS am en am aran o asen ELLOS am en am aran o asen Modo "')6'nti/o Formas simples# o imperfectas F't'ro- o 8't'ro Im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O am are T9 am ares 3L am are ELLA am are ELLO am are $STED am are 1OSOTRAS am remos 1OSOTROS am remos VOSOTRAS am areis VOSOTROS am areis $STEDES am aren ELLAS am aren ELLOS am aren 54 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo "')6'nti/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- Ant( ,r("(nt(- o ant(co,r(t0rito- o o ,r(t0rito ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- ,(r8(cto o ,a"ado ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema o raz o base Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O haya am ado hubiera o hubiese am ado T9 hayas am ado hubieras o hubieses am ado 3L haya am ado hubiera o hubiese am ado ELLA haya am ado hubiera o hubiese am ado ELLO haya am ado hubiera o hubiese am ado $STED haya am ado hubiera o hubiese am ado 1OSOTRAS hayamos am ado hubiramos o hubisemos am ado 1OSOTROS hayamos am ado hubiramos o hubisemos am ado VOSOTRAS hayis am ado hubierais o hubieseis am ado VOSOTROS hayis am ado hubierais o hubieseis am ado $STEDES hayan am ado hubieran o hubiesen am ado ELLAS hayan am ado hubieran o hubiesen am ado ELLOS hayan am ado hubieran o hubiesen am ado Modo "')6'nti/o Formas compuestas# o perfectas Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O hubiere am ado T9 hubieres am ado 3L hubiere am ado ELLA hubiere am ado ELLO hubiere am ado $STED hubiere am ado 1OSOTRAS hubiremos am ado 1OSOTROS hubiremos am ado VOSOTRAS hubiereis am ado VOSOTROS hubiereis am ado $STEDES hubieren am ado ELLAS hubieren am ado ELLOS hubieren am ado 55 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo im,(rati/o 5r("(nt( Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O am o T9 am a 3L am e ELLA am e ELLO am e $STED am e 1OSOTRAS am emos 1OSOTROS am emos VOSOTRAS am ad VOSOTROS am ad $STEDES am en ELLAS am en ELLOS am en 1 conu!aci"n pasi$a Verbo: Amar Modo in8initi/o- o 8orma" no ,(r"ona*("- o /(r)oid("- o d(ri/ado" /(r)a*(" Formas simples o imperfectas Formas compuestas o perfectas Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin In8initi/o ser am ado In8initi/o haber sido am ado G(r'ndio siendo am ado G(r'ndio habiendo sido am ado 5artici,io sido am ado 56 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( Co,r(t0rito- o co,a"ado- ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado o im,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O soy am ado era am ado T9 eres am ado eras am ado 3L es am ado era am ado ELLA es am ada era am ada ELLO es am ado era am ado $STED es am ado era am ado 1OSOTRAS somos am adas ramos am adas 1OSOTROS somos am ados ramos am ados VOSOTRAS sois am adas erais am adas VOSOTROS sois am ados erais am ados $STEDES son am ados eran am ados ELLAS son am adas eran am adas ELLOS son am ados eran am ados Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r(t0rito- o ,r(t0rito ind(8inido- o ,r(t0rito F't'ro im,(r8(cto- o 8't'ro ,(r8(cto "im,*(- o ,a"ado ind(8inido- o ,a"ado Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O ui am ado ser am ado T9 uiste am ado sers am ado 3L ue am ado ser am ado ELLA ue am ada ser am ada ELLO ue am ado ser am ado $STED ue am ado ser am ado 1OSOTRAS uimos am adas seremos am adas 1OSOTROS uimos am ados seremos am ados VOSOTRAS uisteis am adas seris am adas VOSOTROS uisteis am ados seris am ados $STEDES ueron am ados sern am ados ELLAS ueron am adas sern am adas ELLOS ueron am ados sern am ados 57 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 58 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r("(nt(- o ,r(t0rito ,(r8(cto- Ant(co,r(t0rito- o ant(co,a"ado- o ,a"ado ,(r8(cto- o ,r(t0rito ,(r8(cto o ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- o ,a"ado com,'("to ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O he sido am ado haba sido am ado T9 has sido am ado habas sido am ado 3L ha sido am ado haba sido am ado ELLA ha sido am ada haba sido am ada ELLO ha sido am ado haba sido am ado $STED ha sido am ado haba sido am ado 1OSOTRAS hemos sido am adas habamos sido am adas 1OSOTROS hemos sido am ados habamos sido am ados VOSOTRAS habis sido am adas habais sido am adas VOSOTROS habis sido am ados habais sido am ados $STEDES han sido am ados haban sido am ados ELLAS han sido am adas haban sido am adas ELLOS han sido am ados haban sido am ados Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- o ant(,a"ado- o ,r(t0rito Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto ant(rior- o ,a"ado ant(rior Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O hube sido am ado habr sido am ado T9 hubiste sido am ado habrs sido am ado 3L hubo sido am ado habr sido am ado ELLA hubo sido am ada habr sido am ada ELLO hubo sido am ado habr sido am ado $STED hubo sido am ado habr sido am ado 1OSOTRAS hubimos sido am adas habremos sido am adas 1OSOTROS hubimos sido am ados habremos sido am ados VOSOTRAS hubisteis sido am adas habris sido am adas VOSOTROS hubisteis sido am ados habris sido am ados $STEDES hubieron sido am ados habrn sido am ados ELLAS hubieron sido am adas habrn sido am adas ELLOS hubieron sido am ados habrn sido am ados 59 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo ,ot(ncia*- o condiciona* Formas compuestas# o perfectas 5o",r(t0rito- o ,o",a"ado- o Ant(,o",r(t0rito- o ant(,o",a"ado- o modo ,ot(ncia* condiciona* "im,*( o im,(r8(cto- o "im,*(- o modo ,ot(ncia* condiciona* com,'("to- o ,(r8(cto- o com,'("to- o condiciona* condiciona*- o im,(r8(cto- o "im,*( ,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O sera am ado habra sido am ado T9 seras am ado habras sido am ado 3L sera am ado habra sido am ado ELLA sera am ada habra sido am ada ELLO sera am ado habra sido am ado $STED sera am ado habra sido am ado 1OSOTRAS seramos am adas habramos sido am adas 1OSOTROS seramos am ados habramos sido am ados VOSOTRAS serais am adas habrais sido am adas VOSOTROS serais am ados habrais sido am ados $STEDES seran am ados habran sido am ados ELLAS seran am adas habran sido am adas ELLOS seran am ados habran sido am ados Modo S')6'nti/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( 5r(t0rito- o ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado- o ,a"ado im,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O sea am ado uera o uese am ado T9 seas am ado ueras o ueses am ado 3L sea am ado uera o uese am ado ELLA sea am ada uera o uese am ada ELLO sea am ado uera o uese am ado $STED sea am ado uera o uese am ado 1OSOTRAS seamos am adas uramos o usemos am adas 1OSOTROS seamos am ados uramos o usemos am ados VOSOTRAS seis am adas uerais o ueseis am adas VOSOTROS seis am ados uerais o ueseis am ados $STEDES sean am ados ueran o uesen am ados ELLAS sean am adas ueran o uesen am adas ELLOS sean am ados ueran o uesen am ados 60 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo "')6'nti/o Formas simples# o imperfectas F't'ro- o 8't'ro Im,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O uere am ado T9 ueres am ado 3L uere am ado ELLA uere am ada ELLO uere am ado $STED uere am ado 1OSOTRAS uremos am adas 1OSOTROS uremos am ados VOSOTRAS uereis am adas VOSOTROS uereis am ados $STEDES ueren am ados ELLAS ueren am adas ELLOS ueren am ados Modo "')6'nti/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- Ant( ,r("(nt(- o ant(co,r(t0rito- o o ,r(t0rito ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- ,(r8(cto o ,a"ado ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema o raz o base Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O haya sido am ado hubiera o hubiese sido am ado T9 hayas sido am ado hubieras o hubieses sido am ado 3L haya sido am ado hubiera o hubiese sido am ado ELLA haya sido am ada hubiera o hubiese sido am ada ELLO haya sido am ado hubiera o hubiese sido am ado $STED haya sido am ado hubiera o hubiese sido am ado 1OSOTRAS hayamos sido am adas hubiramos o hubisemos sido am adas 1OSOTROS hayamos sido am ados hubiramos o hubisemos sido am ados VOSOTRAS hayis sido am adas hubierais o hubieseis sido am adas VOSOTROS hayis sido am ados hubierais o hubieseis sido am ados $STEDES hayan sido am ados hubieran o hubiesen sido am ados ELLAS hayan sido am adas hubieran o hubiesen sido am adas ELLOS hayan sido am ados hubieran o hubiesen sido am ados 61 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo "')6'nti/o Formas compuestas# o perfectas Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O hubiere sido am ado T9 hubieres sido am ado 3L hubiere sido am ado ELLA hubiere sido am ada ELLO hubiere sido am ado $STED hubiere sido am ado 1OSOTRAS hubiremos sido am adas 1OSOTROS hubiremos sido am ados VOSOTRAS hubiereis sido am adas VOSOTROS hubiereis sido am ados $STEDES hubieren sido am ados ELLAS hubieren sido am adas ELLOS hubieren sido am ados Modo im,(rati/o 5r("(nt( Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O soy am ado T9 s am ado 3L sea am ado ELLA sea am ada ELLO sea am ado $STED sea am ado 1OSOTRAS seamos am adas 1OSOTROS seamos am ados VOSOTRAS sed am adas VOSOTROS sed am ados $STEDES sean am ados ELLAS sean am adas ELLOS sean am ados 62 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 1 conu!aci"n pronominal Verbo: Amar Modo in8initi/o- o 8orma" no ,(r"ona*("- o /(r)oid("- o d(ri/ado" /(r)a*(" Formas simples o imperfectas Formas compuestas o perfectas Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical terminacin In8initi/o am arse In8initi/o haberse am ado G(r'ndio am ndose G(r'ndio habindose am ado 5artici,io !"o existe# Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( Co,r(t0rito- o co,a"ado- ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado o im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( am o am aba T9 t( am as am abas 3L "( am a am aba ELLA "( am a am aba ELLO "( am a am aba $STED "( am a am aba 1OSOTRAS no" am amos am bamos 1OSOTROS no" am amos am bamos VOSOTRAS o" am is am abais VOSOTROS o" am is am abais $STEDES "( am an am aban ELLAS "( am an am aban ELLOS "( am an am aban Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r(t0rito- o ,r(t0rito ind(8inido- o ,r(t0rito F't'ro im,(r8(cto- o 8't'ro ,(r8(cto "im,*(- o ,a"ado ind(8inido- o ,a"ado Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( am am ar T9 t( am aste am ars 3L "( am am ar ELLA "( am am ar ELLO "( am am ar $STED "( am am ar 1OSOTRAS no" am amos am aremos 1OSOTROS no" am amos am aremos VOSOTRAS o" am asteis am aris VOSOTROS o" am asteis am aris 63 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO $STEDES "( am aron am arn ELLAS "( am aron am arn ELLOS "( am aron am arn 64 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r("(nt(- o ,r(t0rito ,(r8(cto- Ant(co,r(t0rito- o ant(co,a"ado- o ,a"ado ,(r8(cto- o ,r(t0rito ,(r8(cto o ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- o ,a"ado com,'("to ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( he am ado haba am ado T9 t( has am ado habas am ado 3L "( ha am ado haba am ado ELLA "( ha am ado haba am ado ELLO "( ha am ado haba am ado $STED "( ha am ado haba am ado 1OSOTRAS no" hemos am ado habamos am ado 1OSOTROS no" hemos am ado habamos am ado VOSOTRAS o" habis am ado habais am ado VOSOTROS o" habis am ado habais am ado $STEDES "( han am ado haban am ado ELLAS "( han am ado haban am ado ELLOS "( han am ado haban am ado Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- o ant(,a"ado- o ,r(t0rito Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto ant(rior- o ,a"ado ant(rior Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( hube am ado habr am ado T9 t( hubiste am ado habrs am ado 3L "( hubo am ado habr am ado ELLA "( hubo am ado habr am ado ELLO "( hubo am ado habr am ado $STED "( hubo am ado habr am ado 1OSOTRAS no" hubimos am ado habremos am ado 1OSOTROS no" hubimos am ado habremos am ado VOSOTRAS o" hubisteis am ado habris am ado VOSOTROS o" hubisteis am ado habris am ado $STEDES "( hubieron am ado habrn am ado ELLAS "( hubieron am ado habrn am ado ELLOS "( hubieron am ado habrn am ado 65 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo ,ot(ncia*- o condiciona* Formas compuestas# o perfectas 5o",r(t0rito- o ,o",a"ado- o Ant(,o",r(t0rito- o ant(,o",a"ado- modo ,ot(ncia* condiciona* "im,*( o im,(r8(cto- o "im,*(- o o modo ,ot(ncia* condiciona* com,'("to- o ,(r8(cto- o com,'("to- o condiciona* ,(r8(cto condiciona*- o im,(r8(cto- o "im,*( Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( am ara habra am ado T9 t( am aras habras am ado 3L "( am ara habra am ado ELLA "( am ara habra am ado ELLO "( am ara habra am ado $STED "( am ara habra am ado 1OSOTRAS no" am aramos habramos am ado 1OSOTROS no" am aramos habramos am ado VOSOTRAS o" am arais habrais am ado VOSOTROS o" am arais habrais am ado $STEDES "( am aran habran am ado ELLAS "( am aran habran am ado ELLOS "( am aran habran am ado Modo S')6'nti/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( 5r(t0rito- o ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado- o ,a"ado im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( am e am ara o ase T9 t( am es am aras o ases 3L "( am e am ara o ase ELLA "( am e am ara o ase ELLO "( am e am ara o ase $STED "( am e am ara o ase 1OSOTRAS no" am emos am ramos o semos 1OSOTROS no" am emos am ramos o semos VOSOTRAS o" am is am arais o aseis VOSOTROS o" am is am arais o aseis $STEDES "( am en am aran o asen ELLAS "( am en am aran o asen ELLOS "( am en am aran o asen 66 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo "')6'nti/o Formas simples# o imperfectas F't'ro- o 8't'ro im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O m( am are T9 t( am ares 3L "( am are ELLA "( am are ELLO "( am are $STED "( am are 1OSOTRAS no" am remos 1OSOTROS no" am remos VOSOTRAS o" am areis VOSOTROS o" am areis $STEDES "( am aren ELLAS "( am aren ELLOS "( am aren Modo "')6'nti/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- Ant( ,r("(nt(- o ant(co,r(t0rito- o o ,r(t0rito ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- ,(r8(cto o ,a"ado ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema o raz o base Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( haya am ado hubiera o hubiese am ado T9 t( hayas am ado hubieras o hubieses am ado 3L "( haya am ado hubiera o hubiese am ado ELLA "( haya am ado hubiera o hubiese am ado ELLO "( haya am ado hubiera o hubiese am ado $STED "( haya am ado hubiera o hubiese am ado 1OSOTRAS no" hayamos am ado hubiramos o hubisemos am ado 1OSOTROS no" hayamos am ado hubiramos o hubisemos am ado VOSOTRAS o" hayis am ado hubierais o hubieseis am ado VOSOTROS o" hayis am ado hubierais o hubieseis am ado $STEDES "( hayan am ado hubieran o hubiesen am ado ELLAS "( hayan am ado hubieran o hubiesen am ado ELLOS "( hayan am ado hubieran o hubiesen am ado 67 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo "')6'nti/o Formas compuestas# o perfectas Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O m( hubiere am ado T9 t( hubieres am ado 3L "( hubiere am ado ELLA "( hubiere am ado ELLO "( hubiere am ado $STED "( hubiere am ado 1OSOTRAS no" hubiremos am ado 1OSOTROS no" hubiremos am ado VOSOTRAS o" hubiereis am ado VOSOTROS o" hubiereis am ado $STEDES "( hubieren am ado ELLAS "( hubieren am ado ELLOS "( hubieren am ado Modo im,(rati/o 5r("(nt( Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O am ome T9 am ate 3L am ese ELLA am ese ELLO am ese $STED am ese 1OSOTRAS am monos 1OSOTROS am monos VOSOTRAS am aos VOSOTROS am aos $STEDES am ense ELLAS am ense ELLOS am ense 68 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 69 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO CON!"ACIONES RE"LAR, #ASI$A, % #RONOMINAL 33.- 2 CONJUGACIN ER SIGNIFICADO DEL VERBO T(6(r: (!) "ormar la tela con la trama # urdimbre \\ $acer labor de punto \\ %ntrela&ar 'ilos, cordones o espartos para (ormar telas, trencillas, esteras, etctera \\ "ormar ciertos animales articulados sus telas # capullos \\ %n sentido (i)urado, componer, ordenar met*dicamente al)una cosa + Discurrir, maquinar + ,ru&ar o me&clar ordenadamente ciertas cosa; como los la&os # las cabriolas en la dan&a, etctera + -ntri)ar, enredar Formas simples o imperfectas Formas compuestas o perfectas Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical terminacin In8initi/o te$ er In8initi/o haber te$ ido G(r'ndio te$ iendo G(r'ndio habiendo te$ ido 5artici,io te$ ido % conu!aci"n re!ular Verbo: %e$er Modo in8initi/o- o 8orma" no ,(r"ona*("- o /(r)oid("- o d(ri/ado" /(r)a*(" 70 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 71 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r(t0rito- o ,r(t0rito ind(8inido- o ,r(t0rito F't'ro im,(r8(cto- o 8't'ro ,(r8(cto "im,*(- o ,a"ado ind(8inido- o ,a"ado7 Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O te$ te$ er T9 te$ iste te$ ers 3L te$ i te$ er ELLA te$ i te$ er ELLO te$ i te$ er $STED te$ i te$ er 1OSOTRAS te$ imos te$ eremos 1OSOTROS te$ imos te$ eremos VOSOTRAS te$ isteis te$ eris VOSOTROS te$ isteis te$ eris $STEDES te$ ieron te$ ern ELLAS te$ ieron te$ ern ELLOS te$ ieron te$ ern Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( Co,r(t0rito- o co,a"ado- ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado im,(r8(cto o im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O te$ o te$ a T9 te$ es te$ as 3L te$ e te$ a ELLA te$ e te$ a ELLO te$ e te$ a $STED te$ e te$ a 1OSOTRAS te$ emos te$ amos 1OSOTROS te$ emos te$ amos VOSOTRAS te$ is te$ ais VOSOTROS te$ is te$ ais $STEDES te$ en te$ an ELLAS te$ en te$ an ELLOS te$ en te$ an 72 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 73 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- o ant(,a"ado- o ,r(t0rito Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto ant(rior- o ,a"ado ant(rior Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O hube te$ ido habr te$ ido T9 hubiste te$ ido habrs te$ ido 3L hubo te$ ido habr te$ ido ELLA hubo te$ ido habr te$ ido ELLO hubo te$ ido habr te$ ido $STED hubo te$ ido habr te$ ido 1OSOTRAS hubimos te$ ido habremos te$ ido 1OSOTROS hubimos te$ ido habremos te$ ido VOSOTRAS hubisteis te$ ido habris te$ ido VOSOTROS hubisteis te$ ido habris te$ ido $STEDES hubieron te$ ido habrn te$ ido ELLAS hubieron te$ ido habrn te$ ido ELLOS hubieron te$ ido habrn te$ ido Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r("(nt(- o ,r(t0rito ,(r8(cto- Ant(co,r(t0rito- o ant(co,a"ado- o ,a"ado ,(r8(cto- o ,r(t0rito ,(r8(cto o ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- o ,a"ado com,'("to ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O he te$ ido haba te$ ido T9 has te$ ido habas te$ ido 3L ha te$ ido haba te$ ido ELLA ha te$ ido haba te$ ido ELLO ha te$ ido haba te$ ido $STED ha te$ ido haba te$ ido 1OSOTRAS hemos te$ ido habamos te$ ido 1OSOTROS hemos te$ ido habamos te$ ido VOSOTRAS habis te$ ido habais te$ ido VOSOTROS habis te$ ido habais te$ ido $STEDES han te$ ido haban te$ ido ELLAS han te$ ido haban te$ ido ELLOS han te$ ido haban te$ ido 74 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo ,ot(ncia*- o condiciona* Formas compuestas# o perfectas 5o",r(t0rito- o ,o",a"ado- o modo ,ot(ncia* condiciona* "im,*( o im,(r8(cto- o "im,*(- o condiciona*- o im,(r8(cto- o "im,*( Ant(,o",r(t0rito- o ant(,o",a"ado- o modo ,ot(ncia* condiciona* com,'("to- o ,(r8(cto- o com,'("to- o condiciona* ,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O te$ era habra te$ ido T9 te$ eras habras te$ ido 3L te$ era habra te$ ido ELLA te$ era habra te$ ido ELLO te$ era habra te$ ido $STED te$ era habra te$ ido 1OSOTRAS te$ eramos habramos te$ ido 1OSOTROS te$ eramos habramos te$ ido VOSOTRAS te$ erais habrais te$ ido VOSOTROS te$ erais habrais te$ ido $STEDES te$ eran habran te$ ido ELLAS te$ eran habran te$ ido ELLOS te$ eran habran te$ ido 75 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo S')6'nti/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( 5r(t0rito- o ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado- o ,a"ado im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O te$ a te$ iera o iese T9 te$ as te$ ieras o ieses 3L te$ a te$ iera o iese ELLA te$ a te$ iera o iese ELLO te$ a te$ iera o iese $STED te$ a te$ iera o iese 1OSOTRAS te$ amos te$ iramos o isemos 1OSOTROS te$ amos te$ iramos o isemos VOSOTRAS te$ is te$ ierais o ieseis VOSOTROS te$ is te$ ierais o ieseis $STEDES te$ an te$ ieran o iesen ELLAS te$ an te$ ieran o iesen ELLOS te$ an te$ ieran o iesen Modo "')6'nti/o Formas simples# o imperfectas F't'ro- o 8't'ro Im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O te$ iere T9 te$ ieres 3L te$ iere ELLA te$ iere ELLO te$ iere $STED te$ iere 1OSOTRAS te$ iremos 1OSOTROS te$ iremos VOSOTRAS te$ iereis VOSOTROS te$ iereis $STEDES te$ ieren ELLAS te$ ieren ELLOS te$ ieren 76 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 77 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo "')6'nti/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- Ant( ,r("(nt(- o ant(co,r(t0rito- o o ,r(t0rito ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- ,(r8(cto o ,a"ado ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema o raz o base Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O haya te$ ido hubiera o hubiese te$ ido T9 hayas te$ ido hubieras o hubieses te$ ido 3L haya te$ ido hubiera o hubiese te$ ido ELLA haya te$ ido hubiera o hubiese te$ ido ELLO haya te$ ido hubiera o hubiese te$ ido $STED haya te$ ido hubiera o hubiese te$ ido 1OSOTRAS hayamos te$ ido hubiramos o hubisemos te$ ido 1OSOTROS hayamos te$ ido hubiramos o hubisemos te$ ido OSOTRAS hayis te$ ido hubierais o hubieseis te$ ido VOSOTROS hayis te$ ido hubierais o hubieseis te$ ido $STEDES hayan te$ ido hubieran o hubiesen te$ ido ELLAS hayan te$ ido hubieran o hubiesen te$ ido ELLOS hayan te$ ido hubieran o hubiesen te$ ido Modo "')6'nti/o Formas compuestas# o perfectas Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O hubiere te$ ido T9 hubieres te$ ido 3L hubiere te$ ido ELLA hubiere te$ ido ELLO hubiere te$ ido $STED hubiere te$ ido 1OSOTRAS hubiremos te$ ido 1OSOTROS hubiremos te$ ido VOSOTRAS hubiereis te$ ido VOSOTROS hubiereis te$ ido $STEDES hubieren te$ ido ELLAS hubieren te$ ido ELLOS hubieren te$ ido 78 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Formas simples o imperfectas Formas compuestas o perfectas Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin In8initi/o ser te$ ido In8initi/o haber sido te$ ido G(r'ndio siendo te$ ido G(r'ndio habiendo sido te$ ido 5artici,io sido te$ ido Modo im,(rati/o 5r("(nt( Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O te$ o T9 te$ e 3L te$ a ELLA te$ a ELLO te$ a $STED te$ a 1OSOTRAS te$ amos 1OSOTROS te$ amos VOSOTRAS te$ ed VOSOTROS te$ ed $STEDES te$ an ELLAS te$ an ELLOS te$ an % conu!aci"n pasi$a Verbo: %e$er Modo in8initi/o- o 8orma" no ,(r"ona*("- o /(r)oid("- o d(ri/ado" /(r)a*(" 79 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 80 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas Presente &o'retrito, o co'asado, 'retrito im'erecto, o 'asado o im'erecto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O soy te$ ido era te$ ido T9 eres te$ ido eras te$ ido 3L es te$ ido era te$ ido ELLA es te$ ida era te$ ida ELLO es te$ ido era te$ ido $STED es te$ ido era te$ ido 1OSOTRAS somos te$ idas ramos te$ idas 1OSOTROS somos te$ idos ramos te$ idos VOSOTRAS sois te$ idas erais te$ idas VOSOTROS sois te$ idos erais te$ idos $STEDES son te$ idos eran te$ idos ELLAS son te$ idas eran te$ idas ELLOS son te$ idos eran te$ idos Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r(t0rito- o ,r(t0rito ind(8inido- o ,r(t0rito F't'ro im,(r8(cto- o 8't'ro ,(r8(cto "im,*(- o ,a"ado ind(8inido- o ,a"ado Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O ui te$ ido ser te$ ido T9 uiste te$ ido sers te$ ido 3L ue te$ ido ser te$ ido ELLA ue te$ ida ser te$ ida ELLO ue te$ ido ser te$ ido $STED ue te$ ido ser te$ ido 1OSOTRAS uimos te$ idas seremos te$ idas 1OSOTROS uimos te$ idos seremos te$ idos VOSOTRAS uisteis te$ idas seris te$ idas VOSOTROS uisteis te$ idos seris te$ idos $STEDES ueron te$ idos sern te$ idos ELLAS ueron te$ idas sern te$ idas ELLOS ueron te$ idos sern te$ idos 81 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 82 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r("(nt(- o ,r(t0rito ,(r8(cto- Ant(co,r(t0rito- o ant(co,a"ado- o ,a"ado ,(r8(cto- o ,r(t0rito ,(r8(cto o ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- o ,a"ado com,'("to ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O he sido te$ ido haba sido te$ ido 9 has sido te$ ido habas sido te$ ido 3L ha sido te$ ido haba sido te$ ido ELLA ha sido te$ ida haba sido te$ ida ELLO ha sido te$ ido haba sido te$ ido $STED ha sido te$ ido haba sido te$ ido 1OSOTRAS hemos sido te$ idas habamos sido te$ idas 1OSOTROS hemos sido te$ idos habamos sido te$ idos VOSOTRAS habis sido te$ idas habais sido te$ idas VOSOTROS habis sido te$ idos habais sido te$ idos $STEDES han sido te$ idos haban sido te$ idos ELLAS han sido te$ idas haban sido te$ idas ELLOS han sido te$ idos haban sido te$ idos Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- o ant(,a"ado- o ,r(t0rito Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto ant(rior- o ,a"ado ant(rior Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O hube sido te$ ido habr sido te$ ido T9 hubiste sido te$ ido habrs sido te$ ido 3L hubo sido te$ ido habr sido te$ ido ELLA hubo sido te$ ida habr sido te$ ida ELLO hubo sido te$ ido habr sido te$ ido $STED hubo sido te$ ido habr sido te$ ido 1OSOTRAS hubimos sido te$ idas habremos sido te$ idas 1OSOTROS hubimos sido te$ idos habremos sido te$ idos VOSOTRAS hubisteis sido te$ idas habris sido te$ idas VOSOTROS hubisteis sido te$ idos habris sido te$ idos $STEDES hubieron sido te$ idos habrn sido te$ idos ELLAS hubieron sido te$ idas habrn sido te$ idas ELLOS hubieron sido te$ idos habrn sido te$ idos 83 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO
Modo ,ot(ncia*- o condiciona* Formas compuestas# o perfectas 5o",r(t0rito- o ,o",a"ado- o modo ,ot(ncia* condiciona* "im,*( o im,(r8(cto- o "im,*(- o condiciona*- o im,(r8(cto- o "im,*( Ant(,o",r(t0rito- o ant(,o",a"ado- o modo ,ot(ncia* condiciona* com,'("to- o ,(r8(cto- o com,'("to- o condiciona* ,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O sera te$ ido habra sido te$ ido T9 seras te$ ido habras sido te$ ido 3L sera te$ ido habra sido te$ ido ELLA sera te$ ida habra sido te$ ida ELLO sera te$ ido habra sido te$ ido $STED sera te$ ido habra sido te$ ido 1OSOTRAS seramos te$ idas habramos sido te$ idas 1OSOTROS seramos te$ idos habramos sido te$ idos VOSOTRAS serais te$ idas habrais sido te$ idas VOSOTROS serais te$ idos habrais sido te$ idos $STEDES seran te$ idos habran sido te$ idos ELLAS seran te$ idas habran sido te$ idas ELLOS seran te$ idos habran sido te$ idos Modo S')6'nti/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( 5r(t0rito- o ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado- o ,a"ado im,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O sea te$ ido uera o uese te$ ido T9 seas te$ ido ueras o ueses te$ ido 3L sea te$ ido uera o uese te$ ido ELLA sea te$ ida uera o uese te$ ida ELLO sea te$ ido uera o uese te$ ido $STED sea te$ ido uera o uese te$ ido 1OSOTRAS seamos te$ idas uramos o usemos te$ idas 1OSOTROS seamos te$ idos uramos o usemos te$ idos VOSOTRAS seis te$ idas uerais o ueseis te$ idas VOSOTROS seis te$ idos uerais o ueseis te$ idos $STEDES sean te$ idos ueran o uesen te$ idos ELLAS sean te$ idas ueran o uesen te$ idas ELLOS sean te$ idos ueran o uesen te$ idos 84 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo "')6'nti/o Formas simples# o imperfectas F't'ro- o 8't'ro Im,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O uere te$ ido T9 ueres te$ ido 3L uere te$ ido ELLA uere te$ ida ELLO uere te$ ido $STED uere te$ ido 1OSOTRAS uremos te$ idas 1OSOTROS uremos te$ idos VOSOTRAS uereis te$ idas VOSOTROS uereis te$ idos $STEDES ueren te$ idos ELLAS ueren te$ idas ELLOS ueren te$ idos Modo "')6'nti/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- Ant( ,r("(nt(- o ant(co,r(t0rito- o o ,r(t0rito ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- ,(r8(cto o ,a"ado ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema o raz o base Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O haya sido te$ ido hubiera o hubiese sido te$ ido T9 hayas sido te$ ido hubieras o hubieses sido te$ ido 3L haya sido te$ ido hubiera o hubiese sido te$ ido ELLA haya sido te$ ida hubiera o hubiese sido te$ ida ELLO haya sido te$ ido hubiera o hubiese sido te$ ido $STED haya sido te$ ido hubiera o hubiese sido te$ ido 1OSOTRAS hayamos sido te$ idas hubiramos o hubisemos sido te$ idas 1OSOTROS hayamos sido te$ idos hubiramos o hubisemos sido te$ idos VOSOTRAS hayis sido te$ idas hubierais o hubieseis sido te$ idas VOSOTROS hayis sido te$ idos hubierais o hubieseis sido te$ idos $STEDES hayan sido te$ idos hubieran o hubiesen sido te$ idos ELLAS hayan sido te$ idas hubieran o hubiesen sido te$ idas ELLOS hayan sido te$ idos hubieran o hubiesen sido te$ idos 85 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo "')6'nti/o Formas compuestas, o perfectas Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O hubiere sido te$ ido T9 hubieres sido te$ ido 3L hubiere sido te$ ido ELLA hubiere sido te$ ida ELLO hubiere sido te$ ido $STED hubiere sido te$ ido 1OSOTRAS hubiremos sido te$ idas 1OSOTROS hubiremos sido te$ idos VOSOTRAS hubiereis sido te$ idas VOSOTROS hubiereis sido te$ idos $STEDES hubieren sido te$ idos ELLAS hubieren sido te$ idas ELLOS hubieren sido te$ idos Modo im,(rati/o 5r("(nt( Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O soy te$ ido T9 s te$ ido 3L sea te$ ido ELLA sea te$ ida ELLO sea te$ ido $STED sea te$ ido 1OSOTRAS seamos te$ idas 1OSOTROS seamos te$ idos VOSOTRAS sed te$ idas VOSOTROS sed te$ idos $STEDES sean te$ idos ELLAS sean te$ idas ELLOS sean te$ idos 86 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 87 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO % conu!aci"n pronominal Verbo: %e$er Modo in8initi/o- o 8orma" no ,(r"ona*("- o /(r)oid("- o d(ri/ado" /(r)a*(" Formas simples o imperfectas Formas compuestas o perfectas Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical terminacin In8initi/o te$ erse In8initi/o haberse te$ ido G(r'ndio te$ indose G(r'ndio habindose te$ ido 5artici,io !"o existe# Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( Co,r(t0rito- o co,a"ado- ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( te$ o te$ a T9 t( te$ es te$ as 3L "( te$ e te$ a ELLA "( te$ e te$ a ELLO "( te$ e te$ a $STED "( te$ e te$ a 1OSOTRAS no" te$ emos te$ amos 1OSOTROS no" te$ emos te$ amos VOSOTRAS o" te$ is te$ ais VOSOTROS o" te$ is te$ ais $STEDES "( te$ en te$ an ELLAS "( te$ en te$ an ELLOS "( te$ en te$ an Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r(t0rito- o ,r(t0rito ind(8inido- o ,r(t0rito F't'ro im,(r8(cto- o 8't'ro ,(r8(cto "im,*(- o ,a"ado ind(8inido- o ,a"ado Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( te$ te$ er T9 t( te$ iste te$ ers 3L "( te$ i te$ er ELLA "( te$ i te$ er ELLO "( te$ i te$ er $STED "( te$ i te$ er 1OSOTRAS no" te$ imos te$ eremos 1OSOTROS no" te$ imos te$ eremos VOSOTRAS o" te$ isteis te$ eris VOSOTROS o" te$ isteis te$ eris $STEDES "( te$ iron te$ ern ELLAS "( te$ iron te$ ern 88 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO ELLOS "( te$ iron te$ ern 89 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r("(nt(- o ,r(t0rito ,(r8(cto- Ant(co,r(t0rito- o ant(co,a"ado- o ,a"ado ,(r8(cto- o ,r(t0rito ,(r8(cto o ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- o ,a"ado com,'("to ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( he te$ ido haba te$ ido T9 t( has te$ ido habas te$ ido 3L "( ha te$ ido haba te$ ido ELLA "( ha te$ ido haba te$ ido ELLO "( ha te$ ido haba te$ ido $STED "( ha te$ ido haba te$ ido 1OSOTRAS no" hemos te$ ido habamos te$ ido 1OSOTROS no" hemos te$ ido habamos te$ ido VOSOTRAS o" habis te$ ido habais te$ ido VOSOTROS o" habis te$ ido habais te$ ido $STEDES "( han te$ ido haban te$ ido ELLAS "( han te$ ido haban te$ ido ELLOS "( han te$ ido haban te$ ido Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- o ant(,a"ado- o ,r(t0rito Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto ant(rior- o ,a"ado ant(rior Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( hube te$ ido habr te$ ido T9 t( hubiste te$ ido habrs te$ ido 3L "( hubo te$ ido habr te$ ido ELLA "( hubo te$ ido habr te$ ido ELLO "( hubo te$ ido habr te$ ido $STED "( hubo te$ ido habr te$ ido 1OSOTRAS no" hubimos te$ ido habremos te$ ido 1OSOTROS no" hubimos te$ ido habremos te$ ido VOSOTRAS o" hubisteis te$ ido habris te$ ido VOSOTROS o" hubisteis te$ ido habris te$ ido $STEDES "( hubieron te$ ido habrn te$ ido ELLAS "( hubieron te$ ido habrn te$ ido ELLOS "( hubieron te$ ido habrn te$ ido 90 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo ,ot(ncia*- o condiciona* Formas compuestas# o perfectas 5o",r(t0rito- o ,o",a"ado- o Ant(,o",r(t0rito- o ant(,o",a"ado- modo ,ot(ncia* condiciona* "im,*( o im,(r8(cto- o "im,*(- o o modo ,ot(ncia* condiciona* com,'("to- o ,(r8(cto- o com,'("to- o condiciona* condiciona*- o im,(r8(cto- o "im,*( ,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( te$ era habra te$ ido T9 t( te$ eras habras te$ ido 3L "( te$ era habra te$ ido ELLA "( te$ era habra te$ ido ELLO "( te$ era habra te$ ido $STED "( te$ era habra te$ ido 1OSOTRAS no" te$ eramos habramos te$ ido 1OSOTROS no" te$ eramos habramos te$ ido VOSOTRAS o" te$ erais habrais te$ ido VOSOTROS o" te$ erais habrais te$ ido $STEDES "( te$ eran habran te$ ido ELLAS "( te$ eran habran te$ ido ELLOS "( te$ eran habran te$ ido
Modo S')6'nti/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( 5r(t0rito- o ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado- o ,a"ado im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( te$ a te$ iera o iese T9 t( te$ as te$ ieras o ieses 3L "( te$ a te$ iera o iese ELLA "( te$ a te$ iera o iese ELLO "( te$ a te$ iera o iese $STED "( te$ a te$ iera o iese 1OSOTRAS no" te$ amos te$ iramos o isemos 1OSOTROS no" te$ amos te$ iramos o isemos VOSOTRAS o" te$ ais te$ ierais o ieseis VOSOTROS o" te$ ais te$ ierais o ieseis $STEDES "( te$ an te$ ieran o iesen ELLAS "( te$ an te$ ieran o iesen ELLOS "( te$ an te$ ieran o iesen 91 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo "')6'nti/o Formas simples# o imperfectas F't'ro- o 8't'ro Im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O m( te$ iere T9 t( te$ ieres 3L "( te$ iere ELLA "( te$ iere ELLO "( te$ iere $STED "( te$ iere 1OSOTRAS no" te$ iremos 1OSOTROS no" te$ iremos VOSOTRAS o" te$ iereis VOSOTROS o" te$ iereis $STEDES "( te$ ieren ELLAS "( te$ ieren ELLOS "( te$ ieren Modo "')6'nti/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- Ant( ,r("(nt(- o ant(co,r(t0rito- o o ,r(t0rito ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- ,(r8(cto o ,a"ado ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema o raz o base Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( haya te$ ido hubiera o hubiese te$ ido T9 t( hayas te$ ido hubieras o hubieses te$ ido 3L "( haya te$ ido hubiera o hubiese te$ ido ELLA "( haya te$ ido hubiera o hubiese te$ ido ELLO "( haya te$ ido hubiera o hubiese te$ ido $STED "( haya te$ ido hubiera o hubiese te$ ido 1OSOTRAS no" hayamos te$ ido hubiramos o hubisemos te$ ido 1OSOTROS no" hayamos te$ ido hubiramos o hubisemos te$ ido VOSOTRAS o" hayis te$ ido hubierais o hubieseis te$ ido VOSOTROS o" hayis te$ ido hubierais o hubieseis te$ ido $STEDES "( hayan te$ ido hubieran o hubiesen te$ ido ELLAS "( hayan te$ ido hubieran o hubiesen te$ ido ELLOS "( hayan te$ ido hubieran o hubiesen te$ ido 92 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo "')6'nti/o Formas compuestas, o perfectas Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O m( hubiere te$ ido T9 t( hubieres te$ ido 3L "( hubiere te$ ido ELLA "( hubiere te$ ido ELLO "( hubiere te$ ido $STED "( hubiere te$ ido 1OSOTRAS no" hubiremos te$ ido 1OSOTROS no" hubiremos te$ ido VOSOTRAS o" hubiereis te$ ido VOSOTROS o" hubiereis te$ ido $STEDES "( hubieren te$ ido ELLAS "( hubieren te$ ido ELLOS "( hubieren te$ ido Modo im,(rati/o 5r("(nt( Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O te$ ome T9 te$ ete 3L te$ ase ELLA te$ ase ELLO te$ ase $STED te$ ase 1OSOTRAS te$ monos 1OSOTROS te$ monos VOSOTRAS te$ eos VOSOTROS te$ eos $STEDES te$ anse ELLAS te$ anse ELLOS te$ anse 93 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO
CON!"ACIONES RE"LAR, #ASI$A, % #RONOMINAL 34.- 3 CONJUGACIN IR SIGNIFICADO DEL VERBO Vi/ir: (.) /esquir, tener 0ida \\ Durar con 0ida \\ Durar las cosas \\ 1asar # mantener la 0ida; 1edro vive de sus rentas \\ $abitar, morar, residir en un lu)ar o pas \\ %n sentido (i)urado, obrar, proceder o conducirse si)uiendo al)2n modo en las acciones, en cuanto miran a la ra&*n o a la le#, 32ntase con los ad0erbios bien o mal; vivir bien con la 3usticia, vivir mal con los 0ecinos + Durar en la memoria o en la (ama despus de muerto + Acomodarse a las circunstancias para lo)rar con0eniencias; aprender a vivir + %star presente una cosa en la memoria, en la 0oluntad, o en la consideraci*n, # en lo espiritual dcese de la presencia # asistencia particular de Dios por sus inspiraciones \\ %star; vivir tranquilo \\ -nterpretar con toda (idelidad la 0ida de una persona, o representar mu# a lo 0i0o una escena; 4ario saba vivir sus persona3es, est5 mu# bien vivida la escena del nau(ra)io \\ 6/i0a7 inter3ecci*n de ale)ra # aplauso 94 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Formas simples o imperfectas Formas compuestas o perfectas Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical terminacin In8initi/o (i( ir In8initi/o haber (i( ido G(r'ndio (i( iendo G(r'ndio habiendo (i( ido 5artici,io (i( ido & conu!aci"n re!ular Verbo:Vi(ir Modo in8initi/o- o 8orma" no ,(r"ona*("- o /(r)oid("- o d(ri/ado" /(r)a*(" Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( Co,r(t0rito- o co,a"ado- ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado im,(r8(cto o im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O (i( o (i( a T9 (i( es (i( as 3L (i( e (i( a ELLA (i( e (i( a ELLO (i( e (i( a $STED (i( e (i( a 1OSOTRAS (i( imos (i( amos 1OSOTROS (i( imos (i( amos VOSOTRAS (i( s (i( ais VOSOTROS (i( s (i( ais $STEDES (i( en (i( an ELLAS (i( en (i( an ELLOS (i( en (i( an 95 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r(t0rito- o ,r(t0rito ind(8inido- o ,r(t0rito F't'ro im,(r8(cto- o 8't'ro ,(r8(cto "im,*(- o ,a"ado ind(8inido- o ,a"ado
Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O (i( (i( ir T9 (i( iste (i( irs 3L (i( i (i( ir ELLA (i( i (i( ir ELLO (i( i (i( ir $STED (i( i (i( ir 1OSOTRAS (i( imos (i( iremos 1OSOTROS (i( imos (i( iremos VOSOTRAS (i( isteis (i( iris VOSOTROS (i( isteis (i( iris $STEDES (i( ieron (i( irn ELLAS (i( ieron (i( irn ELLOS (i( ieron (i( irn 96 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r("(nt(- o ,r(t0rito ,(r8(cto- Ant(co,r(t0rito- o ant(co,a"ado- o ,a"ado ,(r8(cto- o ,r(t0rito ,(r8(cto o ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- o ,a"ado com,'("to ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O he (i( ido haba (i( ido T9 has (i( ido habas (i( ido 3L ha (i( ido haba (i( ido ELLA ha (i( ido haba (i( ido ELLO ha (i( ido haba (i( ido $STED ha (i( ido haba (i( ido 1OSOTRAS hemos (i( ido habamos (i( ido 1OSOTROS hemos (i( ido habamos (i( ido VOSOTRAS habis (i( ido habais (i( ido VOSOTROS habis (i( ido habais (i( ido $STEDES han (i( ido haban (i( ido ELLAS han (i( ido haban (i( ido ELLOS han (i( ido haban (i( ido Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- o ant(,a"ado- o ,r(t0rito Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto ant(rior- o ,a"ado ant(rior Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O hube (i( ido habr (i( ido T9 hubiste (i( ido habrs (i( ido 3L hubo (i( ido habr (i( ido ELLA hubo (i( ido habr (i( ido ELLO hubo (i( ido habr (i( ido $STED hubo (i( ido habr (i( ido 1OSOTRAS hubimos (i( ido habremos (i( ido 1OSOTROS hubimos (i( ido habremos (i( ido VOSOTRAS hubisteis (i( ido habris (i( ido VOSOTROS hubisteis (i( ido habris (i( ido $STEDES hubieron (i( ido habrn (i( ido ELLAS hubieron (i( ido habrn (i( ido ELLOS hubieron (i( ido habrn (i( ido 97 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo ,ot(ncia*- o condiciona* Formas compuestas# o perfectas 5o",r(t0rito- o ,o",a"ado- o modo ,ot(ncia* condiciona* "im,*( o im,(r8(cto- o "im,*(- o condiciona*- o im,(r8(cto- o "im,*( Ant(,o",r(t0rito- o ant(,o",a"ado- o modo ,ot(ncia* condiciona* com,'("to- o ,(r8(cto- o com,'("to- o condiciona* ,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O (i( ira habra (i( ido T9 (i( iras habras (i( ido 3L (i( ira habra (i( ido ELLA (i( ira habra (i( ido ELLO (i( ira habra (i( ido $STED (i( ira habra (i( ido 1OSOTRAS (i( iramos habramos (i( ido 1OSOTROS (i( iramos habramos (i( ido VOSOTRAS (i( irais habrais (i( ido VOSOTROS (i( irais habrais (i( ido $STEDES (i( iran habran (i( ido ELLAS (i( iran habran (i( ido ELLOS (i( iran habran (i( ido 98 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo S')6'nti/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( 5r(t0rito- o ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado- o ,a"ado im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O (i( a (i( iera o iese T9 (i( as (i( ieras o ieses 3L (i( a (i( iera o iese ELLA (i( a (i( iera o iese ELLO (i( a (i( iera o iese $STED (i( a (i( iera o iese 1OSOTRAS (i( amos (i( iramos o isemos 1OSOTROS (i( amos (i( iramos o isemos VOSOTRAS (i( is (i( ierais o ieseis VOSOTROS (i( is (i( ierais o ieseis $STEDES (i( an (i( ieran o iesen ELLAS (i( an (i( ieran o iesen ELLOS (i( an (i( ieran o iesen Modo "')6'nti/o Formas simples# o imperfectas F't'ro- o 8't'ro Im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O (i( iere T9 (i( ieres 3L (i( iere ELLA (i( iere ELLO (i( iere $STED (i( iere 1OSOTRAS (i( iremos 1OSOTROS (i( iremos VOSOTRAS (i( iereis VOSOTROS (i( iereis $STEDES (i( ieren ELLAS (i( ieren ELLOS (i( ieren 99 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 100 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo im,(rati/o 5r("(nt( Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O (i(
o T9 (i(
e 3L (i(
a ELLA (i( a ELLO (i( a $STED (i( a 1OSOTRAS (i( amos 1OSOTROS (i( amos Modo "')6'nti/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- Ant( ,r("(nt(- o ant(co,r(t0rito- o o ,r(t0rito ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- ,(r8(cto o ,a"ado ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema o raz o base Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O haya (i( ido hubiera o hubiese (i( ido T9 hayas (i( ido hubieras o hubieses (i( ido 3L haya (i( ido hubiera o hubiese (i( ido ELLA haya (i( ido hubiera o hubiese (i( ido ELLO haya (i( ido hubiera o hubiese (i( ido $STED haya (i( ido hubiera o hubiese (i( ido 1OSOTRAS hayamos (i( ido hubiramos o hubisemos (i( ido 1OSOTROS hayamos (i( ido hubiramos o hubisemos (i( ido VOSOTRAS hayis (i( ido hubierais o hubieseis (i( ido VOSOTROS hayis (i( ido hubierais o hubieseis (i( ido $STEDES hayan (i( ido hubieran o hubiesen (i( ido ELLAS hayan (i( ido hubieran o hubiesen (i( ido ELLOS hayan (i( ido hubieran o hubiesen (i( ido Modo "')6'nti/o Formas compuestas# o perfectas Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O hubiere (i( ido T9 hubieres (i( ido 3L hubiere (i( ido ELLA hubiere (i( ido ELLO hubiere (i( ido $STED hubiere (i( ido 1OSOTRAS hubiremos (i( ido 1OSOTROS hubiremos (i( ido VOSOTRAS hubiereis (i( ido VOSOTROS hubiereis (i( ido $STEDES hubieren (i( ido ELLAS hubieren (i( ido ELLOS hubieren (i( ido 101 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO VOSOTRAS (i( id VOSOTROS (i( id $STEDES (i( an ELLAS (i( an ELLOS (i( an & conu!aci"n pasi$a Verbo: Vi(ir Modo in8initi/o- o 8orma" no ,(r"ona*("- o /(r)oid("- o d(ri/ado" /(r)a*(" Formas simples o imperfectas Formas compuestas o perfectas Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin In8initi/o ser (i( ido In8initi/o haber sido (i( ido G(r'ndio siendo (i( ido G(r'ndio habiendo sido (i( ido 5artici,io sido (i( ido Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( Co,r(t0rito- o co,a"ado- ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado- o im,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O soy (i( ido era (i( ido T9 eres (i( )do eras (i( ido 3L es (i( ido era (i( ido ELLA es (i( ida era (i( ida ELLO es (i( ido era (i( ido $STED es (i( ido era (i( ido 102 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 1OSOTRAS somos (i( idas ramos (i( idas 1OSOTROS somos (i( idos ramos (i( idos VOSOTRAS sois (i( idas erais (i( idas VOSOTROS sois (i( idos erais (i( idos $STEDES son (i( idos eran (i( idos ELLAS son (i( idas eran (i( idas ELLOS son (i( idos eran (i( idos Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r(t0rito- o ,r(t0rito ind(8inido- o ,r(t0rito F't'ro im,(r8(cto- o 8't'ro ,(r8(cto "im,*(- o ,a"ado ind(8inido- o ,a"ado Pronombres Auxiliar Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O ui (i( ido ser (i( ido T9 uiste (i( ido sers (i( ido 3L ue (i( ido ser (i( ido ELLA ue (i( ida ser (i( ida ELLO ue (i( ido ser (i( ido $STED ue (i( ido ser (i( ido 1OSOTRAS uimos (i( idas seremos (i( idas 1OSOTROS uimos (i( idos seremos (i( idos VOSOTRAS uisteis (i( idas seris (i( idas VOSOTROS uisteis (i( idos seris (i( idos $STEDES ueron (i( idos sern (i( idos ELLAS ueron (i( idas sern (i( idas ELLOS ueron (i( idos sern (i( idos 103 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r("(nt(- o ,r(t0rito ,(r8(cto- Ant(co,r(t0rito- o ant(co,a"ado- o ,a"ado ,(r8(cto- o ,r(t0rito ,(r8(cto o ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- o ,a"ado com,'("to ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O he sido (i( ido haba sido (i( ido T9 has sido (i( ido habas sido (i( ido 3L ha sido (i( ido haba sido (i( ido ELLA ha sido (i( ida haba sido (i( ida ELLO ha sido (i( ido haba sido (i( ido $STED ha sido (i( ido haba sido (i( ido 1OSOTRAS hemos sido (i( idas habamos sido (i( idas 1OSOTROS hemos sido (i( idos habamos sido (i( idos VOSOTRAS habis sido (i( idas habais sido (i( idas VOSOTROS habis sido (i( idos habais sido (i( idos $STEDES han sido (i( idos haban sido (i( idos ELLAS han sido (i( idas haban sido (i( idas ELLOS han sido (i( idos haban sido (i( idos Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- o ant(,a"ado- o ,r(t0rito Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto ant(rior- o ,a"ado ant(rior Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O hube sido (i( ido habr sido (i( ido T9 hubiste sido (i( ido habrs sido (i( ido 3L hubo sido (i( ido habr sido (i( ido ELLA hubo sido (i( ida habr sido (i( ida ELLO hubo sido (i( ido habr sido (i( ido $STED hubo sido (i( ido habr sido (i( ido 1OSOTRAS hubimos sido (i( idas habremos sido (i( idas 1OSOTROS hubimos sido (i( idos habremos sido (i( idos VOSOTRAS hubisteis sido (i( idas habris sido (i( idas VOSOTROS hubisteis sido (i( idos habris sido (i( idos $STEDES hubieron sido (i( idos habrn sido (i( idos ELLAS hubieron sido (i( idas habrn sido (i( idas ELLOS hubieron sido (i( idos habrn sido (i( idos 104 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo ,ot(ncia*- o condiciona* Formas compuestas# o perfectas 5o",r(t0rito- o ,o",a"ado- o modo ,ot(ncia* condiciona* "im,*( o im,(r8(cto- o "im,*(- o condiciona*- o im,(r8(cto- o "im,*( Ant(,o",r(t0rito- o ant(,o",a"ado- o modo ,ot(ncia* condiciona* com,'("to- o ,(r8(cto- o com,'("to- o condiciona* ,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O sera (i( ido habra sido (i( ido T9 seras (i( ido *abras sido (i( ido 3L sera (i( ido habra sido (i( ido ELLA sera (i( ida habra sido (i( ida ELLO sera (i( ido habra sido (i( ido $STED sera (i( ido habra sido (i( ido 1OSOTRAS seramos (i( idas habramos sido (i( idas 1OSOTROS seramos (i( idos habramos sido (i( idos VOSOTRAS serais (i( idas habrais sido (i( idas VOSOTROS serais (i( idos habrais sido (i( idos $STEDES seran (i( idos habran sido (i( idos ELLAS seran (i( idas habran sido (i( idas ELLOS seran (i( idos habran sido (i( idos Modo S')6'nti/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( 5r(t0rito- o ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado- o ,a"ado im,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o, semantema, o radical terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O sea (i( ido uera o uese (i( ido T9 seas (i( ido ueras o ueses (i( ido 3L sea (i( ido uera o uese (i( ido ELLA sea (i( ida uera o uese (i( ida ELLO sea (i( ido uera o uese (i( ido $STED sea (i( ido uera o uese (i( ido 1OSOTRaS somos (i( idas uramos o usemos (i( idas 1OSOTROS somos (i( idos uramos o usemos (i( idos VOSOTRAS seis (i( idas uerais o ueseis (i( idas VOSOTROS seis (i( idos uerais o ueseis (i( idos $STEDES sean (i( idos ueran o uesen (i( idos ELLAS sean (i( idas ueran o uesen (i( idas ELLOS sean (i( idos ueran o uesen (i( idos 105 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo "')6'nti/o Formas simples# o imperfectas F't'ro- o 8't'ro Im,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O uere (i( ido T9 ueres (i( ido 3L uere (i( ido ELLA uere (i( ida ELLO uere (i( ido $STED uere (i( ido 1OSOTRAS uremos (i( idas 1OSOTROS uremos (i( idos VOSOTRAS uereis (i( idas VOSOTROS uereis (i( idos $STEDES ueren (i( idos ELLAS ueren (i( idas ELLOS ueren (i( idos Modo "')6'nti/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- Ant( ,r("(nt(- o ant(co,r(t0rito- o o ,r(t0rito ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- ,(r8(cto o ,a"ado ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema o raz o base Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O haya sido (i( ido hubiera o hubiese sido (i( ido T9 hayas sido (i( ido hubieras o hubieses sido (i( ido 3L haya sido (i( ido hubiera o hubiese sido (i( ido ELLA haya sido (i( ida hubiera o hubiese sido (i( ida ELLO haya sido (i( ido hubiera o hubiese sido (i( ido $STED haya sido (i( ido hubiera o hubiese sido (i( ido 1OSOTRAS hayamos sido (i( idas hubiramos o hubisemos sido (i( idas 1OSOTROS hayamos sido (i( idos hubiramos o hubisemos sido (i( idos VOSOTRAS hayis sido (i( idas hubierais o hubieseis sido (i( idas VOSOTROS hayis sido (i( idos hubierais o hubieseis sido (i( idos $STEDES hayan sido (i( idos hubieran o hubiesen sido (i( idos ELLAS hayan sido (i( idas hubieran o hubiesen sido (i( idas ELLOS hayan sido (i( idos hubieran o hubiesen sido (i( idos 106 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo "')6'nti/o Formas compuestas# o perfectas Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O hubiere sido (i( ido T9 hubieres sido (i( ido 3L hubiere sido (i( ido ELLA hubiere sido (i( ida ELLO hubiere sido (i( ido $STED hubiere sido (i( ido 1OSOTRAS hubiremos sido (i( idas 1OSOTROS hubiremos sido (i( idos VOSOTRAS hubiereis sido (i( idas VOSOTROS hubiereis sido (i( idos $STEDES hubieren sido (i( idos ELLAS hubieren sido (i( idas ELLOS hubieren sido (i( idos Modo im,(rati/o 5r("(nt( Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O soy (i( ido T9 s (i( ido 3L sea (i( ido ELLA sea (i( ida ELLO sea (i( ido $STED sea (i( ido 1OSOTRAS seamos (i( idas 1OSOTROS seamos (i( idos VOSOTRAS sed (i( idas VOSOTROS sed (i( idos $STEDES sean (i( idos ELLAS sean (i( idas ELLOS sean (i( idos 107 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 108 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO & conu!aci"n pronominal Verbo: Partir Modo in8initi/o- o 8orma" no ,(r"ona*("- o /(r)oid("- o d(ri/ado" /(r)a*(" Formas simples o imperfectas Formas compuestas o perfectas Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical terminacin In8initi/o (i( irse In8initi/o haberse (i( ido G(r'ndio (i( indose G(r'ndio habindose (i( ido 5artici,io !"o existe# Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( Co,r(t0rito- o co,a"ado- ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( (i( o (i( a T9 t( (i( es (i( as 3L "( (i( e (i( a ELLA "( (i( e (i( a ELLO "( (i( e (i( a $STED "( (i( e (i( a 1OSOTRAS no" (i( imos (i( amos 1OSOTROS no" (i( imos (i( amos VOSOTRAS o" (i( s (i( ais VOSOTROS o" (i( s (i( ais $STEDES "( (i( en (i( an ELLAS "( (i( en (i( an ELLOS "( (i( en (i( an Modo indicati/o Formas simples# o imperfectas 5r(t0rito- o ,r(t0rito ind(8inido- o ,r(t0rito ,(r8(cto "im,*(- o ,a"ado ind(8inido- o ,a"ado F't'ro im,(r8(cto- o 8't'ro Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( (i( (i( ier T9 t( (i( iste (i( iers 3L "( (i( i (i( ier ELLA "( (i( i (i( ier ELLO "( (i( i (i( ier $STED "( (i( i (i( ier 1OSOTRAS no" (i( imos (i( iremos 1OSOTROS no" (i( imos (i( iremos VOSOTRAS o" (i( isteis (i( ieris VOSOTROS o" (i( isteis (i( ieris $STEDES "( (i( iron (i( iern ELLAS "( (i( iron (i( iern ELLOS "( (i( iron (i( iern 109 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 110 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r("(nt(- o ,r(t0rito ,(r8(cto- Ant(co,r(t0rito- o ant(co,a"ado- o ,a"ado ,(r8(cto- o ,r(t0rito ,(r8(cto o ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- o ,a"ado com,'("to ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( he (i( ido haba (i( ido T9 t( has (i( ido habas (i( ido 3L "( ha (i( ido haba (i( ido ELLA "( ha (i( ido haba (i( ido ELLO "( ha (i( ido haba (i( ido $STED "( ha (i( ido haba (i( ido 1OSOTRAS no" hemos (i( ido habamos (i( ido 1OSOTROS no" hemos (i( ido habamos (i( ido VOSOTRAS o" habis (i( ido habais (i( ido VOSOTROS o" habis (i( ido habais (i( ido $STEDES "( han (i( ido haban (i( ido ELLAS "( han (i( ido haban (i( ido ELLOS "( han (i( ido haban (i( ido Modo indicati/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- o ant(,a"ado- o ,r(t0rito Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto ant(rior- o ,a"ado ant(rior Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( hube (i( ido habr (i( ido T9 t( hubiste (i( ido habrs (i( ido 3L "( hubo (i( ido habr (i( ido ELLA "( hubo (i( ido habr (i( ido ELLO "( hubo (i( ido habr (i( ido $STED "( hubo (i( ido habr (i( ido 1OSOTRAS no" hubimos (i( ido habremos (i( ido 1OSOTROS no" hubimos (i( ido habremos (i( ido VOSOTRAS o" hubisteis (i( ido habris (i( ido VOSOTROS o" hubisteis (i( ido habris (i( ido $STEDES "( hubieron (i( ido habrn (i( ido ELLAS "( hubieron (i( ido habrn (i( ido ELLOS "( hubieron (i( ido habrn (i( ido 111 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo ,ot(ncia*- o condiciona* Formas compuestas# o perfectas 5o",r(t0rito- o ,o",a"ado- o modo ,ot(ncia* condiciona* "im,*( o im,(r8(cto- o "im,*(- o condiciona*- o im,(r8(cto- o "im,*( Ant(,o",r(t0rito- o ant(,o",a"ado- o modo ,ot(ncia* condiciona* com,'("to- o ,(r8(cto- o com,'("to- o condiciona* ,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( (i( ira habra (i( ido T9 t( (i( iras habras (i( ido 3L "( (i( ira habra (i( ido ELLA "( (i( ira habra (i( ido ELLO "( (i( ira habra (i( ido $STED "( (i( ira habra (i( ido 1OSOTRAS no" (i( iramos habramos (i( ido 1OSOTROS no" (i( iramos habramos (i( ido VOSOTRAS o" (i( irais habrais (i( ido VOSOTROS o" (i( irais habrais (i( ido $STEDES "( (i( iran habran (i( ido ELLAS "( (i( iran habran (i( ido ELLOS "( (i( iran habran (i( ido Modo S')6'nti/o Formas simples# o imperfectas 5r("(nt( 5r(t0rito- o ,r(t0rito im,(r8(cto- o ,a"ado- o ,a"ado im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( (i( a (i( iera o iese T9 t( (i( as (i( ieras o ieses 3L "( (i( a (i( iera o iese ELLA "( (i( a (i( iera o iese ELLO "( (i( a (i( iera o iese $STED "( (i( a (i( iera o iese 1OSOTRAS no" (i( amos (i( iramos o isemos 1OSOTROS no" (i( amos (i( iramos o isemos VOSOTRAS o" (i( is (i( ierais o ieseis VOSOTROS o" (i( is (i( ierais o ieseis $STEDES "( (i( an (i( ieran o iesen ELLAS "( (i( an (i( ieran o iesen ELLOS "( (i( an (i( ieran o iesen 112 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo "')6'nti/o Formas simples# o imperfectas F't'ro- o 8't'ro Im,(r8(cto Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O m( (i( iere T9 t( (i( ieres 3L "( (i( iere ELLA "( (i( iere ELLO "( (i( iere $STED "( (i( iere 1OSOTRAS no" (i( iremos 1OSOTROS no" (i( iremos VOSOTRAS o" (i( iereis VOSOTROS o" (i( iereis $STEDES "( (i( ieren ELLAS "( (i( ieren ELLOS "( (i( ieren Modo "')6'nti/o Formas compuestas# o perfectas Ant(,r(t0rito- Ant( ,r("(nt(- o ant(co,r(t0rito- o o ,r(t0rito ,r(t0rito ,*'"c'am,(r8(cto- ,(r8(cto o ,a"ado ,*'"c'am,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema o raz o base Desinencia, o gramema, Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema o radical o terminacin o semantema, o radical o terminacin 2O m( haya (i( ido hubiera o hubiese (i( ido T9 t( hayas (i( ido hubieras o hubieses (i( ido 3L "( haya (i( ido hubiera o hubiese (i( ido ELLA "( haya (i( ido hubiera o hubiese (i( ido ELLO "( haya (i( ido hubiera o hubiese (i( ido $STED "( haya (i( ido hubiera o hubiese (i( ido 1OSOTRAS no" hayamos (i( ido hubiramos o hubisemos (i( ido 1OSOTROS no" hayamos (i( ido hubiramos o hubisemos (i( ido VOSOTRAS o" hayis (i( ido hubierais o hubieseis (i( ido VOSOTROS o" hayis (i( ido hubierais o hubieseis (i( ido $STEDES "( hayan (i( ido hubieran o hubiesen (i( ido ELLAS "( hayan (i( ido hubieran o hubiesen (i( ido ELLOS "( hayan (i( ido hubieran o hubiesen (i( ido 113 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Modo "')6'nti/o Formas compuestas# o perfectas Ant(8't'ro- o 8't'ro ,(r8(cto Pronombres Auxiliares Lexema, o raiz, o base, Desinencia, o gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O m( hubiere (i( ido T9 t( hubieres (i( ido 3L "( hubiere (i( ido ELLA "( hubiere (i( ido ELLO "( hubiere (i( ido $STED "( hubiere (i( ido 1OSOTRAS no" hubiremos (i( ido 1OSOTROS no" hubiremos (i( ido VOSOTRAS o" hubiereis (i( ido VOSOTROS o" hubiereis (i( ido $STEDES "( hubieren (i( ido ELLAS "( hubieren (i( ido ELLOS "( hubieren (i( ido Modo im,(rati/o 5r("(nt( Pronombres Lexema, o raiz, o base, Desinencia, gramema, o semantema, o radical o terminacin 2O (i( o T9 (i( ete 3L (i( ase ELLA (i( ase ELLO (i( ase $STED (i( ase 1OSOTRAS (i( monos 1OSOTROS (i( monos VOSOTRAS (i( ios VOSOTROS (i( ios $STEDES (i( anse ELLAS (i( anse ELLOS (i( anse 114 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 115 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 35.- NMERO: En el verbo es la forma que toma ste segn que el sujeto sea singular o plural. Hay, por consiguiente, dos nmeros: singular, el caballo corre; y plural, los caballos corren. 36.- PERSONA: Es la forma que toma el verbo segn la persona del sujeto. Las personas son tres Primera, Segunda, y tercera. 116 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO S la accin expresada por el verbo se refere a la persona o personas que hablan, se dice que el verbo est en Primera persona (yo amo; nosotras amamos); s a la persona o personas a quien se habla est en Segunda persona (t amas; vosotras amis; vosotros amis); y s a una o ms personas distintas de las anteriores est en Tercera persona (l ama; ella ama; ello ama; usted ama; ustedes aman; ellas aman; ellos aman). 117 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO PERSONA SINGULAR PLURAL 1 yo. nosotros, nosotras. 2 t. vosotros, vosotras. 3 l, ella, ello, usted. ustedes, ellas, ellos. 37.- ASPECTO: Es un accidente del verbo, es una oposicin perfectivo-durativo que se da por medio de los tiempos pretrito indefnido (o pasado indefnido, o pasado, o pretrito, o pretrito perfecto simple) y en pretrito imperfecto (o pasado imperfecto, o co-pretrito, o co- pasado). Como ejemplo; yo le atentamente; yo lea atentamente. El verbo le indica una accin acabada, terminada en el pasado, aspecto perfectivo o terminativo; el verbo lea expresa una accin no acabada en el pasado, que se contina en el presente (aspecto imperfectivo o durativo). 38.- LA VOZ: La voz, es el accidente que indica si la accin expresada por el verbo la ejecuta o la recibe el sujeto. En el primer caso se llama activa (yo agasajo; yo aplaudo) y en la segunda se llama pasiva (yo soy agasajado; yo soy aplaudido). 118 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Cuando se quiere expresar que la accin ha de recibirla el sujeto hay que recurrir al verbo auxiliar ser y conjugarlo con el participio pasivo del verbo cuya accin se quiere expresar ; esta forma de conjugacin se llama voz pasiva de los verbos. 119 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 39.- LOS MODOS: Expresan las distintas actitudes del hablante, siendo las diversas formas con que se expresa la signifcacin del verbo. Los modos son cinco; cuatro modos personales, que pueden tener sujeto o persona gramatical, y, un modo impersonal. A).- Los pgina modos personales son el indicativo, potencial simple o condicional, subjuntivo, y el imperativo. B).- El modo impersonal est formado por el infnitivo (que es el que se denomina tambin modos verboides o derivados verbales) que es conformado por el gerundio, participio, e infnito. 40.- LOS MODOS PERSONALES: A).- El Modo Indicativo, es el que declara simplemente la accin o el hecho, expresando la idea de una manera real y objetiva, denotando una afrmacin sencilla y absoluta (t comes; yo amo: nosotras tememos, etctera). B).- El Modo Potencial Simple o Condicional, indica como posible la accin o el hecho (yo comera). Denota condicin o necesidad de que se verifque alguna circunstancia (si no llueve , saldremos a pasear) C).- El Modo Subjuntivo, es el que presenta siempre la accin del verbo como subordinada o subjunta respecto de otro verbo que 120 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO ordinariamente expresa negacin, duda, ruego, mandato, permisin o deseo, o como subordinada a otro hecho expreso por otro modo del verbo, necesita juntarse a otro verbo para tener signifcacin determinada y cabal (yo comiera; ellas desean que coma). D.- El Modo Imperativo, es el que muestra dicha accin, denotando mandato, peticin, exhortacin, animacin, consejo, ruego, splica, o disuade (comed vosotras o vosotras comed). 121 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 41.- EL MODO IMPERSONAL: Es el formado por el Infnitivo (o verboides, o derivados verbales) compuesto de gerundio, participio e infnitivo (en sus formas simples y compuestas, o simple o imperfecto). Llamamos derivados verbales o verboides o formas no personales o infnitivo a ciertas especies de nombres y de adverbios que se derivan del verbo y lo imitan en sus construcciones; y son tres: 1.- El Infnitivo (infnitivo simple o imperfecto, o simple y compuesto y simple y perfecto) que termina en ar, er, ir, no expresa nmero, persona, ni tiempo determinado, sin juntarse a otro verbo (odiar, tejer, vivir). 2.- El Gerundio (simple o imperfecto, o simple y compuesto y simple y perfecto) que termina en ando, endo, iendo (odiando, tejiendo, viviendo). 3.- El Participio que termina en ado y en ido (odiado, tejido, vivido). Los dos primeros (infnitivo y gerundio), combinndose con el auxiliar haber, tienen formas compuestas o perfectas. El tercero (participio), con el propio auxiliar haber, forman los tiempos perfecto o compuesto de los verbos. A).- El Modo Infnitivo, que es un verboide comprende la idea de abstracto y adems de verbo, puede ser (sustantivo) nombre (el amar a Dios es justo) de aqu que tambin se le llame forma nominal del verbo. A veces se le subdivide en el infnito propiamente dicho, que denota la signifcacin del verbo como lo hara un substantivo que expresase accin (saltar, correr, tejer, abrir, etctera). 122 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO B).- El Modo Gerundio, que es un verboide, la accin la indica como un adverbio; saltando, midiendo, etctera, (pas trotando; se iba siguiendo, los gerundios trotando y siguiendo no solamente indican la signifcacin del verbo a que pertenecen, sino tambin al modo como se verifca su accin. Este nombre verbal termina en ando cuando pertenece al verbo de la primera conjugacin, y, en ende y en iendo si pertenecen a la segunda y tercera conjugacin (de saltar, saltando; de beber, bebiendo; de salir, saliendo). El gerundio tiene una forma muy simple, que expresa la accin no terminada, y otra compuesta, que la indica como terminada y perfecta (estaba paseando cuando empez a llover; habiendo paseado un rato regres a casa). El gerundio es invariable (el padre estaba cenando; las hijas estaban cenando). Admite la forma de diminutivo (de callando, callandito) y los correspondientes a los verbos arder y hervir se usan en ciertas frases como adjetivos (una sartn de aceite hirviendo). C).- El Participio es un verboide. Este nombre verbal puede ser activo o de presente y pasivo o de pretrito (o pasado, o pretrito indefnido, o pasado indefnido, o pretrito perfecto simple). a).- El activo o de presente signifca accin y termina en ante o ente o iente, segn pertenezca a un verbo de la primera conjugacin o a cualquiera de las otras dos (de odiar, odi ante; de tejer, tej iente; de vivir, viv iente; etctera). b.- El pasivo denota pasin, en sentido gramatical, y cuando es regular acaba en ado, si se pertenece a un verbo de la primera conjugacin, o en ido, si lo es de las otras dos conjugaciones (segunda y tercera) (de casar, cas ado; de traer, tra ido; de salir, sal ido; etctera). 123 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 42.- SON IRREGULARES LOS PARTICIPIOS PASIVOS: 1.- Todos aquellos que no termina en ado o en ido, como los de los verbos abrir, cubrir, decir, escribir, hacer, imprimir, morir, poner, resolver, ver, volver, que respectivamente en el mismos orden son los de abierto, cubierto, dicho, escrito, impreso muerto, puesto, resuelto, visto, vuelto. Los compuestos de estos verbos citados tienen igual regularidad, con, excepcin de bendecir y maldecir que, como en otros varios, tienen dos participios pasivos, uno regular y otro irregular, el primero bendecido y bendito, el segundo maldecido y maldito. 124 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 2.- En otros verbos que presentan la misma particularidad de doble participio se encuentran: abstraer, abstrado y abstracto; atender, atendido y atento; concluir, concluido y concluso; confundir, confundido y confuso; convencer, convencido y convicto; convertir, convertido y converso; corromper, corrompido y corrupto; despertar, despertado y despierto; elegir, elegido y electo; expresar, expresado y expreso; frer, fredo y frito; hartar, hartado y harto; incluir, incluido e incluso; nacer, nacido y nato; poseer, posedo y poseso; prender, prendido y preso; proveer, provedo y provisto; romper, rompido y roto; salvar, salvado y salvo; teir, teido y tinto. 3.- Los participios irregulares se usan solamente como adjetivos y nunca para formar los tiempos compuestos mediante el auxiliar haber, con excepcin de frito, preso y roto, que adems tienen, uso ms frecuente que los regulares (los chicos haban roto las tejas). 4.- Los diminutivos derivados de los participios, a veces, se forman de muerto, muertecito; de frito, fritito; etctera. 43.- LOS TIEMPOS: Se agrupan dentro de los dems modos, indicando la poca o momento: 125 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO <<Pretrito: expresa accin pasada, que se ejecut hace ya un tiempo; el campesino sembr maz; el mecnico arregl su coche; etctera. Presente: expresa acciones que se realizan en este momento; el campesino siembra maz; el mecnico arregla el coche; etctera. Futuro: expresa acciones que se van a realizar; el campesino sembrar maz; el mecnico arreglar el coche; etctera.>> en que se ejecuta o sucede lo que el verbo expresa (se realiza la accin del verbo), y pueden ser simples o compuestos, segn expresen su signifcacin con una palabra (viajo) o con dos o mas palabras (ha viajado; en el camin viaj solo). 126 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Los Tiempos simples de indicativo se llaman: Presente; Pretrito imperfecto o pasado imperfecto o co-pretrito o co- pasado; Pretrito indefnido o pretrito perfecto simple o pretrito o pasado; Futuro o futuro imperfecto. Los Tiempos compuestos de indicativo se llaman: Pretrito perfecto o pasado perfecto o ante-presente o pretrito perfecto compuesto. Ante-co-pretrito o ante-co-pasado o pretrito pluscuamperfecto o pasado pluscuamperfecto. Ante-pretrito o ante-pasado o pretrito anterior o pasado anterior. Futuro perfecto o ante-futuro. Y se forma de los simples del verbo haber seguidos del participio pasivo que se conjuga. 44.- DERIVADOS VERBALES O FORMAS NO PERSONALES O INFINITIVO O VERBOIDES: As se le llama a ciertas especies de nombres y de adverbios que se derivan del verbo y lo imitan en sus construcciones que son tres: 127 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO a.- El Infnitivo (simple o imperfecto, compuesto o perfecto, o infnitivo, o infnitivo compuesto). b.- El Gerundio (simple o imperfecto, compuesto o perfecto, o gerundio, o gerundio compuesto). c.- El Participio, que termina en ado o en ido. d.- El punto a y b (infnitivo y gerundio), combinndose con el auxiliar haber, tiene formas compuestas; el punto c (participio), con el propio auxiliar haber, forman los tiempos compuestos de los verbos. 128 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 45.- CONJUGACIN PERIFRSTICA: Existe una forma de conjugar los verbos que expresa a la vez la idea de obligacin y mandato: En ella se utiliza el verbo haber, seguido de la preposicin de y el infnitivo del verbo que se conjuga (yo he de salir; t habas de haber callado). Tambin puede emplearse el verbo tener con la conjugacin que y el infnitivo del verbo que se conjuga (nosotros tenemos que trabajar; l tena que haber escrito) o el verbo deber (vosotros debis obedecer; ellos deben estudiar). El empleo del verbo deber con la preposicin de indica suposicin en vez de obligacin (Alejandra debera de venir). 46.- EL VERBO Y SUS COMPLEMENTOS: El verbo es la palabra que necesita y admite ms complementos, que pueden serlo los adjetivos, adverbios, modos adverbiales, sustantivos o pronombres, con o sin preposicin; otros verbos en infnitivo o en gerundio, tambin con preposicin o sin ella, y hasta oraciones enteras (la muchacha va descalza; vivo aqu; vendo fores; salgo para Tehuacn; lleg llorando; me gustara que lo vieras). Los complementos del verbo pueden ser directos, indirectos, circunstancial, agente, y, predicativo. 129 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 130 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 47.- EL COMPLEMENTO DIRECTO: Indica sobre quin recae directamente la oracin del verbo transitivo y su caso es el acusativo. La preposicin a se usa con el complemento directo tratndose de nombres propios o de animales o cosas personifcadas (llam a Diego; defende a tu patria; quiero a mi madre; ama a tu prjimo) con nombres propios que no sean de personas o animales y que no lleven el artculo (march a Jalapa). Con los pronombres alguien, nadie, y con uno, otro, todo, ninguno, cualquiera, cuando se refere a personas (no he visto a nadie). Con nombres apelativos de personas o animales que lleven artculo u otro complemento que los determine (llam a la muchacha; he saludado al presidente). Existen algunas excepciones. 48.- EL COMPLEMENTO INDIRECTO: Indica sobre quien recae indirectamente la accin de un verbo cualquiera. Su caso es el dativo (declinacin que hace ofcio de complemento indirecto del verbo). El complemento indirecto o dativo puede llevar precedido la preposicin a o para, excepto cuando sea un pronombre tono. Con 131 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO animal o cosa a quien se refere la accin en el concepto general de dao o provecho (el fro no gusta a todos). La preposicin para indica tambin el complemento indirecto cuando expresa idea de fn, propsito o destino (lo hago para entretenerme; estudio para arquitecto; la gasolina es para el coche). 49.- EL COMPLEMENTO CIRCUNSTANCIAL: Indica el lugar, tiempo, modo, etctera, en que se ejecuta la accin del verbo, siendo en su caso el ablativo. (ablativo); caso de la declinacin que en la oracin desempea el ofcio de complemento circunstancial, expresando cualquiera de las relaciones de procedencia, situacin, modo, instrumento, materia, etctera, lleva casi siempre antepuesta la preposicin con, de, en, sobre, tras; (vengo de Chiapas; lo veo desde la puerta; est en casa; descoll sobre todos; lo hiri con un cuchillo; ech por el atajo) 50.- EL VERBO CONCUERDA CON SUJETO EN NMERO Y PERSONA: 132 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Si se trata de un verbo que se refere a varios sujetos de distinta persona, se pone el verbo en plural, prefriendo la primera persona a la segunda y sta a la tercera ( t y yo cantamos; t y l cantis) 133 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO CAPTULO C 134 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 135 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 51.- SINTAXIS: La sintaxis trata de la combinacin de las palabras en la frase. Los problemas de que se ocupa la sintaxis se referen al orden de las palabras a los fenmenos de reccin (concordancia o rgimen) es decir, la manera en que ciertas palabras imponen a otras variaciones de caso, nmero, gnero-- y por fn, a las principales funciones que las palabras pueden cumplir en la frase 52.- COMPLEMENTOS VERBALES EN SINTAXIS REGULAR: Deben de colocarse despus del verbo, primero el directo, luego el indirecto y por ltimo el circunstancial, pero puede alterarse el orden, siempre que la oracin no pierda claridad. A esta alteracin se le llama hiprbaton (inversin del orden regular en que deben de colocarse las palabras o las oraciones en la frase). Se puede invertir el orden de colocacin de las palabras que expresan ideas de sustancia o de cualidad, pero no el de las que expresan ideas de relacin; stas han de ir delante de la palabra que el entendimiento concibe como segundo trmino de aquella relacin; los complementos del sustantivo, del adjetivo y del verbo pueden colocarse delante de la palabra cuya signifcacin completan, siempre que el cambio de lugar no origine ambigedad (pobre 136 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO mujer; mujer pobre); la colocacin de las oraciones simples en la oracin compuesta es anloga a la de las palabras en la oracin simple (corri tras ella sin descanso; sin descanso corri tras ella; tras ella corri sin descanso; corri sin descanso tras ella; sin descanso tras ella corri; tras ella sin descanso corri.). 53.- SINTAXIS DEL VERBO: En sus modos de indicativo, potencial simple o condicional, subjuntivo, infnitivo o verboides o derivados verbales o formas no verbales (ellos son infnitivo y gerundio simples, imperfecto, perfecto o compuesto), participio, ste ltimo solamente en sus formas simples o imperfectas, imperativo. 54.- SINTAXIS DEL MODO INDICATIVO: A).- El indicativo en el presente expresa, negando o afrmando, una accin o estado en que se verifca o que se est verifcando en el momento en que se habla (yo trabajo; el tiempo pasa). B.- El indicativo en el pretrito imperfecto (o pasado imperfecto, o co-pretrito, o co-pasado) expresa la simultaneidad de dos acciones pasadas (anocheca cuando llegbamos a casa). 137 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO C.- El indicativo en el pretrito indefnido (o pasado indefnido, o pretrito, o pasado, o pretrito perfecto simple) expresa una accin que tuvo lugar en tiempo ya pasado (ayer estuve en su casa). D.- El indicativo en el pretrito anterior (o pasado anterior, o ante-pretrito, o ante-pasado) denota que una accin se realiz inmediatamente antes que otra ya pasada, y se emplea precedido de las locuciones despus que, luego que, as que, no bien, en seguida que, tan pronto como y otras anlogas (as que hubo comido escribi la carta). E.- El indicativo en el futuro (o futuro imperfecto) expresa una accin que se verifcar en tiempo posterior al momento en que se habla (maana lo comprar; dentro de tres das llegar). F.- El indicativo en el ante-co-pretrito (o ante-co-pasado, o pretrito pluscuamperfecto, o pasado pluscuamperfecto) indica una accin que se realiz antes que otra ya pasada (habamos entrado en casa cuando empez a llover). 138 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO G.- El indicativo en el futuro perfecto (o ante-futuro) indica una accin venidera que tendr lugar antes que otra tambin por venir (ya habremos cenado cuando pase la cabalgata). H.- EL indicativo en el pretrito perfecto (o pasado perfecto, o ante-presente, o pretrito perfecto compuesto) indica que la accin o atributo es anterior al acto de la palabra, es decir, al presente; pero que conserva relacin estrecha con algo que todava existe (he cantado; estuvo ayer en la ciudad, pero se ha vuelto hoy al campo). 55.- SINTAXIS DEL MODO POTENCIAL O CONDICIONAL: A.- El potencial simple o condicional simple (o simple, o imperfecto, o pos-pretrito, o pos-pasado, o modo potencial condicional simple) indica la posibilidad de que se verifque una accin, ya en el momento en que se habla, haya antes o haya despus (yo comprara eso, pero es muy caro; maana me ira al campo de buena gana; en aquella ocasin tendra unos diez aos). B.- El potencial compuesto (o perfecto, o compuesto, o ante-pos- pretrito, o ante-pos-pasado, o modo potencial condicional compuesto, o condicional perfecto) enuncia el hecho como terminado, o la posibilidad de que se verifque en tiempo futuro, pero anterior a la realizacin de otro hecho (cre que cuando llegsemos ya haban recibido el obsequio). A veces la posibilidad tambin se indica mediante el futuro imperfecto (sern las diez). 139 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 140 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 56.- SINTAXIS DEL MODO SUBJUNTIVO: A.- En el modo subjuntivo los tiempos corresponden en oraciones subordinadas (o subjuntas) a los de indicativo y a los del potencial simple o condicional, pero estas expresan la accin como objetiva y real, y los del subjuntivo como subjetiva (no me parece que haya dormido; no me pareci que durmiera; no me pareca que hubiese dormido; no me pareci que durmiese; no me pareci que hubiera dormido). B.- El modo indicativo o potencial, es el que declara simplemente la accin o el hecho (me parece que duerme o dormir; me parece que ha dormido; o habr dormido; me pareci que dorma; me pareci que dormira o habra dormido). C.- Las dos formas de pretrito imperfecto o pasado imperfecto (o pretrito, o pasado) del modo subjuntivo, no son enteramente equivalentes; la forma terminada en ra equivale a la terminada en a del potencial simple en oraciones aseverativas (aquellas en que se afrma o niega la realidad o la posibilidad de un hecho), y en la apdosis (<<proposicin en que se completa el sentido de otra proposicin condicional llamada prtasis: si quieres =prtasis= me marchar =apdosis=>>) de las oraciones condicionales (yo comiera o comera, esas frutas si estuviesen menos verdes; el huerto podra o pudiera, tener ms rboles); y equivale a la terminacin se en oraciones subordinadas que llevan el verbo en subjetivo y en la prtasis de las condicionales (me alegrara que viniera o viniese, tu hermano; si luchara o luchase, vencera). D.- El futuro imperfecto o futuro se usa, aunque poco, en oraciones condicionales de condicin posible, y expresa la accin como no terminada y como contingente, referida al presente o al futuro (si viniere a verte algn amigo, ensale el cuadro). 141 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO E.- El futuro perfecto o ante-futuro es menos usado, expresa una accin terminada y se emplea en oraciones temporales y condicionales (si cuando t llegues ya la hubiera vendido, no le censures). 142 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 57.- SINTAXIS DEL MODO INFINITIVO: A.- El modo infnitivo (o verboides, o derivados verbales, o formas no personales) es la forma substantiva del verbo y equivale a un substantivo que exprese la accin del mismo verbo. Por ello puede desempear en la oracin dos ofcios: el de nombre substantivo y el de verbo. B.- El infnitivo como nombre o substantivo puede llevar artculo (el saber no ocupa lugar) y estar determinado por un adjetivo (andar tanto en un da es asombroso) u otro nombre (el ladrar del perro). Desempea tambin los mismos ofcios que el substantivo, o sea; sujeto (el mentir es vergonzoso); predicado nominal (la vida es morir un poco); complemento determinado (difcil de imitar); complemento directo (deseo nadar); complemento indirecto (un regalo para festejar) y cualquier complemento circunstancial. C.- El infnitivo como verbo puede tener sujeto y complementos, pero se diferencia del verbo propiamente dicho en que no denota ni tiempo, ni nmero, ni persona; estos accidentes los indica el verbo que lo acompaa (amar a Dios; comer con apetito). D.- El infnitivo como complemento directo se construye sin preposicin con los verbos que denotan percepcin sensible o intelectual y con los que expresan actos de voluntad (la oigo rer; lo siento palpitar; te prohbo salir). E.- El infnitivo como complemento indirecto se construye con las preposiciones a, de, por, (voy a embarcar; le obligaron a saltar; lucharon para defender sus vidas; terminaron por subir). 143 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO F.- El infnitivo como complemento circunstancial se construye siempre con preposicin (marcho a todo correr; salieron antes de amanecer; llegaron despus de salir nosotros). 144 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 58.- SINTAXIS DEL MODO GERUNDIO: A.- El modo gerundio que es un verboide, puede tener los mismos complementos que su verbo (iba corriendo por el jardn; iba corriendo a su casa; iba corriendo con unos amigos). Generalmente se refere al sujeto o al complemento directo del verbo principal (la nia estaba jugando; hallamos a tu hijo durmiendo) y puede referirse a un nombre, sujeto o complemento de la oracin a que pertenece o a otro que no conforme parte de ella (los caballos pasaban corriendo; con tiempo tan horrible, vosotros lo estis viendo, no podemos salir). B.- Con los verbos andar, estar, ir, quedar, seguir, venir, y refrindose al sujeto, expresa la accin temporal o duracin a que alude la signifcacin del gerundio con ms precisin que el tiempo simple del verbo; as, en la frase estaba pasando gente, la duracin del acto queda mejor expresada que si se dice pasaba gente. C.- Con los dems verbos, sean transitivos o intransitivos, se puede usar el gerundio refrindolo al sujeto de ellos (jugando en la playa, el nio se moj el traje); slo con verbos de comprensin o de representacin, como grabar, pintar, representar, puede el gerundio refrindose al objeto directo (veo una gaviota volando); con verbos refexivos puede referirse tanto al sujeto como al pronombre complemento de aquellos (estbamos admirados oyndole). D,- La signifcacin ms corriente del gerundio es la modal (iba haciendo el payaso; corra el agua formando remolinos), pero tambin puede signifcar coincidencia de tiempo o tiempo inmediato anterior, nunca posterior (reinando los reyes Catlicos se descubri Amrica; sacando el dinero, pag lo que deba). 145 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO E.- El gerundio compuesto indica siempre accin ya pasada con respecto del verbo de la oracin principal (baj al jardn y habiendo cerrado la puerta, solt al perro). F.- El gerundio con la preposicin en denota anterioridad inmediata (en terminado este dibujo, saldr contigo). G.- El gerundio precedido del adverbio como, su verdadera acepcin queda atenuada y es equivalente a la locucin como si seguida del pretrito imperfecto de subjuntivo. As la frase las hojas movanse como si estuviesen temblando. Fuera de este caso es galicismo el uso de como con gerundio. 146 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO H.- El modo gerundio expresa idea de causa (saltando, se torci el pie); otras equivale a una oracin concesiva (no es extrao que te hayan premiado, habiendo presentado tan notable obra), o tras una condicional (regando a tiempo salvars la cosecha). I.- El gerundio respecto a su sujeto, debe de construirse de modo que no haya anfbologa (el doble sentido a que pueda darse ms de una interpretacin) para lo cual ambos deben de estar lo ms cerca posible. En vi a tu amiga paseando por el campo, no queda duda de que es la amiga quien paseaba. Pero en paseando por el campo, vi a tu amiga, no sabemos si se refere a yo o a la amiga. J.- En el gerundio, si el sujeto es un pronombre, se pone en la forma nominativa (cuando entrbamos en el desfladero, guiando yo la expedicin, empez a llover); si el gerundio es un compuesto y su sujeto un pronombre personal, no puede colocarse ste entre el auxiliar y el participio (no habiendo l llegado, esperamos hasta la tarde). 59.- SINTAXIS DEL MODO PARTICIPIO: A.- El modo participio pasivo tiene formas distintas para concertar con el nombre a que se refere (el pao teido; la tela teida; los paos teidos; las telas teidas) e indica que la actuacin del verbo se ha efectuado ya o que tendr lugar en el tiempo indicado por el verbo (asunto resuelto; Ramiro est; fue o ser excluido). B.- El modo participio como predicado nominal, concertando con los verbos ser e ir denota la accin del verbo en el tiempo indicado por aquellos (el chico ser castigado; todos los nios iban satisfechos); con el verbo estar y otros intransitivos, como andar, correr, llegar, salir, venir, etctera, denota la accin como verifcada antes del tiempo indicado por tales verbos (la carta est escrita; el nio sala aturdido). 147 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO C.- El participio de los verbos transitivos, usado con el verbo ser, forman la voz pasiva (los nufragos fueron recogidos por unos pescadores). D.- Los verbos intransitivos no admiten voz pasiva, salvo el participio, que toma un valor refexivo (arrepentido que se arrepiente; parecido que se parece; sentido que se siente u ofende fcilmente). Si este participio refexivo se construye con el verbo ser indica que la cualidad verbal es permanente del sujeto y debe de considerarse ms como adjetivo que como participio; pero si se construye con estar y los dems verbos, denota que la cualidad la posee el substantivo solamente en el tiempo 148 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO a que el verbo se refere (la muchacha es comedida; la muhacha esta comedida). E.- Cuando el participio hace de atributo puede suceder que el nombre a que se refere forme o no parte integrante de la oracin en la que se halla relacionado (los rboles plantados al trebolillo formaban largas calles) en este caso el participio se llama conjunto. (la pobre muchacha que, rotas sus ilusiones se desesperaba en su habitacin) en este caso el participio se llama absoluto y denota un hecho que tuvo lugar antes que el expresado por el verbo de la oracin; a veces lleva delante la locucin despus de. F.- En el participio las locuciones formadas por el pretrito pasivo seguido de que y un tiempo de los verbos haber, tener, estar, ser, y ver equivalen a una oracin temporal con despus que o luego que (terminada que tuvo la cosa, equivale a: despus que tuvo terminada la cosa). En tales locuciones el participio concierta con el nombre a que se refere, excepto en los construidos con el verbo haber que toma la forma neutra (reunidos que fueron los materiales necesarios; repartido que hubo su hacienda). G.- Participio activo o de presente: este participio viene a ser un adjetivo verbal, indica accin, y refere la signifcacin de su verbo a un nombre. H.- Cuando el verdadero participio se une al nombre a que se refere sin verbo intermedio (el bosque perteneciente al pueblo, equivale a el bosque que pertenece al pueblo), y admite tambin entonces los mismos complementos que su verbo (perteneciente a su hermano; pertenece a su hermano; condescendiente con todos; condesciende con todos), pero no as cuando se convierte en adjetivo (amante de sus hijos; complaciente con sus amistades; complace a sus amistades). I.- El participio construido como predicado nominal (que tiene nombre, pero no realidad de una cosa, soberana, sueldo, obediente, 149 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO etctera) con el verbo ser, se convierte en adjetivo (el chico no es obediente; su conducta es repugnante ) varios de estos adjetivos fueron convertidos por el uso en substantivos (dependiente, presidente, sirviente, etctera), y algunos tienen formas femeninas (presidenta, sirvienta, etctera). 150 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 60.- SINTAXIS DEL MODO IMPERATIVO: A.-El modo imperativo se usa y tiene siempre nicamente tiempo presente. B.- Expresa mandato, consejo, ruego, o splica, peticin, exhortacin, animacin, etctera (paga a tus acreedores; honra a tus padres, etctera). 61.- LOS VERBOS EN LAS TRES PERSONAS: Los verbos amanecer y anochecer entre otros pueden usarse en las tres personas, pero entonces dejan de ser unipersonales para convertirse en intransitivos (anduvimos toda la noche y amanecimos en Oaxaca). El verbo haber puede usarse con carcter de unipersonal, y entonces la tercera persona de singular del presente de indicativo es ha, cuando denota transcurso de tiempo (dos meses ha que no venimos) y en frases como: no ha lugar a discusiones; en los dems casos es hay (hay seales de buen tiempo). Otros verbos pueden usarse como unipersonales, dando lugar a frases como estas: (puede ser que salga; no se me alcanza; pese a su buen gusto). 151 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 62.- PRONOMBRES PERSONALES: Para la conjugacin de los verbos, se suele utilizar los pronombres personales en lugar de los nombres o sustantivos en singular y plural: En singular: yo primera persona t segunda persona l tercera persona ella tercera persona ello tercera persona usted tercera persona En plural: nosotras primera persona 152 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO nosotros primera persona vosotras segunda persona vosotros tercera persona ustedes tercera persona ellas tercera persona ellos tercera persona CAPTULO 153 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO D 154 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 63.- EL VERBO SE DIVIDE: El verbo como el sustantivo se divide en lexema o raz o radical o base o semantema, y en gramemas o desinencias o terminacin. a).- El verbo siempre tiene un lexema o raz o radical o base o semantema y dos gramemas o desinencias o terminacin. b).- El lexema o raz o radical o base o semantema aporta el signifcado principal. c).- Dos gramemas o desinencias o terminacin, uno de persona y nmero, y otro de tiempo y modo. d).- Estructuracin conjugada en el verbo odiar, tiempo presente: PRONOMBRE LEXEMA O RAZ O GRAMEMA O RADICAL O BASE O DESINENCIAS O SEMANTEMA TERMINACIN Tiempo y persona y Modo nmero
Yo odi o T odi a s l odi a Ella odi a Ello odi a Usted odi a Nosotras odi a mos Nosotros odi a mos Vosotras odi is 155 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Vosotros odi is Ustedes odi a n Ellas odi a n Ellos odi a n 156 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 64.- TEMPOS VERBALES: a).- Los tiempos verbales expresan, con mayor o menor precisin, el modo o la poca en que transcurre la accin verbal. b).- En cuanto a su forma, los tiempos verbales se pueden clasifcar en simples y compuestos. c).- Son simples los tiempos manifestados por una sola forma verbal. d).-Son compuestos los tiempos manifestados por dos formas verbales: 1.- El verbo haber. 2.- El participio del verbo que se trate. e).- Cuando un tiempo verbal expresa su nocin temporal con referencia exclusiva al sujeto, se denomina tiempo absoluto. f).- Cuando la nocin temporal de una forma verbal va referida a otro tiempo verbal se denomina tiempo relativo. 157 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 158 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 65.- DIAGRAMA DE TIEMPOS VERBALES: A.- 1.- Tiempos 1.- Absolutos 1.- Presente / cant. del modo 2.- Pretrito / cant indicativo 1.- Simples 3.- Futuro / cantar y del 2.- Relativo modo 1.- Co-pretrito / cantaba potencial 2.- Pos-pretrito / cantara 1.- Absolutos 1.- Ante-presente / he cantado 2.- Com-- puestos 2.- Relativos 1.- Ante-pretrito / hube cantado 2.- Ante-co-pretrito / haba cantado 3.- Ante-futuro / habr cantado 4.- Ante-pos-pretrito / habra cantado 2.- Tiempos 1.- Presente / cant del modo 1.- Simple 2.- Pretrito / cantara o cantase subjuntivo 3.- Futuro / cantar todos son relativos 2.- Com-- 1.- Ante-presente / haya cantado puestos 2.- Ante-pretrito / hubiera o hubiese cantado 3.- Ante-futuro / hubiere cantado 3.- Modo infnitivo 1.- Simples o 1.- Infnitivo / cantar imperfectos 2.- Gerundio / cantando 3.- Participio / cantando 159 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 2.- Compuestos 1.- Infnitivo / haber cantado o perfectos 2.- Gerundio / habiendo cantado 3.- Participio / habiendo cantado
160 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 66.- LOS TIEMPOS EN LOS MODOS: a).- El modo indicativo, con que se denota afrmacin sencilla y absoluta, constituido por ocho tiempos. b).- El modo potencial o condicional, el que denota posibilidad, constituido por dos tiempos. c).- El modo subjuntivo, el que denota deseo o subordinacin, y generalmente necesita juntarse a otro verbo para tener signifcacin determinada y cabal, constituido por seis tiempos. d.- El modo infnitivo, o verboides o derivados verbales o formas no personales, denota la signifcacin en abstracto y no expresa nmero, persona, ni tiempo determinado sin juntarse a otro verbo. Comprende tres formas, las cuales se comprenden en cinco tiempos, las formas son infnitivo, gerundio y participio. El infnitivo acaba siempre en ar, er, ir, y es la voz que da el nombre a la conjugacin verbal. e).- El modo imperativo, expresa mandato, peticin, exhortacin, animacin, consejo o splica. 161 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 67.- SIGNIFICADO DE LOS TIEMPOS EN LOS MODOS: A.- Indicativo, potencial o condicional, subjuntivo, infnitivo o derivados verbales o verboides o formas no personales, e, imperativo. 162 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 68.- SIGNIFICADO DE LOS TIEMPOS DEL MODO INDICATIVO: A.- En el modo indicativo son ocho los tiempos: 1.- Presente: signifca la coexistencia del atributo con el momento en que proferimos el verbo (canto; la Tierra gira alrededor del Sol). 2.- Co-pretrito, o co-pasado, o pretrito imperfecto, o pasado imperfecto: signifca la coexistencia del atributo con una cosa pasada (cuando volviste ella cantaba). 3.- Pretrito, o pasado, o pretrito indefnido, o pasado indefnido, o pretrito perfecto simple: signifca la anterioridad del atributo al acto de la palabra (odi); es propio el signifcar a veces negacin respecto del presente (Alejandra fue hermosa). 4.- Futuro, o futuro imperfecto: signifca la posteridad del atributo al acto de la palabra (odiar maana). Podemos metafricamente emplear el futuro en vez del presente para expresar incertidumbre, probabilidad, conjetura o sorpresa (Qu horas sern?; Sern las once?; Ser hoy cuando mi hermana regrese?; Ser posible esta infamia?. 5.- Ante-presente, o pretrito perfecto, o pasado perfecto, o pretrito perfecto compuesto: signifca que el atributo es anterior al acto de la palabra, es decir, al presente; pero que conserva relacin estrecha con algo que todava existe (he odiado; estuvo ayer en la ciudad, pero se ha vuelto hoy al campo). 163 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 6.- Ante-co-pretrito, o ante-co-pasado, o pretrito pluscuamperfecto, o pasado pluscuamperfecto: signifca que el atributo es anterior a una cosa pasada, pero mediando entre las dos un intervalo indefnido (haba odiado; los israelitas desobedecieron al Seor, que los haba sacado de la tierra de Egipto), el sacar es anterior al desobedecer, pretrito; pero la desobediencia pudo ocurrir en cuanto los israelitas salieron de la tierra de Egipto, o mucho tiempo 164 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO despus de la salida. Entre ambas naciones media, pues, un intervalo indefnido. 7.- Ante-pretrito, o ante-pasado, o pretrito anterior, o pasado anterior: signifca que el atributo es inmediatamente anterior a una cosa pasada (hube cantado; cuando hubo amanecido, sal), aqu el amanecer se presenta como inmediatamente anterior al salir, que es cosa pasada respecto del momento en que se habla. 8.- Ante-futuro, o futuro perfecto: signifca que el atributo es anterior a una cosa que, respecto del momento en que se habla, es futura (quiz te habr buscado acomodo), el buscar (hallar) es anterior al procurar, que se presenta como una cosa futura. 69.- SIGNIFICADO DE LOS TIEMPOS DEL MODO POTENCIAL O CONDICIONAL: B.- En el modo potencial o condicional son dos los tiempos: 1.- Pos-pretrito, o pos-pasado, o modo potencial condicional simple, o imperfecto, o simple, o condicional: signifca que el atributo es posterior a una cosa pretrita (cantara; odiara; los profetas anunciaron que el Salvador del mundo nacera de una Virgen), advirtase que el nacer es posterior al anuncio, que es una cosa pasada. 165 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 2.- Ante-pos-pretrito, o ante-pos-pasado, o modo potencial condicional compuesto, o perfecto, o compuesto, o condicional perfecto: signifca anterioridad del atributo a una cosa futura respecto de un hecho pasado (habra cantado; habra odiado; me avis que cuando yo volviera ya habra escrito), escribir anterior a volver; volver posterior a avisar; avisar, pretrito. 166 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 70.- SIGNIFICADO DE LOS TIEMPOS DEL MODO SUBJUNTIVO: C.- En el modo subjuntivo son seis los tiempos: 1.- Presente: esta forma equivale, cuanto a tiempo al presente y al futuro de indicativo: PRESENTE DE INDICATIVO (me parece que alguien odia). PRESENTE DE SUBJUNTIVO (no percibo que alguien odie). FUTURO DE INDICATIVO (es seguro que odiar maana). PRESENTE DE SUBJUNTIVO (no creo que maana odie). 2.- Pretrito, o pretrito imperfecto, o pasado, o pasado imperfecto: la signifcacin, por lo que a tiempos se refere, equivale al pretrito, co- pretrito, y pos-pretrito de indicativo: PRETRITO DE INDICATIVO (me dicen que Mario odi ayer). PRETRITO DE SUBJUNTIVO (no se tiene por hecho autntico que Mario odiase u odiara en Tehuacn). CO-PRETRITO DE INDICATIVO (parecime que odiaban en el en el cuarto vecino). PRETRITO DE SUBJUNTIVO (no percib que nadie odiase u odiara en el cuarto vecino). PRETRITO DE INDICATIVO (se anunciaba que al da siguiente odiara Mario). PRETRITO DE SUBJUNTIVO (por improbable se tena que al da siguiente odiara u odiase Mario). 167 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 3.- Futuro, o futuro perfecto: es el tiempo de que nos valemos en la generalidad de los casos, para expresar condicin o hiptesis. De aqu que suele llamrsele condicional o hipottico. Por lo que se refere a tiempo, puede signifcar presente o futuro (odiare; no sabemos quien sea esa buena seora que decs: mostrdnosla; que si ella fuere de tanta hermosura como signifcis, de buena gana y sin apremio alguno confesaremos la verdad <<Cervantes>>), sea y fuere designan un mismo tiempo, y fuere presenta como una hiptesis la hermosura presente de la seora. 168 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 4.- Ante-presente, o pretrito perfecto: equivale en su signifcacin de tiempo al ante-presente y ante-futuro de indicativo: ANTE-PRESENTE DE INDICATIVO: (bien se conoce que ha odiado). ANTE-PRESENTE DE SUBJUNTIVO: (dudo que hay odiado). ANTE-FURTURO DE INDICATIVO: (puedes estar seguro que cuando vuelvas habr odiado ya). ANTE-PRESENTE DE SUBJUNTIVO: (no tengas por seguro de que cuando vuelvas haya odiado ya). 5.- Ante-pretrito, o ante-co-pretrito, o pretrito pluscuamperfecto, o pasado pluscuamperfecto: corresponde al tiempo signifcado por el ante-co-pretrito y ante-pos-pretrito de indicativo: ANTE-CO-PRETRITO DE INDICATIVO (se echaba de ver que haba odiado). ANTE-PRETRITO DE SUBJUNTIVO: (no se echaba de ver que hubiera o hubiese odiado). ANTE-POS-PRETRITO DE INDICATIVO: ( consideraba que cuando volvieras habra odiado ya). ANTE-PRETRITO DE SUBJUNTIVO: (no tena por seguro que cuando volvieras hubiera o hubiese odiado ya). 6.- Ante-futuro, o futuro perfecto: puede signifcar ante-presente, o ante-futuro de subjuntivo (forma condicional hipottica). ANTE-PRESENTE: (si hubiere llegado el correo, abre los paquetes), abrir los paquetes, presente: 169 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO llegar el correo, anterior a dicho presente). ANTE-FUTURO: (si para fnes de la semana entrante hubiere llegado el correo), fnes de la semana entrante, futuro; llegar el correo, anterior a ese futuro. 170 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 71.- SIGNIFICADO DEL MODO INFINITIVO, O DERIVADOS VERBALES, O VERBOIDES, O FORMAS NO PERSONALES: D.- En el modo infnitivo son cinco los tiempos; dos del modo infnitivo, dos del modo gerundio y uno del modo participio: 1.- Infnitivo, o infnitivo simple, o imperfecto que es el sustantivo verbal: expresa presente o futuro; pero no, como el verbo, respecto del momento en que se habla, sino respecto del verbo a que est asociado en la proposicin presente (le veo salir; le vi salir; le ver salir), porque el salir coexiste con el ver; futuro (pienso salir; pens salir; pensar salir), porque aqu el salir es necesariamente posterior al pensar. A.- Precedido de al denota coincidencia de tiempo (le salud al entrar), por lo que se ve que el acto de saludar y de entrar coinciden en un punto. B.- Precedido de la preposicin a denota condicin (a creer lo que asegura Alejandra, el asunto qued arreglado), es decir, admitimos la idea de que el asunto qued arreglado, a condicin de que creamos lo que asegura Alejandra. 2.- Infnitivo compuesto, o perfecto; se forma con el infnitivo de haber y el participio substantivado del verbo que se conjuga (haber amado; haber tejido; haber partido; haber odiado; etctera). Por lo que se refere a tiempo, denota pretrito o ante-futuro. 171 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO A.- Pretrito (no advirti haberse quedado equivocado hasta que se le hizo ver), el acto de equivocarse es anterior al de advertir la equivocacin; (me satisfar haber realizado tan hermoso viaje), el hecho de realizar el viaje, es futuro respecto de la satisfaccin que me cause, la cual, por lo que toca al momento presente es futuro. 3.- Gerundio simple, o imperfecto, o gerundio , en cuanto tiempo expresa coexistencia o anterioridad inmediata, coexistencia (andando los caballeros lo ms de su vida por forestas y despoblados, su ms ordinaria comida sera de viandas rsticas), el andar los caballeros en despoblado, coexiste con el ser su comida de viandas rsticas. Anterioridad inmediata (los caballeros, tendiendo por el suelo unas pieles de ovejas, aderezaron su rstica cena), el tender las pieles precede inmediatamente al aderezar la cena. Esta idea de anterioridad inmediata es la que denota siempre el gerundio cuando se construye con la preposicin en (en llegando t, me marchar yo); el acto de llegar aparece como inmediatamente anterior al de marcharse. A.- Nunca puede el gerundio denotar posteridad. 4.- Gerundio compuesto, o perfecto, se forma con el gerundio del auxiliar haber y el participio substantivo del verbo que se conjuga (habiendo odiado; habiendo temido; habiendo tejido) signifca, por lo que atae a tiempo, anterioridad respecto del verbo con que se construye (habiendo recibido noticias suyas, nos tranquilizamos), el acto de recibir es anterior al de tranquilizarse. 5.- Participio, es un derivado verbal que termina en ado, ido (de compro, comprado; de odiar, odiado; de vendo, vendido; de parto, partido). 172 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO A.- En atencin a las funciones que desempea el participio se le divide en dos clases, substantivado, y adjetivizado. Es substantivado cuando el auxiliar haber forma los tiempos compuestos de los verbos (he odiado; hube escrito; haba dicho). Es adjetivizado cuando se construye con cualquier otro verbo (ser cantado; qued escrito; est dicho). B.- Son regulares los participios si terminan en ado, ido (amado, temido). C.- Son irregulares cuando adoptan otra terminacin to, so, cho (escrito, dicho, impreso). D.- Participio substantivado (expresa la idea cuando el verbo es abstracto), nunca vara de estructura y termina siempre en o (he impreso los libros; he impreso las cartas; he impreso el libro; he impreso la carta). E.- Participio adjetivizado (adjetivo) si toma las terminaciones del adjetivo (fue impreso el libro; fue impresa la carta; fueron impresos los libros; he impreso las cartas). F.- Las relaciones de tiempo indicadas por el participio, ya adjetivo (adjetivizado) ya substantivo (sustantivado), generalmente signifca anterioridad al tiempo del verbo con el cual se construye, cualquiera que sea la relacin de tiempo en que se halle este verbo respecto del acto de la palabra, es decir, respecto del momento que la proferimos: (El palacio est destruido), indica que el hecho de la destruccin ha sido anterior al momento en que se dice; pero es porque se construye con est, que coexiste en ese momento. (El palacio estar destruido antes de poco) seala el hecho de la destruccin como anterior a cierta poca futura, porque estar signifca futuro. 173 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO (El palacio, cuando yo lo visit, estaba destruido), hace mirar ese hecho como anterior a una poca ya pasada, porque estaba denota una poca coexistente con el tiempo de mi visita, que es cosa pasada. 72.- SIGNIFICADO DEL MODO IMPERATIVO: A.- El modo imperativo es de un solo tiempo, ste es un presente, que es el que muestra dicha accin denotando mandato, consejo o splica, pide, exhorta, anima o disuade. B.- Algunos gramticos y la Academia de la Lengua Espaola, han omitido por tradicin el uso de la voz en primera persona en singular del pronombre yo, por lo que por uso y costumbre el automandato, el autoconsejo, o la autosplica, la autopeticin, la autoexhortacin, la autoanimacin o autodisuacin se ha visto como inexistente, sin embargo al existir nosotros no la hemos omitido en ninguna conjugacin. 174 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 73.- TIEMPOS Y MODOS COMPARADOS EN PRESENTE: PRONOMBRE INDICATIVO POTENCIAL SUBJUNTIVO IMPERATIVO Yo odio odiara odie odio T odias odiaras odies odia l odia odiara odie odie Ella odia odiara odie odie Ello odia odiara odie odie Usted odia odiara odie odie Nosotras odiamos odiaramos odiemos odiemos Nosotros odiamos odiaramos odiemos odiemos Vosotras odiis odiarais odiis odiad Vosotros odiis odiarais odiis odiad Ustedes odian odiaran odiaran odien Ellos odian odiaran odiaran odien Ellas odian odiaran odiaran odien. 74.- VERBOS UNIPERSONALES Alborear Chispear Molliznar Tonar Amanecer Chubasquear Molliznear Tronar Anochecer Descampar Nevar Ventar Atardecer Deshelar Neviscar Ventear Atenebrarse Diluviar Obscurecer Ventiscar Atronar Escampar Orvallar Ventisquear Cellisquear Escarchar Oscurecer Centellar Garuar Relampaguear Centellear Granizar Retronar Clarear Helar Rielar Clarecer Lobrefuecer Rutilar 175 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Coruscar Llover Tardecer Chaparrear Lloviznar Tempestear 75.- VERBOS REGULARES CON UN PARTICIPIO IRREGULAR Abrir abierto Licuefacer licuefacto Absolver absuelto Manuscribir manuscrito Adscribir adscrito Morir muerto Cubrir cubierto Poner puesto Decir dicho Prescribir prescrito Describir descrito Proscribir proscrito Descubrir descubierto Pudrir podrido Disolver disuelto Rarefacer rarefacto Encubrir encubierto Reabrir reabrierto Entreabrir entreabrierto Recubrir recubierto Escribir escrito Rescribir rescrito Hacer hecho Resolver resuelto Inscribir inscrito Romper roto
Satisfacer satisfecho Suscribir suscrito Transcribir transcrito Tumefacer tumefacto 176 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Ver visto Volver vuelto A.- Iguales caractersticas tienen los derivados correspondientes (desabrir, antebrir, desabsolver, subabsolver, decribir, anteescribir subescribir, etctera); con la excepcin de bendecir y maldecir que pertenecen a los verbos con dos participios 177 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 76.- VERBOS CON DOS PARTICIPIOS re!ular irre!ular Absorber absorbido absorto Abstraer abstrado abstracto Afigir afigido aficto Ahitar ahitado ahto Atender atendido atento Bendecir bendecido bendito Bienquerer bienquerido bienquisto Circuncidar circuncidado circunciso Compeler compelido compulso Comprimir comprimido compreso Concluir concluido concluso Confesar confesado confeso Confundir confundido confuso Consumir consumido consunto Contundir contundido contuso Convencer convencido convicto Convertir convertido converso Corregir corregido correcto Corromper corrompido corrupto Despertar despertado despierto Desproveer desprovedo desprovisto Difundir difundido difuso Dividir dividido diviso Elegir elegido electo Enjugar enjugado enjuto 178 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 179 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO re!ular irre!ular Excluir excluido excluso Eximir eximido exento Expeler expelido expulso Expresar expresado expreso Extender extendido extenso Extinguir extinguido extinto Fijar fjado fjo Frer fredo frito Hartar hartado harto Imprimir imprimido impreso Incluir includo incluso Incurrir incurrido incurso In8'ndir in8'ndido in8'"o Injertar injertado injerto Insertar insertado inserto Invertir invertido inverso Juntar juntado junto Maldecir maldecido maldito Malquerer malquerido malquisto Manifestar manifestado manifesto Manumitir manumitido manumiso Nacer nacido nato Oprimir oprimido opreso Poseer posedo poseso Prender prendido preso 180 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO re!ular irre!ular Presumir presumido presunto Pretender pretendido pretenso Propender propendido propenso Proveer provedo provisto Recluir recluido recluso Retorcer retorcido retuerto Salpresar salpresado salpreso Salvar salvado salvo Sepelir sepelido sepulto Sepultar sepultado sepulto Sofrer sofredo sofrito Soltar soltado suelto 181 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO re!ular irre!ular S')"tit'ir "')"tit'ido "')"tit'to Sujetar sujetado sujeto Suspender suspendido suspenso Sustituir sustituido sustituto Teir teido tinto Torcer torcido tuerto Torrefactar torrefactado torrefacto 182 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 183 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 77.- VERBOS DEFECTIVOS Ablandir, Arrecir, Asaborir, Buir, Desaterirse, Desmarrirse, Emolir, Estabilir, Establir, Trasgredir Las con$ugaciones irregulares y deecti(as +ue slo se em'lea en tiem'os y 'ersonas +ue en sus desinencias tienen la (ocal i , realizando la omisin en el 'resente de indicati(o y en el 'resente de sub$unti(o, 'or uso de la Academia, 'or razones de uso estructural a+u hacemos 'resencia del uso en todas las tiem'os, ya +ue se cae en el absurdo e incongruencia la negacin del hacer una accin +ue se da en singular como en 'lural, -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, Pero se conu!a como lo in'ica'o en la conu!aci"n () a*olir7 Abarse -ormas no 'ersonales )m'erati(o: 0/ 'ersonas, singular y 'lural Abolir -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, 184 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Acaecer -ormas no 'ersonales y las 2/ 'ersonas singular y 'lural de cada uno de los tiem'os, Acontecer -ormas no 'ersonales y las 2/ 'ersonas singular y 'lural de cada uno de los tiem'os, Adir 1lo las ormas no 'ersonales, Agredir -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, Aguerrir -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, Aplacer -ormas no 'ersonales y las 2/ 'ersonas del singular y 'lural del 'resente y del 'retrito im'erecto de indicati(o, Arrecierse -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, Ataer -ormas no 'ersonales y las 2/ 'ersonas de singular y 'lural de cada uno de los tiem'os Aterirse -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, Balbucir "o se usa en la ./ 'ersona singular del 'resente de 185 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO indicati(o ni en el 'resente de sub$unti(o, Blandir -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, Colorir -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, 186 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Concernir -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: 2/ 'ersonas del singular y 'lural del 'resente y del 'retrito im'erecto, 1ub$unti(o: 2/ 'ersonas del singular y 'lural del 'resente, Denegrir 1lo en las ormas no 'ersonales, Descolorir 1lo el 'artici'io y el ininiti(o, Desguarnir -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, Despavorir -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, Embar -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, Pero se conu!a como lo in'ica'o en la conu!aci"n +, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, Empedernir -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, Garantir -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, G'arnir -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, 187 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 188 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO Incoar -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, Pero se conu!a como amar Incumbir -ormas no 'ersonales y las 2/ 'ersonas del singular y 'lural de cada uno de los tiem'os Manir -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, Polir -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, Preterir -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, Soler )ndicati(o: 'resente, 'retrito 'erecto sim'le y com'uesto 1ub$unti(o: 'resente, Tran"+r(dir -ormas no 'ersonales, )ndicati(o: todos los tiem'os sim'les y com'uesto, del 'resente slo las ./ y 0/ 'ersonas del 'lural, 1ub$unti(o: 'retrito 'erecto, 'retrito 'luscuam'erecto, uturo y uturo 'erecto, )m'erati(o: slo la 0/ 'ersona del 'lural, $"'ca,ir 1lo en las ormas no 'ersonales 189 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 190 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO BIBLIO-RAFIA 191 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 1.- Castellano. Lacau-Rosetti. Editorial Kapelusz. Mara Hortensia Mujica de Lacau, Mavel V. Manacorda de Rosetti. Segunda edicin, Buenos Aires, Argentina, 1978. 2.- Manual de gramtica castellana. Carlos Gonzlez Pea. Editorial Patria, S. A. Cuadragsima edicin, Mxico, D.F. 1981. 3.- Gramtica de la lengua castellana. Real Academia Espaola. 1911. 4.- Gramtica de la lengua castellana. Real Academia Espaola, 1917. 5.- Diccionario de la Conjugacin Castellana. Isaza. 6.- Gramtica Prctica de la Lengua Castellana. Isaza. 7.- M. Menndez y Pelayo. Estudio de la crtica literaria. 8.- Gramtica de don Andrs Bello. 9.- El Mundo de la Gramtica. Ocano Grupo Editorial, S.A. Barcelona, Espaa, 1995. 10.- Tratado de Gramtica. Mario Bulmaro Berruecos Fresnillo. Editorial Inexistencia, S.A. Primera edicin. Tehuacn, Puebla, Mxico, 1998. 11.- Diccionario de Galicismos. Baralt. 12.- Diccionario Ilustrado de la Lengua Espaola. Gran Sopena. Editorial Ramn Sopena, S.A. Barcelona, Espaa, 1980. 13.- Diccionario Latn-Espaol, Espaol-Latn. Julio Pimientel lvarez. Editorial Porra, S.A. Mxico, D.F., 1996. 14.- Diccionario Enciclopdico de las Ciencias del Lenguaje. Oswal Ducrot Tzventan Todoror. Editorial Siglo Veintiuno Editores. Quinta edicin. Mxico, D.F., 1979. 192 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 193 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO INDICE TEM&TICO 194 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 195 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO NDICE TEMTICO
NUMERO TEMA INTRODUCCIN CAPTULO A 1 VERBO 2 LOS VERBOS SE CLASIFICAN 1 3 EL VERBO RIGE 4 LOS PODEMOS ESTUDIAR SINTCTICAMENTE, SEMNTICAMENTE, Y, MORFOLGICAMENTE 5 LOS VERBOS SE CLASIFICAN 2 6 VERBOS TRANSITIVOS 7 VERBOS NEUTROS O INTRANSITIVOS 8 VERBO PRONOMINAL, REFLEXIVO Y REFLEJO 9 UNIPERSONALES O IMPERSONAL 10 VERBOS AUXILIARES 11 EL VERBO AUXILIAR HABER 12 EL VERBO AUXILIAR SER 13 VERBOS REGULARES 14 LOS VERBOS IRREGULARES 15 DE IRREGULARIDAD APARENTE 16 DE LOS VERBOS REGULARES UNOS ALTERAN SU RAZ O RADICAL O LEXEMA O BASE O SEMANTEMA 17 HAY CINCO CLASES DE VERBOS IRREGULARES 18 LAS IRREGULARIDADES DE LOS VERDADERAMENTE IRREGULARES 19 VERBO ADJETIVO 20 VERBO COPULATIVO 196 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 21 VERBOS NO COPULATIVOS 22 VERBO DETERMINADO 23 VERBO DETERMINANTE 24 VERBO FRECUENTATIVO 25 VERBO INCOACTIVO 26 VERBO PRONOMINADO 27 EL VERBO SER 28 EL SUSTANTIVO RIGE A UN VERBO 197 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO NDICE TEMTICO CAPTULO B 29 CONJUGACIN 30 NOMBRE DE LOS TIEMPOS DE LOS MODOS VERBALES 31 VERBOS CONJUGADOS 32 1 CONJUGACIN en AR 33 2 CONJUGACIN en ER 34 3 CONJUGACIN en IR 35 NMERO 36 PERSONA 37 ASPECTO 38 LA VOZ 39 LOS MODOS 40 LOS MODOS PERSONALES 41 EL MODO IMPERSONAL 42 SON IRREGULARES LOS PARTICIPIOS PASIVOS 43 LOS TIEMPOS 44 DERIVADOS VERBALES O FORMAS NO PERSONALES O INFINITIVO O VERBOIDES 45 CONJUCIN PERIFRSTICA 46 EL VERBO Y SUS COMPLEMENTOS 47 EL COMPLEMENTO DIRECTO 48 EL COMPLEMENTO INDIRECTO 49 EL COMPLEMENTO CIRCUNSTANCIAL 50 EL VERBO CONCUERDA CON SUJETO EN NMERO Y PERSONA 198 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO NDICE TEMTICO CAPTULO C 51 SINTAXIS 52 LOS COMPLEMENTOS VERBALES EN SINTAXIS REGULAR 53 SINTAXIS DEL VERBO 54 SINTAXIS DEL MODO INDICATIVO 55 SINTAXIS DEL MODO POTENCIAL O CONDICIONAL 56 SINTAXIS DEL MODO SUBJUNTIVO 57 SINTAXIS DEL MODO INFINITIVO 58 SINTAXIS DEL MODO GERUNDIO 59 SINTAXIS DEL MODO PARTICIPIO 60 SINTAXIS DEL MODO IMPERATIVO 61 LOS VERBOS EN LAS TRES PERSONAS 62 LOS PRONOMBRES PERSONALES CAPTULO D 199 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO 63 EL VERBO SE DIVIDE 64 TIEMPOS VERBALES 65 DIAGRAMA DE TIEMPOS VERBALES 66 LOS TIEMPOS EN LOS MODOS 67 SIGNIFICADO DE LOS TIEMPOS EN LOS MODOS 68 SIGNIFICADO DE LOS TIEMPOS EN EL MODO INDICATIVO 69 SIGNIFICADO DE LOS TIEMPOS DEL MODO POTENCIAL O CONDICIONAL 70 SIGNIFICADO DE LOS TIEMPOS DEL MODO SUBJUNTIVO 71 SIGNIFICADO DEL MODO INFINITIVO O DERIVADOS VERBALES O VERBOIDES O FORMAS NO PERSONALES 72 SIGNIFICADO DEL MODO IMPERATIVO 73 TIEMPOS Y MODOS COMPARADOS 74 VERBOS UNIPERSONALES 75 VERBOS REGULARES CON UN PARTICIPIO IRREGULAR 76 VERBOS CON DOS PARTICIPIOS 77 VERBOS DEFECTIVOS PGINA 136 BIBLIOGRAFA PGINA 135 NDICE ESTE 200 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO LIBRO SE IMPRIMI EN LOS TALLERES GRFICOS DE LA EDITORIAL INEXISTENCIA, S.A. AV. A. LPEZ MATEOS 3210 LOCAL 2 TEHUACN, PUE. COLONIA ZONA ALTA EL DA 20 DEL MES V DEL AO MMVII CON UN TIRA!E DE 2"0 E!EMPLARES MAS LOS SOBRANTES DE REPOSICIN. 201 MARIO BULMARO BERRUECOS FRESNILLO GRAMTICA DEL VERBO EN LA MISMA COLECCIN #SEPN CUAL...$ 1 ABERRACIONES. Anglica D%&' C()&**+, G-&.. R/,012& 2 CUENTOS DE MI PUEBLO. Mario Bulmaro B(--3(2+, F-(,41**+. R/,012&. 3 LOZA IZABLE7 M3TODO 2$O:SLIC; , Fre' E. /oe*el , (ersin directa, ada'tacin y am'liacin, 3erruecos y 4osas, 45stica, 4 POESA COMPLETA DE CHARLES BAUDELAIRE, 2+4 ,3, 5&-1&40(, (4 *+, 5(-,+,. T-&6322174 6( Mario Bulmaro B(--3(2+, F-(,41**+. R/,012&. 5 CUERPO DE MAUS ! MAUIA"ELADAS. Mario Bulmaro B(--3(2+, F-(,41**+. R/,012&. 6 "OCABULARIO DE LA LEN#UA POPOLOCA DE LA RE#I$N DE TEHUAC%N& PUE. Salvador P&28(2+ M&43(*. R/,012&. 7 DEL DOLOR ! EL AMOR... S$LO CADA SER. Alejandra S9428(' G3(--&. R/,012&. 8 DEL DOLOR ! EL AMOR... S$LO CADA SER. Alejandra S9428(' G3(--&. R/,012&. 2: E612174. 9 LE! OR#%NICA MUNICIPAL PARA EL ESTADO DE PUEBLA. R/,012&. 10 LE! DE IN#RESOS MUNICIPALES PARA TEHUAC%N& 1997. R/,012&. 11 UNA HISTORIA COM'N. Alejandra S9428(' G3(--&. R/,012&. 12 ESCAL0NES. Mario Bulmaro B(--3(2+, F-(,41**+. R/,012&. 13 LA ROSA A(UL. Mario Bulmaro B(--3(2+, F-(,41**+. R/,012&. 14 DESACIERTOS. Alejandra S9428(' G3(--&. R/,012&. 15 DICCIONARIO ORTO#R%FICO BERRUECOS FRESNILLO. Mario Bulmaro B(--3(2+, F-(,41**+. R/,012&. 16 LAD! BEATRI(. Mario Bulmaro B(--3(2+, F-(,41**+. R/,012&. 17 LAD! BEATRI(. Mario Bulmaro B(--3(2+, F-(,41**+. R/,012&. 2: E612174. 18 LA HISTORIA EN 91 PUNTOS. Mario Bulmaro B(--3(2+, F-(,41**+. R/,012&. 19 MIS 'LTIMOS DAS. Alejandra S9428(' G3(--&. R/,012&. 20 UNA NUE"AESPERAN(A. Miguel ngel Z/;1<&. R/,012&. 21 TRATADO DE #RAM%TICA. Mario Bulmaro B(--3(2+, F-(,41**+. R/,012&. 22 MURMULLO DE LUCIERNA#AS. Benny G&*(&4& C&--&,2+. R/,012&. 23 MAR#ARITA. Alejandra S9428(' G3(--&. R/,012&. 24 UNI"ERSALIDAD. ENCICLOPEDIA = TOMOS. Mario Bulmaro B(--3(2+, F-(,41**+. R/,012& >*&,01.12&6&. 25 RANCHO DE DOLORES. Alejandra S9428(' G3(--&. R/,012& >*&,01.12&6&. 26 PENSAMIENTO DE %L"ARO ALATRISTE. R(2+>1*&2174. Mario Bulmaro B(--3(2+, F-(,41**+. R/,012&. 27 MANUAL DE ORTO#RAFCO. Mario Bulmaro B(--3(2+, F-(,41**+. R/,012&. 28 TRATADO DE #RAM%TICA. Mario Bulmaro B(--3(2+, F-(,41**+. R/,012&. 2: E612174, &3?(40&6& @ 2+--(<16&. 29 EMBORRACHARSE ESTAR CRUDO. R(2+>1*&2174. Mario Bulmaro B(--3(2+, F-(,41**+. R/,012&. 30 ENAMORARSE AMANCEBARSE CASARSE AMOR ! M%S. R(2+>1*&2174 ( I45(,01<&2174 Mario Bulmaro B(--3(2+, F-(,41**+. R/,012&. 202