Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8
Os diieilos hunanos na peispecliva da anliopoIogia cuIluiaI ,0 &)*')+,0 I$3"2,0 2" G'*0G'#+)-" &" "2+*,G,%,1)" #$%+$*"% 3%&G.,& H*&I%,7+ K *'0$3, O esludo da anliopoIogia faz paile do eixo da foinao fundanenlaI do fuluio opeiadoi do Diieilo. Con a ciise do posilivisno nos anos 6O, aliiian-se viias liechas paia novas apioxinaes nelodoIgicas e lenas-fionleiias. Con a gIolaIizao lecnoIgica e sociedade en iedes, a nundiaIizao cuIluiaI avana e noslia o novo ceniio inleinacionaI con o pIuiaIisno cuIluiaI en lodas as ieas de salei e vivncias hunanas.O delale solie a leoiia cilica do Diieilo e una aloidagen inleicuIluiaI do Diieilo e dos Diieilos Hunanos e de una aluaIidade iepIela de desahos. Denlio dos cenlios de esludos e pesquisas inleicuIluiais e liansdiscipIinaies no Ocidenle e no Oiienle e na Afiica, deslaca-se o Laloialiio de AnliopoIogia }uidica de Iaiis, onde suigiian pesquisadoies cono C.Lleihaid, Llienne Le Roy, MicheI AIIiol, R.Vachon, MicheI Von de Keichove, Iianois Osl, Ceiaid eilhoud e se deslaca cono ieIevanle nesle diIogo inleicuIluiaI, a pailicipao eniiquecedoia de Rainon Ianikkai, Chandia Muzaffai, Ashis Nandy, AlduIIahi Na-Nan, Lsleva e M.S. Iiakash, S.I.Sinha, T.Todoiov, Vandeilinden, Tu Weining e viios oulios esludiosos ocidenlais, oiienlais, afiicanos e Ialino-aneiicanos. Lsle ailigo piocuiai diaIogai con lodos esles inleiIoculoies e nosliai a inpoilncia da conliiluio do diIogo inleicuIluiaI e da heinenulica dialpica. Ln vez da viso elnocnliica e nuilas vezes euiocnliica do Diieilo ocidenlaI, suigiio foinuIaes cono a lusca da pIalafoina de janeIas cuIluiais difeienles, equivaIenles * Is-douloi en IiIosoha IoIlica (IDV), Ih.D en IiIosoha (UILS), piofessoi de IiIosoha do Diieilo no nesliado en Diieilos e Caianlias Iundanenlais da IacuI- dade de Diieilo de Viliia (IDV). 0CS 0CS 0CS 0CS 0CS 0CS Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 3<Nx(QN H-Ni<QDP honeonihcos, pixis dianliopoIgica e da conliiluio de Ianikkai, a nelodoIogia indiana chanada de cosnolendiica. Pa!avras-chavc: Diieilos hunanos. AnliopoIogia cuIluiaI. IIuiaIisno juidico. MuIlicuIluiaIisno. Teoiia juidica inleicuIluiaI. Heinenu- lica dialpica. MelodoIogia cosnolendiica. Iixis dianliopoIgica. "D0+*"#+ The sludy of anlhiopoIogy leIongs lo lhe foundalion of lhe fundanenlaI axis of lhe fuluie Lav opeialoi. The posilivisn ciisis in lhe 196Os Iead lo nev nelhodoIogicaI appioxinalions and fionliei- lhenes. Wilh lechnoIogic gIolaIizalion and nelvoiked socielies, cuIluiaI gIolaIizalion expands and discIoses lhe nev inleinalionaI scenaiio vilh cuIluiaI pIuiaIisn in aII aieas of knovIedge and hunan ieIalions.The delale conceining lhe ciilicaI lheoiy of Lav and an inleicuIluiaI appioach lo Lav and Hunan Righls is as up-lo- dale, as fuII of chaIIenges. Inside lhe sludy and ieseaich cenleis lhal iegaid inleicuIluiaIily and liansdiscipIinaiily anongsl cuIluies, lhe Laloialoiy of }uiidicaI AnlhiopoIogy of Iaiis, vheie ieseaicheis such as C.Lleihaid, Llienne Le Roy, MicheI AIIiol, R.Vachon, MicheI Von de Keichove, Iianois Osl, Ceiaid eilhoud eneiged, oulslands. Ils aIso oulslanding in lhis inleicuIluiaI diaIog, lhe enIighlening pailicipalion of Rainon Ianikkai, Chandia Muzaffai, Ashis Nandy, AlduIIahi Na-Nan, Lsleva e M.S. Iiakash, S.I.Sinha, T.Todoiov, Vandeilinden, Tu Weining and nany olheis ocidenlaI, oiienlaI, afiican, ausliaIian and Ialin-aneiican ieseaicheis. This ailicIe seeks lo diaIog vilh aII of lheses inleiIoculois and shov lhe inpoilance of lhe inleicuIluiaI and dialopic heineneulic conliilulion. Inslead of lhe elhnocenliic and nany lines euiocenliic oplic of ocidenlaI Lav, nany foinuIalions viII cone up as lhe seaich foi a diffeienl cuIluiaI vindovs pIalfoin, honeonoihc equivaIenls, dianliopoIogicaI piaxis and lhe Ianikkai conliilulion, lhe indian liippIe inleipielalion naned cosnolheandiicaI. Z9T[784:: Hunan iighls. CuIluiaI anlhiopoIogy. }uiidic pIuiaIisn. MuIliculuaIisn. InleicuIluiaI juiidic lheoiy. Dialopic heineneulic. Cosnoleandiic nelhodoIogy. DianliopoIogicaI piaxis. 0C! 0C! 0C! 0C! 0C! 0C! Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 Os diieilos hunanos na peispecliva da anliopoIogia cuIluiaI )2+*,&$BC, Lsle lialaIho, aps nosliai a poInica enlie univeisaIislas e ieIalivislas, enlie Iileiais e conunilaiislas, aloida o nuIlicuIuiaIisno cono lenlica aluaI, paia depois apiofundai o signihcado de cuIluia, diIogo inleicuIluiaI e inleicuIluiaIidade. Lxisliian viias concepes a iespeilo dos diieilos hunanos, aliaves dos secuIos, confoine noslia a pesquisa solie a evoIuo hisliica desses diieilos. Na naliiz cuIluiaI gieco-ionano-nedievaI-ciisl piedoninou a peispecliva jusnaluiaIisla. Na cuIluia Ialino-ciisl nedievaI, a viso leoIgica doninou. Na epoca nodeina o jusnaluiaIisno iacionaIisla sulsliluiu en paile o discuiso dos diieilos naluiais inalos. Na idade conlenpoinea, aps 1815, suige a nelodoIogia posilivisla foinaI. S aps o esgolanenlo dos paiadignas gieco-ionano nedievaI e enpiico-iacionaI-posilivisla e que, no esludo e pesquisa dos diieilos hunanos, se apiofundou a anIise hisliico-diaIelica, en que os diieilos hunanos so consideiados piocessos hisliico- cuIluiais enancipadoies e consliues sociais. Na aluaIidade, con o suiginenlo do nuIlicuIluiaIisno e da sociedade en iedes, e que apaiece o diIogo enlie as cuIluias e a heinenulica dialpica, cono pioposla nelodoIgica da lusca do enlendinenlo enlie povos e cuIluias. Anles de disculii a lenlica do lluIo, pielende-se escIaiecei o signihcado de oulios dois leinos ieIacionados fiequenlenenle ao delale solie os diieilos hunanos: univeisaIidade e ieIalividade. Muilos ailigos, nonogiahas, disseilaes e Iivios j foian esciilos en defesa da univeisaIidade dos diieilos hunanos, sol os nais diveisos aigunenlos, len cono solie a ieIalividade de piincpios consideiados univeisais, nas que seiian consliues sociais, cuIluiais e poIlicas. UniveisaIisno ou ieIalivisno: eis os dois exlienos que se luscai escIaiecei, anles de apiofundai o lena do piesenle ailigo. Sei necessiio coIocai lodas as paIavias nais usadas nuna peneiia e piocuiai sepaiai a casca do caioo, islo e, eIininai os equvocos e Ievanlai as diveisas leoiias paia un enlendinenlo neIhoi da lenlica. 0CF 0CF 0CF 0CF 0CF 0CF Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 3<Nx(QN H-Ni<QDP UnIvcrsa!Ismn c rc!atIvIsmn As cilicas que aIguns auloies ocidenlais e oiienlais fazen a lese da UniveisaIidade dos diieilos hunanos, os quais so piopaIados nas fanosas decIaiaes das RevoIues IileiaI-luiguesas e nesno na DecIaiao UniveisaI dos Diieilos Hunanos das Naes Unidas, aps a segunda gueiia nundiaI, so que esle univeisaIisno ahisliico, con a naquiagen do seIo do inpeiiaIisno ocidenlaI, seiia un ioIo conpiessoi opiessivo con una viso anliopocnliica e euiocnliica e que faiia paile da sndione coIoniaIisla das polncias ocidenlais hegennicas. Inneios falos hisliicos so aponlados cono piovas deslas lenlalivas de se usai o escudo dos diieilos hunanos paia o exeiccio canuado do podei econnico e poIlico solie os pases das ililas do chanado nundo suldesenvoIvido ou con dehcil de ndices de desenvoIvinenlo hunano. (IDH) asla Ienliai a pilica noile-aneiicana duianle a gueiia fiia e as iecenles decIaiaes xenoflicas de eiIusconi e Saikozy solie o Tialado de Lisloa que lenla discipIinai a enliada de inigianles iIegais na Unio Luiopeia. Recenlenenle, decises adninislialivo-juidicas da Unio Luiopeia solie a enliada e peinanncia de inigianles iIegais nos seus leiiiliios liveian iepeicusso negaliva e ieaes ahinalivas das ideias-foia dos diieilos hunanos que os pipiios euiopeus dehnen e luleIan, en seus Tiilunais inleinacionais, cono univeisais. No e nais un nico Lslado NacionaI a fechai as suas fionleiias aos suldesenvoIvidos do Teiceiio Mundo e, ale, aos pipiios euiopeus cono ciganos, aIlaneses e ionenos, nas e a lolaIidade dos pases- nenlios da Unio Luiopeia. De falo, nuilas vezes o Ocidenle usou a lese da luleIa e da pioleo dos Diieilos Hunanos e do Diieilo InleinacionaI, cono un nonIogo polenciaInenle opiessivo, ignoiando os oulios povos e as giandes difeienas cuIluiais exislenle no aluaI Mapa Mundi. Lsle e o piineiio exlieno que inpe o univeisaIisno da viso ocidenlaI, cono pienissa, no delale solie a pioleo e luleIa dos diieilos hunanos. Lxisle o fenneno da gIolaIizao econnica e hnanceiia que induz ao consunisno coneiciaI en lodos os pases do nundo e 0CA 0CA 0CA 0CA 0CA 0CA Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 Os diieilos hunanos na peispecliva da anliopoIogia cuIluiaI dissenina una cuIluia gIolaI de novos padies de conpoilanenlo. Mas, un oIhai nais acuiado noslia a exislncia de cuIluias nuilo eniaizadas e giandes difeienas nas cosnovises e consliues sociais nos pases asilicos, afiicanos, Ialino-aneiicanos e na AusliIia, o que desnonla a apaienle honogeneidade do Meicado. O segundo exlieno e ieIalivizai lodos os Diieilos Hunanos, cono se fosse inpossveI o diIogo e enconlio de equivaIncias exislenles enlie os povos e cuIluias. O ieIalivisno de aIguns cilicos ocidenlais e oiienlais alsoIuliza as difeienas con a ahinao de aIgunas pilicas fundanenlaIislas que conduziiian ao encIausuianenlo e conhnanenlo, cono se as difeienas cuIluiais Ievassen ao iIhanenlo dos povos e cuIluias, o que conhinaiia a inpossiliIidade de diIogo e enconlio enlie povos difeienles. No se pode geneiaIizai aIguns casos episdicos con a ahinao de una lese ieIalivisla alsoIula. Vicenle de IauIa aiielo (2OO4, p. 285-286), escievendo solie a faIsa dicolonia enlie univeisaIisno e ieIalivisno, enuneia lis lipos de ieIalivisnos, iefeienles a poInica dos ieIalivislas conlia os univeisaIislas: a) O ieIalivisno cuIluiaI que ahina o papeI deleininanle das pailicuIaiidades cuIluiais na foinao axioIgica dos diieilos hunanos. l) O ieIalivisno epislenoIgico que nega a possiliIidade de se pioduzii un discuiso elico univeisaI. c) O ieIalivisno anliopoIgico que noslia a giande vaiiedade e diveisidade de giupos e idenlidades cuIluiais Ievando a una puIveiizao, que a anliopoIogia chanai de pIuiaIisno cuIluiaI, con niiades de inleipielaes de vaIoies. O ieIalivisno cuIluiaI no pode sei confundido con a lese do pailicuIaiisno, defendida poi David MiIIei no Iivio N7 D#4,&7#%,4y, que piessupe una voIla a vaIoies noiais dos aloies poIlicos denlio do ceniio do Lslado-Nao. (MILLLR, D. 1997). CnmunItarIsmn vcrsus !Ibcra!Ismn Oulia confuso sennlica enconliada con fiequncia no delale enlie univeisaIislas e ieIalivisla: e o leino conunilaiisno, que e 0SJ 0SJ 0SJ 0SJ 0SJ 0SJ Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 3<Nx(QN H-Ni<QDP uliIizado, poi aIguns, cono sinnino de ieIalivisno. Os pensadoies chanados de conunilaiislas cono AIadaii Mc Inlyie (n. 1929), MichaeI SandeI (n. 1953) e Anilai Llzioni, se ahinaian nos anos 199O opondo-se ao IileiaIisno e as iegias e noinas univeisais do diieilo, que defende o indivduo isoIado cono sujeilo iacionaI, senhoi de si e sujeilo de diieilos de Iileidade, de piopiiedade e aulononia lolaI. Lsles conunilaiislas luscan coIocai a conunidade cono cenliaI na ieexo solie a juslia e so anli-individuaIislas e anlipiocedinenlaIislas. Oulios auloies, cono MichaeI WaIzei e ChaiIes TayIoi, sen negai aIgunas ideias dos pensadoies anleiioies, enfalizan nais o nuIlicuIluiaIisno denlio da sociedade pIuiaIisla nodeina, o que sei oljelo de esludo nesle lialaIho. WaIzei e TayIoi luscan una leiceiia via enlie o Lsladocenliisno e o neicadocenliisno, poIaiidade nuilo acenluada do incio do Lslado Modeino que nasceu Lslado-Nao alsoIulisla con o suiginenlo das nonaiquias nacionais e con as RevoIues luiguesas se loinou Lslado LileiaI CIssico, cujo peihI foi se aconodando as piesses do novo aloi scio-poIlico que suigiu con a ievoIuo opeiiia, e adquiiindo viias foinas ou nodeIos ale chegainos hoje ao Lslado- NeoIileiaI. A sociedade capilaIisla nodeina esl cenliada no Meicado, islo e, no sislena econnico-hnanceiio inleinacionaI de liocas, que e ieguIado, paiciaInenle, peIo Lslado NacionaI cono Iodei coalivo, inuenciado peIos donos do Iodei econnico e hnanceiio. Hoje en dia, no se poden ieaIizai anIises hisliicas conlexluaIizadas cono foian feilas poi AinoId Toynlee, SanueI Hunlinglon e Iiancis Iukuyana, que escieveian solie a exlino e decInio de civiIizaes, solie o choque das civiIizaes ou solie o hn da hisliia, sen caii na anli-hisloiicidade, nas ahinaes ideoIgicas da supienacia do honen lianco e na viso euiocnliica e andiocnliica do nundo. AIis, solie Hunlinglon, ieage o pensadoi luico Ahnel DavulogIu da seguinle naneiia: A veiso nais acalada desla peicepo excIusivisla e a calegoiizao de Ocidenle-ieslo de Hunlinglon, que inpIica necessaiianenle 0S0 0S0 0S0 0S0 0S0 0S0 Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 Os diieilos hunanos na peispecliva da anliopoIogia cuIluiaI una conpIela excIuso civiIizacionaI, nuilo nais aliangenle do que as foinas liilais e elnicas de excIuses, Iiniladas no senlido da inaginao e da geogiaha. O ieslo no e un conceilo conun paia dehnii o oulio, j que esle e nuilo nais aliangenle. O OUTRO pode lei un conjunlo de caiacleislicas independenles e consislenles de una nica liilo nao ou ieIigio, ao passo que o ieslo e un agIoneiado de dislinlas conunidades, naes e civiIizaes, con conjunlos difeienciados de caiacleislicas. A conceiluao de Hunlinglon a iespeilo do ieslo e una nova veiso que enfiaquece oulias enlidades civiIizacionais, seneIhanle ao conceilo de nalivos. A civiIizao ocidenlaI, na condio de escoIhida, len o diieilo de dehnii a cuIluia gIolaI, enquanlo que o ieslo e os nalivos no deven pielendei a iepioduo da sua pipiia cuIluia liadicionaI. Lsle lipo de calegoiizao inpIica o hn do pIuiaIisno cuIluiaI, en none da cuIluia gIolaI (2OO4 p. 11O) Cu!tura, Mu!tIcu!tura!Ismn c Intcrcu!tura!Idadc Os defensoies do nuIlicuIluiaIisno no aceilan o excIusivisno das leses da univeisaIidade e da ieIalividade. A pailii da exislncia ieaI de un pIuiaIisno saudveI en lusca de pIalafoinas de equiva- Incias enlie cuIluias e povos, cono defende Ianikkai, que diz que nenhuna cuIluia e conpIela e que, a pailii das inconpIeludes, de- venos luscai o enconlio enlie as difeienles cuIluias, pois o diIogo supe senpie o DuIogo, que signihca a iecipiocidade nlua con o Oulio e no a lica do Iodei ou da inposio de padies cuIluiais IocaIizados no Ocidenle ou no Oiienle. (IANIKKAR, 1O79, p.346). Assin se iecusa a univeisaIidade apiioislica da Igica da excIuso en none dos diieilos inalos esciilos na naluieza hunana e o ieIalivisno supeihciaI que s enxeiga as difeienas cono se as cuIluias fossen una iIha fechada sen conunicao con oulias iIhas e o conlinenle. O UniveisaIisno eslava ancoiado no naluiaIisno jusnaluiaIisla leoIgico ou iacionaIisla. O ReIalivisno se laseava na desconsliuo do paiadigna anleiioi, nas no conseguiu piopoi una aIleinaliva leiica, hcou no negalivisno. LscIaiecei os conceilos do lluIo do lena, loina-se, agoia, inpeiioso, anles de se avanai no desenvoIvinenlo desle lialaIho. Cale, poilanlo, una lenlaliva de conceiluao do que se enlende poi nuIlicuIuiaIisno, o que se loina uigenle dianle da confuso 0SL 0SL 0SL 0SL 0SL 0SL Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 3<Nx(QN H-Ni<QDP de conceilos ieIacionados con esla lenlica, en que se peicelen equvocos Iinguslicos e ideoIgicos no seu uso coiienle. O piineiio conceilo fundanenlaI e: QuaI e o signihcado da CuIluia O conceilo nais sinpIes e unnine enlie anliopIogos e que cuIluia e un nodo de vida de un povo. Oulia conceiluao na peispecliva da anliopoIogia: CuIluia e o piocesso acunuIalivo iesuIlanle de loda a expeiincia hisliica das geiaes anleiioies. Dehne-se ainda, nais conpIelanenle, cuIluia cono un sislena coIelivo de senlidos, signos, vaIoies, pilicas sociais, piocessos scio- poIlicos, ciiados hisloiicanenle poi giupos sociais paia esliuluiai as suas idenlidades coIelivas, cono iefeincia vilaI do seu dia a dia nas ieIaes enlie si e con oulios giupos. InleicuIluiaIidade signihca inleiface, lioca, inleicnlio, iecipiocidade, ciiao de espaos de pailicipao coIeliva enlie cuIluias difeienles. Veia Candau assin dehne InleicuIluiaIidade ou inleicuIluia- Iisno: O inleicuIluiaIisno supe a deIileiada inlei-ieIao enlie difeienles cuIluias. O piehxo inlei indica una ieIao enlie viios eIenenlos difeienles: naica una iecipiocidade (inleiao, inleicnlio, iupluia do isoIanenlo) e, ao nesno lenpo una sepaiao ou disjunliva (inleidio, inleiposio, difeiena) esle piehxo |...j se iefeie a un piocesso dinnico naicado peIa iecipiocidade de peispeclivas. (CANDAU, 2OOO, p. 3) MuIlicuIluiaIisno se dehne cono a exislncia de una seiie de cuIluias difeienles na nesna sociedade. Iaia apiofundai as viias concepes desle leino lo uliIizado na Iileialuia da anliopoIogia cuIluiaI, len cono nos delales solie diieilos hunanos, se luscai conhecei nais a fundo o pensanenlo do canadense WiII KynIicka, (1995, p.124) que e un dos auloies que nais se dedicou a pesquisa solie sociedades nuIlicuIluiais. A pieocupao piincipaI do hIsofo canadense e pesquisai o ieconhecinenlo dos diieilos de cidadania e o papeI desenpenhado peIa sociedade civiI na consliuo de poIlicas de idenlidade e diveisos nodeIos de nuIlicuIluiaIisno. Iaia eIe exislen lis nodeIos de cidadania en ieIao a nacionaIidade: 0S: 0S: 0S: 0S: 0S: 0S: Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 Os diieilos hunanos na peispecliva da anliopoIogia cuIluiaI a) Nalion-luiIding consliuo da nao. l) Diffeienlialed cilizenships cidadanias difeienciadas. c) SeIg-goveining iegion aulogeslo leiiiloiiaI. A liadio naica o piineiio nodeIo, pois ciia una idenlidade de nacionaIidade e a Iula peIos diieilos sociais seria coadjuvante na construo da nao e da republica democratica. Este seria o modelo republicano Irancs, que priorizou a assimilao cultural nas suas politicas em relao as culturas das suas ex-colnias. So conhecidos os Iatos sociais e politicos ocorridos na Frana entre 27 de Outubro e 17 de Novembro de 2005, quando houve disturbios de jovens migrantes que moram nas periIerias em varias cidades Irancesas. Os criticos ao modelo Irancs de 'dominao cultural via assimilao e imposio, aproveitaram estes eventos para lembrar que, talvez, o modelo multiculturalista britnico, que prioriza as politicas de integrao sem esmagar as diIerenas, poderia ser adotado na Frana. O multiculturalismo veio trazer desafos ao liberalismo tradicional do Iluminismo que se regia pelo universalismo e pela imutabilidade dos padres sociais, politicos e juridicos. O segundo modelo das cidadanias diIerenciadas Ioi deIendido, especialmente, nos anos 60 nos Estados Unidos, pelos movimentos dos direitos civis, como os negros, as Ieministas, os indigenas, gays, lesbicas e minorias etnicas e religiosas, Kymlicka menciona entre as diversas cidadanias diIerenciadas, as minorias nacionais, os metecos (ou estrangeiros radicados no pais, mas sem serem nacionalizados), os aIro-americanos, os imigrantes temporarios em busca de trabalho e os grupos religiosos Iundamentalistas. O leiceiio nodeIo no delale de aulogeslo leiiiloiiaI solie nuIlicuIluiaIisno apaiece nas ninoiias nacionaIislas cono a CalaIunha na Lspanha e o Quelec no Canad. Lsles dois pases so consideiados exenpIos de nuIlicuIluiaIisno con aulogeslo adninislialiva-poIlica. A IngIaleiia loinou-se un pas nuIlicuIluiaI con as nigiaes no secuIo XX, quando a poIlica en ieIao as oulias cuIluias foi loIeiai as difeienas cuIluiais e Iinguslicas, nas inlegiando os nigianles das suas ex-coInias no nundo do lialaIho. 0S@ 0S@ 0S@ 0S@ 0S@ 0S@ Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 3<Nx(QN H-Ni<QDP Na IngIaleiia, aps os alenlados leiioiislas no neli de Londies en }uIho de 2OO5, lanlen se Ievanlaian vozes cilicas ao nodeIo nuIlicuIluiaIisla ingIs, poi sei denais loIeianle con a diveisidade das cuIluias exislenle nas poIlicas de inigiao liilnica. Os Lslados Unidos seiian un exenpIo de nuIlicuIluiaIisno no inleiioi de una esliuluia IileiaI, con a piesena de cidadanias difeienciadas con una giande diveisidade de giupos. KynIicka e un nuIlicuIluiaIisla IileiaI, que piocuia conciIiai o IileiaIisno con os diieilos de cidadania cosnopoIila das ninoiias cuIluiais. A sua defesa das poIlicas e diieilos nuIlicuIluaIislas esl fundanenlada na cuIluia socielaI das ninoiias nais fiacas e dos seus diieilos fundanenlais. OIiviei Nay (2OO4, p. 525), assin descieve a posio leiica do pensadoi canadense: Cono a naioiia dos pailidiios do nuIlicuIluiaIisno, KynIicka acha que a queslo cenliaI da vida sociaI e a queslo da iguaIdade: cono gaianlii una iguaIdade ieaI enlie os indivduos e os giupos en sociedades naicadas peIa diveisidade sociaI e cuIluiaI Na Iinha IileiaI, eIe no faz as suas peigunlas solie a iguaIdade de condies, nas sin solie o que RonaId Dvoikin chana de iguaIdade de iespeilo e consideiao. Seu oljelivo e pi a leoiia iguaIiliia do hIsofo canadense ao seivio do ieconhecinenlo das dislines cuIluiais. Iaia KynIicka, os pensadoies Iileiais nunca aloidaian de naneiia salisfaliia a queslo das conunidades cuIluiais, enquanlo eslas so ieaIidades socioIgicas len ieais, que no poden nais sei ignoiadas peIos eslados nodeinos. Se o IileiaIisno se inleiessa peIos diieilos das nuIheies, na veidade eIe nunca apiofundou a ieexo solie as ninoiias elnicas e nacionais. De falo, a diviso da sociedade en conunidades de oiigen ou cuIluia nunca apaieceu cono un hoiizonle noiaI salisfaliio paia os Iileiais. Oulio pensadoi nuIlicuIluiaIisla, que lanlen se coIoca cono conunilaiisla, e ChaiIes TayIoi (n. 953), eIe ciilica o nodeIo univeisaIisla do Lslado-Nao e piopugna un eslado denocilico e nuIlicuIluiaI e e oulio defensoi do diIogo peinanenle con as conunidades cuIluiais e giupos elnicos, que ln os seus diieilos fundanenlais, que so os piIaies de una sociedade nuIlicuIluiaI. Iaia eIe, o honen e un sei noiaI e un sujeilo sociaI que lusca 0SC 0SC 0SC 0SC 0SC 0SC Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 Os diieilos hunanos na peispecliva da anliopoIogia cuIluiaI a sua feIicidade na peilena a sua conunidade cuIluiaI. Seguindo o hIsofo aIeno I. HegeI, eIe defende una noiaI oljeliva (SillIickeil elicidade) consliluda de noinas e vaIoies pailiIhados peIa nesna conunidade e ao nesno lenpo, una noiaI suljeliva (noiaIilael) con vaIoies individuais, o que inpIica na consliuo do sujeilo aulnono e Iivie, ciiando a sua idenlidade e luscando a sua aulo-ieaIizao. (NAY, 2OO4, p. 519-521). Coeienle con esla epislenoIogia hegeIiana, TayIoi (2OO4, p. 522) defende as poIlicas de ieconhecinenlo plIico na ieIao diaIgica enlie as cuIluias e o Lslado NacionaI con lodos os conponenles da sociedade nuIlicuIluiaI. O espao plIico e o Iugai onde lodos os giupos cuIluiais deven piocuiai diaIogai solie quaIquei lena vilaI paia a sua exislncia individuaI e coIeliva. ChaiIes TayIoi, que silua a fundao do sujeilo na inleiao con o oulio, leve o neiilo de queslionai o individuaIisno da liadio angIo-saxnica e ocidenlaI cono aIgo desgiudado do cho cuIluiaI, cono se o sujeilo iacionaI cailesiano-laconiano se conslilusse un espiilo cognilivo, cono cenlio do nundo, sen eniaizanenlos e peilenas cuIluiais e sen inleisuljelividade e aIleiidade na consliuo de idenlidade pipiia. O delale que TayIoi piovoca esl ieIacionado con o ponlo fuIciaI ou o piessuposlo elico-hIoshco dos diieilos hunanos fundanenlais, cujo fundanenlo e a dignidade da pessoa hunana. Respeilanos o oulio, seja quen foi, nacionaI ou inigianle, nalivo do Lslado-Nao ou esliangeiio, lianco ou negio, honen ou nuIhei. Nesle senlido concoidanos pIenanenle con as paIavias exalas en poilugus e laIvez nais exalas en aIeno de WaIlei SchveidIei (2OO1, p. 11) A dignidade da pessoa hunana e ieIacionaI e no una piopiiedade 1 A dignidade e una condio, un eslado, e no un neiecinenlo 2 A dignidade hunana e apenas peicelida cono devei e no cono un piiviIegio 3 A dignidade hunana peilence, poilanlo, ao piojelo inacalado de nos loinainos veidadeiianenle Hunanos, de foina que a sua laiefa (Aufgale) seja ao nesno lenpo, una denanda (Ioideiung) e una ieaIizao (LifueIIung) ReIacionai-se con o Oulio e conpieendei a vida do oulio, expiessa de foina esliuluiada cuIluiaInenle. Lsla vida e un 0SS 0SS 0SS 0SS 0SS 0SS Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 3<Nx(QN H-Ni<QDP fenneno do nundo-vivido (IelensveIl) e aconlece no pIano hisliico. Ioilanlo, s conpieendenos quando aceilanos a hisloiicidade e aIleiidade cono eIa se enconlia na oulia cuIluia ou no oulio sujeilo. Islo e iespeilai a dignidade hunana. Discoiiendo solie a conliiluio de TayIoi ao delale nuIlicuIluiaIisla, Andiea Senpiini, (1999, p. 1O3-1O4) ahina o seguinle: Conpieende-se neIhoi agoia poique a vaIoiizao da difeiena e paile fundanenlaI das ieivindicaes nuIlicuIluiais. Se a idenlidade individuaI hca dehnida poi sua insciio nun quadio de peilena, esse quadio iepiesenla ao nesno lenpo o polenciaI e os Iiniles da expeiincia idenliliia do sujeilo. L sonenle peIo enconlio con oulio que esla expeiincia pode sei eniiquecida e lianscendida. |...j Una leoiia diaIgica da idenlidade expIica enhn a inpoilncia da denanda de ieconhecinenlo exigida poi nuneiosos giupos e ninoiias. |...j As expeiincias da difeiena e do enconlio con o oulio so senpie eniiquecedoias, pois eIas iepiesenlan a pipiia condio de eneigncia da idenlidade. Os cilicos nonocuIluiaIislas desla aloidagen nuIlicuIluiaIisla iionizan os novos lilaios no seu pas, dizendo que os enigianles senpie usan a eslialegia da vilinizao e da cuIluia da iecIanao, poique no quiseian se inlegiai a nova pliia, que deveiian lei adolado cono sua, piefeiindo vivei de saudosisnos e ionanlisnos cuIluiais. Na viso IileiaI-neoposilivisla e neoIileiaI de Lslado e insliluies eslalais, exisle una sepaiao enlie a esfeia plIica e piivada. Os aloies eslalais deven peinanecei neulios en ludo que coiiesponde a esfeia piivada dos indivduos e de cada cidado, o que signihca isoIai as suas idenlidades pailicuIaies cono fanIia, ieIigio, ieIaes pessoais, afelivas e sexuais e lanlen a iea das concepes de len dos cidados. O Lslado e essenciaInenle Iaico e len de cuidai da esfeia eslalaI, islo e, daquiIo que len ieIevncia poIlica, cono nanuleno da oiden, pois o conlialo enlie os indivduos e o Lslado piev a defesa da nacionaIidade na sua lolaIidade e no paia giupos espechcos. A funo do Lslado, cono enlidade juidica alsliala e neulia, 0S! 0S! 0S! 0S! 0S! 0S! Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 Os diieilos hunanos na peispecliva da anliopoIogia cuIluiaI e gaianlii, aliaves do Diieilo e da foia da Iei, a lodos os cidados, una disponiliIidade equilaliva dos lens piiniios fundanenlais, que so condies paia a ieaIizao de quaIquei concepo de len espechca e no deve invadii a ahinao das idenlidades pailicuIaies. (IaiaIIi, 2OO6 p. 79-8O) Segundo IaiaIIi (2OO6, p. 8O) ChaiIes TayIoi, que no deixa de sei un IileiaI, ven da liadio angIo-saxnica que senpie esleve nais inlegiada a inpoilncia da idenlidade cuIluiaI na vida dos indivduos e o seu pensanenlo esl ahnado lese que ahina sei a cuIluia un len piiniio, pois no suige do nada, nas piecisa de una lase cuIluiaI e sociaI en ieIao a quaI se pIasna diaIogicanenle. A piofessoia de IiIosoha do Diieilo da IacuIdade de Diieilo de oIonha liia a seguinle concIuso: Lnlo lodos os indivduos ln inleiesse essenciaI nun ieconhecinenlo plIico da sua pipiia cuIluia, cono apIicao do piincpio da iguaI dignidade de lodos os cidados peianle o Lslado e as insliluies plIicas. TaI oljelivo pode sei aIcanado quando lanlo lialaIhando no nlilo da educao, eIaloiando piogianas que Ieven os esludanle a conpieenso e ao ieconhecinenlo do vaIoi de cuIluias difeienles da sua, quanlo uliIizando o insliunenlo do diieilo paia apoiai as cuIluias vilais, ainda que ninoiiliias, no inleiioi de un pas. Nesse senlido, faIai de nuIlicuIluiaIisno signihca lanlen faIai, cono faz TayIoi, de poIlica de ieconhecinenlo, - os dois leinos so nuilas vezes usados aIleinalivanenle. (IARALLI, 2OO6, p. 8O-81) Aps a ciise do posilivisno dos anos 6O, suigiian novas avenidas paia as leoiias juidicas e a naioi suipiesa paia os esludiosos do posilivisno juidico e que juslanenle o sucessoi de Hail na cledia de Oxfoid, }oseph Raz, e de oiigen isiaeIila e hIho de una cuIluia oiienlaI que h niInios Iula peIo iesgale da sua idenlidade cuIluiaI. De acoido con CaiIa IARALLI (2OO6, p.133), Raz posluIa una hIosoha da iazo pilica que se novinenla enlie a hIosoha poIlica, a hIosoha do Diieilo e a queslo da noiaIidade e o Diieilo, laseando- se no na suljelividade, nas na iacionaIidade, dislinguindo enlie iazes noinalivas, iazes expIicalivas e iazes excIudenles. Iaia eIe a hIosoha do diieilo conpieende invesligaes Igico-conceiluais, nas a hIosoha noiaI e a hIosoha poIlica luscan invesligaes sulslanlivas. Ln defesa de un nuIlicuIluiaIisno IileiaI, eIe 0SF 0SF 0SF 0SF 0SF 0SF Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 3<Nx(QN H-Ni<QDP defende a pioposla de noiaIidade poIlica no vaIoi da aulononia, do desenvoIvinenlo dos indivduos e da Iileidade diiigida ao len-eslai da pessoa, vaIoiizando o conlexlo sociaI de peilena e a inpoilncia da pieseivao da idenlidade cuIluiaI das ninoiias cuIluiais e un pIuiaIisno de vaIoies, nun pas cono a IngIaleiia. Ieilencei a una cuIluia e, paia }oseph Raz, essenciaI en lis senlidos. Ln piincpio, e s aliaves das pilicas e do hoiizonle de signihcados foinecido poi una cuIluia, que os indivduos poden apieendei e disceinii as opes que do senlido a una vida. Ln segundo Iugai, conpailiIhai una cuIluia (e, poilanlo, una Iinguagen dada, ceila oiden de vaIoies sociais, una liadio elc...) loina possveI a conpieenso enlie as pessoas e, assin, e un pie-iequisilo da sociaIizao. Lnhn, peilencei a un giupo cuIluiaI e un dos nais inpoilanles faloies que deleininan o senlido da pipiia idenlidade. Iaia Raz, o Lslado IileiaI, len Ionge de sei neulio, deve ielonai a funo de pionoloi do len de seus cidados, len que, cono vinos, no e ieaIizveI individuaInenle, sepaiado das conunidades cuIluiais que so as nicas a podei dai un signihcado, un vaIoi e un ieconhecinenlo a hnaIidade do sujeilo. Da o papeI alivo que o Lslado deve assunii paia favoiecei en seu inleiioi, o desenvoIvinenlo hainonioso de diveisas cuIluias. Os exlienos lipoIaies: univeisaIisno veisus ieIalivisno, IileiaIisno veisus conunilaiisno, unidade cuIluiaI veisus caos cuIluiaI, denlio de una Igica liniia no expIican a conpIexidade do nuIlicuIluiaIisno. No exisle apenas un ou dois paiadignas de nuIlicuIluiaIisno, nas qualio nodeIos difeienles, que so, segundo Andiea Senpiini, (1999 p. 135-136): a) nodeIo poIlico IileiaI cIssico faz una dislino lsica enlie esfeia plIica e piivada. A piineiia esfeia plIica e o espao dos diieilos e deveies cvicos, que d o s|a|us dc cidadac-ccn|riouin|c e esle espao e honogneo, neulio e cego as difeienas cono diiia TayIoi. O espao pailicuIai da pessoa, a sua cuIluia, cienas, decises noiais e vaIoies hcan ieIegados a esfeia piivada nlina. L evidenle a iupluia enlie as dinenses poIlica e cvica do indivduo e suas dinenses sociocuIluiaI, elnica e idenliliia. O Lslado e os indivduos alonizados, poi neio de un conlialo, concoidan en eslipuIai iegias de convivncia, sepaiando o piivado do plIico. 0SA 0SA 0SA 0SA 0SA 0SA Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 Os diieilos hunanos na peispecliva da anliopoIogia cuIluiaI l) O ModeIo IileiaI nuIlicuIluiaI e pioposlo poi WiII KynIicka e apiesenla en vez da diviso enlie duas esfeias plIica e piivada, a diviso en zonas: a piineiia zona cenliaI nonocuIluiaI do Lslado- Nao, na quaI lodos os giupos pailicipan e a segunda con una giande quanlidade de zonas peiifeiicas, en que cada giupo exeice a sua aulononia. c)Lsle nodeIo peinile que os conilos aoien e sejan negociados ou iesoIvidos na zona cenliaI aliaves de piocedinenlos denocilicos de decises e assenlIeias Iocais ou giupais, senpie na lusca do nxino de coeso e do nnino de fiagnenlao. d) ModeIo nuIlicuIluiaIisla naxinaIisla no quaI no se adnile a diviso enlie as duas esfeias plIica e piivada, nen nuna esfeia conun, e nen o naico leiico do Lslado-Nao, nas se defende a juslaposio de viios espaos nonocuIluiais con lolaI aulononia paia cada giupo ou ninoiia cuIluiaI, o que Ievai, de falo, a desinlegiao sociaI e a anaiquia sociaI. e) O ModeIo do nuIlicuIluiaIisno conlinado que piope o geiencianenlo das difeienas sociais e econnicas nun nundo gIolaIizado en conslanle nudana. L pioposlo un novo paiadigna, no quaI o cosnopoIilisno e expIoiado paia naikeling coneiciaI, foinando un novo neicado consunidoi e ciiando un novo espao cuIluiaI sinlIico nidializado paia pionoo do luiisno e vendas de piodulos lpicos de cada iegio ou giupo cuIluiaI. A peigunla que no caIa e se e possveI exislii un espao aulenlicanenle nuIlicuIluiaI A gIolaIizao lecnoIgica, econnica e hnanceiia esl piovocando nudanas piofundas na conjunluia nundiaI. So os lis eIenenlos que no poden sei sepaiados: #. ,7.4z72,#. ,75,Z,5$#,. (suljelividade, inleiioiidade), &. ,75,2#5&*). .&2,&2$%4$*#,. (vaIoies, cienas, noinas), e #. *),Z,75,2#gk). ,5)74,4;*,#. (necessidade de ieconhecinenlo e especihcidade de cada giupo), que consliluen una seniosfeia, islo e, un espao de senlido, en que a ciicuIao de snloIos e, peIo nenos, lo inpoilanle quanlo a ciicuIao dos lens e oulios lenefcios naleiiais. A conpIexidade deslas quesles solie o nuIlicuIluiaIisno faz paile da ciise da nodeinidade, na quaI o univeisaIisno e o nono- 0!J 0!J 0!J 0!J 0!J 0!J Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 3<Nx(QN H-Ni<QDP cuIluiaIisno ocidenlais so desconsliudos e no se enconliou ainda nada paia sulsliluii esles paiadignas da iacionaIidade nodeina. As- sin, o nuIlicuIluiaIisno e un dos fiulos da ciise da nodeinidade. A LscoIa de Iiankfuil ciiou a leoiia cilica da nodeinidade e da iazo insliunenlaI iIuninisla nodeina. Os leiicos fiankfuilianos queslio- naian a fundo o paiadigna da iacionaIidade cailesiana e do enpi- iisno cienlhco laconiano, que foian as naliizes epislenoIgicas do posilivisno socioIgico e juidico fianceses, do uliIilaiisno noiaI da cuIluia angIo-aneiicana, do piagnalisno funcionaIisla noile-aneii- cano, do funcionaI-esliuluiaIisno anliopoIgico e da leoiia dos sis- lenas. A pailii da nasce a leoiia cilica en lodas as ieas de salei. HcrmcnutIca dIatpIca c ns dIrcItns humanns Aps eslas incuises na lenlica conpIexa do nuIlicuIluiaIisno, e necessiio voIlai a apiofundai a hIosoha da inleicuIluiaIidade, o diIogo inleicuIluiaI e a sua ieIao con os diieilos hunanos. A IiIosoha da inleicuIluiaIidade nasce da liansdiscipIinaiidade enlie os esludos scio-anliopoIgicos, a pesquisa hisliica, a leoIogia e a psicoIogia e se iefeie a aIgo oiiginiio e piinoidiaI no alo de hIosofai denlio de un conlexlo gIolaI da ao hunana. A hIosoha inleicuIluiaI, cono lanlen e chanada, alie un piocesso novo e inedilo, chanado poi RaI Ioinel elancouil de poIifnico, peIo conlnuo conliasle con o oulio e a conlnua diaIelica de cosnovises cuIluiais e expeiincias hisliicas difeienles. A hIosoha inleicuIluiaI lianspoila os aloies sociais ao cailei veidadeiianenle diaIogaI. A descoleila da aIleiidade cuIluiaI ciia una heinenulica diaIgica, inslauiando una diaIelica da inleisuljelividade das difeienles idenlidades cuIluiais, que segundo Anlnio Sidekun (2OO3, pag. 287) se apIica ao elhos da idenlidade Ialino-aneiicana: A IiIosoha da inleicuIluiaIidade len cono lena cenliaI, a piolIenlica da idenlidade, o nodo de sei, o nodo pecuIiai de pensai. A inleicuIluiaIidade inpIica que o pensai hIoshco seja concelido en sua essncia, lendo cono seu piincpio oiiginanle eniaizado na liadio. A IiIosoha len senpie un cailei cuIluiaI nuilo novo e singuIai paia nanifeslai-se, pois, ao conunicai o nosso pensanenlo j o hzenos no neio de una cuIluia singuIai, ou seja, peIo uso de un idiona j nos 0!0 0!0 0!0 0!0 0!0 0!0 Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 Os diieilos hunanos na peispecliva da anliopoIogia cuIluiaI ieveIanos inseiidos nuna deleininada cuIluia. Ioi neio da IiIosoha da inleicuIluiaIidade podeienos fundanenlai neIhoi o piincpio do elhos da idenlidade Ialino-aneiicana, o que inpIica una difciI caninhada, pois envoIve una conslanle ienovao da nelodoIogia do esludo e da pipiia conpieenso da idenlidade. Oulio Ialino-aneiicano nuilo cilado nos esludos da hIosoha inleicuIluiaI e lenlica do nuIlicuIluiaIisno e RauI Ioinel- elancouil, (SIDLKUM. A. 2OO3, p. 3O9) que conslala sei s enlie os anos de 1991 e 1995 que houve o suiginenlo e inleicnlio inslilucionaI dos esludos inleicuIluiais no canpo da hIosoha. Ioi na AIenanha (CoInia e Aachen), na usliia (Viena) e na cidade do Mexico que se oiganizaian enlidades acadnicas e cuisos de hIosoha inleicuIluiaI. Mais laide suigiian cledias e espaos acadnicos lanlen en insliluies univeisiliias en Ansleidan e Naiili, na fiica. O Inslilulo de Lsludos Cienlhcos Missioniios de Aachen, AIenanha, oiganizou, a pailii de 1995, viios seniniios, confeincias e congiessos inleinacionais de hIosoha inleicuIluiaI. 4
Ioinel-elancouil (2OO3, p. 312) noslia cono eslas inicialivas de esludos inleicuIluiais nuna viso liansdiscipIinai eslaleIeceian lis eixos que poden sei iesunidos desla naneiia: a) usca de desenvoIvinenlo de una heinenulica de aIleiidade e una nelodoIogia diaIgica inleicuIluiaI. l) Inleicnlio de pesquisas e esludos enlie cuIluias difeienles con o piopsilo de se ciiai una Hisliia do Iensanenlo inleicuIluiaI enlie viios pases de cuIluias difeienles. Na Aneiica Lalina, de nodo especiaI na iea da educao, foian incenlivados esludos inleicuIluiais da cuIluia afiicana e indgena, voIlando-se as iazes cuIluiais hisliicas da foinao do povo Ialino-aneiicano, con as suas nIlipIas expiesses cuIluiais. c) TiansdiscipIinaiidade con oulias ieas do salei cienlhco cono AnliopoIogia CuIluiaI, psicoIogia, socioIogia, pesquisa hisliica, leoIogia e oulias ieas. Nesla discusso ouviienos piineiio pensadoies con iazes 0!L 0!L 0!L 0!L 0!L 0!L Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 3<Nx(QN H-Ni<QDP cuIluiais na sia ou fiica, paia depois ouviinos as vozes do Ocidenle que conungan da nesna nelodoIogia de pesquisa solie os diieilos hunanos. Sei que lodas as cuIluias hunanas ou a naioiia deIas len aIguna ideia paiecida con aquiIo que no Ocidenle enlendenos cono diieilos hunanos Iaia iespondei a esla queslo, Rainon Ianikkai (ALDI, 2OO4, p. 2O8-2O9) juIga inpoilanle o uso da nesna nelodoIogia de pesquisa que eIe chanai de heinenulica dialpica. (dia aliaves lopos Iugai), que eIe dehne cono: Una ieexo lenlica solie o falo de que os Ioci (lopoi) de cuIluias hisloiicanenle no ieIacionadas loinan piolIenlica a conpieenso de una liadio con as feiianenlas de oulia e as lenlalivas heinenulicas de pieenchei essas Iacunas. S havei diIogo inleicuIluiaI se o piineiio inleiIoculoi coIocai, con cIaieza, os 4&T&, da sua cuIluia paia conpieendei os consliulos da oulia cuIluia. Una das feiianenlas paia a efelivao do diIogo inleicuIluiaI e, segundo Ianikkai, que desde 1984 ven escievendo solie heinenulica dialpica, o equivaIenle honeonihco. LIe faz a seguinle coIocao: se a cuIluia ocidenlaI enpiega cono piincpio ou eixo fundanle a dignidade da pessoa hunana cono a lase dos diieilos hunanos, sei pieciso invesligai cono a oulia cuIluia se expiessa paia alendei a una necessidade equivaIenle. Islo sei feilo na lusca conjunla e inleicuIluiaI, aps consliuda una lase Iinguslica nuluanenle conpieensveI paia anlos inleiIoculoies diaIoganles. A aleiluia nlua paia o diIogo inleicuIluiaI supe a ciiao de espaos paia inleicnlio das vises honeonihcas dos dois paiceiios. Iaia iIusliai, con peispiccia oiienlaI, a chanada pIalafoina de equivaIncias ou o equivaIenle honeonihco, Ianikkai (ALDI, 2OO4, p. 21O), apiesenla una conpaiao con janeIas con a seguinle foinuIao: Os Diieilos hunanos so una janeIa aliaves da quaI una cuIluia deleininada concele una oiden hunana jusla paia seus indivduos, nas os que viven naqueIa cuIluia no enxeigan a janeIa, paia isso, piecisan da ajuda da oulia cuIluia que, poi sua vez, enxeiga aliaves 0!: 0!: 0!: 0!: 0!: 0!: Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 Os diieilos hunanos na peispecliva da anliopoIogia cuIluiaI de oulia janeIa. Lu cieio que a paisagen hunana visla aliaves de una janeIa e, a un s lenpo, seneIhanle e difeienle da viso de oulia. Se foi o caso, deveianos esliIhaai a janeIa e liansfoinai os diveisos poilais en una nica aleiluia, con o conseqenle iisco de coIapso esliuluiaI, ou deveianos anles anpIiai os ponlos de visla lanlo quanlo possveI e, acina de ludo, loinai as pessoas cienles de que exisle, e deve exislii, una pIuiaIidade de janeIas. A Ilina opo favoieceiia un pIuiaIisno saudveI. A heinenulica dialpica se fundanenla na ideia de que os 4&T&, de una cuIluia nunca so conpIelos. A inconpIelude de una dada cuIluia podei sei conpIenenlada con os 4&T&, de oulia cuIluia aliaves do diIogo inleicuIluiaI, que signihca iecipiocidade, iespeilando o Oulio cono eIe e e no sol a lica do Iodei e da inposio de padies cuIluiais de supeiioiidade, nas no nesno nveI de apiendizagen diaIogada. L inpossveI queiei ieduzii ludo ao Uno, cono faz a lese do univeisaIisno excIusivo e do ieIalivisno alsoIulo. Un exenpIo de heinenulica dialpica e a que pode lei Iugai enlie o 4&T&, dos diieilos hunanos na cuIluia ocidenlaI, o 4&T&. do 5I#*B# na cuIluia indiana, confoine expIica o pipiio Ianikkai. (ALDI, 2OO4, p. 23O-232): A paIavia dhaina e, laIvez, a nais fundanenlaI na liadio indiana, que podeiia nos Ievai a descoleila de un possveI snloIo honeonihco coiiespondenle a noo ocidenlaI de Diieilo de Hunanos. |...j. N dhaina e aquiIo que nanlen e d coeso e, poilanlo, foia, a quaIquei coisa dada, a ieaIidade, e en Ilina inslncia, aos lis nundos (4*,%&R#). A juslia nanlen o funcionanenlo das ieIaes hunanas, a noiaIidade nanlen a pessoa en hainonia, a Iei e o piincpio oiganizadoi das ieIaes hunanas:a ieIigio nanlen o univeiso en exislncia, o deslino e o que nos vincuIa ao nosso fuluio, a veidade e a coeso inleina de aIgo, una quaIidade e aquiIo que peineia aIgo cono un cailei honogneo,un eIenenlo e a nnina pailcuIa consislenle, espiiiluaI ou naleiiaI, e assin poi dianle |...j. No h 5I#*B# univeisaI acina e independenle do svadhaina, o dhaina ineienle a cada sei. L esle svadhaina e, a un s lenpo, iesuIlado da ieao ao dhaina de lodos os oulios |...j. Nosso ponlo de pailida no e un indivduo, nas loda a conpIexa concalenao do ieaI. Iaia piolegei o nundo, en none da pioleo desle univeiso, diz 1#7$, o (Z#y#B]I$, aqueIe que exisle pei se, oiganizou as caslas e os deveies. O 5I#*B# e a oiden da 0!@ 0!@ 0!@ 0!@ 0!@ 0!@ Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 3<Nx(QN H-Ni<QDP ieaIidade cono un lodo, aquiIo que nanlen o nundo coeso. O devei do indivduo e nanlei seus diieilos, e descoliii seu Iugai en ieIao a sociedade, ao cosnos e ao nundo lianscendenle. Una Ieiluia supeihciaI desle lexlo dai a inpiesso de se lialai de una conpaiao das ideias leoIgicas da ieIigio hindusla con o jusnaluiaIisno ciislo. Mas una conpieenso nais piofunda aponlai aIguns dados inpoilanles da viso indiana paia a lenlica en discusso e paia o diIogo inleicuIluiaI. 1. Os diieilos hunanos paia a cuIluia indiana no so apenas diieilos individuais, pois o indivduo e apenas un n, que esl inseiido e pailicipa da iede de ieIaes que foinan o lecido sociaI. 2. Os diieilos hunanos no so, s, hunanos do gneio hunano, nas eslo Iigados a ieaIidade csnica e lanlen aos oulios aninais que solieviven e aconpanhan o nundo nesla joinada niIenai. 3. Os Diieilos hunanos no so apenas diieilos, nas lanlen deveies e anlos so inleidependenles. 4. A iazo (o Iogos cailesiano e kanliano) no expIica sozinha os diieilos hunanos, devenos apiendei con a Iinguagen dos nilos e oulias naiialivas cuIluiais. Iaia enceiiai esla paile con o pensanenlo de Ianikkai (ALDI, 2OO4, p. 229), esla e a sua concIuso solie a nelodoIogia da heinenulica dialpica: Resunindo, piecisanos de una nova heinenulica: a heinenulica dialpica que s pode sei desenvoIvida en un diIogo inleicuIluiaI. LIa nos nosliaiia que no podenos lonai # T#*. T*& U&4&, nen ciei que venos o 4&4$B ,7 T#*4). Devenos aceilai o que o nosso paiceiio nos diz: sinpIesnenle, que lonanos o 4&4$B T*& T#*4), quando eslanos cienles da T#*. T*& U&4&, o quaI e, con ceileza, o que Ihe iespondeienos sen vaciIai. L a condio hunana e eu no a consideiaiia cono una inpeifeio, nais una vez esle e o lena do pIuiaIisno. Ianikkai piope una peispecliva cosnolendiica da ieaIidade, na quaI o csnico (|csncs), o leoIgico-divino (Tnccs) e o hunano Xandrcs), inleiIigados, seiian a lase dos Diieilos das pessoas luscando diIogo inleicuIluiaI. 0!C 0!C 0!C 0!C 0!C 0!C Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 Os diieilos hunanos na peispecliva da anliopoIogia cuIluiaI Na nesna Iinha de ieexo de Ianikkai, o luico Ahnel DavulogIu (ALDI, 2OO4, p. 138) noslia que a consliuo hisliica da Luiopa seguiu o caninho da unidade na diveisidade cuIluiaI e que esla lica esl piesenle lanlen na cuIluia isInica e especihcanenle no AIcoio. O paliinnio da Luiopa e a unidade na diveisidade, e no a unifoinidade ou a hegenonia. Lssa unidade na diveisidade len de sei anpIiada paia o nundo lodo, incIuindo o }apo, a China, a India e as cuIluias nuuInanas. Cada cuIluia e cada povo ln aIgo espechco paia ofeiecei a soIidaiiedade e ao len-eslai da hunanidade. Tais ideias de unidade na diveisidade eslo de acoido con o piincpio coinico de 4##*$^, que conecla o alo da ciiao con a diveisidade cuIluiaI das civiIizaes isInicas. O naIasiano, Chandia Muzaffai, piofessoi da Univeisidade da MaIsia (ALDI, 2OO4, pag. 313) discoiiendo solie a cuIluia isInica concoida pIenanenle con a inleipielao do seu coIega de IslanluI na Tuiquia, quando escieve solie os diieilos sociais e civis no Ocidenle e no nundo nuuInano. Assin cono a DecIaiao UniveisaI dos Diieilos Hunanos, o isI ieconhece o diieilo a foinao de una fanIia, a piivacidade, a Iileidade de novinenlo e iesidncia, ao uso do pipiio idiona, a pilica da pipiia cuIluia e a Iileidade de ieIigio. A DecIaiao UniveisaI IsInica dos Diieilos Hunanos, poi exenpIo, un docunenlo foinuIado poi un giupo de esludiosos isInicos en 1981, con lase nos vaIoies e piincpios do Coio e da Sunnah (a vida do Iiofela Maone), decIaia, de foina inequvoca, que loda as pessoas ln diieilo a Iileidade de conscincia e cuIlo, de acoido con suas cienas ieIigiosas. Lsle ailigo da decIaiao foi, sen sonlia de dvida, inuenciado peIa injuno coinica de que no deve exislii quaIquei coeio ieIigiosa. Un falo hisliico que chanou a aleno de lodos os nuIlicuIluiaIislas e da opinio plIica nundiaI, foi a Conveno MundiaI do IaiIanenlo das ReIigies do nundo, no oulono de 1993, no Ciand Iaik en Chicago, onde, aps a paIeslia do DaIai Lana, foi assinada e piocIanada, poi iepiesenlanles da naioiia das ieIigies do nundo, a DecIaiao InleiconfessionaI paia una Llica CIolaI, 0!S 0!S 0!S 0!S 0!S 0!S Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 3<Nx(QN H-Ni<QDP docunenlo no quaI se ahinavan os piincpios noiais fundanenlais consensuais. Aps ouvii os pensadoies no-ocidenlais, sei eniiquecedoi ouvii o sociIogo poilugus, oavenluia Souza Sanlos, que h nuilos anos ven pesquisando a queslo do nuIlicuIluiaIisno ieIacionado con os Diieilos Hunanos e desenvoIvendo piojelos de pesquisa con paiceiios e inleiIoculoies de viias cuIluias. LIe defende lanlen a heinenulica dialpica cono nelodoIogia paia avanos piogiessivos no diIogo inleicuIluiaI. A liansfoinao paiadignlica da concepo dos diieilos hunanos, pioposla poi oavenluia de Sousa Sanlos, paile da conslalao de que os diieilos hunanos no possuen una naliiz univeisaI. O paiadigna aluaI dos diieilos hunanos enconlia-se inseiido nun conlexlo nonocuIluiaI ocidenlaI. Desde as RevoIues Lileiais inludas da ideoIogia iIuninisla e da iazo insliunenlaI da nodeinidade e que os coIonizadoies euiopeus lianspIanlaian os vaIoies do IileiaIisno individuaIisla paia oulias cuIluias. Aps os anos 8O, poi neio da gIolaIizao econnica, os vaIoies ocidenlais so passados nidialicanenle, cono se fossen univeisais, de foina a peinilii a expanso de ideias inlinanenle Iigadas ao Iegado e ideoIogia neoIileiaI ocidenlais do neicadocenliisno. O cosnopoIilisno pioposlo peIo cienlisla sociaI Iusilano vai na conliano da nundiaIizao cuIluiaI neicadocnliica. No se poden negai esfoios paia univeisaIizai un conjunlo de vaIoies que possa sei conpailiIhado poi lodas as cuIluias. Lnquanlo foien concelidos cono diieilos univeisais, os diieilos hunanos lendeio a opeiai cono IocaIisno gIolaIizado e, poilanlo, cono una foina de gIolaIizao hegennica. Iaia podeien opeiai cono foina de cosnopoIilisno, cono gIolaIizao conlia-hegennicas, os diieilos hunanos ln de sei ieconceiluaIizados cono nuIlicuIluiais. Vivenos en un pIuiiveiso e no en un univeiso nico. 5 Devenos luscai consenso e o dissenso enlieIaando-se na piocuia de una conslanle iealivao cilica e ulpica do consenso inposlo. L pieciso fugii do IocaIisno ocidenlaI gIolaIizado. (SOUA SANTOS, 2OO6, p.446) oavenluia de Souza Sanlos chana de heinenulica dialpica o diIogo enlie duas ou nais cuIluias ou dois iefeienciais ou Iugaies (dois 4&T&,` cono expIica: 0!! 0!! 0!! 0!! 0!! 0!! Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 Os diieilos hunanos na peispecliva da anliopoIogia cuIluiaI Nun diIogo inleicuIluiaI, a lioca ocoiie enlie difeienles saleies que ieelen difeienles cuIluias, ou seja, enlie univeisos de senlido difeienles e, en giande nedida, inconensuiveis. Tais univeisos de senlido consislen en consleIaes de 4&T&, foiles. Os 4&T&, so os Iugaies conuns ieliicos nais aliangenles de deleininada cuIluia. Iuncionan cono pienissas de aigunenlao que, poi no se disculiien, dada a sua evidncia, loinan possveI a pioduo e a lioca de aigunenlos. |...j A heinenulica dialpica laseia-se na ideia de que os 4&T&, de una dada cuIluia, poi nais foiles que sejan, so lo inconpIelos quanlo a pipiia cuIluia a que peilencen. TaI inconpIelude no e vivveI a pailii do inleiioi dessa cuIluia, una vez que a inspiiao a lolaIidade induz a que se lone a paile peIo lodo. O oljelivo da heinenulica dialpica no e, poien, alingii a conpIelude - un oljelivo inalingveI - nas, peIo conliiio, anpIiai ao nxino a conscincia de inconpIelude nlua aliaves de un diIogo que se desenioIa, poi assin dizei, con un pe nuna cuIluia e oulio, noulia. Nislo ieside seu cailei dia-lpico. (SANTOS, 2OO6, p. 447, 448) Oulia dinenso nuilo fiisada poi oavenluia Souza Sanlos (ALDI, 2OO4, p. 25O-252) e o polenciaI enancipaliio dos diieilos hunanos, se esliveien inpiegnados piofundanenle peIo pIuiaIisno cuIluiaI, nuna alilude de lusca e diIogo, o que seiia de falo cosnopoIila. Assin o nuIlicuIluiaIisno seiia enancipaliio. A laiefa cenliaI de una poIlica de Iileilao da aluaIidade sei liansfoinai o enlendinenlo e a pilica dos Diieilos Hunanos de un IocaIisno gIolaIizado nun piojelo cosnopoIila, o que sei nosliado aliaves de aIgunas pienissas paia que haja liansfoinao: (ALDI, 2OO4, p. 25O-252). De acoido con eIe (Souza Sanlos, 2OO6, p. 445-447): 1. A piineiia pienissa e a supeiao do delale solie uni- veisaIisno e ieIalivisno cuIluiaI. Tiala-se de un delale inliinsecanenle faIso. 2. A segunda pienissa da liansfoinao cosnopoIila dos diieilos hunanos e que lodas as cuIluias possuen concep- es de dignidade hunana, nas nen lodas eIas a conce- len en leinos de diieilos hunanos. Toina-se, poi isso, inpoilanle idenlihcai pieocupaes isonihcas enlie di- feienles cuIluias. Designaes, conceilos e {)%4#7.2I#$7- +)7 difeienles poden liansnilii pieocupaes ou aspiia- es seneIhanles ou nuluanenle inleIigveis 3. A leiceiia pienissa e que lodas as cuIluias so inconpIelas e piolIenlicas nas suas concepes de dignidade huna- na. A inconpIelude pioven da pipiia exislncia de una 0!F 0!F 0!F 0!F 0!F 0!F Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 3<Nx(QN H-Ni<QDP pIuiaIidade de cuIluias, pois, se cada cuIluia fosse lo conpIela cono se juIga, exisliiia apenas una s cuIluia. (. . . ). Aunenlai a conscincia de inconpIelude cuIluiaI ale ao seu nxino possveI e una das laiefas nais ciuciais paia a consliuo de una concepo nuIlicuIluiaI de diieilos hunanos 4. A quaila pienissa e que lodas as cuIluias ln veises di- feienles de dignidade hunana, aIgunas nais anpIas do que oulias, aIgunas con un cicuIo de iecipiocidade nais Iaigo do que oulias, aIgunas nais aleilas a oulias cuIlu- ias do que oulias. 5. A quinlas pienissa e que lodas as cuIluias lenden a dis- liiluii as pessoas e os giupos sociais enlie dois piincpios conpelilivos de peilena hieiiquica: piincpio da iguaIda- de e piincpio da difeiena. Un - o piincpio da iguaIdade - opeia aliaves de hieiaiquias enlie unidades honogne- as (a hieiaiquia de eslialos socioeconnicos, a hieiaiquia cidado/esliangeiio). O oulio - o piincpio da difeiena - opeia aliaves da hieiaiquia enlie idenlidades e difeien- as consideiadas nicas (a hieiaiquia enlie elnias ou iaas, enlie sexos, enlie ieIigies, enlie oiienlaes sexuais). Os dois piincpios no se soliepen necessaiianenle e, poi esse nolivo, nen lodas as iguaIdades so idnlicas e nen lodas as difeienas so desiguais. Lslas so as pienissas de un diIogo inleicuIluiaI paia que haja liansfoinao nas ieIaes enlie as cuIluias e povos. Sei possveI una concepo neslia de diieilos hunanos Nola-se que un ponlo de pailida paia lodos os giupos que pesquisan diieilos hunanos en una peispecliva inleicuIluiaI e a queslo da dignidade da pessoa hunana. Todas as cuIluias possuen aIgun lipo de concepo ou pilica ieIacionada con a dignidade hunana. Mesno sen usai a leininoIogia diieilos hunanos, aIgo pixino se enconliai. Ioi exenpIo, luscai una vida digna, queiei una vida neIhoi paia os seus hIhos e paienles, paia a liilo, cI ou conunidade ciicundanle. Todas as cuIluias so inconpIelas e piolIenlicas nas suas concepes de dignidade hunana. Nenhuna cuIluia d conla do hunano. Aunenlai a conscincia de inconpIelude cuIluiaI e una das laiefas pievias a consliuo de una concepo enancipadoia e nuIlicuIluiaI dos diieilos hunanos (SANTOS, 2OO6, p. 446). 0!A 0!A 0!A 0!A 0!A 0!A Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 Os diieilos hunanos na peispecliva da anliopoIogia cuIluiaI #,20)&'*"BL'0 !)2")0 Os desahos do diIogo inleicuIluiaI so enoines, de nodo especiaI, quando se esludan os necanisnos de Iodei Lconnico, poIlico e ideoIgico que exislen en lodos os Iugaies e povos e peineian piofundanenle a educao e foinao cuIluiaI da naioiia das pessoas. As ieIaes cuIluiais so consliudas na hisliia sociaI, econnica e poIlica de cada povo e no h cono fugii deslas injunes do podei. Nunca se pode esquecei que as iepiesenlaes de iaa, gneio e cIasse so piodulo das Iulas sociais e eslo caiiegadas de signos e signihcaes cuIluiais, que se expiessan na ieIigio, no foIcIoie, nos coslunes, na fanIia e na conunidade. O diIogo inleicuIluiaI e a nelodoIogia da heinenulica dialpica no avanaio sen un lon piojelo poIlico de ao pIanejada e un piogiana de educao popuIai paia a foinao da conscincia de cidadania cosnopoIila. Iouco foi dilo solie o diIogo inleicuIluiaI na Aneiica Lalina, nas os auloies cilados, cono RaI Ioinel elancouil, Lniique DusseI, Anlonio Sidekun eslo dando una giande conliiluio ao delale inleicuIluiaI e a hIosoha da inleicuIluiaIidade. No caso do iasiI lenos una hisliia de hiliidizao cuIluiaI .$, +)7)*,., pois desde o incio da coIonizao, apesai do nodeIo paliinoniaIisla opiessoi do Lslado Iusilano, a nossa foinao hisliica adolou o nuIlicuIluiaIisno cono naica indeIeveI, apesai de lodas as conliadies sociais e econnicas. *'!'*J2#)"0 ALLIOT MicheI, 1995. DrnIts dc !'hnmmc ct autrcs tradItInns, Le Couiiiei de }uiisles SoIidaiiles, Seplenlie, n1O, p 1 el 6 ALDI, Cesai Auguslo (Oig. ). DIrcItns humanns na sncIcdadc cnsmnpn!Ita. Rio de }aneiio: Renovai, 2OO4. . As nIlipIas faces do sofiinenlo hunano: os diieilos hunanos en peispecliva inleicuIluiaI. In: . DIrcItns humanns na sncIcdadc cnsmnpn!Ita. Rio de }aneiio: Renovai, 2OO4. p. 33-44. 0FJ 0FJ 0FJ 0FJ 0FJ 0FJ Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 3<Nx(QN H-Ni<QDP ARRLTO, Vicenle de IauIo. MuIlicuIluiaIisno e diieilos hunanos: un conilo insoIveI` In: ALDI, Cesai Auguslo (Oig.). &589567: humanns na sncIcdadc cnsmnpn!Ita. Rio de }aneiio: Renovai, 2OO4. p. 279-3O8. CANADO TRINDADL, Anlonio Auguslo. +8R6R47 49 4589567 IntcrnacInna! dns dIrcItns humanns. Ioilo AIegie: Seigio Anlonio Ialiis, 1997. v. 1. . Tratadn dc dIrcItn IntcrnacInna! dns dIrcItns humanns. Ioilo AIegie: Seigio Anlonio Ialiis, 1999. v. 2. . Tratadn dc dIrcItn IntcrnacInna! dns dIrcItns humanns. Ioilo AIegie: Seigio Anlonio Ialiis, 1999. v. 3. CANDAU, Veia M. Intcrcu!tura!Idadc c cducan cscn!ar. Rio de }aneiio CLCLC-Ciupo de Lsludos solie Lducao, Colidiano e CuIluia (s). IUC-R} 2OOO) LLRHARD, Chiisloph. DIrcItns humanns c dI!ngn Intcrcu!tura!: una peispecliva anliopoIgica. In ALDI, Cesai Auguslo (Oig.). Diieilos hunanos na sociedade cosnopoIila. Rio de }aneiio: Renovai, 2OO4. p. 159-2O4. . Human rIghts and Intcrcu!tura! dIa!nguc: na anlhiopoIogicaI peispeclive. IaIeslia piofeiida paia o Cuiso de Veio Idenlidades CuIluiais e Diieilos Hunanos. Oali: juI. 9-13, 2OO1. IALK, Richaid. Una naliiz eneigenle de cidadania: conpIexa, desiguaI e uda. In: ALDI, Cesai Auguslo (Oig.). DIrcItns humanns na sncIcdadc cnsmnpn!Ita. Rio de }aneiio: Renovai, 2OO4. p. 139-159. KYMLICKA, WiII. Mu!tIcu!tura! CItIzcnshIp. Oxfoid: Oxfoid Univeisily, 1995 LUCAS, DougIas Cesai. Heinenulica IiIoshca e os Iiniles do aconlecei do diieilo nuna cuIluia juidica apiisionada peIo piocedinenlaIisno nelodoIgico". In: LUCAS, DougIas Cesai (Oig.) O!harcs hcrmcnutIcns snbrc n dIrcItn. Iju: Ldiloia Uniju, 2OO6. MILLLR, David. On nalionaIily. Oxfoid, Univeisily Iiess, 1997. MONTILL, Ldgai. A nnva nrdcm sImb!Ica: a diveisidade cuIluiaI na eia da gIolaIizao. 0F0 0F0 0F0 0F0 0F0 0F0 Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 Os diieilos hunanos na peispecliva da anliopoIogia cuIluiaI NAY, OIiviei. HIstrIa das IdIas pn!tIcas. IelipoIis: Ldiloia Vozes, 2OO6. IANIKKAR Rainundo. La nolion des dioils de Ihonne esl-eIIe un concepl occidenlaI, Intcrcu!turc, VoI. XVII, n. 1, Cahiei 82, p 3-27. IANIKKAR, Rainundo. Seiia a noo de diieilos hunanos un conceilo ocidenlaI In ALDI, Cesai Auguslo (Oig.). &589567: humanns na sncIcdadc cnsmnpn!Ita. Rio de }aneiio: Renovai, 2OO4. p. 2O5-238. IARLKH, hikku Nnn-EthnnccntrIc UnIvcrsa!Ism, en DUNNL e WHLLLLR, 1999, i$B#7 -,+I4. ,7 P%&]#% "&%,4,2., cil. , pp. 128-159. IARLKH, . RcthInkIng mu!tIcu!tura!Ism: cuIluiaI diveisily and poIilicaI lheoiy. Nev Yoik: IaIgiave, 2OOO IIOVLSAN, IIavia. DIrcItns humanns c n dIrcItn cnnstItucInna! IntcrnacInna!. 5. ed. So IauIo: Max Linonad, 2OO2. RA, }oseph. } Raz, MuIlicuIluiaIisn: a IileiaI peispeclive. In: N.}.H. HuIs & H.D. Sloul (eds). Rccht In ccn mu!tIcu!turc!c samcn!cvIng (W.L.}. Tjeenk WiIIink - voIe 1993). SANTOS, oavenluia de Sousa. A gramtIca dn tcmpn: paia una nova cuIluia poIlica. So IauIo: Coilez, 2OO6. v. 4. . Ioi una concepo nuIlicuIluiaI de diieilos hunanos. In: (Oig.). Rccnnhcccr para !Ibcrtar: os caninhos do cosnopoIilisno cuIluiaI. Rio de }aneiio: CiviIizao iasiIeiia, 2OO3. p. 429-461. SLMIRINI, Andiea. Mu!tIcu!tura!Ismn. auiu:LDUSC, 1999. SCHWLIDLLR W. &R: $<R<6R:6UR89. eiliaege zui IhiIosophie dei Mensheniechle. Munslei, 2OO1. SIDLKUM. Anlonio. A!tcrIdadc c mu!tIcu!tura!Ismn. Iju: Ld. Uniju, 2OO3. TAYLOR, ChaiIes el aI. Mu!tIcu!tura!Ismn. Lisloa: Inslilulo Iiagel, 1998. 0FL 0FL 0FL 0FL 0FL 0FL Revisla de Diieilos e Caianlias Iundanenlais, Viliia, n. 3, p. 155-182, juI./dez. 2OO8 3<Nx(QN H-Ni<QDP 2,+"0 1 Cila-se o aIeno paia liaduzii o pensanenlo conciso de WaIlei SCHWLIDLLR: Wueide isl VeihaeIlnis, keine Ligenschafl 2 Wueide isl ein Slalus, kein Veidiensl 3 Wueide isl nui Veipichlung nichl aIs IiiviIeg vahi ennlai 4 Ln 1991 foi ciiada en CoInia, AIenanha a Sociedade de IiIosoha inleicuIluiaI (CeseIIschafl fuei InleikuIluieIIe IhiIsophie)e en 1994 na usliia a Sociedade vienense de IiIosoha InleicuIluiaI (Wienei CeseIIschaflfuei InlyeikuIluieIIe IhiIosophie). Ln Aachen na AIenanha foi ciiado O Inslilulo de Lsludos cienlhcos nissioniios (MissionsvissenschaflIiches Inslilul). 5 A fiase foi usada poi ESTEVA Gustavo, PRAKASH Madhu Suri, 1998, Grassroots Post- Modernism - Remaking the Soil of Cultures, United Kingdom, Zed Books, p. 223 citada por BALDI EBERHARD como sendo de Prakash p. 168) Ailigo iecelido en: O6/O5/2OO8 Apiovado en: 26/O6/2OO8