Anda di halaman 1dari 239

UNIVERSIDADEFEDERALDORIODEJANEIRO

CENTRODEFILOSOFIAECINCIASHUMANAS
INSTITUTODEFILOSOFIAECINCIASSOCIAIS
PROGRAMADEPSGRADUAOLGICAEMETAFSICA

GustavoArjaCastaon

CONSTRUTIVISMOSOCIAL:
ACINCIASEMSUJEITOESEMMUNDO

Rio de J aneiro
Agosto de 2009

II

GustavoArjaCastaon

CONSTRUTIVISMOSOCIAL:
Acinciasemsujeitoesemmundo

Umvolume

Dissertao de Mestrado apresentada ao Programa


de PsGraduao Lgica e Metafsica do Instituto
de Filosofia e Cincias Humanas da Universidade
FederaldoRiodeJaneiro,comopartedosrequisitos
necessrios obteno do ttulo de Mestre em
Filosofia(LgicaeMetafsica).

Orientador:AlbertoOliva

RiodeJaneiro,2009.

III

GustavoArjaCastaon


CONSTRUTIVISMOSOCIAL:
Acinciasemsujeitoesemmundo

Dissertao de Mestrado apresentada ao Programa de PsGraduao


Lgica e Metafsica do Instituto de Filosofia e Cincias Humanas da
Universidade Federal do Rio de Janeiro, como parte dos requisitos
necessrios obteno do ttulo de Mestre em Filosofia (Lgica e
Metafsica).

Aprovadapor:

________________________
(AlbertoOliva,Doutor,UniversidadeFederaldoRiodeJaneiro)

________________________
(AntonioAugustoPassosVideira,Doutor,UniversidadedoEstadodoRiodeJaneiro)

________________________
(MarcoAntonioCaronRuffino,Doutor,UniversidadeFederaldoRiodeJaneiro)

RiodeJaneiro,03deagostode2009.

IV

DedicoestadissertaoaNathalie,meuamor,
queaoviveraomeuladofazcomqueeumesintaemcasa
nestemundoinsanoesemvalores.

Agradeoaqui,

AmeuorientadorAlbertoOliva,amigomaisantigodoquegostariade
confessar,quenuncasefurtouaotrabalhoaeleconfiadoemeajudou
competenteegenerosamentenapesquisaparaestadissertao;

AmeuprofessorMarcoRuffino,quetevesobremiminflunciamarcante
nocursoqueoracompleto,equeporsuastimasaulaseestilodiretome
ajudoudecisivamenteadesembarcarnafilosofiaanaltica;

AoprofessorAntonioAugustoPassosVideira,queaceitouoconvitepara
participardestabancasemqualquerconhecimentoprviodemeu
trabalho;

AoProgramadePsgraduaoemLgicaeMetafsica,quemeofereceu
todasascondiesnecessriasparaaconclusodemeucursosemabrir
modoprojetodeconstruodeumapsgraduaocompadresde
exignciamuitosuperioresaosusualmenteencontradosnafilosofia
brasileira;

Ameuspais,semosquaisnoestariaaquihojeecomosquaistenho
convividotopouconosltimosseisanosdeestudosinterruptos;

EaminhaesposaNathalie,quetemenfrentadoafaltadeviagenselazer
queminhasucessodeempreitadasacabatambmlheimpondo,sempre
comcompreenso,ajudaeamor.


VI

Riennestplusdangereuxquuneide,quandonnaquuneide.

Alain


VII
RESUMO

CASTAON, Gustavo Arja. Construtivismo Social: A cincia sem sujeito e sem


mundo.RiodeJaneiro,2009.Dissertao(MestradoemFilosofia:LgicaeMetafsica)
Programa de Psgraduao Lgica e Metafsica, Universidade Federal do Rio de
Janeiro,RiodeJaneiro,2009.

Estadissertaoavaliaoconstrutivismosocial,abordagemfilosficaassociada
ao strong programme da sociologia da cincia. Os problemas especficos investigados
so o da validade de sua classificao como forma de construtivismo e de sua
pretenso de fazer da sociologia a nica metacincia legtima. A investigao
filosfica e baseiase em pesquisa bibliogrfica. Para a avaliao dos problemas
propostos,comeaporumsucintoinventriodosprincipaistiposdeconstrutivismo
contemporneo (kantiano, piagetiano, radical, lgico, construcionismo social e
socioconstrutivismo), concluindo por sua definio como tese epistemolgica que
defendearejeioaoobjetivismo,queamenteimpeformasprviasexperinciae
quenossasteoriassobreomundosoconstrueshipotticodedutivas.Almdisso,
conclui que no h implicao necessria entre o construtivismo e o idealismo. Em
seguida, avalia as teses do construtivismo social comeando por idias de seus
principais precursores, Wittgenstein, Kuhn e Feyerabend. Identifica suas teses
ontolgicas principais reconhecendoas como a maior fonte de disperso no
movimento, que se divide acerca delas em ao menos duas correntes gerais: um
construtivismo social epistmico e um construtivismo social ontolgico, este
ltimo, uma variante de idealismo. J suas teses epistemolgicas principais so
classificadas como variantes de relativismo, objetivismo sociolgico e cientificismo
antipositivista. Com base nesta descrio, o construtivismo social criticado com
alguns argumentos originais em duas linhas principais. Primeiro por tratarse, a
despeitodeseucientificismo,simplesmentedemaisumaabordagememfilosofiada
cinciatotalmentedependentedastesesfilosficasdeseusprecursores,almdeno
usar em nenhum momento, como propugna, mtodos cientficos adequados para o
teste de suas hipteses. Segundo por no ser, apesar do uso do termo, um
construtivismo,umavezquedefendeumsujeitopassivonarelaocomoobjetodo
conhecimento,consistindonumestranhotipodeobjetivismo,noqualomundofsico
notempapel.Concluisequeestaabordagemseafastouprofundamentedatradio
filosfica construtivista, uma vez que renuncia idia de sujeito construtor de suas
cognies em prol de uma sociedade que as causa. Alm disso, o construtivismo
social no s no tem qualquer semelhana com a investigao cientfica, como
sequer pode ser considerado uma teoria filosfica consistente, pois reedita antigas
autorefutaes relativistas e cientificistas, usa de forma descuidada a linguagem e
beiraemalgunsmomentosaoirracionalismo.

DESCRITORES:CONSTRUTIVISMOSOCIAL,CONSTRUTIVISMO,FILOSOFIADA
CINCIA,SOCIOLOGIADACINCIA.

VIII
ABSTRACT

CASTAON, Gustavo Arja. Construtivismo Social: A cincia sem sujeito e sem


mundo.RiodeJaneiro,2009.Dissertao(MestradoemFilosofia:LgicaeMetafsica)
Programa de Psgraduao Lgica e Metafsica, Universidade Federal do Rio de
Janeiro,RiodeJaneiro,2009.

Thisdissertationevaluatesthesocialconstructivism,aphilosophicalapproach
associated to the strong programme of sociology of science. The specific problems
investigated are those about the validity of its classification as a kind of
constructivism and of its pretension of making sociology the unique legitimate
metascience.Thisisaphilosophicalinvestigationbasedonabibliographicalresearch.
For the evaluation of the proposed problems, it begins with a succinct inventory of
the contemporary constructivism main variants (kantian, piagetian, radical, logical,
social constructionism and socioconstructivism), concluding by its definition as a
epistemological thesis that defends the rejection to objectivism, that the mind
imposes previous forms to the experience and that our theories on the world are
hypotheticaldeductive constructions. Moreover, it concludes that there isnt
necessaryimplicationbetweenconstructivismandidealism.Soonafter,evaluatesthe
thesis of social constructivism begining with the ideas of its main precursors,
Wittgenstein,KuhnandFeyerabend.Thedissertationidentifiesitsmainontologicals
thesisrecognizingthemasthegreatestcauseofdivisiononthemovement,whichis
divided in at least two general tendencies: a epistemic social constructivism and a
ontological social constructivism, this one, an variant of idealism. Its main
epistemologicals thesis are classified as variants of relativism, sociological
objectivism and antipositivist scientificism. Based on this description, social
constructivismiscriticizedwithsomeoriginalargumentsintwomainlines.Firstfor
being itself, in spite of its scientificism, just one more approach in philosophy of
science totally dependent of the philosophical thesis of its precursors, besides it
doesntuseinanymoment,asitproposes,adequatescientificmethodsforthetestof
itshypotheses.Secondfornotbeing,inspiteofitsuseoftheterm,aconstructivism,
once it defends a passive subject in the relation with the object of knowledge,
consistinginastrangekindofobjectivism,inwhichthephysicalworlddoesnthave
role. It concludes that this approach has moved itself away from constructivist
philosophical tradition, once it renounces to the idea of a building subject of his
cognitions in behalf of a society that causes them. Moreover, the social
constructivism doesnt have any similarity with scientific investigation, as also it
cannot be considered a consistent philosophical theory, because reedits old
relativistsandscientificistsautorefutations,useslanguageinaneglectedwayandin
somemomentscomesclosertoirrationalism.

KEYWORDS: SOCIAL CONSTRUCTIVISM, CONSTRUCTIVISM, PHILOSOPHY


OFSCIENCE,SOCIOLOGYOFSCIENCE.

IX
SUMRIO

1.Introduo 01
2.Construtivismo 10
2.1.ConstrutivismoemKant 12
2.2.ConstrutivismoemPiaget 19
2.3.OutrosConstrutivismoscontemporneos 26
2.3.1ConstrutivismoRadical 27
2.3.2ConstrucionismoSocial 34
2.3.3Socioconstrutivismo 41
2.3.4ConstrutivismoLgico 47
2.4.DefiniodeConstrutivismo 54
3.ConstrutivismoSocial 62
3.1.Caracterizaogeral 63
3.2.IdiasantecedentesemFilosofiadaCincia 71
3.2.1Wittgensteineadissoluolingusticadaepistemologia 71
3.2.2Kuhneasociologizaodaepistemologia 79
3.2.3Feyerabendeaanarquizaodaepistemologia 89
3.3.ConstrutivismoSocialeOntologia 100
3.3.1.Oqueexisteparaoconstrutivismosocial? 100
3.3.2.Construosocialdequ? 107
3.3.3.OConstrutivismoSocialOntolgico 117
3.4.ConstrutivismoSocialeEpistemologia 126
3.4.1.possivelconheceralgosobreomundo? 127
3.4.2.Oqueecomoselegitimaoconhecimento? 133
3.4.3.Oproblemadorelativismo 137
3.4.4.Qualarelaoentreosujeitoeoobjeto? 143
3.4.5.Qualomtodocientficodeinvestigaodacincia? 154

X
4.AvaliaocrticadoConstrutivismoSocial 161
4.1.Umafilosofiadacinciasemfilosofia 162
4.1.1.Acircularidadedapretensocientificista 162
4.1.2.Noexistedescritivismopuro 166
4.1.3.Maisdomesmo:CSaNovaFilosofiadaCincia 168
4.2.Umainvestigaosemmtodo 171
4.3.Umconstrutivismosemsujeito 180
4.4.Umacinciasemmundo 185
4.5.Umconhecimentosemverdade 198
5.Concluso 208
RefernciasBibliogrficas 217

1

Captulo1
Introduo

O tema abordado aqui o do construtivismo social contemporneo, conjunto


de teses filosficas associadas ao strong programme da sociologia da cincia. Os
problemas especficos investigados sobre o tema so o da validade de duas teses
dessaabordagem.Aprimeirasuaalegaodequeumaabordagemconstrutivista,
asegundasuapretensodefazerdasociologianosumadisciplinametacientfica,
comoaindaanicareconstruometacientficalegtima.
Esta investigao de natureza filosfica e se baseia em fontes primrias e
secundriasselecionadasatravsdepesquisabibliogrficaconduzidaprincipalmente
nas bases de dados SSCI e Philosophers Index. Sua necessidade se d uma vez que
nosltimosanosassistimosaumaproliferaodautilizaodotermoconstrutivismo,
nosomentenafilosofia,mastambmnapsicologia,educao,neurocincia,lgica,
matemtica e, particularmente, sociologia. No h, at hoje, nenhuma pesquisa em
larga escala de todas essas alegaes de construtivismo (ROCKMORE, 2005),
2
portanto,nenhumconsensosobreadefiniodotermopodeseralcanadodeforma
completa. No entanto, se o tomamos em seu significado tradicional posio que
defende o papel ativo do sujeito na sua relao com o objeto do conhecimento e na
construo de suas estruturas cognitivas e representaes da realidade vemos que
diversas posies autodenominadas construtivistas assumem teses que contrariam
o esprito original dessa tradio filosfica. Assistimos hoje, sob o abrigo do termo
construtivismo,umamultiplicaodeposiesqueidentificamessatesecomoanti
realismo, atacando o pressuposto do realismo ontolgico que est na base do
pensamento cientfico moderno. Algumas dessas posies inclusive consideram o
sujeitoumelementopassivodoprocessodeconstruodoconhecimento.
Estadissertaorealizaumainvestigaodospressupostosfilosficosdeuma
das mais influentes utilizaes contemporneas do termo, o Construtivismo Social de
BarryBarneseDavidBloor,tambmdenominadosvezessocioconstrutivismooutese
fortedasociologiadacincia,assimcomorastrearsuasorigensfilosficas.Atualmente,
outras influentes utilizaes do termo so efetuadas pela epistemologia gentica de
Jean Piaget (o construtivismo piagetiano), pelo construcionismo social (abordagem
psmoderna da psicologia social), pelo construtivismo radical (tese filosfica que
espalha sua influncia por setores da educao, psicoterapia e neurocincia), pelo
socioconstrutivismo (abordagem da psicologia social e do desenvolvimento) e pelo
construtivismo lgico. No entanto, estas utilizaes s sero abordadas nesta
investigao a ttulo de delimitao do conceito geral de construtivismo e
diferenciaoemrelaoaoconstrutivismosocial.
3
A viso tradicional do conhecimento cientfico o concebe como produto de
uma atividade de investigao que s aceita dois tipos de veredicto: o da lgica e o
da experincia. O construtivismo social representa uma aberta e radical oposio a
essa viso, e questiona o pressuposto de que a cincia possui uma racionalidade
intrnsecaparaatribuirlheoestatutodeumaconstruosocialcomoqualqueroutra.
Umavezqueestaespciederelativismoexerceinflunciacadavezmaiornosmeios
acadmicos brasileiros, particularmente nos cursos de pedagogia, fazse necessria
uma investigao pormenorizada de seus pressupostos. O sociologismo e o
historicismocaractersticosdoconstrutivismosocial,queumavariantedafilosofia
psmoderna, disseminam a idia de que so as relaes de poder e os interesses
polticos que determinam a aceitao ou a rejeio de teorias cientficas. A questo
aqui , portanto, definir se a anlise filosfica pode determinar a racionalidade da
investigaocientfica,reconstruindoaepistemicamente,ouseestepapelcaberiaaos
estudosvoltadosparaaidentificaodosaspectospolticosesociaisdestaatividade.

1.1DelimitaodoProblema

Os problemas especficos a serem objeto de investigao filosfica dentro do


temaescolhidopodemserdefinidosatravsdeduasperguntas:P1)Oconstrutivismo
social construtivista? P2) O construtivismo social pode ser formulado como uma
metacinciaconsistente?
4
Podemse ainda desmembrar os problemas acima com as perguntas: P1a)
Como definir construtivismo? P1b) Qual o papel do sujeito no processo de
construo do conhecimento para o construtivismo social? P1c) O que, para esta
abordagem,sepodeconhecer?
Em segundo lugar temos que perguntar: P2a) A imagem de cincia oferecida
pelo construtivismo social consistente? P2b) A pretenso de independncia em
relao filosofia da cincia que apresenta o construtivismo social sustentvel
filosoficamente?
Assim, a anlise desses problemas passa por trs questes intermedirias
fundamentais, que determinaro a seqncia lgica do desenvolvimento da
dissertao:
Primeira, o que construtivismo e quais so suas razes filosficas? Ou seja,
qual a histria filosfica da elaborao deste conceito? Aqui, particularmente, se
procurar estabelecer o conceito de construtivismo com o qual trabalharemos na
dissertao e responder se h uma implicao necessria entre o construtivismo e o
idealismo.
Segunda,quaisso as abordagensfilosficasou tericas contemporneas que
usam o termo construtivismo para se identificarem? Em que sentido elas se
afirmam construtivistas? Que posies assumem frente ao realismo ontolgico,
relaocomoobjetodoconhecimentoeatividadedosujeito?
5
Terceira, quais so as teses adotadas pelo construtivismo social? Quais so
suasposiesontolgicaseepistemolgicas?Comosedistinguedeoutrasalegaes
deconstrutivismocontemporneas?
Assim, se estabelecero as condies necessrias para a formulao de uma
respostaaosdoisproblemasinvestigadospeladissertao,odocarterconstrutivista
eodaconsistnciadoconstrutivismosocial.

1.2Hipteses

Ashiptesesqueseroinvestigadasaquireferentesaosproblemasprimriose
secundriosacimapropostosso,comeandopelahiptesegeral,asseguintes:
Oconstrutivismosocialsimplesmentemaisumaabordagememfilosofiada
cincia derivada de idias surgidas da obra do segundo Wittgenstein e de Thomas
KuhnePaulFeyerabend.Nopodeserconsideradaconstrutivista,poisdefendeuma
imagemdesujeitopassivanarelaocomoobjetodoconhecimento,seconstituindo
num tipo de objetivismo, e em suas verses mais radicais, num estranho caso de
idealismosemsujeito.Arennciaconcepoconstrutivistadesujeitoconstrutorde
suas cognies em prol de uma sociedade que constri os sistemas de crenas,
caracteriza uma posio que, utilizandose do termo construtivismo, se afastou
profundamentedessatradiofilosfica.
Estahiptesegeralsustentadaportrshiptesesauxiliares:
6
Primeira: Apesar de encontrarmos traos precursores do construtivismo na
filosofia socrticoplatnica, assim como em autorescomo Epicteto ou ainda Vico, o
construtivismo tese caracterstica da filosofia contempornea, sendo derivado da
obra de Kant. um equvoco grave a construo artificial de supostas polaridades
entrerealismoeconstrutivismoeentreobjetivismoerelativismo.Defato,aspolaridades
existentes so as estabelecidas entre objetivismo e construtivismo (em relao
questodaorigemdoconhecimento),realismoeidealismo(emrelaoquestoda
naturezadoobjeto),ecriticismoerelativismo(emrelaoquestodapossibilidade
do conhecimento). Com base nestas posies, devem ser avaliadas todas as
reivindicaes de construtivismo filosfico, que se define necessariamente pela
rejeio ao objetivismo, mas pode oscilar entre o realismo e o idealismo, e entre o
criticismoeorelativismo.
Segunda: o construtivismo depende de uma concepo ativa de sujeito do
conhecimento,comoconstrutorprimeirodeintuiessensveisedepoisdehipteses
causais. Assim, considerase o construtivismo social como noconstrutivista, uma
vez que dissolve o conceito de sujeito ativo no processo de construo do
conhecimento. Assim, tanto a primeira quanto a segunda hiptese auxiliar afirmam
quenohvinculaonecessriaentreconstrutivismoeidealismo.
Terceira: o construtivismo social inconsistente por tentar colocar no mbito
dasociologiaasquestesepistemolgicasrelativassuaprpriavalidade.Ainda,em
sua vertente mais radical que rejeita o realismo ontolgico, o construtivismo social
fazdasconcepessocialmenteconstrudasdarealidadeanicaeprpriarealidade,
7
afastandoseassimdoslimitesdasociologiadoconhecimentotradicionaleentrando
noterrenodopsmodernismo.Almdisso,estacorrentesesustentaflagrantemente
em concepes derivadas das obras de Wittgenstein, Kuhn e Feyerabend, sendo,
portanto,dependentedafilosofiadacinciaeincapazdeerigirsecomoadisciplina
metacientficaautosuficiente.

1.3Estruturadadissertao

No captulo dois, que se segue a esta introduo, sero definidas as teses


ontolgicas e epistemolgicas centrais do construtivismo contemporneo. Ser
expostaaorigemdastesesconstrutivistascontemporneasemKantenaabordagem
que introduziu o termo no sculo XX, a Epistemologia Gentica de Jean Piaget.
Posteriormente, sero avaliados os usos contemporneos do termo pelo
construtivismo radical, construcionismo social (que no se deve confundir com o
construtivismosocial),socioconstrutivismoeconstrutivismolgico.Finalmente,com
base nas posies investigadas, ser estabelecido o que h de comum entre as
correnteseque,dessemodo,poderiacaracterizardeummodomenoscontroversoo
construtivismocomoumtodo.
No captulo trs sero apresentadas as principais teses do construtivismo
social, com especial nfase nas ontolgicas e epistemolgicas. Comea com uma
sumria contextualizao e apresentao conceitual do construtivismo social, para
8
logodepoisabordaralgumasidiasdeWittgenstein,KuhneFeyerabendquetiveram
influncia fundamental na configurao filosfica da corrente. Os dois ltimos itens
do captulo sero dedicados a uma avaliao cuidadosa das teses ontolgicas e
epistemolgicas do construtivismo social, buscando estabelecer o que pode ser dito
deconsensualeoquehdedivergnciaentreascorrenteseprincipaisproponentes
doautodenominadostrongprogramme.
No quarto captulo apresentarei cinco crticas gerais ao construtivismo social,
dasquais duaspretendemterocarterde crticas originais. Aprimeira dizrespeito
aofatodeque,apesardeseapresentarcomocinciadacinciaecrticodafilosofia,o
construtivismosocialnadamaisqueoutrafilosofiadacincia;squeinconsistente
e praticada sem rigor algum. A segunda diz respeito ao fato de que os mtodos
usados pelo construtivismo social para investigar cientificamente a cincia no so
cientficos e so incapazes de testar alegaes acerca de relaes de causa e efeito,
fato este que aparentemente nunca foi abordado na literatura sobre o strong
programme. A terceira a de que o construtivismo social no estrito senso uma
variante de construtivismo, no faz parte dessa tradio do pensamento ocidental,
pois no existe, para esta abordagem, um sujeito ativo. A quarta, que ela defende
umadastesesmaisdescabidasdahistriadafilosofiadacincia,adequeomundo
no faz diferena na obteno de conhecimento cientfico. Por fim, abordarei
novamente o problema do relativismo e da definio de conhecimento adotada por
essa vertente, criticando as consequncias de se rejeitar a verdade como ideal
normativo.
9
Por fim concluo a dissertao recapitulando os motivos que me levam a
acreditar que as hipteses expostas nesta introduo foram bem fundamentadas,
alm de chamar a ateno para os potenciais efeitos prticos danosos do
construtivismosocial.
10

Captulo2
Construtivismo

Neste captulo sero definidas as teses centrais do construtivismo


contemporneo, com o objetivo de estabelecer o quanto o Construtivismo Social as
assume.Paratal,seroavaliadososprincipaisusoscontemporneosdotermoafim
deesclarecercomoseposicionamemrelaoatrsquestes.Aprimeiraontolgica:
Q1) Existem objetos independentes da mente humana? posio que d uma
resposta afirmativa a esta questo chamaremos realismo ontolgico, e uma resposta
negativa,idealismo.
A segunda e terceira a se averiguar como as abordagens construtivistas se
posicionam quanto s questes epistemolgicas: Q2) possvel conhecer algo sobre
os objetos que existem independentemente da mente?; Q3) Qual a relao entre o
sujeitoeoobjetodoconhecimento?QuantoQ2,asrespostasseroclassificadasem
trs posies: dogmatismo ( possvel conhecer o objeto em si mesmo), criticismo (
possvelconheceromodocomoosobjetosafetamnossasrepresentaessensveis)e
11
ceticismo (no possvel conhecer nada sobre os objetos reais). As respostas Q3
sero classificadas como objetivistas (o objeto determina em ns as representaes
que temos dele) ou construtivistas (ns construmos nossas representaes do
objeto).
Ser evitado durante a dissertao, na construo de argumentos prprios, o
uso dos termos realismo e idealismo para quaisquer outras posies que no as
ontolgicas, sejam epistemolgicas, semnticas ou axiolgicas. Procurarei
fundamentar a hiptese de que grande parte da confuso que cerca a utilizao do
termo construtivismo devida a utilizao dos termos realismo e idealismo em
sentido epistemolgico ( possvel ou no o conhecimento acerca de objetos reais) e
semntico(averdadeounoumarelaoobjetivaentreomundoealinguagem).
Comearemos pela exposio da origem das teses construtivistas
contemporneasemKantepelaabordagemqueintroduziuotermonosculoXX,a
Epistemologia Gentica de Jean Piaget. Posteriormente, avaliaremos os usos
contemporneosdotermo sucessivamentenaabordagemdo construtivismo radical,
construcionismosocial(quenosedeveconfundircomatesefortedasociologiada
cincia,oconstrutivismosocial,objetodestadissertaoquenoserabordadoneste
captulo), socioconstrutivismo e construtivismo lgico. Finalmente, com base nas
posiesinvestigadas,serestabelecidooquehdecomumentreascorrenteseque
portanto poderia caracterizar de um modo menos controverso o construtivismo
comoumtodo.

12
2.1ConstrutivismoemKant

O termo construtivismo tem origem no verbo latino struere, que significa


organizar, dar estrutura. Assim, desde sua origem esta palavra assume
implicitamenteaexistnciadeumsujeitoqueorganiza.Adiferenaclaraquandoa
comparamos com o verbo formar, ou quando comparamos o termo construo
comotermoformao.Umaestruturaqueseforma,nopressupeumsujeitoque
aorganiza.Umaestruturaqueseconstri,pressupeaatividadedeumsujeito.
Aindaquemuitasvezesencontremosrefernciasaosupostocarterprecursor
dafilosofiadeScratesemrelaoaoconstrutivismo,ouaindadeEpicteto,deVico,
ouatdateoriaplatnicadahiptesesuperior,paraumacorretacompreensodesta
corrente de pensamento na filosofia contempornea necessrio recorrer obra de
ImmanuelKant.
A inverso do sentido da relao entre sujeito e objeto presente na obra de
Kant usualmente (BROUWER, 1983; HACKING, 1999; MAHONEY, 2004;
PHILLIPS, 1995; RYCHLAK, 1999; ROCKMORE, 2005; VON GLASERSFELD, 1984;)
considerada a raiz do construtivismo contemporneo. Tradicionalmente, a filosofia
ocidental pensava o conhecimento como uma determinao do sujeito cognoscente
pelo objeto conhecido. Kant (2001) apresenta o processo de conhecimento como a
organizaoativaporpartedosujeitodomaterialdispersoefragmentrioquenos
fornecido pelos sentidos, impondo a este as formas da sensibilidade e as categorias
do entendimento. Ou seja, para o construtivismo, o sujeito constri suas
13
representaes dos objetos, e no recebe passivamente impresses causadas por
estes. O sujeito para o construtivismo proativo, foco de atividade do universo, e
noumrecipientepassivodeestmulosdoambiente.
Oconstrutivismospodeseradequadamentecompreendidoapartirdaidia
que Kant chamou de grande luz e que de fato condicionou toda produo
filosfica posterior sua obra. Esta a distino entre fenmeno e nmeno. Para
Kant, o conhecimento sensvel no nos revela as coisas como so, e sim, como
aparecem para o sujeito. Por isso nos do acesso a fenmenos. J o conhecimento
intelectivo faculdade de representar aqueles aspectos das coisas que, por sua
prpria natureza, no podem ser captados por meio dos sentidos, os nmenos. So
conceitos do intelecto, por exemplo, os de possibilidade, existncia, necessidade e
semelhana,quenoderivamdossentidos.
Assim,oqueconhecemosdomundosofenmenos,nonmenos.Conhecemos
oaparecerdascoisasparanossaconscincia,noaessnciadaquiloqueacreditamos
estar fora de ns: fenmeno, ordinariamente, significa apario. Isso no implica,
obviamente, que no h um mundo l fora, mas somente que no temos acesso ao
queestemundoemsimesmo.AsclassificaescorriqueirasdeKantcomoidealista
so equivocadas e foram de resto contestadas pelo prprio. Nos Prolegmenos ele
reapresentasuaposiosobreaquestodoidealismodeformainequvoca:

O idealismo consiste na afirmao de que no existem outros seres


exceptoosserespensantes;asrestantescoisas,quejulgamosperceber
na intuio, seriam apenas representaes nos seres pensantes a que
no corresponderia, na realidade, nenhum objecto exterior. Eu, pelo
14
contrrio, afirmo: sonos dadas coisas como objectos dos nossos
sentidoseansexteriores,masnadasabemosdoqueelaspossamser
emsimesmas;conhecemosunicamenteosseusfenmenos,isto,as
representaes que em ns produzem, ao afectarem os nossos
sentidos. Por conseguinte, admito que fora de ns h corpos, isto ,
coisas que , embora nos sejam totalmente desconhecidas quanto ao
que possam ser em si mesmas, conhecemos mediante as
representaes que o seu efeito sobre a nossa sensibilidade nos
procura, coisas a que damos o nome de um corpo, palavra essa que
indicaapenasofenmenodesteobjectoquenosdesconhecido,mas
nem por isso, menos real. Pode a isto chamarse idealismo?
precisamenteoseuoposto.(KANT,2003,p.58)

Para Kant (2001), nossa mente tem uma estrutura dada, que enquadra os
dadosdaexperinciaemsuasformasecategoriasapriori.Destaforma,spodemos
conhecer em si mesmos aqueles conceitos que so resultado de uma especulao
racional.
E na busca pela condio de possibilidade da cincia matemtica que o
termo construo comea a ser utilizado em Kant. Para ele, a cincia em geral se
basearia num tipo de juzo que a um s tempo acrescenta algo de novo ao sujeito
(sinttico)etambmnodependedaexperincia,ouseja,universalenecessrio(a
priori):esteojuzosintticoapriori.TodoProlegmenosetodaCrticadaRazoPura
gravitam em torno deste problema central. Encontrar o fundamento do
conhecimento,paraKant,explicarcomosopossveisjuzossintticosapriori.
Os juzos sintticos a priori unem a aprioridade, ou seja, universalidade e
necessidade, com a fecundidade, ou seja, a sinteticidade. Exemplos seriam as
operaesaritmticas,osjuzosdageometria(comoporexemplo,todotringulotem
suareacalculadaemfunodesuabasemultiplicadaporsuaalturaedivididapor
15
dois) e os juzos da fsica (em todas as mudanas do mundo fsico a quantidade de
matria permanece invariada). Nestes conceitos, ultrapassamos o conceito de
tringulooudematriaparaacrescentarlhesapriorialgoquenopensvamosnele.
Assim temos trs tipos de juzos, e trs fundamentos diferentes para eles. A
verdade ou falsidade de um juzo analtico a priori determinada pelo princpio da
identidade e da nocontradio uma vez que o sujeito e o predicado se equivalem,
ou seja, pela lgica. A verdade ou falsidade de um juzo sinttico a posteriori
determinada pela experincia sensvel. Por fim, temos que responder qual o
fundamentodojuzosintticoapriori.
Para Kant (2003), a capacidade de construo que torna possvel o juzo
sinttico a priori, e portanto, a matemtica. Esta precisa ter como fundamento uma
intuiopura,naqualelapossarepresentartodososseusconceitosinconcretoe,no
entanto, a priori, ou, como se diz, construlos (KANT, 2003, p. 48). Quando
demonstramosumteoremaemgeometria,compreendemosquenodevemosseguir
passo a passo aquilo que se v na figura nem nos apegarmos ao simples conceito
desta para apreender suas propriedades. O que devemos fazer pensar e
representar, por nossos prprios conceitos, o objeto geomtrico em questo, ou seja,
construlo. Construindo este objeto, podemos saber com segurana alguma coisa a
priori (independentemente da experincia), pois sabemos no atribuir a este objeto
senoaquiloquensprprioscolocamosnele:

16
Aquele que primeiro demonstrou o tringulo issceles (fosse ele Tales
oucomoquerquesechamasse)teveumailuminao;descobriuque
notinhaqueseguirpassoapassooquevianafigura,nemosimples
conceito que dela possua, para conhecer, de certa maneira, as suas
propriedades;queantesdeveriaproduzila,ou construla, mediante
oquepensavaeoquerepresentavaaprioriporconceitosequepara
conhecer, com certeza, uma coisa a priori nada devia atribuirlhe
senooquefosseconsequncianecessriadoquenelatinhaposto,de
acordocomoconceito.(KANT,2001,17)

Mas e quanto aos objetos presentes no mundo? Afirma Kant (2001) na Crtica
quearazovsaquiloqueelaprpriaproduzsegundoseuprojeto,eque,comos
princpiosdosseusjuzoseladeveestarfrenteeobrigaranaturezaaresponders
suas perguntas. Caso contrrio, se feitas ao acaso e sem um plano prvio, nossas
observaesnoreconheceriamnemseligariamentresi,portanto,noconstruiriam
relaesqueunissemestesfenmenosnaformadeleis.Arazoprocurananatureza
oquepenela,enecessitadeumplano,ouseja,umahipteseprvia:

...arazosentendeoqueproduzsegundoseusprpriosplanos;que
ela tem que tomar a dianteira com princpios, que determinam os
seus juzos segundo leis constantes e deve forar a natureza a
responder suas indagaes em vez de se deixar guiar por esta; de
outro modo, as observaes feitas ao acaso, realizadas sem plano
prvio,noseordenamsegundoaleinecessria,quearazoprocura
e de que necessita. A razo, tendo por um lado os seus princpios,
nicos a poderem dar aos fenmenos concordantes a autoridade de
leis e, por outro, a experimentao, que imaginou segundo estes
princpios, deve ir ao encontro da natureza, para ser por esta
ensinada, certo, mas no na qualidade de aluno que aceita tudo o
queomestreafirma,antesnadejuizinvestidonassuasfunes,que
obriga as testemunhas a responder aos quesitos que lhes apresenta.
Assim, a prpria Fsica tem que agradecer a revoluo, to
proveitosa,doseumododepensarunicamenteidiadeprocurarna
natureza (e no imaginar), de acordo com o que a razo nela pos, o
que nela dever aprender e que por si s no alcanaria saber...
(KANT,2001,p.18)

17
Nesta passagem, Kant nos apresenta o que ser posteriormente a essncia do
construtivismoedarevoluoqueeleprovoca.Atento,sehaviatentadoexplicaro
conhecimento supondo que era o objeto (quer emprico, quer ideal como idias
inatas)quedeterminava,numsujeitopassivo,umarepresentaodesimesmo.Kant
inverteu estes papis, afirmando que no o sujeito que, conhecendo, descobre as
leis do objeto, mas sim, ao contrrio, que o objeto, quando conhecido, que se
adapta s leis do sujeito que o conhece. Ou seja, o sujeito, na atividade de
representar o objeto, que o enquadra, ativamente, nas formas a priori de sua mente,
construindoarepresentaodeste:

Athojeadmitiasequeonossoconhecimentosedeviaregularpelos
objetos; porm, todas as tentativas, para descobrir a priori, mediante
conceitos, algo que ampliasse nosso conhecimento, malogravamse
comestepressuposto.Tentemos,pois,umavez,experimentarseno
se resolvero melhor as tarefas da metafsica, admitindo que os
objetossedeveriamregularpelonossoconhecimento,oqueassimj
concorda melhor com o que desejamos, a saber, a possibilidade de
um conhecimento a priori desses objetos, que estabelea algo sobre
elesantesdenosseremdados.(...)Seaintuio[dosobjetos]tivesse
que se guiar pela natureza dos objetos, no vejo como deles se
poderia conhecer algo a priori; se, pelo contrrio, o objeto (enquanto
objeto dos sentidos) se guiar pela natureza da nossa faculdade de
intuio,possoperfeitamenterepresentaressapossibilidade.(KANT,
2001,p.2122)

Assimpodemosindicardoissentidosemqueotermoconstruousadoem
relao filosofia kantiana. O primeiro, mais bsico e original, o que ocorre em
nossas intuies empricas e, por exemplo, nos lembrado por Longuenesse (1998),
queindicaquenossasrepresentaesdosobjetosempricossoconstrudosdeforma
automtica,pelasestruturasinatasdenossamente.Nestesentido,amenteconsciente
18
obrigadaaconstruirrepresentaesdomundoqueobedeamestasleis.Boghossian
(2006) chama este modelo de cookiecutter, pois a mente recortaria o material catico
dossentidosimpondoolimitesdeacordocomsuasformasinatas.
Osegundo,maisgeralesuperficial,indicaoprocessoautnomodeconstruo
dehiptesessobreanaturezaparaposteriortesteexperimentaldesuavalidade,que
vimos na ltima citao de Kant. Novamente Longuenesse (1998) afirma que para
Kant os conceitos empricos so dados a posteriori, pois construdos a partir de
representaessingulares.
A revoluo copernicana na filosofia de Kant teve vrios desdobramentos,
gerando interpretaes construtivistas idealistas (como as de Fichte, Schelling e
Schopenhauer),pragmatistas(comoadeHansVaihinger)erealistas(comoadeKarl
Popper). Schopenhauer (1950) afirma na primeira frase de O Mundo como Vontade e
Representao:Omundoumarepresentaominha..HansVaihinger(1924),emA
Filosofia do comose, defende que nossas teorias seriam fices conscientes cujo
objetivo no alcanar a verdade sobre o mundo, e sim, orientar nossas aes
eficientemente, pragmaticamente. Karl Popper, que d o nome escola filosfica
fundadaporeledeRacionalismoCrticoemhomenagemaocriticismokantiano,julga
(POPPER,1977)suafilosofiaumainterpretaorealistadafilosofiakantiana.
Resumindo a posio kantiana em relao s questes investigadas aqui,
podemosafirmarqueeladasrespostasdorealismo,criticismoeconstrutivismo.

19
2.2ConstrutivismoemPiaget

Jean Piaget, atravs do desenvolvimento de sua Epistemologia Gentica, foi


aquelequeintroduziuotermoconstrutivismonosculoXX(VONGLASERSFELD,
1998), em sua obra Logique et connaissance scientifique, de 1967. A Epistemologia
GenticaatentativaefetuadaporPiaget(1973)deabordarcientificamentealgumas
questesdateoriadoconhecimentoatravsdainvestigaodagnesedasestruturas
cognitivasdosujeito,problemacentraldesuaobra.AceitandoadistinodeLeibniz
entreverdadesderazoeverdadesdefato,Piagetdistingueconhecimentoformalde
conhecimento emprico. As afirmaes das cincias formais no obtm seu valor de
verdade atravs de observaes empricas; so verdades necessrias e universais. J
as afirmaes das cincias empricas adquirem seu valor de verdade em funo da
possibilidadedeseremverificadasluzdosfatosqueenunciam.Essesdoistiposde
conhecimento so irredutveis. Assim sendo, as verdades de fato no podem ser
alcanadasporalgumtipodededuolgicaapriorijquesocontingentes,nemas
verdades formais podem ser alcanadas a partir da experincia emprica, pois so
necessrias. No entanto, apesar dessa irredutibilidade, os fenmenos fsicos podem
ser representados e inclusive antecipados por modelos matemticos. Mas de onde
vmessesdoistiposdeconhecimento?
As respostas tradicionais a esta pergunta so as empiristas e as racionalistas.
Para o empirismo, que defende aquilo a que posies construtivistas se referem
geralmente como objetivismo, a origem do conhecimento estaria na realidade; o
20
objeto imporia suas formas de manifestao a uma mente encarada como um
receptculopassivo.Paraoracionalismo,oconhecimentoinatoesuaevoluoseria
apenas atualizao de estruturas prformadas. Piaget postula a terceira resposta
possvel, que a construtivista. Para ele, a construo do conhecimento exige uma
interaonecessriaentreosujeitoqueconheceeoobjetoconhecido.osujeitoque,
ativo e a partir da ao, constri suas representaes de mundo interagindo com o
objeto do conhecimento. A diferena principal do construtivismo piagetiano para o
construtivismokantianoqueparaPiaget,almdasrepresentaesdosobjetos,ns
construmos tambm as prprias estruturas da mente atravs das quais
posteriormenteconstruiremosasrepresentaesdosobjetos.
Piaget (1979) desenvolve um modelo de desenvolvimento cognitivo
construtivista, ricamente sustentado por dados empricos, que apresenta o sujeito
como artfice principal, atravs da sua ao no mundo, de suas prprias estruturas
cognitivas.DoisdosconceitosprincipaisdePiaget,queesclarecemaformacomoele
explicava o processo de construo do conhecimento por parte do sujeito, so os de
assimilao e acomodao. Quando uma criana ou qualquer pessoa tem uma
experincia que no se coaduna com seus esquemas e teorias, ela primeiramente
tenta assimilar essa experincia em seus esquemas existentes. No entanto, se ela
percebe que suas explicaes e predies so repetidamente desmentidas pela
experincia,prevaleceatendnciadeoesquemasemodificardemodoaacomodarse
a essa nova informao. fundamental perceber aqui o papel do ambiente no
processo de construo do conhecimento. Ao se opor s expectativas do esquema
21
paraofuncionamentodomundo,ainformaoquevemdoambienteserevelacomo
independente da vontade e das crenas do sujeito do conhecimento. Piaget,
claramente, um realista. De forma semelhante a Popper (1975), ele acredita que o
mundovaimoldandonossosesquemasquandoosdesmenteseguidamente,exigindo
umanovaacomodao.
Muitosautoresqueseconsideramligadostradioconstrutivistaconfundem
o construtivismo, que uma tese epistemolgica, com o idealismo, que uma tese
ontolgica. O construtivismo nos oferece uma resposta para como obtemos
conhecimento. O idealismo e o realismo nos oferecem respostas sobre a natureza
daquilo que conhecemos. Como o construtivismo rejeita o objetivismo, tipicamente
muitos autores acabam concluindo que essa rejeio equivale a uma rejeio ao
realismo, o que um equvoco. o que observa Held (1998, p.194) quando afirma
que os construcionistas sociais (uma das correntes a serem avaliadas neste captulo)
tipicamentepresumemqueumprocessodeconhecimentoativoporpartedosujeito,
que est implcito no prprio termo construcionismo, necessita de uma ontologia
antirealista para se sustentar. Discordando desta interpretao, ela lembra que a
prpria epistemologia gentica de Piaget uma forma de construtivismo que se
baseianumaontologiaeepistemologiarealistas,aomesmotempoemquedefendea
possibilidadedeacessoracionaldosujeitoaumarealidadeobjetivaeindependente.
SeporumladoadefiniodePiagetcomorealistaclaraenoproblemtica,
no podemos dizer o mesmo em relao definio de sua posio acerca do
inatismo.PormaisqueparaPiagetnodevamosfalaremestruturasinatas,istoest
22
to distante quanto possvel da crena num sujeito passivo, construdo pelo seu
ambiente. Para Piaget, somos ativos quando interpretamos a experincia para
assimillaaosnossosesquemaseteorias,etambmsomosativosquandomudamos
nossosesquemaseteoriasdeformaaacomodaremserealidade.Umsujeitoativo
o centro da teoria piagetiana, o que a ope totalmente como veremos adiante
nova teoriaambientalistacontempornea, o construtivismosocial.Mas nessesujeito
noencontraramosnenhumaestruturainata:

Cinquenta anos de experincias fizeramnos saber que no existem


conhecimentos resultantes de um registro simples de observaes,
sem uma estruturao devida s atividades do sujeito. Mas tambm
noexistem(nohomem)estruturascognitivasaprioriouinatas:so
funcionamentodaintelignciahereditrioesengendraestruturas
por uma organizao de aes sucessivas exercidas sobre objetos.
Daqui resulta que uma epistemologia conforme os dados da
psicognesenopoderiaserempiristanemprformista,masconsiste
apenasnumconstrutivismo,comaelaboraocontnuadeoperaes
e de estruturas novas. O problema central , ento, compreender
como se efetuam estas criaes e porque, visto resultarem de
construes no prdeterminadas, se podem tornar logicamente
necessrias,duranteodesenvolvimento.(PIAGET,1987,p.51)

Nesta passagem, Piaget evita a palavra inato, e usa em seu lugar hereditrio e
prformista,alternandoadefesaeoataqueexistnciadealgoinatonoserhumano.
Apesar disso, esta passagem mostra que evidente a necessidade de ao menos se
postularalgocomoofuncionamentodaintelignciageralcomoinato.Oproblema,
como enfatizaram Jerry Fodor (1987) e Noam Chomsky (1987), dois dos maiores
defensores do inatismo contemporneo, que nenhum construtivista define
23
claramente, de forma a tornar falsificvel, o que seria tal mecanismo geral de
inteligncia.Piagetoresumeaosmecanismosdeassimilaoeacomodao.
Um dos mais conhecidos argumentos de Piaget contra o empirismo aquele
no qual ele mostra que o objetivismo assentase sobre a idia de cpia. Se para
conhecerprecisamoscopiar,paracopiarantesprecisamosconheceroquesecopia,o
que seria um paradoxo. Como apontei anteriormente (CASTAON, 2007), esta
crticapoderiaserfalsaemrelaoaoempirismonamedidaemqueeledefendeuma
espciedeimpressopassivafixadanamentedosujeitopeloobjeto(comosed,por
exemplo, com um filme numa fotografia ou com uma fita magntica cassete numa
gravao). Mas provavelmente esta crtica no falsa em relao ao prprio
construtivismopiagetiano.
Fodor(1987)afirmaquesurpreendenteverPiagetafirmarquealgumpode
aprender um novo conceito atravs da ao motora. Como ele bem lembra ao
resgatarumantigoargumentoplatnico,nopodemosaprenderumconceitonovoa
noserquetenhamosantesacapacidadedeaprendlo,sejaporqueoesquecemose
ao aprender lembramos (e neste caso j o tnhamos), seja porqueo hipotetizamos (e
nestecasodealgumaformajotnhamosaomenosempotncia).
Naverdade,nosepode,emnenhumaformadeconstrutivismo,prescindirde
alguma estrutura ou capacidade inata (CASTAON, 2007). Excluindo a posio de
Fodor(1975)queradicalmenteinatista,adivergnciaentreoinatismocognitivistae
o construtivismo piagetiano como entre Chomsky (1987) e Piaget (1987)
predominantemente de grau: ambos reconhecem os processos de construo e a
24
existncia de instncias inatas. O problema se torna ento determinar qual o nvel
deelaboraodasestruturasecapacidadescomasquaissereshumanosnascem,eo
quanto das habilidades desenvolvidas fruto de maturao biolgica: estaramos
determinandoentooqueeoquantofrutodeconstruo.
Como afirmou PiatelliPalmarini (1987), o ncleo duro do programa de pesquisa
racionalistaouchomskyano,consisteemnoatribuirqualquerestruturaintrnseca
aoambiente:

S existem leis de ordem provindo do interior; quer dizer, toda a


estrutura ligada percepo, quer seja de fonte biolgica, cognitiva
ououtra,impostaaoambientepeloorganismoenoextradadeste.
As leis desta ordem so concebidas como relativas espcie,
invariveisatravsdaspocas,dosindivduosedasculturas.(1987:
32)

Mas como podemos intuitivamente perceber, o texto acima poderia ser


atribudo tanto ao construtivismo piagetiano como ao inatismo, porque o que
distingue os dois uma questo de nfase, no de natureza. possvel haver
inatismo sem construtivismo, sem que isto se revele incoerente (embora pouco
verossmil). Mas impossvel haver construtivismo coerente sem algum tipo de
inatismo, em relao a um estgio inicial a partir do qual ou contra o qual
construmos nosso conhecimento, ou ainda sem pressupor um inatismo potencial,
condicional, em relao s capacidades de determinado organismo em obter
estruturas e contedos. Nosso conhecimento pode ser em parte, ou na maior parte,
construdo,masistoimplicapotencialgenticoparatal.
25
Mas Piaget era fortemente construtivista, e rejeitava qualquer posio inatista
prformista. Em um argumento clebre, Piaget (1987b) parte dos pressupostos
evolucionistasdoinatismoparajustificaraexistnciadecapacidadedeconstruode
novas estruturas cognitivas. Em resumo, se supusermos que todas as estruturas
cognitivas humanasso inatas eemltimainstncia inscritasnoprogramagentico
deumindivduo,comopoderemosexpliclas?Oinatismotemquerespondersobre
os mecanismos gerais que permitiram a um programa gentico de tal ordem ter se
reunido. Para Piaget (1987b), o processo de mutao aleatria defendido pelos
neodarwinistas alm de ineficiente, ainda no possui explicao, e condenaria as
estruturasinatasdarazoaumacondiocontingente,quandoseucarterdistintivo
a necessidade. Trabalhando sobre este ponto, Hillary Putnam (1987) afirma que
ChomskydeliberadamenteafastaaquestopostaporPiagetsobreoquepoderiaser
a evoluo de um modelo inato de linguagem. Como ele chegou evolutivamente a
seroque?DefendendoaposiodePiaget,eleafirmaqueumarespostapossvel:
a linguagem primitiva foi fruto de uma inveno, efetuada por um membro da
espcie fora do comum. Como esta trazia vantagens evolutivas bvias, foi utilizada
por todos aqueles membros da espcie que foram capazes de adquirir seus
rudimentos, isto fez com que aqueles de lbulos esquerdos maiores fossem
progressivamente selecionados, procriavam, e assim por diante. Qualquer coisa que
no existe no programa, lembra Piaget (1987), tornouse tal por autoorganizao e
autoregulao.
26
Ou seja, para Piaget (1987), tem de haver no processo de evoluo da vida
reunio de caractersticas ou autoorganizao sem a ajuda de programas genticos,
seno seramos forados a admitir que tudo o que existe no cdigo gentico do
homemestavapresentenosprimeirosvruseprotozorios:

Se estas [as bases da lgica e da matemtica] fossem prformadas,


istosignificaria,pois,queobeb,aonascer,jpossuiriavirtualmente
tudo o que Galois, Cantor, Hilbert, Bourbaki ou MacLane puderam
atualizardepois.Ecomoohomenzinhoeleprprioumaresultante,
seria preciso remontar aos protozorios e aos vrus para localizar o
focodoconjuntodospossveis.(PIAGET,1987,p.5354)

Piaget, assim como Kant, essencialmente realista, criticista e construtivista.


Mas a despeito da introduo do termo construtivismo no sculo XX (VON
GLASERSFELD, 1998) efetuada por ele e de sua herana kantiana, este termo foi
apropriado por formas contemporneas de idealismo e relativismo. o que
passaremosaveragora.

2.3Outrosconstrutivismoscontemporneos

O construtivismo contemporneo teve desdobramentos nas cincias formais,


humanas e aplicadas, indo muito alm dos limites da epistemologia gentica. Da
matemtica lgica, da psicologia sociologia, da educao psicoterapia e
neurocincia. Aqui sero descritas sumariamente as principais correntes
27
contemporneasquefazemusodotermo,comoobjetivodeestabelecercomoelasse
posicionam em relao s questes levantadas no incio do captulo e identificar, se
existirem, caractersticas em comum entre elas que permitam definir o
construtivismocomoumtodo,assimcomodiferenciaroconstrutivismosocialdestas
outrasderivaesouutilizaesdotermo.

2.3.1.ConstrutivismoRadical
Uma das principais correntes do construtivismo contemporneo o
Construtivismo Radical, defendido por tericos como Ernst von Glasersfeld, Paul
Watzlawick e Heinz von Foerster. O construtivismo radical uma abordagem ao
problemadoconhecimentoquepartedopressupostodequeestenonadamaisdo
que uma construo que fazemos com base nos dados subjetivos de nossa
experincia. Ns viveramos somente no mundo que construmos, e no teramos
nenhuma base objetiva para de nossas prprias construes. Assim, se o sujeito
quemdeterminaabsolutamenteoobjetodentrodarelaodeconhecimento;ouseja,
se o que ns chamamos de realidade somente aquilo que construmos como tal,
nossasconstruesacercadomundonosofremainflunciadeummundoexterno
objetivo e independente. Em outras palavras, o construtivismo radical uma forma
contemporneadesolipsismo,sendoumtipoespecialdeidealismo.Estaavaliao
tambmcompartilhadacomEfraneFauber(1997),quesustentamqueestacorrente
idealista, no se preocupando com a natureza ltima da realidade.
Diferentementedosconstrutivismossociais,estaabordagemdefatosemantmfiel
28
tese do sujeito construtor de suas representaes, mas como seu prprio nome
indica, de forma radicalmente fiel, o que a leva a consequncias muito distintas das
suashomnimassociais.
Apesar de possuir influncia pouco relevante na filosofia da cincia, assim
como nas neurocincias (MATURANA e VARELA, 1987), e de ter sua influncia na
psicologia restrita a um pequeno campo da psicoterapia (NEIMEYER, 1997;
CASTAON, 2005), o construtivismo radical tem incontestvel influncia na
pedagogia contempornea, na qual o nome de Ernst von Glasersfeld ocupa lugar
proeminente. Glasersfeld (1998) pode ser visto como propondo uma interpretao
solipsista radical do pensamento de Piaget. Ele afirma que a idiachave de Piaget
seria que o que chamamos de conhecimento no tem como propsito a produo
de representaes de uma realidade independente, mas somente uma funo de
adaptao ao meioambiente. Glasersfeld interpreta o pensamento piagetiano como
um irrevogvel rompimento (1998, p. 19) com a tradio epistemolgica da
civilizao ocidental, e afirma que segundo Piaget no deveramos mais buscar
atingir o que ele chama de viso do mundo real. Como tipicamente se v em
autorespsmodernos,GlasersfeldrecorredeformasuperficialeequivocadaFsica
Quntica para provar de que tal coisa seria impossvel. Ele acredita que quando
Piaget fala em interao, isso no implica um organismo que interage com objetos
como eles realmente so, mas antes, um sujeito cognitivo que est lidando com
estruturas perceptivas e conceituais anteriormente construdas (VON
GLASERSFELD,1998,p.21).AtraduodestaafirmaoqueGlasersfeldparecede
29
fato acreditar que Piaget defende que os sujeitos no tm acesso a uma realidade
independente de suas prprias mentes. Em texto anterior, no entanto, ele no
demonstra convico sobre a posio ontolgica de Piaget (VON GLASERSFELD,
1984,p.25),quandoafirmaqueestaumtantoambgua,equesvezesPiagetd
a impresso de estar comprometido com o realismo metafsico. Glasersfeld tem
obviamentetodoodireitodedefenderaposioquebementender,masnoparece
razovelinterpretaraobradeumautorcontrasuasprpriaspalavras.Afirmarquea
posiopiagetianaconstrutivistaradicalconsisteemgraveequvoco.
Pode parecer difcil aceitar que realmente um idealismo solipsista o que os
construtivistas radicais querem afirmar com sua proposta epistemolgica. Vamos
entoseguirosargumentosdeGlasersfeldeFoersterexpostosemobradereferncia
da corrente, The Invented Reality, editado por Paul Watzlawick, para entender
melhor o que os levam a adotar esta tese. Criticando o que chama de realismo
metafsico,queeleidentificacomumadesuasconseqncias,aadoodateoriada
verdade como correspondncia (que denomino aqui realismo semntico, seguindo
Niiniluoto, 1999), Glasersfeld (1984) usa uma de suas costumeiras metforas para
distinguiranoodeconhecimentomatchdadeconhecimentofit(quepoderamos
respectivamente traduzir neste contexto por algo como igualar versus encaixar
ouajustar).Quandovemosumadeclaraodeconhecimentocomoalgoquetenta
seigualaraoobjetoreal,teramosumaadesoaorealismometafsico(1984,p.21);no
entanto,quandocomapalavraconhecimentopretendemosnosreportarsomentea
30
algo que se ajusta (something fits) ao objeto real temos em mente uma relao
diferenteentreumaproposioearealidade:

Akeyfitsifitopensthelock.Thefitdescribes acapacityofthekey,
not of the lock. Thanks to professional burglars we know only too
well that there are many keys that are shaped quite differently from
ourownbutwhichneverthelessunlockourdoors.(p.21)

Para Glasersfeld, este o sentido que a palavra fit recebe no darwinismo e


neodarwinismo. Uma teoria, assim como uma mudana gentica aleatria num
organismo,sobreviveseservirbemnasoluodeumasituaoqueumobstculo
para alcanar uma meta. Nada disso implicaria uma grande diferena entre o que
defendeoconstrutivismoradicaleoquedefendeoracionalismocrticodePopper.O
critrio de verdade como correspondncia estaria simplesmente sendo trocado por
umaconcepopragmtica deconhecimentoeverdade. Otrecho transcritoa seguir
damesmaobrapoderiaseratribudoinadvertidamenteaCampbellouaPoppersem
dificuldades:

If we take seriously the evolutionary way of thinking, it could never


bethatorganismsorideasadapttoreality,butthatreality,bylimiting
what is possible, inexorably annihilates what is not fit to live. In
phylogenesis,asinthehistoryofideas,naturalselectiondoesnotin
any positive sense select the fittest, the sturdiest, the best, or the
truest, but it functions negatively, in that it simply lets die whatever
doesnotpassthetest(VONGLASERSFELD,1984,p.22)

No entanto, o construtivismo radical no fica somente nesta defesa de um


pragmatismo evolucionista. Duas posies claras, uma epistemolgica, outra
ontolgica,odistinguemdaspressuposiestradicionaisdoconstrutivismofilosfico
31
de Kant, Piaget ou Popper. A primeira a negao de que h progresso no
conhecimentoou,particularmente,doconceitopopperianodeverossimilhana.No
h como escolher dentre duas teorias que servem para abrir uma porta, qual das
duas mais semelhante fechadura. Uma teoria que funciona no nos daria
nenhumapistasobrecomoomundoobjetivo,somentedariaoconhecimentodeum
caminho vivel para atingir uma meta. O conhecimento ordenaria e organizaria
somente o mundo constitudo por nossa prpria experincia. A diferena para a
teoria popperiana da verossimilhana que hoje tem em Ilkka Niiniluoto (1999) seu
representante mais sofisticado, que para o racionalismo crtico a quantidade de
previses bem e mal sucedidas de uma teoria, se comparada com a quantidade das
feitas por outra teoria que igualmente serve para atingir uma meta, oferece um
critrio racional para se escolher a mais verossimilhante. Para o construtivismo
radical,noexistemeiodeestabeleceramelhorentreduasteoriasqueservempara
atingirumameta,oquefazdeleumaformaderelativismo,eatdeceticismo,queo
afastadocriticismo.
A segunda posio distintiva do construtivismo radical, a ontolgica, afirma
que de fato o objeto do conhecimento construdo por nossa mente.
Epistemologicamente, no temos qualquer acesso a um mundo externo nossa
experincia. Apesar de no negar nem afirmar a existncia de uma realidade
independentedenossamente,oconstrutivismoradicalnegaqualquertipodeacesso
hipottico a esta. Mesmo considerando que o mundo real d sinais de sua
32
existncia ao no se comportar de acordo com nossos esquemas construdos, nega
(contraditoriamente)queeletenhapapelnaconstruodoconhecimento:

This means that the real world manifests itself exclusively there
where our constructions break down. But since we can describe and
explain these breakdowns only in the very concepts that we have
used to build the failing structures, this process can never yield a
picture of a world which we could hold responsible for their failure.
(VONGLASERSFELD,1984,p.39)

Von Foerster (1984) tenta defender a mesma posio baseado em alguns


resultados selecionados do incio da mar neurocientfica, interpretados em termos
cibernticos. Ele prope interpretar a cognio como um processo recursivo infinito
de computao (p.48), uma infinite recursion de descries de descries, sem
referncia a uma realidade independente. Interpreta aspectos de fenmenos
sensoriaiseperceptivos como oponto cego,oescotoma, ainterpretao auditivade
palavras repetidas e a transduo visual como evidncias de impenetrabilidade do
sistema nervoso central. Um de seus argumentos, derivado de Varela e Maturana
(1987), indica que, uma vez que temos muito mais receptores sensoriais voltados
paradentrodoorganismodoqueparafora,narazode100para1,somosemigual
medidamaisreceptivosamudanasnoambienteinternodoquenoexterno.
Mas como sair do solipsismo estril a que parece estar condenada esta
posio? Von Foerster oferece um argumento inconsistente, ancorado no que ele
denomina princpio da relatividade. Por conta de sua estranha formulao, julgo
adequadasuatranscriointegral:
33
According to the Principle of Relativity which rejects a hypothesis
when it does not hold for two instances together, although it holds
for each instance separately (Earthlings and Venusians may be
consistent in claiming to be in the center of the universe, but their
claims fall to pieces if they should, ever get together), the solipsistic
claim falls to pieces when besides me I invent another autonomous
organism. However, it should be noted that since the Principle of
Relativityisnotalogicalnecessity,norisitapropositionthatcanbe
proven to be either true or false, the crucial point to be recognized
here is that I am free to choose either to adopt this principle or to
rejectit.IfIrejectit,Iamthecenteroftheuniverse,myrealityaremy
dreams and my nightmares, my language is monologue, and my
logic monologic. If I adopt it, neither me nor the other can be the
center of the universe. As in theheliocentric system,theremust be a
thirdthatisthecentralreference.ItistherelationbetweenThouand
I, and this relation is IDENTITY: Reality = Community (VON
FOERSTER,1984,p.5960)

AssimvemosqueasupostasadadosolipsismoapontadaporFoersterocorre
quando o sujeito do conhecimento inventa outro organismo autnomo, o que,
acompanhado da adeso ao princpio da relatividade, cria uma realidade para
almdaprisosolipsista(aqual,curiosamente,noomundo,inimigonmeroum
do construtivismo radical, mas essa comunidade inventada na mente do sujeito do
conhecimento). Aqui percebemos que Foerster preferiria ceder antes ao
construtivismo social do que ao realismo crtico, mas de forma alguma consegue
fugiraosolipsismo.
Como afirmado anteriormente (CASTAON, 2005), se vivemos na priso
solipsista de nossas prprias mentes, como os construtivistas radicais poderiam nos
tentarconvenceraadotarsuaprpriateoria?Comopoderiamdefenderalgoqueeles
prprios sequer podem dizer que seja verdadeiro para pessoas que no
compartilham das mesmas estruturas cognitivas? Em outras palavras, se eles no
34
podem defender que sua teoria melhor que as outras, se ela como as outras
somente se encaixa, serve, porque devem aceitla aqueles que, em seus
constructostoteisquantoosdelesacreditamquesuateoriaumaaproximao
daverdademelhordoqueadeles?
Claramente construtivista, idealista ou ctico com relao ontologia e
epistemologia,oconstrutivismoradicalsetornaradicaljustamentequandodosalto
queseparaaepistemologiaconstrutivistadametafsicaidealista,assumindocrenas
extremas sobre o que nosso objeto de conhecimento e sobre a inacessibilidade de
um mundo real que no passa para esta abordagem de uma hiptese sem
importncia.

2.3.2.ConstrucionismoSocial
Construcionismo Social (e no construtivismo social) o nome que passou a
designar o movimento de crtica Psicologia Social modernista que tem sua
principal referncia terica em Kenneth Gergen. Em dois artigos que hoje so
refernciasbsicasdomovimento,SocialPsychologyasHistoryde1973,eTheSocial
Constructionist Movement in Modern Psychology, de 1985, Gergen (1973, 1985) traou
os fundamentos e o panorama dessa abordagem da Psicologia Social, que se baseia
em trs grandes pressupostos: O primeiro que a realidade dinmica, no
possuindo qualquer tipo de essncia ou leis imutveis. A segunda que o
conhecimento somente uma construo social, baseado em comunidades
lingusticas. A terceira que o conhecimento tem consequncias sociais, e que so
35
estas que devem determinar se ele vlido ou no. O construcionismo social ataca
todos os pressupostos filosficos da cincia moderna, como o otimismo
epistemolgico, o realismo ontolgico, o mtodo emprico de investigao da
realidade,aregularidadedoobjetoeoprogressocientfico(CASTAON,2001).
Para os autores que se inserem nesta virada psmoderna da psicologia
social,essesprincpiosbsicosdareceivedviewnossonegadoscomosubstitudos
por seus opostos. Kendall & Michael (1997) avaliam que esse movimento ps
moderno na psicologia social possui quatro caractersticas tericas bsicas. A
primeira a tentativa de dissolver o objeto tradicional da psicologia, substituindo a
realidadedamenteedocomportamentopelasconveneserecursoslingusticosque
constroem socialmente o mundo. A segunda o abandono da busca por
propriedades universais na pesquisa psicolgica e a adoo da reflexo histrica e
contextualnapsicologia.Aterceiraamarginalizaodomtodoesuaclassificao
como um truque retrico. A quarta seria o abandono da grande narrativa do
progressodacinciarumoaumaverdadeobjetivaparaaadoodeumaconcepo
de conhecimento como fragmentrio e contingente histrica e socialmente. Como
afirma Zuriff (1998), a essncia da posio ontolgica do construcionismo social a
proposio de que no h realidade objetiva a ser descoberta; seres humanos
constroemoconhecimento.Held(1998)acrescentaaissootermosocialmente.Para
o construcionismo social ns construmos teorias a respeito do funcionamento do
mundoatravsdainteraosocial.
36
Esta posio foi reiteradamente defendida por Kenneth Gergen (1985, 1992,
1994) em seus argumentos antirepresentacionistas. Por representacionismo Gergen
(1994) entende a doutrina que defende existir ou poder existir uma relao estvel
entre as palavras e o mundo que elas representariam. Adotando os argumentos de
Wittgenstein (1975) e Richard Rorty (1989), Gergen (1985, 1994) defende que a
linguagem nao passa de um conjunto de convenes. O significado no deriva da
referncia que fazem aos objetos; no se baseia no processo mental ou em entes
ideais.Osignificadoproduzidoatravsdocontatosocialcomoutroshabitantesda
cultura na qual se est inserido. Fora da linguagem no h ponto de apoio objetivo
nem independente do pensamento; portanto, a linguagem no representa nada fora
delamesma,autoreferente;estritamentefalando,nohlinguagemindependente
demltiplosjogosdelinguagematreladosadiferentesformasdevida.Assim,parao
construtivismo social (SHOTTER, 1992) nossas teorias socialmente construdas no
nos aproximam de uma descrio mais acurada do mundo como ele . Isso
acarreta em algum grau envolvimento com alguma forma de antirealismo, seja no
sentido ontolgico, seja no sentido epistemolgico (ou seja, ceticismo), umavez que
no h ou no se pode atingir a realidade objetiva, independente do sujeito do
conhecimento.
Held (1998, p.198) classifica duas posies ontolgicas dentro do
construcionismo social, uma mais radical e outra menos radical. A verso
ontologicamente mais radical desse movimento entende que o sujeito constri o
conhecimento atravs da linguagem e com nada mais que ela; sendo assim, a
37
linguagem se constitui na realidade mesma para o sujeito. No existe realidade para
alm da linguagem construda no sujeito em suas interaes sociais. Essas
manifestaes de antirealismo ontolgico esto presentes basicamente nos autores
deste movimento mais influenciados pelo desconstrucionismo de Jacques Derrida;
dosquaisdoisrepresentativossoPaulRicher(1992)eJohnShotter(1992).
Contrastandocomaposioacima,teramosateseontolgicamenosradical
de alguns outros autores como Gergen (1985, 1992) e Donald Polkinghorne (1992),
queconsideramqueateoriaconstrudasobreosobjetosdoconhecimentoatravsda
linguagem, intermedeia a relao entre o sujeito e o mundo de forma impermevel,
de modo que a realidade objetiva, independente do sujeito, pode at existir, mas
inacessvel.Aqui,apesardenoaderiraumestritoantirealismoontolgico,vemoso
construcionismosocialendossandoumceticismoontolgicoeepistemolgico.
Rom Harr (1989) um dos construcionistas sociais mais representativos e
mais preocupados com a questo ontolgica. Ele afirma ter pretendido desenvolver
uma ontologia que pudesse escapar do dilema antirealista exposto acima. Harr
(1989, p.440) assume o pressuposto de que existem duas realidades humanas
distintas,ambasinvestigveiscientificamente.Umafisiolgica,anaturezabiolgica
doserhumanoeseussistemasdeinteraomolecular.Aoutranossanatureza
socialcomoelementosdeumarededeinteraessimblicasmediadas.Paraele,a
Psicologia precisa tratar os processos fisiolgicos e as interaes sociais como
38
ocorrentes em realidades independentes, reconhecendo que sua posio consiste
numnovodualismo.
Assim,paraanaturezabiolgicadohomem,crHarr(op.cit.),otratamento
das pessoas como indivduos seria adequado. Mas para a natureza social esse
tratamentoseriainadequado,poisaspessoasnoseriammaisdoquensnumarede,
ndulos numa estrutura, elementos num coletivo (1989, p.440). Ele defende que,
tomadosdeumpontodevistabiolgico,indivduospodemterpropriedadesnicas,
como tomos isolados, mas tomados coletivamente, os atributos de uma pessoa
somentepodemexistiremvirtudedesuasrelaescomoutras.
Harr(1989)sabequeestaumaontologiaradical.Elepretende,aoadotla,
se opor ao que denomina ontologia cartesiana, que seria a ontologia das cincias
cognitivas.EnquantoaontologiadoconstrucionismosocialdeHarrdefineoobjeto
da psicologia como sendo as interaes sociais, a ontologia cartesiana proporia que
existeumasubstnciamental,ondesedoosprocessospsicolgicos.Umaconcluso
possveldiantedosargumentosexpostos adequeaontologiapropostaporHarr
negaaexistnciadamentehumanacomoentidadereal.Istosepodedepreenderda
estranhaafirmaofeitaporeleemoutraobra(1984),dequedevemoscomearcom
o pressuposto de que o local primrio dos processos psicolgicos (em ambos os
sentidostemporalelgico)coletivoantesqueindividual(1984,p.4e5).
Gergen(1989)tambmdefendequeoconstrucionismosocialoutrarevoluo
em curso na psicologia, que se contraporia ao cognitivismo e sua ontologia e
39
epistemologia, que se comprometeria com os princpios de uma metafsica dualista
cartesiana, onde a mente deve funcionar como espelho do mundo. Gergen (1989)
formula sua verso para uma revoluo epistemolgica na psicologia, o que ele
chama de epistemologia social, partindo do princpio de que o local do
conhecimentonomaisvistocomosendoamenteindividual,massimospadres
das narrativas sociais. Ele procura explicar esta afirmao argumentando que ao
abandonarmos o foco de nossa concentrao na mente e no mundo e o dirigirmos
para o problema da relao entre as palavras e o mundo, mudaramos tambm a
atenoantesdirigidasproposiesemnossacabea(p.471)paraasproposiesem
nossalinguagemescritaefalada.Partindodopressupostodequealinguagemno
privada, mas por definio deve, sendo social, permitir a comunicao, Gergen
acredita poder concluir que as proposies de conhecimento no so conquistas da
menteindividual,masprodutossociais.
Podemos dizer com John Maze (2001), que o construcionismo social na
verdade um desconstrucionismo, incapaz de afirmar qualquer coisa a respeito de
qualquercoisaemvirtudedeseuantirepresentacionismoeseuargumentodequeo
objetivismo (que ele confunde com o realismo) inerentemente autoritrio. Uma
dasmuitascontradiesinternasdestaabordagemsedquando,emboraaceiteque
toda teoria epistemolgica coerente deva valer para si mesma, o construcionismo
social nega que qualquer assertiva possa ser verdadeira, assim como nega existir
realidades independentes a serem referidas por essas assertivas. No entanto, trata
40
dos discursos como tendo existncia objetiva e assume que sua prpria assertiva
sobre o discurso verdadeira. Para uma extensa avaliao das contradies desta
abordagem,remetoameuestudoanteriorPsicologiaPsmoderna?(CASTAON,
2007b).
Se tomamos por posies ontolgicas e epistemolgicas do construtivismo as
vistas em Kant e Piaget, podemos afirmar que o construcionismo social est muito
longedefazerpartedestatradiofilosfica.Orealismoporelerejeitadotantoem
termosepistemologicosquantoontolgicos.Mesmoadefiniodaabordagemcomo
idealista fica comprometida pela estranha posio acerca do sujeito, que a
compromete mais ainda em relao ao construtivismo tradicional. No
construcionismo social, o sujeito est totalmente dissolvido na rede de relaes
lingusticas na qual est inserido e que o constri, e no construda por ele. Caso
considerssemos esta corrente construtivista, estaramos diante de um caso bizarro
de construtivismo sem mundo nem sujeito, onde quem constri so as redes
lingusticas ou jogos de linguagem (Rychlak, 1999), que se tornam assim entidades
autnomas de sentido questionvel e aspectos quase msticos. Se o que h para
conhecer s a linguagem e a linguagem constri o sujeito, poderamos classificar
essa abordagem at mesmo como objetivista. Se no h mundo ou no h mundo a
conhecer, ctica. O carter construtivista do construcionismo social precisa ser bem
clarificadoparanodarazoaconfusesreconstrutivas.

41
2.3.3.Socioconstrutivismo
O Socioconstrutivismo uma abordagem da psicologia contempornea, com
nfasenapsicologiadodesenvolvimento,quetemrecebidodenominaesvariadas,
algumasvezesSocioculturalismo,outrasConstrutivismoSocial.Comoobjetivode
diferencilo da abordagem da sociologia do conhecimento que objeto desta
dissertao,escolhemosaquiparadesignlootermosocioconstrutivismo.
James Wertsch (1998) define como objetivo da abordagem socioconstrutivista
daPsicologiaaexplicaodasrelaesentreofuncionamentodamentehumanaeas
situaes culturais, institucionais e histricas nas quais este funcionamento ocorre.
Esta abordagem rejeita a noo de que o local da obteno do conhecimento o
indivduo, adotando uma das reivindicaes bsicas do strong programme, o
construtivismosocial,queadequeoconhecimentoumaconstruosocial.
Ainda segundo Wertsch (1998), podemos afirmar os dois conceitos bsicos
definidoresdapesquisasocioconstrutivistasoosdeaohumanaedemediao.Para
ele, o objeto da pesquisa socioconstrutivista a ao humana. Mas essa ao para
Wertsch e os socioconstrutivistas pode ser externa bem como interna, assim como
pode ser conduzida por grupos ou indivduos. Esta abordagem pretende se
contrastar com outras unidades que encontramos na psicologia, como atitudes de
descrio e interpretao, conceitos, estruturas lingusticas e de conhecimento, entre
outras. No entanto, a verdade, como reconhece o prprio Wertsch (1998), que:
...uma das coisas que se torna clara na categoria da ao que ela parece ser um
tanto incerta (1998, p.60). Essa incerteza faria com que muitas vezes aqueles
42
pesquisadoresqueaadotamcomoobjetodepesquisasepercam,eacabemadotando
outrascategoriascorrelatas.
Aabordagemsocioconstrutivistadesenvolvidabasicamenteapartirdaobra
dopsiclogorussoLevVygotsky,enfatizadaemseusaspectoshistricoculturalistas.
Vygotsky, influenciado por Marx e Spinoza, tentou encontrar uma resposta de
carter nuclear para as funes psicolgicas superiores humanas que evitasse o
dualismo mentecorpo. Acreditou realizar esta tarefa aplicando o materialismo
histrico ao estudo do desenvolvimento do homem, pretendendo explicar a
conscincia mediante a histria da conscincia, a conduta mediante a histria da
conduta,eassimpordiante.
O modelo de aprendizagem de Lev Vygotsky (1984) representa uma
alternativa marxista na psicologia concepo construtivista piagetiana centrada
no indivduo. Para o autor russo, o desenvolvimento biolgico e psicolgico dos
primatas superiores mantm um corte qualitativo com o desenvolvimento humano
infantil: as funes psicolgicas naturais que caracterizariam aqueles e as funes
psicolgicassuperiores,queapareceriamnoserhumano.Paraele,apsicologiahavia,
at sua poca, reduzido os processos psicolgicos complexos aos elementares (por
exemplo, ao reflexo ou conexo estmuloresposta) e as funes psicolgicas
superiores s naturais (por exemplo a memria simblica memria natural). Isso
quando no foram, ao contrrio, consideradas espirituais e nodeterminadas pela
evoluoepelahistria.ParaVygotsky,asfunespsicolgicassuperioressofruto
dodesenvolvimentocultural,nodobiolgico.
43
Coll, Palacios & Marchesi (1996) nos mostram que, partindo do modelo
dominante na psicologia sovitica, a reflexologia pavloviana, Vygotsky constri um
modeloemqueohomemcontrolaestmulo(E)eresposta(R)ativamente,impondo
lhes sua vontade e criando um sistema complexo. Ele pretende desvelar as
caractersticas dessas funes psicolgicas superiores partindo da investigao do
que denomina condutas vestigiais. Estas ltimas seriam condutas primitivas,
caractersticas dos primrdios da espcie, que ainda podemos encontrar na conduta
doserhumanoatual.SegundoVygotsky(1984),elasnosexplicariamograndepasso
querepresentaasuperaodasfunespsicolgicasbsicas,semprecisarextrapolar
asleisbiopsicolgicasdacondutaanimal.
A conduta de que Vygotsky se serve para seu argumento a do mecanismo
externo de memria, que pode ser encontrado em culturas com diferentes graus de
sofisticao.Onnolenoouatrocadeanelparaoutrodedo,comoobjetivodese
lembrarposteriormentedealgumatarefa,soexemplostpicos.UmestmuloA,aqui
e agora, levame a dar uma resposta apropriada se eu a situo em outro lugar e
momento. Uma pessoa a qual desejo fazer o favor me pede emprestando, aqui e
agora,um livro que tenhoem casa. Dessaforma,para poderrealizaroemprstimo,
teria antes que me lembrar do pedido em outro contexto, em minha residncia.
Assim,depoisdehaverpegadoolivro,possorealizloquandofossevlaemoutra
ocasio.
No exemplo acima, o sujeito cria uma resposta material e psicolgica ao
mesmotempo,aquieagora(X),queseconstituiemumaconexofsicaementalcom
44
outraocasio,emquearespostaapropriadaserpossvel.Essaconexopodeserum
n no leno, trocar o anel de dedo, uma anotao na agenda: qualquer coisa que,
percebida na situao apropriada, vai conectla com o que motivou a formao
desse sinal. Vygotsky denominou esta conexo fsica e mental instrumento
psicolgico. Este ltimo todo objeto cujo uso serve para ordenar e reposicionar
externamenteainformao,demodoqueosujeitopossaescapardaprisodoaquie
agora. Falando em termos de psicologia da memria, toda pista de recuperao
deliberadamente associada a uma informao que queremos recuperar no futuro. O
instrumento psicolgico pode ser tanto o n no leno como a moeda corrente, um
sinaldetrnsito,e,acimadetudo,ossistemasdesignos;oconjuntodeinstrumentos
fonticos, grficos, tteis que constitumos como grande sistema de mediao
instrumental,ouseja,alinguagem.
Coll et. al. (1996) afirmam que Vygotsky encontra, com essas idias sobre as
funespsicolgicasmaisprimitivas,algumascaractersticasespecificasdasfunes
psicolgicas superiores humanas. A primeira delas que essas funes permitem
superar o condicionamento do meio e possibilitam a reversibilidade de estmulos e
respostas de maneira indefinida. A segunda que elas supem o uso de
intermediriosexternos,osinstrumentospsicolgicos.Aterceiraqueimplicamum
processo de mediao, atravs de instrumentos psicolgicos, cujo objetivo
modificar a ns mesmos: assim como instrumentos fsicos modificam o meio fsico,
instrumentospsicolgicosalterariamdiretamentenossamente.
45
Assim Vygotsky (1984) afirma que dessa forma que as funes psicolgicas
superiores se formam atravs da atividade prtica e instrumental. Para ele a
mediao instrumental converge para outro processo de mediao que a torna
possvel, e sem a qual o homem no haveria desenvolvido a representao externa
cominstrumentos:amediaosocial.Estaltimadifeririadainstrumentalporseralm
de instrumental tambm interpessoal. este processo de mediao social que o
psiclogo russo define em sua lei da dupla formao dos processos psicolgicos
(VYGOTSKY,1984):

No desenvolvimento cultural da criana, toda funo aparece duas


vezes: primeiro em nvel social e, mais tarde, em mbito individual:
primeiro entre pessoas interpsicolgica e depois, no interior da
prpriacrianaintrapsicolgica.Istopodeseraplicadoigualmente
ateno voluntria, memria lgica e formao de conceitos.
Todas as funes superiores se originam como relaes entre seres
humanos.(pp.9394)

Vygotsky nega que a atividade interna e externa do homem sejam idnticas


ou, ao contrrio, totalmente desconectadas. Para ele, sua conexo gentica ou
evolutiva:osprocessosexternossotransformadosparagerarprocessosinternos.O
nome que deu a este processo de transformao foi processo de interiorizao. Assim,
segundoVygotsky,asfunespsicolgicassuperioreshumanassotransmitidas,dos
adultos que j as possuem para os novos indivduos em desenvolvimento. E essa
transmissoproduzidamedianteainteratividadedacrianacomadultosououtras
crianas.
46
EmFormaoSocialdaMente,Vygotskydistinguequatroposiesbsicasna
Psicologia a respeito do relacionamento entre desenvolvimento e aprendizagem.
Comparando estas concepes de desenvolvimento e aprendizagem, Vygotsky se
distancia da posio de Piaget, que segundo ele atribuiria maturao papel
fundamental no desenvolvimento. Vygotsky concentra sua pesquisa na busca de
explicar o desenvolvimento humano como desenvolvimento social da criana. Este
desenvolvimento social a aquisio, por parte dela, dos sistemas e estratgias
sociaisdemediaorepresentao.
Esta tese oposta a de Piaget (1975), que v o desenvolvimento das estruturas
cognitivascomonecessrioparapossibilitaraaprendizagem.Podemosperceberaqui
a oposio entre uma concepo individualista e outra sociologista em psicologia,
assim como no construtivismo. Para Piaget a transmisso social necessria para o
desenvolvimento das funes cognitivas, mas no suficiente, porque a ao social
ineficazsemassimilaoativadacriana,oquepressupeinstrumentosoperatrios
adequados.Podemosperceberaquiqueofulcrodaoposioentreosdoistericos
o papel que cada um deles atribui ao sujeito no processo de construo do
conhecimento.EnquantoqueemVygotskyoprocessoatribudomediaosocial,
emPiagetesteatribudoaodosujeitonomundoesuaconsequenteelaborao
ereelaboraodeesquemas.
Aabordagemsocioconstrutivistatememcomumcomoconstrutivismosocial
a convico de que o conhecimento uma produo social. No entanto, apesar de
suasindefiniesontolgicas,nosepodeafirmarqueessaabordagemnoadoteum
47
tipo de realismo ontolgico e algumas crenas a respeito da regularidade de alguns
aspectos do funcionamento psquico humano. Na verdade, o materialismo implcito
nas abordagens socioconstrutivistas impede uma adeso ontologia psmoderna.
Alm disso, o socioconstrutivismo epistemologicamente otimista, adotando
metodologias experimentais que pretendem ser capazes de estabelecer um
conhecimento que, apesar de ser construdo socialmente, se refere a realidades que
tm existncia objetiva, o que permite caracterizlo como criticista. Sua posio
como construtivista que, curiosamente, fica comprometida. Todo conhecimento
seriaobtidoatravsdeinteraosocial,enodeinteraocomomundo.Apesardeo
sujeitoterumpapelativonainteraosocial,anaturezadestainterao,talvezat
deliberadamente, obscura. Essa obscuridade no foi, no entanto, suficiente para
salvar Vygotsky das acusaes oficiais de idealismo que recebeu do governo
sovitico, e que o condenaram, junto com sua obra, ao banimento por muitos anos,
levandooinclusiveprecocementemorte.

2.3.4.ConstrutivismoLgico
O Construtivismo Lgico, mais conhecido como intuicionismo, uma
abordagem da lgica que surgiu dentro da filosofia da matemtica, no bojo dos
esforos do incio do sculo XX em busca dos fundamentos da disciplina. Seu
principalproponentefoiLuitzenBrouwer(18811966)etevecomoexpoentesArend
HeytingeMichaelDummett.Tambmaqui,Brouwer(1983,p.78)reconheceemKant
48
a primeira forma de construtivismo matemtico, na qual tempo e espao so
tomadosporformasdepensamentoinerentesrazohumana.
O construtivismo matemtico ganhou fora quando os dois principais
programas filosficos de fundamentao da matemtica colapsaram (DUMMETT,
1977, p.2) ao se depararem com demonstraes de sua incompletude. O primeiro, o
logicismo de Frege, encontrou seu obstculo intransponvel na descoberta do
paradoxo de Russell; o segundo, o formalismo de Hilbert, foi refutado com o
segundoteoremadaincompletudedeGdel.
Em matemtica, o construtivismo defende que objetos matemticos so
construesmentaisqueocorremnumaformadepensamentoprlingustica,oque
leva Brouwer (1984b) a recusar qualquer tentativa de limitar a matemtica
capacidade expressiva de qualquer linguagem, natural ou formalizada. Afirma que
para provar a existncia de um objeto matemtico preciso demonstrar que h ao
menos uma forma de construlo atravs de uma sequncia finita de operaes
mentais. Demonstrar que sua inexistncia implica contradio, como na matemtica
tradicional, no seria prova suficiente de sua existncia, pois ele no teria sido
encontrado com esta operao. Assim, o que define uma posio construtivista em
matemticaestateseepistemolgica,acercadaformadeobtenodoconhecimento
matemtico:

Hence the platonistic picture is of a realm of mathematical reality,


existing objectively and independently of our knowledge, which
rendersourstatementstrueorfalse.Onanintuitionisticview,onthe
otherhand,theonlythingwhichcanmakeamathematicalstatement
49
trueisaproofofthekindwecangive:notindeed,aproofinaformal
system, but an intuitively acceptable proof, that is, a certain kind of
mentalconstruction.(DUMMETT,1977,p.7)

Oconstrutivismomatemticotemsidocorrentementetomadocomosinnimo
de sua mais famosa corrente, o intuicionismo, que esta sim, defende no s o
construtivismo como mtodo de prova, mas tambm a construo mental como a
natureza de todo objeto matemtico. importante destacar que o construtivismo
matemticonodependedeumaontologiaidealistaparaseradotado,etotalmente
compatveltambmcomumavisorealistadamatemtica.
O intuicionismo matemtico se destaca como corrente do construtivismo
matemticoemfunoprincipalmentedateseontolgicadequeobjetosmatemticos
no tm realidade transcendente: so construes do pensamento humano. A
assuno desta tese ontolgica juntamente com a tese epistemolgica construtivista
da matemtica, leva consequncia de que o ato de estabelecimento do
conhecimento lgico e matemtico um ato de construo, no de descoberta. Na
lgica e matemtica clssicas, denominadas pelo programa intuicionista de
platonistas, se considera que objetos matemticos existem de forma independente
dopensamentohumano,oqueimplicaumaformaderealismolgicoematemtico.
Seobjetoslgicosematemticosexistemdeformaindependentedamentehumana,
seu conhecimento depende de um ato de descoberta. Mas para o intuicionista,
objetos matemticos so construdos pelos seres humanos. A matemtica uma
50
atividade puramente mental, e os objetos matemticos no existem de maneira
independentedeatosdepensamentohumanos:

...toaplatonist,amathematicaltheoryrelatestosomeexternalrealm
of abstract objects, to an intuitionist it relates to our own mental
operations: mathematical objects themselves are mental
constructions, that is, objects of thought not merely in the sense that
theyarethoughtabout,butinthesensethat,forthem,esseestconcipi.
Theyexistonlyinvirtueofourmathematicalactivity,whichconsists
inmentaloperations,andhaveonlythosepropertieswhichtheycan
berecognizedbyusashaving.(DUMMETT,1977,p.7)

Nemsempre,noentantoaopoontolgicaintuicionistaafirmadadeforma
to clara e inequvoca. Em texto no qual trata dos fundamentos filosficos do
programa, seu principal sistematizador, Arend Heyting, coloca o problema
ontolgicodointuicionismodestaforma:

...wedonotattributeanexistenceindependentofourthought,i.e.,a
transcendentalexistence,totheintegersortoanyothermathematical
objects. Even though it might be true that every thought refers to an
object conceived to exist independently of it, we can nevertheless let
thisremainsanopenquestion.Inanyevent,suchanobjectneednot
tobecompletelyindependentofhumanthought.Eveniftheyshould
be independent of individual acts of thought, mathematical objects
arebytheirverynaturedependentofhumanthought.Theirexistence
is guaranteed only insofar as they can be determined by thought.
(HEYTING,1983,p.53)

Este trecho bem ilustrativo da hesitao ontolgica que caracteriza o


construtivismo na filosofiada lgicaeda matemtica, assim comoemtodas as suas
outras reas de influncia. Neste, Heyting tenta suavizar o radicalismo da posio
ontolgicaintuicionista,masaparentementenonossentimosmaisesclarecidoscom
51
a tentativa. Comea com uma negao categrica da existncia transcendente de
objetos matemticos, o que parece determinar uma opo clara pelo idealismo. Na
frase seguinte, assume que a existncia independente de objetos concebidos deve
permanecerumaquestoemaberto,oqueparececonduziraumceticismoregional.
Depois defende a posio estranha de que os objetos podem ser independentes de
atos individuais de pensamento, mas no de pensamento humano, o que consistiria
num estranho caso deidealismosemsujeito. Porfim, voltaaoportosegurodetodo
construtivismo lgico, que a tese epistemolgica de que s podemos garantir a
existncia de um objeto matemtico quando podemos determinlo por um nmero
finitodeatosdepensamento.
Aquifundamentaldestacaraspectoquemuitoimportanteparaaestrutura
do argumento desta dissertao: perfeitamente concebvel que para um realista
lgico e matemtico o mtodo de prova seja construtivo porque esta construo
poderia levar descoberta de um objeto matemtico com existncia independente e
real.Ateseepistemolgicadoconstrutivismolgiconolevanecessariamentetese
ontolgica do intuicionismo, assim como a epistemologia construtivista no implica
umaontologiaidealista.StephenKleene,porexemplo,umlgicoconstrutivistaque
adota uma perspectiva realista do intuicionismo. De forma semelhante, Ilkka
Niiniluoto (1992), partindo da idia popperiana de mundo trs, apresentou uma
outraformadeconciliaroconstrutivismoeorealismoemmatemtica..
O construtivismo matemtico faz uso do construtivismo lgico ou
intuicionismo lgico, que se distingue da lgica tradicional fundamentalmente pela
52
rejeio da lei do terceiro excludo. sempre importante, no entanto, lembrar que
isto significa dizer simplesmente que no construtivismo a lei do terceiro excludo
deixa de ser considerada um axioma, mas continua vlida para operaes com
conjuntosfinitos.
A diferena para a matemtica clssica que nesta se pode demonstrar a
existnciade umobjeto simplesmente demonstrando queainexistnciadesteobjeto
implicariaumacontradio,ouseja,sevalendodaleidoterceiroexcludo.Brouwer
(1984b,p.91)enunciaassimaformadessaleinamatemtica:Everyassignmenttofa
propertytoamathematicalentitycanbejudged,i.e.eitherprovedorreducedtoabsurdity.O
intuicionismo rejeita essa lei fundamental da lgica e matemtica clssica porque o
seuusonoofereceummtododeconstruodoobjetodemonstradoe,umavez
que no acredita numa existncia transcendente dos objetos matemticos, se no
temos explicitada uma forma de construlo mentalmente em um nmero finito de
passos,entonotemosmotivosparaassumirsuaexistnciacomodemonstrada.
Tambm no que diz respeito lgica, uma das principais diferenas entre a
intuicionista e a clssica diz respeito rejeio deste axioma. Mas outras diferenas
importantessobemgritantes,comoadefesapelointuicionismolgicodeumaviso
opostaaoprogramalogicistafregeano.Ointuicionistanegaquealgicafundamente
a matemtica, defendendo que primeira simplesmente resume os esquemas de
raciocnio utilizados na segunda. Em outras palavras, para o intuicionismo a
matemticaqueofundamentodalgica,noocontrrio.
53
Mas voltemos questo da rejeio pela lgica intuicionista do axioma do
terceiro excludo. Esta rejeio deriva da transformao no intuicionismo do
significadodosoperadoreslgicos(VANDALEN,1980,p.166).Partindodatesede
que o valor de verdade de uma proposio s pode ser estabelecida se temos uma
prova para ela, e de que por prova se quer dizer uma construo matemtica, no
deduo, que estabelea a verdade da proposio, nesta abordagem os operadores
passamarepresentardiferentesnecessidadesdeprocessosdeprovasparaostermos
queestorelacionados.Assim,umadisjunonadamaisqueumaindicaoquea
verdadedaquelaproposiodependedeumaprovaconstrutivadaexistnciadeum
dos termos, e uma conjuno a indicao de que a verdade da proposio depende
deumaprovaconstrutivadaexistnciadeambosostermos.
Assim, se temos determinadas proposies, como a conjectura de Goldbach
(todonmeroparigualsomadedoisnmerosprimosmpares),paraasquaisno
podemos (at o momento) encontrar provas nem de sua verdade nem de sua
falsidade, no poderamos afirmar nem que g, nem que g. Logo, para o
intuicionismo,nopoderamostampoucoafirmargVg,poisnotemoscomoprovar
nenhum dos termos. uma consequncia, sem dvida, bastante contraintuitiva de
seadmitircomovlidosospressupostosepistemolgicosdoprogramaintuicionista.
Retomando as questes colocadas no incio do captulo, podemos sintetizar a
posio ontolgica do construtivismo lgico como varivel, mas de forma
predominante,idealistaregional(nocasodointuicionismo).Tambmregionalmente
dogmtico, pois pressupe que a construo do objeto matemtico permite um
54
conhecimento absoluto sobre ele. Por fim, obviamente construtivista no que diz
respeitoarelaoentreosujeitoeoobjetomatemtico.

2.4DefiniodeConstrutivismo
JosephRychlak,filsofodapsicologiacontemporneo,declaradamenteadepto
do construtivismo filosfico, afirma (1999) que, desafortunadamente, o termo
construtivismo usualmente empregado em dois sentidos bsicos, o que provoca
uma grande confuso em discusses tericas (p.383). O primeiro o que considera
construooprocessodeassociaodepartesseparadasparaaformaodealgo.Esse
processodispensaapresenadeumsujeitoqueconstrie,paraRychlak,osentido
comoqualoconstrutivismosocialusaotermo.Osegundosentidodotermo,que
aquele por ele aceito, o da tradio kantiana e piagetiana. Para Piaget, construo
indica o processo de criao mental de algo, incluindo conceitos, interpretaes,
dedues e anlises. Esta acepo do termo pressupe a existncia de um sujeito
ativo e construtor de suas cognies. Como afirma Sismondo (1993), a metfora da
construo vem da geometria, quando matemticos gregos construam figuras
geomtricas a partir de poucos pontos e instrumentos: we think of constructing as a
process involving active rather than passive movements, and often goaldirected ones
(p.520).
Paraestabeleceroconceitodeconstrutivismoqueseradotadoaqui,preciso
responder a alguns problemas fundamentais relacionados a ele. O primeiro a
posio do construtivismo acerca da realidade. Para alguns autores como Von
55
Glasersfeld (1998) ou Watzlavick (1984), na raiz da contenda epistemolgica entre o
objetivismo e o construtivismo est a questo da natureza da realidade. Para
posiesmodernasobjetivistasarealidadeseriaconcebidacomoobjetiva,externae
independente do sujeito do conhecimento, alm de passvel de ser descoberta em
alguns de seus aspectos pela cincia. Para o que eles chamam de construtivismo a
cinciacria,elaprpria,arealidadenocursodesuaprtica.Aperguntaentodese
a realidade existe de forma independente dos sujeitos ou os sujeitos criam a
realidade. Defendo (CASTAON, 2007) que esta uma falsa questo, fruto da
confusodesetorespsmodernosdoconstrutivismoentreasteoriasvalidadassobre
a realidade (o conhecimento), a verdade e a prpria realidade. Defendo tambm
nesta dissertao que a mesma falsa questo fruto tambm da confuso entre
realismoontolgicoerealismoepistemolgico(sequeadequadoousodotermo
aqui), que defenderia que podemos conhecer algo sobre as coisas em si mesmas
(NIINILUOTO,1999).
O construtivismo filosfico oferece uma resposta nova para a antiga questo
da origem do conhecimento e sua relao com a realidade. Para o construtivismo
refletidonasobrasdePiaget(1973)oudePopper(1975),nscriamoshiptesessobre
o real, e apesar de nossa relao com o real se dar atravs destas hipteses, esta
relao existe, pois atravs da resistncia de nossas sensaes em se comportarem
como nossas hipteses preveem, a realidade se mostra independente destas ltimas
influenciandoaquelas.Ashiptesesquesojustificadasporumametodologiaaceita
passamos a considerar conhecimento, porm, conhecimento provisrio. Assim, para
56
o construtivismo derivado da tradio kantiana o sujeito no constri a realidade,
constrisuasrepresentaesdarealidade.
O construtivismo tradicional realista e defende o sujeito epistmico como a
fontedetodasasrepresentaesdarealidade.Masorealismoontolgiconodefine
o construtivismo, pois comum a praticamente todas as doutrinas sobre o
conhecimento. O que define o construtivismo a tese original de Kant de que o
objetoqueseadaptamentedosujeito,enoocontrrio.Numsentidomaisgerale
de segunda ordem, a tese epistemolgica de que construmos hipteses sobre o
funcionamento da realidade e as testamos atravs das predies de como vo se
sucedernossassensaes.
Os dois sentidos de construtivismo, de primeira e de segunda ordem,
assumidos como essenciais sua definio, eliminam de seu campo tanto o
construcionismo social como o construtivismo social, que, como exporei nesta
dissertao,defendeumaestranhaespciedeantiobjetivismosemsujeitoe,emsua
verso mais radical, tambm sem objeto, no qual tudo o que existe so as formas
culturaisestruturadaspelalinguagem.
De forma complementar podemos tambm definir construtivismo atravs de
suaoposioconceitualaoobjetivismo.Sepodemosencontraralgocomumatodasas
correntes que se autodenominam construtivistas a rejeio ao que denominam
objetivismo. As formas sociais do construtivismo, no entanto, rejeitam o
objetivismo atravs de sua rejeio tanto da natureza quanto do sujeito,
57
parecendo implicitamente assumir que a rejeio ao objetivismo suficiente para se
caracterizaremcomoconstrutivistas.
Podemos definir objetivismo como a posio filosfica que defende que o
objeto determina no sujeito a representao que este tem dele. Ou seja, para o
objetivismo,oobjetoalgodado,comumaestruturaquedealgumaformaimposta
ao sujeito na relao de conhecimento, e as representaes que temos do mundo,
mesmo que no idnticas ao objeto, so determinadas em ns por ele. No se pode,
portanto, como fazem muitos autodenominados construtivistas, confundir
objetivismo com a soluo prepistemolgica para o problema da relao sujeito
objeto, que considera as representaes mentais cpias perfeitas do mundo externo
(CASTAON, 2007). Nem o empirismo filosfico defendia esta tese. Mesmo Locke
(1952)jdistinguianasqualidadesdosobjetosquenoseramdadospelossentidoso
que seriam suas qualidades primrias de suas qualidades secundrias. S as
primeiras (como a extenso, solidez ou movimento) pertenceriam ao objeto,
enquantoassegundas(comoacor,saboroucheiro)pertenceriammentedosujeito,
no tendo existncia objetiva (s subjetiva). Assim, esta existncia subjetiva no se
assemelhariaspropriedadesqueestonoscorposequeasproduziram.
Da mesma forma, no podemos confundir o objetivismo com o realismo. O
objetivismo uma das possveis posies epistemolgicas derivadas do realismo
ontolgico.Outraocriticismo,quedefendequenossasrepresentaessereferema
objetos que tm existncia independente de nossa mente, e que de alguma forma
influenciamasnossasteoriassobreeles.Comoprogressivoabandonodoobjetivismo
58
observado na filosofia pskantiana, o tipo de realismo defendido na filosofia
contemporneageralmentecomprometidocomumaposioepistemolgicacrtica,
epagadeumaformaoudeoutraseutributoaKant.Referireimenestadissertaoa
esta espcie de realismo como realismo crtico, deixando claro, no entanto, no me
referir ao tipo de posio que tambm reivindicou esta denominao e que foi
defendida no volume coletivo Essays in Critical Realism (DRAKE et alli, 1920).
Comoexemplodeposiosimultaneamenterealista,criticistaeconstrutivistatemos
otipoderealismocrticodefendidoporPopperedesenvolvidoporIlkkaNiiniluoto,
quedefende(NIINILUOTO,1999)ateoriadorealismocrticocientfico.ParaPopper
(1975b), nossas teorias sobre a realidade so construdas por ns, e condicionam
nosso olhar e interpretao sobre ela. Condicionam, porm, no determinam.
Quando nos deparamos com um erro, ou seja, quando nossas teorias sobre a
realidade so seguidamente contraditadas por observaes que no se adaptam a
elas, acabamos por modificar nossas teorias e representaes do mundo de forma a
adaptlas experincia. Assim, nossas teorias, apesar de condicionarem nossa
experinciadarealidade,noadeterminam.aofalharemempredizerasucessode
sensaesqueteremos,quenossasteoriasprovamquenosoarealidademesma.
JparaNiiniluoto(1999),queelaboravigorosadefesadorealismoemsuaobra
Critical Scientific Realism, o realismo crtico se posiciona ontolgica, semntica,
epistemolgicaeaxiologicamente,epodesedefinirpelasteses:

59
Atleastpartofrealityisontologicallyindependentofhumanminds.
Truth is a semantical relation between language and reality. Its
meaning is given by a modern (Tarskian) version of the
correspondence theory, and its best indicator is given by systematic
enquiryusingthemethodsofscience.
The concepts of truth and falsity are in principle applicable to all
linguistic products of scientific enquiry, including observation
reports,lawsandtheories.Inparticular,claimsabouttheexistenceof
theoreticalentitieshaveatruthvalue.
Truth (together with some other epistemic utilities) is an essential
aimofscience.
Truth is not easily accessible or recognizable, and even our best
theoriescanfailtobetrue.Nevertheless,itispossibletoapproachthe
truth, and to make rational assessments of such cognitive progress
(NIINILUOTO,1999,p.10).

O racionalismo crtico (POPPER, 1975; WATKINS, 1984; ANDERSON, 1994;


NIINILUOTO, 1999) um exemplo tpico de filosofia construtivista pois acredita
que o processo de conhecimento parte da atividade do indivduo, do sujeito, que
constri, no a realidade mesma, mas suas teorias e hipteses sobre ela e realista,
poisconsideraquearealidade,estveleindependentedosujeito,queconstrangee
julga as hipteses e teorias deste ltimo sobre ela. Evidentemente, o racionalismo
crticodeformaalgumaobjetivista,poisconsideraquenossascrenaseteoriasno
so cpias fiis da realidade nem provocadas por ela, mas somente modelos
simplificados daquela que de tempos em tempos so falsificados e exigem a
construodeumnovomodeloporpartedosujeito.
Ao recapitular as posies construtivistas apresentadas aqui, podemos
estabelecerque,emrelaoQ1,sobreaexistnciaounodeobjetosindependentes
damente,Kant,Piaget,osocioconstrutivismoeoracionalismocrticoseposicionam
60
com o realismo; enquanto o construcionismo social, o construtivismo radical e o
intuicionismoseposicionamcomformasdeidealismo.
Em relao Q2, sobre a possibilidade do conhecimento de aspectos dos
objetos do mundo, Kant, Piaget, o socioconstrutivismo e o racionalismo crtico se
posicionam com o criticismo, o intuicionismo e o construtivismo lgico no se
aplicam ao problema, e o construtivismo radical e o construcionismo social so
claramentecticos.
Em relao Q3, sobre a origem do conhecimento, Kant, Piaget, o
socioconstrutivismo, o racionalismo crtico, o intuicionismo, o construtivismo lgico
em geral e o construtivismo radical so claramente construtivistas no sentido
limitadoeprvioemqueusamosotermo,comoaposioquedefendeopapelativo
do sujeito na construo de suas representaes do objeto. J o construcionismo
socialemhiptesenenhumaclaroemrelaoaoqueosujeito,oobjetoearelao
entreeles.
Assim,mesmocomaindefiniodoconstrucionismosocial(quederestono
adota o termo construtivismo mas sim construcionismo) podemos definir o
construtivismo como uma tese epistemolgica, e no ontolgica, pois o que o
caracteriza no a posio acerca da natureza do objeto do conhecimento, e sim a
posio acerca do processo de obteno do conhecimento. Sintetizando, definese
aquiconstrutivismopelasteses:
a) As representaes (intuies sensveis) que temos da realidade so
condicionadaspelaestruturadenossamente,econstrudasporela;
61
b) num segundo nvel, as hipteses que construmos sobre como o objeto
funcionapodemseralteradasesubstitudasvoluntariamentetologoasucessode
intuies sensveis que espervamos no se manifestem e portanto as hipteses em
questosereveleminadaptadasaoobjeto;
c) O objetivismo uma tese equivocada, pois o objeto no determina
completamenteemumsujeitosupostamentepassivoasrepresentaesqueestetem
dele;
Assim,podemosconcluirdestastesesque,setratandodeteseepistemolgica,
o construtivismo se divide em vertentes ontolgicas realistas e idealistas, pois no
assumeposiounitriaacercadanaturezadoobjetodoconhecimento.
A partir desta definio de construtivismo, vamos agora avaliar o quanto o
construtivismosocialseencontraaderidoaela.
62

Captulo3
ConstrutivismoSocial

Nestecaptuloseroapresentadasasprincipaistesesdoconstrutivismosocial,
comespecialnfasesontolgicasesepistemolgicas.Osresultadosalegadamente
empricos desta abordagem no so objeto desta dissertao, portanto, quando
mencionados, s o sero como ilustrao de conseqncias ou fundamentos
filosficos. Comearemos com uma sumria contextualizao e apresentao
conceitualdoconstrutivismosocial,paralogodepoisabordarmosalgumasidiasde
Ludwig Wittgenstein, Thomas Kuhn e Paul Feyerabend que tiveram influncia
fundamentalnaconfiguraofilosficadacorrente.Osdoisltimositensdocaptulo
sero dedicados a uma avaliao cuidadosa das teses ontolgicas e epistemolgicas
doconstrutivismosocial,buscandoestabeleceroquepodeserditodeconsensualeo
que h de divergncia entre as correntes e principais proponentes do
autodenominadostrongprogramme.

63

3.1.CaracterizaogeraldoConstrutivismoSocial

O construtivismo social uma abordagem da sociologia que se resume


essencialmente em um conjunto de pressupostos filosficos e diretrizes polticas a
seremaplicadasdisciplinadasociologiadoconhecimento.Seuancestralsociolgico
KarlMannheim,pioneirodadisciplinaquedefendiaatesedequeadistinoentre
conhecimento e crena pessoal meramente o endosso coletivo dado as crenas do
primeiro tipo. No entanto, Mannheim no cedeu tentao do sociologismo, uma
vezqueacreditavaqueforassociaisdeterminavamtodaideaohumana,excetoos
conceitos fsicomatemticos (MANNHEIM, 1971). Esta restrio rendeu duras
crticas por parte de David Bloor, que acusou Mannheim abertamente de falta de
nervos (1991, p.11) para assumir o que Bloor acha inevitvel, ou seja, que toda
ideaohumanacausadasocialmente,portanto,deveserobjetodasociologia.
A expresso construo social, surge da obra de Peter Berger e Thomas
Luckmann (1973), The Social Construction of Reality, de 1966. Este auto denominado
tratado sobre sociologia do conhecimento exerceu grande influncia sobre a
psicologia socialeasociologiacontempornea.Umdeseuspontosprincipaishoje
considerado senso comum: o fato de instituies serem construdas socialmente e
terem realidade independente de nossa vontade particular (ver Searle, 1995).
Instituiesexistemporqueumaparcelasignificativadasociedadeacreditaqueelas
existem,eagedeacordocomsuaexistncia.Issonofazdelasentesmenosreais:no
64
podemos individualmente fazlas desaparecer no acreditando nelas ou no
desejandosuaexistncia,porquemuitasoutraspessoasacreditamnelaseagemcomo
se elas existissem. Assim, precisamos agir como se elas existissem, o que refora a
existncia destas instituies. Esta lio fundamental desse livro clssico forneceu o
modelo de construo social que posteriormente o construtivismo social aplicaria a
praticamentetudo,noapenassinstituies.
AreivindicaoprincipaldeBergereLuckmann(1973)adequearealidade
construda socialmente. Definem realidade como a qualidade pertencente a
fenmenosquereconhecemosterumserindependentedenossaprpriavolio,eo
conhecimento como a certeza de que os fenmenos so reais e possuem
caractersticas especficas. Eles esclarecem que usam esses termos fora de seu
significado estrito. Eles o usam com o sentido do que o homem comum julga como
real e como conhecimento. uma anlise, portanto, no do conhecimento, mas de
suas representaes sociais, das concepes de conhecimento construdas pelo
homem comum, independentemente de sua adequao realidade. Afirmam
claramenteBerger&Luckmann:incluirasquestesepistemolgicasconcernentes
validade do conhecimento sociolgico na sociologia do conhecimento de certo
modo o mesmo que procurar empurrar o nibus em que estamos viajando (1973,
p.27). Com isso, eles no se afastam do princpio tradicional que afirma no estar a
sociologia habilitada a definir a natureza da cincia ou do conhecimento, mas
somenteainvestigarcomoestesconceitossoaceitos,concebidosouoperados.
65
No entanto, precisamente isso o que faz o construtivismo social ao crer ter
colocadonombitodasociologiaasquestesepistemolgicasrelativassuaprpria
validade. Esta abordagem surge de um grupo de socilogos da universidade de
Edimburgo, em meados dos anos setenta, que liderados por Barry Barnes e David
Bloorlanamoprogramafortedasociologiadacincia.Somarcosfundadoresdeste
programa as obras Scientific Knowledge and Sociological Theory, de 1974, e Knowledge
andSocialImagery,de1976(BLOOR,1991).
Entre as principais diferenas do strong programme em relao ao trabalho
que era efetuado em sociologia do conhecimento antes de seu surgimento est a
convico de que pertencem ao mbito da prpria sociologia as questes
epistemolgicasrelativassuaprpriavalidadecomocincia,almdaconcentrao
do foco de estudo no conhecimento cientfico, em detrimento de todas as outras
alegaesdeconhecimento.
Como afirma Oliva (2003), enquanto as filosofias da cincia tradicionais se
comprometiam com a universalizao dos mtodos das cincias naturais, as
epistemologias heterodoxas passaram a acalentar a pretenso que os prprios
Berger e Luckmann consideraram contraditria: a de explicar a racionalidade das
cincias, incluindo as naturais, recorrendo s cincias sociais, em especial
sociologia.Issoconstituiumagrandeinverso:umadisciplinaaltamentequestionada
em sua cientificidade passa a querer explicar a condio de cientificidade de
disciplinas como a fsica. Oliva (2003, 2005) defende que essa mudana radical nas
pretenses da sociologia no decorre de nenhuma mudana causada pelo
66
desenvolvimento interno da disciplina, e sim das novas concepes epistemolgicas
surgidas da Nova Filosofia da Cincia, particularmente, das idias de Thomas
KuhnePaulFeyerabend.
Para Bloor (1991), o programa forte essencialmente um conjunto de quatro
requerimentos metodolgicos desenvolvidos para os socilogos do conhecimento
cientfico:causalidade,imparcialidade,simetriaereflexividade.
Talvez a tese mais caracterstica do construtivismo social seja a da simetria.
Esta consiste na crena, expressa originalmente na obra referncia de Barry Barnes
(1974), de que os socilogos devem tratar e investigar todas as crenas sobre a
natureza e a sociedade da mesma forma, considerando que tanto as crenas
alegadamentecorretasoucientficasquanto as incorretasounocientficas
so derivadas das mesmas fontes, esto sujeitas s mesmas causas, e, portanto,
submetidas s mesmas formas de explicao sociolgica. Como crenas verdadeiras
no teriam uma credibilidade intrnseca maior que crenas falsas, sua aceitao
depende das mesmas espcies de foras sociais que produzem a eventual aceitao
decrenasfalsas.Istolevaaoprincpiocomplementardeimparcialidade,quepregaa
necessidade de o investigador colocar em suspenso suas crenas pessoais quanto
falsidadeouveracidadeltimadascrenasqueeleestinvestigando.
A terceira diretriz que caracteriza o construtivismo social sua demanda por
explicaes sociolgicas causais, no meramente descritivas, a qual Bloor (1991)
denomina causalidade. Assim o strong programme no aceita uma produo
descritiva ou interpretativa, sua meta produzir explicaes sociolgicas de carter
67
causal sobre o que provoca e sustenta uma disciplina cientfica e seu alegado corpo
de conhecimento. Isso no significa para Bloor (1991) que somente causas de
natureza social determinam a construo do conhecimento. Para ele um dos
pressupostos bsicos do construtivismo social o de que sistemas de crenas so
propriedades de entidades biolgicas que interagem umas com as outras e com seu
ambientenatural.
Como veremos neste trabalho, este um ponto de diviso no construtivismo
social, que se expandiu para alm do programa forte da escola de Edimburgo. Ele
varia desde a posio supostamente moderada, mas imprecisa, do strong programme
de Bloor ou Barnes sobre o papel do sujeito e do mundo natural no processo de
construodoconhecimentoatasposiesmaisextremasdeSteveWoolgar(1988),
HarryCollins(1981),LynnNelson(1993)oudoprimeiroBrunoLatour(LATOUR&
WOOLGAR, 1986), que defendem abertamente que o conhecimento totalmente
construdosocialmenteequeaquiloquechamamosdefatosnaturaissonaverdade
produtosdaatividadecientfica.
As declaraes de Barnes e Bloor em defesa do realismo de sua posio, que
geralmente surgem como respostas a crticos do strong programme, so na verdade
postasemdvidaporoutrasaolongodesuaobra,comoveremosnestadissertao.
Mesmo depois de mais de trinta anos da publicao de suas obras fundamentais,
literalmente dezenas de crticos de peso como Thomas Kuhn (2003), Larry Laudan
(1981), Mrio Bunge (1991, 1992), Ilkka Niiniluoto (1999), Alan Sokal (2001), Andr
Kukla (2000) entre muitos outros continuam, apesar das respostas e replicaes de
68
ambos, ininterruptamente a acusar sua posio de idealismo, ainda que geralmente
de um idealismo epistemolgico (ceticismo). No mnimo, tal nvel de possvel
incompreenso, que se estenderia at a colegas da Universidade de Edimburgo
simpticos ao projeto geral do strong programme como o socilogo Stephen Kemp
(2005),indicaumaltograudeimprecisoontolgicadesuaposio,mesmomaisde
trintaanosdepoisdesuaprimeiraformulao.
Porfim,temosaproclamaodoprincpiodereflexividade,quesegundoBloor
(1991) indica a necessidade de socilogos do conhecimento no reivindicarem uma
posiode segunda ordem em relao aoconhecimentocientfico, ouditocomsuas
palavras,umpontodevistatranscendenteparajustificarsuasalegaes.Bloor(1991)
afirmaquenenhumateoriasociolgicadoconhecimentoaceitvelamenosqueseja
aplicvel a si mesma, assim, as crenas do construtivismo social so tambm elas
causadas socialmente. Acreditam os construtivistas sociais que a mera proclamao
desteprincpiopodelivrlosdoproblemadaautorefutao.Abordaremosdenovo
esteproblemanosubitemdedicadoepistemologiadostrongprogramme.
Podemos neste momento ampliar a definio provisria dada no incio do
captulo sintetizando fundamentalmente o construtivismo social como uma
abordagemfilosficasobreasociologiaqueseapresentacomoprogramadepesquisa
emprica,tendocomoessnciaatesedequeascrenascientficastmcausassociais.
Nascida do programa forte em sociologia da cincia, ela se expandiu para alm das
fronteiras da Esccia, gerando abordagens mais radicais ontologicamente, como o
que denominaremos aqui construtivismo social ontolgico, de Woolgar, Collins e
69
Nelson,oprogramadoconstrutivismosocialmaterial,deKarinKnorrCetina(1981),
e tambm o campo de estudos sociolgicos da construo social de sistemas
tecnolgicos,comeadoporTrevorPincheWiebeBijker(1987).
Alm destes, num captulo parte, ainda podemos citar as abordagens
mutantesehesitantesdeBrunoLatour,quecomeandonoprogramaforte,setornou
famoso lanando com Woolgar o construtivismo social ontolgico (LATOUR &
WOOLGAR, 1986 [1979]), transitou por uma posio que pretendia investigar
antropologicamente a cincia interpretando cientistas como maquiavlicos atores de
redes sociais lutando para acumular recursos financeiros de pesquisa (LATOUR,
1987, 1992), e por fim voltou cena com uma estranha posio ontolgica que
pretenderefundartodoopensamentoocidentalabolindoaoposiosujeitoobjetoe
afirmando que natureza e sociedade so ambas causa e efeito uma da outra
(LATOUR,1999,2000).
Deixando de lado as posies menos compreensveis e mais instveis do
movimento, podemos apresentar o construtivismo social como defensor das teses
assimsintetizadasporOliva(2003):primeira,arennciaenunciaodeumcritrio
decientificidade,dedemarcaoentrecinciaenocincia.Asegunda,arejeioda
subordinao do terico ao observacional, sustentada pela crena de que
impossvelsepararminimamenteocomponentetericodoobservacional.Aterceira
a rejeiodo objetivismo,quesegundo esta abordagemseriaacrenadequeos
resultados da cincia so determinados pela natureza, para substitulo pela crena
de que os resultados da cincia so predominantemente fruto de interao social.
70
A quarta a concesso deprimaziahistria da cinciaparajulgaracincia e suas
pretenses de conhecimento, que no poderiam ser ahistricas. A quinta a
inverso do naturalismo: em vez de a cincia natural ser modelo de cincia,
sociologia que dado o poder de explicar cincias maduras como a fsica, que so
tradicionalmente vistas como modelos de cientificidade. A sexta a adoo da tese
kuhniana da incomensurabilidade dos paradigmas, que abordaremos no prximo
subitem. A stima, por fim, a rejeio da idia de progresso cientfico e de
superioridade epistmica da pesquisa cientfica em comparao com outras
modalidadesdesaber.
O construtivismo social afirma que a cincia no um modo de produo de
conhecimento superior aos outros, e que a distino entre contexto de justificao e
contextodedescobertaartificial.Aposioepistemolgicatradicionalafirmaquea
produo da pesquisa (contexto de descoberta) pode ser explicada em termos do
ambiente sciocultural em que a pesquisa se d, mas a sua validao, a aferio do
valorepistmicodela(contextodejustificao),determinadaporcritrioslgicose
empricos que em nada dependem do contexto social. Esses critrios so
questionados por sua suposta ahistoricidade e falha universalidade por Kuhn e
Feyerabend, cujos argumentos so endossados e reescritos pelo construtivismo
social.Esteltimojulgataiscritriostocondicionadospeloambientesciocultural
como as teorias cientficas, j que no fim das contas, estes critrios tambm seriam
teorias. Para abordarmos adequadamente este debate nos prximos itens, vamos
71
ento antes avaliar a fonte filosfica de onde, realmente, brotou esta abordagem
sociolgica(oufilosficasociologista)doproblemadoconhecimentocientfico.

3.2.IdiasantecedentesemFilosofiadaCincia

3.2.1Wittgensteineadissoluolingsticadaepistemologia
Ludwig Wittgenstein foi um filsofo efetivamente profundo e peculiar. A
peculiaridade a que me refiro aqui bastante conhecida: encontramos em sua obra
duas fases nas quais seu pensamento se divide de forma radical. O primeiro
Wittgenstein, como se tornou conhecida a primeira fase de sua obra, se apresenta
como um filsofo que defende a existncia de uma realidade plenamente
significativa independentedos sujeitoscognoscentes, equejulgasertarefadaqueles
que buscam conhecimento dessa realidade descrevla da forma mais lgica e
semanticamente rigorosa possvel. Para Richard Rorty (1989) sua teoria figurativa
sobre a realidade um exemplo de filosofia fundacional modernista que defende
queamenterefleteanatureza.
omesmoRorty(1989),confessadamenteprofundodevedordeWittgenstein,
quecreditasegundametadedaobradestepensadoramaiorresponsabilidadepelo
enfraquecimento da estrutura epistemolgica da modernidade. O segundo
72
Wittgenstein rechaa completamente os pressupostos modernistas assumidos na
primeira fase de seu pensamento. Sua obra Investigaes Filosficas talvez seja a
mais importante precursora do pensamento psmoderno. Wittgenstein (1975) se
dedica na segunda fase de sua obra a desmantelar seus primeiros conceitos de
atomismolgicoedateoriacomorepresentaodarealidade.Rechaaasnoesde
que os elementos referenciais da linguagem devam se reportar a objetos, de que as
proposies atmicas devam se constituir de maneira tal que sua verdade ou
falsidade determina o valor de verdade do enunciado composto, de que a estrutura
dalinguagemlogicamenteperfeitaespelhaaestruturadarealidadeedequetodasas
linguagenssointertraduzveisquandopresasaousoreferencial.
Wittgenstein(1975)defendequeopensamentonoseseparadaspalavrasque
so usadas para expresslo. Ele chega a essa concluso atravs de sua teoria social
da mente que por sua vez se deriva de sua teoria social do significado. Esta afirma
quenoexistenadaparecidocomumalinguagemprivada.Paraele,aidiadequea
linguagem e o pensamento comeam por experincias privadas um dos erros
filosficosmaisfundamentais.Alinguagemprodutodeconvenes.Osignificado
nosebaseianosobjetos,noprocessomentalouementesideais.Adquireseatravs
docontatosocialcomoutroshabitantesdaculturaemquesto.
experincia comum a todos os seres humanos de um momento no qual
parece que os pensamentos se desenvolvem com uma rapidez muito alm de nossa
capacidade de expresslos, Wittgenstein (1975) ope o argumento de que
compreendemos de golpe um pensamento da mesma forma que podemos tomar
73
notadele eresumiloempoucaspalavras. Eleinsiste queforadalinguagemno h
ponto de apoio objetivo nem independente. O pensamento no seria nada mais que
umaatividadequeusasignosadquiridosduranteoprocessodesocializao.
OutraidiabsicadopensamentodosegundoWittgenstein(1975)adeque
realidades significantes so criaes humanas sem nenhuma preocupao formal
primria com o que a natureza dessas criaes possa ser. As realidades particulares
quequalquersujeitocriadependemdaparticipaodosujeitonosprocessossociais
deexperinciasqueefetivamenteabranjamumoumaisjogosdelinguagem.Esse
umconceitoqueWittgenstein(1975)usaparaabrangeremumadeterminadacultura
o conjunto da linguagem e das atividades com as quais est interligada (p.16). Com a
linguagem,podemosfazerascoisasmaisvariadas,asfunesqueaspalavraspodem
assumirnosereduzemreferencial.
Osjogosdelinguagemsoinmeros,porquesoinmerosostiposdiferentes
de emprego de tudo o que chamamos sinais, palavras, proposies. E essa
multiplicidade no algo fixo ou dado de uma vez por todas: novos tipos de
linguagem, novos jogos lingsticos surgem continuamente, enquanto outros
envelhecem e so esquecidos. Falar uma lngua faz parte necessariamente de uma
formadevida:

Quantas espcies de frases existem? Afirmao, pergunta e


comando, talvez? H inmeras de tais espcies: inmeras espcies
diferentes de emprego daquilo que chamamos de signo,
palavras, frases. E essa pluralidade no nada fixo, um dado
para sempre; mas novos tipos de linguagem, novos jogos de
linguagem, como poderamos dizer, nascem e outros envelhecem e
74
so esquecidos. (Uma imagem aproximada disto pode nos dar as
modificaesdamatemtica.)Otermojogodelinguagemdeveaqui
salientar que o falar dalinguagem uma partede uma atividade ou
deumaformadevida.(WITTGENSTEIN,1975,23)

Para Wittgenstein, esses jogos de linguagem determinam essencialmente a


realidade experimentada pelos sujeitos. Perguntar qual a verdadeira natureza da
realidade efetuar uma falsa questo, pois descries da realidade s so possveis
mediantesumdadojogodelinguagem.
Assim,paraoquenosinteressaparticularmentenestadissertao,aatividade
cientfica tal qual concebida tradicionalmente diretamente atingida. No existe
observao experimental ou mensurada que no seja ela prpria uma sensao, um
estadoprivadodeconscinciadocientista.DizWittgensteinsobreesteproblema:

Masseriatambmpensvelumalinguagemnaqualalgumpudesse,
parausoprprio,anotarouexprimirsuasvivnciasinterioresseus
sentimentos, seus estados de esprito? No podemos fazer isto em
nossa linguagem costumeira? Acho que no. As palavras desta
linguagem devem referirse quilo que apenas o falante pode saber;
s suas sensaes imediatas, privadas. Um outro pois, no pode
compreenderestalinguagem.(WITTGENSTEIN,1975,243)

Wittgenstein ilustra a tese da incomunicabilidade do estado mental e da


naturezaessencialmentesocialdalinguagematravsdoseufamosodilemadoinseto
nacaixa.Osignificadodostermosnodado,dizWittgenstein,porestadosmentais
referentes a sensaes, mas por jogos de linguagem que emergem das relaes
sociais.Nopodemossaberseovermelhoqueapareceparamimovermelhoque
aparece para outrem. Portanto, convencionaramos dentro de determinado jogo de
75
linguagem que tipos de aes so eficientemente coordenadas pelo uso da palavra
vermelho,enadamais.tambmfamosaaexortaoqueWittgensteinfaziaaseus
alunos em Cambridge, quando dizia que no devemos nos perguntar sobre o
significado de uma palavra, e sim sobre o seu uso. O inseto de Wittgenstein so
nossosestadosmentais(otermobeetle):

Ora, algum me diz, a seu respeito, saber apenas a partir de seu


prprio caso o que sejam dores! Suponhamos que cada um tivesse
uma caixa e que dentro dela houvesse algo que chamamos de
besouro. Ningum pode olhar dentro da caixa do outro; e cada um
diz que sabe o que um besouro apenas por olhar o seu besouro
Poderia ser que cada um tivesse algo diferente em sua caixa. Sim,
poderamos imaginar que uma tal coisa se modificasse
continuamente. Mas, e se a palavra besouro tivesse um uso para
estaspessoas?Nestecaso,noseriaodadesignaodeumacoisa.
A coisa na caixa no pertence, de nenhum modo, ao jogo de
linguagem nem mesmo como um algo: pois a caixa tambm poderia
estar vazia. No, por meio desta coisa na caixa, podese abreviar;
seja o que for, suprimido. Isto significa: quando se constri a
gramtica da expresso da sensao segundo o modelo de objeto e
designaoentooobjetocaiforadeconsiderao,comoirrelevante.
(WITTGENSTEIN,1975,293)

O referente, portanto, irrelevante. Ele uma fico, como diz Daniel


Robinson (1985) sobre Wittgenstein, no ontolgica, mas gramatical. claro que
Wittgenstein acredita na existncia das sensaes que seriam os referentes das
palavras. Mas o problema aqui no o da existncia do objeto, e sim o de sua
referncia. Se um termo inteligvel, seu referente deve ser pblico. Assim, termos
quedescrevemsensaesprivadastmseusignificadoestabelecidopelospadresde
comportamento associados inicialmente a eles (como gritos e choro dor), aos
76
quais,comotempo,elesviroasubstituir.Oproblemaqueessaposioeliminao
aspecto especificamente psicolgico de todos os comportamentos humanos, da
mesma forma como o behaviorismo o faz. Porque a questo psicolgica continua a
ser se determinadas palavras que buscam expressar estados psicolgicos
efetivamente o expressam, ou seja, a questo sobre o que de fato existe
psicologicamente.
Outro problema que a posio de Wittgenstein acaba resultando em
reducionismo lingstico, uma vezqueaoinsistirna tese dequedevemosbasearos
modelos psicolgicos e sua linguagem estritamente nos comportamentos
inicialmente associados s palavras, ele ainda assim est falando de experincias
internas.Ora,noexisteobservaodeumcomportamentoquenosejaeleprprio
umasensao,ecomotal,umestadoprivadodeconscinciadocientista,umbesouro
nacaixa.
Quando se soma a estes problemas o da radicalizao das insinuaes de
Wittgenstein, efetuada por autores construtivistas sociais, de que o pensamento se
resume linguagem, entramos numa infinita casa de espelhos onde cada palavra
reflete outras palavras sem nunca se referir diretamente a um significado percebido
como estado subjetivo. Desta forma, o conhecimento se tornaria impermevel s
experincias sensoriais puras, s intuies sensveis, pois estas sempre seriam
experimentadasatravsdosculosdalinguagemsocialmenteconstruda.Noparece
umquadronadaverossmildaexperinciahumana.
77
SeguindoastesesdeWittgenstein,notemoscomoobterdefiniesdetermos
tericos atravs de termos observacionais. Os termos tericos tm seu significado
determinado pelo uso que tm no enunciado em que ocorrem e pela estrutura da
teoriacomoumtodo.Oprprioprocessodetestedehiptesesnoserefeririajamais
aumaasseroindividual,masateoriasvistascomototalidades,eemltimaanlise
a todo conhecimento cientfico, o que faz o holismo semntico se transformar em
holismometodolgico:nosohiptesesisoladasquesotestadasemexperimentos,
mas sim redes inteiras de suposies. Se uma bactria no se comportou como era
esperado depois de entrar em contato com uma substncia qumica, no s a
hiptesedeinflunciabacteriolgicadasubstnciaqueestsendotestada,mastoda
arededesuposiesqumicas,biolgicas,pticas(domicroscpioutilizado)queno
funcionoucomooesperado.Dessaforma,omundonodariaapalavrafinalsobrea
teoria que iria prevalecer. E foi assim que a tese da construo lingstica dos fatos
abriu caminho para que o construtivismo social defendesse a tese de que tudo na
cincia,inclusiveocontedodesuasteorias,construosocial.
AfilosofiadalinguagemsetornounosculoXXumadisciplinacentralparaa
elucidao da racionalidade cientfica. O atomismo referencialista do primeiro
Wittgenstein est na base de muitas das mais importantes teses defendidas pelo
positivismo lgico, enquanto que o holismo semntico de autores como Quine e o
segundoWittgensteindsustentaostesesdeautorescomoThomasKuhnePaul
Feyerabend,ediretamenteaoconstrutivismosocial(Bloor,1983,1997a).Aadooda
78
teoria do significado como uso por esses autores leva, necessariamente, tese da
incomensurabilidadedosparadigmas.
Para o holismo semntico as partes de um discurso no tm em si mesmas
significado. Quine, seguindo a tese de Pierre Duhem, sintetiza esta perspectiva na
sentena: o todo da cincia a unidade de significncia emprica. A implicao
epistemolgica dessa tese a de que diante de qualquer evidncia emprica
desfavorvel,qualquerteoriapodesersalvaderefutaoatravsdeumahiptesead
hoc.Filosofiasdacinciaqueadotamessatesecostumam,comoapontaOliva(2005),
negligenciaraespecificaodosmecanismospormeiodosquaisseatribuiaotodoa
capacidade de gerar e reproduzir significados, sustentando que todo sistema
explicativo indecomponvel e as crenas cientficas, formando um todo, evoluem
juntasesereforammutuamente.
Issoacabaimplicandoatesedaincomensurabilidadedosparadigmas,pois,ao
considerar que o significado de uma lei ou conceito depende do uso que tm no
interior da totalidade do conhecimento cientfico, se fazem altamente problemticas
as comparaes entre sistemas explicativos gerados por formas de vida totalmente
diversas. Mesmo quando empregam o mesmo vocabulrio bsico, no haveria
compartilhamento do mesmo significado na mecnica clssica e na teoria da
relatividade. Os significados dos termos derivam do papel que tm no enunciado e
os significados dos enunciados da funo que desempenham no interior das teorias
concebidas como totalidades irredutveis s partes. As teses de Wittgenstein de que
osignificadodeumapalavraseuusoesentenastmomesmosentidoquando
79
tm o mesmo uso iro propiciar o surgimento dos pensamentos que veremos a
partirdeagora.

3.2.2Kuhneasociologizaodaepistemologia
Talvezoautormaisfundamentalparaentendermosastesesdoconstrutivismo
social seja Thomas Kuhn. Sua obra A Estrutura das Revolues Cientficas, publicada
pelaprimeiravezem1963,amaisimportanteprecursoradostrongprogramme,
muito embora o prprio Kuhn tenha rechaado este programa classificandoo de
relativista e desconstrucionista (KUHN, 2003). O importante para entendermos a
influncia do pensamento de Kuhn sobre o construtivismo socialcomo um todo a
suaidiadequediferentesteoriasgeraisaceitasgeneralizadamentesobreouniverso
e o mtodo cientfico, os paradigmas, so incomparveis entre si, irredutveis a
qualquerelementoemcomum(poisnooteriam),soincomensurveis.
Assim, vamos definir os termos da questo. Na primeira verso surgida do
conceito, na introduo de sua obra, Kuhn define paradigmas como as realizaes
cientficas universalmente reconhecidas que, durante um tempo, fornecem
problemas e solues modelares para uma comunidade de praticantes de uma
cincia(1991,p.13).
Poderamos dizer que o sentido predominante do termo paradigma na
EstruturadasRevoluesCientficasodeumaespciedeteoriaampliadaformadapor
leis universalmente aceitas, mtodos compartilhados pela grande maioria da
comunidadecientfica,regrasparaavaliaodeteoriaseformulaesdeproblemase
80
idias metafsicas universalmente compartilhadas das quais no se tem conscincia.
Comovemos,numsentidoestrito,otermoparadigmapodeserusadoparasereferir
aumaquantidademuitorestritadeteoriasgerais.Talvezmesmosoaristotelismoe
o modelo newtoniano de cincia e universo tenham um dia se encaixado nesta
descrio.
No entanto Kuhn na mesma obra s vezes parece usar o conceito de
paradigma num sentido mais restrito, direcionado a um nico campo da cincia.
Nestecaso,poderamosconsiderarateoriacopernicanacomoexemplodeumantigo
paradigma da astronomia, assim como a teoria newtoniana como um antigo
paradigma da Fsica. Kuhn foi muito criticado por pensadores como Margareth
Masterman(1974)porterusadootermoparadigmademodovagoeumtantoconfuso
(MastermancontouvinteedoissentidosdiferentesparaotermonaobraAEstrutura
dasRevoluesCientficas).
Emobrade1977,KuhnaceitaascrticasdeMastermannedeoutrosautorese
torna explcito os dois nicos sentidos nos quais gostaria que o termo paradigma
fosse utilizado: o de matriz disciplinar e o de exemplar. Matriz disciplinar seria o
conjunto de crenas compartilhadas por um grupo de praticantes especialistas de
umadisciplinaespecficaqueinclui:generalizaessimblicas,modelosmetafsicos,
valoresepistemolgicos,metodologiaeexemplospadrodeproblemasresolvidos.J
oexemplarseriaumsentidomaisestritodotermoparadigma,umsubconjuntoda
matriz disciplinar e referese aos exemplospadro de problemas resolvidos que os
cientistas encontram nos laboratrios de estudantes e livrostexto. Podemos definir
81
que a partir daqui usarei o termo paradigma no sentido do que Kuhn (1977)
denominoumatrizdisciplinar.
Para compreender adequadamente a tese da incomensurabilidade dos
paradigmas ainda importante compreender a viso de Kuhn sobre o
desenvolvimentocientfico.OempreendimentocientficoparaKuhnconstitudode
duasfasesgerais.Acincianormaleacinciaextraordinria.Porcincianormal,Kuhn
entendeumafasehomogneadacincia,ondeocrescimentodosabercumulativo.
A cincia neste perodo uma atividade baseada no pressuposto de que a
comunidadecientficasabecomoomundo;umempreendimentoque:

Pareceserumatentativadeforaranaturezaaencaixarsedentrodos
limites preestabelecidos e relativamente inflexveis fornecidos pelo
paradigma. A cincia normal no tem como objetivo trazer tona
novasespciesdefenmeno;naverdade,aquelesquenoseajustam
aos limites do paradigma freqentemente nem so vistos. (KUHN,
1991,p.45)

Na fase da cincia normal, as prticas tericas e experimentais so regidas


pelasregrasouprincpiosdoparadigmavigente,enoospodemcontradizer.Vista
dessamaneira,acincianormalassemelhaseaumaresoluodequebracabeas:as
solues admissveis para os problemas cientficos (que so estes mesmos tambm
definidos pelo paradigma) esto restringidas como numa palavracruzada ou num
puzzle. Para Kuhn (1991), os princpios do paradigma vigente so semelhantes s
regrasdeumjogo,comadiferenadequeemumjogoasregrassotodasexplcitas,
e seu carter meramente convencional e arbitrrio bvio. J nos paradigmas,
82
embora as regras sejam convencionais e arbitrrias, esse carter no explcito e,
portanto,muitasvezesnoconsciente.
O sucesso e a longevidade desse tipo de fase do empreendimento cientfico
dependemdahabilidadeeperseveranadacomunidadecientficaparadefenderque
seus pressupostos sobre o universo esto corretos. Quando surgem novidades no
campo experimental que no so explicveis pela estrutura conceitual e axiomtica
em vigor, elas so num primeiro momento alvo do obsessivo e sistemtico exame e
investigaodosmaishbeismembrosdessacomunidade,enumsegundomomento,
simplesmente postas de lado espera de novos instrumentos de medida ou teorias
paralelaseintegradasquepossamexpliclas.
Para ele, quando esses novos fatos que subvertem pressupostos bsicos do
sistema conceitual em vigor sobrevivem ao ataque sistemtico da comunidade
cientfica, criao de novos e mais refinados aparelhos, e comeam a se cercar de
outros fatos empricos que as corroboram, reconhecida uma anomalia no sistema.
Estas aparecem depois de uma explorao extensa das possibilidades das teorias e
prticasexperimentaisdelimitadaspelosprincpioseregrasdoparadigmavigente.
assimqueacincianormal,quenoseriaumempreendimentodirigidopara
novidades, se torna eficaz em provoclas. Quanto mais aumenta o contedo
informativodeumateoria,maiselasearriscaaserfalseada.Comefeito,quantomais
sediz,maisseestarriscadoaerrar.Essasanomaliasaprincpiosomarginalizadas,
e s abalam a solidez dos paradigmas que no esto dando conta de sua existncia
quandoapareceumanovateoriageral,candidataaparadigma,capazdeexpliclas.
83
Abrese ento o perodo da cincia extraordinria. O paradigma dominante e
seus pressupostos so postos em dvida, surgem outras propostas de paradigma
investindo sobre o dominante, e ento se suavizam as normas que governam a
pesquisa normal. O acmulo de anomalias provoca uma perda de confiana dos
cientistasnateoriaquehaviamabraado.Abuscaagoraporumnovoparadigma,e
acriseresultantedissosfindarquandoconseguirerguerseessenovoparadigma,
ondeasanomaliasantesencontradassejamresolvidaseosdadosobtidosatravsdo
paradigmaanteriorreintegradosemumanovaredederelaes,abrindoseumnovo
perododecincianormal,adinfinitum.
Revoluo cientfica para Kuhn (1991) , portanto, a substituio de um
paradigma que, tendo acumulado um nmero de anomalias suficientes, gerou as
condiesnecessriasparaosurgimentodeumnovoparadigmaquedcontadestas.
ummomentodeevoluonolineardahistriadeumacincia.
ParaKuhn,quandoentramosnumperododecrisecientfica,ouseja,decrise
da cincia normal, s o podemos superar de trs maneiras. A primeira incorporar
as anomalias ao paradigma com pequenas alteraes em suas teorias. A segunda
deixar a anomalia de lado, desde que ela no esteja interferindo na resoluo de
outrosproblemasoudeobjetivostecnolgicos.Aterceiraarevoluocientfica,ou
seja,amudanadeparadigma.
Segundo Kuhn, no momento do conflito de paradigmas, seus respectivos
partidrios os defendem com base em argumentos extrados dos prprios
paradigmas. Caise assim inevitavelmente numa circularidade, pois se toma como
84
pressuposto os princpios do prprio paradigma em sua defesa. Para Kuhn,
paradigmassucessivosdizemcoisasdiferentesacercadouniversoedeseusobjetos,
elessoontologicamenteirredutveisumaooutro,elessoincomensurveis.Issoquer
dizer que para Kuhn, nas revolues cientficas as mudanas de paradigma no so
realizadas a partir de regras metodolgicas com fundamento na racionalidade
internadosistemacientfico:

Existemrazesintrnsecaspelasquaisaassimilao,sejadeumnovo
tipo de fenmeno, seja de uma nova teoria cientfica, devam exigir a
rejeio de um paradigma mais antigo? Observese primeiramente
que se existem tais razes elas no derivam da estrutura lgica do
empreendimentocientfico.(KUHN,1991,p.129)

Uma vez que Kuhn altera todo conjunto fundamental de termos para
descrio do empreendimentocientfico,caracterizandoosde formavaga,eleacaba
por enfraquecer logicamente o mtodo hipotticodedutivo da cincia moderna, o
que faz David Stove acuslo de tornar impossvel uma traduo lgica estrita do
processodeinvestigaocientfica:

Onceyoumixthehistorywiththelogicofscience,thepossibilitiesof
suchsabotage[oflogicalexpressions]arelimitless;andalmostevery
possibility has been realized. Recall for example Kuhns willingness
todissolveeventhestrongestlogicalexpressionsintosociologyabout
what scientists regard as decisive arguments; recall that the logical
expressions most important to him (namely the positive solves the
problem of, and the negative is an anomaly for) are weak ones,
and are therefore easily sabotaged; recall his express and repeated
assertion that what constitutes solution of a problem is paradigm
relative; and you will see that his entire philosophy of science is
actually an engine for the massdestruction of all logical expressions
85
whatever: a final solution to the problem of the logic of science.
(Stove,2001,p.7273)

Embora Kuhn alegue que defende a racionalidade como caracterstica do


empreendimentocientfico,eleofazsomenteemsuaformainstrumentalemrelao
aos pressupostos do paradigma vigente, interna ao sistema, no contexto de uma
cincia normal. Mas mesmo essa racionalidade interna minada pelo
enfraquecimentolgicoquesuastesescausam.Almdisso,enumeravriosmotivos
quelevamcientistasaadotarumnovoparadigma,comoreorganizaogestlticado
quadro conceitual e factual, interesse e presso poltica ou mesmo f, no sentido de
acreditar que onovo paradigma ser capaz de responder, nofuturo,aumasriede
perguntas e problemas, sabendo somente que o paradigma antigo no conseguiu
responder a algumas. Assim, podemos dizer que Kuhn antiracionalista porque
nega que a razo tenha jurisdio sobre aquilo que a questo mais importante do
empreendimento cientfico: a revoluo cientfica e suas mudanas estruturais. Ele
no reconhece o empreendimento cientfico como uma empreitada teleolgica em
direo verdade. Para ele o desenvolvimento cientfico se d a partir de algo (os
estgiosprimitivosdedesenvolvimento),enoemdireoaalgo(averdade).
aqui que Kuhn sai do campo da descrio sociolgica e se aventura no
campodafilosofiapropriamentedita,estabelecendoagrandefissuradafilosofiada
cinciacontempornea:atesedaincomensurabilidadedosparadigmas.OqueKuhn
quer dizer quando defende que dois paradigmas so incomensurveis, que
impossvel justificar racionalmente nossa preferncia por uma teoria em relao a
86
outrasteoriasdeparadigmasrivais.Notemoscomocompararteoriasdediferentes
paradigmasdeummesmopontodevista,comomedilascomamesmaescala.
Esta impossibilidade de comparao racional entre duas teorias viria do fato
de que entre dois paradigmas diferentes existiriam distines radicais, os conceitos
no seriam os mesmos: massa, por exemplo, para Newton significaria uma coisa e
para Einstein outra diferente. Isso requereria portanto um sistema de traduo dos
termos de uma teoria para a outra, como meio para efetuar uma comparao. Mas
como no existe uma linguagem neutra para alm de paradigmas particulares, esta
traduoseriaimpossvel.
A forma de interpretar os fenmenos e o que um fato relevante ou no
tambm muda, e, principalmente, mudariam osmtodos para avaliao das teorias.
como se a comunidade cientfica estivesse jogando um jogo, com suas prprias
regras,epartedestacomunidaderesolvessemudardejogo,comnovasregras.Sendo
asregrasde cadajogodiferentes,como podemosjulgar apontuaodeum jogador
de basquete com as regras do tnis, e viceversa? No d para comparar as
performances, porque os diferentes grupos no concordam com uma regra de
comparao. Teria sido mais ou menos o que aconteceu quando Galileu acreditava
ter provado atravs de observaes pelo telescpio que havia luas em Jpiter. A
observao emprica no foi aceita como prova contra a demonstrao dedutiva
especulativa,porquenasregrasdojogoaristotlico,demonstraesracionaisvaliam
mais que evidncias empricas. Para Galileu ao contrrio, especulaes racionais
acercadomundojamaispoderiamsesobreporadadosempricossobreeste.Assim,
87
noteramoscomocompararracionalmenteasduasteorias,porquantoojulgamento
dequalseguirsetornariaumaquestoaserdecididaporcritriosextraracionais.
Outro problema para Kuhn (1991) que quando ocorre uma mudana de
paradigma, h sempre ganhos e perdas na capacidade de explicao e previso.
Contraoprincpiodaverossimilhanadoracionalismocrtico,Kuhnafirmaqueuma
nova teoria explica alguns fatos novos que a teoria antiga no explica, mas esta
geralmentecontinuaaexplicarfatosqueanovanoteriacomoexplicar.Assim,no
sejustificariaafirmarqueumateoriacomoprojetoexplicativosuperioroutra.
Por fim, diante de toda esta gama de dificuldades, os cientistas acabariam
recorrendoacritriosparticularesparacompararteoriaseparadigmasconcorrentes,
entre os quais estariam a simplicidade, o poder preditivo, a abrangncia, a
abordagem de problemas considerados importantes ou soluo de problemas
tecnolgicos candentes. Mas como cada cientista confere pesos diferentes para cada
um destes critrios, a babel estaria definitivamente instalada. por isso que Kuhn
acreditaquefatorespolticoseoupropagandsticosimportammuitomaisnahorada
escolhaentredoisparadigmasconcorrentesdoquecritrioslgicoempricos.
Alguns anos depois, em Reflections on my critics, Kuhn (1974) rev o
radicalismo desta posio, aceitando as crticas feitas a sua tese por alguns
racionalistas crticos. Neste artigoKuhnadmite que nem todos osconceitos mudam
de significado de um paradigma para outro, e que como restam interseces
conceituais e empricas entre teorias, no fim das contas, elas poderiam ser
88
comparadas luz de uma base comum, elas poderiam ser comensuradas. Mas esta
revisodesuateoriaveiotarde.
Em O Caminho desde a Estrutura, Kuhn (2003) tentou pela derradeira vez se
desvencilhardosindesejadosseguidoresafirmandoanecessidadedesedefenderem
osconceitosdeverdadeeconhecimentodorelativismopsmodernoqueeleatribua
aoconstrutivismosocial.Chegouadeclarar(p.139)queseincluaentreaquelesque
consideramabsurdasasalegaesdoprogramaforte:umexemplodedesconstruo
desvairada:

Interesses, poltica, poder e autoridade sem dvida desempenham


um papel significativo na vida cientfica e em seu desenvolvimento.
Masaformaqueosestudosdanegociaotomaram,comoindiquei,
tornoudifcilperceber oquemais tambmpodedesempenharpapel
relevante. De fato, a forma mais extrema desse movimento,
denominada por seus proponentes o programa forte, tem sido
geralmente entendida como a defesa de que poder e interesses so
tudoqueh.Aprprianatureza,sejaloqueforisso,parecenoter
papel algum no desenvolvimento das crenas a seu respeito. O falar
de evidncia, da racionalidade das asseres extradas dela e da
verdade ou probabilidade dessas asseres foi visto como
simplesmente a retrica atrs da qual a parte vitoriosa esconde seu
poder. O que passa por conhecimento cientfico tornase, ento,
apenas,acrenadosvitoriosos.(KUHN,2003,p.139)

Mas nada disso mudou o fato de que suas idias, particularmente a da


incomensurabilidade (que ele de fato abandonou em grande parte em seus ltimos
escritos), se tornaram, como havia previsto Popper (1974, p. 56), o baluarte do
irracionalismodenossapoca.Istoaconteceuporqueosparadigmasnocontexto do
pensamento kuhniano referemse a modelos de mundo construdos de uma forma
queimpedeque,emltimaanlise,sejamjulgadosporumarealidadeobjetiva.
89
Assim, a considervel aceitao das teses heterodoxas de Kuhn foi
fundamental para a propagao de enfoques cada vez mais externalistas no
pensamentoepistemolgico(OLIVA,2005),queadvogamatesedadeterminaoda
cientificidade de teorias por critrios externos lgica da investigao cientfica. O
construtivismo social, ao considerar esta filosofia pspositivista como a grande
vencedora do debate epistemolgico, passou a invocla como a fonte decisiva de
argumentos a favor do relativismo epistmico, e a interpretou de forma bem mais
radicaldoqueKuhndesejaria.ElafoirecebidaporautorescomoBarryBarnes(1982)
como o ponto de partida de um novo enfoque sociolgico sobre a cincia, j que
provia o indispensvel fundamento epistemolgico a uma abordagem sociolgica
quepretendiaexplicaracincianoquetemdeessencial:suacognitividade.
Apesardeterlutadoavidainteiracontraortuloderelativista,ThomasKuhn
foi malsucedido nesta luta. Sua situao piorou quando seguidores da sua verso
original da incomensurabilidade dos paradigmas resolveram levar esta tese s
ltimas conseqncias. Este foi o caso de Paul Feyerabend (1989), criador do auto
denominadoanarquismoepistemolgicoquemarcouolancemaisradicaldojogo
irracionalistanafilosofiadacincia.

3.2.3Feyerabendeaanarquizaodaepistemologia
Antes de tudo importante pontuar que no se pretende aqui examinar o
conjunto da obra de Paul Feyerabend, mas somente analisar aquele seu texto que
ilustra melhor as teses relativistas que foram incorporadas pelo construtivismo
90
social. Em Contra o Mtodo, de 1975, ele lana seu anarquismo epistemolgico,
defendendo que a metodologia cientfica na verdade o grande fator de entrave ao
progresso da cincia e levando o movimento de reviso da filosofia da cincia
tradicionalaoseupontomaisradical.
Estaobrapretendeseradefesadeumarevoluopermanenteemcincia,que
implicanavisodaregrametodolgica como sendosemprereacionria.Seuataque
s regras, como sintetiza Oliva (1990), se d com base em trs teses. Primeira, a de
que a histria demonstra que os mais autnticos progressos do conhecimento
contrariam de uma ou de outra maneira todas as metodologias at hoje propostas.
No haveria uma s regra que embora plausvel e bem fundada deixasse de ser
violadaemalgummomento.Segunda,adequehumgrandedescompassoentreo
que propem as regras e o que efetivamente fazem os cientistas. Terceira, a de que
todasasmetodologiasteriamdeficinciasdefundamentao,dainferindo queso
valetudocapazdemanterse.Sustentaestastesescominterpretaesdeexemplos
histricos que indicariam que as regras se constituem, em momentos decisivos da
cincia,emautnticosentravesmarchadoconhecimento.
Feyerabend(1989)afirmaemoutropontodesuaobraqueseuobjetivonoo
de substituir um conjunto de regras por outro com o mesmo perfil dos cnones
tradicionais. Seu objetivo seria, antes, o de convencer o leitor de que todas as
metodologias, inclusive as mais bvias, tm limitaes. No entanto, esta segunda
formulao um trusmo. Neste movimento vemos uma caracterstica tpica da
filosofia psmoderna: afirmaes grandiloqentes e propagandsticas, que levam a
91
conseqncias absurdas, lanam seu autor na moda filosfica do momento; assim
querefutadas,sogeralmenteseguidasderetificaesemobscurosartigosresposta,
retificaes estas queno entanto levam a posies comuns esem interesse filosfico
algum.EsteummovimentoparecidocomoqueAndrKukla(2000,p.X)denomina
o pecado filosfico do reverse switcheroos: difundir a verso forte de uma tese, e
assimqueseusproblemasforemapontadosdeformacabal,recuarparaumaverso
fraca da mesma tese, fingindo que era essa verso fraca que se tinha em mente o
tempotodo.
Feyerabend (1989) afirma que h circunstncias em que aconselhvel
introduzir, elaborar e defender hipteses ad hoc, hipteses que se colocam em
contradio com resultados experimentais aceitos e estabelecidos, hipteses de
contedo explicativo mais reduzido que o da hiptese existente e at hipteses
contraditriasporque:

Os que tomam do rico material da histria, sem a preocupao de


empobreclo para agradar aos seus baixos instintos,a seuanseio de
segurana intelectual (que se manifesta como desejo de clareza,
preciso, objetividade, verdade), esses vem claro que s h um
princpio que pode ser defendido em todas as circunstncias e todos
os estgios do desenvolvimento humano: o princpio: tudo vale.
(FEYERABEND,1989,P.34)

Paraele,stemchancedesucessonaduraempreitadacientficaopesquisador
que esteja disposto a se comportar como um oportunista brutal (1989, p. 19) que
no se prenda filosofia nenhuma e adote a diretriz mais profcua para a qual a
ocasio aponte. A adeso a novas idias tem de ser conseguida por meios no
92
racionais, como a propaganda, a emoo, as hipteses ad hoc e os preconceitos de
todaaespcie.Issotudonecessrioatquesedisponhadecinciasauxiliares,fatos
e argumentos que transformem a f em conhecimento bem fundado. Teorias s se
tornariam claras depois de terem sido usadas por longo tempo vrias das partes
incoerentesqueascompem.Nessecontextosetornaimportanteoaparecimentode
umanovaclasseseculardotadadenovavisoeacentuadodesprezopelacinciadas
escolas. Mesmo porque, segundo Feyerabend, no na razo que reside a fora
argumentativa mxima de uma teoria nem seu valor intrnseco, mas sim na sua
capacidadedeinfluenciarpessoas.
Srecorrerateoriasalternativasquandoateoriaortodoxajfoirefutadaseria
botar o carro adiante dos bois: para ele a evidncia capaz de refutar uma teoria
muitas vezes s revelada por uma teoria alternativa incompatvel. Por isso o
princpio da proliferao de Feyerabend (1989) defende que o cientista deve adotar
metodologiapluralista.Jqueaconstruotericacriaoexplicativaeosfatosso
especificados pelos prprios pressupostos interpretativos, s sairamos dessa
circularidadeatravsdaconfecodomaiornmeropossveldeteorizaes,jquea
multiplicaodediferentesticastericasampliariaouniversodefatostestadoresda
teoria por ns patrocinada. Alm do mais, certos fatos refutadores s se
identificariam a partir da elaborao de alteridades explicativas, no sendo possvel
sequerpercebloscomofatos,segundoele,apartirdoreferencialtericodominante.
Assim sendo, tudo justificvel para conseguir a diversificao, a proliferao de
93
teorias, at mesmo a fora e a interveno poltica nas cincias que se tornaram
rgidaseintolerantes(p.69),comofoifeitonaChinadeMaoTsTung(p.464).
Esseataqueaoidealempiristadecinciaequiparaepistemologicamentetodas
as modalidades de alegao de conhecimento, incluido o mito. Feyerabend (1989)
centra sua anlise na rejeio s distines clssicas entre contexto da descoberta e
contexto da justificao, entre linguagem observacional e linguagem terica, e entre
cincia e metafsica/mito. Essa postura parte do fato de que a cincia no conhece
fatosnus:osfatosdequetomamosconhecimentosovistoscomofatosporqueuma
sriedepressupostosobservacionaisrecortouamassadepercepesdedeterminada
forma,enodeoutra.Bemata,nadadenovo.Maspartindodatesedequenoh
fatosquepossamserdescritosindependentementedeumateoria,Feyerabend(1989)
postula no haver domnio observacional autnomo. Assim, se no h verdade
objetiva a alcanar, sequer verossimilhana, no h como comparar duas teorias na
busca de uma mais prxima da verdade, pois so esquemas conceituais e factuais
incomensurveis. Aqui Feyerabend pretende demonstrar a insustentabilidade da
velhadistinoentrelinguagemtericaelinguagemobservacional.
AssimcomoFeyerabend(1989)queraboliradistinoentretermostericose
termosobservacionais,quertambmaboliradistinoentrecontextodejustificao
e contexto de descoberta. Diz que nenhuma dessas distines tem papel na prtica
cientfica,umavezqueocontextodajustificaotambmpertenceriaaodomnioda
construo, da criatividade, que pode validar uma teoria com critrios que venha a
94
desenvolver.Dessaforma,afronteiraentreacriaoedescobertaeocontextodesua
provaevalidaoperanteosfatosficariadissolvida.
Com base nestes argumentos, uma vez que a cincia uma das muitas
formasdepensamentodesenvolvidaspelohomemenonecessariamenteamelhor
(1989, p. 447), ele introduz uma questo que parece se revelar a maior de suas
motivaes tericas (assim como parece ser tambm a da maioria dos autores
construtivistassociais):acrticaaopodersocialespecialdodiscursocientfico.Tenta
fazerdesuaobraumlibelopelaseparaoentreEstadoecincia:

Como a aceitao e a rejeio de ideologias devem caber ao


indivduo,seguesequeaseparaoentreEstadoeaIgrejahdeser
complementadaporumaseparaoentreoEstadoeacincia,amais
recente, mais agressiva e mais dogmtica instituio religiosa. Tal
separao ser, talvez, a nica forma de alcanarmos a humanidade
de que somos capazes, mas que jamais concretizamos.
(FEYERABEND,1989,p.454)

Feyerabend (1989) afirma que no h porque os objetivos da cincia devam


restringir as vidas, os pensamentos e a educao dos integrantes de uma sociedade
livre, uma vez que a cincia no tem autoridade maior que qualquer outra forma
cultural. Ataca a atitude de conferir cincia uma lgica prpria que lhe concede
um poder especial, socialmente exorbitante. Devese separar estado e cincia. Alm
do mais, afirma Feyerabend, a cincia moderna se imps a seus oponentes, no os
convenceu. A cincia dominou os mais ignorantes pela fora, e no atravs de
argumentos racionais (p.450). Afirma com revolta que apesar dos esforos da
desrazoacinciacontinuaareinarsoberana,porqueseuspraticantessoincapazes
95
detolerarideologiasdiferenteseusamaforaparaimporseusdesejos.Reclamaque
amaneiracomoaceitamosourejeitamosteoriascientficasnodemocrtica.Noh
votao sobre as teorias cientficas que so ensinadas a nossos filhos, porque os
cientistasnoassubmetemvotao(p.456).
Porissoeportudooqueelecrterdemonstradosobreodiscursocientfico,a
cinciase equipara ao mito. As conquistastecnolgicasda cinciamoderna(comoa
idaLua)soexageradaspelaideologiacientificista,tribosprimitivaspossuamum
sistemadesaberprprio,capazessvezesdecoisasdequeacinciaincapaz:

Por certo que [na idade da pedra] no houve excurses coletivas


Lua,masindivduosisolados,desprezandograndesperigosquelhes
ameaavamaalmaeasanidadementalelevaramsedeesferaaesfera
e finalmente encararam Deus em todo Seu esplendor, enquanto
outroshomenssetransformavamemanimaisparadepoisreadquirir
afigurahumana.(FEYERABEND,1989,P.463)

Afirma que a cincia a mais desprezvel forma de escravido intelectual e


institucional (p.454), e que deveramos numa sociedade ideal contar com cientistas
escravos voluntrios que seriam bem tratados para nos dar plulas, gs, bombas
atmicas e refeies congeladas (p.454). Por fim classifica a filosofia da cincia de
disciplinaespria(p.455).Crquedevemoslutarpoliticamenteparaevitarquea
identificao de eventuais superioridades da explicao cientfica acabe por dotla
depoderessociaisespeciais,nosconclamandoaofinaldesuaobra:

Cabe aos cidados da sociedade livre aceitar o chauvinismo da


cincia sem contraditla ou subjugla pela fora oposta da ao
geral. Ao geral foi utilizada contra a cincia pelos comunistas
chineses na dcada de 1950 e voltou a ser usada, em circunstncias
96
muito diversas, por algumas pessoas que se opunham teoria da
evoluo, na Califrnia da dcada de 1970. Acompanhemos esses
exemploselivremosasociedadedoapertoestranguladordaReligio
verdadeiraenica.(FEYERABEND,1989,p.464)

Oestudantedaespriadisciplinadafilosofiadacinciaquesedeparacom
a obra de filosofia da cincia de Feyerabend percebe imediatamente que est diante
de uma provocao filosfica, no de uma teoria filosfica. Mas mesmo entendida
como uma provocao, sua obra excessivamente confusa e incongruente. A
debilidade bsica dessa epistemologia, da qual decorre a maioria das outras
incongruncias, parte do dilema, apresentado por Oliva (1990), entre propor
alternativas epistemolgicassuperiores s regrasmetodolgicasjformuladasouse
opor a toda e qualquer epistemologia. Essa contradio dissimulada com uma
alternncia confusa, durante toda a obra, entre essas duas posies, aparentemente
com o objetivo de evitar as concluses desagradveis derivveis de qualquer uma
delas,seconsideradasemseparado.
Existemoutrasincongrunciassriasemsuaobra.ArejeiodeFeyerabend
metodologia em si, uma delas. Ao formulla, como observou Oliva (1990), ele a
justifica recorrendo ao mtodo de induo que diz incompetente, apoiandose
pobremente em uns poucos exemplos histricos. Como ele pode afirmar que o fato
dequeseriamfalhastodasasmetodologiasqueaepistemologiatenhaformuladoat
hoje pode determinar que todas as metodologias que venham a ser criadas tenham
que apresentar falhas? Em outra incoerncia, vemos que enquanto algumas vezes
acusa a razo e o mtodo como travadores do progresso, em outras afirma que o
97
progresso no existe porque as teorias cientficas so incomensurveis. Feyerabend
nosedecide,durantetodaasuaargumentao,entreacusararazodeobstculoao
progresso humano apresentandose como seu defensor, ou acusla de criadora do
mito do progresso, apresentandose como seu desmascarador. O que importa o
tempotodo,aoqueparece,acusararazodealgumacoisa.
Uma ltima crtica (em virtude do espao aqui dedicado) pretendo dirigir ao
princpiodaproliferao.Umavezqueaconstruotericacriaoexplicativaeo
pontodevistacriaoobjeto,Feyerabend(1989)afirmaqueoidealaperseguirodo
confrontoentreperspectivasdiferentesenoomodelotradicionalquetestaateoria
com base nos fatos pertinentes. Se os fatos so especificados pelos prprios
pressupostos interpretativos, s samos dessa circularidade atravs da confeco do
maior nmero possvel de teorizaes, j que a multiplicao de diferentes ticas
tericasvaiampliarouniversodefatostestadoresdateoriapornspatrocinada.Mas
de que valem novas teorias se os sistemas interpretativos sero outros e, portanto,
outros sero os objetos abordados? O princpio da proliferao s seria defensvel
segundoOliva(1990),nahiptesedeumaordemepistmicasuperiorsduasverses
alternativas, onde elas pudessem ser confrontadas. Pois se as teorias so
incomensurveis,oprincpiodeproliferaonoserveparanada.
Em suma: o anarquismo epistemolgico de Feyerabend to cheio de
incongrunciaseaporias,quelevaquemsobreelesedebruacomolharbenevolente
a pensar que toda sua obra pode no passar de uma mera pea de publicidade, um
trabalhodeanimaocultural,concluindoquesuasconfusesecontradiespodem
98
ser uma brincadeira com vistas a provocar as convices racionalistas do leitor ao
martelar teses manifestamente irracionalistas. Uma disposio menos favorvel, no
entanto, pode levar o leitor a concluir simplesmente que a obra um exerccio de
meradesonestidadeintelectual,comoeleprprioinsinua(1989):

Tenhase sempre em mente que as demonstraes e a retrica usada


noexpressamprofundasconvicesminhas.Apenasmostramcomo
fcil,atravsdeumrecursoaoracional,iludiraspessoaseconduzi
lasaonossobelprazer.Umanarquistacomoumagentesecretoque
participa do jogo da Razo para solapar a autoridade da Razo
(Verdade,Honestidade,Justiaeassimpordiante)(p.43)

Rejeitando o critrio de demarcao, recusando a legitimidade de toda e


qualquer regra metodolgica, a distino entre linguagem terica e observacional
(tesedaimbricaoentreambas),adistinoentrecontextodadescobertaecontexto
da justificao e a noo de progresso dada a incomensurabilidade das teorias,
Feyerabend se tornou um autor influente. Todas essas radicalizaes, algumas de
teses defendidas por Thomas Kuhn, foram incorporadas, como veremos, pelo
construtivismosocialemseuataqueepistemologiatradicional.Noentanto,onome
de Feyerabend, desgastado pela forma pouco coerente como expe suas idias,
muitopoucocitadopelosautoresdostrongprogramme.

Nas pginas que nos levaram at aqui foi apresentada boa parte dos mais
importantesataquesqueosculoXXtestemunhoucontraaepistemologiatradicional
99
antes do construtivismo social. Larry Laudan (1990) define desta forma os objetivos
dotipodeepistemologiaquesetornouoalvodoirracionalismocontemporneo:

A search for incorrigible givens from each the rest of knowledge


couldbederived;
A commitment to given advice about how to improve knowledge;
andtheidentificationofcriteriaforrecognizingwhenonehadabona
fideknowledgeclaim.(LAUDAN,p.134)

De fato a maioria de ns, afirma Laudan, concorda que o primeiro objetivo


deveserabandonado.OproblemaqueconstrutivistassociaiscomoBarneseBloor,
e epistemlogos naturalistas como Quine defendem a questionvel tese de que o
descarte do programa fundacionalista implica tambm o abandono dos outros dois
objetivos, o que de fato caracterizaria o fim da busca dos meios pelos quais se d a
validao do conhecimento. O prprio Quine (1969, p.87) reconhece que a perda do
status de filosofia primeira pela epistemologia desencadeou uma onda de niilismo
epistemolgico.
Vistas as mais importantes teses filosficas nas quais se baseia, e que so
anteriores historicamente ao seu surgimento, a partir dos dois prximos captulos,
vamos investigar em mais detalhes o tipo de atividade que o construtivismo social
pretendeestabeleceremlugardaepistemologiatradicional.

100
3.3.ConstrutivismoSocialeOntologia

Neste item abordarei fundamentalmente as teses e posies ontolgicas do


construtivismo social. Digo fundamentalmente porque no interior desta corrente
pouconaturaladistinoentretesesontolgicaseepistemolgicas.
Comearemos por investigar como o construtivismo social se posiciona sobre
amaisbsicadasquestes,aQ1dacaracterizaogeraldosegundocaptulo:existem
objetos independentes da mentehumana? Emseguida, abordaremosumacomplexa
questo que se coloca ao construtivismo social: do que existe, o que fruto de
construo social e o que no ? Que tipos de objetos so construdos? Por fim,
veremos que quando a resposta dada questo acima a de que os prprios fatos
so construdos, estamos diante de uma ciso irremedivel no movimento. em
virtude destas questes ontolgicas e de suas vrias e confusas teses, que o
construtivismo social se fragmentou, restando somente como identidade comum
algumasposiesepistemolgicasfortementeheterodoxas.

3.3.1.Oqueexisteparaoconstrutivismosocial?
Grandepartedadificuldadeemseseparartesesontolgicaseepistemolgicas
no construtivismo social vem do uso da prpria palavra construo. Palavras
terminadas com o morfema o na nossa lngua carregam grande ambiguidade,
podendo denotar tanto o processo de chegar a algo como o produto desse processo
(produo pode se referir ao processo de produzir ou ao produto, inflexo ao
101
processo de inverter uma tendncia ou ao resultado dessa inverso e assim por
diante). Assim, quando algum fala na construo social da moeda, pode estar se
referindo a um estudo tanto do processo de construir uma moeda nacional (e nesse
caso o estudo tem um carter mais histrico) quanto de um produto final, uma
moeda(enessecasooestudotemumcartermaissistmico).
Para tornar o quadro ainda mais complexo, quando um construtivista social
afirma que um objeto (como quarks) construdo socialmente, ele pode estar
afirmandoquea)ascrenasgeneralizadassocialmentesobrequarkssosocialmente
construdas; b) as crenas cientficas sobre quarks so socialmente construdas,
inclusive o conceito de quark; c) os fatos sobre quarks so socialmente construdos;
ou ainda d) os quarks mesmos so socialmente construdos. Claro que podemos
esperar tambm que, s vezes, surja alguma opo diversa e mais estranha que
algumadasquatroacima.
Noentantohalgocomumatodasessasabordagensontolgicas,eumatese
epistmica: o tipo de dados empricos que pode fundamentalmente ser alcanado
quando falamos de (a) crenas, so suas expresses verbais, quando falamos de (b)
conhecimentocientfico,sooconjuntodeproposiespublicadasqueexpressamas
observaeseleisadmitidascomoreais,quandofalamosde(c)fatos,sosomenteas
descries lingusticas de observaes. Assim, temos aqui mais um ponto de
disperso do construtivismo social, pois da verso social da tese kantiana de
inacessibilidade da coisaemsi que est na origem do relativismo e ceticismo
epistemolgicospresentesemtodoocampopodeseavanar,eautorescomoLatour,
102
Woolgar e Collins o fazem, para a tese ontolgica de que tudo o que existe o
discurso (ou como diziam Latour e Woolgar (1986) em Laboratory Life sob a
influnciadeJacquesDerrida:inscriptions).curiosoverqueemseulimiteextremo,
estas posies autodenominadas construtivistas chegam s mesmas teses
desconstrucionistasdeDerrida:

Thereisnosenseinwhichwecanclaimthatthephenomenon(...)has
an existence independent of its means of expression () There is no
object beyond discourse () the organization of discourse is the
object. Facts and objects in the world are inescapably textual
constructions.(WOOLGAR,1988,p.73)

Comovemos,oconstrutivismosocialnestepontofazusodastesesdeautores
como Wittgenstein, Kuhn e Feyerabend contra as bases atomistas e referencialistas
queafilosofiadacinciatradicionalidentificavanacinciamoderna,oquecrucial
para o estabelecimento de sua verso social da cincia. Ao adotar como o faz Bloor
(1983,1997a)atesewittgensteinianadosignificadocomousonointeriordeumjogo
de linguagem particular, termos cientficos passam a ser considerados fruto do jogo
de linguagem especfico cincia e de suas negociaes sociais; e os termos
observacionais, que no teriam como prescindir desses culos lingsticos sociais,
no so capazes de sair dessa redoma pois afinal de contas tambm so entidades
lingusticascujosignificadoserdadopelousonaquelecontextosocial.
Halgoimplcitonastesesconstrutivistassociaisqueplenamenteassumido
pelo seu congnere psicolgico, o construcionismo social: a tese da relatividade
lingustica de Benjamin Whorf (1979), que afirma que o pensamento se resume
103
linguagem e que portanto diferentes linguagens constrangem diferentemente o que
podemos ou no podemos perceber. Tal tese no somente filosfica, ela tem
consequnciastestveismuitosimplesejfoirefutadaexperimentalmentedeforma
extensa e diversificada (Cf. CASTAON, 2001). Esta viso da linguagem
dependente da tradio do behaviorismo lingustico impulsionada a partir da obra
deWittgensteineimplicaumavisopassivadesujeitoeempobrecidadosprocessos
cognitivos humanos, alm de se mostrar alienada dos resultados da neurocincia
contempornea.
necessrionoentantodizerque,apesardeBloor(1983)assumirestateseem
sua obra, ele recentemente comeou a apresentar a disposio de se afastar da
relatividade lingustica (BARNES, BLOOR E HENRY, 1996), ao admitir que a
percepo sensorial pode ser um processo mental humano altamente modular e
relativamente independente dos filtros lingsticos. Exploraremos este problema no
itemseguinte,dedicadoaquestesepistemolgicas.
Por hora, o que importa lembrar que Kuhn e Feyerabend assumem
implicitamente esta tese ao se comprometerem com o pressuposto de que no
processo de construo de conhecimento fazemos uso de uma linguagem particular
que carrega consigo os constrangimentos e hipteses ontolgicas implcitas de uma
viso particular de mundo, de uma formade vida. Partindo disso, o construtivismo
social ontolgico d o passo que decreta que se a linguagem um produto social, e
tudooquechamamosdefatos,observaes,teoriaseleiscientficassocomunicados
104
enegociadosunicamenteatravsdeumalinguagem,entofatos,observaes,teorias
eleiscientficassoconstruesmeramentelingusticasdenaturezasocial.
QuandoBerger&Luckmann(1973)cunharamotermoconstruosocial,eles
tinham em mente um objeto do tipo a acima mencionado, isto , crenas
compartilhadas sobre a realidade. Na verdade, no pretendiam sequer estudar
sociologicamenteoprocessodeobtenodeconhecimentocientfico,massomenteas
crenas compartilhadas por setores da sociedade sobre o que e como funciona a
realidade, ou seja, o que tido como conhecimento. Barnes e Bloor, ao lanarem o
programa forte em sociologia da cincia tinham pretenses do tipo b. Eles queriam
investigar eestabelecer quaisso osprocessos sociaisquelevamao estabelecimento
deumacrenacientficacompartilhadapelacomunidadecientficarelevante,eesses
processos seriam seu objeto primrio de estudo. A ambio ltima do strong
programme o estabelecimento de leis causais de formao das crenas cientficas,
assim, suas proposies sobre o tema sero avaliadas no subitem dedicado s suas
teses epistemolgicas. Mas essa ambio no altera a crena bsica sobre o que so
seus dados primrios e o que sustenta a estabilidade das observaes, e no o
mundodorealismoontolgicotradicional:

There is indeed truth in the conviction that knowledge and science


depends on something outside of mere belief. But that outside force
which sustains it is not transcendent. There is indeed something in
which sustains it is not transcendent. () What is outside
knowledge; what is greater than it; what sustains it, is of course,
societyitself.(BLOOR,1991,p.82)

105
PormaisqueBloorseexplique,eotemfeitoseguidamentedesdeapublicao
de Knowledge and Social Imagery, muito difcil ver onde sua posio difere da de
Harry Collins, que argumentando em prol da tese da ilimitada flexibilidade
interpretativa dos dados empricos declara que the natural world has a small or non
existentroleintheconstructionofscientificknowledge(COLLINS,1981,p.05)
Apesar de declaraes de efeito como a de Collins, poucos membros do
construtivismosocialaceitamaqualificaodeidealistas.Estesprotestos,emvirtude
de seu carter conflitante em relao a outras teses importantes da abordagem, no
so muito levados em considerao por seus principais crticos, como Mrio Bunge
(1992), que considera que para o construtivismo social construtivismo a rejeio da
viso de que os fatos naturais so independentes da atividade humana, dos
processos sociais, e de que a realidade que as teorias cientficas descrevem
independente de nossos pensamentos e compromissos tericos. As comunidades
cientficas,imersasemumaredelingsticaecultural,construiriamnoapenassuas
explicaesdosfatos,masosprpriosfatos.
Mas como afirma Niiniluoto (1999, p.261), a posio do construtivismo social
no idealista em sentido estrito, ontolgico: poderamos falar no mximo de um
idealismometodolgico.SeguidamenteBloor(1983,1991,1999,2007)declarasero
strong programme aderido a um monismo materialista, sendo assim, no existe
naturezaesociedade,masumasociedadequefazpartedanatureza:

106
The Strong Program is part of a naturalistic and causal enterprise.
From the standpoint of the Strong Program, society itself is part of
nature. The word nature refers to the allencompassing, material
system in which human animals and the entire pattern of their
interactions, and all the products and consequences of these
interactions, have their allotted place. To talk about society
explaining nature, when it is but one part of nature, is incoherent.
Knowledge itself is just one more natural phenomenon. (BLOOR,
1999,p.87)

De fato, no se pode dizer que o programa forte idealista, mesmo porque


sequer considera o papel da mente individual na construo do social, antes,
consideraquealinguagemqueconstriailusodamenteindividual(Bloor,1983).
No a subjetividade o que existe, o mundo fsico e nele os sistemas de sinais
fsicosqueconstituemosjogosdelinguagem.Masapesardenoseridealistaestrito
senso, a abordagem francamente oposta quilo que Niiniluoto (1999) classifica de
realismo epistemolgico, seja ele dogmtico ou crtico. Por considerar nula ou
prxima de nula, e de nenhuma forma direta, a influncia do mundo na formao
das crenas cientficas, o construtivismo social decreta que, por uma questo
metodolgica, na hora de procurarmos explicar a causa de crenas cientficas,
deveramos desconsiderar metodologicamente o mundo e nos concentrarmos nas
determinantes sociais da crena. Ou seja, o programa forte ctico acerca da
obtenodeconhecimentoaproximadamenteverdadeirosobreomundo.
Em sua ltima tentativa de dar uma forma cannica ao strong programme,
Barnes, Bloor & Henry (1996) publicaram Scientific Knowledge: a sociological analysis,
onde entre outras coisas, voltam a tentar defender a tese forte das reiteradas
acusaes de esposar um idealismo que contraria o esprito empirista e realista da
107
cinciamoderna.Demaneirainequvoca,secolocamcontraaabordagemsociolgica
idealista do conhecimento cientfico, que denies the existence of an external world and
gives no role to experience in the generation of knowledge and belief (p.76, 202). O
problema que no indicam claramente, como veremos no prximo item do
captulo, a forma como o mundo interferiria na formao de nossas crenas. Alm
disso, raros so os autores construtivistas sociais que em algum momento de suas
carreirasafirmaramdiretamenteainexistnciadomundofsico,edosqueofizeram
houvequemnotardassearetificarsuasafirmaes(LATOUR,2000).
Assimpodemosdizerque,demaneirageral,autoresconstrutivistassociaisse
alternam entre o realismo ontolgico e o ceticismo ontolgico, mas dificilmente se
declaram idealistas, qualificao que costuma a ser a eles atribuda por seus muitos
crticos. No entanto, so cticos quanto possibilidade de se estabelecer
conhecimento de aspectos da realidade, e relativistas quanto aos critrios de
avaliao de crenas cientficas. Logo, no muito significativo declararem
benevolentementequeacreditamnaexistnciadomundo,quandosuaexistnciano
faz,paraeles,amenordiferenaepistmica.

3.3.2.Construosocialdequ?
Ok, h um mundo l fora, pelo menos nos concedem os principais
proponentesdostrongprogramme.Masoqueestlfora?Seacinciamodernato
interpretativaquantoafilosofiaesetodopensamentodependedalinguagem,ento
no temos acesso ao objeto do conhecimento nem mesmo indiretamente. Ento, a
108
cincia no descobre. Mas se ela no capaz de descobrir aspectos do objeto
independentes da conscincia, que tipo de conhecimento temos sobre ele? O
construtivismo social d a este beco sem sada epistemolgico uma resposta
ontolgica: conhecemos o objeto que construdo socialmente. Mas o que afinal de
contasissoquerdizer?Elenoexistedeformaindependente?Damenteindividual,
sim.
Tudohojeemdiapareceserconstrudosocialmente,ajulgarpelosttulosdos
artigos e livros de sociologia. H dez anos Ian Hacking, filsofo originalmente
simptico s teses do strong programme, publicou um dos livros atualmente mais
influentesecitadosnodebatesobreoconstrutivismosocial:oTheSocialConstruction
of What?. Diz nas linhas iniciais de seu prefcio que a expresso construo social
teve seu uso to difundido, generalizado e confundido, que hoje pouco mais que
um cdigo. Se voc usa a expresso favoravelmente porque se considera um
radical,seusadesfavoravelmente,sedeclaraalgumracional,razovelerespeitvel
(HACKING,1999,p.VII).
Em uma pesquisa informal no sistema de busca da biblioteca de sua
instituio, Hacking (1999) encontra e lista mais de trinta obras com ttulo contendo
Social construction of Xou Constructing X nos vinte anos anteriores a 1999. Isto
semlevaremconsiderao asobras encontradas sobottulo InventingX,tambm
geralmenteassociadasaomovimento.Dobvioaosurpreendente,tudotidocomo
socialmenteconstrudopelaabordagemmajoritriadasociologiacontempornea:da
109
autoria doena, do nacionalismo Zulu realidade, da natureza s mulheres
refugiadas.
Aexpresso construosocial,qual Hacking (1999,p.3)reputa atualmente
a condio de clulas cancerosas que se replicam sem controle, comeou a ser
usada num contexto muito especfico da construo social do conhecimento (Berger
& Luckmann, 1973) e se generalizouapsseraplicadainvestigaodoqueseria a
construo social do conhecimento cientfico, no mbito do programa forte da
sociologiadacincia.
Hoje, Hacking defende que seu uso vem acompanhado de uma atitude de
revoltaouinconformidadecomarealidade,ouaomenoscomaformadeterminista,
naturalistaouinevitvelcomquedeterminadosobjetossoapresentadospelacincia
ou pela cultura em geral. Ao escrever sobre a construo social de X, um autor
tendeasustentarque:

(1)Xneednothaveexisted,orneednotbeatallasitis.X,orXasitis
at present, is not determined by the nature of things; it is not
inevitable.
Veryoftentheygofurther,andurgethat:
(2)Xisquitebadasitis.
(3)WewouldbemuchbetteroffifXweredoneawaywith,oratleast
radicallytransformed.(HACKING,1999,p.6)

Assim, por exemplo, se um socilogo ou historiador resolve investigar o que


ele alega ser a construo social do gnero (como fizeram Lorber e Farrell (1991)), o
objetivo da investigao provavelmente demonstrar que (1) o gnero sexual no
algo determinado pela natureza das coisas, a existncia de gneros sexuais no
110
inevitvel. A categorizao de seres humanos em dois nicos tipos foi trazida
existncia pela confluncia de foras sociais, interesses, eventos histricos e sociais
quepoderiam,todoseles,teremsidodiferentes,poissocontingentes.Porexemplo,
o que parece natural, poderia ter sido gerado por interesses moralizantes e
repressoresdealgumaespcie.
Geralmentequemdespendemuitotempoeesforoparajustificaraafirmao
de que gnero uma construo social, porque julga que o conceito, a idia de
gnero,nosdenaturezapuramentesocialsemnecessriabasebiolgicacomo(2)
de alguma forma nefasta para um determinado grupo (as mulheres, os
homossexuais, os transexuais) e que (3) deveria ser eliminado ou radicalmente
transformado,poisestaramosmelhoressemestetipodeconceitoaomenosdaforma
comoeleestpostoatualmente.
Maisdoqueisso,Hacking(1999)identificaumaprecondiodeinteresse(no
pressuposto)paraaeleiodeumtemacomoobjetodeanliseconstrutivistasocial:
(0)Inthepresentstateofaffairs,Xistakenforgranted;appearstobeinevitable(p.12).Ou
seja, no alvo de interesse de um socilogo a construo social de algo que
evidentemente uma construo social. Provavelmente no nos depararemos numa
bancada de sociologia com o livro A Construo Social do Partido dos
Trabalhadores ou ainda sobre A Construo Social do Plano Real. Esses seriam
objetosdesinteressantesdeanlise.Oqueinteressaaumconstrutivistasocialeleger
algo consensualmente tido como inevitvel e natural, como quarks (Pickering, 1984),
fatos (Latour & Woolgar, 1979) ou natureza (Eder, 1996), e mostrar atravs de
111
interpretaes de dados empricos como este algo , na verdade, resultado de uma
construocontingentedenaturezasocial.
John Searle, diante da proliferao descontrolada da expresso construo
social,resolveuentrarnodebateeproduziuumdoslivrosmaisesclarecedoressobre
o tema, o The Construction of Social Reality, de 1995. Nesta obra, Searle trata da
construo da realidade social ao invs da construo social da realidade.
Reafirmando enfaticamente o realismo ontolgico e a teoria da verdade como
correspondncia, Searle procura discriminar as caractersticas de todo um domnio
defatosobjetivosqueso,efetivamente,construdossocialmente,particularmenteas
instituies. Searle (1995) argumenta pela completa inadequao de se atribuir a
objetos do mundo fsico a mesma natureza de objetos institucionais e contratuais
(como uma moeda, um congresso, um estado nacional) estes ltimos se mostram
claramente dependentes dos processos histricos e sociais que os criaram e os
sustentam. Por tudo isso, obviamente o livro de Searle no se filia ao construtivismo
social, pois o que este ltimo pretende estender os domnios da sociologia para
objetos ou aspectos de objetos generalizadamente considerados independentes de
processossociais.
Assim, a preocupao original do construtivismo social com o conjunto de
crenas justificadas socialmente como conhecimento cientfico, particularmente, das
cinciasnaturais.OprojetooriginaldeBarryBarneseDavidBloortinhaoobjetivode
aplicar a sociologia explicao da formao de crenas cientficas, mas o discurso
baseado em abordagem emprica de estudos de casos para justificar alegaes de
112
construes que eles estabeleceram se generalizou para temas muito diversos dos
originalmente eleitos pela escola de Edimburgo. Hoje, segundo Hacking, temos trs
espciesdecoisasqueencontramossocialmenteconstrudasnasobrascontrutivistas
sociais:objetos,idiaseoqueHacking(1999,p.21)denominaelevatorwords.
Objetos so coisas que esto no mundo, como pessoas, estados, condies,
prticas, aes, comportamentos, classes, experincias, relaes, objetos materiais,
substncias e partculas fundamentais. Seguindo a terminologia de Searle (1995),
podemos dizer que alguns desses objetos so ontologicamente subjetivos mas
epistemologicamente objetivos. Uma prtica como o salrio, por exemplo,
ontologicamentesubjetivaporquedependedaexistnciadesereshumanosedesuas
instituiesparaexistir,masepistemologicamenteobjetivaporquevocpodesaber
deformanadasubjetivaseseudinheirofoidepositadonodiadopagamento.
O segundo tipo de coisa alegadamente construda socialmente pela
abordagemsoidias:conceitos,crenas,atitudeseteorias.Elasobviamentenoso
abordadas pelo construtivismo social como idias privadas, mas somente como
idias compartilhadas por algum grupo social. Por fim, temos as elevator words,
denominadasassimpormudaremaordemdodiscursofilosfico(levaraquestesde
segunda ordem o problema discutido) e implicar questes de reflexividade (como
verdade, fatos, realidade ou conhecimento). Estas palavras so usadas para
dizer coisas acerca de objetos e idias, portanto, so classificadas parte, mas
obviamentenoescapamdeseratacadaspelaabordagem.
113
SergioSismondo(1993)procurouresponderumaperguntaparecidacomade
Hacking em seu artigo Some Social Constructions, que se tornou o mais citado no
SocialSciencesCitationIndexsobreconstrutivismosocial.Estetimotrabalhoprocura,
atravsdeumadisposiopositivaemrelaoaossocialstudies,classificarostiposde
construtivismo social em funo do que significa para cada um deles a metfora da
construo.Assim,eleidentificaquatrousosdiferentesdametfora:

(a) the construction, through the interplay of actors, of institutions,


including knowledge, methodologies, fields, habits, and regulative
ideals; (b) the construction by scientists of theories and accounts, in
the sense that these are structures that rest upon bases of data and
observations; (c) the construction, through material intervention, of
artifacts in the laboratory; and (d) the construction, in the neo
Kantian sense, of the objects of thought and representation
(SISMONDO,1993,p.516)

O primeiro uso como j vimos, foi o dado por Berger & Luckmann (1973), o
segundo,odadopelostrongprogramme.Masdoisnovosusosdotermoconstruo
surgemaqui.Oterceirousonaverdadeumusobemconcretodotermo,eserefere
ao que chamaremos construtivismo social material, formulado principalmente por
Karin KnorrCetina. KnorrCetina (1981) chama nossa ateno para o fato de que
laboratrioscientficoscostumamaservistoscomolugaresondeidiassotestadase
algumas vezes geradas. Mas em sua opinio eles na verdade so,
predominantemente, lugares onde coisas so feitas (construdas) e feitas para
funcionar. Em sua viso pragmtica do que realmente aconteceria em um
laboratrio, ela nos apresenta o que seria uma progressiva seleo do que funciona
atravsdousodaquiloquefuncionounopassadoeparecequefuncionanopresente.
114
Ou seja, o laboratrio no um lugar onde se testa a natureza, a natureza estaria
altamente excluda deste ambiente prfabricado (construdo) de aparelhos,
substncias purificadas, bactrias isoladas e condies ambientais artificialmente
controladas.
Assim Cetina usa o termo construo em dois sentidos. Primeiro o material
vistoacima,eilustradopelapassagem:

In the laboratory scientists operate upon (and within) a highly


preconstructed artificial reality () but the source materials with
which scientists work are also preconstructed. Plant and assay rats
arespeciallygrownandselectivelybred.Mostofthesubstancesand
chemicals used are purified and are obtained from the industry
which serves the science or from other laboratories () In short,
nowhereinthelaboratorywefindthenatureorrealitywhichisso
crucial to the descriptivist interpretation of inquiry: To the observer
from the outside world, the laboratory displays itself as a site of
action from which nature is as much as possible excluded rather
thanincluded.(KNORRCETINA,1981,p.119).

Osegundosentidonoqualelausaotermoconstruoemrelaosegunda
categoria de Sismondo (e de Hacking): o que ns construmos em cincia so
modeloscientficos,modelosqueprecisamseradequadosaofenmeno.Eladiscorda
que a atividade cientfica uma atividade de descoberta da verdade, e o que o
socilogoestudaoprocessodeconstruodemodelosquefuncionam:theoriesare
like the cocoons left behind when practice is abstracted from the conduct of inquiry
(KNORRCETINA,1979,p.370).
Assim, Cetina est interessada em investigar no somente estes produtos
subjetivos da atividade cientfica (as teorias), mas tambm seus produtos (ou
115
construes) materiais: as tcnicas, os ambientes materiais, os aparelhos, as
substncias sintetizadas, enfim, toda uma categoria de objetos artificiais e
construdos.Elaseinteressaparticularmenteemdescrevercientistasatuandoemum
mundoqueelesprpriosconstruram:odolaboratrio,noanatureza.
Parecemtesese objetivosrazoveis.Oproblemacomeaquandoentendemos
que para KnorrCetina essa construo material dos ambientes, objetos e aparelhos
comosquaisacinciatrabalha,constriosfatoscientficos,queparaela,nadatema
ver com a realidade no construda. No razovel ignorar o fato bvio de que a
matriaprimadequesofeitostodososobjetosconstrudospelaatividadecientfica
vemdeumanaturezanoconstruda,equeolaboratrioondeelessotestadosfaz
parte da natureza noconstruda, que enfim, tudo o que existe materialmente
naturezaecontinuanela.
No entanto esta no razo suficiente para considerar, como o faz Kukla
(2000,veremosadiante),KnorrCetinaaderidaaumconstrutivismosocialmetafsico.
O prprio Kukla no primeiro captulo de sua obra reconhece que KnorrCetina
realista no mesmo sentido em que Kant realista, e que Michael Devitt (1991)
denomina ironicamente figleaf realism: onde se admite que existe a coisa
independentemente da mente humana mas se nega a possibilidade de obter
conhecimento absoluto de qualquer de suas propriedades. Karin quem se
pronuncia: a constructivist interpretation of knowledge is not to be confused with an
idealistontology(KNORRCETINA,1979,p.369)
116
Mas a abordagem construtivista social de KnorrCetina ctica quanto
obteno de conhecimento da natureza. Os objetos alegadamente construdos so
objetos materiais construdos de fato, e no metaforicamente. Os fatos a respeito
deles que so provocados (a manipulao experimental) pelos cientistas em seus
laboratrios so tambm, neste sentido, no naturais. isso que ela quer dizer
quandoafirma,aisimmetaforicamente,queoscientistasconstroemarealidadesobre
a qual constroem teorias. Neste sentido podemos conceder que fatos cientficos so
construdossemcairnumidealismoontolgico.
J Paul Boghossian (2006) considera que existem trs teses bsicas no
construtivismo social sobre o que construdo socialmente. Uma delas a da
construosocialdajustificao,quedefendequefatosdaformainformaoxjustifica
crena y no so independentes de ns e de nosso contexto social, antes, tais fatos
so construdos de forma a refletir nossos interesses e necessidades contingentes.
Outra a da construo social da explicao racional, que defende nunca ser possvel
explicarporquensacreditamosnoqueacreditamossomenteemvirtudedetermos
tomadoconhecimentodeumaevidnciarelevante,nossasnecessidadescontingentes
e interesses sempre contam entre as causas de uma crena. Estas duas teses, o
relativismoepistmicoeacausalidadesocialdacrenaseroabordadasnoprximo
item dedicado s posies epistemolgicas do construtivismo social. Mas h para
Boghossian uma terceira alegao geral de construo social, a construo social dos
fatos,quepostulaqueomundoqueprocuramosentendereconhecernooquede
formaindependentedensedenossocontextosocial,todososfatossoconstrudos
117
socialmentedeumaformaquerefletenossosinteressesenecessidadescontingentes.
estaalegaoontolgicaradicalqueavaliaremosagora.

3.3.3.OConstrutivismoSocialOntolgico
O que dizer da tese da construo social dos fatos? Ela o mesmo que o uso
metafrico d de Sismondo (1993)? Existem autores no construtivismo social que
realmente esposam alguma forma de idealismo neokantiano e consideram que o
objeto do conhecimento, o objeto real e independente, construdo socialmente?
Consideremosestapassagemfamosa:

Like scientists themselves, we do not use the notion of reality to


account for the stabilization of a statement, because this reality is
formedasconsequenceofthisstabilization.
Wedonotwishtosaythatfactsdonotexistnorthatthereisnosuch
thingasreality.Inthissimplesenseourpositionisnotrelativist.Our
point is that outthereness is a consequence of scientific work
ratherthanitscause.(LATOUR&WOOLGAR,1986,p.180)

O que ser que Latour e Woolgar querem dizer aqui por fato? Em sua obra
marco Laboratory Life, de 1979, encontramos a vaga descrio de uma contradio
entre sentidos atribudos palavra. O primeiro sentido, derivado de breve anlise
etimolgica,lembraaorigemlatinadapalavraemfactum,queporsuavezderivado
particpiopassadodefacere,oufazer.Ouseja,issosuficienteparaqueelesafirmem
que fatos so feitos. O segundo sentido o de que fato se refere a uma entidade
independentemente objetiva que by reason of its out thereness cannot be modified at
willandisnotsusceptibletochangeunderanycircumstances(LATOUR&WOOLGAR,
118
1986,p.174).Poderamosportantopensarqueosautoresacreditamquehdoistipos
designificadosparafatoseestosereferindosomenteaoprimeiro.Masnoesse
ocaso.Ocasoqueelesachamquesexisteoprimeirotipodefato.
Ordinariamente, entendemos por fato algo que o caso, um determinado
estado de coisas que relatado por uma proposio verdadeira. Fato portanto
aquilo que torna verdadeira uma sentena, e no a sentena que corresponde
adequadamente realidade: esta ltima uma verdade, que se refere a um fato. Se
afirmoqueacordestafolhabranco,noaafirmaoqueofatoemquesto(ela
um outro fato), mas esta afirmao se faz verdadeira por causa do fato de que
percebemos as ondas eletromagnticas refletidas pela folha como branco.
Poderamosdizerquefatoumaparceladarealidade.
Em filosofia da cincia e metodologia cientfica, o termo fato se reveste de
umacentralidadeaindamaior.Quandonosreferimosaumfatocientfico,estamos
na verdade nos referindo quilo que gera uma objetiva, verificvel e reproduzvel
observao, que pode confirmar e refutar teorias e hipteses, criadas para explicar
uma coleo de fatos. Assim, apesar do uso imprudente e impreciso da palavra,
temos que lembrar que um fato cientfico um estado de coisas no mundo externo,
independentedementesindividuais.Noentanto,muitasvezesencontramosotermo
fatousadoparareferirsesassertivasquedescrevemfatos.
Boghossian (2006) acredita que aqui que o que ele chama de fact
constructivismseconfundecomumatesebemmenoscontroversa,adarelatividade
social das descries. Isto segundo Boghossian a faz parecer a seus proponentes
119
bem menos implausvel (p.29). Para esta tese, o esquema que adotamos para
descreveromundodependedoesquemaqueachamostiladotar,eoesquemaque
achamos til adotar depende de nossas necessidades contingentes e interesses
sociais.
portanto o sentido de assertivas que descrevem fatos que geralmente
assumido pelo construtivismo social quando afirma que fatos so construdos
socialmente. Uma vez que este no acredita na nossa capacidade de ter acesso
independente da linguagem a qualquer aspecto da realidade objetiva, no
surpreendente que autores como Latour, Woolgar e ainda Andy Pickering acabem
em algum momento assumindo a consequncia necessria dessa tese: fatos (no
caso, as assertivas sobre observaes objetivas e verificveis), seriam socialmente
construdos,eumavezconstrudos,determinariamoqueobservamosepercebemos
nanatureza.Apassagemaseguirsustentaminhainterpretao:

While the agonistic process [de estabilizao dos fatos] is raging,


modalities are constantly added, dropped, inverted, or modified.
Oncethestatementbeginstostabilize,however,animportantchange
takesplace.Thestatementbecomesasplitentity.Ontheonehand,it
isasetofwordswhichrepresentsastatementaboutanobject.Onthe
otherhand,itcorrespondstoanobjectinitselfwhichtakesonalifeof
itsown.
Beforelong,moreandmorerealityisattributedtotheobjectandless
andlesstothestatementabouttheobject.Consequently,aninversion
takes place: the object becomes the reason why the statement was
formulated in the first place. At the onset of stabilization, the object
was the virtual image of the statement; subsequently, the statement
becomes the mirror image of the reality out there. (LATOUR &
WOOLGAR,1986,p.176177)

120
Podemos explicar esta posio melhor atravs do conceito dos autores de
inscription device, ou aparelhos produtores de inscries (no sentido de Derrida
(1973)desinaisfsicosgrficoslingusticos):

An inscription device is any item of apparatus or particular


configurationofsuchitemswhichcantransformamaterialsubstance
into a figure or diagram which is directly usable by one of the
membersoftheofficespace(LATOUR&WOOLGAR,1986,p.51)

DandoumpassoalmdeKnorrCetina,LatoureWoolgarchamamaateno
paraofatodequenoambienteprconstrudodeumlaboratriocontemporneo,as
conversas e negociaes giram principalmente em torno das inscries (tabelas,
grficos, nmeros, imagens) geradas pelos inscription devices (predominantemente
computadores de todo tipo), e cada vez menos em torno das substncias materiais
reais que tiveram algo a ver com sua gerao. Usando o conceito de Bachelard de
phenomenotechnique,afirmamquearealidadecomaqualacincialidatotalmente
construda artificialmente pelo uso destes aparelhos, e somente tem a aparncia de
fenmenorealporquefoiconstrudaatravsdetcnicasmateriais.
Mas afirmar isso no to simples. Omesmo Ian Hacking que consideramos
acimaera,em1988,umentusiastadoconstrutivismosocialontolgicopropostopor
Latour e Woolgar, e escreveu um artigo apologtico de Laboratory Life quase to
citado quanto o mesmo: The participant irrealist at large in the laboratory. Nele,
ofereceumaboadescriodaconfusoontolgicadeLatoureWoolgar:

121
There seems to be an air of trivial paradox here. Has not the
hypothalamusofthehighervertebratesbeensecretingthissubstance
eversincetheanimalscameintobeing?Hasitnotalwaysbeenafact
that this substance has a certain structure, a structure that became
known in the laboratories of Texas and Louisiana? Latour and
Woolgar do not say that something in the hypothalamus changed in
1969.Buttheythinkthatwhatlogicianswouldcallthemodalityand
tense structure of assertions of fact is misunderstood. Let F be a
relatively timeless fact, say the fact that TRH has such and such a
chemical structure. The official view would be: before 1969 one was
not entitled to assert, categorically, that F is a fact, nor that F has
alwaysbeenafact.Butsincethenweknowenoughtobejustifiedin
assertingthatFisafactandhasalwaysbeenso.LatourandWoolgar
say no: Only after 1969 and a particular series of laboratory events,
exchanges and negotiations did F become a fact, and only after 1969
did it become true that F was always a fact. The grammar of our
language prevents us from saying this. Our very grammar has
conditioned us toward the timeless view or facts. (HACKING, 1988,
p.28182)

Tal posio implica uma contradio, e no se trata de uma incapacidade


expressiva de nossa gramtica. A contradio que, dado que a produo de fatos
pela cincia contingente, podemos produzir no ponto do tempo T1 o fato X0,
pretendendoqueele,apartirdeT1tenhasidosempreverdadeiro.NomomentoT2,
posterioraT1,acontingnciadaproduocientficapodenoslevaraconstruirofato
X0,eissoimplicariaqueeletambmsempreexistiu.MascomoX0eX0podemser
verdadeiros ao mesmo tempo? Como pergunta Andr Kukla (2000, p.111), autor do
argumento acima, no seria mais simples postular que diferentes geraes de
cientistas em diferentes sociedades simplesmente tinham crenas e perspectivas
diferentes acerca do mesmo e nico mundo independente? Porque algum precisa
defender as teses ontolgicas que Latour e Woolgar defendem? O construtivismo
socialcertamentenoprecisa.
122
Steve Woolgar, depois da colaborao com Latour, seguiu caminho solo e
assumiu plenamente seu idealismo em Science: The Very Idea, de 1988. As teses de
Woolgar expostas nestaobrasero consideradas maisamidenoprximo item, por
tratarem predominantemente de questes relativas a reflexividade da sociologia da
cincia(cinciaaplicadacinciaprecisaseraplicadaelaprpria),erelaoentre
sujeitoeobjetodeconhecimento.Massobreesteltimotpiconecessriodizeraqui
que Woolgar considera que existe uma direo tradicional em que considerado o
processo de conhecimento, que parte do objeto para a representao dele, e do
mundo natural para o conhecimento cientfico. O que ele prope a resoluo do
dilematpicodasociologiadacincia,queodeconsiderarqueomundoexistemas
que o conhecimento causado socialmente, invertendo a direo do processo do
conhecimento.Ou seja, soluoparaWoolgarafirmarqueasrepresentaesque
constroemosobjetos.
Era de se esperar que Woolgar classificasse toda epistemologia tradicional
como objetivista, no sentido que o objeto altera as representaes que fazemos dele.
Para Woolgar, isso falso porque os objetos so inacessveis para ns sem
representaes, no temos acesso independente a eles. Mas no que isso implica sua
reversodedireo,ficamossemsaber.Maissofrvelseusegundoargumento,
oujustificativa,ouinterpretaoparasustentarseuidealismo.Elebaseadoemsua
interpretaodedoisestudosdecaso,umdelessobreodescobrimentodasAmricas.
Sua interpretao que a variao de interpretaes sobre o que foi descoberto em
123
diferentesredessociaisminaatesedaexistnciaobjetivadecaractersticasnoobjeto
descrito.oquelemosporexemplonestapassagem:

Crucially,thisvariationunderminesthestandardpresumptionabout
theexistenceoftheobjectpriortoitsdiscovery.Theargumentisnot
just that social networks mediate between the object and
observational work done by participants. Rather, the social network
constitutes the object (or lack of it). The implication for our main
argument is the inversion of the presumed relationship between
representation and object; the representation gives rise to the object.
(WOOLGAR,1988,p.65)

Steven Weinberg faz uma interessante observao sobre essas estranhas


posies.Elesuspeitaqueoalvodoconstrutivismosocialnoomundolfora,mas
algoumpoucodiferente:theissueisnotthebeliefinobjectiverealityitself,butthebelief
intherealityofthelawsofnature(op.cit.HACKING,1999,p.88).Aquestoseriano
a realidade ontolgica dos objetos, mas das leis que os governam. Para o
construtivismo, e digo construtivismo em geral, seria sempre possvel haver uma
multiplicidade de teorias e leis que governariam determinado fenmeno, ou fato.
Mas Weinberg constata que no existe nenhuma teoria alternativa, ou qualquer
multiplicidadedeleis,equenoparecequesejapossvelcriaressasleisalternativas
que dem conta dos mesmos fenmenos que as equaes de Maxwell do. E isso,
mesmo depois de tanto tempo do aparecimento dessas leis. Tal fato d a ele a forte
convicodequeasequaesdeMaxwellsoobjetivamenteverdadeiras.Atacaressa
convico no possvel pela criao de novas teorias que dem conta dos mesmos
fatos(senemosfsicossocriativosaesteponto,noseriasensatoesperartamanha
124
criatividade naturalista de construtivistas sociais), logo, a estratgia deles para
manteracrena de que omundo instvelafirmarqueosfatos soconstruese
poderiam ser outros (claro, eles no oferecem outros). Ou seja, o alvo o
determinismonatural,quequersesubstituirporumdeterminismosocial.
Mario Bunge (1994, p.39) acredita que os praticantes da nova sociologia da
cincia tm revivido a velha tese idealista de que o sujeito constri a realidade em
vezdeexplorlaedescobrila,comanicadiferenaqueemvezdosujeitoagorao
grupo, a sociedade a responsvel por essa construo. Para ele, os construtivistas
sociais so incapazes de distinguir os fatos dos enunciados e teorias que criamos
sobreosfatos.Comoconsequncianecessriadisso,oconceitodeverdadeobjetiva
descartado,asociedadeconstrisuasverdadesenquantonegociaseudiscursosobre
o mundo. Assim uma instituio que quer impor seu discurso sobre o mundo
como melhor que os outros, a cincia, tornase uma ideologia autoritria e
instrumentodepoderpolticoparaoscientistaseaquelesqueseinteressamporseu
discurso.Emsuma,paraBungenorestadvida:oconstrutivismosocialidealistae
relativista. Mas como vimos, esta avaliao de idealismo no pode se aplicar ao
movimentocomoumtodo.
Vimos vrias posies do construtivismo social, atravs de autoreschave do
movimento que so legtimos representantes destas diferentes concepes de
construo.Estasposiesontolgicasvariamdesdeumrealismosemconsequncia
epistmicaatomaisestranhotipodeidealismosocial.
125
Diantedessaciso,apartirdestemomentodadissertaopassareiamereferir
a duascorrentes gerais,mesmo quecomvriasnuancesinternas, doconstrutivismo
social.Estadiferena geralbaseadanarespostadadaaQ1sobreoconstrutivismo.
A primeira denominarei construtivismo social epistmico (CSE), tanto do programa
forte, de Barry Barnes, David Bloor e John Henry, como do construtivismo social
material de Karin KnorrCetina. epistmico porque nesta corrente o que
construdo so modelos e crenas cientficas, e o mundo l fora assumido como
independente. A segunda denominarei construtivismo social ontolgico (CSO),
professada por, entre outros, o primeiro Latour, Steve Woolgar, Andy Pickering e
HenryCollins.ontolgicoporquedeformasdiferentes,esteautoresafirmamqueo
que construdo o mundo, no representaes. Quando quiser me referir
abordagemcomoumtodo,usareisimplesmenteotermoconstrutivismosocial.
EisoqueAndrKukla(2000)dizsobreoCSO,diferenciandoadorelativismo
epistemolgico que comum a todo construtivismo social (ressalva feita minha
exclusodeKnorrCetinadaposio,jjustificada):

Theres no contradiction in saying that belief in X is warranted


relativetothemethodsandassumptionsofS1[societyone],andthat
beliefinnotXiswarrantedrelativetothemethodsandassumptions
of S2. But (metaphysical) constructivism isnt merely an epistemic
thesis. Latour, Woolgar, Collins, Pinch, KnorrCetina, Ashmore,
Pickering, etc., dont regard the social negotiations relating to a
scientific hypothesis as merely providing epistemic warrants for
certain beliefs. The negotiations supposedly turn the hypothesis (or
its negation) into a fact. But then the problem of the two societies
needs an answer. We cant simply say that negotiations in S1 turn X
intoafactandthatnegotiationsinS2turnnotXintoafact,andleave
itatthatforhowcanXandnotXbothbefacts?(KUKLA,p.91)

126
Umaexplicaopossvelparaessaposioaconfusoentrefatoseassertivas
sobre fatos. O CSO estaria somente afirmando que fatos cientficos (para eles
assertivas sobre observaes controladas) seriam socialmente construdos. Embora
seja uma tese altamente questionvel e dependente de outras teses altamente
questionveis, no leva ao absurdo da concluso de que o mundo fsico l fora
construdosocialmente.
Mas quero concluir este item chamando a ateno para o fato de que minha
definiodeconstrutivismocomoteseepistemolgicaenoontolgicamaisumavez
se mostrou consistente com outra abordagem autoalegada construtivista. Como
vimos,tantoposiesrealistascomoidealistaspodemser encontradasemalegaes
deconstrutivismosocial,oqueportanto,noodefinecomomovimento.Soasteses
epistemolgicasqueveremosnoprximoitemquedeterminamsuaidentidade.

3.4.ConstrutivismoSocialeEpistemologia

Neste item descreveremos as teses epistemolgicas do construtivismo social


como um todo, tendo por base as duas questes epistemolgicas das trs questes
formuladas no segundo captulo que tem guiado nossa comparao entre as
diferentesalegaesdeconstrutivismo:Q2)possvelconheceralgosobreosobjetos
queexistemindependentementedamente?EQ3)Qualarelaoentreosujeitoeo
127
objeto do conhecimento? No primeiro subitem, investigaremos a resposta ctica da
abordagem questo dois. No segundo subitem, analisaremos o tipo de
conhecimentoeepistemologiaqueoconstrutivismosocialpretendeafirmarcontraa
concepo tradicional de epistemologia. No terceiro, examinaremos o problema do
relativismo tpico da abordagem. No quarto subitem, avaliaremos sua posio
quantoQ3,defendendotesedequenohpraticamentepapelalgumreservadoao
sujeitonoprocessodeconstruodoconhecimentodeacordocomoconstrutivismo
social,oquefundamentaumadashiptesesdestetrabalhodequeaabordagemno
, estrito senso, construtivista. Por fim, uma vez que esta abordagem alega ser um
programa de pesquisa emprica cientfico, descreveremos o que ela alega serem os
procedimentosmetodolgicoscientficosqueusaparainvestigaracincia.

3.4.1.possivelconheceralgosobreomundo?
Bruno Latour tem razo quando afirma (1999) que o construtivismo social
trabalha sob a tese kantiana da inacessibilidade da coisaemsi. Mas para Kant, o
mundo constrangia nossas crenas sobre ele na medida em que nossas intuies
sensveisnemsempresesucediamdeacordocomnossasprevisesouexpectativas.
Essa posio, que classificamos aqui de criticismo, confere ao mundo um papel
determinantenaconstruoeescolhadenossascrenassobreele.
Quando avaliamos a posio do construtivismo social acerca da crena na
possibilidade de obteno de conhecimento de algum aspecto de um mundo
128
independente de nossas mentes, temos que dar duas respostas, em virtude das
diferentesposiesontolgicasvistasnoitemanterior.
No que tange ao construtivismo social ontolgico, a resposta clara:
evidentementeno.ParaautorescomoSteveWoolgar(1988)eLynnNelson(1993),o
mundo que conhecemos o mundo que construmos, e nesse sentido no temos
qualquer acesso a um mundo independente. Kukla (2000) apresenta o conjunto de
crenas que leva o CSO ao ceticismo. Comeam por proclamar que a natureza no
cumprenenhumpapelemnossasdecisesepistmicas.Depois,repetemoslogande
que no h fatos naturais noconstrudos, o que quer dizer na verdade a tese de
origem wittgensteiniana de que as sentenas no tm contedo emprico
determinado. Assim, a natureza no pode de fato constranger ningum a aceitar ou
rejeitar determinada assero. Como afirma Oliva (2005), nessa viso a prpria
natureza da linguagem impediria que o mundo independente fosse invocado,
comorbitro,emnossasprticasepistmicas.Logo,ceticismo.
Mas e o construtivismo social epistmico, de alguma forma diferente nesta
questo? Na verdade, a nica diferena a falta do slogan de que no h fatos
naturais noconstrudos, e a presena de declaraes de que a natureza importa.
Essas declaraes so no entanto incoerentes com a tese da subdeterminao dos
fatos e do autoreferencialismo. Em uma das muitas vezes que tentou defender o
strong programme da acusao (desta vez de Latour, 1999, em fase de ataque ao
idealismo) de que o mundo no tem papel em seu modelo de conhecimento, Bloor
129
(1999) oferece o argumento que, por ser um dos mais claros que ele produziu sobre
esteaspectoobscurodaposiodacorrente,merecesertranscrito:

Imagine some prominent macroobject that is a salient feature of the
environmentoftwoobservers.CalltheobjectXandtheobserversO1
and O2. After inspection, O1 declares that X belongs to class C1,
while after the same kind of inspection O2 puts it in class C2. They
agreeitcannottrulybeboth,soeachthinkstheotheriswrong.Why
do they classify differently? The underdetermination thesis says that
in these circumstances their encounters with X are insufficient to
explain this difference. Something else, something about O1 and O2
themselves,isneededfortheexplanation.Now,isthisthethesisthat
the observation of X makes no difference? () Clearly not. The
general difference made by the presence of X is that, in appropriate
circumstances,itiscapableofpromptingactsofclassificationand,in
this case, giving rise to the disagreement between O1 and O2. If the
objectwereabsenttherewouldbenooccasionfordisagreementor,if
there were a disagreement, it would be precipitated by other causes
and would arise by another route. We can at least say that it would
not be this dispute between them. So the object makes a difference
even though, in the above scenario, it cannot explain the other
differenceaboutdivergentclassification.(BLOOR,1999,p.13334)

A traduo da explicao acima que o objeto X faz diferena para o


conhecimento porque se ele no tivesse surgido no haveria verses sobre ele! Ou
seja,adiferenaqueimporta,epistmica,Xnopodeajudararesolver:elenopode
oferecer subsdios independentes sequer para resolver uma divergncia sobre como
classificlo. Razes epistemicas isoladamente no causariam nunca crenas sobre o
mundo, tudo o que acreditamos seria causado ao menos em parte por interesses e
processossociais.umateseestranha,querealmenteparecemotivadaporinteresses
denaturezasocial.ComoperguntaBoghossian(2006,p.113),Couldntmyseemingto
seethecatontherooffullyexplainwhyIbelievethatthecatisontheroofonsomeoccasion?
130
OfatoqueBloornopodereservaroutropapelparaomundoquenoode
ocasio de controvrsia. Se ele diz que X pode resolver a diferena, ento o social
perde a condio causal exclusiva e o programa forte vira fraco. Se ele aponta os
diferentes sujeitos como a origem da diferena, por sua atividade interpretativa
particular livre, ento da mesma forma o social perde o carter determinante na
aceitaodacrena.Seosujeitopassivoeoobjetonodeterminaacrena,eletem
que explicar com base na sociedade a diferena de interpretao do dado emprico,
quesim,fazdiferenaporqueprovocaaocasiodeinterpretao,masnodetermina
oresultado,ocontedodela.AtBrunoLatourironiza,comsagacidade,aposiode
Bloor:

I agree: we are interested in differences. Now, I want someone to


explain to me what it is for an object to play a role if it makes no
difference. On a stage, when someone or something is said to play a
role, and even an important, a crucial, a decisive rolewhich
would be necessary to counteract the charge of idealismit has to
producedifferences.(LATOUR,1999,p.117)

Claro, a diferena que o objeto tem que produzir entre diferentes


interpretaesdele,noentreonadaeoseuaparecimento.Diantedetudoisso,pode
parecer bvio que Bloor se coloca contra a objetividade do conhecimento cientfico,
mas...

Does it say that truly objective knowledge is impossible?


Emphaticallyitdoesnot.Whatwasproposed()wasasociological
theory of objectivity. If objectivity had been held to be nonexistent
therewouldhavebeennoneedtodevelopatheorytoaccountforit.
Noristhisawayofsayingthatobjectivityisanillusion.Itisrealbut
131
its nature is totally different from what may have been expected.
(BLOOR,1991,p.160)

Essaumaestruturadeevasivatipicamentepsmoderna.Aoseracusadode
defender que X no existe, nega defender esta posio com retrica enftica, depois
declaraquesim,acreditaemX,otermo,mascomumsignificadonovo,totalmente
diferentedooriginal.
Essas afirmaes e desmentidos podem exasperar mesmo o leitor mais
paciente da literatura construtivista social, caso ele no seja um membro do clube
social em questo.O que intriga nissono aposio de Bloor, mas comoelepode
querer nos fazer acreditar que o mundo importa para o CSE, e continuar durante
anosareplicarcomargumentoscomoestesapresentadosacimaaquelesqueacusam
oprogramafortedenodeixarlugarpromundonaexplicaocientfica.
Para todo o construtivismo social os conceitos e os esquemas de classificao
so artifcios humanos que no espelham espcies naturais, e as teorias e hipteses
sobre o funcionamento das coisas nada mais so que o fruto de processos de
negociao e intercmbio lingustico no contexto de determinadas formas de vida.
No faz sentido portanto a atividade epistmica de distinguir entre conceitos
construdos que representam adequadamente a realidade dos igualmente
construdosqueserevelamineptos.Essainaptidonaverdadetambmconstruda
pelo fracasso do conceito ou teoria nos processos de negociao social que
estabeleceramosconceitoseteoriasaceitos.Ainaptidodeumateoriaouconceito
a consequncia, e no a causa do resultado de uma investigao cientfica. O
132
problema pragmtico desta tese simples. Como observa Oliva (2005), isso no
esclareceporquedeterminadasteoriassoacolhidassobaalegaodequesomais
bemsucedidasqueoutrasnoenfrentamentodecertosproblemas.
Steven Kemp outro com o qual Bloor se envolveu em um de seus longos
debates sobre a natureza do strong programme. Mas Kemp (2005, 2007) ofereceu trs
argumentos pelos quais o construtivismo social deva ser considerado um programa
ctico (ou idealista epistemolgico) que considero de fato uma resposta definitiva
questo.Noprimeiro,(KEMP,2005)elelembraquedeacordocomoconstrutivismo
social, conceitos que so autoreferentes em carter so definidos como fazendo
referncia somente a outros usos de conceitos (BLOOR, 1997b). Essa limitao na
autoreferncia implica que se conceitos so autoreferentes em carter, eles no
podem ser referentes externamente. Logo, no pode haver conexo genuna entre
conceitoscientficoserealidade.
Em segundo lugar (KEMP, 2007), a defesa de uma verso radical da tese da
subdeterminao da teoria pela observao significa que qualquer teoria pode ser
reivindicada como instrumentalmente bem sucedida, no importa que tipo de
evidnciaempricasurja.Logo,omundonodecidenossascrenas.Apassagemde
Barnesabaixoilustraestetipodedefesaradicalgeneralizadanaabordagem:

It had long been recognized that theories constituted an important


partofverbalcultureofscience.Buttheoriesarehumaninventionsor
constructs which go beyond the facts, and any specific body of
accepted facts is formally compatible with any number of theories.
(BARNES&EDGE,1982,p.66)

133
Em terceiro lugar, a misso de explicar a credibilidade de teorias cientficas
sem referncia racionalidade cientfica que o programa forte se atribui, ou seja, a
crena de que no h critrios racionais universais que possam guiar a obteno de
conhecimento, significa que no h como se obter conhecimento vlido, teorias so
escolhidasporquestespolticasesociolgicas:ceticismo.

3.4.2.Oqueecomoselegitimaoconhecimento?
Como afirma Oliva (2005), a crise contempornea do observacionalismo
gerada por teses como as de Wittgenstein e Kuhn minou a crena central da cincia
moderna de que a experincia a nica fonte capaz de prover os contedos, a
estabilidade referencial, com base nos quais se produz significado cognitivo. O
construtivismo social, ao esposar a tese feyerabendiana extremada de que no h
como distinguir minimamente a dimenso terica da observacional, faz da cincia
umaatividadeinterpretativadenaturezasocial.Seosignificadodeumaobservao
funo de sua localizao numa rede de hipteses e de inferncias no a
observao que leva teoria, e sim o inverso. Se a teoria vista como
subdeterminadapelosfatos,entovriasteoriasigualmenteplausveissopossveis,
toda eventual falsificao protegida com hipteses ad hoc, e a escolha entre elas
feitacombaseeminteressespolticos,econmicos,religiosos...relativismo.
Ento, o que conhecimento? Por certo o conceito platnico de crena
verdadeira justificada tem que ser descartado, porque verdades sobre o mundo
134
seriaminalcanveisejustificativauniversalnoexiste,tudodoxa.Otrechoabaixo
deBloorrepresentativodoqueencontramosportodoomovimento:

The appropriate definition of knowledge will therefore be rather


differentfromthatofeitherthelaymanorthephilosopher.Insteadof
defining it as true belief or perhaps, justified true belief
knowledgeforthesociologistiswhateverpeopleconfidentlyholdto
and live by. In particular the sociologist will be concerned with
beliefs which are taken for granted or institutionalized, or invested
withauthoritybygroupsofpeople.(BLOOR,1991,p.5)

Ouseja,adiferenadoconhecimentoparaameracrenanoaadequaoao
realouumcritrioracionaleempricodevalidao,masoendossocoletivo:acrena
individual, conhecimento crena coletivamente compartilhada. conveniente e
interessante para socilogos: eliminamse os aspectos fsicos, psicolgicos e lgicos
doconhecimentoetudooquesobrasociologia.Seosujeitonocria,omundono
constrange e a lgica no elimina, ento o trabalho epistemolgico se resume a
explicar que fatores sociais causaram o abandono ou insucesso coletivo de algumas
crenaseoendossocoletivodeoutras:epistemologiasociologia.
A sociologia do conhecimento cientfico tem como projeto explicar com base
em investigaes empricas o conhecimento como um fenmeno natural causado,
particularmenteoconhecimentoaceitosocialmentecomocientifico.Comoelealcana
esse status? Tudo o que resta mapear como ele transmitido, como se estabiliza,
como criado, como se generaliza, como se mantm,como organizado e dividido
em disciplinas, e assim por diante. Barnes & Edge acreditam que, mesmo antes de
135
toda a investigao emprica do campo comear a ser levada cabo, j sabiam a
respostasobreomotivorealdaautoridadesocialdacincia:

Cognitive authority and political authority are inextricably


intertwined: the recognition of technical expertise, of whatever kind,
isfraughtwithpoliticalsignificance.Needlesstosay,thishasmuchto
do with why strict hierarchies of cognitive authority are maintained
in all societies, and why heavily idealized conceptions of science are
insistentlypropagatedinours.(BARNES&EDGE,1982,p.9)

Assim,paraoconstrutivismosocial,asuperioridadeexplicativaqueseatribui
cincia nada mais seria, como afirma Oliva (2005), que uma forma ilusria de
racionalizar seu poder instrumental: apregoase ser obra da razo o que nela
socialmente construdo (p.114). Uma vez que no possvel o estabelecimento
absoluto de mtodos epistemicamente superiores que faam a cincia superior, a
sociologia assume a tarefa de identificar as causas que a fazem parecer superior.
Hacking (1999) enumera algumas destas fontes externas de estabilizao das
explicaes cientficas (p.90) tais como a adequao poltica, a insero numa rede
deagentesdereputao,areputaoestabelecidadeseusproponentes,aquantidade
deexpertseresultadoscitadosnapublicaodapesquisaeinteresseseconmicos.
As vrias correntes do construtivismo social acreditam que se conhecimento
noo quesejustifica, mas simo queseaceita coletivamente,afilosofiadacincia
no tem utilidade. O trabalho descrever a investigao cientfica real e explicar a
(determinar as causas da) crena, no justificla: o erro do filsofo se dedicar a
determinaroestatutoepistemolgicodacrena:
136

Nearlyalloftheseaccountsofscienceareveryheavilyidealized,and
representthevariousutopiasofourphilosophersandepistemologists
rather than what actually goes on in those places which we
customarily call science laboratories. In contrast, the present need is
for a general description which treats the beliefs and practices of
scientists in a completely downtoearth, matteroffact way, simply
asasetofvisiblephenomena.(BARNES&EDGE,1982,p.3)

Todasascrenastmqueserigualmenteexplicadascombaseemsuascausas
sociais, independentemente de sua adequao ltima realidade, pois todas as
crenas,verdadeirasouno,tmosmesmotiposdecausas,eportudooquevimos
noprimeirosubitem,soigualmenteverossmeis.Crenasverdadeirasnotmuma
credibilidadeintrnsecamaiorquecrenasfalsas.BarneseBloor(1982,p.27)afimam
quefortherelativistthereisnosenseattachedtotheideathatsomestandardsorbeliefsare
reallyrationalasdistinctfrombeinglocallyacceptedassuch.
Esse o conceito de simetria proposto pelo programa forte, que postula que
socilogostmquesededicartantoaoestudoeexplicaodascrenasaceitasquanto
dasrejeitadas,deformaaadquirirumentendimentoadequadodoproblemageralda
diferena na credibilidade social das duas. Ele complementado pelo de
imparcialidade, que simplesmente recomenda que se mantenham em suspenso suas
prprias crenas acerca de quais das crenas em estudo correspondem e quais no
correspondemrealidade.
Justificar uma crena como racional seria uma forma subrreptcia de tentar
livrla da determinao causal, como se crenas racionais tivessem uma origem
diferente das outras, no causadas: seria antinaturalismo. Bloor (1991) chama este
137
princpio de causalidade, mais um dos quatro princpios filosficos (que ele chama
de requerimentos metodolgicos) do programa forte. Ou seja, para esta abordagem,
justificar uma crena com base em sua intrnseca adequao aos padres lgicos e
empricosdacinciamodernaseriacontraoespritodacincianaturalista.Essetipo
de justificao seria psicologista, o que quer dizer para Bloor que a tese de que um
sujeitopodeaderiraumacrenaporrazes,contrariaaimagemdeummundoonde
soperamcausas.Aquestoaquiodeterminismoradical,noonaturalismo.

3.4.3.Oproblemadorelativismo
Os princpios acima evidenciam o relativismo da abordagem e levantam
automaticamenteaquestodaautorefutaoqueestimplicadaemqualquerverso
desta milenar tese filosfica. Bloor estava ciente disso desde os primeiros passos do
strong programme, e deu uma soluo retrica ao problema: enunciou a contradio
como um novo princpio filosfico, a chamou de requerimento metodolgico e
passou trinta anos a repetindo como se fosse uma vantagem a todas as crticas de
autorefutaoquesedirigiramcontraoprograma.Oprincpioemquesto,oquarto
deseusrequerimentosoriginais,odareflexividade.
Bloor (1991) chama de reflexividade a crena de que socilogos do
conhecimento no podem reivindicar para si nenhum acesso a um ponto de vista
transcendental, de segunda ordem, nem se colocar em posio especial ou
privilegiada epistemologicamente para justificar suas prprias crenas. Ou seja,
138
nenhumateoriasociolgicadoconhecimentoaceitvelamenosquesejaaplicvela
si mesma. Ele reconhece que tal requerimento rende acusaes de autorefutao,
pois se as prprias proposies supostamente cientficas dos socilogos no tm
qualquer privilgio epistemolgico sobre outras e so socialmente determinadas e
justificadas,porquealgumprecisariaadotlas?
Bloor (1991) acredita que o relativismo do programa uma fora, no uma
fraqueza.Paraele,relativismooopostodoabsolutismo,eseriaacrenadequeno
existem justificaes absolutas para nenhuma alegao de conhecimento. O fato de
que todas as justificaes acabam por se sustentar em algo injustificvel tomado
como certo o suficiente para sua concluso de que o relativismo a nica posio
epistemolgica possvel. claro que ele no considera que exista algo diferente do
queosextremosdadicotomiarelativismoabsolutismo.Deveserporissoqueevocaa
autoridade de Popper para se defender da acusao de relativismo (que ele diz em
outrosmomentosqueumafora):

Who charges Poppers theory with relativism? Indeed, when this


charge is pressed against the sociology of knowledge doesnt it
frequently come from those who are impressed by that philosophy?
Andyetthesociologyofsciencecaneasilyformulatetheessentialsof
its own standpoint in the terms of that philosophy. All knowledge,
the sociologist could say, is conjectural and theoretical. Nothing is
absolute and final. Therefore all knowledge is relative to the local
situationofthethinkerswhoproduceit()Whatareallthosefactors
other than naturalistic determinants of belief which can be studied
sociologicallyandpsychologically?(BLOOR,1991,p.159)

No surpreendente que Bloor no compreenda o fato de o programa forte


ser atacado por popperianos e pelo prprio Popper, j que ele parece no
139
compreender a teoria da cincia popperiana. Para esta, o conhecimento cientfico
pode ser relativo situao dos pensadores que o produzem, mas porque ele
relativo s evidncias empricas a que eles tm acesso. No entanto, a teoria da
verossimilhana (Popper, 1975b), em qualquer lugar e poca, permite aos cientistas
locais a escolha da melhor teoria entre as concorrentes em face das evidncias
empricas disponveis e refutaes tentadas. Ela postula que devemos optar pela
teoriaque,emfacedasevidnciasreproduzveis,prevmaiseerramenos,eseriaum
critrio racional universal, prescritivo, independente do que a sociedade aceite ou
no. Alm disso, novas teorias e hipteses para Popper no so causadas
socialmente,elassocriaesdementesindividuaisquetrazemelementosinditos
cultura.Oqueissopodeteravercomostrongprogramme?Bloorachaquetudo(1991,
p.159): To see all knowledge as conjectural and fallible is really the most extreme form of
philosophicalrelativism.
OproblemaqueaafirmaoacimanorefleteopensamentodePopper.Ele
no v todo conhecimento como conjectural e falvel, s o conhecimento acerca do
mundo emprico. Isso no se estende lgica, que permite estabelecer um critrio
racionalparadecidirentreduasteoriasdadoumconjuntodecrenasacercadedados
empricos tomados como verdadeiros. A crena cientfica pode ser relativa. A
proposio observacional considerada tambm. Mas a racionalidade da escolha
naquelemomentohistrico,depoisdeoconjuntodeobservaesXsertomadocomo
verdadeiro,no.
140
Afirma ainda Bloor (1991, p.159) que um socilogo pode referendar a tese
popperiana de que o que torna cientfico o conhecimento no a verdade de suas
concluses e sim as regras procedurais, os padres e as convenes intelectuais aos
quaiseleseconforma.Maisumavezissonoverdade.Aregraproceduralgeralem
questo para Popper universal e nada tem a ver com convenes intelectuais ou
normasarbitrriasgeradasnoseiodeumjogodelinguagemoudeumaformade
vida.Popper, definitivamente,no um relativista, no ele afontede suasteses,
noaelequeBloorpoderecorrer.
Mas claro que no h soluo fcil para este problema, nem a posio
popperianaimuneacrticas.EssapassagemdeBloor,depoisdemaisde30anosde
respostas s crticas ilustra o amadurecimento de sua posio e alguns problemas
reaisquesurgemquandoseabandonaumaposturaprescritivaacercadacinciaese
tentadescrevercomodefatoelafunciona:

Tounderstandthehistoriansprocedure,considerthereasoningthat
might take place in the context of a scientific dispute. All the
opposing scientists would typically advance evidence and reasons
but: (a) the opposed parties would frequently make different
selectionsfromtherangeoffactsthatmighthavebeencited,and(b)
they often put different interpretations on the same experimental or
observational outcomes and often attached different degrees of
significance to facts even when their interpretation was the same.
Furthermore (c) the terms of the debate could themselves be seen as
historicallycontingentandneithercompellingnornecessary.Forthe
historians, then, the deployment of reason by the scientists posed a
problem, and the answer to the problem was neither obvious nor
providedbythescientiststhemselves.Theproblemwas:whydothe
proffered reasons typically convince some scientist but not other
scientists?(BLOOR,2007,p.218)

141
Paraorelativismo,aocontrriodePopper,noexistemcritriosuniversaisde
racionalidadequedeterminemoquedevaserametodologiacientfica.Comoafirma
Oliva (2005, p.111), No h Tribunal Epistmico Superior que se sobreponha s
rotinas das prticas e dos praticantes. Esse tipo de argumento no pode ser
sustentadopelafilosofiapopperiana,massimpelakuhniana,comojindiqueinesta
dissertao.paraKuhnquenohpadroacimadoassentimentodacomunidade
relevante,quetodasasjustificaessosorelativamenteaumparadigma.
Bloor (1991) argumenta que o relativismo no implica que nunca h razes
para seaceitar o que algum diz,masquetodas asrazessolocais econtingentes.
Ele acredita que sua posio no autorefutada, pois o argumento de que suas
prpriasrazesseriamlocaisecontingentesconsistentecomsuacrenabsica.Ao
contrrio,aacusaodeautorefutaodecorreriadopressupostoabsolutistadeque
as nicas razes adequadas so as absolutas, o que implicaria uma petio de
princpioparaoqueeledenominaabsolutismo.
Devemos aqui ainda chamar a ateno para o fato de que o construtivismo
social no relativista somente em virtude da tese da causao social das crenas.
EstesomenteosegundodosdoissentidosapontadosporAlanNelson(1994).Pelo
menosnoquetangeaoCSOesuatesedaconstruosocialdosfatoscientficosque
vimosnoitemanterior,elerelativistaemaomenosmaisumsentido:

The philosophical constructivism defended in these works is


relativistic in two senses. First, there is an ontological relativism
about entities and processes. We are not to think of the phenomena
studied by scientists as the inevitable manifestations of objectively
142
existing entities and processes; instead, theoretical entities and
processes are constituted or constructed by scientists post hoc. After
scientistsagreeonatheoreticaldescriptionofwhatthefactsare,they
might adopt a realistic attitude toward what that theory talks about,
but the reality of these things is no part of the explanation of why
they end up with the beliefs and the theory that they do. (NELSON,
1994,p.535)

Bem, a posio do CSO tem problemas maiores que seu relativismo. Collins
(1983, p. 99), um de seus principais proponentes, defende que mesmo na mais pura
cincia, os debates s chegam ao fim quando so empregados meios que no
costumam ser caracterizados como estritamente cientficos. claro que essa uma
posio irracionalista. Mas como comum no campo, depois de criticado Collins se
apressaemafirmarquenoqueriadizeroquedisse,ouquenoqueraconsequncia
necessriadesuatese:

A loss of confidence in the scientific enterprise is a disaster that we


cannot afford. For all its fallibility, science is the best institution for
generating knowledge about the natural world that we have.
(COLLINS,1985,p.165)

amelhor?Sobquecritrios?Esetodootrabalhodostrongprogrammevisa
enfraquecer a posio privilegiada do discurso cientfico na sociedade e sua prpria
racionalidade, como se pode esperar que um eventual sucesso deste projeto no
acarrete a perda de confiana no empreendimento cientfico? Ou ser que a
equiparaodovalorepistmicodacinciasteoriasaborgenessobreouniversoou
s teses integralistas de organizao social no acarretaria perda de confiana em
suas explicaes? Consideremos estas duas incrveis passagens de Latour (1983),
143
onde ele sintetiza o que aprendeu depois de sua estada de dois anos em um
laboratrioassistindoedescrevendoumapesquisacujoresultadodeuoNobelaseus
doisautores:

Now that field studies of laboratory practice are starting to pour in,
wearebeginningtohaveabetterpictureofwhatscientistsdoinside
thewallsofthesestrangeplacescalledlaboratories.()Theresult,
tosummarizeitinonesentence,wasthatnothingextraordinaryand
nothing scientific was happening inside the sacred walls of these
temples.(LATOUR,1983,p.141)

the moment sociologists walked into laboratories and started


checking all these theories about the strength of science, they just
disappeared. Nothing special, nothing extraordinary, in fact nothing
ofanycognitivequalitywasoccurringthere.(LATOUR,1983,p.160)

O artigo onde estes trechos foram publicados, tem o ttulo de Give Me a


LaboratoryandIWillRaisetheWorld.Bem,asortepara(osegundo)Collinsnos
que ningum dar um laboratrio a Latour, mas tambm que a abordagem do
construtivismo social ontolgico sociologia do conhecimento parece, como irei
apresentaraqui,estarcondenadaaumaretumbanteirrelevnciacientfica.

3.4.4.Qualarelaoentreosujeitoeoobjeto?
Neste subitem avaliaremos uma questo fundamental para os objetivos da
dissertao. o problema do posicionamento do construtivismo social quanto
relao entre o sujeito e o objeto do conhecimento. Por tudo o que vimos at aqui
sobre as teses ontolgicas e epistemolgicas desta abordagem, seria perfeitamente
justificvelafirmarque,dadosseusprincpiosdecausalidadeesimetria,assimcomo
144
seuestritodeterminismoesociologismo,nohpraticamentepapelalgumreservado
ao sujeito no processo de construo do conhecimento de acordo com o
construtivismosocial.Ouseja,oconstrutivismosocialnoumconstrutivismo,pelo
menosemfunodadefinioaquechegamosnosegundocaptulo.Masmuitomais
ainda pode ser esclarecido sobre como esta abordagem entende a relao sujeito
objetodoconhecimento.
Humsilncioensurdecedornaretricaconstrutivistasocial.Falaseotempo
tododecrenas,svezescomoseelasfossemsoqueexiste,algumasvezessefala
at de um mundo que seria construdo na atividade cientfica: mas nunca se fala
sobreosujeitodacrenanemsobreosujeitodaaocientfica.Aocontrrio,sefalam
em crenas sociais e construo social da cincia, como se houvesse sociedade sem
sujeitos,ounomnimo,sementidadesbiolgicasindividualizadas.
Slezak(1994)identificaaorigemdestesilncionatesedeBloordequehum
conflito entre dois modelos de explicao para o comportamento humano: o que o
ltimochamadeteleolgicoeocausal.TeleolgicoparaBloornosimplesmente
ocomportamentomovidoporrazesedirecionadometas,mastambmaevocao
de razes, da racionalidade, da lgica e da evidncia emprica como razes de uma
crenacientficaou deuma decisocientfica.Emcontraste,o modelonaturalista,
verdadeiramentecientfico,seriaocausal,queparaelesinnimodesociolgico,j
que em ltima anlise no haveria outra fonte determinante de causalidade no que
tange o comportamento individual. Isso o mximo das consideraes psicolgicas
queBloorrealizanasuaprimeiraversodostrongprogramme:
145

Doesnotindividualexperience,asamatteroffact,takeplacewithin
a framework of assumptions, standards, purposes and meanings
which are shared? Society furnishes the mind of the individual with
these things and also provides the conditions whereby they can be
sustainedandreinforced.(BLOOR,1991,p.15)

Ametadoconstrutivismosocialidentificarascondiesquecausamestados
de crena considerados conhecimento cientfico em grupos sociais. Seus estudos de
caso sempre levam interpretao de que crenas tm causas sociais, no causas
psicolgicas,comoseissonoestivesseimplicadodesdeoincioemsuasdiretrizes
metololgicas. Mas como observa Oliva (2005, p.268), para dar plausibilidade
tesedequeasrazesnodeterminamaaceitaoourejeiodasteoriascientficas
preciso recorrer a razes. isso o que o construtivismo social faz para tentar
modificar nossas crenas, mas com isso se pe em conflito com a cincia
contempornea. A moderna cincia cognitiva indica claramente, por resultados
acumulados em uma srie de campos de aderncia metodolgica inquestionvel
cincia moderna (inteligncia artificial, psicologia cognitiva, neurocincia) e aos
padres tradicionais da racionalidade ocidental, que a psicologia desponta,
preservada a condio fundante da epistemologia, como mais elucidativa acerca da
obteno de crenas cientficas (e quaisquer outras), que a sociologia. Processos
cognitivos individuaissurgemparaaprpriacinciacomomaisimportantesqueos
condicionamentosoudeterminantessociais.
Bloor, nos afterwords escritos para a segunda edio de sua obra fundadora,
quebraosilnciosobreaquestodacinciacognitivapararespondercrticas,como
146
asdeLaudan(1981)eSlezak(1989),sobreesteproblema.Oresultadosodeclaraes
superficiais onde eventualmente concede algum papel s entidades biolgicas no
processodeobtenodoconhecimento:

Theonlysociologiststobeupsetbyitwouldbethosefoolishenough
todenytheneedforabackgroundtheoryaboutindividualcognitive
process. I take it as evident that you could have no social structures
withoutneuralstructures.Cognitivescience,ofthetypedescribed,is
astudyofjustthatbackgroundofnaturalrationalitythatadvocates
ofthestrongprogrammetakeforgranted.()Thecorrectpositionfor
the sociologist to take is that, while a theory of our individual
reasoningcapacitiesisnecessarytoanaccountofknowledge,itisnot
sufficient(BLOOR,1991,p.168)

Essaalegaosuficientementemenosfortedoqueaformulaooriginal,que
lanou o strong programme na moda sociolgica. Estamos aqui diante de mais um
caso de reverse switcheroos (Kukla, 2000). Como ressalva Slezak (1994), a atual
verso de Bloor de que simplesmente existem social aspects of knowledge um
trusmo sobre o qual ningum prestaria ateno, muito menos criticaria com tanta
veemncia,emallembraateseforteoriginal.MaslogonomesmotextoBloorvoltaa
sua real preocupao, que garantir um espao poltico central para a sociologia.
Ressalta que a sociedade teria prioridade ontolgica sobre as entidades biolgicas
queaconstituem,easociologiaprioridadeepistemolgicasobreacinciacognitiva:

Thesociologiststhushaveasubjectmatterthatexistsoverandabove
that of the cognitive scientists whose work has been cited against
them. The former, but not the latter, study how a collective
representation of the world is constituted out of individual
representations(BLOOR,1991,p.169)

147
Comopoderiaumarepresentaocoletivaexistirquenoemvriasmentes
individuais?Estbvioqueoquequerquesejaosujeito,ouaentidadebiolgicaque
compe grupos sociais, para o construtivismo social este concebido como uma
entidadepassivaemeramenterespondente.ComoironizaLatour:

IhaveneversaidthatBloorwasanidealistbutthathispositionwas
an elaboration on that of Kant with the only differencedue to
DurkheimsemendationbeingthattheEgohadbeenreplacedbya
suigenerissociety(LATOUR,1999,p.116)

EstatambmaopiniodePhillips(1995),queemartigoqueanalisaasvrias
formasdeconstrutivismoafirma:

Members of the strong program in sociology of knowledge ()


who are working on the origin of the public bodies of knowledge
known as the disciplines, especially the sciences can be read as
being far from the nature as template view, but also as being far
fromtheindividualcreationofknowledgeview;whenintheirleast
compromisingmood,theyholdtheviewthatsociopoliticalprocesses
can account fully for the form taken by the bodies of knowledge
codifiedasthevariousdisciplines.(PHILLIPS,1995,p.08)

Masdeondevemomodeloimplcitodeserhumanoassumidoaqui?Eleno
, na verdade, to implcito assim. Barry Barnes foi o primeiro a identificar a
neglignciadasociologiaemfornecerummodelodopapeldosujeitonoprocessode
construodoconhecimento.Emartigode1976,elepostulaumadisposioindutiva
natural no ser humano, semelhante ao condicionamento operante skinneriano,
baseadonaautoridadepsicolgicadeMaryHesse.Eleafirmaexplicitamente(p.116)
148
que sua posio se alinha a uma orientao estritamente materialista e mecanicista,
caracterizandooserhumanocomoumamquinadeaprender.
Anos depois, Barnes (1983) desenvolve sua posio no artigo intitulado
caracteristicamente Social life as bootstrapped induction. O termo bootstrapp,
literalmente tira ou correia de bota, aqui usado no sentido da caracterstica
expressoidiomticaamericana:toraiseoneselfbyonesownbootstrapps,epretende
ilustrar sua posio de que a sociedade no construda por agentes, mas em algo
como o famoso vo do Baro de Munchausen, se constri a si mesma. A vida
psicolgica retratada neste artigo como sendo nada alm de uma construo
hipottica para retratar o funcionamento de uma mquina simples de associao de
padres.Nele,defendidaumaviso,janacrnicanapoca,depercepohumana
comosendoumprocessodeassociaoautomticaentreuminputsensorialeuma
forma,umpadroarmazenadointernamente.EssefoiograndeesforodeBarnesem
tornarasociologiadoconhecimentocompatvelcomanovacinciacognitiva.
Bloor(1983)tratadestaquestoemconsidervelmaiorprofundidadeemuma
obra importante para a configurao terica do construtivismo social, Wittgenstein:
A Social Theory of Knowledge. Como bvio, ele recorre novamente filosofia para
tentar sustentar melhor seus pressupostos problemticos, e novamente a
Wittgenstein. Faz suas as palavras deste (BLOOR, 1983, p.6) de que explicaes que
postulam a existncia de estados mentais esto infectadas pela doena do
psicologismo, e que nada mais equivocado do que dizer que significado uma
atividademental(p.7).Paraonaturalismoqueelepostula,issoseriaabsurdo:
149

From a naturalistic standpoint our social life and higher mental


processesaretheoutgrowthofsimplerpatternsofanimalinteraction
and response. Any satisfactory theory must do justice to the new
orders of fact that emerge without losing sight of the matrix of
connectionsandcontinuities.(BLOOR,1983,p.172)

AssimcomoasidiasdeWittgensteinresultaramnobehaviorismolingstico
(Ryle, 1968), as idias sobre o sujeito de Bloor, ao seguir Wittgenstein chegaram ao
behaviorismo de Skinner. Bloor recorre ao abandonado projeto behaviorista de
explicaodaaquisiodalinguagemcomoexemplodamaterializaocientficada
viso de Wittgenstein. Para ele, Skinner (1975) desenvolveu no Verbal Behavior uma
teoria cientfica da linguagem similar a que Wittgenstein teria desenvolvido se
tivesseaissosededicado(BLOOR,1983,p.52).
Bloor acredita que pode explicar todo o processo humano de aquisio de
crenas e linguagem em termos de condicionamento operante, e para entender o
processo precisamos somente entender como uma comunidade verbal maneja e
constriumaagendadereforamento.ChegaaendossaraopiniodeSkinnerdeque
aquilo que chamamos conscincia simplesmente uma forma de reagir ao prprio
comportamento, um produto social (BLOOR, 1983, p.5354). Ian Hacking (1999)
observaqueoself(quediferentedeconscincia)umdosobjetosprediletospelos
estudosconstrutivistassociais,queprocuramapresentlocomoumprodutosocial,e
no construo individual ou menos ainda objeto natural. Bloor ainda tem outros
nomes para este alvo prioritrio de desconstruo, adversrio natural de uma viso
sociologistademundo:egoouaindamente.
150

Thisisthepartofourselvesthatisoftenassumedtobeknownmost
intimately.Itseemstobethelocationandsourceofouridentityand
individuality. There is therefore a sense in which this is the keep of
theindividualistscastle.(BLOOR,1983,p.50)

Slezak (2000) apelida o construtivismo social de behaviorismo renascido


(p.20).Paraele,aconexocausalentreidiasecontextosocialpropostaporeleno
nada mais que uma verso sociolgica da teoria estmuloresposta do behaviorismo
skinneriano. Slezak v o ataque frontal de Bloor ao poder explanatrio de estados
mentais como uma parte fundamental da sua defesa de uma alternativa sociolgica
radical explicao da cincia. O problema que isso deixa seu programa muito
dependente das teses wittgensteinianas, e quando elas entram em conflito com
resultadosdacinciacognitiva,asociologiadacinciaentraportabela.
Como exemplo, Slezak (2000) cita a tese psicologicamente anacrnica da
rejeio da existncia de estados mentais como imagens, como estando trinta anos
atrasada em relao cincia, e ele est certo. Desde o estudo clssico de Roger
Shepard (Shepard & Metzler, 1971), uma enorme quantidade de evidncias
(experimentais, no de estudos de caso) se acumularam de que seres humanos
pensamtambmatravsdeimagens,aopontodehojetermosinclusivealgumasleis
(do tipo das que o construtivismo social no possui nenhuma) de imagtica que
conseguemprever comexatidoa diferenade tempoentre respostasqueomesmo
sujeito d a diferentes problemas visuais (Sternberg, 2008; Eysenck & Keane, 2007).
Eumesmotenhoconduzidoumapesquisaqueconstruiuumprogramaparareplicar
151
oexperimentooriginaldeShepardcomalunoscomosujeitosexperimentais,porque
elehojeumclssicodapsicologiacognitiva.
MasestenoonicoanacronismodeBloor,comoapontaSlezak(2000).Ele
ignora o fato de que a tese de aprendizagem verbal de Skinner (1975) uma tese
filosoficamente frgil e cientificamente refutada, e tenta fundamentar o strong
programme com esta. Ignora as crticas dirigidas a ela pela importante resenha de
Chomsky (1967) que nunca foi sequer respondida por Skinner, mesmo tendo se
tornado generalizadamente reconhecida como um dos maiores motivos da rpida
decadncia do movimento behaviorista e ascenso das cincias cognitivas. Se dirige
(BLOOR, 1983, p.191) s referidas teses de Chomsky como sendo simplesmente a
crtica padro ao behaviorismo, numa nota de rodap de duas linhas. Tudo isso
levaSlezakaafirmarque:

Bloors failure to indicate the magnitude and import of these


developments is comparable to defending Creationism today by
dismissingtheOriginofSpeciesasmerelyfashionableandfailingto
let ones readers know anything of modern biology founded on
Darwinstheory.(SLEZAK,2000,p.20)

ComoafirmaSlezak(2000),nodeveriaconstituirsurpresaorecrutamentoda
teoriapsicolgicabehavioristaparadefenderosociologismodoprogramaforte,uma
vez que o behaviorismo nega um papel explicativo aos estados mentais internos e
portanto est em oposio diametral ao que Bloor chama de ponto de vista
teleolgico:

152
If scientific beliefs are to be construed as the causal effects of an
external stimulus, they are precisely analogous to Skinnerian
respondents or operants and, therefore, science is the result of
conditioning. In short, the deep insight of radical social
constructivismisthatIsaacNewtonsPrincipiaistobeexplainedjust
like a rats barpressing in response to food pellets. Bloors recent
protest that his views are entirely consistent with cognitive science
cannotbetakenseriously().(SLEZAK,2000,p.21)

Slezak est certo. Na verdade, nada substancial mudou em trinta anos nas
tesesdeBarneseBloorrespeitodopapeldosujeitonaconstruodoconhecimento.
E o motivo simples, como Barnes explica em outro artigo com ttulo anedtico
sobreoproblemadosujeitonasociologia,Agencyasredheringinsocialtheory:

Agency stands for the freedom of the contingently acting subject


over and against the constraints that are thought to derive from
enduring social structures. To the extent that human beings have
agency,theymayactindependentlyofandinoppositiontostructural
constraints, and/or may (re)constitute social structures through their
freely chosen actions. To the extent that they lack agency, human
beings are conceived of as automata, following the dictates of social
structures and exercising no choice in what they do. (LOYAL &
BARNES,2001,p.507)

EnovamenteBloor:

An alternative strategy, more in keeping with the Strong Program,


would be to adopt an approach loosely derived from the empiricist
tradition. The sociologist needs to have a grasp of what the agents
under study are responding to, that is, what aspects of the world
have been disclosed to them in their experience, and what
predicament they take themselves to be in. If we can isolate the
stimulus then perhaps we can begin the task of explaining the
response. Of course, the real concern will not be with individual,
psychological responses as such, but with those responses as
mediated by a collective understanding, with its shared traditions
andconventions.(BLOOR,1999,p.90)

153
E ainda ambos, em tentativa conjunta de responder aos problemas
acumuladosemtrintaanosdestrongprogramme,aindarecorrendoaobehaviorismo:

Sociologists should be willing to acknowledge the existence and the


causal relevance of the physical environment when they study the
growth of knowledge. And having acknowledged this, they should
acknowledge also the ability of individual human beings to monitor
thephysicalenvironmentandlearnaboutit.Individualanimalslearn
directlyfromexperience.Thepsychologistsratpushestheleverand
looks to the arrival of a food pellet. (BARNES, BLOOR & HENRY,
1996,p.76)

A crena na nulidade do papel do sujeito na obteno do conhecimento


generalizada no construtivismo social, at no ontolgico, que no defende que
indivduosconstroemomundo,masqueasociedadeoconstri.Vejaoquedizsobre
issoaepistemlogafeministaLynnNelson:

In suggesting that it is communities that construct and acquire


knowledge,Idonotmean(ormerelymean)thatwhatcomestobe
recognized or certified as knowledge is the result of collaboration
between, consensus achieved by, political struggles engaged in,
negotiations undertaken among, or other activities engaged in by
individuals who,asindividuals,knowinsomelogically orempirically
prior sense. () My arguments suggest that the collaborators, the
consensus achievers, and, in more general terms, the agents who
generate knowledge are communities and subcommunities, not
individuals.(NELSON,1993,p.124)

Creio que est suficientemente fundamentada acima a principal parte do


argumentoquedemonstraumadashiptesesdefendidasnestadissertao,qualseja,
a de que o construtivismo social no construtivista, sendo uma forma de
objetivismo. Em qualquer autor autodenominado construtivista social, ns
154
encontramosamesmarespostaQ3destadissertao,sobrearelaoentresujeitoe
objeto do conhecimento. E essa relao de absoluta passividade. O sujeito no
nada mais que um histrico de reforamento, um conjunto de associaes estmulo
respostaverbais.Osujeitoconstrudopeloconhecimento,nooconstri:

Everyone has been assuming that knowledge is to be analyzed into


two ingredients: one furnished by the object, the other by the
knowing subject. Theories of knowledge are just the stories we tell
about how these two supposed ingredients are to be identified, how
they interact, and in what proportions. Some will lay great stress on
thecomplexityoftheknowingsubjectscontributions;otherswillsee
it as a passive receptacle, or like a blank sheet waiting to be written
on. Some accounts of knowledge will treat the subject as an
individual mind; others will identify it as a group or a culture.
Obviously,foracommittedsociologist,theultimateknowingsubject
willbesocialincharacter,inshort,society.(BLOOR,1999,p.83)

3.4.5.Qualomtodocientficodeinvestigaodacincia?
Enfim chegamos ao ltimo item de nossa caracterizao do construtivismo
social,eeledizrespeitoquestometodolgica.Jqueestaabordagemdasociologia
doconhecimentoseapresentacomoumprogramadepesquisaemprica,destinadoa
aplicar a cincia ao estudo da cincia e descartar o anacronismo apriorista da
epistemologia, fundamental que se defina o que esta abordagem entende por
metodologiacientficacapazdeestabelecerasrelaescausaisqueconstituem,afinal
decontas,adiretrizprogramticanmeroumdostrongprogramme.
QuandoBloorfalaemmetodologia,elenaverdadeapresentaumconjuntode
pressupostos filosficos que chama de requerimentos metodolgicos para o estudo
155
sociolgico da cincia, so os princpios j vistos da causalidade, simetria,
imparcialidade e reflexividade. Alguns destes tm remotamente o formato de
sugestesmetodolgicas,massonaverdadeumconjuntodepetiesdeprincpio.
O socilogo deve pressupor que toda crena tem uma causa e no razes, deve
estudar ambas as crenas tanto aceitas quanto rejeitadas, levantar o juzo acerca da
verdadeoufalsidadeltimadascrenas,econsiderarquetudoissotambmseaplica
asuasprpriascrenasesuaprpriadisciplina.Masnadadissodizcomoosocilogo
deve investigar seu objeto, que padres ele deve seguir na observao e tratamento
dos dados e muito menos como ele poderia testar hipteses causais (cujo
estabelecimentooprogramafortedizqueemltimaanliseoseuobjetivo).
No s Bloor que parece considerar metodologia somente como anlise de
pressupostos filosficos e diretrizes gerais de uma disciplina. Bruno Latour em
Science in action, seu livro declaradamente dedicado metodologia, resume toda
suaobraemumquadrosinticonaseodeapndices,quetemcomottuloLatours
Rules of Method. Peo ao leitor a permisso para a transcrio integral do quadro,
paraquenorestedvidadequenohouveumaseleotendenciosa.Eisoqueso
as regras do mtodo cientfico com o qual Latour espera elucidar as verdadeiras
causas do surgimento e aceitao da teoria da relatividade de Einstein ou a da
descobertadohormnioTRH:

Rule 1 We study science in action and not ready made science or


technology; to do so, we either arrive before the facts and machines
are blackboxed or we follow the controversies that reopen then.
(Introduction)
156
Rule 2 To determine the objectivity or subjectivity of a claim the
efficiency or perfection of a mechanism, we do not look for their
intrinsic qualities but at all the transformations they undergo later in
thehandsofothers.(Chapter1)
Rule 3 Since the settlement of a controversy is the cause of Natures
representation, not its consequence; we can never use this
consequence,Nature,toexplainhowandwhyacontroversyhasbeen
settled.(Chapter2)
Rule 4 Since the settlement of a controversy is the cause of Societys
stability, we cannot use Society to explain how and why a
controversy has been settled. We should consider symmetrically the
effortstoenrollhumanandnonhumanresources.(Chapter3)
Rule5Wehavetobeasundecidedasthevariousactorswefollowasto
whattechnoscienceismadeof;everytimeaninside/outsidedivideis
built, we should study the two sides simultaneously and make the
list, no matter how long and heterogeneous, of those who do work.
(Chapter4)
Rule6Confrontedwiththeaccusationofirrationality,welookneither
atwhatruleoflogichasbeenbroken,noratwhatstructureofsociety
could explain the distortion, but to the angle and direction of the
observers displacement, and to the length of the network thus being
built(Chapter5)
Rule 7 Before attributing any special quality to the mind or to the
methodofpeople,letusexaminefirstthemanywaysthroughwhich
inscriptions are gathered, combined, tied together and sent back.
Onlyifthereissomethingunexplainedoncethenetworkshavebeen
studied shall we start to speak of cognitive factors. (Chapter 6)
(LATOUR,1987,p.258)

Oleitormaisfamiliarizadocomosmtodosquantitativosdeinvestigaoque
soaessnciamesmodacinciamoderna,equetemumavaganoodosinmeros
procedimentospadro que so usados para controlar variveis, recolher dados,
eliminar interferncias e tratar estatisticamente os resultados pode no estar
entendendobemoqueestacontecendoaqui.Massimples.Asociologianuncausa
omtodoexperimental,eusamuitoraramentequalquermtododescritivotpicoda
cinciamoderna,geralmente,quandousa,executalevantamentosdedadosseguidos
de estudos estatsticos de correlao. Isto porque diante da impossibilidade de
157
conduzir experimentos sociolgicos, tudo o que resta estabelecer empiricamente
correlaes entrefatoressociolgicos (comonofamosoestudodeDurkheimsobre o
suicdio).
Mas o mtodo de levantamento de dados, at onde eu pude investigar para
estadissertao,jamaisfoiaplicadoaoestudosociolgicodoconhecimentocientfico
no mbito do construtivismo social. Ao contrrio, para estudar a aplicao dos
mtodos nomotticos da cincia moderna, a sociologia do conhecimento lana mo
de mtodos idiogrficos de dois campos nocientficos: a histria e a antropologia.
Da histria, utiliza o estudo de caso baseado em recolhimento de documentos e
testemunhos, da antropologia, utiliza o mtodo da observao participante, nos
termosdeKnorrCetina(1983),estudosetnogrficosdotrabalhocientfico.
Estaacinciaqueestudaacinciaparaostrongprogramme.Levantamentode
dados histricos e sua interpretao hermenutica, e participao em laboratrios
durante a produo real de conhecimento cientfico, levantando todo tipo de dados
supostamente sem prvia interpretao ou prconcepo, outsiders fazendo
observao participante na estranha tribo dos cientistas e testemunhando seu
comportamentobizarro.
Trinta anos de estudos de casos e observaes participantes realmente
geraram uma grandemassade dadosempricose suasinterpretaes. Algumasdas
maisclebressoosestudoshistricosdeSteveShapin(1994)sobreaFrenologia,de
ElisabethPotter(1993)sobrealeidosgasesdeBoyle,edeLatour(1988)sobreateoria
da relatividade de Einstein. Entre as mais clebres observaes participantes do
158
construtivismo social esto as de Latour & Woolgar (1986) sobre a descoberta do
TRHedeAndyPickering(1984)sobrequarks.
Alguns dos resultados cientficos destes estudos. Elisabeth Potter (1993)
concluiu atravs de seu estudo histrico da lei dos gases de Boyle que o
conhecimentodequeogstempesofoideterminadoporconsideraesdegneroe
classe social. Robert Boyle era um puritano, e portanto contra a liberao das
mulheres de seu papel domstico convencional, e sua conscincia de classe era
sustentada pelo mecanicismo. Portanto partiu para derrotar a posio holista e
organicistadeHermes,ParacelsuseCampanella,poisestaeraadvogadapelaplebee
predominantemente por mulheres. Potter conclui que o trabalho de Boyle teve
implicaesdiretasparaasmulheresdaqueleperodohistrico.Foimaisumcasode
chauvinismodacinciapatriarcalistaocidental.
JSteveShapin(1994)demonstrouqueadisputasobreafrenologianaEsccia
do sculo XIX foi uma questo de disputa de classe. Os defensores da frenologia
vinham da classe mdia, portanto interessados em encontrar conhecimento prtico
capazdeorientarelegitimarospropsitosdereformassociaisigualitrias,enquanto
seus oponentes vinham de crculos acadmicos da elite escocesa. A estrutura da
explicaodeShapinapresentadaassimporNiiniluoto(1999):

ThemembersofthecommunityCbelongtosocialclassS.
ThemembersofShavethesocialinterestI.
ThemembersofCbelievedthattheoryTwouldpromoteinterestI.
Therefore, the members of C believed in theory T. (NIINILUOTO,
1999,p.255)

159
Eclaro,temosacelebreexplicaodeLatoursobreoquerealmenteestpor
trsdeteoriadarelatividade,avaliadapelosfsicosAlanSokaleJeanBricmont(2001)
nojclssicoFashionableNonsense:abuscaobsessivadepoderecontroleporparte
de Einstein. Mas como estamos falando de Latour, o mais apropriado sempre a
transcrioliteral:

However, it is only when the enunciators gain is taken into account


thatthedifferencebetweenrelativismandrelativityrevealsitsdeeper
meaning. () It is the enunciator that has the privilege of
accumulating all the descriptions of all the scenes he has delegated
observers to. The above dilemma boils down to a struggle for the
controlofprivileges,forthediscipliningofdocilebodies,asFoucault
wouldhavesaid.(LATOUR,1988,p.15)

Whoisgoingtobenefitfromsendingallthesedelegatedobserversto
the embankment, trains, rays of light, sun, nearby stars, accelerated
lifts, the confines of cosmos? If relativity is right, only one of them
(thatis,theenunciator,Einsteinorsomeotherphysicist)willbeable
toaccumulateinoneplace(hislaboratory,hisoffice)thedocuments,
reports and measurements sent back by all his delegates. (LATOUR,
1988,p.23)

Estessoalgunsdemuitosresultadosdosestudossociolgicossobreacincia.
Talvez,diantedealgunsdestes,algunspesquisadoresdostrongprogrammedevessem
cogitar que h algo errado com a metodologia que produz semelhantes concluses.
Veremos isso no prximo captulo. Mas claro que entre os reticentes no poderia
estar Bruno Latour. De fato, ele est muito convencido do valor das suas, como
podemosinferirdestaafirmao:

Did we teach Einstein anything? No matter how presumptuous the


question seems to be, it is the necessary counterpart of this more
equal status the method requests. My claim would be that, without
the enunciators position (hidden inEinsteinsaccount), andwithout
160
the notion of centers of calculation, Einsteins own technical
argumentisununderstandable.(LATOUR,1988,p.35)

porestasemuitasoutrasqueafirmaSlezak(2000):

Based on their own experience, it is not difficult to see why Latour


andWoolgarmightarriveattheconclusionthatscienceisamoreor
less arbitrary construction and negotiation with fictions and that
nothing of any cognitive quality was occurring in scientific
laboratories.(SLEZAK,2000,p.26)

Conclumos portanto este captulo atribuindo ao construtivismo social a


defesa de teses realistas e idealistas em ontologia, e cticas e objetivistas em
epistemologia. Em vista das vrias teses apresentadas neste captulo, vamos
finalmenteapresentardetalhadamenteascrticasaestaabordagemindicadasdesdea
introduodestadissertao.
161

Captulo4
AvaliaocrticadoConstrutivismoSocial

Neste captulo apresentarei cinco crticas gerais ao construtivismo social, das


quais duas pretendem ter o carter de crticas originais. A primeira diz respeito ao
fato de que, apesar de se apresentar como cincia da cincia e crtico da filosofia, o
construtivismosocialnadamaisqueoutrafilosofiadacincia;squeinconsistente
epraticadasemrigor.Asegundadizrespeitoaofatodequeosmtodosusadospelo
construtivismosocialparainvestigarcientificamenteacincianosocientficos,so
incapazes de testar alegaes acerca de relaes de causa e efeito, fato este que
aparentementenuncafoiabordadonaliteraturasobreostrongprogramme.Aterceira,
alegada aqui desde o incio da dissertao, a de que o construtivismo social no
estrito senso uma variante de construtivismo, no faz parte dessa tradio do
pensamento ocidental, pois no existe, para esta abordagem, um sujeito ativo. A
quarta, que ela defende uma das teses mais descabidas da histria da filosofia da
cincia,adequeomundonofazdiferenanaobtenodeconhecimentocientfico.
162
Por fim, abordarei novamente o problema do relativismo e da definio de
conhecimentoadotadaporessavertente,criticandoasconsequnciasdeserejeitara
verdadecomoidealnormativo.

4.1.Umafilosofiadacinciasemfilosofia
Apesar de se apresentar como uma disciplina cientfica, o programa forte da
sociologiadacinciafundamentalmenteummanifestometacientfico.Aorejeitara
filosofia como campo legtimo de inqurito sobre a natureza da cincia, acaba
apresentando suas alegaes de maneira inconsistente, alegando serem fruto de
investigaoemprica.Estacaractersticafazdoconjuntodeidiasqueprofessauma
filosofiadacinciapraticadasemorigordafilosofia.

4.1.1.Acircularidadedapretensocientificista
O strong programme s um caso particular de uma patologia que acomete a
filosofiadesdeaascensoculturalirresistveldacinciamoderna:ocientificismo.De
tempos em tempos a cultura antifilosfica se manifesta proclamando a caducidade
da filosofia e a necessidade de eliminla em prol de uma vigncia universal do
modelo cientfico de investigao. comum se propor sua substituio por alguma
disciplina especfica como mostram os casos do psicologismo e fisicalismo. Os
163
reducionismos capitaneados por um ismo so uma das marcas da tradio
genericamenterotulvelde(neo)positivista.
Onovoaquiqueumacorrentequesedeclaraantipositivistatenhaincorrido
no mesmo tipo de ingenuidade filosfica que j malogrou tantas vezes. A
ingenuidade no perceber que qualquer discurso que visa a obter conhecimento
sobre uma forma de obter conhecimento um discurso de segunda ordem, e como
tal, dependente de pressupostos filosficos acerca de conceitos como verdade,
conhecimento, realidade, justificao. Alguma coisa deve estar errada em uma
disciplinaaltamentequestionadaemsuacientificidade,quenoapresentouathoje
uma nica lei geral aplicvel a processos sociolgicos, declarar a prioridade
epistemolgica da cincia, principalmente quando a cincia em questo a
sociologia.Eh.Comoveremosnoprximoitem,aquiloqueeleschamamdecincia
(1) que investiga a cincia (2) na verdade um conjunto de mtodos histricos e
antropolgicos (1) estudando experimentos (2). Mas, a histria cincia moderna?
Comono,notemoscinciaestudandoacincia.Pelomenos,notemosacincia
moderna, que o suposto objeto de interesse do construtivismo social, estudando a
cinciamoderna.
banal que em qualquer investigao cientfica tenhamos de partir, no
mnimo de forma implcita e irrefletida, de alguma concepo de cincia, e que esta
ltima no tenha sido estabelecida cientificamente. O prprio Bloor parece ter
perfeita conscincia disso quando afirma: Of one thing we can be sure: nobody can
develop any position in a wholly presuppositionless way (BLOOR, 1999, p.91).
164
Oconstrutivismosocial,aonegarfilosofiadacinciaopapeldereconstruira
atividade cientfica, assume de forma tcita uma teoria geral da cientificidade. Na
verdade, como toda forma de cientificismo, o que temos aqui a desconfiana ou
mesmo dio em relao razo e racionalidade transferida filosofia, atravs do
discurso filosfico de descrena na capacidade da filosofia de produzir
conhecimento. A partir da, se prope que estudos sobre a cincia sejam conduzidos
de forma cientfica, pressupondose filosoficamente que s a cincia produz
conhecimento:

Tothinkaboutthenatureofknowledgeisatoncetoimmerseoneself
in an abstract and obscure enterprise. To ask questions of the sort
which philosophers address to themselves is usually to paralyze the
mind(BLOOR,1991,p.52)

Talvez Bloor no tenha suportado o peso de se fazer perguntas sobre a


naturezadoconhecimento,poistudooqueeleapresentaumafilosofiadescuidada,
umavezquenoconduzestudosdecampo.Noparamenos.Tudooquedemais
importantesetemditosobreacincia,otemditoafilosofia.Invariavelmente,eisso
j inclui o programa forte da sociologia da cincia, as diferentes verses de
cientificismoserevelaramcomotemposuperficiaisealienadasdacinciareal,como
foi o caso do psicologismo do fim do sculo XIX e do fisicalismo do positivismo
lgico. Em todas elas, se provaram facilmente a presena implcita de uma filosofia
da cincia rstica (como mostraremos aqui) e ingnua, geralmente similar a um
empirismosimplistacomooprofessadoporNewton,querepetiaquenoelaborava
165
hipteses. por isso que Niiniluoto (1991) acredita que devamos tratar os
construtivistassociaiscomocolegasfilsofos.
Qualquerteoriaquesevolteaoobjetodaprpriacinciaouconhecimentofaz
um discurso de segunda ordem, que no pode extrair sua fundamentao de lugar
nenhum que no a filosofia. claro que a este discurso de segunda ordem, que
defineoquecincia,nopodeseatribuiroestatutodecincia.ComoafirmaOliva:

Estudaracinciademandaousodeconceitosecategoriasquenose
localizam no mesmo plano do discurso de primeira ordem da
pesquisa cientfica. Tarefas como a de definir a cientificidade,
identificar as formas de interao entre fatos e teoria e buscar
fundamentao para os modelos explicativos no tm como ser
realizadasdemodocientfico.(OLIVA,2005,p.45)

Bloorreclamadestetipodecrtica.Afirmaqueifsociologycouldnotbeapplied
in a thoroughgoing way to scientific knowledge it would mean that science could not
scientifically know itself (BLOOR, 1991, p.46). Mas bvio que no pode. E se
pudesse,asociologianoseriaadisciplinacientficamaisadequadaparaisso.
Esta disputa entre sociologia e filosofia no nada mais que o reflexo
sociolgicodepolmicasinternasdafilosofiadacincia.Oliva(2005)argumentaque
este confronto no se d, como nos tentam fazer crer os socilogos, entre o
apriorismo e a cincia emprica. , na verdade uma luta entre epistemologias
internalistas e externalistas. Epistemologia internalista aquela que acredita que a
deciso entre teorias cientficas totalmente interna lgica de investigao
cientfica, se concentrando na identificao dos atributos lgicos e empricos das
166
teorias.Epistemologiaexternalistaaquelaqueatribuiaescolhadeteoriascientficas
a causas externas lgica e s evidncias empricas, como interesses de grupos ou
classesemecanismossociaisgerais

4.1.2.Noexistedescritivismopuro
Isto nos leva problemtica da contraposio entre descritivismo e
prescritivismo. Na verdade, toda a argumentao do strong programme parte da
admisso implcita da tese de que a pergunta que deve ser feita sobre a cincia
sobre o que , de fato, a cincia. Esta no , no entanto, a questo da filosofia. A
filosofianosedirigeaquestesdefato,contingentes,estassorealmentetarefasda
cincia.Afilosofiasedirigeaquestes derazo.Atarefadafilosofia apresentaro
que deveria ser a investigao cientfica para se conseguir teorias com a melhor
qualidadepossvelsobreomundo,noinvestigaroqueandasendofeitodefatonos
laboratrios.
Noquequestesdefatonointeressemaofilsofo,queelasnosooque
distingue seu objeto de investigao. Ele pode prescindir de questes de fato. O
mesmo no acontece com uma abordagem descritiva da cincia. Ela se dedica a
descrever questes de fato sobre a cincia, mas no pode, como acreditam alguns
ingnuos descritivistas, prescindir de questes de razo e pressupostos apriorsticos
acercadacincia.Afinaldecontas,dequeformaa)abordariamadequadamenteseu
objeto e b) saberiam o que procuram? O descritivismo que ingenuamente acredita
no partir de posies aprioristas, fica na verdade escravo da racionalidade ou da
167
prtica em uso, do que nomeado cientfico por determinada sociedade, que pode
serdesdeinvestigaesemaceleradoresdepartculasatrituaisvodoos.
Oconstrutivismosocialnonadaalmdeumaabordagemdacinciaquese
assume como descritivista, mas que sequer logra mostrar como a cincia de fato ,
como realmente praticada. Tacitamente estipula o que a cincia para justificar
suas prprias teses com fatos escolhidos de acordo com suas prprias necessidades
metacientficas. O construtivismo social acusa indevidamente a filosofia da cincia
de,aorecorreraumalgicadacincia,desconsideraracinciareal.Masnosepode
acusarumadisciplinadenoabordaralgoparaoqualnofeita,eparaoqualno
tem competncia metodolgica. Filosofia da cincia no histria da cincia, no
psicologiadacinciaetambmno,no podeser,enotemcomosersubstituda
porumasociologiadacincia.Proporqueahistriadacinciasubstituaafilosofiada
cinciaproporquecinciaaquiloquefoichamadodecinciaaolongodahistria.
Proporqueasociologiadacinciasubstituaafilosofiadacinciaproporquecincia
aquilo que se assume como cincia hoje. Nenhuma das duas abordagens pode
substituiropapeldafilosofiadeapontarcomoacinciapodesermelhorpraticada.
MascomoapontaStove(2001,p.22),oqueoriginaoirracionalismoepistmico
caracterstico do construtivismo social a recusa em distinguir o descritivo do
prescritivo,quetemsuaorigemnarecusadadistinoentrecontextodedescobertae
dejustificao.Comonohcritriosdejustificaoaprescrever,osquesousados
tmdeserdescritoscomoqualqueroutrofatordetipocontingente.Estaabordagem
herda e usa, neste ponto, todas as teses da Nova Filosofia da Cincia como se
168
tivessemsidoprovadas,masnoreconhecequeparte,comoumaespciedeapriori,
destabaseepistemolgica.

4.1.3.Maisdomesmo:construtivismosocialaNovaFilosofiadaCincia
Este argumento o centro da obra de Oliva (2005), que defende que a nova
sociologiadacinciassetornoupossvelpeladisseminaonascinciassociaisdas
tesesdaNovaFilosofiadaCinciaqueexpusemosnestadissertao,notadamenteas
de KuhneFeyerabend.Para ele, todaargumentaodoProgramaFortenadamais
faz que traduzir para a linguagem sociolgica as concluses a que chegaram as
filosofiasdacinciaautoproclamadaspspositivistas.(OLIVA,2005,p.251):

...as profundas diferenas subsistentes entre os Programas Fraco e


Forteemsociologiadacincianodevemsercreditadasamudanas
de enfoque causadas por transformaes na dinmica interna
inovaes tericas ou introduo de novas tcnicas de pesquisa de
produo do conhecimento sociolgico. Mesmo porque despontam
como totalmente dependentes da adoo de divergentes modelos
epistemolgicos. A sociologia s deixa de adstringir seus estudos
gnese dos produtos cientficos quando passa a ser municiada por
argumentos epistemolgicos heterodoxos que desqualificam
distines entre, por exemplo, contexto da descoberta e contexto da
justificao,observaoeteoria.(OLIVA,2005,p.225)

arepetiodeummovimentoantigoeconhecido,cticosgeralmentenegam
que exista epistemologia ou que ela diga algo relevante, e recorrem a ela em seus
debates o tempo todo para defender suas teses, como observaram Nola & Sankey
(2000). O truque do construtivismo social negligenciar questes relativas
metodologia e sua fundamentao acusandoas de falsas questes, com base na
169
suposio de que todo e qualquer pensamento socialmente determinado. Ao
mesmo tempo, usa mtodos primitivos e ingnuos como se fossem procedimentos
naturais da racionalidade que julga nonatural. Mas se procedimentos
metodolgicos no so mais que convenes de determinado grupo social, no h
razo para outros grupos sociais que no possuem as mesmas convenes levarem
emconsideraoseusresultados.
Se,comoqueroneowittgensteinismopresentenoconstrutivismosocial,toda
e qualquer regra cientfica expresso de uma forma de vida, o que cabe fazer
procurar identificar as causas que levam os cientistas a escolher uma teoria em
detrimentodeoutra.Masissoseaplicatambm,atpeloprincpiodareflexividade,
ao prprio construtivismo social: quais so os interesses que determinam a escolha
de suas teorias? Eles parecem bvios, mas abordaremos isto no ltimo item do
captulo.
O projeto de estabelecer cientificamente os eventuais determinantes sociais
das crenas cientficas se revela extremamente frgil to logo percebamos que as
supostas teorias sociolgicas causais do conhecimento no tm nem a mais remota
semelhananaaparnciaedesempenhocomaspoderosasteoriasfsicas,qumicase
biolgicasqueesteprojetotentasociologizar:

Comopodeasociologiacomsuacientificidadequestionadaaponto
dePoincar(1912,p.123)afirmarquecadatesesociolgicaprope
um mtodo novo (...) o que faz com que a sociologia seja a cincia
comomaiornmerodemtodoseomenornmeroderesultados
ambicionarexplicarasoutrascincias?(OLIVA,2005,p.17)

170
Para contornar este fato duro, o construtivismo social como sempre apela
retrica proclamando a tese feyerabendiana de que todas as formas de teorizao e
metodologiasseequivalem;dessemodo,seeximedasnecessriasdemonstraesde
adequaoaosfatosquetantocobradafilosofia.Oproblemaqueacinciavivedo
negciodaexplicaoeprevisoacuradadosfatos,equeaevidnciahistricaaqual
asociologiadoconhecimentoalegarecorrerdemonstrareiteradamentequeomtodo
experimental o melhor para se alcanar esse fim. Se o projeto da sociologia da
cincia o de ser a cincia da cincia, precisa testar empiricamente suas hipteses
causais, e no interpretar retroativamente dados histricos selecionados ad hoc nem
proclamar, aberta ou tacitamente, princpios epistemolgicos professados por
Wittgenstein,KuhneFeyerabendcomosefossemresultadosempricos.
MascomomostraLarryLaudan(1981)oprogramafortefoimalsucedidoe
continuaassimathojenadeterminaodequalquermecanismocausalouleipara
sustentaraspretensescientficasdesuasteses.Nofundooprogramaforte:

is not a sociological theory, in any costumary sense of that term. It


specifiesnodetailedcausalorfunctionalmechanismsandnolaws.It
is, rather, a metasociological manifesto. It lays down certain very
general characteristics which any adequate sociology of knowledge
shouldpossess.(LAUDAN,1981,p.174)

Enfim, o programa forte nada mais que uma filosofia praticada em verso
sociolgica de maneira descuidada, cheia de teses controversas que tentam passar
porcientficas,isto,portadorasdacondiodecinciadacincia.,paratomarmos
171
aexpressodeLaudan(1981),apseudocinciadacincia.Umafilosofiadacincia,
afinaldecontas,massemorigoranalticoelingusticoqueaboafilosofiaexige.

4.2.Umainvestigaosemmtodo

Apretensodeserumacinciaqueexplicaoqueessencialmenteacincia,
portanto, inconsistente, num nvel muito primrio. Mas h outra questo que ainda
nofoilevantadaquantoaestapretenso,equemereceserapresentadaaqui.Como
apontouLaudan(1981),Bloor(eissoseestendeatodoconstrutivismosocial)nonos
fornece umadefinio doquedistinguiria ainvestigao cientficadanocientfica,
mesmo porque isso explicitaria uma de suas incoerncias (a de querer estabelecer
cientificamentequeacincianotemvalorepistmicosuperior).
ParaLaudan(1981),istonostirariaacondiodeavaliaraalegaodequeo
programa forte cientfico. Creio, no entanto, que Laudan se equivoca neste ponto.
Na falta de uma definio explcita, restanos uma forma objetiva de avaliar esta
alegao. Se Bloor, como vimos, reiteradamente afirma que o mtodo da sociologia
da cincia o mesmo que o das cincias naturais, e que sua inovao aplicar a
cincia ao estudo de si mesma, temos que avaliar esta alegao luz dos padres
metodolgicosdasdisciplinasqueostrongprogrammeinvestiga.
172
O construtivismo social afirma que se deve produzir um conhecimento
cientfico sobre a cincia. Mas o que esta abordagem da sociologia faz aplicar
mtodos idiogrficos, estranhos cincia moderna, ao estudo de procedimentos
conduzidos por mtodos nomotticos, tipicamente empregados pela cincia
moderna. Utiliza mtodos qualitativos para estudar mtodos quantitativos. Estuda
casos nicos para extrair concluses universais. Ou seja, no aplica mtodos
cientficoscincia,ouditomaisespecificamente,noaplicaacinciamoderna,que
a fonte da reputao do termo cincia, ao estudo da cincia moderna, que o
objetodeseuinteresse.
O programa forte quer estabelecer, atravs de investigao cientfica, as leis
causaisqueregemaconstruosocialdoconhecimentocientfico.Masaquelacincia
queeleafirmaestudar,comoafsicadosestudosdeLatour(1988)ePickering(1984)
ouabioqumicadoestudodeLatour&Woolgar(1986),saceitacomomtodocapaz
de estabelecer uma relao causal o experimento, por causa da rigorosa estrutura
dedutiva de seu inqurito. Evidentemente, o strong programme nunca produziu um
experimento sociolgico. Como ento pretendem estabelecer cientificamente uma
relaodecausaeefeito?
A sociologia da cincia, que alega descrever a cincia real, deve saber que o
processo geral de investigao cientfica tradicional praticado na fsica, qumica,
biologiaepsicologiatemquatroetapas.Aprimeiraadoproblema,cujoobjetivoa
descriodofenmenoinvestigadodamelhoremaisprecisamaneirapossvel.Nesta
etapaentramemcenaosmtodosdescritivos,comoosestudosdecasos(noplural),as
173
observaes naturalistas e os levantamentos de dados. A segunda ordem a da
hiptese;aquioobjetivoaconstruodeummodeloouelaboraodeumahiptese
causal. Tradicionalmente, nesta etapa da investigao cientfica, principalmente nas
cincias sociais, os procedimentos adotados so de natureza lgicomatemtica, e
tomamaformadeestudosdecorrelao.Estesspodemseraplicadosaumamassade
dados quantitativos padronizados recolhidos por levantamentos de dados ou
estudos ex post facto. Na etapa da investigao cientfica em que o objetivo da
pesquisa o teste de uma hiptese ou modelo, a cincia moderna conta com dois
mtodosdevalidadediferenciada:oprovisrioestudoquaseexperimentaleomtodo
experimental, supremo tribunal da investigao cientfica. Neste, uma previso
sobre o comportamento de um fenmeno feita e o mesmo provocado de forma
controladadeformaatestarapreviso.Altimaordemdeobjetivosdosmtodosde
pesquisa a crtica; nesta etapa final da investigao, buscase a anlise do alcance,
validade e significncia dos resultados obtidos no teste. Os procedimentos aqui
podem ser de dois tipos. Um concerne aos instrumentos de anlise estatstica,
notadamenteotestedehiptese,quepossibilitamoestabelecimentodasignificncia
estatsticadosresultadosdoexperimento.Ooutrotipoaanlisedometodologista
quantoadequaododesenho,execuodoexperimentoealcancedaconcluso.
O Estudo de casos geralmente confundido com o estudo de caso nico e s
vezes tomado mesmo por seu sinnimo. No entanto, duas caractersticas marcantes
podem distinguir estes dois procedimentos de pesquisa. O primeiro o objetivo de
cadaum.Osegundoaquantidadedetcnicaseprocedimentosquecadamtodoest
174
autorizado a lanar mo. O estudo de caso nico um estudo idiogrfico e
qualitativo. Seuobjetivoadescriominuciosaecompleta deumfenmenonico
qualquer,geralmenteumfenmenosocialouquadropsicopatolgico.Estefenmeno
geralmente de especial relevncia, como uma patologia desconhecida ou evento
histricodegrandesimplicaes.Joestudodecasos,quegeralmentebaseadoem
vrios estudos de caso nico diferentes (mas no necessariamente), tem como
objetivo a identificao de padres presentes em vrios casos particulares de um
determinado fenmeno. Ele se insere, portanto, em um processo mais amplo de
investigao que tem como objetivo final o estabelecimento da frequncia e
quantidade da presena de determinadas variveis associadas ao fenmeno
investigado.Em ltima anlise, seuobjetivono o registrode um casonico,mas
ser uma etapa da busca de leis cientficas que sejam vlidas universalmente; um
processonomotticodeinvestigao.
O estudo de casos podelanar modeumasriede procedimentosdecoleta
de dados, como documentao, pesquisa histrica, observao naturalista,
entrevistas e assim por diante, mas seja como for a coleta, ela precisa ser
padronizada. Portanto, podemos perceber que estudos de casos so sempre feitos
com objetivos gerais. Apesar da evidente fragilidade das concluses que podemos
alcanar com tais pesquisas, no podemos esquecer que estas possuem elevada
validade ecolgica (relativa ao contexto real onde de fato se do os fenmenos
investigados) e so fonte riqussima de informaes para elaborarmos hipteses de
pesquisa. Mas elas no tm uma estrutura que permita sequer estabelecer
175
matematicamenteaprobabilidadedaexistnciadeumarelaoqualquerentreduas
variveis.Quedirumarelaocausal.
So os estudos de correlao que permitem estabelecer, ao menos, a
probabilidade da existncia de uma relao real entre duas variveis. A anlise
correlacional no tem como objetivo a descrio pura e simples do problema (como
nos mtodos descritivos) nem o teste de uma hiptese (como no caso do mtodo
experimental).Seuobjetivofinalnooestabelecimentodeumarelaocausal,mas
a construo de um modelo ou hiptese causal. So mais bem compreendidos como
fazendo parte do esforo de criao de hipteses que ocorre na segunda etapa do
processogeraldeinvestigaocientfica,atravsdaaplicaodeanlisesestatsticas
aumamassadedadosrecolhidademaneiraquantitativaepadronizada.
Estabelecer estatisticamente a correlao entre duas variveis (como interesse
econmicodefinidooperacionalmenteecrenacientficadefinidaoperacionalmente)
significasomenteprovarque,seosdadospadronizadosrecolhidossoreais,entoa
varivel 1 (interesse econmico x) est corelacionada com a varivel 2 (crena
cientfica y), num determinado nvel de significncia (tem w de probabilidade de a
coincidncia das alteraes nos valores das variveis ter ocorrido ao acaso): elas
variam conjuntamente. No podemos no entanto, com base nestes dados, apontar
qualadireodestarelao:sexcausay,seycausaxouseumterceirofatorzcausa
ambos x e y. Ainda temos uma quarta possibilidade de relao, que a
retroalimentativa, onde x varia y e a variao de y provoca mais variao de x.
Podemos chamar metaforicamente esta caracterstica do estudo de correlao de
176
efeito Tostines. Ser mais fresquinho pode causar vender mais, vender mais pode
causarsermaisfresquinho,sermaisbaratopodecausarsermaisfresquinhoevender
maisou, ainda,pode haverumarelaoretroalimentativaondesermais fresquinho
causavendermaisquecausasermaisfresquinhoquecausavendermaisadinfinitum.
Assim, ao determinar a relao entre um interesse x e uma crena y (como
construtivistas sociais presumem que exista), poderiam ser formuladas quatro
hipteses de relao causal (por exemplo, perfeitamente concebvel, digase de
passagemmaisverossmil, queumacrenaycauseo interessex doqueo contrrio,
alegado pelo construtivismo social). Estas hipteses, no entanto, precisam ser
testadas por um delineamento de pesquisa experimental, o que, caso no seja
possvel por limitaes ticas ou metodolgicas, deixa ao menos as hipteses
surgidasdestamaneiraemmelhorescondiesqueassurgidasdapuraespeculao
sobre resultados de estudos de caso nico meramente descritivos. Mas em hiptese
nenhuma um cientista estaria autorizado metodologicamente a afirmar que
estabeleceuaprobabilidadedeumadestasrelaesserverdadeira.
A cincia que o strong programme alega fazer e que de fato o seu objeto de
estudo,sreconhececomotestedeumahiptesecausale,portantomotivosuficiente
para afirmao de que a crena em sua existncia uma crena cientfica, o mtodo
experimental. Este dependente de trs fatores fundamentais: o controle das
variveis relevantes para o problema investigado, a livre manipulao da varivel
independente(aquesesupeseracausadoefeitoinvestigado)eousodeamostras
representativas e aleatoriamente distribudas. Ou seja, um experimento controla as
177
variveisquenoestoenvolvidasnarelao,manipulaofatorquesupeseracausa
deumefeitoprovocandoseusurgimentoouvariaodeintensidade,emedeoefeito
dessamanipulaonavarivelquechamamosdedependente.Controlar,provocare
medir a consequncia. isso o que faz a cincia moderna, aquela que Woolgar e
Latour (1986) viram em ao na bioqumica e que Pickering (1984) viu em ao na
fsica. Logo, no temos esta cincia que est sendo estudada pelo construtivismo
socialinvestigandoelaprpria.
Se o construtivismo social ainda se valesse de estudos de correlao,
poderamos dizer que ele poderia vir a estabelecer a probabilidade de uma
determinada crena y estar relacionada a determinado interesse x. Isso, no entanto,
nooautorizariaaconcluirqueointeressexcausaacrenay,poispossuircrenasy
poderiamcausarointeressex.Massabemosquenemissofazasociologiadacincia.
Naverdade,elanopromovenemestudosdecasos,somenteestudosdecasonico,
que,estritosenso,ummtodoqualitativoidiogrficoquequandovemosassociado
cincia moderna tem um carter puramente exploratrio, do comeo da primeira
fasegeralquetemoobjetivodedescreverofenmeno.
Mesmocomoestudoidiogrfico,asociologiadacinciaofereceinterpretaes
retroativas de esparsos estudos histricos, digase de passagem, interpretaes
muitas vezes bizarras. Para cada uma destas interpretaes retroativas, podemos
apresentar inumerveis interpretaes diferentes, e com certeza, algumas bem mais
convincentes. Na nsia de relativizar os resultados da cincia moderna, Barnes &
Edgeafirmam:
178

It had long been recognized that theories constituted an important


partofverbalcultureofscience.Buttheoriesarehumaninventionsor
constructs which go beyond the facts, and any specific body of
accepted facts is formally compatible with any number of theories.
(BARNES&EDGE,1982,p.66)

A diferena que na cincia moderna, uma teoria tem que prever os fatos
antes de seu acontecimento. No construtivismo social ela retroativa. Mas se
podemos criar em tese (o que rarssimo na histria da cincia) duas teorias que
aparentemente prevem a mesma quantidade de fatos, podemos criar de fato
infinitasteoriasqueexpliquemfatosquejaconteceram.Porqueentoteramosque
aceitarasquesoproduzidaspelostrongprogramme?oqueafirmaNelson:

The RCA [Rationalist Counterfactual Argument] is similarly capable


of supporting rationalist accounts; in fact, it is virtually impossible
that there not be a retrospective account that renders scientific
decisions uniquely rational. The failure of constructivism to
overcome rationalism on its own terms is a result of its inability to
elicit uncontroversial empirical, inductive arguments from case
studies.(NELSON,1994,p.546).

Mas no s. Uma vez que a metodologia do strong programme tem a


maioriadasvezescomoresultadoconclusespolmicaseinverossmeiscomoasque
vimosemLatour(1988),Potter(1993)eShapin(1994),noseriaocasodequestionar
avalidadedametodologiaempregada?

And if this result were correct e.g. there are only sociological
differences between modern medical laboratories, Zande magic and
Renaissance astrology would not that undermine the credibility of
theempiricalstudiesofscienceaswell?(NIINILUOTO,1999,p.270)

179
O que quer que seja o construtivismo social, no se justifica encarlo como
resultado da investigao cientfica, em nenhum de seus aspectos e teses. Na
verdade, ele completamente estranho ao esprito de controle, manipulao e
medio da cincia moderna. Tampouco oferece a seus praticantes qualquer tipo de
orientao especificamente metodolgica de pesquisa para proporcionar a
padronizaoeanliseestatsticadosdadosprpriadacinciamoderna.
Poderia se objetar argumentao acima com a alegao de que a cincia
moderna uma realizao social e histrica e como tal seus princpios so
construdos socialmente, enquanto a sociologia da cincia parte de outro modelo de
cincia. Mas esta objeo tem dois problemas. Primeiro, no isso que afirma Bloor
(1991),nemqueambicionaostrongprogramme.Paraele,asociologiadacinciaum
empreendimentocientficodomesmotipoqueafsica:Thesearchforlawsandtheories
in the sociology of science is absolutely identical in its procedure with that of any other
science (BLOOR, 1991, p.21). Segundo, se no se trata da mesma concepo de
cincia, no se pode afirmar como o faz o construtivismo social que nele temos a
cinciainvestigandoacincia.Oquetemosaconcepodecinciaxinvestigandoa
concepodecinciay.
Assim,arelaodecausaeefeitoentrefatoressociaisecrenascientficas,ou
crenas de qualquer espcie, nunca poderia ter sido respaldada cientificamente com
otipodepesquisaquefazasociologiadacincia,ouseja,oestudodecasohistrico
ou com observao participante. claro que, desta forma, nunca foi e nunca ser
estabelecidaqualquerleicomcapacidadepreditiva(oquedistingueleiscientficasde
180
formulaes meramente especulativas) sobre o surgimento ou desaparecimento de
crenas cientficas como resultado de tal ou qualfator social. Nem sequer poderiam
ter estabelecido quaisquer leis que prevejam uma correlao entre determinados
fatoressociaiseocontedodasexplicaescientficas.
Assim sendo o projeto cientfico do programa forte, podemos dizer trinta e
cinco anos depoisde suaformulao, eramuitofraco,eredundou emumcompleto
fracasso cientfico, apesar de seu sucesso social disciplinar. Mas talvez para seus
defensoresepraticantes,estaltimarealizaosejatudooqueconta.

4.3.Umconstrutivismosemsujeito

sempre importante lembrar que o sujeito ao qual estamos nos referindo


aqui o sujeito do conhecimento. Quando o construtivismo afirma que a cincia
uma construo, necessrio determinar quem o sujeito da construo. Quem
constri. Pois se algo simplesmente formado, sem um agente que organiza e
estrutura os elementos que esto se combinando, temos que chamar tal coisa de
formao e no de construo. por isso que nos referimos a uma formao
geolgica e a uma construo egpcia. A primeira, se formou. A segunda, foi
construda por sujeitos ativos orientados a metas. No falamos da construo do
Po de Aucar (a no ser que seja sobre um supermercado da rede) nem da
181
formao da Torre Eifel. Como afirma Boghossian (2006), dizer que algo foi
construidodizersimplesmentequeistonoestavaaliparaserdescoberto,masantes
que precisou ser feito, trazido existncia pela atividade intencional de algum em
dadopontonotempo.
No importa determinar se a construo uma atividade individual ou um
empreendimento coletivo. Afirmar que a Torre Eifel uma construo social no
nada mais que afirmar que ela foi construda por um conjunto determinado de
sujeitos individuais. Cada parafuso daquela torre foi colocado ali por um operrio,
que organizou ou montou as partes daquela construo segundo um plano e uma
meta. Quanto ao conhecimento cientfico, o mesmo se aplica. Afirmar que o
conhecimentocientficoumaconstruosocialnodeveriasignificarnadamaisdo
que dizer que ele o conjunto de dados recolhidos por muitos, e idias criadas em
mentesindividuaisouarticuladasemmentesindividuais.Essemauusodametfora
da construo, aplicada a alegaes de formaes sem sujeito, que leva Hacking a
afirmar(1999,p.4950)queametforadaconstruoumametforamorta.
No h uma entidade mstica chamada sociedade, para alm do conjunto de
sujeitos individuais e suas crenas que a construram e a mantm. Parafraseando o
psiclogo Floyd Allport, podemos dizer que ocioso falar em crenas sociais, pois
sociedadesnopossuemsistemanervosocentral. Bloor(1991,p.168)reconheceisso
(como vimos no item 3.4.4 desta dissertao), ao afirmar que no pode haver
estruturassociaissemestruturasneurais.
182
Mas assim sendo, seria a psicologia, e no a sociologia, a disciplina mais
adequadapara o entendimento doprocessodeaquisio decrenascientficas.Mas
issoacinciacognitivajsabeefazhmaisdecinqentaanos.Adiferenaquefaz
sem as ingnuas pretenses cientificistas do construtivismo social. O que difcil
aqui entender exatamente qual poderia ser o objeto de investigao da sociologia
doconhecimento,umavezqueconhecimentocientficonadamaisqueumconjunto
decrenaspossudasporvriasmentesindividuais.
A crena de que a sociedade constri o conhecimento, adotada pelo
construtivismosocial,baseadanatesedequealinguagemumprodutosocial.Se
elaumprodutosocial,passaaserresponsvelporelamesmaeportudooquenela
seconstri:sociologismo.Todosospadresdeexistnciaeconhecimentososociais.
S a sociedade existe em si, a nova causa sem causa, o novo Deus desse bizarro
tipo de idealismo marxista, desse crculo vicioso de uma matrix sem
programador,dessacasadeespelhossemningumparaolharparaeles.
Comooconhecimentoexpressoatravsdalinguagemetransmitidoatravs
dela, se conclui que ele se reduz a linguagem. Mas estas consequncias s seriam
necessrias se o pensamento humano se reduzisse linguagem. Se as classificaes
de objetos e as crenas sobre seu funcionamento sofrem influncia direta das
interaes entre o sujeito e o objeto do conhecimento, sem intermediao da
linguagem,entoalinguagemnopoderiasertotalmenteautoreferencial.
claro que, como vimos no subitem 3.4.4, a tese de que a linguagem
determina o pensamento e condiciona a sensao e a percepo uma tese
183
anacrnica cientificamente e filosoficamente insustentvel. Caso se concedesse que
fosse possvel que nossas crenas sejam diretamente afetadas por estmulos
sensoriais, e que s posteriormente usemos a linguagem para expressar aspectos
dessas experincias sensoriais e mudanas em nossas crenas, ento no haveria
sustentao para a tese do construtivismo social, pois fontes externas linguagem
estariam impondo mudanas em mentes individuais. aqui que o construtivismo
social se agarra com fora s teses de Wittgenstein, ou ainda s suas radicalizaes
emRyle(1968),quedefendenohavercontedomentalourepresentaomental.
Mas como se relaciona esta mente individual com seus objetos de
conhecimento?Comovimosnosegundocaptulo,podemosclassificarasrespostas
essa pergunta, a despeito de suas variaes, em duas grandes categorias: o
construtivismo e o objetismo. Para o primeiro, a representao do objeto do
conhecimento predominantemente construo da mente individual, uma idia
construida de acordo com a estrutura prvia da mente. Para o segundo, a
representao no construda pelo sujeito, mas produzida pelo objeto atravs dos
rgossensoriaisnumamentepredominantementepassiva.
Como quer o construtivismo social, h dois modelos de explicao das
crenas, os racionais e os causais. A questo que como observa Oliva (2005), a
justificaoepistmicadeumacrenacientficapodesertambmaexplicaocausal
de por que aceita; mas o inverso no se sustenta. O estabelecimento da causa de
uma crena no a justifica como conhecimento, nunca. Pois o que justifica um
conhecimento uma evidncia reproduzvel da adequao de uma crena a parcela
184
do mundo ao qual ela se refere. A dicotomia razocausa equivale dicotomia
construtivismoobjetivismo.Aalegaodequeadquirimosconhecimentoemfuno
deumadecisopelaadoodeumacrenaemvirtudederazesapresentadasaseu
favor um processo ativo, s sustentado por uma viso epistemolgica
construtivista.Jaalegaodequeadquirirconhecimentoequivaleaosurgimentode
umacrenacausadaporumfatorexternoaosujeito,sejafsicoousocial,sustentada
porumavisoepistemolgicaobjetivista.
Por todo o exposto acima, e por todo o argumento apresentado no subitem
3.4.4, podemos concluir que, tomando por construtivismo a definio dada no
segundocaptulodestadissertao,oconstrutivismosocialnoumconstrutivismo.
Aestruturadoargumentopodeserresumidacomosesegue:
Seporconstrutivismoentendermosoconjuntodastesesdefinidasnocaptulo
dois:
a) As representaes (intuies sensveis) que temos da realidade so
condicionadaspelaestruturadenossamente,econstrudasporela;
b) num segundo nvel, as hipteses que construmos sobre como o objeto
funcionapodemseralteradasesubstitudasvoluntariamentetologoasucessode
intuiessensveisqueespervamosnosemanifesteme,portanto,ashiptesesem
questosereveleminadaptadasaoobjeto;
c) O objetivismo uma tese equivocada, pois o objeto no determina
completamenteemumsujeitosupostamentepassivoasrepresentaesqueestetem
dele;
185
E como, de acordo com o subitem 3.4.4., podemos afirmar que o
construtivismosocialdefendeque:
a) As representaes que temos da realidade so causadas por processos
sociaiseestmulossensoriais;
b) num segundo nvel, as hipteses que temos sobre como o objeto funciona
socondicionadaspelalinguagemecausadassocialmente;
c)Osujeitoindividualnooagentedoconhecimento,massimasociedade
oualgoindefinidocomoosujeitosocial;
Entooconstrutivismosocialnoumconstrutivismo.
No aceitvel, nem para a mais simples anlise etimolgica, conceber um
construtivismo sem sujeito. A apropriao do termo construtivismo e adoo da
denominao construtivismo social (que no se deve a Barnes nem a Bloor), assim
comoautilizaodametforadaconstruo,comumatodoocampo,smaisum
indcio da verdadeira tendncia desconstrucionista la Derrida desta abordagem, e
deseudescompromissocomaclarezaeorigor.

4.4.Umacinciasemmundo

Como mostrado no item 3.3 desta dissertao, a posio do construtivismo


socialquantoaopapeldomundonainvestigaocientficavaria.Aproclamaode
186
sua existncia se faz acompanhar, como ocorre no programa forte tradicional, da
ressalva de que incapaz de determinar a escolha de uma das teorias formulveis
sobreoqueocaso.E,chegaaoextremodaproclamaodequeeleprpriouma
construo social (no construtivismo social ontolgico). como resume a frase de
Collins:thenaturalworldhasasmall[CSE]ornonexistent[CSO]roleintheconstruction
ofscientificknowledge(COLLINS,1981,p.05)
Comocitadonomesmoitemdestadissertao,Bloordeclara(1991,p.160)que
existe algo objetivo que garante certa estabilidade no conhecimento cientfico, mas
esse algo no o mundo fsico como se costumava pensar: a sociedade. Ele, no
entanto, reiteradamente afirma que no est com querendo dizer que no h algo
independentecomoomundofsicolfora.OproblemaquesegundoBloor(1999),
essarealidadeindependentenogaranteauniformidadedascrenascientficassobre
omundo,umavezquedoiscientistasdiferentespodemchegaracrenasdiferentesa
partir das mesmas observaes,das mesmasevidnciasempricas.Comisso,apesar
de reiteradamente afirmar que o mundo conta para a causao das crenas
cientficas, nos poucos textos em que, diretamente acuado pelos crticos, Bloor
formula qual seria esse papel, ele se revela pfio: The general difference made by the
presence of X is that, in appropriate circumstances, it is capable of prompting acts of
classification(BLOOR,1999b,p.134)
Isso significa que, para Bloor, tudo o que um objeto faz quando de alguma
forma afeta nossos rgos dos sentidos, provocar o ato de seu enquadramento
lingusticoemalgumacategoria.Elenadatemadizerdedecisivosobreasdiferentes
187
interpretaeseteoriassobreseucomportamento.Emoutraspalavras,todopapeldo
objetoparaoprogramaforteodeserocasioparasetornarobjetodedisputa.At
Latour, em sua ltima fase, ironiza a falta de coragem de Bloor para admitir seu
ceticismoou,comoclassificaNiiniluoto(1999),idealismoepistemolgico:

When David gives the example of the electron, we clearly see where
the problem resides: Once we realize this [that Millikan believes in
the electron and that Ehrenhaft does not believe in it] the electron
itself drops out of the story because it is a common factor behind
two different responses, and it is the cause of the difference that
interests us. I agree: we are interested in differences. Now, I want
someone to explain to me what it is for an object to play a role if it
makesnodifference.Onastage,whensomeoneorsomethingissaid
toplayarole,andevenanimportant,acrucial,adecisiverole
which would be necessary to counteract the charge of idealism it
hastoproducedifferences.(LATOUR,1999,p.117)

So de fato incuas as reiteradas tentativas de Bloor de defender o strong


programme das acusaes de que este ltimo desconecta os conceitos da realidade,
quandoanicainflunciaqueBloorconcedeaosobjetosadeestimularossentidos
dos cientistas provocando processos automticos de classificao que, digase de
passagem,foramtambmconstrudossocialmenteesoautoreferentes.
Como afirma Kemp (2005), ao conceber os conceitos das cincias naturais
como autoreferenciais em carter, Bloor elimina a ligao entre os conceitos e a
realidade.fatoqueBloor(1997b)defendequeparaostrongprogrammeconceitosde
carter autoreferencial so definidos como fazendo referncia apenas a outros usos
deconceitos.Assim,Kempconcluiqueseconceitosautoreferenciaisemcarterno
188
podemserexternamentereferentes,entonopodehaverqualquerconexogenuna
entreosconceitosearealidade.
Em outro texto, Kemp (2007) lembra que Bloor no pode conceder nenhum
papel mais substancial influnciaqueainterao diretacomosobjetos fsicostem
em suas classificaes porque, ao fazlo, comprometeria a tese de que a adequao
de conceitos cientficos totalmente derivada de processos sociais autoreferenciais:
If conceptreality interactions had some important role in determining the validity of
classifications, then the rightness of these classifications would not be selfreferential
(KEMP, 2007, p.245). Com isso, concluo eu, comprometeria uma de suas principais
metas desde o lanamento do strong programme: a de dar sociologia um papel
relevanteentreascincias.
Vrios problemas graves so gerados uma vez que adotemos a tese da auto
referncia dos conceitos cientficos. Bloor (1991) sempre reconheceu, como se isso
eliminasse o problema da autorefutao, que o princpio da reflexividade implica
que a crena na causao social deve ser ela mesma socialmente causada, e que seu
significadosereferesomenteausosdeoutrosconceitos.MascomodemonstraKukla
(2000),numargumentoquepretendeserumarefutaodostrongprogramme,setoda
crena socialmente causada, ento a crena C de que toda crena C socialmente
causada deve ter sido ela mesma socialmente causada, e a crena C de que C foi
socialmente causada deve ter sido causada socialmente e assim sucessivamente,
gerandooproblemadaregressoinfinita.ComolembraKukla,oquefazaregresso
infinita ser um problema insolvel que ela requer para a criao de alguma coisa
189
um montante infinito de trabalho. Ou seja, para que C fosse socialmente causada,
seria necessria a causao de um nmero infinito de crenas. Logo, C no seria
possvel.MassejfatoqueCexiste,entoatesedequeelarequerumaquantidade
infinita de trabalho para ser feita tem que ser falsa. Logo, a tese de que todas as
crenas so causadas socialmente falsa. Kukla d um exemplo bem concreto da
questo:

There are no tricky logical steps or exotic metaphysical claims about


the infinite involved. Its really a very downtoearth dilemma.
Suppose,forinstance,thatsomeoneclaimsthathehasalwaysrunga
bell before performing any action. If this were true, then he would
have had to ring a bell before imparting this information to us.
Moreover,sincetheringingofthebellwasitselfanaction,hewould
havehadtoringabellbeforethelastring,andsoon.()thisisthe
mundanefactthatestablishesthatwhathetolduscanthavebeenthe
truth: he didnt ring the bell infinitely many times; therefore its not
the case that he has rung a bell before performing any action.
(KUKLA,2000,p.7273).

Talvez seja desnecessrio lembrar que isso acaba atingindo duplamente o


construtivismosocialontolgico,poisalmdeeledefenderateseepistemolgicada
causaosocialdascrenas,defendeateseontolgicadaconstruosocialdosfatos.
Massetodofatoconstrudo,entoofatoFdequeofatoFfoiconstrudodeveter
sido ele mesmo construdo socialmente, o fato F de que F foi construdo deve ter
sidoconstrudosocialmenteeassimsucessivamente.
No s isso. A defesa da subdeterminao radical das teorias pelas
observaes significa a defesa de que qualquer teoria pode ser declarada
instrumentalmentebemsucedida,noimportaoqueomundodigasobreela,oudito
190
mais precisamente, no importando que tipo de evidncia aparea. Ou seja, mesmo
que abandonssemos a questo da autoreferncia, a tese da subdeterminao das
teorias implica a crena de que uma teoria nunca abandonada por causa de
evidncias empricas, mas somente por causa de interesses polticos, sociais,
econmicosoureligiosos.
claro que isso no explica porque nos curvamos a crenas que no
gostaramos que fossem verdadeiras. No foram as evidncias que, a despeito da
oposio de todo poder temporal e religioso do ocidente, fizeram com que a
comunidade cientfica acabasse adotando a teoria copernicana contra a teoria
ptolomaica? No mais fcil se atribuir a relativa estabilidade do uso das palavras
referentes ao mundo fsico, em vez de a longos processos de negociao e interao
social, s caractersticas relativamente estveis que o objeto fsico traz para os
encontroscomosujeito?
Alm disso, se o processo de inqurito cientfico no ele mesmo nada mais
doqueoprodutodeprocessossociaissemrefernciaexternanaturezadomundoe
de nossa mente alm de sem submisso a crivos lgicos, suas concluses tm o
mesmo valor que as obtidas em qualquer outro domnio. A sociologia da cincia se
apresenta como a disciplina cientfica adequada para determinar o que a cincia .
Massendo,elaprpria,umaconstruosocial,assimcomotambmsuapretensode
ser cincia, e aquilo que ela afirma que cincia, a sua postulao de validade
cientfica ou de sua condio especial de investigao em relao cincia fica
fragilizada. Assim, tudo o que defende tem o mesmo valor que as alegaes
191
contrrias de seus adversrios, ou ainda que qualquer outra. Porque ento
deveramos aceitar esta pretenso do strong programme, j que a maioria da
comunidadecientficanoaaceita?
Por fim, o problema mais bvio com abordagens relativistas como o
construtivismosocial,no,defato,frutodeinconsistnciainterna.umsingelofato
emprico. Se todas as modalidades de crena tm as mesmas fontes de causalidade,
como podemos explicar o variado sucesso explicativo e prtico delas? Dito
objetivamente,setodasascrenascientficassofrutodemeraconstruosocial,oque
podeserresponsvelpeloincrvelsucessoempricodelascomparadoaosucessomais
modesto(oufracassocompleto)deoutrasmodalidadesdecrena?ComodizPutnam,o
sucesso da cincia seria um milagre se nossas teorias no fossem ao menos
aproximadamente verdadeiras. Sem que a natureza constranja nossas crenas, como
elas podem tornarse bemsucedidas em antecipar o que ocorrer nela? importante
pontuarquenosetrataaquideexplicaraestabilidadedascrenascientficas,massim
suaeficciapreditiva.ComoafirmaOliva(2005),osucessoempersuadirpessoaspode
ter uma base exclusivamente social, mas a capacidade de antecipar e controlar
fenmenos,no.
claro, a no ser que se considere que a suposta priso lingustica da mente
impermevelaestmulosprovocadospeloobjeto.Acrenadequeestamosnoscurando
de um cncer, ou que estamos voando a 12000 metros sobre o oceano em direo
Europa pode ser, no fruto da ao real do conhecimento cientfico, mas fruto de
construosocial...
192
O tipo de crena acima expressa fica de fato abonado to logo passemos do
idealismoepistemolgico(ceticismo)doCSEparaoidealismoontolgicodoCSO.
Invertendo o pressuposto bsico da cincia moderna de que todo conhecimento
cientficofrutodadescobertadefatoseinvenodeteorias,oCSOpostulaatesede
quenohdescoberta,tudoconstrudo.Poralgummomento,convenientedeixarde
lado a necessidade de anlise interna das teses, para lembrarmos o nvel do absurdo
com o qual estamos lidando aqui. Autores como Woolgar, Collins, Lynn Nelson ou o
primeiro Latour afirmam que o mundo que objeto da cincia, construdo por ela.
Paraeles(WOOLGAR,1988,p.6567)objetoscomopulsaresnoexistemantesdesua
descoberta (ou estabelecimento cientfico), mas so construdos ou constitudos
porprticasrepresentacionaiseredessociais.Estetipodeafirmaoequivalentea
declaraes que, em outro contexto, como uma entrevista inicial em hospital
psiquitrico,sotomadascomofortesindciosdeesquizofrenia.
No podemos negar que, filosoficamente, o CSO oferece uma soluo para o
problemaqueoCSEenfrentaemexplicarosucessodasteoriascientficasemprevere
controlareventosempricos:asteoriasconstroemoseventos.Osingeloproblemacom
estatesequesetratadeumateseabsurdaecompletamenteinverossmil.
ComoafirmaKukla(2000,p.105),deacordocomoCSO,aconstruodefatos
sobre o mundo natural segue o mesmo modelo de construo dos fatos sociais, tais
como o dinheiro, as convenes sociais, os significados das palavras, e assim por
diante. H, porm, uma diferena radical entre a construo do dinheiro e a
construo do TRH do estudo de Woolgar & Latour (1986). No primeiro caso, o
193
construtor e a construo so contemporneos. O dinheiro no existia antes da
atividade social que o constituiu e se deixssemos de acreditar em seu valor para
trocas e parssemos de uslo (como na Repblica de Weimar), o dinheiro deixaria
deexistir.MasemrelaoconstruodoTRH,LatoureWoolgarnopodemdizer
que uma nova substncia comeou a existir no hipotlamo no ano em que foi
descoberta(construda). O quese tornou verdadeiro(conhecido) em 1969 ofato
de que TRH existia pelo menos h tanto tempo quanto hipotlamos. Nesse caso, o
construtor e o construdo tm datas diferentes. Este fenmeno no ocorre nos casos
deconstruodosfatossociais.
Como j apontamos no captulo trs, esta tese contraditria. Kukla (2000,
p.111)mostraquepodemosconstruirnopontoT1dotempoofatoX0,pretendendo
queele,apartirdeT1tenhasidosempreverdadeiro.NomomentoT2,posterioraT1,
a contingncia da produo cientfica pode nos levar a construir o fato X0, e isso
implicaria que ele tambm sempre existiu. Mas como X0 e X0 podem ser
verdadeiros ao mesmo tempo? Contradio. Como afirma Kukla, se voc concluir
queumdosdoisfatosnopodeserconstrudo,entoexistemfatosindependentes.
Alm desta violao do princpio da nocontradio, que tambm identifica,
Boghossian(2006)apontadoisproblemas.Oprimeirooquepossoaquidenominar
causao retroativa. um trusmo sobre a maioria dos objetos e fatos de que
falamos (como montanhas, girafas e lagos) que sua existncia antecede a nossa. A
tese da construo social dos fatos implica numa bizarra forma de causalidade para
trs,ondeacausa(nossaatividade)vemdepoisdoefeito(montanhas).
194
O segundo problema ele chama de conceptual competence, e analtico. Para
Boghossian(2006,p.39),mesmoquesupusssemosqueouniversosexisteenquanto
existirmos,aindapartedoconceitomesmodeeltronqueestascoisasquecaem
sobesteconceitonoforamconstrudasporns.Deacordocomaposiopadroda
fsica de partculas, eltrons esto entre os blocos fundamentais da matria. Eles
constituem os objetos que vemos e com os quais interagimos, inclusive nossos
prprios corpos, portanto no poderiam ser construdos por ns. Se ns insistimos
em afirmar que eles so construdos por nossas descries deles, estamos no
somente afirmando algo falso, mas conceitualmente incoerente, como se no
tivssemoscompreendidooqueumeltrondeveriaser.
Como afirma Searle (2000), os ataques ao realismo no construtivismo social
no so motivados por argumentos, porque todos estes so obviamente dbeis.
Paraele,estesataquessomotivadosporumavontadedepotncia:

Nasuniversidades,principalmenteemvriasdisciplinasdascincias
humanas,partesedoprincpiodeque,seummundorealnoexiste,
ento a cincia natural repousa sobre a mesma base das cincias
humanas. Ambas lidam com interpretaes sociais, no com
realidades independentes. Partindo desse princpio, formas de ps
modernismo, desconstrucionismo e assim por diante so
desenvolvidas com facilidade, j que foram completamente
desvinculadasdasenfadonhasamarraselimitesdeterdeenfrentaro
mundo real. Se o mundo real apenas uma inveno uma
interpretaosocialdestinadaaoprimiroselementosmarginalizados
da sociedade ento vamos nos livrar do mundo real e construir o
mundoquequeremos.Esta,acredito,averdadeiraforapsicolgica
em ao por trs do antirealismo no final do sculo XX. (SEARLE,
2000,p.27)

Ouainda:
195

Se toda realidade uma construo social, ento somos ns que


estamos no poder, e no o mundo. A motivao profunda para a
negao do realismo no este ou aquele argumento, mas uma
vontade de potncia, um desejo de controle, e um ressentimento
profundo e duradouro. Esse ressentimento tem uma longa histria e
aumentounofinaldosculoXXdevidoaumgranderessentimentoe
dioemrelaoscinciasnaturais.(SEARLE,2000,p.39)

Gostaria, no entanto, de me concentrar em vrias consequncias absurdas de


ordemprticadessedisparate.UmadelasapontadaporNiiniluoto(1999,p.274).Se
literalmente verdadeiro que os cientistas constroem os fatos que investigam e
estabelecemapslongosprocessosdenegociaosocial,entopodemosafirmarque
o Doutor Robert Gallo o responsvel por todas as infeces causadas pelo vrus
HIV antes (j que sua existncia passou a ser verdadeira somente depois de usa
construo) e depois de sua construo social (no descoberta). Tambm fcil
concluirmos a partir da que cientistas no deviam mais se dedicar a descobrir
(construir) novos vrus e bactrias, ou procurar prever terremotos, nem rastrear
asteridescandidatosasechocarcontraaTerra.
Da mesma forma, a educao se transforma em um processo de arruinar
mentes infantis. Considerese esta afirmao feita em livro de pedagogia brasileiro
caracteristicamenteintituladoAproduodoconhecimentoemaula:Umindivduoque
vem ao mundo encontra uma realidade j construda, isto , um conjunto de
conhecimentos estabelecidos, estruturados, institucionalizados e legitimados
(MORETO, 2002, p.18). No difcil perceber porque professores atualmente tem
196
tanta dificuldade em distinguir conhecimento de realidade, assim como crena
compartilhada de verdade. Como podemos depreender do ttulo do livro, o
conhecimento sobre a rbita de Vnus ou a estrutura qumica do dixido de sdio
deve ser produzida nas salas de aulas brasileiras, sem telescpio ou laboratrio
qumicodisponveis.MasprovavelmenteMoretonoestavapensandonissoquando
deu o ttulo em questo. Ele estava pensando numa produo (variante de
construo) social do conhecimento, algum tipo de assemblia democrtica onde os
alunos decidiriam pelo voto se a rbita de Vnus est mais prxima do sol que a
rbita de Marte. Como Catherine Fosnot, que declara que numa sala de aula regida
pelaconcepo construtivista (a dela):asidiasso aceitas comoverdadeapenas
medida que fazem sentido para a comunidade e, assim, alcanam o nvel de tidas
comopartilhadas (FOSNOT, 1998, p.47). Podemos concluir com isso que se para
seus alunos no faz sentido que dois corpos se atraiam a distncia ento est
construdo socialmente que isto falso, ao menos para aquela comunidade, que
ento teria sido deixada na Idade Mdia. Que tipo de educao essa que no
pretendeprepararoalunoparacompreenderelidarmelhorcomumarealidadeque
existe e possui uma estrutura independente de suas crenas e desejos? No
coincidnciaaeducaobrasileira ser, emtermos relativos s verbas despendidas, a
pior do mundo, uma verdadeira fbrica de analfabetos funcionais, indigentes
matemticosepessoassemtraodepensamentocrticoouabstrato.
Em pior situao fica a poltica. Nossos deputados e senadores parecem bem
inclinados a defender a construo social da realidade no congresso nacional. Se o
197
resultado da negociao de uma CPI for a de que nunca houve atos secretos no
senado,entoelesnuncateroexistido.Sokal&Bricmont(2001)narramumahistria
passada na ndia, onde a ultrapassada e autoritria obra do Iluminismo nunca se
completou. Nela, um poltico foi aconselhado a entrar em seu escritrio pelo porto
voltadoparaoleste,deformaaacabarcomseusproblemas.Masumoutroproblema
foi gerado por esse conselho: a entrada leste estava bloqueada por uma favela. Ele,
ento, mandou demolir a favela. A diferena que nestes tempos, a esquerda no
apareceu para protestar contra a demolio, muito menos contra a superstio na
qual se baseou a ao, pois ela est infestada com este tipo de relativismo. Como
protestar contra um conhecimento, ou seja, uma crena amplamente partilhada
naquela cultura? No terceiro mundo, os polticos no hesitam em recorrer ao
conhecimento cientfico diante de um problema srio, afirmam Sokal & Bricmont
(2001),comoumadoenapotencialmentefatal,eaomesmotemposimulamacreditar
emsuperstieslocais,estimulandoapopulaoaficarpresasuaignorncia.
Mas os absurdos no param a. Como afirma Newton (1997), se os fatos so
construdos atravs e durante sua investigao, podemos concluir que quando
detetives se dedicam a estabelecer a autoria de um assassinato, eles constroem a
autoriaatravsdainvestigao.Assim,aoencontrarDNAdeumcriminosodebaixo
das unhas da vtima eles estariam construindo a autoria do crime. Ou seja, o
assassinoumconstructosocial,oacusadoculpadopordefiniodainvestigaoe
do julgamento. Por mais cnico e desonesto intelectualmente que algum seja, se
fosse confrontado com o problema de um assassinato do qual estivesse sendo
198
injustamente acusado, no se curvaria ao fato de que simplesmente perdeu a
negociaosocialemtornodaquestodaautoriadocrimee,portanto,apartirdeste
momento,passouaserverdadequeoassassino.Desonestointelectualmentetalvez,
por simular acreditar nisso, mas assassino no: mesmo um construtivista social
ontolgico no negaria nesta situao a existncia de uma realidade independente e
subjacente ao ato cometido por algum cuja identidade a polcia deveria tentar
descobrir, no construir. No muito mais simples assumir que as crenas
compartilhadas acerca da autoria do assassinato so construdas socialmente e em
interaocomomundo,masarealidadedaaocriminosano?

4.5.Umconhecimentosemverdade

Aestriaacimapodeparecersomenteumexemplohipotticoradical,masno
tanto assim.Sokal & Bricmont (2001, p.1034)narramumcasoocorridona Blgica
onde uma srie de assassinatos de crianas causou comoo nacional e revolta pela
inpcia da polcia. Uma sesso pblica, transmitida ao vivo em rede nacional, foi
convocada para examinar os erros cometidos pela investigao policial. Nela, um
policialeumajuzaforamacareadoseinterrogadossobreaentregadeumarquivo
chave,comopolicialjurandoterfeitoaentregajuzaeajuzajurandojamaisater
recebido.Nodiaseguinte,entrevistadoporumjornal,umantroplogoafirmouque
199
no existia uma verdade nica sobre o caso, apenas verdades relativas a grupos
maiores ou menores de pessoas. Portanto, concluiu ele, ambos estariam contando a
suaverdade.
Afirmar que existem vrias verdades, por definio, implica que devem
existir vrias realidades, o que racionalmente inaceitvel. Enquanto somente
alguns antroplogos, socilogos e filsofos (alm dos psicopatas) professarem este
tipoderelativismoselvagem,noestaremosemperigo.Masoqueaconteceriaauma
sociedade se o carteiro que entrega sua correspondncia, o bancrio que recebe seu
depsitoeababquetomacontadosseusfilhospassassemaacreditar,defato,que
verdade nada mais que uma crena compartilhada por um grupo maior ou
menor de pessoas? Esta crena, tomada ao p da letra e generalizada, s poderia
conduzir ao caos e selvageria, com grupos sociais diversos afirmando verdades
opostas sobre os mesmos fatos sem critrio algum para decidir entre eles. Mas a
verdade, averdadeemsentido bemtradicional, que noh ningumque acredite
defatonissoforadoshospitaispsiquitricos.Noconhecemosgrupossociaisquese
renamparaconstruircoletivamenteofatodequevoamaosejogardononoandar.
Isto nos leva ltima crtica que pretendo aqui formular ao construtivismo
social, e que diz respeito completa desconstruo do significado tradicional do
termo conhecimento. Desde o Teeteto at Russell, a filosofia ocidental aceitou a
definio platnica de conhecimento como crena verdadeira justificada. Mas o
construtivismosocialaoutilizarotermoconhecimento,naverdadeestsereferindo
aoutracoisa.Comovimosnoitem3.4destadissertao,paraoconstrutivismosocial
200
conhecimento crena socialmente aceita, uma crena tomada por certa ou
institucionalizada,ouaindainvestidadeautoridadeporgruposdepessoas(BLOOR,
1991,p.5).
Prestando ateno nesta nova definio de conhecimento, percebemos o que
mais,almdomundoedosujeito,foisacrificadonoaltardasociologia:averdade.A
justificaodeconhecimentonovemdocrivodalgicaoudeummtodoespecial,
mas do crivo poltico de um grupamento social. Que tipo de conhecimento esse
onde o ser humano constri suas representaes unicamente atravs de suas
interaes sociais, sem nenhuma influncia diferencial vinda do contato com uma
realidade objetiva que independe tanto dele quanto dessas interaes? Este
conhecimentoconhecimentodeque?
A adoo do conceito de verdade como ideal regulador uma das fronteiras
quecolocamacinciamodernaeafilosofiadeumladoeasociologiaconstrutivista
social de outro. A epistemologia tradicional faz deste conceito sua meta, seu ideal,
enquanto o programa forte da sociologia da cincia o encara como mera fico ou
ideologia. Ao fazlo, evidentemente, desemboca no relativismo, que nada mais
queacrenadequenohverdadesobjetivaseuniversais.oquedefendemBarnes
& Bloor (1982, p. 27) em passagem j citada neste trabalho, ao afirmarem que as
crenas no se diferenciam quanto s causas de sua credibilidade, e que para o
relativista(ttuloreivindicadoporeles)aidiadequealgunspadresoucrenasso
realmenteracionaisevoalmdaaceitaolocalnotemsentido.
201
Do trusmo de que os sistemas de crenas variam de poca para poca, de
contexto para contexto, de um grupo social para outro, eles passam em seu
argumento non sequitur concluso de que nada transcontextual, tudo se explica
pelaposiodequempensaeage.Bloortambmafirmaemoutraobra:

It [science] does not need any ultimate metaphysical sanction to


supportitormakeitpossible.ThereneedbenosuchthingasTruth,
other then conjectural, relative truth, any more than there need be
absolutemoralstandardsratherthanlocallyacceptedones.Ifwecan
live with moral relativism, we can live with cognitive relativism.
(BLOOR,1991,p.159)

A passagem acima ilustra um erro bem comum. Relativistas costumam


confundir conhecimento e verdade. No existe verdade conjectural, verdade a
adequao de uma proposio a um aspecto da realidade. O que existe
conhecimentoconjectural.Masestenosimplesmenteumproblemaabstrato.Bloor
afirma que podemos viver tanto com o relativismo moral quanto com o relativismo
epistmico. O problema que no podemos viver nem com uma coisa nem com
outra,anoserquandoestascrenassoprofessadasporumgrupomuitorestritoda
sociedade. Conviver com o relativismo epistmico e moral fcil quando s meia
dzia de antroplogos, socilogos e filsofos defendem que quarks so construes
sociais,queamedicinavoodooeaocidentaltemomesmovalorepistmicoouque
moralmenteaceitveloapedrejamentodehomossexuaiseaamputaodeclitrisem
alguns pases mululmanos. Mas como j expus aqui, se este tipo de crena,
202
realmente,seespalhasseportodososestratosdasociedade,nadapoderiaadvirdisto
quenoacompletadissoluosocial.
claro que os construtivistas sociais no se vem desta forma. Eles no
pensamnoprincpiodareflexividadequandoqueremnosconvencerdeque,defato,
seuempreendimentoepistemolgicosuperioraosoutros,esuadescriodacincia
mais prxima da realidade que as descries idealizadas da filosofia da cincia.
Enquanto os construtivistas sociais negam qualquer privilgio epistemolgico
especial cincia se comparada intuio metafsica ou narrativa do mito, eles
reclamamimplicitamenteparasiprpriosumplanoepistemolgicosuperiorapartir
do qual julgam a cincia. Mas quando isto apontado como inconsistente, eles se
escondem atrs da mera enunciao do princpio da reflexividade. Como afirma
Niiniluoto(1999),haquiumadramticadiferenaemsuasdescriesdacinciaem
dois nveis. Como mtodo do socilogo da cincia, a ltima um empreendimento
implicitamente tomado como expresso de uma racionalidade natural, capaz de
obterconhecimentodenvelsuperior(porexemploemrelaofilosofiadacincia),
modadovelhoempirismoindutivista.Mascomoobjetodeestudo,acinciaum
fenmenosocial,cujosmtodoseconclusessobreomundosorelativosainteresses
sociaisecausadospor fatores sociais: Itseems as if Bloor isassumingthe objectivityof
scienceinordertoprovethatscienceisnotobjective(NIINILUOTO,1999,p.254).
a velha e banal contradio do relativismo. A ela esto condenados todos
aqueles que abandonam o conceito de verdade como ideal regulador desde
Protgoras,aquem,digasedepassagem,oconstrutivismosocialnoagregoumuita
203
coisa nova. Afirmase que a verdade (no o conhecimento) tem validade limitada a
um grupamento sciohistrico, ouseja,que nohverdadeuniversalmente vlida,
mas esta prpria afirmao falsa analiticamente. Se definimos como verdadeira
uma assero sobre a realidade objetiva que em sua estrutura e contedo reflete a
parcela da realidade qual busca se referir, ento uma verdade s existe se existe
universalmente para todos os indivduos, uma vez que a realidade objetiva a
mesmaparatodososindivduos.
Mas outras contradies decorrem desta curta declarao. Se a verdade tem
validade limitada a um grupamento sciohistrico, ou seja, se no h verdade
universalmentevlida,entoestaprpriadeclaraotemsuavalidadelimitadaaum
grupo sciohistrico. Mas ela se pretende universal e pretende referirse a uma
realidadeobjetiva:emtodososlugares,gruposetemposaverdadequeaverdade
relativaaumlugar,grupoetempo.ComocolocaThomasNagel:

Suponhamos, para tomar um exemplo extremo, que fssemos


convidados a acreditarque nossosraciocnios lgicos, matemticos e
empricos, constituem a manifestao de hbitos de pensamento
historicamente contingentes e culturalmente localizados e que no
tm maior validade para alm disso. De um lado, isso aparenta ser
um pensamento a respeito de como as coisas realmente so e, de
outro, nega que sejamos capazes de tais pensamentos. Qualquer
reivindicao radical e universal desse tipo precisaria estar apoiada
numargumentopoderoso,masaprpriareivindicaopareceprivar
nosdacapacidadeparaessetipodeargumento.(NAGEL,1998,p.22
23)

Ainda podemos extrair uma terceira contradio que decorre da curta


sentena que estamos considerando aqui. Se a verdade vlida somente para
204
determinadogrupamentosocial,paraogrupoR,dorelativista,fatoquev(noh
verdadeuniversal).Maseupoderia,pertencendomesmarealidadequeogrupoR,
sermembrodeumgrupamentosocialdiversodorelativista,ogrupoD(dogmtico),
ondefatoquev(hverdadeuniversal).Assim,seaverdadeparaogrupoRque
cada grupo tem sua verdade, e se ambas as proposies sendo verdadeiras se
referemmesmarealidade,elestemqueaceitarcomoigualmenteverdadeirooque
verdadeparaReoqueverdadeparaDsobreomesmoaspectodomundo.Logo,R
teriaqueaceitarcomoverdadeirasasproposiesv(nohverdadeuniversal)ev
(hverdadeuniversalparaaquelesqueacreditamemverdadeuniversal).
O dilema real, pragmtico (alm de lgico), em que um relativista est
mergulhadoresumidopor Boghossian(2006)daseguinteforma:se eleafirmaque
sua tese vlida universalmente, ele se autorefuta, e ningum o leva a srio; se
afirma que sua tese vlida relativamente a seu grupo social, os outros no tem
motivosparaconsideraroqueelediz,poisnofazempartedeseugruposocial.
claro que nenhuma destas formas de argumento nova. De fato, elas vm
sendorepetidoscomvariaesdesdePlato.Issoindicaquehalgoerradoaqui,pois
tambm desde Plato que os relativistas continuam as ignorando. Como observa
Kukla (2000, p.127), algum, certamente, est sofrendo algum distrbio psquico. O
problemaquenosabemosquem,seosdogmticosouosrelativistas.
Serquenenhumdestesargumentosdemonstraumacontradio?Seno,no
seimaisqualosignificadodotermo.Outalvezelesdemonstremcontradies,mas
como para os construtivistas sociais a prpria lgica uma construo relativa,
205
minha preocupao com a consistncia deve ser resultado da reacionria ortodoxia
coercitiva autoritria que esta disciplina (a lgica) exerce sobre a livre expresso do
pensamento(oudafaltadele).Oqueestacimaobviamentedeveriaserumapiada.
Mas no . Kukla (2000) denomina esta consequncia do construtivismo social
construtivismo lgico (o que bastante inadequado por gerar confuso com o
intuicionismo).Sevocrespondeademonstraodeumacontradioafirmandoque
algicaqueuseinoargumentoelaprpriaumaconstruosocial,oresultadoest
alm do relativismo. O resultado irracionalismo. Como lembra Kukla, um
irracionalista acha que as prprias regras da argumentao so negociveis, ento
quando ele est perdendo o jogo, simplesmente muda as regras. como se ele
estivessejogandoumapartidadexadreznaqual,quandoascoisascomeamairmal,
ele pudesse, a seu turno, mudar as regras de movimento das peas: What are you
goingtoacuseirrationalistsof?Irrationality?Theonlywaytodefeatlogicalconstructivistsis
toshootthem.(KUKLA,2000,p.123)
Porqueestesargumentosnoparecemoferecergrandesconflitospsicolgicos
paraorelativista?Noporqueamaioriadelesseconsidereirracionalista.Emmeu
julgamento, porque a maioria confunde conhecimento e verdade. No distinguem
claramente, ao menos em seu discurso, uma crena justificada da proposio ideal
que reflete adequadamente um aspecto da realidade. Na verdade, na maioria das
vezes no acreditam nem na capacidade representativa da linguagem. Mas neste
caso,nopoderiamfalaremverdade.PodemosdizerqueRconhecequevequeD
conhecequev,semproblemaaparentenenhum(emboracontinueahaverproblema,
206
seconhecimentosedefinecomocrenaverdadeirajustificada);edizerqueRcrque
v verdadeiro e que D cr que v verdadeiro, finalmente, sem problema real
algum.Masumrelativistanoestinteressadoemproposiesmoderadas.
O fato que, para alm da consequncia lgica, o relativista acredita que sua
posio reflete uma situao objetiva, e, portanto, vlida para todos os sujeitos
pensantes. A consequncia prtica e poltica que quem no aceita sua posio
qualificado como autoritrio e reacionrio, e a organizao poltica da sociedade
sofre efeitos altamente nefastos. Uma sociedade livre e uma cincia livre, s podem
florescer onde o conceito de verdade adotado como ideal regulador tanto em
termos morais quanto epistmicos. A alternativa a isso necessariamente
conhecimento baseado em tradies, onde prevalece a verdade do mais forte. O
construtivismo social rejeita a tese de que as teorias deveriam ser avaliadas em
termosdeconsistncialgicaeevidnciaemprica.Emseulugar,querinstauraruma
alternativa epistemolgica que reivindica que a cientificidade de uma teoria
funonicaeexclusivadenegociaessociaisentreinteressesdetodaordem.
No entanto, abandonando a evidncia emprica e a consistncia lgica como
critriosdeescolhaentreteorias,oconstrutivismosocialabreaportaparaaaceitao
dejogosdepodereintimidaopolticacomomecanismosinerentescincia,como,
alis, j o tinha feito Feyerabend. Ao rejeitar os conceitos tradicionais de
conhecimento e verdade, o construtivismo social converte a cincia em poltica,
inaugurando uma forma de justificao de crenas muito mais autoritria do que
qualquer coisa que pudessem denominar objetivismo. evidente que quando
207
adotamos uma teoria o fazemos porque a julgamos prefervel outra. que, no
entanto, podem os construtivistas sociais recorrer para alegar a superioridade
intelectualdesuaabordagem?poltica?Aopoder?propaganda?forabruta?
Para esta epistemologia social uma teoria no precisa ser sequer internamente
consistente, precisa somente ser aceita por uma comunidade cientfica. Assim, uma
comunidade cientfica que sirva a certos interesses polticos pode afirmar como
proposiescientficasteoriassemnenhumcompromissocomalgicaouavalidade
emprica.
Mas nada disso importa, para eles, no h verdade, e para alguns, at a
realidadeconstruosocial.ComocolocaSlezaksobreolivrodeLatour&Woolgar:

A measure of the perversity of this work is the fact that in the new
edition of their book, Latour and Woolgar tell us that laboratory
studies such as their own should, after all, not be understood as
providing a closer look at the actual production of science at the
workbench, as everyone had thought. This view would be both
arrogant and misleading, and would presume they had some
privileged access to the real truth about science which emerged
from a more detailed observation of the technical practices. Instead,
Latour and Woolgar explain that their work recognizes itself as the
construction of fictions about fiction constructions. (SLEZAK, 2000,
p.2627)
208

Concluso

As concluses a que esta investigao chegou quanto aos dois problemas


principais investigados foram que o construtivismo social no parte da tradio
construtivista da filosofia ocidental, e que tambm no formulado, nem como
metacinciaconsistente,nemsequercomocinciaconsistente.
Atesedequeoconstrutivismosocialnoumconstrutivismofoisustentada
emprimeirolugarporumtrabalhodedefiniodastesescentraisdestaabordagem
filosfica. No segundo captulo foram avaliados os principais usos contemporneos
do termo, atravs da apresentao das teses centrais do construtivismo kantiano,
construtivismo piagetiano, construtivismo radical, construcionismo social,
socioconstrutivismo e construtivismo lgico. Foram estabelecidas as posies destas
abordagens em relao a trs questes. Uma ontolgica: Q1) Existem objetos
independentes da mente humana? E duas epistemolgicas: Q2) possvel conhecer
algo sobre os objetos que existem independentemente da mente?; e Q3) Qual a
relaoentreosujeitoeoobjetodoconhecimento?
209
Assim os diferentes construtivismos foram classificados em relao a suas
respostas s questes Q1 (realistas ou idealistas), Q2 (dogmticos, criticistas ou
cticos) e Q3 (objetivistas e construtivistas). Buscouse fundamentar a hiptese de
que grande parte da confuso que cerca a utilizao do termo construtivismo
devidautilizaodostermosrealismoeidealismoemsentidoepistemolgico(
possvelounooconhecimentoacercadeobjetosreais).
Aorecapitularasposiesconstrutivistasapresentadas,estabeleciquesepode
definir o construtivismo como uma abordagem epistemolgica, e no ontolgica,
pois o que o caracteriza no a posio acerca da natureza do objeto do
conhecimento,esimaposioacercadoprocessodeobtenodoconhecimento.Esta
abordagemepistemolgicaresumidaessencialmentepelasteses:
a) As representaes (intuies sensveis) que temos da realidade so
condicionadaspelaestruturadenossamente,econstrudasporela;
b) num segundo nvel, as hipteses que construmos sobre como o objeto
funcionapodemseralteradasesubstitudasvoluntariamentetologoasucessode
intuiessensveisqueespervamosnosemanifesteme,portanto,ashiptesesem
questosereveleminadaptadasaoobjeto;
c) O objetivismo uma tese equivocada, pois o objeto no determina em um
sujeitosupostamentepassivoasrepresentaesqueestetemdele;
Conclui tambm a dissertao que, em se tratando de tese epistemolgica, o
construtivismo se divide em vertentes ontolgicas realistas e idealistas, pois no
assumeposiounitriaacercadanaturezadoobjetodoconhecimento.
210
Noterceirocaptulo,foramapresentadasasprincipaistesesdoconstrutivismo
social,comespecialnfasesontolgicasesepistemolgicas,eficouestabelecidoo
que pode ser dito de consensual e o que h de divergncia entre as correntes e
principais proponentes deste movimento. Foram apresentadas igualmente algumas
idias de Wittgenstein, Kuhn e Feyerabend que julgo terem tido influncia
fundamentalnaconfiguraofilosficadaabordagemaquicriticamenteanalisada.
EmrelaoQ1dosegundocaptulo,conclumosquequandoarespostadada
poralguns membrosdaabordagema de que osprpriosfatos soconstrudos,se
est diante de uma ciso irremedivel no movimento, s restando como identidade
comum algumas posies epistemolgicas fortemente heterodoxas. Podemos
pragmaticamente dividir a abordagem em duas grandes linhas, que denominei
construtivismosocialepistemolgicoeconstrutivismosocialontolgico.Aprimeira
ctica em relao ao conhecimento do mundo emprico. A segunda de fato
idealista, muito embora, tratese de um caso muito especial e inconsistente de
idealismosemsujeito.
Aquitambm,ahiptesedefendidanocaptulodoissemostroucoerentecom
o resultado da pesquisa: a definio de construtivismo como tese epistemolgica e
no ontolgica tambm se estende a esta abordagem autoalegada construtivista.
Tanto posies realistas quanto idealistas podem ser encontradas em alegaes de
construtivismosocial,oque,portanto,noodefinecomomovimento.
O que define o construtivismo social so suas teses epistemolgicas, como
vimosnoitem3.4.Nesteitemfoiestabelecidoqueoconstrutivismosocialcomoum
211
tododarespostacticaQ2,equedefendetesedequenohpraticamentepapel
algum reservado ao sujeito no processo de construo do conhecimento, o que
fundamenta uma das hipteses deste trabalho de que a abordagem no , estrito
senso,construtivista.
Como apresentado, o construtivismo social pode se apresentar em sua forma
realista (CSE) ou idealista (CSO) em ontologia, mas como um todo ctico e
objetivista em suas teses epistemolgicas. S que seu ceticismo toma a forma de
relativismo, e seu objetivismo uma bizarra variante de objetivismo sem mundo
natural,ondeoobjetoemquestoasociedade.
Combasenisso, o construtivismo socialfoicriticado seguindosecincolinhas
de argumento. As duas primeiras fundamentam a resposta dada por este trabalho
quanto consistncia do projeto do strong programme (projeto sociolgico bero da
abordagemfilosficadoconstrutivismosocial)deserametacinciafundamental.
Aprimeiracrticaadequeelenonadaalmdeumaversosociolgicada
Nova Filosofia da Cincia e de algumas idias de Wittgenstein, totalmente
dependente de teses heterodoxas geradas em debates internos filosofia da cincia
que ele afirma substituir, apesar de apresentarse como uma metacincia proposta
como uma cincia emprica da cincia. Pode, nesse particular, ser visto como uma
versopsmodernadovelhocientificismopositivista.
A segunda crtica, que pretendo original e complementa o argumento da
inconsistncia deste projeto sociologista, a de que a afirmao do construtivismo
socialdequesuaabordagemumainvestigaocientficadacinciafalsa,umavez
212
que no usa os mtodos da cincia que estuda para investigla. A utilizao de
mtodosidiogrficosestranhascinciasnaturais,enohabilitacientificamenteo
investigadoraestabelecerrelaesdecausaeefeitocompoderpreditivo.Omtodo
quegarantecinciamodernaseuelevadopoderparaestabelecerrelaescausais
oexperimental,equalqueralegaodeestabelecimentocientficodeleiscausaiscom
poderpreditivonopodeprescindirdotestecombaseemexperimentos.
Aterceiralinhadeargumentao,tambmcompretensesdeoriginalidade,
a de que o construtivismo social em hiptese nenhuma um construtivismo, uma
vez que reserva mente humana um papel passivo em relao sociedade, que a
constrie constitui. Oconstrutivismo socialrejeitatodasastrstesesfilosficas que
caracterizam o construtivismo, e usa a metfora da construo fora do sentido
tradicionaldotermoquepedeporumsujeitoqueconstrienoqueformado.
Aquartacrticageralchamaaatenoparaoabsurdodeseconsiderarqueo
mundoempriconofazdiferenaparaaescolhadascrenascientficas,assimcomo
para as consequncias inusitadas de se sustentar tal tese. Fundamentalmente, o
problema fundamental com ela explicar como a cincia pode ser to eficiente em
preverasucessodenossasexperinciasemdeterminadassituaes.
Porfim,adissertaoalertasobrearessurreiodorelativismoeoabandono
daverdadecomoidealregulador,apesardasbanaiscontradiesdestateseedesua
evidenteeinevitvelligaocomadissoluodepadresticoseepistemolgicosna
sociedade.
213
Diante de tantas inconsistncias, o leitor poderia estar se perguntando
justamente porque algum deveria perder tempo estudando e dissertando sobre o
construtivismo social. Eu particularmente apresento quatro motivos. O primeiro
que, a despeitoda severidadedascrticasquesepossafazera suastesesfilosficas,
vrios dos estudos de casos promovidos pela sociologia da cincia so relevantes, e
ajudam a lanar luz sobre os fatores extraracionais que influem de fato (e no
deveriaminfluir)nadisputaentreteoriascientficas.Osegundoqueinconsistncias
tm que ser expostas, caso contrrio continuam despercebidas por incautos. O
terceiro que o construtivismo, como um todo, uma das abordagens filosficas
maisimportanteseinfluentesdenossotempo,eestsendoconfundidoedenegrido
comafalsaalegaodoconstrutivismosocialdefazerpartedessatradiofilosfica.
Por fim, que nossas escolas e faculdades de pedagogia esto infestadas com essas
teses algumas vezes confusas, outras absurdas e em certos casos, irracionais. O
esclarecimento desta confuso entre as vrias alegaes de construtivismo vital
para a distino de teses piagetianas e vygotskyanas das concepes sociologistas
que(des)norteiamvriasdasteoriaspedaggicaspopularesnoterceiromundo.
claro que a preocupao no defender a cincia moderna. O impacto do
construtivismosocialnoprestgiosocialenasprticasmetodolgicasreaisdafsica,
qumica e biologia equivalente ao impacto de uma mosca contra uma parede de
concreto: devastador, para a mosca. O fsico Alan Sokal (1996) ficou mundialmente
famoso por humilhar o construtivismo social e boa parte da filosofia francesa
contempornea atravs de uma pardia de artigo, intitulado Transgressing the
214
boundaries: Toward a transformative hermeneutics of quantum gravity, submetido ao
peridico Social Text, bblia dos social studies. Se o ttulo ridculo, o artigo um
aglomerado de frases sem sentido, argumentos non sequitur e citaes de
autoridades psmodernas. umapeahumorsticacnica erefinada, misturando
fsica contempornea e matemtica com as afirmaes absurdas que construtivistas
sociais e filsofos, geralmente franceses, fazem utilizando os termos destas cincias.
Masapesardisso,oartigonosfoiaceitocomopublicadonumaedioespecialda
revista, acompanhado de loas dos editores entrada da fsica na era psmoderna.
Publicado,Sokalrevelouapiada.
Esteeventonomarcouarefutaodoconstrutivismosocialouodescarteda
filosofia francesa contempornea. Ele s mostrou a todos o nvel de impostura
lingustica,filosficaecientficaaoqualchegamos.Elemostrouqueoreiestavanu,
hmuitotempo.Damesmaforma,nenhumaobraquepossaserescritasercapazde
fazer a maioria dos construtivistas sociais mudarem de opinio, pelo menos,
publicamente. A questo no racional, poltica. A maioria sofre de um distrbio
comportamental que Kukla (2000, p.123) denominou Montypythonesque logic, que
consiste na nica regra de negar o que quer que seu oponente diga. Se algum diz
que eles afirmaram que x x, eles afirmam no, no afirmei. Mostrandose o
texto,elesdizemnoeraissoquequisdizer,eray.Sealgumafirmaentomasy
contraditrio,elesafirmamno,no,eassimindefinidamente.
A caravana da cincia moderna vai continuar a passar porque, a despeito do
avano do relativismo e do irracionalismo em alguns crculos, ela a cada dia
215
praticada com um otimismo epistemolgico maior, ancorada em resultados
espetaculares acumulados nos ltimos trezentos anos. A diferena abissal entre o
otimismo e a reputao epistmica da cincia entre a populao e os prprios
cientistas, e o pessimismo epistemolgico dos socilogos e de certos filsofos, s
serve para ilustrar mais uma vez a enorme alienao destes ltimos. No negcio
cientficodasexplicaescausais,seufracassocompleto.
O sucesso da dessa nova sociologia da cincia polticoacadmico, no
cientfico. Isto se d como apontou Searle (2000) porque a idia de que tudo uma
construo social, de que no existe mundo real, libertadora para muitos,
fornecendoumdiscursoparaaracionalizaododioerancoremrelaoscincias
naturais. Entre estes se encontram todo um conjunto de praticantes de disciplinas
imaturascientificamenteerelegadasaumsegundoplanoacadmicoesocial,comoa
antropologia,asociologiaeaanliseliterria.Cavalgandoosinstrumentosretricos
do construtivismosocial muitosse lanamnuma cruzada paraminaropodersocial
doscientistasnaturaisefortaleceroprprio.
Masnossetoresdaacademiabebemdestafonte.Boghossian(2006)lembra
queomedodoconhecimentonaturalemculturasminoritriasquedefendemteses
oucrenasmticasqueacinciarevelafalsas.Movimentospolticospscolonialistas,
nacionalistas e fundamentalistas, assim como o multiculturalismo, encontram no
construtivismo social recursos para proteger culturas oprimidas pela razo e a
cincia. Como afirmou Hacking (1999, p.67), What is true is that many sciencehaters
216
andknownothingslatchontoconstructionismasvindicatingtheirimpotenthostilitytothe
sciences.Constructivismprovidesavoiceforthatrageagainstreason.
Alm disso, um tipo de desejo muito ancestral se manifesta de novo atravs
das teses do construtivismo social. o desejo de no ser responsvel sequer pela
prpria mente e pelas prprias crenas. o desejo de se livrar daquilo que para
alguns um verdadeiro flagelo: a responsabilidade pessoal. Isso buscado atravs
da adeso ao mesmo tipo de crena defendida por Trasmaco na Repblica, com a
diferena que o valor em questo agora no s o da justia, mas o da verdade. E
verdade,paraestaspessoas,oqueaquelesqueinteressamdizemqueverdade.
O relativismo um dogmatismo de um dogma s. Mais ainda, ele o mais
primrio e estreito dos dogmatismos, pois elimina at a possibilidade de se aderir a
novosdogmas.ComodisseAlain,nadamaisperigosoqueumaidia,quandosse
temumaidia.Quandoaquelesquestmumaidia,falsa,repetidaparatudo,so
acadmicos, professores e pedagogos, o perigo para o futuro de uma sociedade
aumentaexponencialmente.
Minha esperana que este trabalho e os frutos que dele ainda possa vir a
espalhar dem uma pequena contribuio para o esclarecimento e o resgate da
respeitabilidade do termo construtivismo, assim como para a evidenciao de
inconsistncias nas teses defendidas por esta forma psmoderna de objetivismo e
cientificismo,queusaadenominaodeconstrutivismosocial.
217

RefernciasBibliogrficas

ANDERSSON,G.(1994).CriticismandtheHistoryofScience:Kuhns,Lakatossand
FeyerabendsCriticismofCriticalRationalism.Leiden:E.J.Brill.
BARNES,B.&BLOOR,D.(1982)Relativism,RationalismandtheSociologyof
Knowledge.In:Hollis,M.&Lukes,S.(org.)RationalityandRelativism.
Massachusetts.TheMITPress.
BARNES,B.&EDGE,D.(orgs.)(1982)ScienceinContext.ReadingsintheSociology
ofKnowledge.Cambridge.TheMitPress.
BARNES,B.(1974).ScientificKnowledgeandSociologicalTheory.Londres:
RoutledgeandKeganPaul.
BARNES,B.(1976).NaturalRationality:ANeglectedConceptintheSocialSciences.
PhilosophyoftheSocialSciences,Vol.6,No.2:115126
BARNES,B.(1982).T.S.KuhnandSocialScience.Londres:Macmillan.
BARNES,B.(1983).Sociallifeasbootstrappedinduction.Sociology,17:pp.524545.
BARNES,B.,BLOOR,D.&HENRY,J.(1996).Scientificknowledge:Asociological
analysis,Athlone:London.
218
BERGER,P.L.&LUCKMANN,T.(1973).AConstruoSocialdaRealidade.
Petrpolis,Vozes.
BLOOR,D.(1981).TheStrenghtoftheStrongProgramme.PhilosophyoftheSocial
Sciences,XI:2.
BLOOR,D.(1983).Wittgenstein.ASocialTheoryofKnowledge.Londres:The
MacmillanPress.
BLOOR,D.(1991).KnowledgeandSocialImagery.Londres:RoutledgeandKegan
Paul.
BLOOR,D.(1997a).Wittgenstein,rulesandinstitutions.Routledge:London.
BLOOR,D.(1997b).Whatisasocialconstruct?TidskriftfrVetenskapsstudier.10
(1):pp.921.
BLOOR,D.(1999).AntiLatour,StudiesinHistoryandPhilosophyofScience,30A:
pp.81112.
BLOOR,D.(1999b).ReplytoBrunoLatour.StudiesinHistoryandPhilosophyof
Science,30A:pp.131136.
BLOOR,D.(2007).Idealismsandmonisms:RecentcriticismsoftheStrong
Programmeinthesociologyofknowledge.StudiesinHistoryandPhilosophyof
Science,38A,V1:pp.210234.
BROUWER,(1983).Intuitionismandformalism.In:Benacerraf,P.&Putnam,H.
(eds.)Philosophyofmathematics:selectedreadings.(pp.5276).Cambridge:
CambridgeUniversityPress.
BOGHOSSIAN,P.(2006).FearofKnowledge:againstrelativismandconstructivism.
Oxford:OxfordUniversityPress.
BUNGE,M.(1991).ACriticalExaminationoftheNewSociologyofScience.Part1.
In:PhilosophyoftheSocialSciences.Vol.21.No.4:pp.524560.
219
BUNGE,M.(1992).ACriticalExaminationoftheNewSociologyofScience.Part2.
In:PhilosophyoftheSocialSciences.Vol.22,No.1:pp.4676.
BUNGE,M.(1994).CounterEnlightenmentinContemporarySocialStudies.In:
ChallengestotheEnlightenment.InDefenseofScienceandReason.NovaIorque:
PrometheusBooks.
CASTNON,G.(2001).PsmodernidadeePsicologiaSocial:UmaCrtica
Epistemolgica.RiodeJaneiro,UniversidadedoEstadodoRiodeJaneiro,
dissertaodemestrado.
CASTAON,G.(2005).ConstrutivismoeCinciasHumanas.In:Cincias&
Cognio,vol.05:p.3649.
CASTAON,G.(2007).Construtivismo,InatismoeRealismo:compatveise
complementares.Cincias&Cognio,v.10,p.115131.
CASTAON,G.(2007b).PsicologiaPsmoderna?.RiodeJaneiro:Booklink.
CHOMSKY,N.(1967).AReviewofB.F.SkinnersVerbalBehavior.InFodor,J.A.
&Katz,J.J.(Orgs.)TheStructureofLanguage:ReadingsinPhilosophyofLanguage.
NovaJersey:PrenticeHall,p.547578.
CHOMSKY,N.(1987).APropsitodasEstruturasCognitivasedoseu
Desenvolvimento:UmaRespostaaPiaget.In:PiatelliPalmarini,M.(Org.)Teorias
daLinguagem,TeoriasdaAprendizagem.Lisboa:Edies70.p6384.
COLL,C.,PALACIOS,J.&MARCHESI,A.(1996).DesenvolvimentoPsicolgicoe
Educao,II.PortoAlegre:ArtesMdicas.
COLLINS,H.M.(1981).StagesintheEmpiricalProgrammeofRelativism.Social
StudiesofScience.11,n1:pp.310.
COLLINS,H.M.(1983).TheSociologyofScientificKnowledge:Studiesof
ContemporaryScience.AnnualReviewofSociology.9.pp.265285.
220
COLLINS,H.M.(1985)ChangingOrder:ReplicationandInductioninScientific
Practice.Londres:Sage.
DERRIDA,J.(1973).Gramatologia.SoPaulo,Perspectiva.
DEVITT,M.(1991).RealismandTruth.Cambridge:Blackwell.
DRAKE,D.,LOVEJOY,A.,PRATT,J.,ROGERS,A.,SANTAYANA,G.,SELLARS,R.
&STRONG,C.(1920).EssaysinCriticalRealism.Oxford:Macmillan.
DUMMETT,M.(1977).Elementsofintuitionism.Oxford:OxfordUniversityPress.
EDER,K.(1996).TheSocialConstructionofNature:ASociologyofEcological
Enlightenment.London:Sage.
EFRAN,J.EFAUBER,R.(1997).ConstrutivismoRadical:PerguntaseRespostas.Em:
Neimeyer,R.&Mahoney,M.(Orgs.).ConstrutivismoemPsicoterapia.(pp.229253).
PortoAlegre:Artmed.
EYSENCK,M.&KEANE,M.(2007).ManualdePsicologiaCognitiva:UmManual
Introdutrio.PortoAlegre:ArtmedEditora.
FEYERABEND,P.(1989).ContraoMtodo.RiodeJaneiro:FransciscoAlves.
FODOR,J.A.(1975).TheLanguageofThought.Cambridge,Massachusetts:Harvard
UniversityPress.
FODOR,J.A.(1987).FixaodeCrenaseAquisiodeConceitos.In:Piatelli
Palmarini,M.(Org.).TeoriasdaLinguagem,TeoriasdaAprendizagem.Lisboa:
Edies70.p213218.
FOSNOT,C.(1998).Construtivismo:UmaTeoriaPsicolgicadaAprendizagem.Em:
Fosnot,C.(Ed.)Construtivismo:Teorias,PerspectivasePrticaPedaggica.(pp.25
50).PortoAlegre:ArtmedEditora.
GERGEN,K.(1973).SocialPsychologyasHistory.JournalofPersonalityandSocial
Psychology.26(2),309320.
221
GERGEN,K.(1985).TheSocialConstrucionistMovementinModernPsychology
AmericanPsychologist,40,266275.
GERGEN,K.(1989).Socialpsychologyandthewrongrevolution.EuropeanJournal
ofSocialPsychology.SepOctVol19(5)463484.
GERGEN,K.(1994).ExploringthePostmodern:PerilsorPotentials?American
Psychologist.49(5),412416.
HACKING,I.(1988)TheParticipantIrrealistatlargeintheLaboratory.British
JournalforthePhilosophyofScience.39:pp.277294.
HACKING,I.(1999)TheSocialConstructionofWhat?Cambridge:Harvard
UniversityPress.
HARR,R.(1984).Personalbeing:Atheoryforindividualpsychology.Cambridge,
Massachusetts:HarvardUniversityPress.
HARR,R.(1989).MetaphysicsandMethodology:Someprescriptionsforsocial
psychologicalresearch.EuropeanJournalofSocialPsychology.Vol19(5)439453.
HELD,B.(1998).Themanytruthsofpostmodernistdiscourse.Journalof
Theoretical&PhilosophicalPsychology.FalVol18(2)193217.
HEYTING,A.(1983).TheIntuitionistfoundationsofmathematics.In:Benacerraf,P.
&Putnam,H.(eds.)Philosophyofmathematics:selectedreadings.(pp.5276).
Cambridge:CambridgeUniversityPress.
KANT,I.(2001).CriticadaRazoPura.Lisboa:CalousteGulbenkian.
KANT,I.(2003).Prolegmenosatodaametafsicafutura.Lisboa:Edies70.
KEMP,S.(2005).SavingtheStrongProgramme?AcritiqueofDavidBloorsrecent
work,StudiesinHistoryandPhilosophyofScience.36A:pp.707720.
KEMP,S.(2007).Concepts,anomaliesandreality:aresponsetoBloorandFehr.
StudiesInHistoryandPhilosophyofScience.PartA,Volume38,Issue1:p.241253.
222
KENDALL,G&MICHAEL,M.(1997).PoliticizingthePoliticsofPostmodernSocial
Psychology.TheoryandPsychology.FebVol7(1):pp.729.
KNORRCETINA,K.(1979).TinkeringtowardsSuccess:PreludetoaTheoryof
ScientificPratice.TheoryandSociety,v.8,pp.347376.
KNORRCETINA,K.(1981).TheManufactureofKnowledge.AnEssayonthe
ConstructivistandContextualNatureofScience.Oxford:PergamonPress.
KNORRCETINA,K.(1983).TheEthnographicStudyofScientificWork:Towardsa
ConstructivistInterpretationofScience.InKnorrCetinaKD,MulkayM(eds.)
ScienceObserved:PerspectivesontheSocialStudyofScience.London:Sage.
KUHN,T.(1974).ReflectionsonmyCritics.In:Lakatos&Musgrave(orgs.)Criticism
andtheGrowthofKnowledge.Cambridge:UniversityPress.
KUHN,T.(1977).Reconsideraesacercadosparadigmas.In:ATensoEssencial.
Lisboa:Edies70.pp.353382.
KUHN,T.(1991).AEstruturadasRevoluesCientficas.SoPaulo,Ed.
Perspectiva.
KUHN,T.(2003).OCaminhodesdeaEstrutura.SoPaulo:Unesp.
KUKLA,A.(2000).SocialConstructivismandthePhilosophyofScience.Londres:
Routledge.
LATOUR,B.&WOOLGAR,S.(1986).LaboratoryLife:TheSocialConstructionof
ScientificFacts.Princeton:PrincetonUniversityPress.
LATOUR,B.(1983).GiveMeaLaboratoryandIWillRaisetheWorld.InK.Knorr
CetinaandM.Mulkay,eds.,ScienceObserved:PerspectivesontheSocialStudyof
Science.NewYork:Sage.p.141.
LATOUR,B.(1987).ScienceinAction:HowtoFollowScientistsandEngineers
ThroughSociety.Cambridge:HarvardUniversityPress.
223
LATOUR,B.(1988).ARelativisticAccountofEinsteinsRelativity.SocialStudiesof
Science.V.18,pp.0344.
LATOUR,B.(1992).Onemoreturnafterthesocialturn.InE.McMullin(Ed.).The
socialdimensionsofscienceNotreDame:UniversityofNotreDamePress.pp.272
294.
LATOUR,B.(1999).ForDavidBloorandbeyond:AreplytoDavidBloorsAnti
Latour.StudiesinHistoryandPhilosophyofScience.30A:pp.113129.
LATOUR,B.(2000).Whenthingsstrikeback:Apossiblecontributionof`science
studiestothesocialsciences.BritishJournalofSociology.Vol.51,Issue1.
LAUDAN,L.(1981).ThePseudoScienceofScience.PhilosophyoftheSocial
Sciences,11:2:p.173198.
LAUDAN,L.(1990)ScienceandRelativism:SomeKeyControversiesinthe
PhilosophyofScience.Chicago:UniversityofChicagoPress.
LONGUENESSE,B.(1998).KantandtheCapacitytoJudge:Sensibilityand
DiscursivityintheTranscendentalAnalyticoftheCritiqueofPureReason.
Princeton:PrincetonUniversityPress.
LORBER,J.&FARRELL,S.(1991).TheSocialConstructionofGender.Newbury
Park:Sage.
LOYAL,S.&BARNES,B.(2001).Agencyasredheringinsocialtheory.Philosophy
oftheSocialSciences.Vol.31,No.4:pp.507524.
MAHONEY,M.(2004).Whatisconstructivismandwhyisitgrowing?
ContemporaryPsychology,49,360363.
MANHEIM,K.(1971).TheProblemofasociologyofKnowledege.In:Wollf,K.(org.)
FromKarlManheim.NovaIorque:OxfordUniversityPress.
224
MASTERMANN,M.(1974).TheNatureofaParadigm.In:Lakatos&Musgrave(ed.).
CriticismandtheGrowthofKnowledge.Cambridge:CambridgeUniversityPress.p.
5989
MATURANA,H.&VARELA,F.(1987).TheTreeofKnowledge.Boston:New
ScienceLibary.
MAZE,J.R.(2001).SocialConstructionism,Desconstructionism,andSome
RequirementsofDiscourse.TheoryandPsychology.June,Vol11(3),393417.
MORETTO,V.(2002).Construtivismo:Aproduodoconhecimentoemaula.Riode
Janeiro:DP&AEditora.
NAGEL,T.(1998).AltimaPalavra.Trad.deCarlosFelipeMoiss.SoPaulo:
Unesp.
NEIMEYER,R.A.(1997).Umconvitespsicoterapiasconstrutivistas.Em:
Neimeyer,R.A.eMahoney,M.J.(Orgs.).Construtivismoempsicoterapia(pp.05
11).PortoAlegre:Ed.ArtesMdicasSul.
NELSON,A.(1994).Howcouldfactsbesociallyconstructed?StudiesinHistoryand
PhilosophyofScience.25:pp.535547
NELSON,L.(1993).Epistemologicalcommunities.InL.Alcoff&E.Potter(Eds.),
Feministepistemologies(pp.121159).NewYork:Routledge.
NEWTON,R.(1997).TheTruthofScience.PhysicalTheoriesandReality.
Cambridge:HarvardUniversityPress.
NIINILUOTO,I.(1992).Reality,truth,andconfirmationinMathematics:Reflections
ontheQuasiempiricistProgramme.InJ.Echeverria,A.IbarraeT.Mormann(eds.),
SpaceofMathematics.Berlin:DeGruyter,p.6078.
NIINILUOTO,I.(1999).CriticalScientificRealism.Oxford:OxfordUniversityPress.
225
NOLA,R.&SANKEY,H.(2000).ASelectiveSurveyofTheoriesofScientificMethod.
In:Nola&Sankey(orgs.)AfterPopper,KuhnandFeyerabend.RecentIssuesin
TheoriesofScientificMethod.Dordrecht:Kluver.
OLIVA,A.(1990).Epistemologia:ACientificidadeemQuesto.Campinas:Papirus.
OLIVA,A.(2003).PossvelUmaSociologiadaCinciasemumaFilosofiada
Cincia?Episteme.nmero17,Jun.Dez:p.82116.
OLIVA,A.(2005).RacionalouSocial?Aautonomiadarazocientficaquestionada.
PortoAlegre:Edipucrs.
PHILLIPS,D.(1995).Thegood,thebadandtheugly:themanyfacesof
constructivism.EducacionalResearcher:Vol.4,No.7,pp513.
PIAGET,J.(1967).Logiqueetconnaissancescientifique.Encyclopdiedelapliade;
n23.Paris:Gallimard.
PIAGET,J.(1973).PsicologiaeEpistemologia:porumateoriadoconhecimento.Rio
deJaneiro:Forense.
PIAGET,J.(1975).EpistemologiaGentica.SoPaulo:AbrilCultural.
PIAGET,J.(1979).AConstruodoRealnaCriana.RiodeJaneiro:ZaharEditores.
PIAGET,J.(1987).APsicognesedosConhecimentoseasuaSignificao
Epistemolgica.In:PiatelliPalmarini,M.(Org.).TeoriasdaLinguagem,Teoriasda
Aprendizagem.Lisboa:Edies70.p.5162.
PIAGET,J.(1987b).ObservaesIntrodutrias.In:PiatelliPalmarini,M.(Org.).
TeoriasdaLinguagem,TeoriasdaAprendizagem.Lisboa:Edies70.p.9398.
PIATELLIPALMARINI,M.(Org.)(1987).TeoriasdaLinguagem,Teoriasda
Aprendizagem.Lisboa:Edies70.
PICKERING,A.(1984).ConstructingQuarks:ASociologicalHistoryofParticle
Physics.Chicago:UniversityofChicagoPress.
226
PINCH,T.&WIEBE,B.(1987).TheSocialConstructionofFactsandArtifacts:Or
HowtheSociologyofScienceandSociologyofTecnologyMightBenefitEachOther.
InBijker,ThomasandPinch(eds.),TheSocialConstructionofTechnological
Systems:NewDirectionsintheSociologyandHistoryofTechnology.Cambridge,
MA:MITPress,pp.1750.
PLATO.(1973).Teeteto.Belm:Ed.UniversidadeFederaldoPar.
POLKINGHORNE,D.(1992).PostmodernEpistemologyofPratice.EmKvaleS.
(Ed.)PsychologyandPostmodernism.Londres,SagePublications.
POPPER,K.(1974).NormalScienceanditsDangers.In:Lakatos&Musgrave(orgs.)
CriticismandtheGrowthofKnowledge.Cambridge:UniversityPress.pp.5158.
POPPER,K.(1975).ALgicadaInvestigaoCientfica.SoPaulo:EditoraCultrixe
EDUSP.
POPPER,K.(1975b).ConhecimentoObjetivo.SoPaulo:EditoradaUniversidade
deSoPaulo.
POPPER,K.(1977).AutobiografiaIntelectual.SoPaulo:EditoraCultrixeEDUSP.
POTTER,E.(1993).GenderandEpistemicNegotiations.In:Feministepistemologies,
ed.LindaAlcoffandElizabethPotter.NewYorkandLondon:Routledge.pp.161186.
PUTNAM,H.(1987).OqueInatoePorqu.ComentriosSobreoDebate.In:
PiatelliPalmarini,M.(Org.)TeoriasdaLinguagem,TeoriasdaAprendizagem.
Lisboa:Edies70.p403429.
QUINE,W.(1969).OntologicalRelativityandOtherEssays.NewYork:Columbia
UniversityPress.
RICHER,P.(1992).AnIntroductiontoDeconstructionistPsychology.EmKvaleS.
(Ed.)PsychologyandPostmodernism.Londres,SagePublications
ROBINSON,D.(1985).PhilosophyofPsychology.NewYork:ColumbiaUniversity
Press.
227
ROCKMORE,T.(2005).OnConstructivistEpistemology.NewYork:Rowman&
LittlefieldPublishers.
RORTY,R.(1979).PhilosophyandtheMirrorofNature.Princeton:Princeton
UniversityPress.
RORTY,R.(1989).Contingency,IronyandSolidarity.Cambridge:Cambridge
UniversityPress.
RYCHLAK,J.(1999).SocialConstrucionism,postmodernism,andthecomputer
model:Searchingforhumamagencyintherightplaces.JournalofMindand
Behavior.Fal,vol20(4):379389.
RYLE,G.(1968).TheConceptofMind.Middlesex:PenguinBooks.
SCHOPENHAUER,A.(1950).ElMundocomoVoluntadyRepresentacin.Buenos
Aires,ElAteneoEditorial.
SEARLE,J.(1995).TheConstructionofSocialReality.NewYork:FreePress.
SEARLE,J.(2000).Mente,LinguagemeSociedade.Trad.deF.Rangel.RiodeJaneiro.
Rocco.
SHAPIN,S.(1994).ASocialHistoryofTruth:CivilityandScienceinSeventeenth
CenturyEngland.Chicago:UniversityofChicagoPress.
SHEPARD,R&METZLER.J.(1971).Mentalrotationofthreedimensionalobjects.
Science.171(972):7013.
SHOTTER,J.(1992).GettinginTouch:TheMetaMethodologyofaPostmodern
ScienceofMentalLife.EmKvaleS.(Ed.)PsychologyandPostmodernism.Londres,
SagePublications.
SISMONDO,S.(1993).SomeSocialConstructions.SocialStudiesofScience.23:
pp.515553.
SKINNER,B.(1975).OComportamentoVerbal.SoPaulo:CultrixEDUSP.
228
SLEZAK,P.(1989).ScientificDiscoverybyComputerasEmpiricalRefutationofthe
StrongProgramme.SocialStudiesofScience.Vol.19:No.4.
SLEZAK,P.(1994).TheSocialConstructionofSocialConstructionism.Inquiry.Vol.
37:pp.139157.
SLEZAK,P.(2000).ACritiqueofRadicalSocialConstructivism.InD.C.Philips,(ed.)
ConstructivisminEducation:OpinionsandSecondOpinionsonControversial
Issues.Chicago:TheUniversityofChicagoPress.
SOKAL,A.&BRICMONT,J.(2001).ImposturasIntelectuais:oabusodacinciapelos
filsofospsmodernos.RiodeJaneiro:EditoraRecord.
SOKAL,A.(1996).Transgressingtheboundaries:Towardatransformative
hermeneuticsofquantumgravity.SocialText46/47:p.217252.
STERNBERG,R.(2008).PsicologiaCognitiva.5aedio.PortoAlegre:Artmed.
STOVE,D.(2001)ScientificIrrationalism.OriginsofaPostmodernCult.New
Brunswick:TransactionPublishers.
VAIHINGER,H.(1924).ThePhilosophyofasif.Berlin:Reuther&Reichard.
VANDALEN,D.(1980).LogicandStructure.Berlin:SpringerVerlag.
VONFOERSTER,H.(1984).Onconstructingareality.InP.Watzlawick(Ed.),The
inventedreality:contributionstoconstructivism(pp.4161).NewYork:Norton.
VONGLASERSFELD,E.(1984).AnIntroductiontoRadicalConstructivism.InP.
Watzlawick(Ed.),Theinventedreality:contributionstoconstructivism(pp.1840).
NewYork:Norton.
VONGLASERSFELD,E.(1998).Construtivismo:AspectosIntrodutrios.Em:
Fosnot,Catherine(org.)Construtivismo:Teorias,PerspectivasePrticaPedaggica.
(pp.1924).PortoAlegre:Artmed.
VYGOTSKY,L.(1984).AFormaoSocialdaMente.RiodeJaneiro,MartinsFontes.
229
WATKINS,J.(1984).ScienceandScepticism.PrincetonandLondon:Princeton
UniversityPresseHutchinson.
WATZLAWICK,P.(Ed.).(1984).Theinventedreality:contributionsto
constructivism(pp.4161).NewYork:Norton.
WERTSCH,J.(1998).Anecessidadedaaonapesquisasociocultural.Em:Wertsch,
DelRio&Alvarez(orgs.):EstudosSocioculturaisdaMente.PortoAlegre,Ed.
Artmed
WHORF,B.(1979).Language,Thought&Reality.Cambridge:TheMITPress.
WITTGENSTEIN,L.(1975).InvestigaesFilosficas.SoPaulo,AbrilCultural.
WOOLGAR,S.(1988).Science:TheVeryIdea.Londres:Tavistock.
ZURIFF,G.(1998).Againstmetaphysicalsocialconstructionisminpsychology.
Behavior&Philosophy.SprFalVol26(12)528.

Anda mungkin juga menyukai