Anda di halaman 1dari 78

1

CAPITULO I
Quchua
Se presenta un resumen de avances en la invetigacin de la gramtica
quechua, estrcitamente con fines pedaggicos y contrbuir a la alfabetizacin
inicial de los docentes en el manejo y aplicacin pedaggica del Quechua
Cusco Colla.
1.1. Alfabeto Quechua Cusco Callao
preciado colega a continuacin vamos a conocer el alfabeto quechua,
conocida como !chaha"#
C$$ a ch chh Ch% h i &
'(C)*+ a cha chha Ch%a ha i &a
C$$ &h &% l ll m n ,
'(C)*+ &ha &%a la lla ma na ,a
C$$ p ph p% q qh q% r
'(C)*+ pa pha p%a qa qha q%a ra
C$$ s t th t% u - y
'(C)*+ sa ta tha t%a u -a ya
1.2. Relacin del alfabeto quechua castellano.
QU!C"UA QU!C"UA#CA$T!LLA%O CA$T!LLA%O
a ch chh Ch% h i &
&h &% l ll m n ,
p ph p% q qh q% r
s t th t% u - y
a b c d e f g h
i j & l ll m n ,
o p q r s t u
v - . y z
ch chh &h ph qh th
ch% &% p% q% t%
a h i & l ll m n , p q r
s t u - y
b c d e f g j o v .
z
// graf0as netamente
quechuas
/1 graf0as comunes al
quechua y castellano
// graf0as netamente
castellanos.

1.&. '(afe)as quechuas.
1.&.1. Consonantes quechuas
*odo de
a(ticulacin.
Punto de a(ticulacin
+ilabi
al
,entoal
al-eola(
Palatal .ela( O-ula( o
/ost-ela(
'lotal $onido
2clusivo simple p t ch & q

S
o
r
d
a
s
2clusivo aspirado ph th chh &h qh
2clusivo glotalizado p% t% ch% &% q%
3ricativo s h
4asal m n ,
S
o
n
o
r
a
s
5ibrante r
'aterales l
Semi vocal o semi
consonante.
- y
2
1.&.2. .ocales quechuas.
Ante(io( Cent(al Poste(io(
lta i u
6aja a
1.0. $1labas quechuas.
(n el quechua se puede distinguir cuatro estructuras silbicas7 vocal 859,
consonante ms vocal 8C59, vocal ms vocal 85C9, consonante ms vocal ms
consonante 8C5C9, veamos en los siguientes ejemplos#
$1labas quechuas
. C. .C C.C
a &a an qam
i pa ay pay
u hi ur mill
nu ir mur
mi ar qur
ra all mar
-i a& -an
t%u as may
:escomposicin silbica de palabras quechuas.
Palab(as Quechuas $1labas
&an &an
ima i ma
musuq mu suq
qullana qu lla na
hay-arin&u hay -a rin &u
runa&unaqa ru na &u na qa
yuyarillan&utaq yu ya ri llan &u taq
-asicha&unatapas -a si cha &u na ta pas
pachamama&unatapas pa cha ma ma &u na ta pas
A/licacin /(2ctica3
(n pareja, separa en s0labas el listado de palabras del siguiente cuadro.
PALA+RA$
QU!C"UA$
$4LA+A$
56usillu5unata7anch
u
atuq)anta7an
7asinchis)anta
achachiqninchi5
(u)icha5unata
Pu5lla5unata/as
ta5i5u/uni
)is56illa8an
chhulla)anta7an
3
4
1.0.1. *at(i9 de s1labas quechuas /a(a utili9a(se co)o let(as
sueltas
Construye una tabla silbica quechua para hacer uso como siluetas de letras
sueltas.
C$$ ; a ; i ; u
ana a
ichhu i
uya u
ch%apu ch%a ch%i ch%u
cha&i cha chi chu ;ch
chhalla chha chhi chhu
hap%iy ha hi hu
&%a&i &%a &%i &%u
&hipu &ha &hi &hu
&iru &a &i &u ;&
la-a 'a li lu ; y
llama lla lli llu ; l
ma&i ma mi mu ; ll
nina na ni nu ;n
,u,u ,a ,i ,u ; -
p%acha p%a p%i p%u
pacha pa pi pu ;p
phata pha phi phu
q%achu q%a q%i q%u
qasa qa qi qu
qhata qha qhi qhu
ra&i ra ri ru : s
sara sa si su ; m
t%uru t%a t%i t%u
thallay tha thi thu
tullu )a ti tu
-asi -a -i -u
yupi ya yi yu ; q
5
1.;. T(ata)iento de s1labas quechuas.
+eemplazar !i" por y, y !u" por !-" y se lee ta- como tau, may como mai.
7
Inco((ecto Co((ecto Inco((ecto Co((ecto
mai may tau ta-
tai tay mau ma-
-ai -ay yau ya-
ai ay lau la-
ui uy sau sa-
hai hay llau lla-
t%ai t%ay rau ra-
1.<. !l no)b(e o sustanti-o.
1.<.1. $ustanti-os P(o/ios
Son nombres que designan a personas, animales, herramientas, cerros,
plantas, productos, vestimentas, utensilios, ritos, actividades, astros, insectos,
suelos, ayllus, pueblos, con caracter0sticas no compartidas.
%o)b(es quechuas $i=nificado
maru Constelacin que tiene la forma de
serpiente.
$uaman <a-i 2jos de guila, que observa los ciclos
de la naturaleza.
=iraqucha 'aguna sagrada de ung>ento de
donde procede la vida.
rari-a Cuidador de las sementeras del ayllu.
?hipu&amayuq Que tiene la facultada de administrar
los bienes del ayllu.
@apa Aama Aadre @apa
@acha Aama Aadre )ierra
-q&i @r0ncipe, hijo de los pus 8dioses9
pulli @r0ncipe, hijos de los pus que vive
entre la gente.
'lalliq $ombre victorioso.
1.>. $ustanti-o Co)?n.
Son los que designan a personas o cosas, sin especificar caracter0stica. Se
clasifican en simples y compuestos.
6
1.>.1. $ustanti-o $i)/les.
Son los que estn formados por una sola palabra.
Quechua Castellano Quechua Castellano
ana lunar atuq zorro
taqlla arado &huchi chancho
&illa luna inti sol
-ayna joven -armi mujer
1.>.2. $ustanti-os Co)/uestos
Son los estn formados por la unin de dos ra0ces nominales simples.
@rimera
palabra
Segunda
palabra
Composicin Significado
Bs&ay C:os <iqi D2rden Bs&ay,iqi Segundo
+umiC@iedra =asiCCasa +umi-asi Casa de piedra
=asi CCasa =asi C Casa =asi-asi Bnauguracin de casa
nueva.
?usi C legre ?usi C legre ?usi&usi Auy alegre
1.8. Preposiciones
(n el idioma Quechua las preposiciones estn representadas por palabras y
sufijos que se a,aden a las palabras cuya relacin indican, tales como#
P(e/osiciones !@e)/los
)a @unuta @uno
Qayllaypi nte Qayllaypi @onte ante A0
=an Con 4uqa-an Conmigo
<iqa Contra <iqa-an&i Contra m0
Aanta :e, :esde Qusqumanta :esde Cusco
@achanpi :ebajo @achanpi Churay @on debajo
Qhipapi :etrs Qhipapi churay @on detrs
@i (n =asipi (n la casa
@ura (ntre Qan&unapura (ntre ustedes
4iqman $acia @a,aniqman $acia la derecha
?ama $asta <an&ama $asta el camino
@aq @ara )aytaypaq @ara mi pap
+ay&u @or 4uqay&uray&u 'lor por nosotros
Aana Sin Aana mamayuq Sin madre
@atap0 Sobre C (ncima $anp%ara patapi Sobre la mesa
7
1.A. Inte(@ecciones.
1.A.1. !Bcla)ati-as.
Quechua Castellano
E@aqtataqF ECuidadoF
EBma munayF EQuG amableF
Enan-F EQuG bonitoF
E&a&h-F EQuG calorF
EnanayF EQuG cansancioF
Echach-F EQuG contratiempoF
Echha&-F EQuG dolorF
Etat-F EQuG feoF
Elal-F EQuG fr0oF
E,a,-F EQuG lindoF
E&a&all-F EQuG penaF
Echal-F EQuG ricoF
E*pallayF ESilencioF
E$a&uF E5amosF
1.A.2. !B/(esiones inte((o=ati-as
Ta/u5una P(e=untas
H$ay&%a -atayuqmi &an&iI HCuntos a,os tienesI
H$ay&%aqmi ripun&iI HCundo te vasI
HBmamanmi hamuran&iI H quG haz venidoI.
HBman sitiy&iI HCmo es tu nombreI
HBmapitaq ripun&iriI HJ en que te vas a irI
HAaymantan &an&iI H:e dnde eresI.
$ay&%aqtaq &utimun&iri HCundo volversI
HBma&unan riqsin&iI HQuG conocesI
HBmapin i,in&iI H(n quG creesI
HBmatan rurach&an&iI HQuG estas haciendoI
HBmatan rurayta yachan&iI HQuG sabes hacerI
H@i&unan aylluy&iI HQuiGnes son tus familiaresI
H@in &an&iI HQuiGn eresI
H@inmi taytay&iI HQuiGn es tu padreI
H@itaq mamitay&iriI HQuiGn es tu madreI
H@i-anmi hamuran&iI HCon quiGn haz venidoI.
8
1.1C. $aludos.
(misor +eceptor
Quechua Castellano Quechua Castellano
llin tuta
&achun
6uenas noches $inallataq
qanpaqpis
'o propio para )i
llin p%unchay
&achun
6uenos d0as $inallataq
qanpaqpis
'o propio para )i
llin su&ha
&achun
6uenas tardes $inallataq
qanpaqpis
'o propio para )i
HBmaynallan
&ach&an&iI
HCmo estsI llinllanmi &ach&ani (stoy bien
llinmi &ach&ani (stoy bien
Sumaq
p%unchay
&achun
Que tengas un
d0a agradable.
$inallataq
qanpaqpis
'o propio para )i
HBmaynalla
mamay&i
&ach&anI
HCmo est tu
mamI
Qhalin &asch&an
-ayqiy
(st sano hermano
HBmaynallan
taytay&i
&ach&anI
HCmo est tu
papI
Qhalillan &ach&an
panachay
(st sano hermana
1.11. P(ono)b(es /e(sonales.
@(+S24 SB4K*'+ @'*+'
Qich-a
simi
Castellano Qich-a simi Castellano
@rimera
@ersona
<uqa Jo <uqanchisC& 4osotros
8Bnclusivo9
<uqay&u 4osotros
8(.clusivo9
Segunda
@ersona
Qam )u Qam&una *stedes
)ercera
@ersona
@ay Ll @ay&una (llos
Jo # <uqa 8ni9
)M # Qan 8n&i9
Ll # @ay 8n9
4osotros 8inclusivo9 # <uqanchis 8nchis9 8inclusivo9
4osotros 8e.clusivo9 # <uqay&u 8y&u9 8e.clusivo9
*stedes # Qan&una 8n&ichis9
(llos # @ay&una 8n&u9
9
1.12. .e(bos.
1.12.1. Tie)/os -e(bales.
@resente # ?unan pachapi
@asado # +ipuq pachapi
3uturo # $amuq pachapi
1.12.2. Con@u=ando .e(bos3 $e(
1.12.2.1. !n *odo Infiniti-o
1.12.2.1.1. Do()as $i)/les
Bnfinitivo Ser # ?ay
Kerundio Siendo # ?aspa
@articipio Sido # ?asqa
1.12.2.1.2. Do()as Co)/uestas.
Bnfinitivo $aber sido # ?asqan
Kerundio $abiendo sido # ?ashaspa
1.12.2.2. !n *odo Indicati-o.
1.12.2.2.1. Do()a si)/le o i)/e(fecta
1.12.2.2.1.1. P(esente
Jo soy # 4uqa &ani
)M eres # Qan &an&i
Ll es o (lla es # @ay &an
4osotros somos 8e.clusivo9 # <uqay&u &ai&u
4osotros somos 8inclusivo9 # 4uqanchis &anchisC&
*stedes son # Qan&una &an&ichisC&
(llos son # @ay&una &an&u
1.12.2.2.1.2. P(et(ito I)/e(fecto
Jo era # 4uqa &arqani
)M eras # Qan &arqan&i
Ll era # @ay &arqan
4osotros Gramos 8e.clusivo9 # 4uqay&u &arqay&u
4osotros Gramos 8inclusivo9 # 4uqanchis &arqanchisC&
5osotros era0s # Qan&una &arqan&ichisC&
(llos eran # @ay&una &arqan&u
10
1.12.2.2.1.&. P(et(ito Indefinido
Jo fui # 4uqa &arani
)M fuiste # Qan &aran&i
Ll fue # @ay &aran
4osotros fuimos 8e.clusivo9 # 4uqay&u &aray&u
4osotros fuimos 8inclusivo9 # 4uqanchis &aranchisC&
5osotros fuisteis # Qan&una &aran&ichisC&
(llos fueron # @ay&una &aran&u
1.12.2.2.1.0. Dutu(o I)/e(fecto
Jo serG #<uqa &asaq
)M ser # Qan &an&i
Ll ser # @ay &anqa
4osotros seremos 8e.clusivo9 # <uqay&u &asaq&u
4osotros seremos 8inclusivo9 # <uqanchis &asunchisC&
5osotros serGis # Qan&una &an&ichisC&
(llos sern # @ay&una &anqa&uC&
1.12.2.2.2. Do()as Co)/uestas O Pe(fectas
1.12.2.2.2.1. P(et(ito Pe(fecto
Jo he sido # <uqan &arqani
)M has sido # Qanmi &arqan&i
Ll ha sido # @aymi &arqan
4osotros hemos sido 8e.clusivo9 # <uqay&un &arqay&u
4osotros hemos sido 8inclusivo9 # <uqanchismi &arqanchisC&
5osotros habGis sido # Qan&unan &asqan&ichisC&
(llos hab0an sido # @ay&unan &asqa&uC&
1.12.2.2.2.2. P(et(ito Pluscuan/e(fecto
Jo hab0a sido # 4uqan &asqani
)M hab0as sido # Qanmi &asqan&i
Ll hab0a sido # @aymi &asqa
4osotros hab0amos sido 8e.clusivo9 # 4uqay&un &asqay&u
4osotros hab0amos sido 8inclusivo9 # 4uqanchismi &asqanchisC&
5osotros habGis sido # Qan&unan &asqan&ichisC&
(llos hab0an sido # @ay&unan &asqa&u
1.12.2.2.2.&. Dutu(o Pe(fecto
Jo habrG sido # 4uqach &arani
)M habrs sido # Qanch &aran&i
Ll habr sido # @aych &aran
4osotros habremos sido 8e.clusivo9 # 4uqay&uch &aray&u
11
4osotros habremos sido 8inclusivo9 # 4uqanchisch &aranchisC&
5osotros habrGis sido # Qan&unach &aran&ichisC&
(llos habrn sido # @ay&unach &aran&u
1.12.2.&. *odo Potencial
1.12.2.&.1. $i)/le Pe(fecto
Jo ser0a # 4uqa &ayman
)M ser0as # Qan &a-aq
Ll ser0a # @ay &anman
4osotros ser0amos 8e.clusivo9 # 4uqay&u &ay&uman
4osotros ser0amos 8inclusivo9 # 4uqanchisC& &asunman
5osotros ser0ais # Qan&una &a-aqchisC&
(llos ser0an # @ay&una &an&uman
1.12.2.&.2. Co)/uesto Pe(fecto
Jo habr0a sido # <uqa &ayman &aran
)M habr0as sido # Qan &a-aq &aran
(l habr0a sido # @ay &anman &aran
4osotros habr0amos sido 8e.clusivo9 # <uqay&u &ay&uman &aran
4osotros habr0amos sido 8inclusivo9 # <uqanchisC& &asunman &aran
5osotros habr0ais sido # Qan&un &a-aqchisC& &aran
(llos habr0an sido # @ay&una &aman &aran
1.12.2.0. *odo $ub@unti-o
1.12.2.0.1. P(esente
Jo sea # Qan &anay
)M seas # Qan &anay&i
Ll sea # @ay &anan
4osostros seamos 8e.clusivo9 # <uqay&u &ay&unman
4osostros seamos 8inclusivo9 # <uqanchis &asunman C&asunchisman
5osotros seis # Qan&una &a-aqchis
(llos sean # @ay&una &an&uman
1.12.2.0.2. P(et(ito I)/e(fecto
Jo fuera o fuese # <uqa &ayman
)M fueras o fueses # Qan &a-aq
Ll fuera o fuese # @ay &aman
4osotros fuGramos o fuGsemos 8e.clusiva9 # <uqay&u &ay&uman
4osotros fuGramos o fuGsemos 8inclusiva9 # <uqanchis &asunman C
&asunchisman
5osotros fueran o fuesen # Qan&una &a-aqchis
12
(llos fueran o fuesen # @ay&una &an&uman
13
1.12.2.0.&. @retGrito @luscuanperfecto
Jo hubiera sido # <uqa &ayman &aran
)M hubieras sido # Qan &a-aq &aran
Ll hubiera sido # @ay &anman &aran
4osotros hubiGramos sido 8e.clusiva9 4uqay&u &ay&uman &aran
4osotros hubiGramos sido 8inclusiva9# 4uqanchis &asunman &aran
5osotros hubiGreis sido # Qan&una &a-aqchis &aran
(llos hubieran sido # @ay&una &an&uman &aran
1.12.2.;. *odo I)/e(ati-o
SG )M # ?ay qan
SG Ll # @ay &achun
Seamos 4osotros # ?asunchis nuqanchis
Sed 5osotros # &aychis qan&una
Sean (llos # ?achun&u pay&una
1.12.&. Con@u=acin ,el .e(bo I((e=ula( Tene(
(n el idioma Quechua, este verbo tiene variaciones en lo referente a los
pronombres y en su conjugacin. @or ejemplo#
1.12.&.1. *odo Indicati-o
Jo tengo # 4uqaq &apu-an
)M tienes # Qanpa &apusun&i
Ll tiene # @aypa &apun
4osotros tenemos 8e.clusiva9 # 4uqay&uq &apu-an&u
4osostros tenemos 8inclusiva9 # 4uqanchispa &apu-anchis
5osotros tenGis # Qan&unaq &apusun&ichis
(llos tienen # @ay&unaq &apun
1.12.&.2. *odo I)/e(fecto
Jo ten0a # 4uqaqmi &apu-arqan
)M ten0as # Qanpan ?apurasun&i
Ll ten0a # @aypan &apuran
4osotros ten0amos 8e.clusiva9 # 4uqay&uqmi &apu-aran&u
4osostros ten0amos 8inclusiva9 # 4uqanchispa &apu-aranchis
5osotros ten0ais # Qan&unaq &apurasun&ichis
(llos ten0an # @ay&unaq &apuran&u
1.12.&.&. *odo P(ete(ito
Jo tuve # 4uqaqmi &apu-aran
)M ten0as # Qanpan &apurasun&i
Ll ten0a # @aypan &apuran
4osotros ten0amos 8e.clusiva9 # 4uqay&uq &apu-aran&u
4osotros ten0amos 8inclusiva9 # 4uqanchispan &apu-aranchis
14
5osotros ten0ais # Qan&unaq &apurasun&ichis
(llos ten0an # @ay&unaq &apuran&u
15
1.12.&.0. Dutu(o
Jo tendrG # 4uqaqch &apu-anqa
)M tendrs # Qanpach &apusun&i
Ll )endr # @aypach &apunqa
4osostros tendremos8e.clusiva9 # 4uqay&uqch &apu-anqa&u
4osotros tendremos 8inclusiva9 # 4uqanchispach &apu-asunchis
5osotros tendrGis # Qan&unaqch &apusun&ichis
(llos tendrn # @ay&unaqch &apuqa&u
1.1&. Los Ad-e(bios.
Son palabras invariables que e.presan circunstancias diversas tales como#
adverbios de tiempo, lugar, modo, cantidad, afirmacin, negacin y duda. 'os
adverbios se clasifican por su estructura o por su definicin#
1.1&.1. Po( su !st(uctu(a.
Se clasifican en simples y compuestos,
1.1&.1.1. $i)/les.
Son los que estn formados de una sola palabra, como#
hora # ?unan
@oco # @isi
@or (jemplo#
Ai hijo vendr ahora # =a-ay &una hamunqa
Ll tiene poco trabajo # @ayqa pisi llan&%ayniyuqmi
1.1&.1.2. Co)/uestos.
Son los estn formados por dos o ms palabras, como#
nteanoche # Qaynatuta.
@or ejemplo#
Jo vine anteanoche#4uqan Qaynatuta hamurani
1.1&.2. Po( su $i=nificacin.
Se dividen en#
16
1.1&.2.1. Ad-e(bios de Lu=a(3
qu0 # ?aypi
ll0 # Chypi
ll # $aqaypi
dentro # *hupi
fuera # $a-api
rriba # =ichaypi
bajo # *raypi
Cerca # Sispalla C ?ayllapi
:etrs # Qhipapi
(nfrente # Chinpapi
(jemplo#
(l gato est adentro # Aichiqa uhupi &ashan
Ai hermano est all # =ayqiyqa haqaypi &ashan
1.1&.2.2. Ad-e(bios de Cantidad3
6astante # 'lasaq
Casi # Jaqa
$arto # ch&ha
As # chq-an
4ada # ?%ataC Ch%usaq
@oco # @isi
)anto # Chhaytu&uy
(jemplo#
Ae dieron harto pan # )%anta ash&hata qu-an&u
Casi me quedo # Jaqa qhipamuni
1.1&.2.&. Ad-e(bios de Tie)/o3
noche # Ch%isi
ntes # <a-paqta
ntiguamente # <a-paqpi
hora # ?unan
veces # Aaynillanpi CAayllanpi
yer # Qayna p%unchay
(ntonces # Chaypacha
Aa,ana # @aqarin
4unca # Aana hay&%aqpas
+eciGn # Chayraq
17
)odav0a # Chayraqmi CAanaraq
18
(jemplo#
+eciGn lleguG anoche # Chayraqmi ch%isi chayamuni
1.1&.2.0. Ad-e(bios de O(den3
@rimero # QullanaC <a-paqtaraq
Segundo # ?a,ari
)ercero # Qhaya-a
:espuGs # Chaymanta
:etrs # Qhipanman
Sucesivamente # Qatiqatilla
3recuentemente # Sapa&utilla C @asaqlla
(jemplo#
5engo frecuentemente # Sapa&utilla hamuni
1.1&.2.;. Ad-e(bios de *odo3
6ellamente # Aunayllata,a
+iqu0simo # Sumaqllana
$orriblemente # Aillayllana
6ien # llinmi
Aal # Aana allin
Kratis # Janqallan
drede # Juyaymanta
penas # <a&%ayta
s0 # $inata C hinata
(jemplo#
$az hecho bien # llinmi ru-asqay&i
1.1&.2.<. Ad-e(bios de Afi()acin3
S0 #r0
Cierto C ciertamente # Chiqaq
(s as0 # hinan C $inan
s0 es # $isa
(jemplos#
H$az cocinadoI DS0 # H=ay&%uran&ichuID r0
E)e hab0an robadoE Ds0 es # ESu-asqasun&itaqs0F $isa
H)e ausentas ma,anaI D S0 # @aqarin ch%usan&ichu r0
H(s cierto que ha helado anocheI D s0 es# Chiqaqchu ch%isi
qasaran D $isa.
19
1.1&.2.>. Ad-e(bios de %e=acin3
4o 8negativo9 # Aana C Aanan
4o 8prohibitivo9 # ma
:e ninguna manera # Aanapuni
)ampoco # Aanataq
Nams # Aanan hay&%aqpas
(jemplos#
H(s cierto que bebisteID 4o # Chiqaqchu uhiaran&i D Aanan
H)omar0as tus orinesI D Nams# *hia-aqchuhisp%ayniy&ita D Aana
hay&%aspas.
1.1&.2.E. Ad-e(bios de ,uda3
Quizs # Bcha
caso # Bchas C Bchapasch
s0 dicen # qnatan nin&u
As bien # s-anm
(jemplos#
H)e ir0as ma,anaI DQuizs #@aqarin ripu-aqchu D Bcha
H)rabajasteI D As bien trabajG# llan&%aran&ichu D s-anm llan&%ani
1.10. Ad@eti-os.
1.10.1. .Ad@eti-os de)ost(ati-o.
?ay# este, esta, estos, estas.
Chay# ese, esa, esos, esas.
$aqay C Chhaqay# aquel, aquella, aquellos, aquellas.
Qha-anapaq C(jemplos#
?ay llaqtapin llan&%asaq #(n este pueblo voy a trabajar.
HChay irqi&una-anchu tiyan&iI# H5ives con esos ni,osI
$aqay runa cha&rata rin# quel hombre va a su chacra.
1.10.2. Ad@eti-os calificati-os.
(l tema de los adjetivos est en pleno proceso de consulta
bibliogrfica, en una pr.ima versin de este documento la
incorporaremos, por ejemplo, como convertir verbos,
sustantivos en adjetivos.
20
2.$ufi@os quechuas
'a palabra quechua por su caracter0stica aglutinante, est formada por una
ra0z, acompa,ados de sufijos de manera ordenada7 es decir hay una sinta.is
interior en el nivel de una palabra.
SegMn el cuadro la palabra quechua, est conformada por una ra0z, seguida de
varias clase de sufijos7 que se encuentran agrupados en dos grupos# sufijos
dependientes 8derivacionales y fle.ivos9 e independientes.
RAIF. 'a ra0z es una unidad m0nima, que se obtiene de despejar todos los
sufijos a una palabra, y que semnticamente porta el significado lG.ico o
conceptual de la misma. (s decir, es la unidad de significacin m0nima
desprovista de todo sufijo. (jemplos#
Ra19 $ufi@os
7all/a D&unaDta
)an5a D&unaDtaD-aDn
(n estos ejemplos, despejado los sufijos de las palabras, quedan las en
negrita# -allpa y man&a, como elementos irreductibles. 'a ra0z quechua
generalmente es bisilbica.
T!*A. (s la unidad de mayor nivel jerrquico que la ra0z, est integrada por la
ra0z y uno o varios sufijos derivacionales.
$UDIGO. l igual que la ra0z, los sufijos en el quechua son unidades m0nimas7
pero en este caso portadora de una significacin gramatical y no lG.ica, o sea
no tienen significado. Seguidamente detallamos de manera minuciosa, la
clasificacin de los sufijos de la lengua Quechua.
2.1. $ufi@os %o)inales.
2.1.1. $ufi@os DleBi-os
Se refieren a las ra0ces de las palabras que pertenecen a la categor0a de
42A6+(S, al a,adirse a estas palabras, no cambia su significado conceptual
o lG.ico, el cambio se da en el mbito gramatical. (stos sufijos se subdividen
en#
2.1.1.1. !l ,e Pe(sona.
(stablece la relacin de pertenencia, entre un poseedor impl0cito y una entidad
pose0da. @ara comprender mejor, es necesario conocer los pronombres
personales.
21
P!R$O%A $I%'ULAR PLURAL
Qich7a si)i Castellano Qich7a si)i Castellano
/ra @ersona <uqa Jo <uqanchisC& 4osotros 8Bnclusivo9
<uqay&u 4osotros 8(.clusivo9
Oda @ersona Qam )u Qam&una *stedes
Pra @ersona @ay Ll @ay&una (llos
:e igual modo tambiGn se,alamos las marcas correspondientes#
22
P!R$O%A *ARCA $I%'ULAR PLURAL
Qich7a
si)i
Castellano Qich7a si)i Castellano
1(a.
Pe(sona
H =allpa I Ai gallina =allpa QnD
chi&
4uestras
gallinas.
2da.
Pe(sona
H5i =allpa I
5i
)u gallina =allpa Qy&iDD
chi&
5uestras
gallinas.
&(a.
Pe(sona
Hn =allpa In Su gallina =allpa QnDD
&u
Sus gallinas.
I*PORTA%T!. Cuando la palabra base termina en C24S244)(, se debe
insertar !niJ. (jemplo
23
P!R$O%A *ARCA $I%'ULAR PLURAL
Qich7a
si)i
Castellano Qich7a si)i Castellano
1(a.
Pe(sona
H Ja-ar I
niH
Ai sangre Ja-ar IniH
5iHchi5
4uestras
sangres.
2da.
Pe(sona
H5i Ja-ar I
niH5i
)u sangre Ja-ar IniH
5is
5uestras
sangres.
&(a.
Pe(sona
Hn Ja-ar I
niHn
Su sangre Ja-ar IniH
n5u
Sus sangres.
2.1.1.2. !l ,e %?)e(o
Bmplica la distincin entre una unidad y ms de uno. @ara pluralizar 26N()2S
J 4BA'(S, se a,ade a la base o ra0z el sufijo 5una.
(jemplos#
$I%'ULAR PLURAL
Qich7a si)i Castellano Qich7a si)i Castellano
+umi piedra +umi I5una piedras
?huchi chancho ?huchi I5una chanchos
+una gente +una I5una gentes
+umi&una mayupi &ach&an #
?huchi&una q%upa patapi tiyan&u #
+una&una cha&rapi llan&%an&u #
@ara pluralizar personas se utilizan los siguientes sufijos# DHnchisK H5ichisK
H5uK Hnchis I5unaK I5i Ichis I5unaK InH5una.
P!R$O%A $I%'ULAR PLURAL
Qich7a si)i Castellano Qich7a si)i Castellano
P(i)e(a Pe(sona *a)aH Ai mam *a)aHnchi5 4uestras
mams
$e=unda Pe(sona AamaDy&i )u mam AamaDy&iD
chi&
5uestras
mams
Te(ce(a Pe(sona AamaDn Su mam AamaDnD
&una
Sus mams
Aamanchis&una anchata muna&u-anchis#
Aamay&ichis&una u-ihata michin&u #
Aaman&una llaqtata rin&u #
2.1.1.&. !l ,e Caso
2.1.1.&.1. Caso %o)inati-o.
(n el quechua no tiene marca, o sea no e.iste un sufijo para este caso.
(jemplos#
24
Lasi 3casa
*a5i 3mano
Allqu 3perro
=asi pu&a-an llimp%isqa &ach&an #
Aa&i &%irisqata hanpini #
llqu la-ata mi&hun #
2.1.1.&.2. Caso Acusati-o
Su marca es Ita esta es una marca de objeto directo con los verbos que no
son de movimiento 8quietud9. (jemplo#
$in sufi@o Con sufi@o
Quyllur (strella Quyllur Dta *na estrella
)%anta @an )%anta Dta *n pan
=asi Casa =asi Dta *na casa
,as Rorrino ,as Dta *n zorrino.
Quyllur Ita qha-ani # 5eo una estrella
)%anta Ita apay # 'leva pan
<uqa quylluyta qha-ani #
?%usillucha t%antata rantin #
(n cambio con los verbos de movimiento Qta indica 8hacia9 que es igual a meta.
(jemplos#
$in sufi@o Con sufi@o
Aayu +0o Aayu DDta al r0o
'laqta @ueblo 'lanta DDta al pueblo
*rqu Cerro *rqu DDta al cerro
Cha&ra Chacra Cha&ra DDta al chacra
@uno @uno @unp DDta @uno.
Aayu Ita rini # 5oy al r0o
'laqta HHta risaq # BrG al pueblo
$ama-t%anchis @unuta rinda #
'lanta umalliq llaqtata rich&an #
2.1.1.&.&. Caso 'eniti-o
Su marca es I/a es igual a la preposicin !de". (jemplos#
$in sufi@o Con sufi@o
na 'unar na Qpa del lunar
na 'unar na y Qpa :e mi lunar
+una Kente +una Qpa :e la Kente
25
=asi Casa =asi Qpa :e la Casa
=asi Casa =asi Qy Q pa :e mi Casa
+una Qpa # de 'a gente
AamaDDy Qpa # de mi mam
+unapa uy-an&una q%achuta mi&hurapusqa #
Aamaypa -allpan&una -a,urapusqa #
2.1.1.&.0. Caso Ilati-o
Su marca es I)an equivalente a las preposiciones !a", !hacia" del castellano.
(jemplos#
$in sufi@o Con sufi@o
Aayu +0o Aayu Qman $acia el r0o
Aayu +0o Aayu Qy&u Qman nuestro r0o
)ayta @ap )ayta Dy&i Qman tu pap
Bnti Sol Bnti Qy Qman $acia mi sol
?illa 'una ?illa Qman $acia la luna
)aytay&i Qman apay #lleva a tM padre
Aayu Qman rin # va hacia el r0o
)ayta&iman ta&llata hay-ay #
Aayuman rumita &achay&uy #
26
2.1.1.&.;. Caso +enefacti-o
Su marca es I/aqK en castellano equivale a la preposicin !para". (jemplos#

$in sufi@o Con sufi@o
=a-a 6ebG =a-a Qpaq @ara el bebG
tuq Rorro tuq @ara el zorro
Cha&i @ie Cha&i Qy&i Qpaq @ara tu pie
+uru Semilla +uru Qy&u Qpaq @ara nuestra
semilla
llpa )ierra llpa Qn&u Qpaq @ara sus tierras
=a-ay&i Qpaq rantiy # Compra para tu hijo.
)usunay&i Dpaq apay # 'leva para que bailes.
=a-ay&ipaq t%antata rantiy #
)usunay&ipaq p%achata ranti&uy #
2.1.1.&.<. Caso Ablati-o
Su marca es H)antaK en castellano equivale a las preposiciones !desde", !de",
!del". (jemplos#
$in sufi@o Con sufi@o
ycha Carne ycha Qmanta :e carne
Sara Aa0z Sara Qmanta :e ma0z
@apa @apa @apa Qmanta :e @apa
Aillma 'ana Aillma Qmanta :e lana
@utina @utina @utina Qmanta :esde @utina
Qusqu Qmanta #:eCl Cusco.
Sicuani Qmanta #:esde Sicuani.
Nuanchaqa Qusqumanta chayamuch&an
-ichaiqa Sicuanimanta hamuch&an
2.1.1.&.>. Caso Locati-o
Su marca es H/iK en castellano equivale a la preposicin !en". (jemplos#
+aqchi Qpi &ach&ani #(stoy en +aqchi
Cha&ray Qpi tarpuni yo #Siembro en mi chacra
<uqa +aqch%ipi &ach&ani
<uqa cha&raypi sarata tarpuni
2.1.1.&.E. Caso Inst(u)ental
Su marca es H7anK en castellano equivale a la preposicin !con", es un caso
comitativo, porque indica compromiso, compa,0a o instrumento. (jemplos#
27
llquy Q-an #Con mi perro
@anchu Q-an #Con @ancho
dems I7an coordina elementos nominales. (jemplos#
@ay Q-an ,uqa Q-an #Ll y yo
Nuanacha u-ihata allqu-an mu&%uchisqa
@anchu-an cha&rata llan&%ay&u
2.1.1.&.A. Caso Li)itati-o
Su marca es H5a)aK en castellano equivale a la preposicin !hasta". (jemplos#
Aayu Q&ama #$asta el r0o
@aqarin Q&ama #$asta ma,ana
+umi chanqasqay mayu&ama chayasqa
+una&una paqarin&ama ripun&u
2.1.1.&.1C. Caso Causal
Su marca es H(a5uK en castellano equivale a la preposicin !por". (sta marca
indica adems causa o motivo. (jemplos#
=armi Qray&u #@or 8causa de9 la mujer.
Qullqi Qray&u #@or el dinero
=armiray&u qulquyta -i&ch%umuni
Qullqiray&u -a&ayta ,a&%a&uni
2.1.1.&.11. Caso Co)/a(ati-o.
Su marca es HhinaK en castellano equivale al comparativo !como", este sufijo
en quechua todav0a sigue funcionando como ra0z o palabra independiente.
(jemplos#
*nqusqa hina Como enfermo
+umi hina sunquyuq Con corazn como piedra
)aytayqa unqusqahina ,a&%ayllana purimuch&an&i
Qanqa rumihina mana uyari&uq &an&i
2.1.1.&.12. Caso Inte(acti-o
Su marca es H/u(aK en castellano equivale a la preposicin !entre". )iene un
valor de similitud, de igualdad entre miembros de un mismo elemento, tiene
relacin con I5a)a. (jemplos#
=ayna Qpura (ntre jvenes
=armi Qpura (ntre mujeres
=aynapura pha-aypi llallina&un&u
28
=armipura mi&hunata -ay&%un&u
2.1.2. $ufi@os ,e(i-acionales.
(stos Sufijos al a,adirse a las palabras o ra0ces, cambian semnticamente el
significado de las mismas. (sto sufijos son#
2.1.2.1. ,eno)inati-os.
2.1.2.1.1. $ufi@os Posesi-os
. Su marca es IuqK establece una relacin de posesin, su equivalencia en el
castellano es !con", !el que tiene". (jemplos#
=asi Qyuq (l que tiene casaCcon casa
@%as,a Dyuq (l que tiene chicaCcon chica
Cuando la palabra ra0z termina en consonante, se le agrega la
part0cula ni. )ambiGn se usa en mucho para la escritura de nMmeros.
(jemplos.
Ja-ar Qni Qyuq Con sangre
Chun&a hu& Qni Qyuq 2nce
Chun&a is&ay Qni Qyuq :oce
2.1.2.2. $ufi@o P(i-ati-o
Su marca es InaqK opuesto al posesivo, en el castellano equivale a !sin"
este sufijo se ha estado perdiendo, en su lugar se utiliza el negativo
M)anaJ.(jemplos#
<a-i Qnaq Sin ojosCciego
Aana ,a-iyuq
Ja-ar Qnaq Sin sangre
Aana ya-arniyuq
=a&a mana ,a-iyuq &asqa
$amp%atu mana ya-arniyuq &asqa
2.1.2.&. $ufi@o Ponde(ati-o
Su marca es Isa/aK (n castellano equivale al aumentativo !con" con idea
de lleno o mucho. (jemplos#
*ma Qsapa Cabezn
*sa Qsapa 'leno de piojosCpiojoso
?ich&a Qsapa (spinoso
*masapa -allpa cha&raypi runtusqa
*sasapa irqi pu,unaypi pu,usqa
@edrucha &ich&asapa chamisata q%ipimusqa
29
2.1.2.&.1. $ufi@o ,i)inuti-o
Su marca es IchaK su connotacin puede ser diminutivo, apreciativo o
despreciativo, dependiente del locutor. (jemplos#
Sunqu Dcha Corazoncito
na Dcha nita
*-iha pasayamuspa sunquchanta t%u&yarachi&usqa
nacha mi&hunata turanman qaran
2.1.2.&.2. $ufi@o Inclusi-o
Su marca es IntinK en el castellano equivale a !con su". (jemplos#
Qusa Qntin Con su esposo
=a-a Qntin Con su hijo8a9
llqu Qntin Con su perro
Aariacha qusantin llaqtata purin&u
Nacintucha -a-antin uy-ata michin&u
Aamay allquntin cha&rata qha-amun&u
2.1.2.0. ,e(i-ati-os
(stos sufijos cambian la categor0a verbal a nominal7 es decir un verbo se
convierte en nombre. (stos sufijos son#
2.1.2.0.1. A=enti-o
Su marca es IqK en castellano significa !que" o !el que".
(jemplos#
si Qq @ersona que r0eCel que r0e.
@u,o Qq persona que duerme
Aichi Qq @ersona que pastea
siq runa &hunanqa -aqach&asqa
@u,uq masiy -a,urapusqa
Aichiq allquta -a&a -aqrarapusqa
2.1.2.0.2. Pa(tici/io
Su marca es HsqaK indica hecho consumado. (jemplos#
@%a&i Dsqa roto
=a,u Qsqa muerto
Nuanacha p%a&isqa man&ata -i&ch%upusqa
lbertucha -a,usqa atuqta tarisqa
30
2.1.2.0.&. Infiniti-i9ado(
Su marca es HK indica nocin del proceso en abstracto ideal y esencial.
(jemplos#
+ura Qy haz Cla accin de hacer
+ima Qy habla Cla accin de hablar
Aariacha ha-as han&%ata ruray
'lanta umalli&hina runasimipi rimay
2.1.2.0.0. Conc(eti-o
Su marca es HnaK concretiza o sustantiviza a un verbo. (jemplos#
Ai&hu Dna comida
@u,u Dna cama
Aamay sasa mi&huna chucho han&%ata apamusqa
=a-a&una pu,una patapi mi&hunata hich%ayusqa&u
dems HnaK es instrumentalizador. (jemplos#
@icha Dna escoba
@u&lla Qna juguete
Q%uya pichana thantara&apusqa
?%ullu pu&llana p%a&ira&apusqa
2.2. $ufi@os .e(bales.
2.2.1. $ufi@os DleBi-os.
2.2.1.1. DleBin ,e Pe(sona.
2.2.1.1.1. Pe(sona $u@eto.

'as marcas de personas no son Mnicas, a lo largo de los paradigmas


verbales. :ependen del modo y del tiempo.
Hni @rimera persona
Dn&i Segunda persona
Dn )ercera persona
(jemplos#
Ai&hu Qni como
Ai&hu Qn&i comes
Ai&hu Qn come
31
2.2.1.1.2. Pe(sona Ob@eto
(n este caso no se marca la tercera persona objeto, porque es ambiguo.
Hy&i /ra a Oda persona
D-an&i Oda a /ra persona
D-an Pra a /ra persona
Dsun&i Pra a Oda persona
Qha-a Qy&i )e veo
Qha-a Q-an&i Ae ves
Qha-a Q-an Ae ve
Qha-a Qsun&i )e ve
2.2.1.2. DleBion ,e %?)e(o
Como hemos visto en el caso de los pronombres personales, los sufijos
en singular y plural.
2.2.1.&. DleBion de tie)/o.
2.2.1.&.1. Tie)/o /(esente
'os sufijos de persona y tiempo son# niK n5iK nK nchisK 5uK n5ichisK
n5uN singular y plural respectivamente. (jemplos#
qha-a Qni veo
qha-a Qn&i ves
qha-a Qn ve
qha-a Qnchis vemos
qha-a Qy&u vemos
qha-a Qn&i chis *stedes ven
qha-a QnD&u venCvieron
2.2.1.&.2. Tie)/o Pasado
(n el quechua e.isten dos formas de tiempo pasado#
2.2.1.&.&. !l Pasado !B/e(i)entado
(l sufijo es I(qaK se refiere a todo lo realizado, concientemente por el
hablante, muy lejanamente. (jemplos#
@u&lla Qrqa Qni juguG
@u&lla Qrqa Qn&i jugaste
@u&lla Qrqa Qn jug
@u&lla Qrqa Qnchis jugamos
@u&lla Qrqa Qy&u jugamos
@u&lla Qrqa Qn&iD chis *ds. jugaron
32
@u&lla Qrqa Qn Q&u ellos jugaron
2.2.1.&.0. !l Pasado %o !B/e(i)entado
(l sufijo es IsqaK se refiere a todo lo realizado, de la cual no se tiene
conciencia plena. (s propio de los mitos, leyendas, etc. (jemplos#
@u&lla Qsqa Qni yo hab0a jugado
@u&lla Qsqa Qn&i tM hab0as jugado
@u&lla Qsqa Qn Gl hab0a jugado
@u&lla Qsqa Qnchis nosotros hab0amos jugado
@u&lla Qsqa Qy&u nosotros hab0amos jugado
@u&lla Qsqa Qn&iD chis *ds. hab0an jugado
@u&lla Qsqa Qn Q&u ellos hab0an jugado
2.2.1.&.;. Tie)/o Dutu(o
'os sufijos para cada una de las personas gramaticales son# saq, n&i,
nqa, sun, saq&u, n&ichis, nqa&u7 en singular y plural respectivamente.
(jemplos#
@u&lla Dsaq jugarG
@u&lla D&i jugars
@u&lla Dnqa jugar
@u&lla Dsun jugaremos
@u&lla Dsaq&u jugaremos
@u&lla Dn&ichis *ds. jugarn
@u&lla Dnqa&u ellos jugarn
2.2.1.0. DleBin ,e *odo
(st fusionado entre el tiempo y la persona, distinguiGndose cuatro
modos#
2.2.1.0.1. *odo Indicati-o
(n este modo, la accin indica un hecho real tangible, aMn cuando sea
futuro. (ste modo lo tratamos en MfleBin de /e(sona fleBin de
tie)/oJ
2.2.1.0.2. *odo $ub@unti-o O Potencial
'a accin parece cono algo puramente factible, virtual, algo que podr0a
ocurrir. )iene dos formas#
(l sufijo Qman
Ai&huy Qman comiera
(l sufijo Q-aq
33
Ai&hu Q-aq comieras
34
2.2.1.0.&. *odo I)/e(ati-o
(.presa una orden directa. 'oa sufijos para ello son. chunK sunK
chisK chun5uK sunchisN en singular y plural respectivamente.
(jemplos#
@u&lla Dy EjuegaF
@u&lla Dchun Eque Gl juegueF
@u&lla Dsun EjuguemosF
@u&lla Dychis EjueguenF
@u&lla Dchun&u Eque jueguenF
@u&lla Dsunchis EjuguemosF
2.2.2. La $ubo(dinacin
2.2.2.1. La A/(oBi)ati-a.
2.2.2.1.1. A/(oBi)ati-a Antici/ato(ia
(l sufijo es Is/aK e.presa un proceso previo respecto a la accin del verbo
principal, que subordina al otro. (jemplos#
'lam&%a Dspa say&%uni Ae canso despuGs de trabajar
Ai&hu Qspa hamun 5ino despuGs de comer
2.2.2.1.2. A/(oBi)ati-a $i)ult2nea
)ambiGn el sufijo es Is/aK Oes funda)ental las ci(cunstancias de
los hechos en las que ocu((e el aconteci)ientoP e.presa una
accin simultanea de los verbos. (jemplos#
Ai&hu Qspa Dm asi&un&i te r0es comiendo
=aqa Qspa ripun se fue llorando
Aamay mi&huspa asi&un
@anachay -aqaspa ripun
2.2.2.2. La $ubo(dinacin Ob-iati-a
(l sufijo para este caso es Iqti OH/tiPK establece relacin entre sujetos
diferentes, requiriendo el verbo subordinado, la referencia personal.
(jemplos.
$amu Dqti Qn tususun si viene bailaremos
+i&u-a Qqti Qy&i -aqasaq si me ves llorarG
@ay hamuqtin tususun
Aana ru&u-aqtiy&y nuqa -aqasaq
35
2.2.&. $ufi@os ,e(i-acionales
2.2.&.1. ,e(i-acin ,e-e(bati-a
(stos sufijos derivan de verbos a partir de ra0ces. (.presan nociones
gramaticales y semnticas. (.isten tres grupos de esto sufijos#
2.2.&.1.1. ,e1cticos
2.2.&.1.1.1. Inducti-o.
(l sufijo es I5uK indica movimiento de fuera hacia adentro. (jemplos#
pa Qy&u Qy llevar adentro
@usa Qy&u Qy conducir hacia adentro
?uti Qy&u Qy regresarC volverse
4uqay&u t%antata irqi&unaman apay&u
Qhari&una unuta cha&raman pusay&u
=armi&una mi&huna -ay&%uq &utiy&u
2.2.&.1.1.2. ,educti-o
(l sufijo es I(quK indica movimiento de dentro hacia fuera. (jemplos#
=i&ch%u Q rqu Qy arrojar hacia afuera
Qha-a Q rqu Qy ver afuera
*pya Q rqu Qy tomar
Ai&hunata &huchiman -i&ch%ur&uy
@edrucha haqay runata qha-ar&uy
@apay chay aqhata upyar&uy
2.2.&.1.1.&. Ascenso(
!l sufi@o es I(5u Se utiliza con verbos de movimiento7
desplazamiento de abajo hacia arriba. (n nuestro quechua sure,o se
ha perdido, sin embargo podemos rescatar los siguientes ejemplos.
=ar&uy cuelga
Nuliacha aichata &%aspiman -ar&uy

2.2.&.1.1.0. ,escenso(
(l sufijo es I(/u Se utiliza con verbos de movimiento7 desplazamiento
de arriba hacia abajo. (n nuestro quechua sure,o se ha perdido, sin
embargo podemos rescatar los siguientes ejemplos.
)arpuy EsiembraE
Aariucha sarata cha&ranchispi tarpuy
36
2.2.&.1.1.;. Cislocati-o
(l sufijo es I)uK se utiliza con verbos de movimiento, indica direccin
hacia el hablante. (jemplos#
&uti Qmu Qy regresa
apa Qmu Qy trae
Chay &aru llaqtamanta usqhaylla &utimuy
$aqay -ay&%unata apamuy
2.2.&.1.1.<. T(aslocati-o
(l sufijo tambiGn es I)uK se utiliza con verbos que no son de
movimiento, indica. (jemplos#
Ai&hu Qmu Qy anda ve a comer
@u,u Qmu Qy anda ve a dormir
Aaria haqay mut%ita mi&humuy
ndrGs haqay pu,unapi pu,umuy
2.2.&.1.1.>. Oscilati-os
(l sufijo es 5achaK se utiliza con verbos que indican accin en
diferentes direcciones no son de movimiento, indica. (jemplos#
@uri Qy&acha caminar sin rumbo
pa Qy&acha llevar de aqu0 para all
+una cha&ra u&hupi puriy&achan
Aamay muhuta apay&achan
2.2.&.1.2. $ufi@os '(a)aticales
2.2.&.1.2.1. Causati-o
(l sufijo es IchiK indica que el verbo tiene impl0cito un sujeto.
(jemplos#
@u,u Qchi Dy hacer dormir
'la&i Qchi Qy causar pena
$aqay -allpa&unata pu,uchiy
@anchucha mamay&ita lla&ichiy
2.2.&.1.2.2. Asisti-o
(l sufijo es IsiK indica ayuda o acompa,amiento. (jemplos#
@u,u Qysi Qy acompa,ar a dormir
'lam&%a Qysi Qy ayudar a trabajar
Nuancha, a-ichay&ita pu,uysiy
37
Aario papay&ita llan&%aysiy

2.2.&.1.2.&. RefleBi-o
(l sufijo es I5uK indica accin que recae sobre el propio sujeto y
beneficio o provecho personal. (jemplos#
+i&u Q&u Qy mirarse uno mismo
)usu Q&u Qy bailar con satisfaccin
$aqay lirpupi uyay&ita ri&u&uy
=ata hunt%a&uyni&ipi tusuy&uy
2.2.&.1.2.0. Reci/(oco
(l sufijo es Ina unido a H5aK indica accin mentada por la ra0z, tiene
efectos rec0procos entre los sujetos. (jemplos#
+ima Qna Q&u Qy dialogar
Aaqa Qna Q&u Qy pelearse
'lan&%ana&ipaq, turay&i-an rimana&uy
$aqay qharimasiy&i-an maqana&uy
2.2.&.1.2.;. +enefacti-o
(l sufijo es I/uK indica accin realizada en beneficio de una tercera
persona. (jemplos#
&lla Qpu Qy escgeselo
Qillqa Qpu Qy escr0beselo
llin saracha&unata mamay&ipaq a&llapuy
$uq -illa&uyta irqi&ipaq qillqapuy
2.2.&.1.2.<. ,it(e)entati-o
(l sufijo tambiGn es I/uK indica accin realizada en perjuicio de una
tercera persona. (jemplos#
@%a&i Qpu Qy rmpeselo
Saq%i Qpu Qy abandnaloCdGjalo
?ay &%aspita turay&ipaq p%a&ipuy
Aana phutuchiq char&ray&ita saq%ipuy
2.2.&.1.&. $ufi@os As/ectuales
Son sufijos, en las que el hablante en cara la accin del verbo7 esta
puede ser perfectiva, puntual, imperfectiva, repetitiva, etc. (stos sufijos
son#
2.2.&.1.&.1. Incoacti-o
38
(l sufijo es I(iK e.presa el inicio del proceso verbal o la realizacin
parcial de la misma. (jemplos#
pa Qri Dy comienza a llevar
+ima Qri Dy comienza a hablar
Ai&hunata -ayqi&iman apariy
Bmayna tarpusqay&ita rimariy
2.2.&.1.&.2. ,u(ati-o
(l sufijo es Ich5a e.presa prolongacin en el tiempo. (n nuestro
medio es frecuente el uso de sha, el sufijo se,alado es el
normalizado, se tienen que utilizar como tal, para efectos de
pronunciacin se puede reemplazar por sha (jemplos#
)usu Qch&a Qn 8tusushan9 est bailando
@u&lla Qch&a Qn 8pu&llashan9 est jugando
Q%isqintu umachi&inpammanta tusuch&an
=a-ay ch%uchu-an pu&llach&an
2.2.&.1.&.&. Re/etiti-o
(l sufijo es I/aK e.presa accin verbal de repeticin. (jemplos#
@icha Qpa Dy 6arrer una y otra vez
Qati Qpa Dy Seguir una y otra vez 8perseguir9
@u,unay&i -asita pichapay
Aamay&iq risqanta qatipay
2.2.&.1.&.0. D(ecuentati-o
(l sufijo es I/aaK e.presa la reiteracin del proceso verbal.
(jemplos#
si Qpaya Dy +e0rse constantemente de alguien
Auch%a Qpaya Dy 6esar constantemente a alguien
$aqay runata asipayay
Aamay&ita much%apayay
2.2.&.1.&.;. ,eside(ati-o
(l sufijo es InaaK e.presa el deseo o inclinacin sobre algo.
(jemplos#
=aqa Dnaya Dy )ener ganas de llorar
Aalli Qnaya Dy )ener ganas de probar
*nqusqa runata ri&uspay -aqanayay hap%i-an
ycha sapa mi&hunata ri&uspay mallinayay hap%i-an
39
2.2.&.1.&.<. Continuati-o
(l sufijo es I(aaK e.presa continuacin. (jemplos#
?icha Draya Dy @ermanecer abierto
*nqu Qraya Dy (star permanentemente enfermo
=achay-asipa pun&un &icharayan
Aario uhu-an unqurayan
2.2.&.2. ,e(i-acin ,eno)inati-a
:erivan temas verbales a partir de ra0ces verbales. (stas son#
2.2.&.2.1. Dacti-o
(l sufijo es IchaK e.presa hacer o realizar el referente e.presado por
aquellos. (n )emas nominales. (jemplos#
+umi Qcha Dy empedrar
Ais&%i Qcha Dy endulzar
=a&a&anchata paqarinpaq rumichay
hanchista cha&ra apanapaq mis&%ichay
2.2.&.2.2. T(ansfo()ati-o
(l sufijo es IaK e.presa el resultado de convertirse en lo que la ra0z
indica. (jemplos#
Aachu Qya Dy (nvejecer
)uta Qya Dy nochecer
Aall&i&una mana raymasqa machuyan
=a&a&una urqupi tutayan
2.2.&.2.&. $i)ulati-o
(l sufijo es Itu5uK se ha ido perdiendo en nuestra lengua, e.presa
fingimiento o aparentar. (jemplos#
+una Qtu&u Dy Simular ser hombre
+uqt%u Qtu&u Dy $acerse el sordo
Brqicha&una runatu&uyraq cha&rata ru-an&u
Brqi&unata ruqt%utu&uyta taytan&u &%amin
2.2.0. $ufi@os Inde/endientes
(stos sufijos no estn asociados con las frases nominales ni verbales, pueden
a,adir a cualquier ra0z, slo que en los verbos no pueden adjuntarse
directamente. (stos sufijos se clasifican#
40
2.2.0.1. .alidado(es
Califican o validan las proposiciones que son e.presadas por el hablante,
emitiGndose una serie de juicios. (stos son#
2.2.0.1.1. Info()acin ,e P(i)e(a *ano
'os sufijos son I) # )iK e.presan afirmacin, sustentacin, declaracin.
(jemplos#
Chayamun Dmi Ae consta que lleg
ycha Dm (s carne
Sapa p%uncha- Qmi )odos los d0as
ma-t%ayqa chayamunmi
4uqaqa sapa p%uncha-mi u-ihata michini

2.2.0.1.2. Info()acin ,e $e=unda *ano
'os sufijos son Is # siK e.presan# dicen queK se diceK se co)enta.
(jemplos#
Sapa p%uncha- Qsi dicen que todos los d0as
$u& runa Ds dicen que un hombre
Qhas-aypiqa sapa uncha-si tusun&u
$u& runas Aayuman pasay&uspa -a,usqa
2.2.0.1.&. !l Con@etu(al
(l sufijo es IchaK e.presa# tal vez, ojal, quien sabe. 2sea una
especulacin, hiptesis, etc. (jemplos#
E@i QchaF EQuiGn serE
EBma QchaF EQuG serE
E@icha haqay irqiqaF
EBmacha &ay unquyqaF
2.2.0.1.0. !l Inte((o=ati-o
(l sufijo es IchuK e.presa interrogacin cuya respuesta puede ser
afirmativa o negativa. (jemplos#
HQusquta QchuI H Cusco fueI
H4ereo QchuI H 4ereo esI
HAamay&i Qusqutachu rirqanI
H4ereochu qanta sutiy&iI
2.2.0.1.;. !l %e=ati-o
41
Se forma con la siguiente estructura# M)ana) .....HchuJ e.presa
negacin. (jemplos#
Aanam ri&uni Dchu 4o he visto
Aanam yachani Dchu 4o sG
Aanan uy-a&itaqa ri&unichu
Aanan yachanichu qillqaytaqa
S'a part0cula negativa a)aK tiene su significado prohibitivo. (jm.
ma pu&llaychu 4o juegues
ma unu-an pu&llaychu
2.2.0.1.<. !l Ce(titudinal
(l sufijo es I/uniK e.presa seguridad o conviccin sobre aquello que
sedice. (jemplos#
Qasach&an Qpuni Dn siempre est helando
Qam Qpuni Qn tM siempre lo hars
?hunan p%uncha-&unaqa qasach&anpunin
Qampunin -ay&%uytaqa munarqan&i
2.2.0.1.>. !l !nfatico
(l sufijo es IaK e.presa un mayor Gnfasis sobre lo que se dice.
(jemplos#
EAuch%a-ay Dy F E6Gsame puesF
E$a&u QyF E5amos puesF
Aarycha much%a-ayya munaspaqa
Norgecha ha&uya pu&llaq
2.2.0.2. Conecto(es
(stablecen relaciones e.pl0citas o impl0citas entre un enunciado y otro. Son
de los siguientes tipos#
2.2.0.2.1. !l To/icali9ado(
(l sufijo es IqaK a travGs de ella en la conversacin o en el discurso se
proporciona una informacin nueva. (jemplos#
=armiDqa 'a mujer
@ayDqa (l
=armiqa pullira-anmi p%acha&un
Bmatacha payqa munan

2.2.0.2.2. !l Reanunado(
42
(l sufijo es I(iK a travGs de ella se reanuda la conversacin o el discurso.
(jemplos#
QamDri J tM H:e dnde vienesI
?unamDri J ahora Hadnde irGI
Qamri maymantataq hamuch&an&i
?unanri maytataq risun
2.2.0.2.&. !l Aditi-o
(l sufijo es I/asK son de dos tipos
2.2.0.2.&.1. Co)o Coo(dinado(
(nlaza elementos en el mismo nivel. (n castellano equivale a
Mta)binJ. (jemplos#
)a%ntataDpas, aychataDpas @an, carne
)usunDpas, ta&inDpas 6aila, canta
)%antatapas, aychatapas nuqaqa mi&hullanin
=asillaypin tusunpas, ta&inpas
2.2.0.2.&.2. Co)o *a(ca ,e Indefinicin
Connota ambig>edad, desconocimiento o imprecisin. (jemplos#
@iDpas QuiGn sea
AaypiDpas :onde sea
@ipas qulqi -i&ch%usqaytaqa tarich&achun
Aaypipas uy-ay&unataqa michillanin
2.2.0.2.0. !l Cont(asti-o
(l sufijo es ItaqK establece una coordinacin contrastivo, se usa en las
preguntas de informacin y adems conlleva un matiz de sorpresa o
reproche. (jemplos#
H@iDtaq I HJ quiGnI
paqarinDtaq J ma,ana
H@itaqI Quqa-aytari mu&hurapuran
?hunanqa Qusqutan risaq, paqarintaq sicuanita
2.2.0.2.;. !l Continuati-o
(l sufijo es I(aqK e.presa la continuidad de un estado de cosas.
(jemplos#
Aanaraqmi 4o )odav0a
<uqaraqmi ta&isaq Jo todav0a
43
Aanaraqmi illarimuch&anchu
4uqaraqmi ta&isaq
2.2.0.2.<. !l ,iscontinuati-o
(l sufijo es I8aK e.presa lo opuesto del continuativo. (jemplos#
Ai&huni,am ya com0
@aqarin,a risun Aa,ana ya
<uqaqa mi&huni,an
@aqarin,a Qusquta risun
2.2.0.2.>. !l Li)itati-o
(l sufijo es DllaK e.presa afecto, es atenuador en los mandatos7 tambiGn
se,ala el l0mite de algo. (jemplos#
<uqallam Jo noms
)%antallatam @an noms
<uqallam llan&%aqqa risaq
Bnqi&unaqa )%antallatan munan&u
&.Te()inolo=1as did2cticas.O
1
P
&.1. Co)unicacin Inte=(al.
'a generacin de procesos de ense,anza y aprendizaje de las reas de
desarrollo personal obliga a los maestros a construir un corpus lG.ico
pedaggico que nos permita desarrollar contenidos acadGmicos en la lengua
materna de los ni,os y ni,as, respondiendo a su derecho universal y humano
de aprender en la lengua y cultura materna, para luego aprender una segunda
lengua y cultura por proceso de transferencia de habilidades comunicativas y
de pensamiento.
'a :ireccin 4acional de (ducacin Bntercultural 6ilingue y +ural ha
desarrollado te.tos y cuadernos de trabajo en Comunicacin integral en la
lengua Quechua, en diferentes variantes. continuacin presentamos los
neogismos quechuas que se han utilizado en los cuadernos Jachaq Aasiy de
/T a UT Krados de (ducacin @rimaria. 'os docentes tenemos la
responsabilidades de ir proponiendo un vocabulario pedaggico quechua,
validado en la prctica docente cotidiana, ello podr0a generar la necesidad de
realizar congresos para normalizar y estandarizar un vocabulario quechua
pedaggico que haga posible la comunicatibilidad del curr0culum.
1
Ministerio de Educacin. DINEIBIR. uadernos de tra!a"o #ac$a% & #u'a% Masi& de 1( a 6( )rado
*ri+aria.
44
A
becedario quechuaC chaha
ctividad C+u-ay&una
cuerdos CJuyasqa&una
divinanza C=atuchiy
divinarC Bmasmari
djetivoC Suti tViqrachiq
dverbio C+imana tVi&rachiq
fiche C=illa&uq rapi
fiche C=illa&uq siqVi
lgodn C*t&u
ndenes C@ata pata
nGcdota Csina -illa&uy
nGdota, humor Csina -illa&uy
nimal domGstico C=asi uy-a
nimal silvestre CSallqa uy-a
ntnimo C-qana&uq simi,
manatin&uq simi
parear C)upachiy
prender, saber CJachay
utobiograf0a, biograf0a
C?a-sasqamanta qillqasqa
visar, contar C=illay
viso comercial C+antinapaq
-illa&uy
yuda a hacer la tarea
C'lan&Vansi&uy
+
6ola C+umpVu
6orrador CQillqa pichana
6orrar, barrer C@ichay
6uscar CAas&Vay
C
v
Camellones C=aru -aru
Campos semnticos Cylluchasqa
simi&una
Cancin C)a&i
Cansancio CSaya&uy, pisipay
Cantar C)a&iy
Capital de la regin o departamento
CSuyu uma
Capital del @erM C@erM mama
llaqtapa uman
Casos# nominativo, genitivo,
acusativo, dativo, locativo,
direccional, acusativo, limitativo,
instrumental C$u&yachiq, sutiyachiq
Cerca CSispa, qaylla
Cerrar C=ichqay
Chiste Csichina
C0rculo CAuyu
Clases de oraciones CBmaniraq
rimay&una
Clasificacin C)Vaqay&una
Colocar, poner CChuray
ColorearC 'limpViy
Columna 8Keometr0a9 C=achu
Coma CSamay chVi&u
Compa,ero en el estudio. CJachaq
masi
Comparar C)in&uchiy
Comparar, C)upanachiy
Complementacin circunstancialC
Bmapas tu&usqan
Complementacin directo CChiqaq
tu&usqan
Complementacin C$untVachina
Complementacin indirecto CQaylla
tu&usqan
Completar C$untVachiy
Conclusiones CChVuyanchay&una
Conjugacin C+imana muyuchiy
Conjunto, grupo C$u,u
Consonante C$u&-an rimaq
Coordinacin C$u,uchina
Corregir CChiqanchay, allin yachay
Cortar C?huchuy, &Vutuy
Cosecha de productos C?a-say
huqariy
Costa CChala suyu
Crucigrama CSimpVa simi&una
Cruz CCha&ana 8;9
Cuaderno CQillqana pan&a
Cuento C$a-ariy
,

:eclinacin CSuti nuyuchiq :efinicin CSimi rimachi
45
:erechos del ni,o C=a-a&unapa
&aqnin&una
:esierto Cqu pampa
:ilogo, conversacin,
concertacin C+imana&uy
:ibujar CSiqViy
:ibujo CSiqVi
:iccionario CQullqa simi, pir-a
simi
:iccionario CSimi taqi
:ile que hable de nuevo,
repetir C=atiqmay rimay niy
:istrito CSuyucha patma
:os puntos CBs&ay chVi&u
!
(jemplo, como esto C?ayhina
(jercicio C+uranapaq
(mpezar CQallariy
(n lugar de 8mi, de ti, de Gl, de
ellos, etc9 C+anti
(nse,ar CJachachiy
(ntrada CJay&una
(ntrevista C)apupayay
(scribir, escribe CQillqay
(scuela CJachaq -asi
(straer, sacar C*rqhuy
(strofa CJarayma
(studiar CJachaqay&uy
(valuacin CQha-ay&u
D
3ila CSinru
3irma CSuti qillqa
3ruto C+uru
'
Kegrafo Cllpa riqsiq
Klobo C@hu&uchu
Kramtica C+ima yachay
Kramtica C+imay yachay
Kuin CSiqi chVi&u
"
$acer Ccli& )Vi&siy
$acer C+uray
$ilos C@Vitiqa
$imno C$aylli
$istorieta C=illa&uypa siqViynin
$oja de papel C+api
I
Bdea principal CSunquchaq
rimay&una
Bdea secundaria C$untVapaq
rimay&una
Wndice C+i&uchi&uy uya
Bnforme sobre actividad
realizada.C +urasqamanta
-illa&uy
Bnsecticidas C?uru -a,uchiq&una
Bntroduccin CQallariynin

G
Nunta, reMne C$u,uy
Nuntar C)antay, hu,uy
Nuntarse C$u,u&uy
46
L
'mina C$atun siqVi
'piz, lapicero CQillqana
'eer C<a-inchay
'eer C<a-iriy
'etra cursiva C@ha-asqa qillqa
'etra mayMscula C$atu qillqa
'etra minMscula C$uchVuy qillqa
'etra CQillqa
'eyenda C<a-pa -illa&uy
'ibreto C+imanapa qillqasqa
'ibro CAaytVu, li-ru
'ograr , elaborar, hacer que una
tarea tenga G.ito. CQispichiy
*
Aarca CChimpu
Aarcar CChimpuy
Aargen, prevoclico,
postvoclico CQurpa
Aedio de transporte C+una
apaq&una
Aemorial CAa,a&uy qillqasqa
Aesa C$antVara
Airar CQha-ay&uy
Aodo indicativo C4iraq
Aostrar C+i&uchiy
%
4e.o, conjuncin C$u,uchiq
4ombre propio CChiqaq suti
4ombre, sustantivo CSuti
4ominalizacin, nombrar
CSutichay
4ormas C?amachiy&una
4oticia, informacin, narracin,
cuento C=illa&uy
4Mcleo de la oracin CSimip
u&hun
4Mcleo C*ma sunqu
C
2bservar CQha-ariy
2racin afirmativa C)a&yasqa
rimay
2racin compuesta C)in&usqa
rimay
2racin e.clamativa
C?allpachasqa rimay
2racin imperativa C?amachisqa
rimay
2racin interrogativa C)apu&usqa
rimay
2racin C+imay
2racin simple CQasi rimay
2rdenar C<iqichay
2rdenar C<iqinchay
2rigen, nacimiento C@aqariy
2rtograf0a Cllin qillqay
P
@alabra compuesta CAata simi
@alabra CSimi
@alabra subrayada CSimipa
siqinchay
@alabras antnimas CSimipa
a-qan&una
@alabras de otras variedades
C=aqniq simi&una
@arGntesis C=isqVachiq
47
@asto o forraje CQi-a
@egamento C?Vas&ana
@egar C?Vas&achiy
@ensar C$amutVay
@intar C'limpViy
@izarra CQillqana pirqa
@laneta CQuyllur
@lural Cch&a
@luralizdor Cch&ayachiy
@oema Cran-ay
@oes0a C$ara-i
@olisemia Cch&a unanchayuq
@osta mGdica, Centro de
Salud C$ampina -asi
@redicado C+imasqa
@regunta C)apuy
@reparar, organizar, planficar
C=a&ichiy
@rimavera C@a-qar mita
@r0ncipe divino, ngel C-&icha
@r0ncipe guerrero de origen
divino Cpulli
@rofesor, profesora CJachachiq
@rofesor, profesrora Cma-ta
@ronombre demostrativo,
personal CQha-achi&uq suti ranti
@ronombre interrogativo,
indefenido C)apu&uq suti ranti
@ronombre CSuti ranti
@rovincia CSuyucha
@unto CChVi&u
@unto CChVusu
@unto final C+ima chVi&uq,
tu&uchay chVi&u
@unto seguido, comillas,
guin CQurpa chVi&u
@untos suspensivos CQatiqati
chVi&u
R
+a0z CSapi
+pido C*tqay
+aya CSiqi
+ayar. trazo C+aqhay,
+eceta C=ay&Vunapaq qillqasqa
+ecordar CJuyariy
+ecuadro C?ancha
+eemplazar, poner de nuevo
C?aqmanta churay, -atiqmanta
churay
+egin amaznica CJun&a suyu
+egin andina C*rqu suyu
+egin coste,o CChala suyu
+egin, departamento CSuyu
+egla CChiqana
+espuesta, responder C?utichiy
+esumen de contenidos en
cuadro de doble entrada.
CAastarisqa &aqnin&una
+esumen C@isillapi rimana
$
Salida C'luqsina
Sano, buen estado de salud
CQhali
Sector de biblioteca
C<a-inchana &Vuchu
Seleccionar C&llay
Separar C)Vaqay
Significar, crear C*nanchay
Significado C4iynin
Signos de admiracin 8EF9
CAuspay&unapa chVi&un
Signos de admiracin 8EF9
CQapariq chVi&u
Signos de interrogacin 8HI9
C)apu&uy chVi&u
Signos de interrogacin 8HI9C
)apu&uy&unapa chVi&un
Signos de puntuacin CSamana
ChVi&u&una
S0laba CSimi patmi
S0laba C)uqya, sinM phasmi
Silla C)iyana
Silueta de palabras
C@atanchasqa
Singular CSapa
Sinnimo C?aqlla simi
Sonido, vocal CSapaq rimaq
48
Subordinacin CQatichina,
ta-qana
Sufijo C$untVachiq, simi qimi
Sufijo nominal CSuti huntachViq
Sufijo CSapi huntVachiq
Sufijo verbal C+imana huntVachiq
Sujeto C+uraq
Sus partes C?aqnin
Sus partes C?aqnin
T
)area C=asipi ruranapaq
)arjeta de saludo C4apay&uy
qillqasqa
)e.to CQillqasqa
)iempo futuro CQVaya pacha
)iempo futuro, los que reciGn
vienen, generaciones venideras.
CQipa -i,ay
)iempo @acha
)iempo pasado C<a-pa pacha
)iempo pasado CQaya pacha
)iempo pasado CQayna pacha
)iempo presente C?unan pacha
)ierra salitrosaCQullpa allpa
)iza CJuraq qillqana
)rabalenguas CQallu &hipu
)razar una silueta de palabras
C@atanchay
.
5alorar, respetar CJupaychay
5aso de cristal CQispi qiru
5ender CQatuy
5er C+i&uy
5erbalizacin C+imanachay
5erbo C+imana
5erbo C+imana simi
5iajar CBllay
5ocabulario, palabras nuevas
CAusuq simi&una
5olcn C4ina aqtuq urqu
5uelve a hablar, repite
C?aqmanta rimay
&.2. L=ico *ate)2tica
&.2.1. %?)e(os ca(dinales.
Qu/a5una#
%?)e(os
Qhis7a si)i Castellano
Qu/a5una Ch6R(u %u)e(acin $1)bolo
/ Sapan&una s *nidad u
/X Chun&a&una ch :ecena d
/XX @acha&&una p Centena c
/ XXX Sapan&a
-aranqa&una
s- *nidad de millar um
/X XXX Chun&a
-aranqa&una
ch- :ecena de millar dm
/XX XXX @acha&
-aranqa&una
p- Centena de millar cm
/ XXX XXX Sapan
hunu&una
S$ *nidad de milln *A
/X XXX XXX Chun&a
hunu&una
C$$ :ecena de milln :A
49
/XX XXX XXX @acha&
hunu&una
@$ Centena de milln CA
/ XXX XXX XXX Sapan
-aranqa
hunu&una
S=$ *nidad millar de
milln
*AA
/X XXX XXX XXX Chun&a
-aranqa
hunu&una
C$=$ :ecena de millar
de milln
:AA
/XX XXX XXX XXX @acha&
-aranqa
hunu&una
@=$ Centena de millar
de milln
CAA
/XXX XXX XXX XXX Sapan
lluna&una
S'' *nidad de billn *6
/X XXX XXX XXX XXX Chun&a
lluna&una
C$'' :ecena de billn :6
/XX XXX XXX XXX XXX @acha&
lluna&una
@'' Centena de billn C6
/ XXX XXX XXX XXX
XXX
Sapan
=aranqa
lluna&una
S='' *nidad de millar
de billn
*A6
/X XXX XXX XXX XXX
XXX
Chun&a
-aranqa lluna
C$='' :ecena de millar
de billn
:A6
/XX XXX XXX XXX XXX XXX
@acha&
-aranqa lluna
@='' Centena de millar
de billn
CA6
/ XXX XXX XXX XXX XXX
XXX
*nidad de trilln *)
&.2.2. %?)e(os %atu(ales.
Qu/a5una # %?)e(os
Qu/a5una # %?)e(os Qhis7a Castellano
X Ch%usaq Cero
/ $u& *no
O Bs&ay :os
P ?insa )res
Y )a-a Cuatro
Z @ichqa Cinco
U Surta Seis
1 Qanchis Siete
[ @usaq 2cho
\ Bsqun 4ueve
/X Chun&a :iez
// Chun&a hu&niyuq 2nce
/O Chun&a is&ayniyuq :oce
/P Chun&a &insayuq )rece
/Y Chun&a ta-ayuq Catorce
/Z Chun&a pichqayuq Quince
/U Chun&a suqtayuq :iecisGis
/1 Chun&a :iecisiete
50
qanchisniyuq
/[ Chun&a pusaqniyuq :ieciocho
/\ Chun&a isquniyuq :iecinueve
OX Bs&aychun&a 5einte
PX ?insa Chun&a )reinta
YX )a-a chun&a Cuarenta
ZX @ichqa chun&a Cincuenta
UX Suqta Chun&a Sesenta
1X Qanchis chun&a Setenta
[X @usaq chun&a 2chenta
\X Bsqun chun&a 4oventa
/XX @acha& Cien
OXX Bs&ay pacha& :oscientos
PXX ?insa pacha& )rescientos
YXX )a-a pacha& Cuatrocientos
ZXX @ichqa pacha& Quinientos
UXX Suqta pacha& Seiscientos
1XX Qanchis pacha& Setecientos
[XX @usaq pacha& 2chocientos
\XX Bsqun pacha& 4ovecientos
/ XXX =aranqa Ail
/X XXX Chun&a -aranqa :iez mil
/XX XXX @acha& -aranqa Cien mil
/ XXX XXX $unu Ailln
/X XXX XXX Chun&a huno :iez millones
/XX XXX XXX @acha& huno Cien millones
/ XXX XXX XXX =aranqa huno Ail millones
/X XXX XXX XXX Chun&a -aranqa
huno
:iez millares de milln
/XX XXX XXX XXX @acha& -aranqa
huno
Cien millares de milln
/XXX XXX XXX XXX 'luna 6illn
/X XXX XXX XXX XXX Chun&a lluna :iez billones
/XX XXX XXX XXX XXX @acha& lluna Cien billones
/ XXX XXX XXX XXX XXX =aranqa lluna Aillar de billones
/X XXX XXX XXX XXX XXX Chun&a -aranqa
lluna
:iez millares de billn
/XX XXX XXX XXX XXX XXX @acha& -aranqa
lluna
Cien millares de billn
/ XXX XXX XXX XXX XXX
XXX
HI )rilln
Jupay&una C
4Mmeros
Qhis-api yupay&una qillqay,
,a-inchay
'ectura y escritura de
nMmeros en castellano
O YZ1 \YZ P\Z
[Z1 OP/
Bs&ay -aranqa lluna, ta-a
pacha& pichqa chun&a
qanchisniyuq lluna, isqun pacha&
ta-a chun&a pichqayuq -aranqa
hunu, &imsa pacha& isqun
:os millares de billones,
cuatrocientos cincuenta y
siete billones, novecientos
cuarenta y cinco millares de
51
chun&a pichqayuq huno, pusaq
pacha& pichqa chun&a
qanchisniyuq -aranqa, is&ay
pachay &imsa chun&a hu&niyuq.
millones, trescientos
noventa y cinco millones,
ochocientos cincuenta y
siete , doscientos treinta y
uno.
\Z[ 1U\ PO[
/YP Z1U \[1
Bsqun pacha& pichqa chun&a
pusaqniyuq -aranqa lluna,
qanchis pacha& surta chun&a
isqaun -aranqa lluna, &imsa
pacha& is&ay chun&a
pusaqninyuq -aranqa hunu, hu&
pacha& ta-a chun&a &imsayuq
huno, pichqa pacha& qanchis
suqtayuq -aranqa, isqun pacha&
pusaq chun&a qanchisniyuq.
4ovecientos cincuenta y
ocho millares de billn,
setecientos sesenta y
nueve billones, trescientos
veinte y ocho millares de
millones, ciento cuarenta y
tres millones, quinientos
setenta y seis mil,
novecientos ochenta y
siete.
Jupay pata&una C 6ases
4umGricas
,iqi yupay&una Sistemas numGrico
X, / Bs&ay yupay 6ase dos C Sistema
binario
X, /, O ?imsa yupay 6ase tres
X, /, O. P )a-a yupay 6ase cuatro
X, /, O. P, Y @ichqa yupay 6ase cinco
X, /, O. P, Y, Z Surta yupay 6ase seis
X, /, O. P, Y, Z, U Qanchis yupay 6ase siete
X, /, O. P, Y, Z, U, 1 @usaq yupay 6ase ocho
X, /, O. P, Y, Z, U, 1, [ Bsqun yupay 6ase nueve
X, /, O. P, Y, Z, U, 1, [, \ Chun&a yupay 6ase diez C Sistema
decimal
X, /, O. P, Y, Z, U, 1, [, \,
/X
Chun&a hu&niyuq yupay 6ase once
X, /, O, P, Y, Z, U, 1, [, \,
/X, //, /O, /P, /Y, /Z,
/U, /1, /[, /\, OX, O/,
OO, OP, OY, OZ, OU, O1,
O[, O\, PX, P/, PO, PP,
PY, PZ, PU, P1, P[, P\
)a-a chun&a yupay 6ase cuarenta C Sistema
cuadragesimal.
X, /, O, P, Y, Z, U, 1, [, \,
/X, //,/O,/P, /Y, /Z, /U,
/1, /[, /\, OX, O/, OO,
OP, OY, OZ, OU, O1, O[,
O\, PX, P/, PO, PP, PY,
PZ, PU, P1, P[, P\, YX,
Y/, YO, YP, YY, YZ, YU,
Y1, Y[, Y\, ZX, Z/,
ZO,ZP,ZY,ZZ, ZU, Z1, Z[,
Suqta chun&a yupay 6ase sesenta C Sistema
se.agesimal
52
Z\
X, /, O, P, Y, Z, U, 1, [, \,
/X, //,/O,/P, /Y, /Z, /U,
/1, /[, /\, OX, O/, OO,
OP, OY, OZ, OU, O1, O[,
O\, PX, P/, PO, PP, PY,
PZ, PU, P1, P[, P\, YX,
Y/, YO, YP, YY, YZ, YU,
Y1, Y[, Y\, ZX, Z/, ZO,
ZP, ZY, ZZ, ZU, Z1, Z[,
Z\, UX, U/, UO, UP, UY,
UZ, UU, U1, U[, U\, 1X,
1/, 1O, 1P, 1Y, 1Z, 1U,
11, 1[, 1\, [X, [/, [O,
[P, [Y, [Z, [U, [1, [[,
[\, \X, \/, \O, \P, \Y,
\Z, \U, \1, \[, \\
@acha& yupay 6ase /XX C Sistema
centesimal
&.2.&. %eo=is)os de L=ico )ate)2tica.
2
2
Ministerio de Educacin. DINIEBIR. uadernos de ,ra!a"o #ac$a% Masi& de 1( a 6( )rado.
53
A
ltura Sayaynin
ncho ?inray
ncho ?inray
]nglo llano AastVasqa
&Vuchu
]ngulo ?Vuchu
]ngulo agudo ?ich&i &Vuchu
]ngulo obstuso QVaqcha
&Vuchu
^ngulo obtuso ?ach&a
&Vuchu
]ngulo recto Chiqan
&Vuchu
^ngulo recto Chiqan
&Vuchu
rea, superficie $a-a tupu
rista de un slido )upra
rista de un slido )uqra
+
6alanza 'lasa tupuna 6ase )iyanan
C
Cara de un slido *ya
Centena de millar @achaq
-aranqa&una
Centenas @acha&&una
Cent0metro @acha&cha
tat&i
Cent0metro cuadrado
Bs&aychasqa pacha&cha ta&ti
Cifra ?hipu
Cilindro )uquru
C0rculo Auyu
Cociente +a&Visqa
Columna =achu
Conjunto $u,uy
Conjunto )anta
Cono Chuqu
Cuadrado )a-a &Vuchu
Cuadrado )a-a ?Vuchu
Cubo 8:ado9 Aachina
Cuerpo geomGtrico@ir-a, umi,a
,
:ecmetro Chun&a tat&i
:ecena Chun&a
:ecena @achaq
:ecena de millar Chun&a
-aranqa&una
:ecenas Chun&ana
:ecimal
Chun&achasqa
:ecimal
Chun&achasqa
:ec0metro Chun&acha
tat&i
:ec0metro cuadrado.
Bs&aychasqa chun&acha tat&i
:Gcimo Chun&a,iqi
:enominador @atmaq
:imetro Auyupa
cha-pinpa sunin
:ibujo 83igura9 SiqVi
:ividendo +a&Vichi&uq
:ivisor +a&Viq
!
(je de las abcisas ?inrayman
&uchuq
(je de las ordenadas
Sayanpanman &uchuq
(je de simetr0a ?us&achaq
chiqan
(sfera AuruqVu
(spacio @acha
D
3actores Airachiq&una 3igura geomGtrica Chirusqa
54
3lecha =achVi
3raccin @atma, pVa&i
3raccin, fraccionar @Va&iCy
'
Kramo qnu
"
$ectmetro @acha& ta&ti
I
Bgual ?i&in
Bgual que Sayan masi
Bgualdad ?&ichasqa
S
?ilgramo 8?g9 =aranqa
aqnu
?ilmetro 8?m9 =aranqa ta&ti
L
'ado Chiru
'argo Suni
'0nea Siqi
'itro =in&u
*
Aasa, peso 'lasa
Aayor que ?uraq
Aedidas de longitud Suni
tupuna
Aedio ?hus&an
Aedir )upuy
Aenor que Sull&Va
Aetro )a&&i
Aetro cuadrado Bs&aychasqa
ta&ti
Ail0metro 8mm9 =aranqacha
ta&ti
Ailln $unu
Ainuendo Qhichuchi&uq
Aultiplicacin Aira
Aultiplicador Airachiq
Aultiplicando Airaq
Aultiplicar, multiplicacin
Airachiy
AMltiplos Airaqnin&una
%
4umerador @atmasqa 4Mmeros mi.tos )a&usqa
ypay&una
O
2rden <iqi
2rdenador, computadora
<iqina
2rdenar <iqinchay
P
@ar ordenado <iqinchasqa
masa
@er0metro Auyuriqnin
@irmide =ampar
@lano cartesiano Chiqan
cha&asqa pampa
@oliedro ch&a
uyayuq umi,a
@rimero <a-pa
55
@risma Qullqa
@roblema Sasacha&uy
@rodcuto Airasqa
@roducto parcial Cha-pi
mirasqa
Q
Quebrado @Va&i
R
+adio 'i-i
+ecta Chiqan
+ecta numGrica Chiqana yupa
+ectngulo Chutarisqa
ta-a &Vuchu
+ectngulo SaytVu
+ectas paralelas Cha&llasqa
chiqan&una
+ectas perpendiculares
Cha&asqa chiqan&una
+epartir, dividir, distribuir,
divisin +a&iy
+esiduo @uchu
+esiduo @uchu
+esolver, solucionar problemas
ChVuyanchay
+estar, Sustraccin, quitar
Qhichuy
$
Saltar )aptay
Segmento ?uqmu,
chiqan
Segundo Bs&ay,iqi
Signo ChVi&u
Slido geomGtrico *mi,a
Sumar, dicin, aumentar,
nMmero Japay
Superficie $a-an
Sustraccin Qichuy
Sustraendo Qhichusqa
T
)ringulo ?imsa &Vuchu )ringulo ?insa &Vuchu
U
_ltimo Qhipa
*nidad Sapan
*nidad de millar Sapa
-aranqa&una
*nidades Sapan&a
*nidades de millar Sapan
-aranqa&una
.
5ac0o ChVusaq
5Grtice <a-chVi
5olumen =i,ara
&.&. Pe(sonal $ocial *edio a)biente.
&.&.1. *ie)b(os de la fa)ilia
Castellano
Quechua
buela pucha D ?uraq Aama
buelo pucha Q Jaya, $atun )ayta.
dultez $atun runa
nciana @ayala C -icha
56
nciano Aachula
Cu,ada Qhachun
Cu,ado Qatay
(sposa =armiy
(sposo Qusay
Kemelo 8a9 =ispa
$ermana de la mujer <a,a
$ermana del varn @ana
$ermano de la mujer )ura
$ermano del varn =ayqi
$ija mayor ?uraq ususi
$ija mujer =armi -a-a
$ijas *susi&una
$ijastra $a-a ususi
$ijastro $a-a churi
$ijo mayor ?uraq churi
$ijo primogGnito @hi-i -a-a
$ijo varn Qhri =a-a
$ijos =a-a&una
$ombre +una
$uGrfano =a&cha
Bnfante $uchuy runa
Noven Aujer Sipas p%as,a
Noven 5arn =ayna maqt%a
Aadrastra $a-a mama
Aadre Aamacha
Aadres Aama&una
Aam Aama
Aarido Qhariy
Auchacha @%as,a
Auchacho =arma
Aujer =armi
4ieta =armi $a-ay
4ieto Qhari ha-ay
4i,o
QVuyti
4i,o =a-a.
4oviazgo Janacha&uy
4ovio 8a9 Janay
4uera Qhachun
@adrastro $a-a tayta
@adres )ayta&una
@ap )ayta
57
@arientes ylluy
Senectud @aya +una
Sobrina Aulla
Sobrino ?uncha
Suegra ?isma
Suegro ?i-achi
5arn Qhari
5ieja @aya
5iejo Aachu
Jerno Qatay
&.&.2. !staciones del a8o.
!staciones del a8o
Castellano Quechua
)iempo seco Ch%a&iy pacha
)iempo de lluvias @aray pacha
5erano +uphay pacha
Bnvierno Qasay pacha
@rimavera @a-qar pacha
2to,o $a-qay pacha.
&.&.&. *eses del a8o.
*eses Lata/i 5illa5una Inicio $ucesos Ciclo sola(
andino.
Nunio Bnti +aymi &illa O/ de Nunio
8Solsticio9
Bnicio de a,o.
,o nuevo
andino.
4acimiento
simblico del sol.
Nulio Chaya-ar&i
&illaC$a-qay&usi
&illa
Nulio
gosto Qhapaq situ-a &illa gosto
Setiembre *nu +aymi
&illaCCha-a-ar&i
&illa
Setiembre
2ctubre Quya +aymi
&illaC?anturay &illa
2ctubre
4oviembre yamar&a &illa 4oviembre
:iciembre Qhapaq +aymi &illa. O/ de
:iciembre
Aedio a,o A.imo apogeo
del sol
chacarero.
(nero Qhapaq &illla C
huch%uy puquy &illa
(nero
3ebrero $atun puquy &illa 3ebrero
Aarzo @a-qar -aray &illa Aarzo
58
bril yri-ay &illa C
arari-ay &illa
bril
Aayo ymuray &illa. Aayo
Nunio Bnti +aymi &illa OX de Nunio )Grmino del
a,o
Auerte simblica
del sol. 3in del
a,o viejo.
&.&.0. ,1as de la se)ana.
,1as de la se)ana P?ncha5una
'unes ?illa p%uncha- :0a de la luna.
Aartes tipa p%uncha- :0a de la victoriaCvencedor
AiGrcoles Quyllur p%uncha- :0a del planeta
Nueves B'lapa p%uncha- :0a del trueno
5iernes Ch%as&a p%uncha- :0a de la estrella
Sbado ?%uychi p%uncha- :0a del arco iris
:omingo Bnti p%uncha- :0a del sol
&.&.;. Colo(es.
COLOR!$ Llin/6i5una Co)/leta Ot(os colo(es
+ojo @u&a
zul nqas
+ojo cobre nta
CafG Ch%unpi
Aorado ?ulli
+osado 'lan&ha
3ucsia 'la-lli
+ubio @%aqu
marillo Q%illu
5erde Q%umir
@lomo oscuro Q%us,i
naranjado Qilmu
)urquesa Si-ar
@lomo )iti
Kris *qi
6lanco Juraq
Celeste Juraq anqas
&.&.<. Pa(tes del cue(/o.
ntebrazo <a-pa ma&%a
6arba Sun&ha
6arriga =i&sa
6ellos del pubis Chhapu
6oca Simi
6razo Aa&%a
Cabello Chu&cha
Cabeza *ma
Cadera )iqnin
Canilla Cha&isinqa
Cara *ya
Ceja <a-i @ullur&i
Cintura =iqar
Cl0toris ?%a&ara
59
Codo ?u&uchu
Cuello ?un&a
:edo +u&%ana
(mpeine Cha&ipata
(scroto Q%uruta
(spalda =asa
3rente Aat%i
Klande *llu
$imen 'li&a
$ombro +i&ra
'abio mayor ?uraq 'anphi
'abio menor Sull&%a lanphi
'abios =irp%a
Aano Aa&i
Auslo Aach%i
4ariz Sinqa
4uca Auch%u
2jo <a-i
2jos <a-i&una
2reja +inri C 4inri
@alma Aa&i )%aqlla
@antorrilla Ch%upa
@echo Qasqu
@ene @hichi&u
@esta,as <a-i Qhichipra
@ieCha&i
@iel del pene 'linp%a
@lanta del pie Cha&itajya C
Cha&i panpa
@mulo C Aejilla ?%aqlla
@osaderaSi&i
Quijada ?%a&i
+odilla Auqu
+tula @hillillu
)aln )a&illpa
)est0culo +untu
)obillo =ich%u
*,a Sillu
5agina +a&a C Chupila
&.&.>. T(=anos inte(nos del ho)b(e la )u@e(.
no Sip%uti
6olsa 5iliar $ayaqi
Clav0cula +ijra tullu
Corazn Sunqu
Costillas =aqtan
Crneo$anq%ara
:iente ?iru
(stmago @husun
3emur Cha&a tullu
$0gado?u&upiun C ?%ipchan
$uesos de los dedos
+u&na&unaq tullun
$Mmero Aa&%a tullu
Bliaco )iqnin tullu
Bntestino Ch%unchul
Bntestino :elgado <a,u
Ch%unchul
Bntestino Krueso+a&hu
Ch%unchul
'engua Qallu
Aolar =aqu
@ncreas ?%acha&aran
@ulmn Surq%an
+adio y cMbito <a-paq Aa&%a
tullu&una
+ecto *quti
+i,n +urun
Seso <usqun
)ibia y peronG Cha&isenqa
tullu
5ena Sir&%a
&.&.E. %o)b(e de los dedos.
,edos Ru56ana5una
@ulgar ?uraq ru&%ana C Aama ru&%ana
Wndice )%usina ru&%ana
:edo Aayor Cha-pi ru&%ana
60
nular Si-i ru&%ana
Ae,ique $uch%uy ru&%ana
+I+LIO'RAD4A
5ygots&y, '. S. /\UY. 'enguaje y pensamiento. 6uenos ires# (d. 'autaro. C
/\1\. (l desarrollo de los procesos ps0quicos superiores. 6arcelona.
Ainisterio de (ducacin. @rograma $uascarn. Centro de +ecusos#
:iccionario pol0glota Bn&a http#CC---.huascaran.gob.pe
5aldez Chacn, (rnesto. (.periencias propias Q Quechua Canas. C: de
Bnterculturalidad :+( Cusco. OXXY.
Ainisterio de (ducacin C :B4(6BC Cuadernos de )rabajo Jupaq Aasiy /T a
UT Krado.
Ainisterio de (ducacin C :B4(6BC Cuadernos de )rabajo Jachaq Aasiy /T a
UT Krado.
Calvo, +icardo. Kramtica @ragmtica Aonumental Quechua. Centro
6artolomG de las Casas. Cusco. OXXY.
61
A%!UO
62
.!R+O$ QU!C"UA$ ,!L V*+ITO ,! CA%A$ ICU$CO CO*PILA,O
POR !L PROD!$OR !R%!$TO .AL,!F C"ACT%.
A
bandonar Saqirpariy
batir Saruchay C
Sarunchay
blandar pichay
bobar *qarayay
bolir matay
borrecer Chiqniy
bortar Sulluy
botagarse @un&illi&uy
brazar Aarq%ay
brevar *&yachiy
brir ?ichay
brochar Sinp%iy
bsorber Ch%unqay
cabar )u&uy
cariciar 'uluy
carrear stay
cechar Suyapa&uy
celerar *sqhaychay
ceptar Chas&iy
cercar chhuyachiy
chacar )unpay
chatar )%astay
clamar $aylliy
clarar Ch%uyanchay
cobardar Aanchachiy
congojar 'la&ichiy
copiar $u,uy
coplar )%in&iy
cordar +imana&uy C
Juyaychay
cortar $uch%uyachiy
cosar Qati&achay
costar ?%iray
costumbrar Jacha&uy
crecentar Airachiy C
=i,achiy
creditar Chiqaqchay
cumular )aqiy
cusar Ch%aqtay
delgazar )ulluyay
deudarse Aanu&uy
dherir ?%as&achiy
dicionar Japay
divinar =atuy
djuntar @altachay
dmirar *tirayay
doptar =a-acha&uy
dornar Aunaychay
due,arse $ap%ipa&uy
dular 'lun&%uy
dvertir +i&uchiy
fear @%inqachiy
fianzar Q%imiy
filar <a-ch%iyachiy
firmar )a&yachiy
fligir 'la&ichiy
flojar =ayayachiy
garrar $ap%iy
gotarse @isipay
gradecer ,ancha&uy
gradecer ,anchay
grandar $atunyachiy
gredir Aaqay
hogar Au&iy
hondar )%uquy
horcar Siq%uy
horrar )aqiy C
=aqaychay
islar )%aqay
jar $a-ch%ay
justar Aat%iy
labar Jupaychay
lbergar Qurpachay
legrar ?usi&uy
lejar ?arunchay
lentar ?allpachay
letear +aphapapay
liar =a&iy
linear =achuchay
listar ?amariy
lmacenar )aqiy
lmorzar @ayquy
lojar Qurpachay
lquilar rinsay
ltercar Siqachina&uy
lumbrar ?%anchachiy
lumbrar C 6rillar ?%anchay
63
lzar *qariy
mar ?huya&uy
mar 'uluy C
=aylluy
marrar =atay
masar Q%apiy C
)%aqllay
menazar Aanchachiy
mistuar llipunay
mparar machay
mputar =it%uy
ndar @uriy
negar Quchachay
nidar Q%isacha&uy
nillar Si-iy
nochecer )utayay
nteceder <a-pariy
ovar +untuy
pagar )hasnuy
palear @%anay
parear Aasacha&uy
parecer +i&hurimuy
pedrear Ch%aqiy
penar 'la&ichiy
penar 'la&iy
pestar snay
pi,ar <it%inachiy
plaudir )%aqlla&uy
plazar Qhipachiy
podar Sutiyay
porcar $allmay
porcar $allmay
portar Quy
postar Aisay C
Aa&ipuray
poyar Q%imiy C
)usay
prender Jachay
presar $ap%iy
presurar *sqhaychay
pretar <up%uy C
Aat%iy
puntar )%uqsiy
pu,alar )%urpuy
pu,ar $apt%ay
purar *sqhaychay
ra,ar $allp%iy C
Sill&uy
rar Japuy
rder Ja-ray
rg>ir ?utipa&uy
romar Q%apachiy
rraigar Saphinchay
rrancar )%iray
rrasar )aqmay
rrear Qatiy
rrebatar Qichuy
rreglar llichay
rremeter @ha-ay&uy
rrepentirse =anay
rribar Chayamuy
rrimar chhuyachiy
rrinconar ?%uchuchay
rrodillar Qunquriy
rrodillarse Qunquri&uy
rrojar Ch%aqiy
rrojar =i&ch%uy C
Chanqay
rrugar $a-ch%ay
rruinar )huniy
sar ?an&ay
scender =ichay
sear 'lunp%aychay
segurar Q%imichay
semejar +i&ch%achiy C
+i&ch%a&uy
sesinar Sipiy C
=a,uchiy
sesorar machay
CJanapaqiy
sfi.iar Au&iy
sir $ap%iy
solar 4aq%ichiy
spirar Samay
squear Ailla&uy
sustar Aanchachiy
tajar $ar&%ay
tar =atay
tarantar )hanquy
taviar ?%achallichiy
tender *yari&uy
terrorizar Q%aqchachiy
tontar *payachiy
64
tormentar <a&%arichiy
trapar $ar&%ay C
$ap%iy
trasar Qhipachiy
travesar Chinpay
tribuir )unpay
ugurar *mulliy
umentar Japay
unar $u&llanchay
u.iliar Janapay
vanzar *sachiy
ventar =ayrachiy
vergonzar @%inqachiy
veriguar )apupa&uy
visar =illay
yudar Janapay
yunar Sasiy
zotar Suq%ay C
=aqtay
+
6ailar )usuy
6arbechar C+omper la tierra
Japuy
6arrer @ichay
6eber Suq%uy
6otar =i&ch%uy
C
Caer *rmayuy
Calentar Q%u,ichiy
Callarse *pallay
Cantar )a&iy
Cerrar =isq%ay
Cocinar =ay&Vuy
Comer Ai&huy
Comprar +antiy
Conocer +iqsiy
Contar Jupay
Cortar &uchuy
Coser Siray
Crear ?amay
Crecer =i,ay
Creer B,iy
Cubrir con matas Qatay
Curar $anpiy
,
:ar Quy
:eber de deuda Aanuy
:ecir 4iy
:esatar @hash&ay
:escansar Samay
:eshierbar Quray
:evolver ?utichiy
:olor 4anay
:ormir @u,uy
!
(mparejar ?us&achay
(mpezar Qallariy
(mpujar )anqay
(ncender ?anay
(ncontrar )ariy
(ncontrarse )in&uy
(nfermar *nqoy
(nflaquecer )ulluyay
(nfrentar )upay
(nfriar Chiriyay
(nga,ar Q%utuy
(ngordar =irayay
(nojar @hi,a&uy
(nse,ar Jachachiy
(ntrar $ay&uy
(nviar Suchiy
(nvidiar Aoq%iy
(rectar ?%aspiyay
(rrar @antay
(scarbar $aspViy
(scarbar )%a-qsiy
(scoger &llay
(sconder @a&ay
(scribir Qilqay
65
(scuchar *yari&uy
(sforzar ?allpachay
(sperar Suyay
(star ?ani
(strenar riy
(.primir Ch%ar-ay
(.tender Aast%ariy
D
3abricar @aqarichiy
3allecer =a,uy
3atigar Say&Vuchiy
3elicitar ?usichay
3estejar $a-qay C
$aylliy
3iar Aanuy
3ijar )a&yachiy
3iltrar ChVillchiy
3inalizar )u&uy
3inar =a,uy
3ingir Au&miy
3irmar Qilqay
3irmar Silqoy
3lagelar SuqVay C
=aqtay
3lamear +aphapapay
3lojear @Vanra&achay
3orrar Qaranchay
3ortificar ?allpachay
3racturar @Va&iy
3regar Qhituy
3reir )hitichiy
3risar @illchay
3rotar Qha&uy
3ugar yqiy
3ugar Chin&ay
3umar Sayriy
'
Kalopar @ata&ay
Kanar 'lalliy C tipay
Kanguear Qhanquy
Karabatear SiqViy
Karuar Bphuy
Katear 'luqhay
Kerminar ChVi&chiy C
Au&muy
Kirar Auyuy
Kobernar ?amachi&uy
Kolpear )a&ay
Korgear @hallallay
Kotear SutVuy
Kozar QVuchuri&uy
Krabar ChVi&uy
Kranizar Chi&chiy
Kranular <utVuy
Kratitud +i&si&uy
Kritar Qapariy
Kuardar =aqaychay
Kuiar @usay
Kui,ar Qillmay
Kuisar =ay&Vuy
Kustar Aalliy
"
$aber ?ay C
?apunan
$abilidad Jachayniyuq
$abitar )iyay
$abituar Jacha&uy
$ablar +imay
$acer +u-ay
$acer enfriar Chiriyachiy
$acinar )a-qay C
?armay
$allar )ariy
$artar michiy
$echizar 'ayqay
$eder snay
$elar Qasay
$erir ?Viriy
$ermosear Aunaychay
$ervir )Vinpuy
$idratar *nuyachiy C
*nuchay
$ilar @hus&ay C
@hush&ay
66
$incar )Vurpuy
$inchar @un&iy
$ipar $i&Viy
$olgazanear Qillarayay
$ondear =ara&Vay
$onrar Jupaychay
$orrorizzar QVaqchay
$osicar *s&hiy
$ospedar Qurpachay
$uir yqiy
$umear QVus,iy
$umedecer ChVaranchay
$umillar *llphuchay
$undir Chin&ayachiy
$urgar =ilqVay
$urtar Su-ay
$usmear Aus&hiy
I
Bdentificar ?i&inchay
Bgnorar Aanayachay
Bluminar ?Vanchachiy
Bmitar Jachapa&uy
Bmpedir $ar&Vay
Bmplorar Aa,a&uy
Bmpuganar ?utipa?*J
Bmputar )unpay
Bncendiar Ja-rachiy
Bncinerar *sphayachiy
Bncrepar @hi,ay C
nyay
Bncubar *qllay
Bnculpar )unpay
Bndicar +i&uchiy
Bnflamar Ja-rariy
Bnformar =illay
Bngresar $ay&uy
Bniciar Qallariy
Bnjertar @Valqachiy
Bnmigrar 'laqtacha&uy
Bnsistir tipa&uy
Bnsolar QVuchachiy
Bnstruir Jachachiy
Bnsultar ?Vamiy
Bntentar @Vi-iy C
?utipay
Bnterrumpir )atichiy
Bntroducir hay&uchiy
Bnundar 'luqllay
Bnvestigar ?%us&iy
Bnvestigar =atu&achay C
)apupa&uy
Bnvitar ypury
Br +ipuy
Brradiar Bllay C 'iphlliy
Nadear nqhipay C
Samapa&uy
Nugar @u&llay
Nuntar )antay C
$u,uy
Nurar puq sutinta
uqariy
L
'aborar +uray C
'lan&Vay
'abrar Japuy
'actar <u,uy
'adear ?inranchay
'adrar ChVaq-ay
'agrimear =aqay
'amentar 'la&i&uy C
Aithapa&uy
'amer 'laq-ay
'anzar Chuqay
'astimar 4anachiy
'atir @hatatatay
'avar )Vaqsay
'egar Saqiy
'evantar $uqariy
'ibar SuqVuy
'ibar C gradecer )Vin&ay
'ibertar Qispichiy
'iderar Qollanay
67
'igar ChVatay
'lamar =ahay
'legar Chayay
'lenar $untVachiy
'levar pay
'lorar =aqay
'lover @aray
'uchar Aaqana&uy
*
Aachacar Saqtay
Aadrugar )utapay
Aadurar @uquy
Aaldecir <a&ay
Aalear =aqllichiy
Aaltratar lquchay
Aamar <u,uy
Aandar ?amachiy
Aanejar pay
Aanotear $ay-apa&uy
Aarcar )uyruy C Brpay
Aarchitar 4aqViyachiy
Aasticar ?hamuy
Aasturbarse Sapsay
Aatar Sipiy C
=a,uchiy
Aediar
Cha-pinchay C machay
Aedir )upuy
Aejorar llinyay
Aendigar Aa,apa&uy
Aenguar @isipay
Aentir 'lulla&uy
Aermar @isipay
Aeter SatViy C =inay
Aezclar Chaqruy C
Chharquy
Airar Qa-ay
Aitigar )hanichiy
Aochar Qhuruy
Aojar pichay C
ChVaranchay
Aoler ?utay
Aontar Bchiy
Aorder ?aniy
Aorir =,uy
Aostrar +i&uchiy
Aover ?uyuchiy
Audar )Vi&rachiy
Autilar =itVuy
%
4acer @aqariy C
Qispiy
4adar =atVay C
=atVatatay
4arrar =illay
4egar matay
4evar +itViy
4umerar Jupaychay
O
2bedecer *ya&uy
2bservar Qha-apayay
2bservar Qha-ay
2btener ypay
2cultar @a&ay
2diar Chiqniy
2frecer Quy
2frecer C 6rindar nqosay
20r *ayariy
2jear Qha-ay&uy
2ler Aus&hiy
2lfatear Aus&hipa&uy
2lvidar Qunqay
2mitir Qunqay
2primir <upVuy C
Sarunchay
2ptar &llay
2rden C rreglo )uruchay
2rdenar llichay C
?amachiy
2rde,ar ChVa-ay
2rear @has&ichiy
2rinar $ispVay
2scurecer )utayay
68
P
@adecer <a&Variy
@almear )Vaqlla&uy
@alpar 'lamiy
@arar Sayay
@arecer +i&chVa&uy
@arir =achay
@arlar +imay
@arpadear ChVillmipa&uy
@artir ChVi&tay C
@Va&iy
@asear @uri&uy
@astar Aichiy
@atear $aytVay
@ausar )atiy
@ecar $uchachay
@edir Aa,a&uy
@eer Supiy
@egar Aaqay C
?Vas&achiy
@einar <aqchVay
@elar 'uqsuy
@elear Aaqana&uy C
-qay
@elliscar )Vipiy C )Vipsiy
@enar 'la&iy
@enetrar SatViy C =inay
@ensar $amutVay
@erder Chin&achiy
@erdonar @anpachay
@erecer ChVachay
@erforar )Vuquy C
=an&hay
@erfumar QVapachiy
@erpetuar =i,aychay
@erseguir Qati&achay
@erturbar )atichiy
@escar Chall-ay
@etrificar +umichay
@icar )Vurpuy C
)Vaphsay
@intar 'linpViy
@isar Saruy
@isotear Sarunchay
@lantar Aall&ichay C
)a&yachiy
@legar )aparay
@oblar 'laqtachay
@odar ?Vallmay
@oner Churay
@orfiar tipay C
tipa&uy
@ortar pay
@ostergar Qhipachiy
@racticar +u-apa&uy
@receder <a-pariy
@reguntar )apuy
@render )Vipay
@rensar <itViy
@resentar +iqsichiy
@resentir =atupa&uy
@residir *malliy
@restar Aanuy
@revenir ?amariy
@rincipiar Qallariy
@robar Aalliy
@rocrear Airay C
Airachiy
@roducir +uray C Airay
@rosperar $atariy C
$atarichiy
@unzar )Vurpuy
@urificar ChVuyanchay
Q
Quebrar @Va&iy
Quedar Qhipay
Quemar +uphachiy
Querer Aunay
Quitar Qichiy
R
+adiar Bllay C 'iphlliy +aer ?hituy
69
+ajar ChViqtay
+allar )hupay
+ascar $allphiy C
$aspViy
+asgar Qhasuy
+aspar )hupay
+ebajar )Vaqay
+ebotar @Vin&iy
+ebuscar ?Vus&iy
+ecelar Aanchapa&uy
+ecibir Chas&iy
+eclamar Aanuchay
+ecoger $u,uy
+econciliar llipunay
+ecordar Juyariy
+ecortar ?uchupay
+ecostar Sirichiy
+ecrear QVuchuchiy
+edondear Auyuyachiy
+educir @isiyachiy
+efle.ionar $amutVay
+efregar Qhituy
+efrescar Chiriyachiy
+efutar ?utipa&uy
+egalar Su,ay
+ega,ar nyay
+egar Qarpay
+egresar ?utimuy
+ehacer +urapay
+eir si&uy
+elinchar =ihihihiy
+ellenar 'linpVay
+emangar QVallpay
+emedar Jachapayay
+emitir pachiy C
Suchiy
+emojar Chulluchiy
+emoler Qhinuy
+emover Qay-iy
+endir tipay C
tipa&uy
+eparar llichay
+epartir +a&iy
+epetir ?utipay
+eposar Samay C
Samariy
+epresar ?hus,ay
+eptar 'luqhay
+esbalar 'lus&hay C
'lus&Vay
+esfriar Chhullichiy
+esicitar ?a-sarichiy
+espetar Juyaychay
+espirar Samay
+esponder ?utichiy
+estar @uchuy C
)Vaqay
+esurgir ?a-sariy
+etirar Suchurichiy
+etorcer QVi-iy
+eunir $u,uy C
)antay
+eunirse $u,una&uy
+evivir ?a-sariy
+evolcar Qhuspay
+evolver +a-iy
+imar $ara-i&uy
+ivalizar 'lallina&uy
+obar Su-ay
+ociar ChVallay
+omper @Va&iy
+oncar Qhurquy
+ozar Quray C
?hituy
+ugir yquy
$
Saber Jachay
Saber Jachayniyuq
Saborear Ais&Vichi&uy
Sacar *rquy
Saciar Sa&say
Sacudir Chhaphchiy
Sajar ?hallay
Salar ?achichay
Salir 'lusiy
Salpicar ChViqichiy
Saltar @Vitay
Saludar 4apay&uy C
4apayuy
Salvar Qispichiy
70
Sanar Qhaliyay
Sancochar =ay&Vuy
Sangrar Sir&Vay
Secar ChVa&ichiy
Segar +utuy C
Bchhuy
Seguir Qatiy
Sembrar )arpuy
Semejar +i&chVa&uy
Sentarse C +adicar )iyay
Se,alar )uyruy C
)Vupsiy
Separar )Vaqay
Sepultar @Vanpay
Ser ?ay
Servir Qaray
Silvar ?huyuy
Situar Churay
Soasar QVaspay
Sobrar @uchuy C
)Vaqay
Soldar )itichay
Sonreir siri&uy
Sonrojar @u&ayachiy
So,ar Ausqhuy C
Ausphay
Sopar Chapuy
Soplar @hu&uy
Sorber 'uqluy C *piy
Sotar ?achariy
Subir =ichay
Sublevar $atarichiy
Subsistir ?a-say
Succionar ChVunqay
Sufrir <a&Variy C
Aulhuy
Sumar Japay
Sumergir Challpuy
Superar 'lallipay
Surcar =achuchay
Suspender =arluy C
Qhipachiy
T
)ajar ?hallay
)alar =itVuy C
?allchay
)allar ChViquy
)apar ?irpay
)asar Chaninchay
)ejer -ay
)emblar ?hatatatay
)emer Aancha&uy
)ener ?an
)ener ?apuy C
?apu-an
)e,ir )ullpuy
)erminar )u&uy
)esar Chutay C
Chutariy
)estificar Chiqaqchay
)estimoniar Chiqanchay
)etar <u,uy
)irar Chutay C
Chutariy C Chanqay
)iritar ?hatatatay
)itilar 'liphipipiy
)iznar Qhillichay
)ocar 'lamiy C
=aqachiy
)omar $apViy C
*&yay
)opar )a&ay
)orcer QVi-iy
)orturar <a&Varichiy
)oser *huy
)ostar $an&Vay
)rabajar 'lan&Vay
)rabar )Vin&iy
)raducir ?utichiy
)raer pamuy
)ragar *quy
)raicionar Sirpay
)ramar Ainiy
)rancar Cha&ay
)ransitar @uriy
)ranspirar $unpViy
)rasladar stay
)rasmontar =asapay
)rasnochar @aqariy C
Bllariy
)raspirar $unpViy
71
)rasquilar +utuy
)renzar SinpVay
)rillar Qhillay
)rincar Chaqnay
)riplicar ?imsachay
)riturar <utVuy
)riufar 'lalliy
)ropezar Aus&Vay C
Ais&Vay
)rotar Chaqchay
)rozar ?uchuy
)umbar ?unpay
)urnar AitVay
U
*lular Qaparqachay
*nificar $u&ninchay C
$u&llanchay
*nir $u,uy C
)Vin&iy
*ntar $a-iy
*surpar Qichuy
.
5aciar $ichVay C
Qasichiy
5adear Chinpay
5anagloriarseSumaqcha&uy
5aratear Suyuchay
5aticinar =atuy
5ejar ?Vamiy
5encer 'lalliy C
'lallipay C tipay
5endar =an&Vuy
5enerar Jupaychay
5entear =ayray
5entilar =ayrachiy
5er +i&uy
5erificar Chiqanchay
5erter $ichVay
5estir @Vachachiy C
@Vacha&uy
5iajar @uriry C
ChVusay
5igilar +aqsay
5isitar =atu&uy
5ituperar @Vinqachiy
5ivir ?a-say
5ocear Qapariy
5ociferar Qapar&achay
5olar @halay
5oltear )Vi&ray
5olver ?utimuy
5omitar qtuy C
Qhiphnay
Q
Jacer ?unparayay
F
Rafar 'luqsiy
Raherir ?Vutuy
Rambullir Challpu&uy
Rampar +ajray
Ranganear Qilla&achay
Rapatear )aqtipiyay
Rarandear Suysuy
Rollipar $i&Vipa&uy
Rurcir )Viriy
Rurrar =aqtay C
SuqVay
L!CTURA ,! APLICACIT% ,,"" !% QU!C"UA.
PAC"A%TI% LLAQTASU%APA RU%AQ ALLI%
SA%A%PAQ "ATU% SA*AC"IQ
72
Riqsichi
Chun&a p%uncha- qapaq inti raymi /\Y[ -atapi pachantin llaqta&unapa hu,unasqa
&ach&aspan&u allinmi nin&u riqsichin&u ima !pachantin llaqtarunapa runaq allin
&ananpaq hatun &achiyta" chaypi tu&uy ima nisqanmi &ay qillqapi ri&urich&an. Chay
rimana&uy qipanmanmi, llapan nacion&una hapiyninpi &aq&unata ma,a&un &ay qillqa
tu&uyniraq yachay -asi&unapi riqsisqa, ,a-irisqa &ananpaq, mana imayna nacion&una
&asqan&uta qa-arispa.
Sofi Annan
$ec(eta(io 'ene(al
Qalla(inin
Qispisqa &a-sa&uy-an &ay pachapi tu&uy imapi ha-&a &a-sa&uyqa sumaq
sapichasqam &ach&an &ay qillqapi# 'li- runa&unaqa mamanchi&pa
-acha&u-asqanchi&mantapunim mana pipapas usuchisqan allin qa-asqa hinaspa
&aqlla derechuyuq &ananchi&.
+una&unam tu&uy mana allin ru-ay&unaman chayarun&u, runapa derechun&unata
mana sumaqta riqsispan&u utaq yachach&aspan&upas chay&unata mana &aqpaqpas
hapispan&u, lli- runa&unam munanchi& hamuq puncha-&unapi allin &a-sa&uyta7 tu&uy
mancha&uy&una hinaspa muchuyllapi -a&cha &ay&una chin&aruptinqa lli- runa&unam
mana mancha&uspa,a rimarisun imam umanchi&pi &aqta, mana mancha&uspataqmi
chas&isun imam yachay munasqanchi&tapas, i,isqanchi&tapas.
?ananmi +una&unapa :erechun -aqaychaq munayniyuq &amachi&uy&una, chay
&amachi&uy&unam mana pimanpas sayapa&uspa yanapanan.
?ay pachapi nacion&una allipana&uyta armanan&upaqmi sunqunchi&pi munaypaq
munananchi& hinaspam chay munayta chiqichinanchi&.
&ay pachantin nacion&una hu,una&uypi &aq llaqta&unam &ay qillqapi chiqapyachirqa&u
Bli- runa&unapa derechunpi i,isqan&uta hinaspam rimana&urqa&u runa&unaqa qari
&aspapas utaq -armi &aspapas &aqlla derechuyuq&ama &asqan riqsichiyta. )u&uy
chay&unata sumaqta yachay&uspaqa qispisqa &a-sa&uyninchi&pa &allpanchasqanmi
as-an sumaqtaraq llam&asunchi& llaqtanchi& hatunyananpaq.
&ay pachantin nacion&una hu,una&uypi &aq (stadu&una rimana&un&u lli- runa&unapa
derechunchi&qa hinaspapas qispisqa &ayninchi&qa llapallanpa allin chas&isqa
&ananpaq.
Sichus llapallan runa&una hu& yuyaylla-an hapinchi& &ay qillqapi churasqa
derechu&unata qispisqa &ayninchi&&unata ima chayna allin riqsisqa &aspaqa chiqapmi
&anqa.
Chay&unata qa-arispan
SAQ "ATU% "UWU%ASUQ LLAPALLA% TIQ$I *UQU RU%ASU%APA
,!R!C"U$%I%TA RIQ$IC"I%
$atun rimana&uyman lli- nacion&unamanta hamuq&unam &ay qillqapi riqsichin&u lli-
tiqsi muyu runa&unapa derechun&unata, chaynapi runa&una maypi,a yachaspapas &ay
qillqata qa-aspan&u chaninchayta hinaspa qispisqa &a-sa&uyta yachanan&upaq7
atisqan&uman hinam -a&in&unamanpas riqsichinqa&u tu&uy &ay&una chiqappuni
&ananpaq7 &ay&unataqa ru-anqa&u hu&lla-asqaman chayaqiq nacion&unapi
&a-saq&unam utaq &ay nacion&unapa hapiyninpi, amparonpi &aq&unam.
PU%TA SAQ O1P.H 'li- runa&unam paqarisqanchi&mantapacha qispisqa &anchi&, lli-
derechunchi&pipas &aqllataqmi sapa&amanchi&pa &anan. Juyayniyuq
&asqanchi&ray&um ha-&alla aylluntinhina &a-sayta atinanchi& llapa runa&una-an.
73
I$SAQ SAQ O2P.H ?ay qillqapi tari&uq derechunchi&manta yachachi&uy&unaqa
lli-chanchi&paqmi, llapanchi&paqmi manam imananchu hu& runapa imari&uq
&ayninpas nitaq qari -armi &ayninpas nitaq imayna rimasqanpas nitaq ima apu&unapi
i,isqanpas, manam imananchu imayna yuyaymana&usqan&upas nitaq mayla-manta
&asqanpas nitaq -a&cha &asqanpas nitaq imayna,a &asqanpas.
'li- nacion&unam qispisqa &aspapas utaq mana qispisqa &aspapas imaymana ri&chaq
gobiernuyuq &anchi&, -a&in,ataqmi hu& nacion&unaman hapipasqa &an&u, ichaqa
imayna,a &aspapas manam hu&manpaq qa-asqachu &ananchi&.
SI*$A SAQ O&P.H 'li- runa&unam derechuyuq &anchi& &a-sananchi&paq qispichisqa
&ananchi&paq hinaspa allin qa-asqa &ananchi&/aq.
TALA SAQ O0P.HAanam pipas qasimanta &amachillapi llam&aspa &ach-anchu,
manataqmi piqpa rantisqanchu &anchi& imaymana llam&aypi muchunapaq. Chaynapi
llam&ay&a tu&u&apun,an
PIC"QA SAQ O;P.HAanam pipas imaymana ,a&ariy&unaman churasqaqa &ach-anchu,
manataqmi runa &ayninchi&ta pinqayman churay&uspa hasutasqaqa &ach-anchu.
$UQTA SAQ O<P.D'li- runa&unam maypi,a tari&uspapas derechuyuq &anchi& ima
juiciopipas uyarichi&unanchi&paq.
QA%C"I$ SAQ O>P.H'li- runa&unam &aqlla derechuyuq &anchi&,
&amachi&uy&unapapas chas&isqan &ananchi&paq, &amachi&uy&unaqa mana pimanpas
sayapa&uspanmi qa-a-ananchi&. ?allantaqmi llapanchi&pa derechunchi& &ay
yachachi&uy&unata qunqaspa pantaypi puriq runa&unamanta pi,a &aspapas &asqallan
qa-asqa &anapaq.
PU$AQ SAQ OEP.H'li- runa&unam derechuyuq &anchi& justiciapi uyarisqa &aspanchi&
amparachi&unanchi&paq, &amachi&uy&unamanhina derechunchi&pa -aqllichiq
ru-aq&unamantam allin qa-asqa &ananchi&.
I$QU% SAQ OAP.H$uchanta mana sumaqta yachach&aspaqa manam pipas mana
imamanta hapisqaqa &ananchu, carcilpi -isqasqa nitaq hu&l- naciunman qarqusqaqa
&anmanchu.
C"U%SA SAQ O1CP.H'li- runa&unam &aqlla &asqanchi&ray&u mana sayapa&uq
justicia-an uyarichi&unanchi&paq derechuyuq &anchi&, derechuyuqmi &anchi& juiciupi
ima rurananchi&pas utaq derechunchi&pas yachananchi&paq. Bmamanta tumpasqa
&aspapas yachananchi&paqmi sumaqta qa-achi-ananchi&.
C"U%SA "US%IQUQ O11P
'Bi- runa&unam ima huchamanta tumpasqa &aspanchi&pas manam huchayuqchu &ani
niyta atin, chaypaqmi derechuyuq &anchi&, &amachi&uy&unamanhina juiciupi huchayuq
&asqanchi&ta tarinan&u&ama. Chay juiciupipas &anmi derechunchi& garantiata
chas&ispanchi& chiqaptapuni amachasqa &ananchi&paq.
$u& runapa imapas rurarusqanmantaqa manam -isqaruspan&u hasutanman&uchu
sichus chay ru-asqan puncha-&unapi manaraq &amachi&uy&una lluqsispa hucha
&asqanta qa-achich&aptinqa. $asutasqa &anqa chay hucha ru-asqan puncha-&unapi
&amachi&uy&unamanhina nisqanmanhinalla.
C"U%SA I$SAQ%IQUQ O12P.HAanam pipas yanqapas yanqaqa chaq-anmanchu
,uqanchi&manta nitaq ayllunchi&&unapatapas, manam pipas yanqapuniqa
74
yay&u&uy&unmanchu -asinchi&manpas, manataqmi chas&i qillqanchi&tapas yanqaqa
pipas ,a-irunmanchu. 'li-mi derechuyuq &anchi& &ay&unamanta &amachiy&una-an
amparachi&unanchi&paq.
C"U%SA SI*$AQUQ O1&P
'li- runa&unam maypipas purinanchi&paq derechuyuq &anchi&, derechuyuqtaqmi
&anchi& may llaqtatapas, may chiqantapas a&lla&una chaypi -asicha&unapaq.
'li- runa&unapam derecho &apu-anchi& &i&in nacionninchi&manta utaq mayla-
nacionmantapas lluqsinanchi&paq hinaspa &i&in nacionninchi&man &utimunanchi&paq.
C"U%SA TALAQUQ O10P
Sichus hu& runa qati&achasqa &anman naciunninpa gobiernunhina mana
yuyay&usqanray&u, hinaspaqa payqa derechuyuqmi hu&la- naciunman ayqi&uspa
chas&isqa &ananpaq.
Bchaqa chiqap hucha rurarusqanmanta justiciapa qati&achasqan runaqa manam
runa&unapa derechunman hapipa&unmanchu hu&la- naciunman ayqi&uspa chaypi,a
qispisqa &a-sa&unanpaq.
C"U%SA PIC"QAQUQ O1;P
'li- runam derechuyuq &anchi& hu& nacioniyuq &anapaq.
?ay derechunchi&taqa manam pipas yanqamantaqa qichu-ach-anchu. Aanataqmi
pipas har&a-asunmanchu hu& naciunniyuq &ananchista.
C"U%SA $UQTAQUQ O1<P
Qaripas -armipas casara&uy patapiqa derechuyuqmi &anchi& &us&acha&uspa aylluyuq
&ananchi&paq, manam imananchu pi,a may,a &asqanchi&pas utaq mayla-mantam
&ayninchi&pas, qaripas -armipas &aqlla derechuyuqmi &anchi& casado &ayninchi&pi
allin &a-sa&unanchi&paq chaynataq ra&ina&uy patapi,a &aspanchi&pas.
@ipas maypas ,a-paqta allinta rimanayu&uspan casara&uch-an mana piqpa
qatiy&usqan.
)aytaDmamam llapa aylluntin estadopa chaninchasqan &ananchi&paq derechuyuq
&anchi&, ,uqanchi&qari&i nacionta -i,achiq hu& hatun ayllum &anchi&.
C"U%SA QA%C"I$%IQUQ O1>P
'li-mi derechuyuq &anchi& sapallanchi&pas utaq hu&llanasqapas ima
rurasqanchi&manta &apuqniyuq &ananchi&paq.
Aanam &apuqninchi&taqa yanqaqa pipas qichu-ach-anchu.
C"U%SA PU$AQ%IQUQ O1EP.H'li- runa&unam derechuyuq &anchi& imaynamantapas
yuyaymana&unanchi&paq, sumaq sunqucha&usqanchi&manhina &a-sa&unanchi&paq
hinaspa ima apupi i,inanchi&paqpas. ?ay derechunchi&man hinaqa qispisqam &anchi&
ima i,iyta,a chas&inanchi&paq hinaspa imaynamantapas i,isqanchi&ta
ru-ananchi&paq. Sapallanchi&pipas utaq hu& hu,una&uypipas ru-ach-anmi chay
i,isqanchi&taqa hinaspapas yachachich-anmi -asinchi&pi utaq maypipas.
C"U%SA I$QU%%IQUQ O1AP.H'li- runa&unam imayna yuyaymana&usqanchi&tapas
rimarinanchi&paq derechuyuq &anchi&, derechuyuqtaqmi &anchi& mana pipa
har&a&usqan chay&unata -illa&unanchi&paqpas, chas&ich-antaqmi hu&&unapa
yuyaymana&usqantapas.
75
I$SAQC"U%SA O2CP
?anmi derechunchi& hu,una&unapaq chaynataq ima hu,una&uyta ha-&alla
hatarichinapaqpas.
Aanam pipas mana munaspaqa mayqin,a hu,una&uymanpas qatiy&usqaqa
&anmanchu.
I$SAQC"U%SA "US%IQUQ O21P
'li- runa&unam derechuyuq &anchi& gobiernunpi imallapipas yanapa&unapaq,
chaytaqa rurach-anmi &i&inchi&punipas utaq munasqanchi&ta a&llaspapas.
'li- runa&unam &aqlla derechuyuq &anchi& gobiernunchi&pa -asin&unaman yay&uspa
chaypi uyarichi&unapaq, ima ma,a&usqanchi&ta huntachi&unapaq.
Kobiernupa atiyninqa &ach&an lli- llaqta&una munaspanchi& chay auturidadta
quptillanchi&mi, chay munasqanchi&tam riqsichinchi& maychus a&llaspanchi&7 chay
a&llaytam ru-ayta atinanchi& mana pipa yachasqanta chaynapi munasqanchi&paq
a&llananchi&paq.
I$SAQC"U%SA I$SAQ%IQUQ O22P.H'li- runa&unam llaqtapa chayaqiq
&asqanchi&ray&u derechuyuq &anchi& may tiyasqanchi& llaqta u&upi allin qa-asqa
&anapaq, chaynapi tu&uy allin &ayman chayananchi&paq. ti&unmi, llaqtanchi&pa
llam&ayninmanta hu& nacion&unapa yanapayninmantapas imaymana chas&inapaq#
qullqiyuq &anapaq, allin runahina &a-sanapaq, allin yachay&unayuq &anapaq, chay-an
allin &a-sayman chayanapaq, sumaq runahina &anapaq.
I$SAQC"U%SA SI*$AQUQ O2&P
'Bi- runa&unam munasqanchi&pi llam&ananchi&paq derechuyuq &anchi&,
derechuyuqtaqmi &anchi& mana llam&ayniyuq &aspa llam&ayta tarinanchi&paq,
llam&asqanchi&manhina qullqita chas&inapaq, manam pipas munarispanqa
qarqu-ach-anchu llam&ayninchi&mantaqa.
'Bi- runa&unam derechuyuq &anchi& mana ima sayapa&uy&una-an
llam&ayninchi&manhina, llam&asqanchi&manhina pago chas&inanchi&paq.
'li- llam&aq runa&unam derechuyuq &anchi& llam&asqanchi&manhina pagonchi&
chas&inanchi&paq, ichaqa chay qullqi chas&isqanchi& aypananmi aylluntin sumaq
&a-sa&unanchi&paq7 mana chayqa chas&inam yanapa&uyta chaypaqhina hatarichisqa
yanapa&uq&unamanta.
'li- runa&unam derechuyuq &anchi& llam&aq masinchi&&una-an sindicato nisqata
paqarichiyta utaq may sindicatumanpas yay&uyta chaynapi derechunchi&ta
amachanapaq.
I$SAQC"U%SA TALAQUQ O20P.H'li- runa&unam derechuyuq &anchi& llam&aymanta
samananchi&paq, chay samaypi ima munasqanchi& rurananpaq, derechuyuqtaqmi
&anchi& atisqanchi&manhinalla sapa puncha- llam&ananchi&paqpas hinaspa
vacacionalninchi& chas&inanchi&paqpas.
I$SAQC"U%SA PIC"QAQUQ O2;P
'li- runa&unam derechuyuq &anchi& allin &a-sayta tarispa aylluntin allin mi&usqa, allin
pachasqa hinaspa qali &a-sa&unapaq. :erechuyuqtaqmi &anchi& amparasqa
&ananchi&paq, mana ima ruray atiq &aspapas, unquq,a &aspapas, -arminpa qarinpa
-a,usqan ray&u saqisqa runa &aspapas, machu utaq paya &aspapas7
derechuyuqtaqmi &anchi& mana,a llam&ayniyuq &aspapas ima manteni&unanchi&paq
&aqta chin&achispapas amparasqa &ananchi&paq.
76
=i&sayuq -armi&unapas chaynataq irqi&unapas derechuyuqmi &an&u allin qa-asqa
&anan&upaq. llin &us&achasqa -armi qari &aq utaq sirvina&uy u&upi paqariq
irqi&unapas &aqlla derechuyuqmi &an&u amparasqa &anan&upaq.
I$SAQC"U%SA $UQTAQUQ O2<P
'li- runa&unam derechuyuq &anchi& yachay -asiman yacha&uq yay&unanchi&paq.
Qallariyllanpipas yacha&uytaqa mana qullqillapaqmi -a-a&una chas&inan&u.
?amachisqamanhinaqa chaynanpunim &anan. :erechuyuqtaqmi &anchi& *niversidad,
mama yachay -asiman llapallanchi& yay&unapaq. 'lapallanchi&paqmi &aqlla &anqa
chay hatun -asi&unaman yay&uspa yachay&una chas&inapaq, ichaqa allin yacha&uy
hapisqanchi&manhina asta-anraq hatun -asi&unapa pun&un &ichari&unqa, chaynapi
imam munasqanchi&man chayananchi&paq.
(ducacionpa rurunqa &anan runa&unapa allin &a-sa&uyninmi hinaspa lli-
derechun&una sumaq riqsiymi chaynapi qispisqa &aynin allin chaninchasqa &ananpaq.
Chay-an ha-&alla &aspanchi&mi uyarina&unanchi&, rimapaya&unanchi& hu&la-
nacion&una-an, -a&in mana riqsisqanchi& runa&una-an hu& apu&unapi
i,iq&una-anpas. $u,unasqa nacion&unatapas ima rurayninpipas yanapananchi&mi
tu&uy &ay pachapi ha-&a &a-sa&uy &ananpaq.
)ayta mama&unaqa derechuyuqmi &anchi& imayna educacionta -a-anchi&&una
chas&inan&upaq.
I$SAQC"U%SA QA%C"I$%IQUQ O2>P
'Bi- runa&unam derechuyuq &anchi& munasqanchi&manhina maymi
&a-sayyachay&una ruray &aptinpas yanapa&unanchi&paq. Bma sumaq ruray
yachay-an sunqucha&uyta, chaymantapas derechuyuqmi &anchi& chay musuq chiqap
yachay&una-an yanapachi&uyta, imatapas chay ruray&unamanta chas&iyta.
Sichum umallanchi&manta imapas chaninchayuq &aqta hurquruch-an# qillqay&unata,
sumaq ruray yachayta utaq pipapas manaraq rurasqanta imatapas chayraq
taq-irus-an, ruraruch-an, hinaspaqa derechuyuqmi &anchi& chay
paqarichisqanchi&&unapa ima qusqanray&u paguta chas&inapaq, hinallataq
chaninniyuq &asqanta har&ananchi&paq.
I$SAQC"U%SA PU$AQ%IQUQ O2EP
:erechuyuqmi &anchi& nacionninchi&pi utaq may nacion&unapipas hu& runahinalla,
&aqlla derechuyuqhinalla qa-asqa &ananchi&paq, chaynapiqa &ay tu&uy qa-asqanchi&
derechunchi&&una aypasqa &anqa.
I$SAQC"U%SA I$QU%%IQUQ O2AP
'li- runa&unam llaqtanchi&ray&u imapas &anchi&, chayray&um llaqtanchi&pi yuyay-an
ima rurasqanchi&pas allin &anan.
:erechunchi&pa nisqanmanhina utaq qispisqa &ayninchi&pi ima rurasqanchi&pas
manam pipa har&asqanchu &anman, chay&unamantaqa &amachi&uy&unallam
har&a&u-ach-an, chayqa &anman -a&inpa derechun&una utaq qispisqa &aynin&u
mana usurpasqa &ananpaqmi, chaynapi chaq-a&una mana &ananpaq. Chaynapitaq
lli- runa&unaqa sapa&ama &i&in naciunninchi&pi ha-&alla &a-sa&unanchi&paq.
?ay derechunchi&&unaqa utaq qispisqa &ayninchi&&unaqa manam imaray&upas
hu&lla-asqa naciun&unapa munasqanta ima ruraynin&unata -aqllichiy yuyay-anqa
rura&unmanchu.
77
SI*$A C"U%SA O&CP.H?ay hatun &amachi&uy qillqapiqa nich&anqa llapanchi&pa
derechunchi& qispisqa &ananpaqmi, manam hu& runallapaqchu, manataqmi
&amachi&&uq&unallapaqchu, as-anpas pachantin llaqta&unapin hunta&unan. Aanam
pipas &ay qillqapa nisqanta -aqllisqata hapispa ima munasqanta ruranmanchu.
A*S*Q SBAB?*4C @'6+S 4*(5S
*S*C$BSQ4. :eviene de desperdiciar, en este caso quiere decir despreciado.
''B@4?*J)# :eviene de estar bien, en este caso quiere decir amistar.
$*<*SQ 4CB*4?*4# 4aciones *nidas.
C$S?B QB''Q# Carta.
<=B+B4A4C$*# :eviene de ,a-iriy, en este caso quiere decir no puede leer.
?@*Q4BJ*Q# @ertenencias, el que tiene bienes.
$*<*4?*JA4@S# sociacin u organizacin.
$@BJ4B4@B# 6ajo su jurisdiccin, en este caso quiere decir bajo su proteccin.
C$JQBJ# @ertenecer, integrar.
?=SJJC$J# Cultura.
78

Anda mungkin juga menyukai