Anda di halaman 1dari 42

UNIVERSIDADE FEDERAL DO RIO GRANDE DO SUL

FACULDADE DE PEDAGOGIA
CURSO DE PEDAGOGIA DISTNCIA
MARISETE SILVEIRA DOS SANTOS
A CULTURA AFRO-BRASILEIRA E INDGENA NO CURRCULO ESCOLAR
Trabalho de Concluso de Curso a!resen"ado co#o re$u%s%"o
!arc%al !ara a ob"en&o do "'"ulo de Gradua&o e# Peda(o(%a
da Un%)ers%dade Federal do R%o Grande do Sul*
Or%en"adora+ Car#e# ,el% de Var(as G%l.
Tu"ora+ Alda Grac%ela Pere%ra
Tr-s Cachoe%ras . /010
UNIVERSIDADE FEDERAL DO RIO GRANDE DO SUL
Reitor: Pro2* Carlos Ale3andre Ne""o
Vice-reitor: Pro2* Ru% V%cen"e O!!er#ann
Pr-reitora de Graduao: Pro24* Val$u%r%a L%n5 6assan%
Diretor da Faculdade de Educao: Pro2* 7ohannes Doll
Coordeadora! do Cur!o de Graduao e" Peda#o#ia
$ Liceciatura a "odalidade % di!t&cia'PEAD:
Pro24* Rosane Ara(8n de Ne)ado e Pro24* 9ar%e 7ane Soares Car)alho
DEDICA()RIA
A "odos os *ro+e!!ore! e tutore! do curso de
Peda(o(%a : D%s";nc%a da Un%)ers%dade Federal do
R%o Grande do Sul< !elas cr'"%cas< corre&=es e
su(es"=es< :s cole(as Loi,a !ela a>uda %ncans?)el
dos !r%#e%ros se#es"res< -aria Cri!tia e Nia !ela
ded%ca&o $ue "-# "%do< !elo a!o%o $ue "-# #e
dado< ao! +il.o! e e!*o!o !ela !ac%-nc%a $ue
"%)era# duran"e "odos es"es anos de #u%"o es"udo e
"rabalho e< !r%nc%!al#en"e< ao #eu *ai !elo es2or&o
e# #e "ornar !ro2essora*
RESU-O
As %no)a&=es no ens%no es"o condu@%ndo os educadores : an?l%se dos curr'culos
escolares< onde es"abelece# con"eAdos a sere# !roble#a"%@ados e "rabalhados de
2or#a a )alor%@ar a ba(a(e# cul"ural do aluno* So#os 2ru"os dos encon"ros e
con2ron"os en"re d%2eren"es (ru!os B"n%cos co#o %nd'(enas< euro!eus< a2r%canos e
ou"ros* O !resen"e "rabalho "e# co#o ob>e"%)o cen"ral "ecer al(u#as re2le3=es sobre
a cul"ura a2ro.bras%le%ra e %nd'(ena no curr'culo escolar das sBr%es %n%c%a%s do Ens%no
Funda#en"al* In)es"%(a a 2or#a co#o so abordadas es"as "e#?"%cas e# l%)ros
d%d?"%cos e nas escolas !elos !ro2essoresC buscando %n2or#a&=es sobre co#o B
"rabalhada a D%s"8r%a da cul"ura a2r%cana e %nd'(ena nos l%)ros d%d?"%cos sob a 8"%ca
da Le% 10*EFGH0F< a !ar"%r de /00F* Para eluc%dar essas $ues"=es< buscou.se< den"re
ou"ros< o re2erenc%al "e8r%co de C%rce 6%""encour"< I?"%a Abud< e 9ar%a de Lourdes
7ano""* Para C%rce 6%""encour" as !ro!os"as curr%culares carac"er%@a#.se co#o u#
con>un"o bas"an"e he"ero(-neo de "e3"os< co# acen"uadas d%)ers%dade no elenco
dos con"eAdos selec%onados e nos #B"odos de ens%no su(er%dos* PorB# no"a $ue a
c%dadan%a soc%al< $ue abarca conce%"os de %(ualdades< de >us"%&a< de d%2eren&as< de
lu"as e con$u%s"as< de co#!ro#%ssos e de ru!"uras "e# s%do !ouco e3!lorada e
e3!l%c%"ada !ela #a%or%a das !ro!os"as anal%sadas* I?"%a Abud d%@ $ue os curr'culos
e !ro(ra#as co#!=e# o %ns"ru#en"o #a%s !oderoso de %n"er)en&o do Es"ado no
ens%no* Ela a2%r#a $ue as no)as !ro!os"as de re2or#as curr%culares< cen"radas nas
%ns"%"u%&=es 2edera%s J9ECK< re!resen"adas !or docu#en"os co#o os Par;#e"ros
Curr%culares Nac%ona%s so e3e#!los de al%>a#en"o dos deba"es sobre a educa&o*
Se(undo 9ar%a de Lourdes 7ano""< "e#as recen"es da D%s"8r%a I#ed%a"a< na sua
%n"er!re"a&o< so #a%s !r%)%le(%ados e aca"ados do $ue o es"udo dos
acon"ec%#en"os !assados* In2el%@#en"e a #e#8r%a )e# se cons"ru%ndo na !r8!r%a
D%s"8r%a e o !assado !Abl%co "ornou.se ob>e"o de "rabalhos L2ora de #odaM* Duran"e
#eu es"?(%o co# u#a "ur#a de $uar"a.sBr%e< "rabalhe% #u%"o a $ues"o %nd'(ena na
h%s"8r%a do R%o Grande do sul< onde aborda#os "a#bB# nossa 2or#a&o< o $ue
causou cer"a sur!resa aos alunos ao descobr%re# suas descend-nc%as* Os
$ues"%ona#en"os dos alunos #e 2%@era# re2le"%r sobre o !a!el do !ro2essor na sala
de aula< o $ue #e le)ou en"o< 2a@er o TCC e# "orno das N$ues"=es B"n%co.rac%a%s*
Esse es"udo B u#a !es$u%sa $ual%"a"%)a $ue se carac"er%@a !ela an?l%se de l%)ros
d%d?"%cos< en"re)%s"as co# !ro2essores e de!o%#en"o dos alunos* A !es$u%sa
e#!'r%ca a!o%ou.se< %n%c%al#en"e e# en"re)%s"as co# !ro2essores de al(u#as
escolas #un%c%!a%s e es"adua%s< co# u# $ues"%on?r%o d%r%(%do a !ro2essores de
D%s"8r%a e "a#bB# de sBr%es %n%c%a%s e na an?l%se dos l%)ros d%d?"%cos su(er%dos !elos
!ro2essores en"re)%s"ados* A !ar"%r dos dados cole"ados obser)ou.se !r%#e%ra#en"e
a necess%dade de Lace%"a&oM !or !ar"e de !ro2essores e alunos de $ue a
d%)ers%dade 2a@ !ar"e do d%a.a.d%a< $ue no e3%s"e u#a rece%"a !ron"a de co#o
ens%nar h%s"8r%a e $ue o ens%no de h%s"8r%a de)e ser desen)ol)%do co# o
co#!ro#%sso de $ue o !ensar h%s"or%ca#en"e !ode a>udar na )%)-nc%a c%dad*
Pala,ra! c.a,e+ 1 . D%)ers%dade< / . E"n%a< F . Preconce%"o< O . Ens%no de D%s"8r%a*
A6STRACT
Inno)a"%ons %n educa"%on are lead%n( educa"ors "o re)%eP school curr%cula< Ph%ch
!ro)%de con"en" "o be !roble#a"%@ed and Por5ed %n order "o enhance "he cul"ural
bac5(round o2 "he s"uden"* Qe are 2ru%" o2 encoun"ers and clashes be"Peen d%22eren"
e"hn%c (rou!s l%5e Ind%ans< Euro!eans< A2r%cans and o"hers* Th%s Por5 %s #a%nlR
a%#ed "o #a5e so#e re2lec"%ons on "he cul"ure a2r%can.6ra@%l%an and %nd%(enous
!eo!le %n "he school curr%culu# o2 earlR (rades o2 ele#en"arR school* In)es"%(a"es
hoP "hese %ssues are addressed %n "e3"boo5s and bR "eachers %n schools< see5%n(
%n2or#a"%on on hoP Rou Por5ed ou" "he D%s"orR o2 A2r%can and %nd%(enous cul"ure %n
"e3"boo5s 2ro# "he !ers!ec"%)e o2 LaP 10*EFGH0F< 2ro# /00F* To eluc%da"e "hese
$ues"%ons< Pe sou(h"< a#on( o"hers< "he "heore"%cal 2ra#ePor5 o2 C%rce 6%""encour"<
Ia"%a Abboud< and 9ar%a de Lourdes 7ano""* To C%rce 6%""encour" curr%culu#
!ro!osals charac"er%@ed as a he"ero(eneous se" o2 "e3"s< P%"h s%(n%2%can" d%)ers%"R %n
"he l%s" o2 selec"ed con"en" and "each%n( #e"hods su((es"ed* 6u" no"e "ha" soc%al
c%"%@ensh%!< Ph%ch e#braces conce!"s o2 e$ual%"R< >us"%ce< d%22erences< s"ru((les and
ach%e)e#en"s< co##%"#en"s and d%sru!"%on has been l%""le e3!lored and e3!la%ned bR
#os" o2 "he !ro!osals cons%dered* Ia"%a Abboud saRs "he curr%cula and !ro(ra#s
cons"%"u"e "he #os" !oPer2ul %ns"ru#en" o2 s"a"e %n"er)en"%on %n educa"%on* She saRs
"he neP !ro!osals 2or curr%culu# re2or#< 2ocus%n( on 2ederal %ns"%"u"%ons J9ECK<
re!resen"ed bR docu#en"s such as "he Na"%onal Curr%culu# are e3a#!les 2or
l%(h"en%n( d%scuss%ons on educa"%on* Accord%n( "o 9ar%a de Lourdes 7ano""< recen"
%ssues o2 %##ed%a"e h%s"orR< as cons"rued< are "he #os" !r%)%le(ed and res!ec"ed
"han "he s"udR o2 !as" e)en"s* Un2or"una"elR "he #e#orR %s be%n( cons"ruc"ed %n "he
)erR !ubl%c h%s"orR and "he !as" beca#e "he ob>ec" o2 Por5 N%n 2ash%onN* Dur%n( #R
%n"ernsh%! P%"h a (rou! o2 2our"h (rade< I Por5ed )erR %nd%(enous %ssues %n "he h%s"orR
o2 R%o Grande do Sul< Phere also our "ra%n%n( a!!roach< Ph%ch caused so#e sur!r%se
"o "he s"uden"s "o d%sco)er "he%r o22s!r%n(* The s"uden"sS $ues"%ons #ade #e re2lec"
on "he role o2 "he "eacher %n "he classroo#< Ph%ch led #e "hen (e" around "he C6D
Ne"hno.rac%al* Th%s %s a $ual%"a"%)e research s"udR Ph%ch %n)ol)es "he analRs%s o2
"e3"boo5s< %n"er)%ePs P%"h "eachers and s"uden"sS "es"%#onR* E#!%r%cal research Pas
su!!or"ed %n%"%allR on %n"er)%ePs P%"h !ro2essors 2ro# so#e #un%c%!al and s"a"e
schools< P%"h a $ues"%onna%re addressed "o "eachers o2 h%s"orR and also loPer (rades
and %n "he analRs%s o2 "he "e3"boo5s su((es"ed bR "he "eachers * Fro# "he da"a
collec"ed "here Pas 2%rs" "he need 2or Nacce!"anceN bR "eachers and s"uden"s "ha"
d%)ers%"R %s !ar" o2 daR "o daR< "here %s no readR rec%!e 2or "each%n( h%s"orR and
"each%n( h%s"orR #us" be de)elo!ed P%"h "he co##%"#en" "ha" #aR hel! "o "h%n5
h%s"or%callR %n "he e3!er%ence o2 c%"%@ensh%!*
IeRPords+ 1 . D%)ers%"R< / . E"hn%c%"R< F . Pre>ud%ce< O . Teach%n( D%s"orR*
SU-/RIO
INTRODUO .......................................................................................................................... 8
1 A HISTRIA ENSINADA NAS SRIES INICIAIS .......................................................... 11
1.1 Questes tnicas aciais n! cu"cu#! .............................................................................. 1$
1.% O &ue 'e() a *ei 1+,-./+- ............................................................................................ 18
1.- *i(! Di01tic! e Questes tnic!2aciais ........................................................................ %1
% A HISTRIA NA SA*A DE AU*A ................................................................................... %-
%.1 O &ue 0i3e4 !s '!5ess!es ............................................................................................ %6
%.% O &ue enc!ntei n!s #i(!s ............................................................................................. -1
%.- O &ue 'ensa4 !s a#un!s .................................................................................................. -6
CONC*US7ES ........................................................................................................................ -8
RE9ER:NCIAS ........................................................................................................................ 6+
A;:NDICE .............................................................................................................................. 6%
IN(RODU01O
As cr%an&as che(a# : escola co# #u%"as %n2or#a&=es< $ue recebe# desde
!e$uenas sobre o #undo* Cabe : escola a#!l%ar os saberes dos alunos %ns"%(ando
a obser)a&o< #a%s a"en"a do seu en"orno< a busca de %n2or#a&=es e re2le3o sobre
as co%sas* Des"a 2or#a< o !ro2essor )alor%@a "a#bB# o conhec%#en"o "ra@%do !elo
aluno< co# u# "rabalho $ue %n%c%a co# obser)a&o do en"orno do #es#o< a"B
che(ar a u# "rabalho #a%s es!ec'2%co co# le%"ura de obras co# con"eAdos
h%s"8r%cos< co# re!or"a(e# de >orna%s< #%"os e lendas< "e3"os de l%)ros d%d?"%cos<
docu#en"?r%os e# )'deo< "ele>orna%s* In"rodu@%ndo.o na le%"ura das d%)ersas 2on"es de
%n2or#a&o ele< cer"a#en"e< ad$u%r%r?< !ouco a !ouco< au"ono#%a %n"elec"ual*
O ens%no de h%s"8r%a de)e !ro!orc%onar< en"o< $ue os alunos %den"%2%$ue# e
relac%one# os d%2eren"es (ru!os soc%a%s< suas cul"uras< e"n%as* Cabe ao !ro2essor
2a@er co# os alunos u# le)an"a#en"o de d%2eren&as e se#elhan&as en"re (ru!os
B"n%cos e soc%a%s< $ue lu"a# e lu"ara# no !assado !or causas !ol'"%cas< soc%a%s<
cul"ura%s< B"n%cas ou econT#%cas* Os PCN anunc%a# $ue+
Nes"e sen"%do< !ro!=e.se< !ara o ens%no de h%s"8r%a< con"eAdos e s%"ua&=es
de a!rend%@a(e# $ue !oss%b%l%"e# aos alunos re2le"%r cr%"%ca#en"e sobre as
con)%)-nc%as e as obras hu#anas< ul"ra!assando e3!l%ca&=es or(an%@adas a
!ar"%r un%ca#en"e de %n2or#a&=es ob"%das no !resen"e e a !ar"%r un%ca#en"e
de dados !arc%a%s* Pro!=e.se< ass%#< $ue os alunos conhe&a# e deba"a#
as con"rad%&=es< os con2l%"os< as #udan&as< as !er#an-nc%as< as d%2eren&as
e as se#elhan&as e3%s"en"es no %n"er%or das cole"%)%dades e en"re elas<
cons%derando $ue es"o or(an%@adas a !ar"%r de u#a #ul"%!l%c%dade de
su>e%"os< (ru!os e classes Jco# al(uns %n"eresses co#uns e ou"ros
d%2eren"esK< de u#a #ul"%!l%c%dade de acon"ec%#en"os JeconT#%cos< soc%a%s<
!ol'"%cos< cul"ura%s< c%en"'2%cos< 2%los82%cosK e de u#a #ul"%!l%c%dade de
le(ados h%s"8r%cos Jcon"'nuos e descon"'nuos no "e#!oK JPCN< 1GGU< !* UEK*
Se(undo os Par;#e"ros Curr%culares Nac%ona%s JPCNK de h%s"8r%a e (eo(ra2%a+
o ens%no e a a!rend%@a(e# es"o )ol"ados< %n%c%al#en"e< !ara a"%)%dades e#
$ue os alunos !ossa# co#!reender as se#elhan&as e as d%2eren&as< as
!er#an-nc%as e as "rans2or#a&=es no #odo de )%da soc%al< cul"ural e
econT#%co de sua local%dade< no !resen"e e no !assado< #ed%an"e a le%"ura
de d%2eren"es obras hu#anas* J1GGU< !* OGK
A rela&o< #enc%onada an"er%or#en"e< 2a)orece ao aluno d%#ens%onar a sua
real%dade h%s"or%ca#en"e< onde so %ns"%(ados !elo !ro2essor a es"abelecer rela&=es
8
en"re o !resen"e e o !assado< o %nd%)%dual e o cole"%)o< os %n"eresses es!ec'2%cos e
as !ar"%cular%dades de cada (ru!o* Es"a rela&o !ode !ar"%r de $ues"%ona#en"os da
real%dade< desdobrando.se e# con"eAdos h%s"8r%cos< $ue en)ol)a# e3!l%c%"a&=es e
%n"er!re"a&=es das a&=es de d%2eren"es su>e%"os e# "e#!os d%2eren"es* Co#o B
su(er%do a%nda nos PCNs+
V 2unda#en"al !ara o es"udan"e $ue es"? co#e&ando a ler o #undo
hu#ano conhecer a d%)ers%dade de a#b%en"es< hab%"a&=es< #odos de )%da<
es"%los de ar"e ou 2or#as de or(an%@a&o de "rabalho< !ara co#!reender de
#odo #a%s cr'"%co a sua !r8!r%a B!oca e o es!a&o e# seu en"orno* V !or
#e%o da le%"ura das #a"er%al%dades e dos d%scursos< do seu "e#!o e de
ou"ros "e#!os< $ue o aluno a!rende a a#!l%ar sua )%so de #undo<
"o#ando consc%-nc%a de $ue se %nsere e# u#a B!oca es!ec'2%ca $ue no B
a An%ca !oss')el* E# u# es"udo do #e%o< o ens%no de D%s"8r%a alcan&a a
)%da< e o aluno "rans!or"a o conhec%#en"o ad$u%r%do !ara 2ora da s%"ua&o
escolar< cons"ru%ndo !ro!os"as e solu&=es !ara !roble#as de d%2eren"es
na"ure@as co# os $ua%s de2ron"a na real%dade* J1GGU< !* G1K
Duran"e #eu Es"?(%o co# u#a "ur#a de $uar"a.sBr%e< "rabalhe% #u%"o a
$ues"o %nd'(ena na h%s"8r%a do R%o Grande do Sul< onde aborda#os "a#bB#
nossas or%(ens< o $ue causou cer"a sur!resa aos alunos ao descobr%re# suas
descend-nc%as* Al(uns che(ara# a"B de#ons"rar cer"o desa!on"a#en"o< acred%"o
$ue !elo 2a"o de no conhecere# sua )erdade%ra h%s"8r%a e !or >? 2or#ulare# cer"a
d%scr%#%na&o e# rela&o ao 'nd%o e o ne(ro* Perceb% a' a necess%dade de
a!ro2undar #a%s sobre o assun"o na sala de aula*
Os $ues"%ona#en"os dos alunos #e 2%@era# re2le"%r sobre o !a!el do !ro2essor
na sala de aulaC co#o so abordadas es"as $ues"=es nos l%)rosW Co#o o !ro2essor
a(e d%an"e des"as $ues"=esW Procura "ornar as aulas #a%s %n"eressan"es<
%n)es"%(a"%)as ou a!enas "rans2ere o $ue os l%)ros nos "ra@e#W A #ane%ra co#o os
l%)ros aborda# B con)%da"%)a ou N!e>ora"%)aNW Dec%d%< en"o< 2a@er #eu TCC e# "orno
das N$ues"=es B"n%co.rac%a%s< %n)es"%(ando co#o so abordadas nos l%)ros d%d?"%cosN
a !ar"%r da an?l%se de l%)ros d%d?"%cos< da o!%n%o dos educadores< d%an"e do $ue
!re)- a le% e do de!o%#en"o de alunos*
Esse es"udo B u#a !es$u%sa $ual%"a"%)a $ue se carac"er%@a !ela an?l%se de
l%)ros d%d?"%cos e en"re)%s"as co# !ro2essores* O a!or"e "e8r%co )e# dos se(u%n"es
au"ores+ C%rce 9ar%a 6%""encour"< I?"%a Abud< 9ar%a de Lourdes 7ano""< San"o#B e
Ana 9ar%a 9on"e%ro< alB# das D%re"r%@es Curr%culares Nac%ona%s*
Es"e "rabalho es"? or(an%@ado e# do%s ca!'"ulos+ MA h%s"8r%a Ens%nada nas
SBr%es In%c%a%sM< $ue aborda a !os%&o dos au"ores ac%#a c%"ados< e# rela&o ao
.
ens%no de D%s"8r%a na sala de aula< be# co#o o $ue !re)- a le% e LA D%s"8r%a na Sala
de AulaM< co# de!o%#en"os de !ro2essores< de alunos< #%nhas e3!er%-nc%as e#
rela&o ao ens%no de D%s"8r%a e an?l%se dos l%)ros d%d?"%cos #a%s u"%l%@ados !elos
!ro2essores en"re)%s"ados*
1+
2 A 3IS()RIA ENSINADA NAS S4RIES INICIAIS
A !ro2essora C%rce 6%""encour" J1GGXK< a!resen"a an?l%ses e !ro!os"as de
au"ores conce%"uados $ue !re"ende# con"r%bu%r !ara a necess?r%a re2le3o dos
!ro2essores e !es$u%sadores sobre re2or#ula&o das !ol'"%cas !Abl%cas de educa&o
e da d%sc%!l%na de D%s"8r%a $ue en)ol)e# a rede2%n%&o dos con"eAdos e dos #B"odos
de ens%no< a!on"ando !ara !oss%b%l%dades de #od%2%ca&o do 2a@er h%s"8r%co na sala
de aula na educa&o b?s%ca bras%le%ra*
A au"ora d%scu"e e# seus es"udos a !er#an-nc%a da d%sc%!l%na no curr'culo e
sobre sua %#!or";nc%a na 2or#a&o !ol'"%ca e cul"ural das no)as (era&=es< :s
necess%dades e d%2%culdades na u"%l%@a&o de d%2eren"es recursos no ens%no<
cons%derando.se l%n(ua(ens escr%"as e %#a(ens dos l%)ros d%d?"%cos< da l%"era"ura<
dos ob>e"os< do c%ne#a< da "ele)%so*
Se(undo 6%""encour" J1GGXK< os anos 1GU0 e 1GX0 no 6ras%l a!resen"ara#
u#a re)%so nas !r?"%cas< #B"odos e con"eAdos da h%s"8r%a ens%nada* Nes"e !er'odo
!ercebe#os u#a #a%or aber"ura !ara $ues"=es l%(adas : educa&o no !a's<
es!ec%al#en"e a!8s o 2%# da d%"adura #%l%"ar %ns"aurada desde 1GEO* Se
!ercorrer#os as es"an"es e !ra"ele%ras de l%)rar%as e b%bl%o"ecas< !odere#os nos
de!arar co# u#a e3!ress%)a !rodu&o de l%)ros e ar"%(os e# re)%s"as es!ec%al%@adas
sobre o assun"o* Essa aber"ura ao d%?lo(o se 2a@ necess?r%a< !o%s os !ro2essores
!rec%sa# se a!ro!r%ar de %n2or#a&=es $ue a>udara# a Lreno)arM o L2a@er docen"eM*
PorB#< !ara $ue as #udan&as ocorra# #a%s ra!%da#en"e< es"es l%)ros< ar"%(os< no
!ode# 2%car so#en"e nas !ra"ele%ras* De)e# es"ar den"ro das salas aula< e#
cons"an"e d%scusso*
Fre%re J/001< !*110K B ou"ro au"or %#!or"an"e nessa d%scusso $uando d%@
$ue+ LEns%nar e3%(e co#!reender $ue a educa&o B u#a 2or#a de %n"er)en&o no
#undoM* A #udan&a B se#!re #u%"o d%2'c%l< #as no !ode#os s%#!les#en"e a(%r
co#o se es"%)Bsse#os )%)endo no sBculo !assado* Os "e#!os so ou"ros< a h%s"8r%a
con"%nua< no !ode#os !arar no "e#!o< es!erar $ue al(uB# )enha nos d%@er o $ue
2a@er*
11
C%rce 6%""encour" J1GGX< !*1YK< anal%sa al(u#as #udan&as< ar"%culando co# as
"rans2or#a&=es !ol'"%cas< soc%a%s e cul"ura%s )%)%das !ela soc%edade bras%le%ra nes"e
#o#en"o* Para essa au"ora as !ro!os"as curr%culares+
J***K carac"er%@a#.se co#o u# con>un"o bas"an"e he"ero(-neo de "e3"os<
co# acen"uadas d%)ers%dades na 2or#a co#o as !ro!os"as 2ora#
elaboradas e a!resen"adas aos le%"ores< no elenco dos con"eAdos
selec%onados e nos #B"odos de ens%no su(er%dos J1GXX< !*1YK*
Na d%)ers%dade das !ro!os"as anal%sadas< do%s as!ec"os se des"acara# ao
olhar da au"ora+ os ob>e"%)os so se#elhan"es e< %(ual#en"e< !ossue# cr'"%cas
co#uns $uan"o ao $ue deno#%na# de ens%no "rad%c%onal de D%s"8r%a< no"ada#en"e
$uan"o :s no&=es de "e#!o h%s"8r%co baseados e# re2erenc%a%s cons%derados
or%undos do !os%"%)%s#o* No $ue d%@ res!e%"o aos ob>e"%)os do ens%no de h%s"8r%a nas
!ro!os"as curr%culares< 6%""encour" !ercebe< u#a #udan&a nos !arad%(#as $ue
!ensa# a %de%a de %den"%dade nac%onal e c%dadan%a no 6ras%l* Al%?s< conce%"os co#o
%den"%dade e d%2eren&a !arece# ocu!ar #a%or des"a$ue a$u%*
E#bora abra es!a&o !ara a de2esa da c%dadan%a co#o #e"a dos ob>e"%)os da
d%sc%!l%na< 6%""encour" J1GGX< !*/1K no"a $ue La e3!l%c%"a&o do conce%"o de c%dado
$ue a!arece nos con"eAdos B l%#%"ada : c%dadan%a !ol'"%ca< : 2or#a&o do ele%"or
den"ro das conce!&=es de#ocr?"%cas do #odelo l%beralM* A c%dadan%a soc%al< $ue
abarca conce%"os de %(ualdades< de >us"%&a< de d%2eren&as< de lu"as e con$u%s"as< de
co#!ro#%ssos e de ru!"uras "e# s%do !ouco e3!lorada e e3!l%c%"ada !ela #a%or%a
das !ro!os"as anal%sadas* Nes"e sen"%do a au"ora su(ere $ue se en2a"%@e e a#!l%e o
conce%"o de c%dadan%a no %n"er%or das !ro!os"as curr%culares de D%s"8r%a*
Ao a!resen"ar o "e#!o co#o re2erenc%al !ara o es"udo da D%s"8r%a< 6%""encour"
aler"a !ara a necess%dade de ar"%cula&o !roble#a"%@adora en"re o "e#!o )%)%do !or
alunos e !ro2essores e "e#!o h%s"8r%co* Ao cons%derar co#o !ressu!os"o a
a2%r#a&o de $ue "oda h%s"8r%a B h%s"8r%a con"e#!or;nea<
a cul"ura ca!%"al%s"a )%)enc%ada !or alunos e !ro2essores "orna.se
necessar%a#en"e o re2erenc%al cons"an"e !ara se es"abelecer a rela&o
!resen"e.!assado.!resen"e* Ora< es"a rela&o s8 se es"abelece !or
%n"er#Bd%o da co#!reenso do conce%"o de dura&o e# )ar%ados r%"#os
J1GGX< !*/EK*
A$u%< en"endo $ue o !assado de)e es"ar e# d%?lo(o co# o !resen"e< !o%s B
no !assado $ue a nossa h%s"8r%a se %n%c%a e da#os con"%nu%dade : ela no !resen"e*
1%
As #udan&as ocorre# e de)e#os es"ar a"en"os : elas* A h%s"8r%a de nossos
descenden"es no "er#%nou no !assado< ao con"r?r%o< ela %n%c%ou e n8s de#os
con"%nu%dade* Por"an"o< no !ode#os ad#%"%r $ue se>a# le#brados u#a )e@ no ano<
e# al(u#a da"a $ual$uer e co#o al(o do !assado*
I?"%a Abud J1GGXK elabora u#a h%s"8r%a da d%sc%!l%na no 6ras%l desde os
!r%#8rd%os do I#!Br%o< !assando !elos )?r%os #o#en"os do re(%#e re!ubl%cano< a"B
as recen"es d%scuss=es sobre as re2or#as curr%culares real%@adas a !ar"%r de 1GX0*
Nes"e !asse%o !ela h%s"8r%a da D%s"8r%a ens%nada no !a's< a re2er%da au"ora "ra@.nos
obser)a&=es sobre deba"es e !ol-#%cas abordando a cons"ru&o dos curr'culos
dessa d%sc%!l%na en)ol)endo %n"elec"ua%s< !ol'"%cos< au"or%dades (o)erna#en"a%s e
en"%dades re!resen"a"%)as* Para Abud J1GGX< !* /XK< os curr'culos e !ro(ra#as
co#!=e# Lo %ns"ru#en"o #a%s !oderoso de %n"er)en&o do Es"ado no ens%no< o $ue
s%(n%2%ca sua %n"er2er-nc%a< e# Al"%#a %ns";nc%a< na 2or#a&o da cl%en"ela escolar !ara
o e3erc'c%o da c%dadan%a< no sen"%do $ue %n"eressa aos (ru!os do#%nan"es*M
A%nda< se(undo a au"ora+
J***K o curr'culo B res!ons?)el< e# (rande !ar"e< !ela 2or#a&o e !elo
conce%"o de h%s"8r%a de "odos os c%dados al2abe"%@ados< es"abelecendo< e#
coo!era&o co# a #'d%a< a e3%s"-nc%a de u# d%scurso do#%nan"e< $ue
2or#ar? a consc%-nc%a e a #e#8r%a cole"%)a da soc%edade J!*/GK*
A au"ora encerra sua an?l%se a2%r#ando $ue as no)as !ro!os"as de re2or#as
curr%culares< cen"radas nas %ns"%"u%&=es 2edera%s J9ECK< re!resen"adas !or
docu#en"os co#o os Par;#e"ros Curr%culares Nac%ona%s e con"eAdos #'n%#os !ara
"odo o !a's< so e3e#!los de al'>a#en"o dos deba"es sobre a educa&o* Ou se>a< os
!r%nc%!a%s su>e%"os J!ro2essores e alunosK so< se(undo a au"ora< Lno)a#en"e )%s"os
co#o ob>e"os %nca!ac%"ados de cons"ru%r sua h%s"8r%a e de 2a@er< e# cada #o#en"o
de sua )%da escolar< seu !r8!r%o saberM J!*O0K* Na )erdade a "end-nc%a "e# s%do a de
2a@er o L$ue es"? escr%"oM< se# !rocurar )alor%@ar o $ue o su>e%"o $uer real#en"e<
%#!ed%ndo.o de ser o au"or de sua !r8!r%a h%s"8r%a*
9ar%a de Lourdes 7ano"" J1GGXK aler"a !ara necess%dade de se re!ensar o
!a!el dos conce%"os de !ol'"%ca< !assado e #e#8r%a den"ro do ens%no de D%s"8r%a*
Se(undo ela< a des$ual%2%ca&o do !assado< "e# s%do absor)%da a"B !elas !essoas
#a%s %n2luen"es na soc%edade e no s8 den"ro da sala de aula* Te#as recen"es da
1-
D%s"8r%a I#ed%a"a< na sua %n"er!re"a&o< so #a%s !r%)%le(%ados e aca"ados do $ue o
es"udo dos acon"ec%#en"os !assados* In2el%@#en"e a #e#8r%a )e# se cons"ru%ndo
na !r8!r%a D%s"8r%a e o !assado !Abl%co "ornou.se ob>e"os de "rabalhos L2ora de
#odaM* Para a au"ora o !er%(o de %(norar o !assado !Abl%co !ode "a#bB# acarre"ar
a !erda do d%?lo(o< da d%scusso da D%s"8r%a e da )on"ade !ol'"%ca $ue le)a : cr'"%ca
e : cons"ru&o de !ro>e"os 2u"uros* A au"ora a!on"a "a#bB# a %#!or";nc%a de
re)%so de es"udos h%s"or%o(r?2%cos real%@ados no 6ras%l 2unda#en"a%s !ara a
#udan&a do ens%no e a !es$u%sa no 6ras%lC
J***K %n"rodu&o de no)os !ersona(ens< cr'"%ca do saber "rad%c%onal e da
D%s"8r%a on"ol8(%ca< #a%or a"en&o aos #o)%#en"os soc%a%s e : real%dade
)%)%da !elos alunos< cr'"%ca ao d%scurso %deol8(%co #oral%@an"e e "r%un2al%s"a
dos l%)ros d%d?"%cos e"c* J7ano""< 1GGX< !*OYK*
9ar%a Au3%l%adora Sch#%d"< J1GGXK A!resen"a u#a le%"ura a!urada sobre a
%#a(e# do !ro2essor< sua 2or#a&o e !r?"%ca co"%d%ana na sala de aula* Para ela< os
deba"es sobre o ens%no de D%s"8r%a no 6ras%l "-# le)ado ao en2ren"a#en"o das
$ues"=es !r%nc%!al#en"e e# #odern%@a&o dos curr'culos e a $ual%2%ca&o e
a"ual%@a&o de !ro2essores de D%s"8r%a* Os a)an&os a%nda so %nsa"%s2a"8r%os*
Se(undo a au"ora< en"re ou"ros 2a"ores $ue 2a)orece# es"e %nsucesso< es"o
"a#bB# a 2al"a de %n2ra.es"ru"ura< a des)alor%@a&o !ro2%ss%onal e cond%&=es
ade$uadas de "rabalho*
O !ro2essor de h%s"8r%a !ode ens%nar o aluno a ad$u%r%r as 2erra#en"as de
"rabalho necess?r%asC o saber.2a@er.be#< lan&ar os (er#es do h%s"8r%co* Ele
B o res!ons?)el !or ens%nar o aluno a le)an"ar !roble#as e a re%n"e(r?.los
nu# con>un"o #a%s )as"o de ou"ros !roble#as< !rocurando "rans2or#ar< e#
cada aula de D%s"8r%a< "e#as e# !roble#?"%cas* J1GGX< !*YUK
O !ro2essor "e# duas o!&=es+ a de 2a@er co# $ue o aluno %n)es"%(ue< cr%"%$ue<
%n"era>a< cons"rua seu !r8!r%o saber e o de s%#!les#en"e "rans#%"%r o $ue ou)e e o
$ue l-* Cabe< eu acred%"o< a cada !ro2essor re)%sar e a"B re2or#ar o seu 2a@er
docen"e* Zue ele o!"e !or u#a 2or#a&o $ue )? alB# dos cursos de (radua&o*
16
1.1 Questes tnicas aciais n! cu"cu#!
As %no)a&=es do ens%no es"o condu@%ndo os educadores : an?l%se dos
curr'culos escolares< onde es"abelece# con"eAdos a sere# "rans#%"%dos< 2or#ando
u#a so#a de e3!er%-nc%as e# $ue o !ro2essor< co# suas )ar%an"es< de)er? )alor%@ar
a ba(a(e# cul"ural do aluno< co#o !or e3e#!lo< a h%s"8r%a dos alunos ne(ros e
%nd'(enas< $ue B con"ada oral#en"e de !a%s !ara 2%lhos a"ra)Bs de sucess%)as
(era&=es* O $ue 2%cou duran"e #u%"o "e#!o %n)%s')el en"re as )?r%as #%s"uras B"n%cas<
co#o as cul"uras %nd'(enas e a2r%canas< !or e3e#!lo< !assa a es"ar !resen"e na sala
de aula*
San"o#B J1GGYK< escre)endo sobre o curr'culo e as %ns"%"u%&=es escolares
cr'"%ca a )%s')el car-nc%a de e3!er%-nc%as e re2le3=es !ara u#a educa&o an"%.rac%s"a
nas salas de aula* Se(undo ele a [an?l%se !ro2unda dos !or$u-s da o!resso e da
#ar(%nal%dade< e# ou"ra !ala)ra< do rac%s#o nunca de)e ser e)%"ada\J%b%d*!*1U0K* E
de2ende u#a #udan&a curr%cular a"ra)Bs de !r?"%cas al"erna"%)as $ue !er#%"a# [u#
$ues"%ona#en"o das %n>us"%&as a"ua%s e das rela&=es soc%a%s de des%(ualdade e
sub#%sso\ JIb%d*< !* 1UYK*
Cons%dero 2unda#en"al e necess?r%o $ue se "rabalhe sobre a d%scr%#%na&o
rac%al desde as sBr%es %n%c%a%s< !o%s es"e "rabalho a>uda o aluno a con)%)er nes"a
soc%edade de #Al"%!las e"n%as< rel%(%=es e cul"uras< en"endendo essas d%2eren&as e
suas or%(ens na soc%edade* Trabalhar sobre a d%scr%#%na&o rac%al "a#bB# B
co#!l%cado !or en)ol)er !reconce%"o "a#bB# de !ro2essores< $ue acaba# "ra"ando
do assun"o se# a!ro2unda#en"o ou s%#!les#en"e no B "ra"ado*
Cabe ao !ro2essor a#!l%ar a d%scusso sobre< !or e3e#!lo< a escra)%do<
%n"rodu@%ndo ele#en"os da h%s"8r%a dos a2r%canos< de sua cul"ura e no "ra"?.los co#o
s%#!les #ercador%a $ue enr%$uec%a euro!eus e "%)era# seu "rabalho e3!lorado e#
"oda sua D%s"8r%a no 6ras%l* So h%s"8r%as Jdo 6ras%l e da ]2r%caK $ue es"o
%n"%#a#en"e relac%onadas< e >? $ue os a2r%canos 2ora# usados en$uan"o !od%a#
ser)%r aos seus senhores se# (anhar nada e# "roca e $ue< de!o%s co# sua
Ll%ber"a&oM de%3ara# de ser LbonsM< seu "rabalho a' no era d%(no de ser !a(o<
"ornando.se en"o !essoas Ll%)resM< #as se# "e"o< se# "rabalho< se# co#%da* Es"a
1$
h%s"8r%a !ode ser co#!arada co# o $ue acon"ece ho>e co# as !essoas ne(ras $ue
!rocura# "rabalho< seus sal?r%os $uando conse(ue# u# e#!re(o< e"c*
Nessa !ers!ec"%)a< no !ode#os "ra"ar a $ues"o a2r%cana a!enas do !on"o
de )%s"a da escra)%do< co#o se 2osse u#a $ues"o %solada e su!erada !ela
ass%na"ura da Le% ]urea e# 1XXX* U# !on"o de !ar"%da !ara a#!l%ar nossa )%so e
"en"ar su!erar as )%s=es d%s"orc%das sobre o "e#a B !rocurar recu!erar os ele#en"os
da res%s"-nc%a ne(ra< suas 2or#as de lu"a e de or(an%@a&o< sua cul"ura< no a!enas
no !assado< #as "a#bB# no "e#!o !resen"e*
O #es#o de)e.se 2a@er e# rela&o : $ues"o %nd'(enaC "ra"ar do assun"o no
co#o al(o do !assado< ou co#o se "ra"asse de !essoas se# cul"ura< se# saberes<
#ar(%nal%@adas* So !essoas $ue "a#bB# lu"ara# e lu"a# !or seus d%re%"os< "e#
sua #arca e# nossa h%s"8r%a* Possue# u#a cul"ura $ue de)e ser conhec%da e
res!e%"ada !or "odos< !o%s so#os u#a #%s"ura des"as cul"uras e so !o)os
!resen"es e# nossas or%(ens< co# cer"e@a* No (eral< so#os 2ru"os dos encon"ros e
con2ron"os en"re d%2eren"es (ru!os B"n%cos co#o %nd'(enas< euro!eus< a2r%canos e
ou"ros*
Duran"e a le%"ura do l%)ro de Rosal)a Por"ela e RosalR 9ar%a 6ra(a Ch%anca<
J 1GGY< !* EF a UEK< encon"re% %n2or#a&=es %n"eressan"es $ue #e 2a@e# a%nda #a%s
"er a cer"e@a de $ue ? necess?r%o %n)es"%(ar e buscar d%2eren"es #ane%ras de abordar
e# sala de aula as $ues"=es B"n%cas rac%a%s* O #es#o #e 2e@ en"ender $ue
co#e#orar B !rec%so< #as B !rec%so "a#bB# d%)ul(ar e )%)enc%ar a cr'"%ca aos 2a"os*
LA!render o $ue B bande%ra< o h%no< a P?"r%a< as na&=es de res!e%"o< as da"as
co#e#ora"%)as J)%)a o 'nd%o< o ne(ro< a Inde!end-nc%a< a Re!Abl%ca^K* Essas
no&=es< %soladas< !ossue# s%(n%2%cadoW E co#o da#os )%)a se# e3!l%car o con"e3"o
de co#o )%)era# os 'nd%os< os ne(ros< os cons!%radores ou os !ol'"%cos $ue
!rocla#ara# a Re!Abl%caWM J1GGY< !*EOK* Prec%sa#os res(a"ar es"e conhec%#en"o<
#as co#o !roble#a"%@ar de #ane%ra $ue os alunos co#!reenda# $ue so $ues"=es
soc%a%s $ue no 2%cara# no !assado e $ue no de)e# ser le#bradas so#en"e e#
u#a de"er#%nada da"aW
No decorrer da le%"ura encon"re% al(u#as su(es"=es de co#o !roceder na sala
de aula* Essas #e 2%@era# conclu%r $ue B necess?r%o se cons"ru%r o conhec%#en"o
1,
e# c%#a das %n2or#a&=es $ue cole"a#os< co# os alunos< sendo )%)enc%adas !or
eles co# %ns"ru#en"os #o"%)adores co#o 2o"os an"%(as e a"ua%s $ue #os"re# a
"rans2or#a&o< se ela e3%s"eC !oes%aC sl%des< h%s"8r%aC os $ues"%ona#en"os de)e# ser
a!ro2undados co# !es$u%sas< d%scuss=es no (ru!o e $ue# sabe a"B co#
en"re)%s"as co# !essoas $ue "rabalhe# e# en"%dades en)ol)%das co# a $ues"o
%nd'(ena*
As au"oras Rosal)a Por"ela e RosalR 9ar%a 6ra(a Ch%anca d%@e#< e# seu
"e3"o< $ue o !r%#e%ro !asso B no re!e"%r se#!re a #es#a co%sa desde as sBr%es
%n%c%a%s* Su(ere# $ue ha>a u#a Ld%)%soM e# cada "e#a dos conce%"os a sere#
"rabalhados co# cada sBr%e* Des"a 2or#a %#!ede.se o des(as"e e
conse$_en"e#en"e o resul"ado %n)erso* Ou"ro !asso ser%a escolher as da"as $ue
real#en"e sero co#e#oradas< #as nunca co#e#orar u#a da"a !elo s%#!les 2a"o
de ser 2er%ado ou !or$ue 2a@ !ar"e do curr'culo*
Se(undo a%nda as au"oras c%"adas ac%#a< !ela an?l%se de l%)ros d%d?"%cos<
obser)a.se $ue #u%"os !es$u%sadores do en2o$ues d%s"orc%dos e %ncorre"os co#
rela&o : $ues"o dos !o)os %nd'(enas O !r%#e%ro ser%a "ra"ar o 'nd%o co#o se
co#!usesse u#a na&o< en$uan"o e3%s"e# )?r%as "r%bos< )?r%as l'n(uas< )?r%os
'nd%os e# "odo "err%"8r%o bras%le%ro* Ou"ro erro B re2er%r.se ao 'nd%o co#o al(o do
!assado< 2olcl8r%co< u"%l%@ando )erbos no !assado co#o !%n"a)a#< anda)a#<
co#%a#< usa)a# a"ra)essa)a#< e"c* Ou"ro a%nda B d%@er $ue n8s "rou3e#os a
sabedor%a !ara es"e lu(ar a"rasado co#o se os 'nd%os no !rodu@%sse#< no
cr%asse#< no encon"rasse# seus !r8!r%os #e%os de sobre)%)-nc%a*
O educador "e# e# suas #os o !a!el de !ro!orc%onar ao aluno a !es$u%sa<
a descober"a de $ue os !o)os %nd'(enas e3%s"e# e buscar saber co#o )%)e# ho>e<
de $ue )%)e# e co#o B )%)er na co#un%dade desses (ru!os* Se(undo Rosal)a
Por"ela e RosalR 9ar%a 6ra(a Ch%anca B %n"eressan"e "rabalhar "a#bB# co#
es"a"'s"%cas< onde os !r8!r%os alunos !ossa# anal%s?.las e "%rar suas !r8!r%as
conclus=es*
E# rela&o ao LO D%a da Consc%-nc%a Ne(raM* Ta#bB# concordo $ue
al(u#as %de%as !rec%sa# ser re)%s"as* A de $ue os ne(ros 2ora# l%ber"ados< !or
e3e#!lo< $ue l%berdade 2o% es"a se# "er onde #orar< o $ue co#er< se# "erras !ara
18
!lan"arW Sendo "ra"ados co#o co%"ados< %n2er%ores< %nca!a@es< #ar(%na%s* Cabe ao
!ro2essor L#os"rarM ao aluno "oda es"a "ra>e"8r%a de lu"a $ue os ne(ros en2ren"ara#
an"es #es#os de sere# Ll%ber"osM*
Nunca se de)e colocar a Le% ]urea co#o u# 2%#* Na )erdade ela so#en"e
!ro!%c%ou a con"%nua&o da lu"a !elo conhec%#en"o do ne(ro e# nossa
soc%edade* Essa le% "a#bB# de)e ser )%s"a co#o conse$_-nc%a de lu"as
"ra)adas an"er%or#en"e< e no co#o u# a"o bondoso de u#a !r%ncesa*
J!*UYK
Den"ro do "rabalho do !ro2essor es"? "a#bB# o de no !er#%"%r as !os"uras
d%scr%#%na"8r%as< !er#%"%ndo $ue o branco< o 'nd%o< o ne(ro< o >a!on-s< cres&a e se>a
"al co#o BC !ara %sso< B necess?r%o $ue se cons"rua u#a con)%)-nc%a de %(ual !ara
%(ual*
1.$ O %ue &e'( a Lei 1)*+,-)+
A !reocu!a&o co# o ens%no de D%s"8r%a es"? cada )e@ #a%s )%s')el* Is"o
!osso obser)ar co# a cr%a&o de no)as #ed%das !ara $ue es"e se>a real#en"e
encarado co# co#!ro#e"%#en"o* V "a#bB# o $ue d%@ a c%"a&o+
O 9%n%s"Br%o da Educa&o< co#!ro#e"%do co# a !au"a de !ol'"%cas
a2%r#a"%)as do (o)erno 2ederal< )e# %ns"%"u%ndo e %#!le#en"ando u#
con>un"o de #ed%das e a&=es co# o ob>e"%)o de corr%(%r %n>us"%&as< el%#%nar
d%scr%#%na&=es e !ro#o)er a %ncluso soc%al e a c%dadan%a !ara "odos no
s%s"e#a educac%onal bras%le%ro* JD%re"r%@es Curr%culares Nac%ona%s !ara
Educa&o das Rela&=es V"n%co.rac%a%s e !ara o ens%no de D%s"8r%a e Cul"ura
A2ro.6ras%le%ra e A2r%cana< !*YK
O 6ras%l< ao lon(o de sua h%s"8r%a< es"abeleceu u# #odelo de
desen)ol)%#en"o e3cluden"e< %#!ed%ndo $ue #%lh=es de bras%le%ros "%)esse# acesso
: escola ou nela !er#anecesse#* Co# cr%a&o da Secre"ar%a Con"%nuada<
Al2abe"%@a&o e D%)ers%dade JSecadK< o 9%n%s"Br%o da Educa&o d? u# (rande !asso
!ara en2ren"ar a %n>us"%&a nos s%s"e#as educac%ona%s do !a's*
Garan"%r o e3erc'c%o desse d%re%"o e 2or>ar u# no)o #odo de
desen)ol)%#en"o co# %ncluso B u# desa2%o $ue %#!=e ao ca#!o da
educa&o dec%s=es %no)adoras* Na rees"ru"ura&o do 9EC< o 2or"alec%#en"o
de !ol'"%cas e a cr%a&o de %ns"ru#en"os de (es"o !ara a a2%r#a&o c%dad
"ornara#.se !r%or%dades< )alor%@ando a r%$ue@a de nossa d%)ers%dade B"n%co.
rac%al e cul"ural JFernando Daddad< /00Y !*YK*
A cons"%"u%&o da Secad #os"ra u#a (rande %no)a&o< !o%s reAne#.se
!ro(ra#as de al2abe"%@a&o e de educa&o de >o)ens e adul"os< as coordena&=es de
educa&o %nd'(ena< d%)ers%dade e %ncluso educac%onal< educa&o
18
Para de#ocra"%@ar a educa&o< B !rec%so #ob%l%@ar "oda a soc%edade* O
9EC< !or %n"er#Bd%o da Secad< "e# a #%sso de !ro#o)er a un%o de
es2or&os co# os (o)ernos es"adua%s e #un%c%!a%s<ONGs<s%nd%ca"os<
assoc%a&=es !ro2%ss%ona%s e de #oradores< con"ando co# a coo!era&o de
or(an%s#os %n"ernac%ona%s !ara a#!l%ar o acesso< (aran"%r a !er#an-nc%a e
con"r%bu%r !ara o a!r%#ora#en"o de !r?"%cas e )alores dos s%s"e#as de
ens%no J!*EK
O 6ras%l< e# sua h%s"8r%a< "e)e u#a !os"ura a"%)a e !er#%ss%)a d%an"e da
d%scr%#%na&o e do rac%s#o $ue a"%n(e a !o!ula&o a2ro.descenden"e bras%le%ra a"B
ho>e* E# seus decre"os nos anos 1XYO e 1XUX< es"abeleceu $ue nas escolas
!Abl%cas do !a's no 2osse# ad#%"%dos escra)os de!o%s lhes 2ora# !er#%"%dos
es"udar* 9es#o buscando e2e"%)ar a cond%&o de u# Es"ado de#ocr?"%co de d%re%"o<
co# a !ro#ul(a&o da Cons"%"u%&o de 1GXX< a%nda so !resenc%adas a"%"udes
rac%s"as e d%scr%#%na"8r%as< !re>ud%cando a !er#an-nc%a dos a2ro.descenden"es nas
escolas* V u# "an"o desan%#adora es"a coloca&o< !o%s a escola B $ue de)er%a ser
u# es!a&o de 2or#a&o de )alores< h?b%"os e co#!or"a#en"os $ue res!e%"e# as
d%2eren&as e as carac"er's"%cas !r8!r%as de (ru!os de #%nor%a* No en"an"o B nela Jna
escolaK $ue so #a%s )%s')e%s os a"os d%scr%#%na"8r%os e !reconce%"uosos* D%an"e
d%sso+
O (o)erno 2ederal< a !ar"%r da ele%&o do a"ual !res%den"e< !assou a de2%n%r o
!a!el do Es"ado co#o !ro!ulsor das "rans2or#a&=es soc%a%s< reconhecendo
as d%s!ar%dades en"re brancos e ne(ros e# nossa soc%edade e a
necess%dade de %n"er)%r de 2or#a !os%"%)a< assu#%ndo o co#!ro#%sso de
el%#%nar as des%(ualdades rac%a%s< dando %#!or"an"es !assos ru#o :
a2%r#a&o dos d%re%"os hu#anos b?s%cos e 2unda#en"a%s da !o!ula&o
ne(ra bras%le%ra JD%re"r%@es Curr%culares Nac%ona%s !ara Educa&o das
Rela&=es V"n%co.rac%a%s e !ara o ens%no de D%s"8r%a e Cul"ura A2ro.6ras%le%ra
e A2r%cana J!*0EK*
Nesse con"e3"o< o (o)erno 2ederal sanc%onou< e# #ar&o de /00F< a Le% n`
10*EFGH0F< $ue Lal"era a LD6 JLe% de D%re"r%@es e 6asesK e es"abelece as D%re"r%@es
Curr%culares !ara a %#!le#en"a&o da #es#aM J!*0EK* A Le% 10*EFG %ns"%"u%u a
obr%(a"or%edade do ens%no de D%s"8r%a da ]2r%ca e dos a2r%canos no curr'culo escolar
do ens%no 2unda#en"al e #Bd%o* Essa dec%so res(a"a h%s"or%ca#en"e a con"r%bu%&o
dos ne(ros na cons"ru&o e 2or#a&o da soc%edade bras%le%ra* De%3ando de sere#
le#brados a!enas e# de"er#%nadas da"as*
Co# a cr%a&o da Se!!%r JSecre"ar%a Es!ac%al de Pol'"%cas de Pro#o&o da
I(ualdade Rac%alK e %ns"%"u%&o da Pol'"%ca Nac%onal de Pro#o&o da I(ualdade
Rac%al abr%u.se es!a&o !ara !ro#o)er Lal"era&o !os%"%)a na real%dade )%)enc%ada
1.
!ela !o!ula&o ne(ra e "r%lhar ru#o a u#a soc%edade de#ocr?"%ca< >us"a e %(ual%"?r%a<
re)er"endo os !er)ersos e2e%"os de sBculos de !reconce%"o< d%scr%#%na&o e rac%s#oM
J9a"%lde R%be%ro< /00Y< !*0XK*Es"es a"os "a#bB# !er#%"e# $ue os no ne(ros
conhe&a# a )erdade%ra h%s"8r%a dos ne(ros< sua so2r%da !ar"%c%!a&o nela e< $ue#
sabe co#ba"er ass%# o rac%s#o e !ro#o)er a %(ualdade de o!or"un%dades en"re
d%2eren"es (ru!os B"n%cos $ue co#!=es a r%ca na&o bras%le%ra*
9as o sucesso no de!ende a!enas do !ro2essor na sala de aula< e ne#
so#en"e do aluno< "odos os ne(ros e no ne(ros< !ro2essores e alunos< !rec%sa#
sen"%r.se )alor%@ados e a!o%ados* Se(undo as D%re"r%@es Curr%culares Nac%ona%s !ara
Educa&o das Rela&=es V"n%co.rac%a%s e !ara o ens%no de D%s"8r%a e Cul"ura A2ro.
6ras%le%ra e A2r%cana
De!ende a%nda do "rabalho con>un"o< de ar"%cula&o en"re !rocessos
educa"%)os escolares< !ol'"%cas !Abl%cas< #o)%#en"os soc%a%s< )%s"o $ue as
#udan&as B"n%cas< cul"ura%s< !eda(8(%cas e !ol'"%cas nas rela&=es B"n%co.
rac%a%s no se l%#%"a# : escola* J!*1FK*
V !rec%so $ue ha>a o co#!ro#e"%#en"o !or !ar"e de "odos< co# ado&o de
!ol'"%cas !Abl%cas e de es"ra"B(%as !eda(8(%cas de )alor%@a&o da d%)ers%dadeC $ue
se $ues"%one# a"%"udes d%scr%#%na"8r%as e rac%s"asC $ue se )alor%@e e res!e%"e "oda a
"ra>e"8r%a do ne(ro na h%s"8r%a bras%le%ra e sua cul"uraC $ue o !ro2essor se>a !ro2essor
de ne(ros< brancos< de 'nd%os*
Co#o be# sal%en"ou Fran"@ Fanon
Os descenden"es dos #ercadores de escra)os< dos senhores de on"e#<
no "e#< ho>e< de assu#%r cul!a !elas desu#an%dades !ro)ocadas !or seus
an"e!assados* No en"an"o "-# eles a res!onsab%l%dade #oral e !ol'"%ca de
co#ba"er o rac%s#o< as d%scr%#%na&=es e< >un"a#en"e co# os $ue )-#
sendo #an"%dos : #ar(e#< os ne(ros< cons"ru%r rela&=es rac%a%s e soc%a%s
sad%as< e# $ue "odos cres&a# e se real%@e# en$uan"o seres hu#anos e
c%dados* No 2osse# !or es"as ra@=es< eles a "er%a# de assu#%r< !elo 2a"o
de usu2ru're# do #u%"o $ue o "rabalho escra)o !oss%b%l%"ou ao !a's* J1GUG<
!*1OK*
Sendo ass%#< 2%ca )%s')el a necess%dade de u#a educa&o de "rocas en"re
brancos e ne(ros< se# descon2%an&as< co# !ro>e"os $ue se>a# elaborados e
desen)ol)%dos nu# con>un"o< $ue le)e a su!era&o da %nd%2eren&a< %n>us"%&a $ue
so2re# os ne(ros e os !o)os %nd'(enas< os $ua%s so acrescen"ados a Le% $ue
#an"B# "odos os d%s!os%"%)os an"er%ores< #as %nclu% "a#bB# a obr%(a"or%edade da
%+
"e#?"%ca %nd'(ena no curr'culo< ob>e"%)ando ar"%cula&o en"re a e3!er%-nc%a de )%da
dos alunos e !ro2essores< dando cond%&=es !ara a#bos !ensare#< d%scu"%re#<
assu#%ndo u#a !os"ura $ue su!ere as d%scord;nc%as e )alor%@e os con"ras"es das
d%2eren&as*
1.+ Li'! Di./tic! e Questes tnic!-aciais
6ea"r%@ Conce%&o da S%l)a e I)e"e 6a"%s"a da S%l)a Al#e%da J/00FK
a!resen"a# o resul"ado de u#a !es$u%sa real%@ada e# duas escolas es"adua%s e
u#a #un%c%!al do Es"ado de 9%nas Gera%s< a 2%# de descobr%re# co#o es"a)a sendo
o "rabalho sobre o ens%no da D%s"8r%a e Cul"ura A2ro.6ras%le%ra sob a 8"%ca da le%
10*EFGH0F* Ache% %n"eressan"e e ao #es#o "e#!o dece!c%onan"e $ue #es#o as
escolas es"ando local%@adas no #es#o Es"ado< desen)ol)%a# "rabalhos
d%2erenc%adosC e "odas a"end%a# a u# alunado bas"an"e he"ero(-neo e# "er#os
B"n%cos rac%a%s e essa d%)ers%dade !oder%a ou de)er%a ser u# %ncen"%)o !ara "al
"rabalho*
E# u#a das escolas es"adua%s 2o% obser)ado $ue o "rabalho dos !ro2essores
se de"%nha e# calend?r%os e con"a&o de h%s"8r%as co#o a da L6one$u%nha Pre"aM e
LA 9en%na 6on%"a do La&o de F%"aM* Es"e "rabalho era real%@ado co# "ur#as de
!r%#e%ro c%clo do Ens%no Funda#en"al* 9as no e3%s"%a# !ro>e"os escr%"os< co#
ob>e"%)os claros* No #-s de no)e#bro hou)e des"a$ue !ara Se#ana da
Consc%-nc%a Ne(ra co# a"%)%dades $ue !er#%"%a# a %n"era&o dos alunos< "a#bB#
se# !ro>e"os* Nessa #es#a escola< al(uns !ro2essores sen"%ra#.se #o"%)ados ao
!ar"%c%!are# de cursos de ca!ac%"a&o o2erec%dos !ela su!er%n"end-nc%a de ens%no<
L$ue "e)e !or 2oco a #ul"%!l%ca&o de %n2or#a&=es e con"eAdos sobre a D%s"8r%a e
Cul"ura A2ro.6ras%le%ra*MJ!*1/FK* 9as no 2ora# alB# de a!r%#ora#en"o de
a"%)%dades sobre o assun"o*
A se(unda escola es"adual a ser obser)ada rela"a $ue u#a !ro2essora
"rabalhou a !ar"%r do $ue B sol%c%"ado !ela le%+ a !ar"%r da cr%a&o de >o(os< #as no
re(%s"rou o "rabalho "ornando d%2'c%l obser)ar seu desen)ol)%#en"o* Es"a sen"e a
necess%dade de se 2a@er u# !ro>e"o !eda(8(%co sobre es"a $ues"o JO es"udo da
]2r%caK< !o%s co#o #u%"as ou"ras< d? #a%or -n2ase !ara o assun"o e# /0 de
%1
no)e#bro< onde a escola "rabalha co#o a&o cole"%)a< o d%a Nac%onal da
Consc%-nc%a ne(ra*
D%an"e das descober"as e# rela&o a es"as duas escolas es"adua%s< !osso
d%@er $ue al(uns !ro2essores es"o e# 2or#a&o !ara o "rabalho co# essa "e#?"%ca*
A!esar do es2or&o de al(uns< as co%sas es"o a%nda #u%"o Lsol"asM* O assun"o a%nda
B )%s"o co#o da"a co#e#ora"%)a e# #u%"as escolasC es"e B "rabalhado e# u#a
de"er#%nada da"a e "ra"ado co#o 2es"a ou 2olclore< Lno a#!l%ando a co#!reenso
da $ues"o da 2or#a&o da cul"ura bras%le%ra e da %#!or";nc%a da ]2r%ca !ara a
!r8!r%a e3%s"-nc%a de nossa cul"ura*M J 9ar%a 6ra(a Ch%anca< !* 1 /F.1FOH/010K*
Re2le"%ndo sobre a an?l%se real%@ada !elas au"oras 6ea"r%@ Conce%&o da S%l)a
e I)e"e 6a"%s"a da S%l)a Al#e%da< !ercebo $ue u#a das escolas che(a L#a%s !er"oM
do $ue a le% su(ere< !o%s a!resen"a u# !ro>e"o $ue )%sa a"end-.la+ LOlhar a ]2r%ca e
)er o 9undoM* Nessa escola< os !ro2essores real%@a# u# "rabalho con>un"o< co#
d%)ersas a"%)%dades e !ro!os"as< nu# !rocesso %n"erd%sc%!l%nar e anual* 9as al(uns
!ro2essores a%nda sen"e# a necess%dade de a#!l%ar o conhec%#en"o sobre a ]2r%ca
!ara $ue o "rabalho se>a a%nda #elhor*
A"B a$u% !erceb% $ue al(u#as escolas a!enas a!r%#orara# as a"%)%dades<
ou"ras >? real%@a# !ro>e"os* O #un%c'!%o ao $ual es"? %nser%da es"a Al"%#a escola
#enc%onada ac%#a< >? "e# !re)%s"o e# sua le% or(;n%ca< u# ar"%(o $ue con"e#!le
2a)ora)el#en"e a necess%dade de es"udar a cul"ura a2ro.bras%le%ra< #es#o an"es da
e3%s"-nc%a da le% 10EGFH0F*
Posso d%@er< en"o< baseando.#e nessa an?l%se< $ue alB# do des!re!aro dos
!ro2essores e3%s"e "a#bB# u#a 2al"a de co#!ro#e"%#en"o !or !ar"e dos
(o)ernan"es #un%c%!a%s ou es"adua%s* V necess?r%o $ue ha>a a un%o de "odos !ara
con$u%s"a de u#a educa&o $ue res!e%"e a !lural%dade< onde no se>a )%s"o a!enas
o aluno co#o o $ue "e# d%re%"o< #as "a#bB# o !ro2essor $ue de)e ser or%en"ado<
ca!ac%"ado*
%%
5 A 3IS()RIA NA SALA DE AULA
Co#o >? #enc%one%< o ens%no de h%s"8r%a )e# so2rendo #od%2%ca&=es ao lon(o
das Al"%#as dBcadas* A %ncluso es"? cada )e@ #a%s sendo L!re)%s"aM nas
le(%sla&=es* Es"o sendo aber"os no)os ca#%nhos !ara os $ue se sen"e#
d%scr%#%nados !eran"e a soc%edade* O $ue an"es no "%nha d%re%"o : escola< ho>e "e#
)a(a (aran"%da e# un%)ers%dades* Do>e se 2ala #u%"o e# %(ualdade de d%re%"os< #as<
a%nda e3%s"e u#a (rande 2alha no $ue !re)- a le%< os es"a"u"os< !o%s se "odos "-# os
#es#os d%re%"os< !ara $ue ser)e en"o a le%W Acho $ue a le%s acaba# sendo
e3cluden"es :s )e@es< !o%s ela obr%(a $ue se>a cu#!r%do* Os !ro2%ss%ona%s da
educa&o de)er%a# ser #elhores !re!arados !ara "an"as #udan&as na D%s"8r%a*
Ens%nar h%s"8r%a no de)er%a ser a!enas #e#or%@a&o de da"as* Saber
$uando e !or $ue os ne(ros de%3ara# de sere# escra)os e s%# $ue conse$_-nc%as
le)ara# a %sso e co#o )%)era# e )%)e# a"B ho>e* E os 'nd%os no de)er%a# ser )%s"os
co#o !ersona(ens do !assado< eles a%nda )%)e# e en"re n8s* Le#bro $ue $uando
eu es"uda)a no ens%no 2unda#en"al< (os"a)a #u%"o da d%sc%!l%na de h%s"8r%a* 9as
(os"a)a de ou)%r sobre os 2a"os h%s"8r%cos< as h%s"8r%as de !o)os e de lu(ares< !orB#
era dada #a%or %#!or";nc%a : #e#or%@a&o de da"as do $ue : a!rend%@a(e# e# s%*
Se#!re decore% as da"as< #as no se% d%@er e3a"a#en"e o $ue cada u#a s%(n%2%ca)aC
acred%"o $ue !elo 2a"o de $ue no e3%s"%a !roble#a"%@a&o< a!enas a "rans2er-nc%a<
!ara o aluno< do $ue se )%a nos l%)ros*
Pre!arar aulas de h%s"8r%a %n"eressan"es B u# desa2%o< !o%s< alB# de se "ra"ar
de u#a d%sc%!l%na $ue d%2%c%l#en"e a!arece co#o La !re2er%da dos alunosM< "e#os $ue
d%s!u"ar< ho>e< co# os #e%os de co#un%ca&o $ue se acen"ua# cada )e@ #a%s* Ve>o
$ue #u%"os !ro2essores !re2ere# no en"rar nes"e >o(o de d%s!u"a en"re o !assado e
o !resen"e*
Isso 2a@ co# $ue #u%"os desconhe&a# suas or%(ens< sua !r8!r%a h%s"8r%a*
Pude co#!ro)ar $uando !ed% $ue os alunos colhesse# al(u#as %n2or#a&=es co#
os !a%s sobre sua descend-nc%a< or%(e#< e os alunos rela"ara#< alB# da sur!resa
deles< a dos !a%s ao sabere# suas or%(ens* Os alunos (os"a# des"e "%!o de
"rabalho< a(e# co#o )erdade%ros %n)es"%(adores e a #a%or%a dos !a%s colabora co#
a real%@a&o dos "rabalhos* E# #%nha o!%n%o< essa !arcer%a de !a%s< alunos e
%-
!ro2essores B #u%"o (ra"%2%can"e no s8 !ara o !ro2essor< co#o "a#bB# !ara o
aluno< $ue !ercebe seu "rabalho )alor%@ado "a#bB# 2ora da escola*
$.1 O %ue .i0e1 !s &!2ess!es
C%rce 6%""encour" J!*1FUK< d%@ $ue selec%onar os con"eAdos h%s"8r%cos
a!ro!r%ados !ara as d%2eren"es s%"ua&=es escolares B u#a das #a%ores d%2%culdades
dos !ro2essores* Te#os do%s ca#%nhos< ou ser)%#os co#o "rans#%ssores dos l%)ros
d%d?"%cos< "ornando.nos Lu# eco do $ue os ou"ros >? d%ssera#MJ!*YUK< #an"endo os
con"eAdos "rad%c%ona%s< $ue no a"rae#< e# #%nha o!%n%o< ne# u# !ouco ao
!Abl%co escolar a"ualC ou selec%ona#os con"eAdos s%(n%2%ca"%)os $ue a"%n>a# es"e
!Abl%co $ue a!resen"a d%2eren"es cond%&=es soc%a%s e cul"ura%s* 9as alB# de
o!"ar#os !or con"eAdos #a%s La"raen"esM< $ue a"enda# :s necess%dades das no)as
(era&=es< "e#os a%nda $ue en2ren"ar as cond%&=es de "rabalho*
No acho 2?c%l "ornar as aulas de h%s"8r%a con)%da"%)as* 9as "en"o de encon"rar
2or#as !ara $ue elas no 2%$ue# na #es#%ce< na re!e"%&o do $ue os l%)ros "ra@e#*
Se#!re ou&o $ue B %#!or"an"e "rabalhar o concre"o* E# D%s"8r%a< !rocuro abordar
se#!re a real%dade dos alunos< 2a@endo co# $ue eles encon"re# rela&=es desde os
acon"ec%#en"os #a%s an"%(os* 9as %sso no B 2?c%l< co# "an"a d%)ers%dade
b%bl%o(r?2%ca< e3%(e "e#!o !ara a sele&o do $ue !arece ser o #a%s a!ro!r%ado !ara
ens%nar* No "enho u# l%)ro es!ec'2%co* Zuando $uero abordar al(u# assun"o<
!rocuro o $ue a!resen"a a l%n(ua(e# de #a%s 2?c%l en"end%#en"o !ara os alunos*
U"%l%@e% #u%"o< duran"e o #eu Es"?(%o< a !es$u%sa na %n"erne"< $ue !ro!%c%ou
u# es"udo da real%dade a"ual< co#!arada co# ou"ros "e#!os* Ta#bB# u"%l%@o
se#!re u# docu#en"?r%o (ra)ado< co# o "'"ulo LO Con"%nen"e de So PedroM< $ue B
carac"er%@ado !or u#a l%n(ua(e# s%#!les e or(an%@ado e# e!%s8d%os< o $ue "a#bB#
2ac%l%"a o en"end%#en"o dos alunos* Es"e DVD con"a u# !ouco da D%s"8r%a do R%o
Grande do Sul< desde a !rB.h%s"8r%a< hab%"a&o %nd'(ena e a2r%cana< a"B a 2or#a&o
das c%dades* Cons%dero u# recurso )al%oso< !ro!orc%ona u#a co#!ara&o e re2le3o
da real%dade a"ual*
%6
Para dar %n'c%o ao "rabalho do Es"?(%o< $ue 2o% sobre a hab%"a&o %nd'(ena no
R%o Grande do Sul< or(an%@a#os en"re)%s"as co# !essoas #a%s an"%(as na
co#un%dade< os a)8s< os )%@%nhos< en2%#< !rocura#os de!o%#en"os $ue nos
a>udasse# La #on"ar !ar"e de nossa h%s"8r%aM< descobr%r as 2or#as de )%)er dos
hab%"an"es #a%s an"%(os< as d%2eren"es or%(ens* E %s"o 2ac%l%"ou #u%"o os "rabalhos
2u"uros+ o en"end%#en"o do $ue B d%)ers%dade< do $ue no !ode ser "ra"ado co#o
Ld%2eren"eM< da %(ualdade*
Acho $ue conse(u% "ornar as aulas #a%s %n"eressan"es co# es"as es"ra"B(%as*
9as acho $ue de)e#os es"ar se#!re nos a"ual%@ando< !rocurando co%sas no)as* E#
u#a das %n"erd%sc%!l%nas do Curso< "%)e $ue 2a@er al(u#as !er(un"as !ara
!ro2essores relac%onadas o ens%no de h%s"8r%a na sala de aula< #a%s es!ec%2%ca#en"e
: $ues"=es B"n%co.rac%a%s< e as res!os"as 2ora# "o desan%#adorasC a #a%or%a rela"ou
"rabalhar co#o da"a co#e#ora"%)a e a%nda< !or $ue era con"eAdo !rB es"abelec%do<
obr%(a"8r%o* Re)%s%"ando es"e "rabalho< $ue 2o% real%@ado no se3"o se#es"re do curso<
encon"re% u#a 2ala de u#a cole(a $ue d%sse no saber co#o eu conse(u%a
L"rans2or#arM #%nhas aulas de h%s"8r%a< !o%s os alunos de#ons"ra)a# (os"ar "an"o
$uan"o eu do $ue era "rabalhado*
Resol)% en"o ou)%r al(uns !ro2essores de h%s"8r%a e de sBr%es %n%c%a%s $ue
a"ua# ho>e< a 2%# de cole"ar dados< de saber co#o )-e# es"a d%)ers%dade< a
%ncluso da h%s"8r%a a2ro.bras%le%ra e %nd'(ena no curr'culo escolar< o !reconce%"o< os
l%)ros d%d?"%cos* En"re)%s"e% o%"o !ro2essores de duas escolas #un%c%!a%s e duas
es"adua%s* Den"re eles< "r-s de h%s"8r%a e c%nco de sBr%es %n%c%a%s*
Anal%se% as res!os"as dos o%"o !ro2essores sobre os se(u%n"es "8!%cos+ 1a o
ens%no de h%s"8r%aC /a es"ra"B(%as !ara o ens%no de h%s"8r%a na sala de aulaC Fa
!re2er-nc%a ao l%)ro d%d?"%coC Oa a aborda(e# de $ues"=es B"n%co.rac%a%sC Y` da"as
co#e#ora"%)asC Eao!%n%o sobre a Le% 10EFGH0F*
Co#e&are% rela"ando o $ue os !ro2essores res!ondera# no !r%#e%ro "8!%co+ o
ens%no de D%s"8r%a*
Zuando $ues"%onado sobre a %#!or";nc%a do ens%no de h%s"8r%a< u# dos
!ro2essores a2%r#ou ser %#!resc%nd')el< !o%s< se(undo ele< a h%s"8r%a B base de
%$
nossa )%da< a 2%r#a&o co#o !essoa co#e&a !ela h%s"8r%a de cada u#* Se(undo ele
a%nda< L primordial que o conhecimento b!ico de "orma#$o hi!t%rica do pa&! !e'a
en!inado na !ala de aula( para que po!!amo! "ormar pe!!oa! con!ciente!( com
conhecimento e bem e!truturada!M J!ro2essor AKC Ou"ra d%sse $ue L!e conhecemo! a
hi!t%ria de no!!o! antepa!!ado!( podemo! entender melhor a! !itua#)e! atuai!M*
Os !ro2essores de sBr%es %n%c%a%s en"re)%s"ados "a#bB# se !os%c%onara# a
2a)or do ens%no de h%s"8r%a na sala de aula< ale(ando ser %#!or"an"e !or "ra@er a
ess-nc%a da e3!l%ca&o das o!era&=es de %den"%dade e de !er"enc%#en"o< a
sucesso de "e#!o a"ra)Bs de 2a"os e dados !er"%nen"es a sua h%s"8r%aC 2a@.nos
re2le"%r< co#!reender sobre nossas or%(ens e soc%edade e# $ue )%)e#osC Para a
!ro2essora+ *o en!ino de hi!t%ria na !ala de aula t$o importante quanto e!!encial e
nece!!rio( poi! !omente atra+! da hi!t%ria que con!e,uimo! entender quem
"oram( quem !omo! e quem !eremo! no "uturo-. J!ro2essora de O4 sBr%eK*
Ache% bas"an"e !er"%nen"es as coloca&=es< !o%s "a#bB# cons%dero #u%"o
%#!or"an"e o ens%no de h%s"8r%a na sala de aula< nos !oss%b%l%"a o conhec%#en"o e
co#!reenso do #e%o e# $ue )%)e#os* Tudo B re2le3o de u#a h%s"8r%a )%)%da< de
co#o os seres hu#anos condu@%ra# e %n"er!re"ara# os 2a"os acon"ec%dos< be#
co#o a sua e)olu&o nos "e#!os*
Para co#!le#en"ar es"a %de%a< 9on"e%ro J/00U< !* 11K d%@ $ue o ens%no de
h%s"8r%a L#a%s do $ue necess?r%o< "orna.se cada )e@ #a%s essenc%al< !or con"r%bu%r
!ara au3%l%ar os alunos a co#!reender a h%s"or%c%dade da )%da soc%al< su!erando
)%s=es %#ed%a"%s"as< 2a"al%s"as< $ue na"ural%@a# o soc%alM*
Sobre o se(undo "8!%co es"ra"B(%as !ara o ens%no de h%s"8r%a na sala de aula<
os !ro2essores res!ondera#+
<O en!ino de .i!t%ria tem de !er en+ol+ente( poi! o aluno tem que !e
tran!portar no tempo( em "un#$o di!!o a minha "orma de en!inar .i!t%ria atra+!
de pe!qui!a( li+ro!( con!truindo paini! de "orma com que a +i!uali/a#$o !e'a uma
"orma "cil de compreen!$o do conte0do abordado e "ilme! para que ha'a uma
maior intera#$o do a!!unto-. 1Pro2essor de h%s"8r%a de u#a das escolas es"adua%sK*
%,
Res!ondendo a #es#a !er(un"a< ou"ra !ro2essora de D%s"8r%a d%sse $ue
cos"u#a "rabalhar co# aulas e3!os%"%)as< elabora&o e a!resen"a&o de "rabalhos<
$ues"%ona#en"os ora%s e escr%"os< !es$u%sa e se#%n?r%os* Ou"ra d%sse $ue !rocura
"rabalhar >un"o co# eles< de%3ando.os a !ar do $ue es"? sendo dado e a !ar"%r da'
eles es"aro #a%s !re!arados !ara buscar a"ra)Bs da !es$u%sa* Ao reler es"es
rela"os< le#bro no)a#en"e do $ue d%@ C%rce 6%""encour" J1GGXK sobre a )%sual%@a&o
de %#a(ens< acho $ue %s"o re2or&a o en"end%#en"o de $ue es"e B u# ca#%nho $ue
"ra@ resul"ados e B a!ro)ado !ela #a%or%a*
Dos !ro2essores de sBr%es %n%c%a%s ou)% res!os"as bas"an"e d%)ers%2%cadas e
%n"eressan"es* Al(uns !ro2essores d%ssera# "rabalhar a !ar"%r dos con"eAdos e !rB.
re$u%s%"os obr%(a"8r%os e essenc%a%s de cada sBr%e ou anoC ou"ros !ar"e# do #e%o e#
$ue a cr%an&a )%)eC ou"ra a%nda< a2%r#ou s%"uar o aluno< an"es de "udo< e# u#a l%nha
do "e#!o $ue B cons"ru'da Ja#!l%adaK !or ele a cada 2a"o abordadoC ou"ros
!rocura# abordar "e#as da a"ual%dade con2ron"ando.os co# o !assado< de #odo a
le)ar os alunos a re2le"%re# sobre os 2a"os do !assado $ue cons"ru'ra# o !resen"e<
u"%l%@ando "e3"os co# aborda(ens s%#!les< cr'"%cas< #as de 2?c%l en"end%#en"o dos
alunos* Es"e Al"%#o )e# #a%s ao encon"ro co# #%nha 2or#a de "rabalhar< !o%s
"a#bB# acred%"o $ue< o aluno ao con2ron"ar e3!er%-nc%as a"ua%s ou !assadas< "%ra
suas !r8!r%as conclus=es< o $ue< e# #%nha o!%n%o< con"r%bu% !ara sua
a!rend%@a(e# de 2a"o*
Sobre a !re2er-nc%a do l%)ro d%d?"%co< hou)e d%s!ar%dades* Os l%)ros
#enc%onados 2ora#+ Pro>e"o Al%bab?< Nelson P%le""% e Claud%no P%le""%< a2%r#ando $ue
a escolha 2o% 2e%"a !or sere# l%)ros $ue "ra"a# dos assun"os de 2or#a cr'"%ca e no
co#o u# assun"o acabadoC !ela 2or#a de a!resen"a&o dos con"eAdos< co# u#a
le%"ura de 2?c%l co#!reenso e co# #u%"as %lus"ra&=es !ara a #elhor )%sual%@a&o
dos "e#as abordados* PorB#< u# dos !ro2essores< $ue "a#bB# "rabalha co# es"es
#es#os< rela"ou !re2er%r a aborda(e# 2e%"a nos l%)ros de 9?r%o Sch%#%d"< !o%s a
aborda(e#< se(undo ele< B #a%s con)%da"%)a* Rela"ou a%nda $ue so l%)ros $ue no
so #a%s a!resen"ados !ara os !ro2essores* Den"re os en"re)%s"ados Jde sBr%es
%n%c%a%sK< a!enas u#a !ro2essora Jde O4 sBr%eK< a!resen"ou b%bl%o(ra2%as+ D%s"8r%a do
RS JRe(%na Por"ella. FTDK< 9%nha POA JL%l%an ,%e(er. FTDK e Conhecendo o RS
JLu's 9oraes Io"ec5. ]"%caK* 7us"%2%cou suas escolhas d%@endo $ue os #es#os
%8
o2erece# "e3"os e# l%n(ua(e# clara< con"e3"ual%@ada e $ue 2a)orece# a
"ransd%sc%!l%nar%dade* Ou"ra !ro2essora d%sse no u"%l%@ar l%)ro d%d?"%co* Zua"ro
!ro2essoras rela"ara# $ue busca#< e# d%2eren"es l%)ros< aborda(ens $ue a"ra%a#
aos alunos< cr%a"%)%dade< as a"%)%dades co# coeso de %de%as< l%n(ua(e# acess')el e
cr'"%ca dos 2a"os* A Al"%#a Ju#a !ro2essora de O4 sBr%eK 2e@ u#a an?l%se dos l%)ros
o2erec%dos !elo (o)erno 2ederal* Se(undo ela< no u"%l%@a os #es#os !elo 2a"o de
sere# %nsu2%c%en"es e# rela&o ao nA#ero de alunos e !or$ue no "ra"a# de
assun"os relac%onados ao nosso Es"ado* D%sse "a#bB# $ue es"es l%)ros s8 "ero
u"%l%dade $uando 2ore# elaborados buscando "rabalhar a real%dade de cada re(%o*
D%scordo dela< e# !ar"e< !o%s "a#bB# "rabalho co# O4 sBr%e e no cons%(o
u"%l%@ar al(uns des"es l%)ros< !o%s aborda# a h%s"8r%a do Pa's e no do Es"ado* Isso
no %#!ede $ue eu bus$ue ou"ras 2on"es* Os l%)ros c%"ados ac%#a< !or u#a
!ro2essora "a#bB# de O4 sBr%e< !or e3e#!lo< so des"%nados : h%s"8r%a do Es"ado*
Cabe< en"o< ao !ro2essor 2a@er es"a sele&o* V u#a das 2un&=es do !ro2essor $ue
se !reocu!a co# a a!rend%@a(e# de seu aluno* E $uan"o aos l%)ros o2erec%dos !elo
(o)erno 2ederal< na #%nha escola< so u"%l%@ados !elos !ro2essores de D%s"8r%a na Y4
sBr%e< lo(o< eles "-# u"%l%dade s%#*
A' 2%$ue% !ensando sobre a l%berdade de escolha do !ro2essor e# rela&o ao
#a"er%al $ue dese>a u"%l%@ar* Concordo $ue de)e#os es"ar se#!re nos a"ual%@ando<
#as acred%"o $ue e3%s"e# #a"er%a%s #a%s an"%(os< $ue "ra@e# aborda(ens
%n"eressan"es e# rela&o a al(uns assun"os e no )e>o !roble#a e# u"%l%@?.los*
Ta#bB# e# rela&o : !er(un"a LCo#o )oc- )- a aborda(e# das $ues"=es
B"n%co.rac%a%s nos l%)ros d%d?"%cosWM< hou)e d%s!ar%dades* Al(uns d%ssera# $ue
a"ual#en"e e3%s"e u#a 2or#a #a%s ob>e"%)a de e3!or essas $ues"=es< abordando de
2or#a #a%s crua< se# #ascarar os 2a"os< e $ue a #a%or%a dos au"ores >? aborda
"e#as< !r%nc%!al#en"e rac%a%s< de 2or#a real%s"a* A aborda(e# B 2e%"a de #ane%ra
#a%s %nclus%)a< sendo $ue an"es se !erceb%a #a%s o !reconce%"o #ascarado* 7? u#
dos !ro2essores en"re)%s"ado no concorda co# %sso* D%@ $ue "a%s assun"os a%nda
so )%s"os de #ane%ra d%scr%#%na"8r%a*
Den"re os "r-s !ro2essores de h%s"8r%a en"re)%s"ados< a!enas u# a2%r#ou "er
real%@ado u# !ro>e"o abordando as $ues"=es B"n%co.rac%a%s e $ue es"e 2o% #u%"o
%8
s%(n%2%ca"%)o e %#!or"an"e< !o%s aborda)a "e#a de d%scr%#%na&o rac%al* Ao #es#o
"e#!o #os"ra)a al"erna"%)as !ara u#a #elhor co#!reenso da real%dade local* O
$ue #e cha#ou a a"en&o en"re as res!os"as 2o% $ue u#a das !ro2essoras d%sse
$ue no real%@a !ro>e"os e es"es assun"os so "rabalhados >un"o co# os de#a%s e
$uando sur(e#< con2or#e a necess%dade* En"end% en"o< $ue ela se(ue os l%)ros<
!o%s a necess%dade des"as aborda(ens so d%?r%as e con"'nuas* No $ue "enha# de
ser "rabalhadas se!arada#en"e< #as no se !ode es!erar u# #o#en"o ou u#a
da"a es!ec'2%ca*
En"re os !ro2essores de sBr%es %n%c%a%s< "a#bB# "%)e u#a )ar%edade nas
res!os"as* A !r%#e%ra en"re)%s"ada d%sse $ue 2a@%a #u%"o "e#!o $ue no "%nha
con"a"o co# l%)ros d%d?"%cos< !or"an"o no !oder%a o!%narC ou"ra d%sse $ue a
aborda(e# de)er%a ser #a%s a!ro2undada e co#!le"a* Rela"a a%nda $ue s8 encon"ra
#a"er%a%s $ue "ra"a# des"as $ues"=es #u%"o su!er2%c%al#en"eC ou"ra d%sse $ue )- a
aborda(e# de 2or#a !os%"%)a< !o%s es"? cada )e@ #a%s )%s')el nos l%)ros* Nu# (eral<
concordara# $ue os #a"er%a%s es"o sendo a!resen"ados de #ane%ra d%2eren"e*
A #a%or%a das !ro2essoras Jde sBr%es %n%c%a%sK en"re)%s"adas >? real%@ou al(u#
!ro>e"o e# rela&o :s $ues"=es B"n%co.rac%a%s !ar"%ndo de L%"era"ura In2an"%l co#o
L9en%na 6on%"a do La&o de F%"aM< LU#a 7oan%nha D%2eren"eM< LO Cabelo de Lel-M<
U#a delas a2%r#ou nunca "er real%@ado u# !ro>e"oC ou"ra d%sse $ue se#!re !ar"e da
%den"%2%ca&o do no#e e sobreno#e< !o%s< se(undo ela< B se#!re #u%"o %n"era"%)o e B
nes"e !ro>e"o $ue re2le"e# sobre a co#!os%&o do no#e e suas or%(ens* Es"a Al"%#a
rela"a #a%s de"alhada#en"e seu !ro>e"o+ Lreal%@e% u# !ro>e"o en)ol)endo os !r%#e%ros
hab%"an"es J'nd%osK< buscando o res(a"e h%s"8r%co des"e !o)o e a %n2lu-nc%a e# nossa
#ane%ra de )%)er a"ualM J!ro2essora de O4 sBr%eK* Se(undo ela< 2o% #u%"o %n"eressan"e
es"abelecer u# !aralelo en"re a )%)-nc%a dos !o)os !ara $ue !udesse#
co#!reender e res!e%"ar as d%)ersas cul"uras< os alunos se #os"rara# rece!"%)os e
ela acred%"a $ue co#!reendera# o ob>e"%)o* Iden"%2%$ue%.#e co# o !ro>e"o dela< !o%s
2o% o #es#o $ue "rabalhe% e# #eu Es"?(%o e $ue deu or%(e# ao #eu TCC*
Res!ondendo ao Ya "8!%co+ as da"as co#e#ora"%)as< u#a das 2alas de
!ro2essores de h%s"8r%a< #e de%3ou u# !ouco L%n"r%(adaM< ou)% $ue *trabalhar data!
comemorati+a! obri,atoriedade( poi! cada data tra/ a mem%ria e de!!a "orma( a
hi!t%ria de um po+o( de um pa&! con!tru&da e data! !$o marco! da hi!t%ria.-
%.
J!ro2essor 6K* Ou"ra d%sse $ue "rabalha a$uelas $ue cons%dera #a%s %#!or"an"es<
#a%s es!ec%2%ca#en"e as $ue re)%(ora# o sen"%#en"o de c%)%s#oC e ou"ra d%sse no
"rabalhar da"as co#e#ora"%)as !or no cons%derar %#!or"an"e !ara os alunos
#a%ores*
Ta#bB# a #a%or%a das en"re)%s"adas $ue a"ua# nas sBr%es %n%c%as< a2%r#ou
"rabalhar da"as co#e#ora"%)as< usando co#o >us"%2%ca"%)as o 2a"o de $ue so 2a"os
h%s"8r%cos e de)e# ser le#brados< d%scu"%dos< eluc%dadosC ou !or$ue B Ld%re%"oM do
alunoC ou a%nda !or$ue ser)e# de !on"o de !ar"%da !ara "rabalhar assun"os #a%s
a#!losC u#a das en"re)%s"adas rela"ou $ue "rabalha da"as co#e#ora"%)as !or 2a@er
!ar"e do d%a.a.d%a< !orB# no concorda $ue se>a# "rabalhadas %solada#en"e<
a!enas !ara d%@er $ue L2o% "rabalhadoMC ou"ra d%sse no ser a 2a)or des"as
co#e#ora&=es< !o%s >? so %nser%das e "rabalhadas na"ural#en"e duran"e o ano
le"%)o e $ue "e#as %#!or"an"es no curr'culo escolar so a$ueles $ue a2e"a#
d%re"a#en"e a co#un%dade escolar e no da"as !rB.es"abelec%das !elo co#Brc%o<
rel%(%o< e"c*
Eu se#!re cons%dere% o "rabalho co# da"as co#e#ora"%)as #u%"o %#!or"an"es
e $ue "%nha# de ser "rabalhadas duran"e as #es#as* 9as ho>e )e>o $ue so da"as
$ue no de)e# ser le#bradas so#en"e nas da"as co#o se 2osse al(o acabado< as
da"as so #arcos s%# da h%s"8r%a< #as de u#a h%s"8r%a ou de h%s"8r%as $ue no
acabara# en"o de)e# ser le#bradas se#!re*
Ta#bB# concordo $ue as da"as co#e#ora"%)as !ossa# ser Lu# su!or"eM
!ara a aborda(e# de de"er#%nados assun"os< #as $ue no se>a de 2or#a %solada e
ne# )%s"a co#o o d%a $ue de)e ser le#brado co#o o d%a do 'nd%o ou o d%a do ne(ro
co#o se nos de#a%s d%as no !rec%sasse# ser le#brados* PorB#< #a%s %#!or"an"e B
!ensar $ue a D%s"8r%a e3%s"e no curr'culo das sBr%es %n%c%a%s !ara desen)ol)er o
conce%"o de "e#!o e no "rabalhar da"as $ue "ra"a# de #arca&=es "e#!ora%s
abs"ra"as !elas cr%an&as*
E< !or 2%# !er(un"e% sobre suas o!%n%=es sobre a Le% $ue !re)- a %ncluso da
h%s"8r%a e cul"ura a2ro.bras%le%ra e %nd'(ena no curr'culo escolar* As res!os"as 2ora#
!os%"%)as e# rela&o : Le%* Se(undo os !ro2essores en"re)%s"ados< h? a necess%dade
de res(a"ar )alores e %dea%s $ue 2ora# su!r%#%dos ou #es#o d%scr%#%nados !or u#a
-+
cul"ura essenc%al#en"e euro!B%a e de%3ara# a #ar(e# a$ueles $ue cons"ru'ra# o
!a's co# #u%"o "rabalho< so2r%#en"o e res%(na&o e $ue B o #o#en"o de )alor%@ar
esses !o)os $ue "an"o 2%@era# !ara $ue essas #an%2es"a&=es cul"ura%s se>a# #a%s
be# reconhec%das* Rela"ara# "a#bB# $ue< !ara os !ro2essores de h%s"8r%a< o $ue
!re)- a le% no #od%2%ca nada< !o%s no "e# co#o "rabalhar h%s"8r%a se# 2alar de
(ru!os a2r%canos ou %nd'(enas* De)o concordar co# %sso "a#bB#< !o%s a h%s"8r%a<
e# seus d%2eren"es #o#en"os< "e)e (rande e 2unda#en"al !ar"%c%!a&o des"es
(ru!os*
7? os !ro2essores de sBr%es %n%c%a%s< al(uns se !os%c%ona# a 2a)or< ou"ros
d%@e# $ue ao cr%are# es"e "%!o de le%< es"o 2a)orecendo a e3cluso< ou"ros a%nda
d%@e# sere# con"ra a obr%(a"or%edade* A$u% acho d%2'c%l "er u#a !os%&o de2%n%"%)a*
Acho horr')el $ue "enha# de ser cr%adas le%s !ara $ue essas $ues"=es se>a#
abordadas na sala de aulaC !or ou"ro lado B %n"eressan"e $ue "enha#os u# su!or"e<
!eda(8(%co !ara "ra"ar esses assun"os $ue 2%cara# !or #u%"o "e#!o abordados sob
u#a !ers!ec"%)a $ue no !ro#o)%a a au"o.es"%#a dos alunos ne(ros*
$.$ O %ue enc!ntei n!s #i'!s
Os l%)ros #a%s selec%onados !elos !ro2essores en"re)%s"ados 2ora#+ D%s"8r%a e
V%da In"e(rada< de Nelson e Claud%no P%lle"%C No)a D%s"8r%a cr'"%ca< de 9?r%o
Sch%#%d"<D%s"8r%a do R%o (rande do Sul< de Re(%na Por"ella Schne%derC Conhecendo
o R%o Grande do Sul< de Lu's 9oraes Io"ec5*
Co#o #eu ob>e"%)o #a%or< nes"e "rabalho< B anal%sar a aborda(e# das
$ues"=es B"n%co.rac%a%s nas sBr%es %n%c%a%s< anal%se% a!enas a aborda(e# de "a%s
$ues"=es nos l%)ros su(er%dos !elos !ro2essores $ue a"ua# nes"a ?rea e os $ue eu
"a#bB# u"%l%@o< %nde!enden"e da d%sc%!l%na*
De acordo co# o au"or 7osB R%)a%r 9acedo J1GGU< !*/G1K< Los l%)ros d%d?"%cos
so al)o de cr'"%cas )ee#en"es< $ue le)a# e# con"a se>a sua 2or#a e seu con"eAdo
$uan"o a aus-nc%a de ele#en"os conce%"ua%s e "e8r%cosMJ!*/G1K* Is"o eu !ude
-1
co#!ro)ar e# #%nha en"re)%s"a< !o%s os !ro2essores de#ons"rara# cer"o
descon"en"a#en"o e# rela&o aos l%)ros d%d?"%cos* D%ssera# $ue a%nda "e# #u%"o a
ser a!r%#orado*
Se(undo ele< os l%)ros d%d?"%cos con)enc%ona%s cos"u#a# ser descr%"%)os<
se(ue# cer"a conce!&o cronol8(%ca l%(ada !or e)en"os !ol'"%cos< ne# se#!re so
be# %lus"rados< ne# se#!re so 2unda#en"ados e# b%bl%o(ra2%a a"ual%@ada*
In%c%e% a an?l%se !elo l%)ro LD%s"8r%a do R%o Grande do SulM< de Fel%!e P%lle"%<
no o u"%l%@o< #as 2o% o Al"%#o l%)ro de h%s"8r%a $ue receb%* F%$ue% sur!resa< !o%s ao
Lolhar de !er"oM< !erceb% $ue "ra@ %n2or#a&=es #u%"o %n"eressan"es e# seus )%n"e
ca!'"ulos* Den"re eles< "r-s ca!'"ulos "ra"a# da $ues"o %nd'(ena e a!enas u#
aborda o ne(ro* Se(undo o l%)ro Lconhecendo essa h%s"8r%a< )oc- )a% !oder re2le"%r
sobre a s%"ua&o a"ual dos %nd'(enas< $ue a%nda lu"a# !ara sobre)%)er e #an"er suas
"rad%&=esM* J/00U< !*1FK* Re"%re% es"a c%"a&o !or a!arecer a !ala)ra La"ualM< $ue no
B #u%"o co#u# nos l%)ros de h%s"8r%a* As %#a(ens de 'nd%os so "ra@%das de d%)ersas
2or#as+ "rabalhando< lu"ando< sendo escol"ados e e# co#un%dades a"ua%s*
7? o ne(ro B #enc%onado e# a!enas u# ca!'"ulo $ue "ra"a e3clus%)a#en"e da
escra)%do< onde< B claro< o ne(ro a!arece "rabalhando ou sendo a&o%"ado*
O l%)ro L9eu Es"ado R%o (rande do Sul< de 7Al%o Zue)edo< 9arlene Ordobes e
de Geraldo Sales+ co# "re@e ca!'"ulos< sendo $ue e# $ua"ro deles B #enc%onado o
'nd%o< se#!re no !lural e no !assado< co#o se 2osse a!enas u#a %den"%dadeC e a
escra)%do B #enc%onada nos "r-s ca!'"ulos e# $ue se 2ala no ne(ro* A!esar de
"udo %sso< a!resen"a u#a aborda(e# s%#!les dos 2a"os* A %lus"ra&o no B #u%"o
color%da< #as 2ac%l%"a a co#!reenso dos "e3"os*
O l%)ro 69%nha Por"o Ale(re . D%s"8r%a e Geo(ra2%aM de L%l%an ,%e(er "ra"a de
)?r%os "e#as nos seus de@esse"e ca!'"ulosC o ne(ro no B #enc%onado e o 'nd%o B
le#brado< e# u# ca!'"ulo a!enas< co#o u# !o)o $ue 2o% e3"%n"o da ca!%"al<
sobrando a!enas al(uns descenden"es* Ta#bB# acho $ue es"e no B u# l%)ro $ue
es"e>a "o"al#en"e den"ro do $ue de"er#%na a le%< !o%s "ra"a o 'nd%o co#o al(o do
!assado< #es#o sendo )%s"o co#o al(uB# $ue a>udou a cons"ru%r a c%dade* Lendo
u# dos "e3"os< encon"re% u#a !ar"e $ue descre)%a os 'nd%os co#o !essoas L$ue
-%
"%nha# es"a"ura #ed%ana< !ele a)er#elhada< ros"o lar(o< #a&s sal%en"es< cabelos
l%sos< olhos !e$uenos e !re"os< o#bros lar(os*M J/001< !*GK* F%$ue% %#a(%nando se
ser%a es"a u#a 2or#a de %den"%2%c?.los ou de d%scr%#%n?.los*
O l%)ro LConhecendo o R%o Grande do SulM de Lu%s 9oraes Io"ec5 e# suas
$ua"ro un%dades< o 'nd%o B #enc%onado e# de@o%"o !?(%nas de u#a delas< onde se
%n%c%a a2%r#ando $ue Lcada na&o %nd'(ena "e# seus !r8!r%os usos e cos"u#esM*
J1GGX< !*OUK* 9es#o u"%l%@ando o )erbo no !resen"e< no decorrer da un%dade< o )erbo
a!arece se#!re no "e#!o !assado e no !lural* A!arece# %#a(ens de lu"as e
"a#bB# de cons"ru&=es !r8!r%as de cada !o)o %nd'(ena* Acred%"o $ue as Al"%#as
a>uda# a d%#%nu%r a sensa&o de $ue os 'nd%os s8 br%(a# e lu"a#< e )alor%@e o
"rabalho %nd'(ena*
O ne(ro B #enc%onado< no #es#o ca!'"ulo< e# a!enas "r-s !?(%nas< onde B
abordado o 2%# da escra)%do< co# a!enas u#a %#a(e# de )?r%os ne(ros
a#on"oados e# u# na)%o ne(re%ro< sendo Lcu%dadosM !elos brancos* E# u#a das
un%dades es"es !o)os< 'nd%os e ne(ros< so ho#ena(eados nos con"os e lendas*
Escolh% "a#bB#< !ara a an?l%se< u# l%)ro $ue no B de h%s"8r%a< #as $ue "ra@
assun"os #u%"o %n"eressan"es< "ra"a.se do LA!rendendo Se#!reM* Ele B co#!os"o de
de@ ca!'"ulos< en"re os $ua%s "r-s so abordados "e#as da d%)ers%dade< co# "e3"os<
con"os e lendas $ue "ra"a# da $ues"o do !reconce%"o< onde cada u#< %nde!enden"e
da ra&a ou e"n%a B )%s"o co#o al(uB# $ue !ossu% %den"%dade !r8!r%a*
Ache% !er"%nen"e "ra@er es"a an?l%se< !o%s B u# l%)ro de l'n(ua !or"u(uesa $ue
aborda d%)ersos "e#as $ue 2a@e# !ar"e do d%a.a.d%a do aluno* So "e#as da
a"ual%dade $ue 2ac%l%"a# a co#!reenso* A!ro)e%"ar%a< !or e3e#!lo< os "e3"os
relac%onados ao ne(ro !ara abordar a $ues"o da escra)%do< $ue na #a%or%a dos
l%)ros< !arece $ue $uere# $ue !ense#os $ue o ne(ro de%3ou de e3%s"%r ao ser
ass%nada a Le% ]urea*
Ao re2le"%r sobre es"es l%)ros $ue anal%se%< !osso d%@er $ue os #es#os a%nda
L2alha#M e# rela&o ao $ue de"er#%na a le% sobre a %ncluso do ens%no da h%s"8r%a e
cul"ura a2ro.bras%le%ra e %nd'(ena no curr'culo escolar* Po%s es"a !re)- aborda(ens
#a%s acen"uadas< onde o aluno !erceba o $uan"o es"es !o)os "rabalhara# !ara a
--
cons"ru&o da h%s"8r%a< $ue con"%nua# 2a@endo !ar"e dela e $ue eles no se>a#
a!enas le#brados co#o !o)os se# cul"ura< se# %den"%dade*
$.+ O %ue &ensa1 !s a#un!s
O Es"?(%o 2o% co# u#a "ur#a de $uar"a.sBr%e< onde a h%s"8r%a >? !assa a ser
#a%s co#!le3a* An"es de abordar as $ues"=es B"n%co.rac%a%s< %ns"%(ue% os alunos a
descobr%re# suas or%(ens* Causou cer"o Ldesa!on"a#en"oM e# al(uns ao
descobr%re# $ue era# descenden"es de 'nd%os ou de ne(ros* Sen"% en"o a
necess%dade de con)ersar sobre sen"%#en"os !reconce%"uosos e# rela&o a es"as
$ues"=es* Acred%"o $ue conse(u%* Ten"e% #os"rar "a#bB# o lado Lbon%"oM da nossa
h%s"8r%a< !ar"%ndo se#!re da %de%a de $ue so#os descenden"es de ba"alhadores $ue
lu"ara# e $ue lu"a# a"B ho>e !or seus d%re%"os< !ela %(ualdade de $ue se 2ala na
soc%edade*
Tra@endo !ara sala de aula< as suas !r8!r%as h%s"8r%as< !er#%"%ndo $ue se
reconhecesse# co#o !ar"e delas< 2o% !oss')el o en"end%#en"o de $ue a h%s"8r%a no
"er#%na nunca< !or"an"o< no !ode ser )%s"a co#o al(o do !assado< se# l%(a&o co#
o !resen"e< #as s%# al(o $ue es"? se#!re e# cons"ru&o* C%rce 6%""encour" J1GGXK
e# seus rela"os< 2ala #u%"o da !roble#a"%@a&o da h%s"8r%a< $ue se carac"er%@a !ela
ar"%cula&o en"re o "e#!o )%)%do !or alunos e !ro2essores e o "e#!o h%s"8r%co* E eu
concordo co# es"a %de%a< !o%s conhecendo< d%scu"%ndo e co#!arando B!ocas< B $ue
o aluno conhecer? a h%s"8r%a*
In%c%e% #eu "rabalho JEs"?(%oK co# a %de%a 2%3a de abordar a $ues"o %nd'(ena<
a %#!or";nc%a do 'nd%o na 2or#a&o h%s"8r%ca do R%o Grande do Sul* Real%@a#os
#u%"as !es$u%sas< deba"es e re2le3=es* Real#en"e !ensa)a $ue no ha)%a #a%s
nada a ser !es$u%sado sobre o assun"o< $uando os alunos )%era# co# !er(un"as< as
$ua%s eu no sab%a res!onder co#o< !or e3e#!lo< Lco#o os 'nd%os se !%n"a)a# se
na B!oca no e3%s"%a "%n"aWM< L!or $ue u"%l%@a)a# !enasWM< L$ual o s%(n%2%cado da
#As%ca !ara elesWM* Es"as !er(un"as #e 2%@era# re2le"%r sobre #eu "rabalho* Ser?
$ue eu !rocura)a #es#o al(o no)o ou se(u%a o $ue os l%)ros o2erec%a#W En"o
-6
sur(%u a' o #eu PA JPro>e"o de A!rend%@a(e#K< $ue o!or"un%@ou $ue os alunos
!es$u%sasse# cur%os%dades !r8!r%as* Fo% u# sucesso< !o%s alB# des"as sur(%ra#
no)as cur%os%dades e eles se(u%ra# a !es$u%sa se# es!erar Lau"or%@a&oM do
!ro2essor* Os deba"es 2ora# real%@ados na sala de aula e nu#a !?(%na da %n"erne"<
l%n5ada : !?(%na do #eu Es"?(%o*
Procure% u#a 2or#a d%2eren"e de "rabalhar a h%s"8r%a* C%rce 6%""encour" J1GGXK
des"aca o uso de 2on"es co#o l%)ros d%d?"%cos< !%n"uras< ob>e"os e ar"e2a"os<
2o"o(ra2%as< !ro(ra#as de TV e 2%l#es na sala de aula !ara a cons"ru&o do
conhec%#en"o h%s"8r%co* U"%l%@e% e# #eu Es"?(%o al(uns des"es recursos* A 2o"o(ra2%a<
!or e3e#!lo< 2o% 2an"?s"%ca< !o%s le)e% !ara sala de aula u#a 2o"o da co#un%dade de
c%n$_en"a anos a"r?s e< >un"os< descobr%#os o local 2o"o(ra2ado< )%s%"a#os o #es#o
e co#!ara#os< descobr%ndo ass%# )?r%as #od%2%ca&=es $ue ocorrera# co# o !assar
do "e#!o* De)o en"o concordar co# 6%""encour" J1GGXK sobre a %#!or";nc%a< $ue d?
ao uso da %#a(e# na sala de aula< o $ue !ro!orc%ona a re2le3o do aluno e $ue B
u#a a"%)%dade $ue !ode ser real%@ada se# a a>uda de #a"er%a%s so2%s"%cados< #as
$ue a"ra% e en)ol)e o aluno*
Duran"e #eu Es"?(%o !oss%b%l%"e% o d%?lo(o* E# u# dos #o#en"os no (ru!o<
u#a aluna #e d%sse $ue $uando #e ou)%u 2alar $ue o Es"?(%o ser%a e# "orno das
$ues"=es %nd'(enas< lo(o %#a(%nou $ue %r%a color%r #u%"a 2%(ura de 'nd%o< $ue !%n"ar%a
o ros"o e $ue a"B can"ar%a a #As%ca LVa#os 6r%ncar de cnd%oM* An"es #es#o $ue eu
!er(un"asse !or $ue !ensa)a des"a 2or#a< ela d%sse $ue "odos os anos era a
#es#a co%sa* Es"e 2o% o !r%nc%!al #o"%)o da escolha do "e#a a ser abordado no #eu
TCC* Es"e rela"o #e re#e"eu a le#bran&as de u#a a"%)%dade $ue real%@e% duran"e o
curso< na %n"erd%sc%!l%na Zues"=es V"n%co.rac%a%s na Educa&o< e%3o VI< na $ual
aborda#os a e"n%a rac%al do nosso Es"ado*
Os alunos !es$u%sara# suas or%(ens< "ra@endo 2o"o(ra2%as< (ra)uras $ue as
%den"%2%casse#< onde n8s !ro2essores !ode#os %n"era(%r< !o%s "a#bB# so#os
descenden"es de 'nd%os< ale#es< %"al%anos< !or"u(ueses ou ne(ros* Fala#os sobre
"odas as e"n%as< e !ude#os nos encon"rar e# al(u#as delas*
Os alunos 2%@era# u#a re2er-nc%a $uan"o : d%2%culdade de encon"rar %#a(ens
de ne(ros co#uns Jno 2a#ososK< den"ro da soc%edade* Nos l%)ros d%d?"%cos de
-$
D%s"8r%a< sobre o ne(ro no RS< a 2%(ura ne(ra era carac"er%@ada s%#bol%@ando
!obre@a< doen&a< escra)%do< bab?s* Na "ele)%so< an"es< o !a!el $ue as ne(ras
re!resen"a# nas no)elas era de e#!re(adas do#Bs"%cas< a#as de le%"e< ne(ras $ue
cu%da)a# da s%nha@%nha* Nas no)elas a"ua%s eles >? (anhara# !a!B%s d%2eren"es<
#as al(o $ue 2o% cons"a"ado nes"a aula 2o% $ue a%nda e3%s"e o rac%s#o*
Ped% en"o $ue escre)esse# sobre co#o 2ora# abordadas es"as $ues"=es
e# #%nhas aulas* F%$ue% #u%"o sa"%s2e%"a* Ou"ra aluna a2%r#ou "er !ensado $ue
Les"udar h%s"8r%aM ser%a 2a@er u# "rabalho sobre os l%)ros de l%"era"ura %n2an"%l re"%rados
da b%bl%o"eca da escola se#anal#en"e e $ue achou #u%"o %n"eressan"e a 2or#a co#o
aborda#os o ens%no de h%s"8r%a na sala de aula< se(undo es"a aluna< a%nda< as aulas
se dera# *com muito dilo,o( trabalho! em ,rupo!( pa!!eio!( pe!qui!a! e
compara#)e! entre o tempo pa!!ado e o de ho'e-. 2m menino di!!e *e!tudar o!
&ndio! muito le,al( a ,ente pode con!truir o que ele! con!troem e at brincar com
i!!o-. Outro3 *nunca poderia ima,inar que o! &ndio! eram t$o inteli,ente! naquela
poca-.
Fo% u#a a"%)%dade #u%"o sa"%s2a"8r%a< #es#o "rabalhando h? al(u# "e#!o co#
$uar"a.sBr%e< #e s%n"o cada )e@ #o"%)ada !elo dese#!enho $ue os alunos
de#ons"rara# duran"e a real%@a&o dos "rabalhos* No bas"a $ue a!enas d%(a# $ue
(os"ara#< #as $ue ar(u#en"e# as res!os"as e %s"o obser)e% nas c%"a&=es J2alasK
dos alunos< ac%#a c%"adas*
-,
CONCLUS7ES
O ens%no de h%s"8r%a )e# so2rendo #od%2%ca&=es nas Al"%#as dBcadas*
9udan&as es"as $ue< e# #%nha o!%n%o< do u# #a%or a!o%o ao !ro2essor $ue a"ua
na ?rea* PorB# )e>o $ue ne# "odos os !ro2essores busca# real%@ar "a%s #udan&as*
O acrBsc%#o do ens%no da h%s"8r%a e da cul"ura %nd'(ena< e# Le%< !or e3e#!lo< no B
conhec%do !or al(uns !ro2essores aos $ua%s en"re)%s"e%*
Tenho consc%-nc%a "a#bB# de $ue #udar ou acrescen"ar ar"%(os no B
su2%c%en"e !ara $ue ha>a as #udan&as dese>adas* Os !ro2essores es"o a%nda #u%"o
des!re!arados e sen"e#.se des#o"%)ados d%an"e do $ue se $uer e do $ue B
o2erec%do !ara o desen)ol)%#en"o de 2a"o nas escolas* Al(uns !ro2essores
cons%dera# as le%s $ue !re)-e# a aborda(e# de $ues"=es B"n%co.rac%a%s nas
escolas< #u%"o boasC ou"ros d%@e# sere# con"ra a obr%(a"or%edade*
A !ar"%r das en"re)%s"as real%@adas< !ercebo u# a!r%#ora#en"o das
a"%)%dades< $ue "-# (anhado u# !ouco #a%s de ob>e"%)%dade* 7? se de%3ou< u#
!ouco< de "rabalhar L"e#as relac%onados a 2es"asM< L2olcloreM< dando #a%s -n2ase a
cul"ura a2r%cana e %nd'(ena co# u#a d%scusso #a%s s%(n%2%ca"%)a* PorB#< u#
"rabalho #a%s a!ro2undado< co#o con"eAdo d%d?"%co< co# "e3"os< !r%nc'!%os<
conce%"os e )alores a%nda no se consol%dara# !ela #a%or%a dos !ro2essores*
Perceb%< e# al(uns dos !ro2essores< u# "rabalho desa!a%3onado< "rabalho $ue< !ara
al(uns< acaba a!enas a"endendo ao calend?r%o da escola*
So aborda(ens $ue es"o sendo #od%2%cadas e# al(uns casos< u#a )e@ $ue
an"er%or#en"e es"uda)a#.se a!enas as $ues"=es B"n%co.rac%a%s co#o 2a"os %solados
no !assado e ho>e se busca u#a #a%or con"e3"ual%@a&o e )alor%@a&o de "odas as
e"n%as< !r%nc%!al#en"e ne(ras e %nd'(enas< #as a%nda B necess?r%a< #a%or
!roble#a"%@a&o !or !ar"e "a#bB# das escolas* Acred%"o $ue es"e a!r%#ora#en"o
de)e.se "a#bB# ao $ue B a!resen"ado nos l%)ros d%d?"%cos a"ual#en"e*
Duran"e a an?l%se dos l%)ros d%d?"%cos !erceb% $ue al(uns "ra@e# %#a(ens
!e>ora"%)as sobre esses (ru!os* Os ne(ros e 'nd%os a!arece# ao lado de u# "e3"o
-8
$ue 2ala de #%sBr%a ou escra)%do* Do>e )e>o< e# "odos os l%)ros< %nde!enden"e da
d%sc%!l%na< aborda(ens de $ues"=es B"n%co.rac%a%s< co# #a%s sens%b%l%dade< !o%s as
%#a(ens cha#a# a a"en&o do le%"or< !or sere# (randes e color%das e $ue "ra"a# de
u# "'"ulo $ue "a#bB# cha#a a a"en&o* Nos l%)ros a"ua%s de 1` ano a O4 sBr%e< so
a!resen"ados !ro>e"os $ue "ra"a# de d%scr%#%na&o e !reconce%"os* Os "e3"os so
be# elaborados e "ra@e# l%n(ua(ens s%#!les< u"%l%@adas !elos alunos< "ornando.se
ass%# a"ra"%)as e !ro!orc%onando u# 2?c%l en"end%#en"o !or !ar"e de alunos e
!ro2essores*
Geral#en"e os l%)ros "-# u#a aborda(e# #a%s sens')el $uan"o ao "e#a<
!rocurando )alor%@ar as d%2eren&as e res(a"ar as con"r%bu%&=es dos d%)ersos !o)os*
A"ual#en"e h? u#a 2or#a #a%s cr'"%ca de e3!or as $ues"=es B"n%co.rac%a%s nos l%)ros<
abordando< de 2or#a ar"%culada< co# 2a"os da real%dade a"ual* 9as a%nda se re$uer
u# !ouco de ded%ca&o !or !ar"e de !ro2essores $ue es!era# !or solu&=es<
su(es"=es ou $ue s%#!les#en"e se aco#odara# co#o se o "e#!o "%)esse !arado*
De)e.se olhar en"o co# u# !ouco #a%s de a"en&o< co#o rela"a# os au"ores do
l%)ro N8s< os a2ro.(aAchos J1GGXK+
Nos Al"%#os anos< a lu"a dos a2ro.(aAchos !elo reconhec%#en"o !leno de sua
c%dadan%a< cul"ura e rel%(%o a)an&ou s%(n%2%ca"%)a#en"e< (ra&as : or(an%@a&o
da co#un%dade a2ro< >un"a#en"e co# se"ores deO#ocr?"%cos da soc%edade
$ue se so#ara# aos ne(ros na lu"a con"ra a d%scr%#%na&o* As #udan&as
so )%s')e%s* 6as"a olhar#os co# u# !ouco de a"en&o* A' es"o as #As%cas
de e3al"a&o do ne(ro* A 2ace%r%ce da #o&a e do ra!a@ ao sacud%re# suas
"ran&as* O uso de "ra>es color%dos de or%(e# a2r%cana* O or(ulho dos !a%s e
#es.de.san"o ao 2alare# de sua rel%(%o* Tudo de#ons"ra u#a #udan&a de
!os"ura dos ne(ros e# rela&o : soc%edade $ue os o!r%#e e d%scr%#%na*
Es$ue&a#os o !a% 7oo< o escra)o d8c%l e sub#%sso* Saude#os ,u#b%* O
her8% (uerre%ro $ue no se sub#e"eu : escra)%do* Es"a#os e# busca de
nossas ra'@es< o $ue ocas%ona u#a #udan&a e# nosso co#!or"a#en"o<
"ra@endo )%s%b%l%dade : $ues"o ne(ra* No de 2or#a !enosa< $ue%3osa ou
lu#%nosa< #as de #ane%ra co#ba"%)a e a2%r#a"%)a< no sen"%do de #udar nossa
real%dade a"ual* J1GGX< con"raca!aK*
Essa c%"a&o e3!l%c%"a o $ue $uero d%@er e# rela&o ao ens%no de h%s"8r%a
)alor%@ando a d%)ers%dade< !o%s ela es"? cada )e@ #a%s !resen"e* Is"o !erceb% duran"e
a cons"ru&o do #eu TCC* Se#!re 2u% a!a%3onada !elo ens%no de D%s"8r%a< !orB#
no sab%a $ue e3%s"%a# "an"os es"udos e "an"os en)ol)%dos nes"es< $ue real#en"e se
!reocu!a# co# a #ane%ra co#o B )%s"o e co#o B abordado o ens%no de D%s"8r%a na
sala de aula* Acho $ue es"a !reocu!a&o B de (rande )al%a< !o%s nos de!ara#os e
-8
con)%)e#os co# a d%)ers%dade no d%a.a.d%a< es"a Ja d%)ers%dadeK< B !ar"e do
!rocesso de a!rend%@a(e#*
V 2unda#en"al $ue o cole(%ado< co#o u# "odo< d%scu"a o $ue se $uer< o $ue
se !re"ende e onde a escola !re"ende che(ar ao %nser%r os es"udos sobre as
rela&=es B"n%co.rac%a%s e# seu curr'culo< !r%nc%!al#en"e no caso das escolas
!Abl%cas< $ue a"ende# : d%)ers%dade de alunos*
-.
REFER8NCIAS
ASSU9PdeO< Eu@Bb%o e 9aes"r%< 9?r%o* Jcoords*K* N)S9 o! a+ro-#a:c.o!;
Por"o Ale(re< Ed* da Un%)ers%dadeHUFRGS< 1GGX*
6ITTENCOURT< C%rce 9ar%a Fernandes* O !a<er 3i!trico a Sala de aula*
/4 ed%&o< So Paulo+ Con"e3"o< 1GGX*
6ITTENCOURT< C%rce 9ar%a Fernandes* Idetidade acioal e e!io de
3i!tria do =ra!il* So Paulo+ Con"e3"o< /00F*
CIDADANIA< Pro(ra#a V"%ca e* Rela>e! ?tico-raciai! e de #@ero*
6ras'l%a< /00U*
DIRE(RIAES Curriculare! Nacioai! *ara a Educao da! Rela>e!
4tico-raciai! e *ara o E!io de 3i!tria e Cultura A+ro-=ra!ileira e
A+ricaa* 6ras%le%ra< DF< /00Y*
FREIRE< Paulo* Peda#o#ia da Autoo"ia: Sa<ere! Nece!!Brio! a PrBtica
Educati,a; So Paulo+ Pa@ e Terra< 1GGE*
9ACEDO< 7osB R%)a%r* 3i!tria do li,ro didBtico: o *oto de ,i!ta de u"
autor; IN+ Gua@@ell%< CBsar E"all%* Zues"=es de Teor%a e 9e"odolo(%a da
D%s"8r%a* Por"o Ale(re* Ed%"ora da UFRGS< /000< !*/XG.F01*
9ONTEIRO< Ana 9ar%a* Pro+e!!ore! de 3i!tria etre !a<ere! e *rBtica!;
R%o de 7ane%ro* 9auad< /00U
PCNs< 3i!tria e Geo#ra+ia* 6ras%le%ra< 1GGU*
6+
PORTELLA< Rosal)a* DidBtica de E!tudo! Sociai!* RosalR 9ar%a 6ra(a
Ch%anca* So Paulo< ]"%ca< 1GGY*
SILVA< 6ea"r%@ Conce%&o da* Co"o ? tra<al.ada a .i!tria da /+rica o!
li,ro! didBtico! !o< a tica da lei 2CDEF'CE9 o e!io +uda"etal a
*artir de 5CCE;
6I6LIOGRAFIAS CONSULTADAS
QQQ* F8ru#* C%2raclub*co#* br
QQQ< a"%caeducac%onal*co#*br
QQQ*l%(!en*co#*br
61
AP8NDICE
Ro"e%ro !ara ser u"%l%@ado duran"e a !es$u%sa co# !ro2essores de D%s"8r%a e
de sBr%es %n%c%a%s*
1* Co#o )oc- ens%na h%s"8r%aW
/* Zua%s os l%)ros d%d?"%cos #a%s u"%l%@ados e# suas aulasW
-. O $ue #o"%)a a JsK sua JsK sua JsK escolha JsKW
O* No (eral< co#o )oc- )- a aborda(e# das $ues"=es B"n%cas rac%a%s nos l%)ros
d%d?"%cosW
Y* 7? real%@ou al(u# !ro>e"o e# rela&o a es"as $ues"=esW Co#o 2o% o seu
desen)ol)%#en"oW
E* Voc- "rabalha da"as co#e#ora"%)asW
U* Cons%dera u# "e#a %#!or"an"e no curr'culo escolarW Por $u-W
X* Voc- cons%dera %#!or"an"e o ens%no da h%s"8r%a e# sala de aulaW 7us"%2%$ue*
G* Zual sua o!%n%o sobre a le% $ue !re)- a %ncluso da h%s"8r%a e cul"ura a2ro.
bras%le%ra e %nd'(ena no curr'culo escolarW
6%

Anda mungkin juga menyukai