Anda di halaman 1dari 39

Qheswa Simi Hamutana Kuraq Suntur

Kuskiq Wayna Sipaskuna





PUCHUKAQ YACHAQEKUNA:

CASTRO MAMANI, RICHARD ALEXANDER
GARCIA CHOQUE, CSAR ANDRS
GUTIERREZ ANGULO, ALICIA
RECHARTE HUARANCCA, DIANA ROSA
RIVERA ARAMBUR, JUAN IGNACIO

YACHACHIQ:

QQUENAYA APAZA, JULIA



QOSQO - PERU

WATA 2014
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 2 de 39


PRESENTACION

Seor Director de la Academia Mayor de
la Lengua Quechua Cusco.

La promocin Jvenes Investigadores
presenta el siguiente trabajo que va
dirigido a la Academia Mayor de la Lengua
Quechua, en reconocimiento a la voluntad
brindada para lograr nuestra formacin
profesional y difundir nuestra identidad
cultural de nuestras races del Per
antiguo.


El presente trabajo de traduccin de
carcter variado; complacemos al pblico
lector, tanto de la vivencia incaica como de
la poca moderna y actual.




El propsito de nuestro trabajo es difundir
el idioma quechua en el internet, difundir
la importancia de la chicha y las canciones
de Cusco y lograr la concientizacin en
defensa de nuestra cultura.


REQSICHIY SIMI

Qheswa Simi Hamutana Kuraq Sunturpa
Qollanan

Kuskiq Wayna Sipaskuna Kay
llankayta qhawarichiyku Qheswa Simi
Hamutana Kuraq Suntur wasiman allin
sumaq kausaywan
yachachiwasqankunamanta hatun
yachayman aypanaykupaq, ichaqa kay
yachay tarpuytaqa mast'arisunchis
aupaq Per suyunchispa
chauchunkunamanta.

Kay llankayniyku tijrasqayku kashan
yachaykuna,hinallataq qhawarichiyku
llaqta runakunaman awinchanankupaq,
inkakunaq kausayninkunamanta mosuq
kausaymanta, kunan pacha
kausaymantawan ima.


Kay llankaypa qhawarichikuyninqa runa
simi yachachinapaq internisqapi, aqha
allin kayninmanta. Qosqo llaqtapi
takikunamanta, yuyaychakunapaq kay
kausayninchismanta ima.

QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 3 de 39


Agradecemos a los componentes de la
academia mayor de la lengua quechua
por haber compartido su sabidura
intelectual para lograr el objetivo trazado.


Gracias
ALUMNOS

Aanchayku allintapuni llapan qheswa
simi hamutana kuraq sunturpa
huntankunata yachachiqninkunata ima
qhawarichiwasqankumanta hinallataq
yuyaywan aypanakuypaq.

Aay
YACHAQEKUNA

QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 4 de 39


LLIPIN QHAWARICHIY

RUNASIMI INTERNET NISQAPI YACHANAPAQ ,UYARINAPAQ. ......................................... 5
AQHA PAQARIYMANTA .............................................................................................................. 14
QOSQO LLAQTAPI AQHA RUWAY ............................................................................................. 23
VALICHA TAKI RAYMICHAY .................................................................................................... 31
PIKILLAQTAMANTA WILLAKUY ............................................................................................. 36



QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 5 de 39

RUNASIMI INTERNET NISQAPI YACHANAPAQ
,UYARINAPAQ.
QELQAQ: RICHARD ALEXANDER CASTRO MAMANI




Ilustracin 1: Modelo Inicial
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 6 de 39


CASTELLANO RUNASIMI
LECCIONES DE QUECHUA EN AUDIO EN
INTERNET.
INTERNET NISQAPI RUNASIMIPI
RIMAYKUNA UYARINAPAQ.
1. OBJETIVOS
1.1. OBJETIVO GENERAL
Promover la enseanza y aprendizaje
del idioma quechua por Internet
distribuyendo gratuitamente lecciones de
quechua en forma de grabaciones y
textos a travs del sistema web llamado
Tutor de Quechua Cusqueo
Runasimi.
1.2. OBJETIVOS ESPECFICOS
1. Dar a conocer el idioma quechua a
nivel mundial.
2. Elaborar guiones para cada leccin en
quechua, ingls y espaol.

3. Elaborar grabaciones para los
dilogos de cada leccin.
4. Elaborar grabaciones explicando el
1. ATIPAKUNA
1.1. HATUN ATIPAY
Internetnisqapi runa simi mastariy
yachachinapaq ,yachanapaqwan ima ,
hinallataq kay yachachiykuna
yanqallanta mastarikunqa Runasimipi
uyarinapaq Internet nisqapi sutin Tutor
de Quechua Cusqueo Runasimi
nisqawan.
1.2. HUCHUY ATIPAKUNA
1. Ruma Simi Reqsichinapaq
teqsimuyuntinpi.
2. Ruway sapa yachanapaq guin
nisqakuna runasimipi , inglspiwan
castellanopiwan.
3. Ruwakunqa grabacin nisqakunata
rimaykuna sapanka yachaykunapaq.
4. Ruwakunqa grabacin nisqakunata
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 7 de 39

contenido de cada dialogo en ingls y
espaol.
5. Publicar cada leccin en Internet.


1. CAPITULO I
1.1. ELABORACIN DEL TEXTO DE
LOS DILOGOS
Los temas de los dilogos son divididos
segn el nivel:
1. Bsico.
2. Intermedio.
3. Avanzado
El vocabulario que se usa es de tipo
acadmico y se prefiere usar palabras
en quechua en vez de palabras en
espaol (prstamos lingsticos del
espaol).


Cada transcripcin tiene como mnimo 2
hojas y como mximo 6 hojas, est
dividida en cuatro partes (Vase imagen
allin yachachisqa sapanka rimaykuna
Runasimipi inglspiwan castellanopiwan
5. Mastariy sapanka yachanakuna
Internet nisqapi.

1. HUJ TAQA
1.1. RIMAYKUNAQ RUWAKUYNIN

Kay Rimanakuykunaqa Taqakunku
kinsa nivel nisqakunapi:
1. Qallariy.
2. Chaupi.
3. Hanan
Mosoq rimaykunaqa ruwakunqa
Runasimipi kapaq rimayninpi, Noqayku
aswanta Runasimipi simikunata
ruwayku, pisita Castellanopi. wakin
simikuna mana kanchu runa simipi
(hinaqa maakuyku Castellano
simimanta).
Sapa qelqasqakuna kanku iskay
raphikunapi pisis kaspa hinallataq soqta
raphikunakama askha kaspa , kaykuna
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 8 de 39

2):

1. Informacin sobre autor y el tipo de
escritura.
2. Dialogo.
3. Vocabulario clave.
4. Vocabulario Suplementario.

1.2. REALIZACIN DE LAS
GRABACIONES
Las grabaciones se hacen con una
laptop y unos audfonos de buena
calidad, en un cuarto silencioso. Y se
graba a cada narrador separadamente.
Despus se arreglan y organizan las
grabaciones (Vase la carpeta audio en
el CD adjunto).

Las grabaciones se dividen en dos:

1. Dialogo en quechua (duracin de 20
segundos a 1 minuto).

rimaykuna rakikunku tawapi (Rikuy
iskay imagen nisqata):
1. Willarisun ruwaqmanta qelqaqmanta
ima.
2. Rimanakuy.
3. Hatun mosoq rimaykuna.
4. Mana hatun mosoq rimaykuna.

1.2. RUWASPA GRABACIN
NISQAKUNATA
Grabacin nisqakunaqa laptop
nisqawan sumaq allin audifonowan
ruwakunku, chin pititapi. sapanka
rimaqkunata grabakun. Chaymanta
taqakuspa allichakun sapanka
grabacin nisqakunata allinta ruwasqa
kanapaq.(Rikuy audio carpeta nisqata
CD nisqapi).
Grabacin nisqakuna rakikunku iskaypi
taqapi:
1. Runasimipi rimanakuy (iskay chunka
chilmipi huj tuypi kanqa)
2. Inglspi castellanopi yachaykuna
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 9 de 39


2. Lecciones en ingls y espaol
(duracin de 5 minutos a 12 min).

1.3. PUBLICACIN DE LAS
LECCIONES
El guion y las grabaciones se publican
en el sistema web Tutor de Quechua
Cusqueo - Runasimi del Grupo de
Investigacin Hinantin de la UNSAAC
(Vase la imagen 1, Image 1).



kanqa (pisqa chilmipi iskaychunka
isakayniyuq tuypi).

1.3. MASTARISPA YACHANAKUNATA

Qelqasqakunaqa grabacin nisqakunapi
mastarikunku sistema web nisqapi
Tutor de Quechua Cusqueo -
Runasimi hatun yachay wasiq sutinpi
UNSAAC, Qheswa Simi Hamutana
Kuraq Sunturpa sutinpi, Hinantin Kuskiq
Taqan (Rikuy huj seqeta, huj Image
nisqata ima).

QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 10 de 39


Imagen 1: Leccin 1 en espaol

Image 1: Lesson 1 in English
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 11 de 39


Seqe 1: Yachana 1 Runasimipi
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 12 de 39


Imagen 2: Transcripcin del dialogo en espaol y quechua
2
1
3
4
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 13 de 39


Image 2: Transcription in English and Quechua

2
1
3
4
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 14 de 39

AQHA PAQARIYMANTA
QELQAQ: CSAR ANDRS GARCA CHOQUE.




QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 15 de 39

CASTELLANO RUNASIMI
AQHAQ PAQARIYNINMANTA NACIMIENTO DE CHICHA
CAPITULO I
Antecedentes Bibliogrficos
1.1.- CHICHA.
1.1.1.-Definicin: Chicha es el nombre de
una variedad de bebidas alcohlicas
derivadas de la fermentacin del maz y
otros granos originarios de Amrica latina,
pero tambin de frutas como manzanas y
uvas. Son bebidas conocidas desde antes
de la llegada de los espaoles.

Por lo general es una bebida suave, que no
tiene muchos grados de alcohol.
1.2.- ORIGEN DE LA CHICHA DE MAZ.
La chicha de jora se descubri de pura
casualidad.
La chicha de jora en la actualidad se
consume en las zonas andinas del Per
Esta bebida est presente en actividades
diversas como en fiestas patronales, y en
HUJ T'AQA
Aqhamanta aupa qelqakuna
1.1.- AQHA.
1.1.1.- Ima kaynin: Aqhaqa saramanta
ujyanapaq poqochispa ruwasqa imaymana
mikhunakunamantawan ima ruwakun,
hinaspapas ruwakun imaymana
aawikunamanta. America Latina hatun
suyupi kay ujyanakuna, Espaa runakunaq
chayamusqankuq aupaqninkumantaraq.
Karan
Kay ujyanaqa llanpullan, manan nishu
tragoyoqchu.
1.2.-SARA AQHAQ PAQARIYNIN.
Sara aqhaqa rikhuriran qonqayllamanta

Kunan pachapin sara aqhaqa ujyakun, Per
suyuq anti k'itinkunapi.
Kay ujyanaqa tarikun imaymana
ruwaykunapin, taytachakunaq
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 16 de 39

cumpleaos.
Emilio Balizan (1927) atribuye el
descubrimiento de la chicha de jora. Al
periodo del mandato del inca Tpac
Yupanqui. Dnde las lluvias deterioraron los
silos de maz haciendo que los granos
germinen y deriven en malta de maz.


Para evitar su prdida, el Inca Yupanqui,
dispuso su consumo creyendo que podran
hacerlo si las sancochaban como el mote,
pero por su aspecto desagradable la
desecharon, pero notaron que tena un
agradable aroma y se arriesgaron a beberlo.
A partir de all se bebe la chicha de jora y en
ceremonias especiales se considera que es
"la sangre de las llamas".

1.3.- LUGAR Y ORIGEN DE LA
ELABORACIN DE LA CHICHA
Originalmente, se obtena al masticar los
granos de maz de la mazorca recin
raymichakuyninpi, wata hunt'aykunapi ima.
Emilio Balizanmi (waranqa isqon pachaj
iskay chunka qanchisniyuq watapi) nin,
sara aqhaq paqariyninqa tupasqa Inka
Tupaq Yupanki kamachikuynin pachapi,
chaypin sara taqekunapi, parawan ismusqa,
chay raykutaqmi sara mujukuna wiaripusqa
sara upiman tukupuspa.

Mana wijch'unanku raykun Inka Yupanqui,
kamachisqa mijukunanta ichapas, mut'ita
hia wayk'uruspa, chaymi millay kaqtin,
wijchupusqaku munasqa, ichaqa sumaq
q'apayninta muskhirispan ujyarapusqaku.
Chaymanta pachn sara aqhaqa ujyanku,
hatn raymichakuykunapi, maypin
yupaychakun "llamaq yawaminta hina".


1.3.-MAYPI IMAYNA AQHAQ
RUWAKUNIN PAQARIMUYNINMANTA
Qallariyninpiqa horqokuq choqlloq
rurunkunata muk'uspa, mankaman
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 17 de 39

cosechada y escupir en un recipiente de
greda cocida; las enzimas presentes en la
saliva, transformaban el almidn del maz
en azcar, que luego se fermentaba por
accin de las bacterias. Una vez lleno el
recipiente, ste se cerraba hermticamente
y era puesto a reposar a la sombra por
algunas semanas. Una vez fermentada la
chicha se colaba y envasaba para su
posterior consumo.
MATERIA PRIMA.
La materia prima o insumos que van
a usar en la elaboracin de la chicha
son:
Maz amarillo
Agua

1. Maz amarillo:
El amarillo es duro por la naturaleza, el
cual se elige para hacer la chicha de jora
por su mayor contenido en almidn el
cual permite que la chicha se espese.
Existen muchas variedades de maz
thoqayusqaku, hinamantaqmi thoqaypi,
enzimas nisqa kaqta, tijran saraq hak'unta
misk'iman qhepamantaqmi poqon utu
kausaykunaq ruwayninwan.
Manka hunt'aruqtinqa allinta wisq'aspa
llanthuman churana chikan seqekunapi
Poqosqa aqhatan suysukuspa
waqaychakuna ima, qhepaman ujyanapaq.


IMAKUNAWAN RUWAKUYNIN.
Aqha ruwakunanpaq imaymana
huntaqkuna kanku:

Qellu sara
Chuya unu

1) Qellu sara:
Qellu saraqa chuchun tarpukusqanmanta
pacha, chaytapuni ajllakun aqha
ruwakunanpaq, askha meqoyuq kaqtin,
chay meqon thakayachin aqhata.
Kanmi askha niray sarakuna,ichaqa ajllakun
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 18 de 39

amarillo pero preferentemente se
utiliza el de Urubamba por ser de
muy buena calidad siendo dulce y a
su vez permite mantener el color
amarillo en la chicha.

2. Jora :
Maz amarillo germinado por accin
de remojarlo en agua que se utiliza
para la elaboracin de chicha.



3. Agua:
Se usa para la elaboracin de la
chicha.
4. Borra:
Urupampa llaqta sarata,allin aqhanapaq
kaqtin,kay saraqa miskin ,qellu kayninpas
aqhapin rikukun.



2) Wiapu:
Qellu saramanta wiapu, unuwan
chulluchisqa aqha ruwanapaq.




3) Unu:
Aqha ruwanapaq ,chuya unu.

4) Qhoncho:
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 19 de 39

Se utiliza para acelerar la
fermentacin de la chicha



UTENCILLOS PARA SU PREPARACION
1) OLLAS:
Para el hervido son siempre ollas de
barro, grandes, con capacidad de 30
litros o ms.


2) CHOMBA
Las chombas siguen siendo de barro,
excepto uno u otro caso que hacen
Poqo aqhaq puchun, aqhaq osqhaylla
poqonanpaq.



IMAYMANAKUNA AQHA RUWANAPAQ.
1. MANKAKUNA
Hatun Karpa mankapuni kanan
tinpuyninpaqqa,ichaqa kanan kinsa
chunka litros nisqan haykunanpaq.


2. RAKIKUNA
Kay rakikunaqa turullamanta ruwasqan
kanku, ichaqa wakin aqha ruwaqkunaqa
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 20 de 39

fermentar en depsitos aluminio o
plstico.

3) CANASTA
Es un depsito hecho de carrizo, alto
y profundo, como un barril rellenado
de paja, que se coloca sobre la
chomba; all se cierne el upi.

4) FOGON
En donde se coloca la olla para hervir el
agua.
hoqkunapia poqochinku,aluminio utaq
plstico nisqapi.

3. ISANKA
Kayqa soqosmanta
ruwasqan,hatuntaq,kanan,pachanpi
ichhuwan huntasqa upi
suysunapaq.

4. QONCHA
Kaypin unuyuq mankata churakun
tinpunanpaq.
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 21 de 39


UTENSILIOS PARA SERVIR LA CHICHA

1. CUCHARON
Est hecho con la mitad de una
calabaza con la forma adecuada, Es
muy cotizada ya que no se encuentra
en el mercado, se utiliza para servir
la chicha de la chomba al caporal.

VASO CAPORAL
Su forma tiene indudablemente
alguna relacin con el vaso Incaico.
Usado por los Incas en sus rituales,
estos vasos se siguieron elaborando

IMAYMANAKUNA AQHA
HAYWARINAPAQ.
1. WINKU
Kuskan calabaza nisqamanta ruwasqa
,ichaqa qhatukunapi ancha maskhasqa.
Rakimanta qespi qeroman hichanapaqmi.



2. HATUN QESPI
Inka pachapi akillamanmi rijchakun ,aqha
ujyanankupaq.
Kay akillakunataqa,sarunchasqa kausay
mitaq qhepamanpas ruwakullashanpunin,
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 22 de 39



despus de la invasin y tal vez se
usan en algunas comunidades
campesinas.


ichapascha wakin ayllukunapiqa
kunankamapas kashallanraqmi.



QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 23 de 39

QOSQO LLAQTAPI AQHA RUWAY
QELQAQ: ALICIA GUTIERREZ ANGULO



QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 24 de 39

CASTELLANO RUNASIMI
ELABORACIN DE LA DE LA CHICHA
DE JORA EN CUSCO.
QOSQO LLAQTAPI AQHA
RUWAKUYNIN.

ELABORACIN DE LA JORA :
Se compra maz amarillo.

Se pone a remojar durante dos
das.

Luego remojado se saca del agua y
se deja germinar en pozas hechas
en el suelo, cubriendo el grano con
paja, hasta que crezca el brote
durante ocho das.

WIAPUQ RUWAKUYNIN
Qellu sarata rantispa.

Iskay punchay chulluchikun


Chaymanta unumanta horqospa
saqekun phuturimunanpaq
allinta panpapi icchuwan pituspa
churakun pusaq punchay
phuturimunankama.
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 25 de 39



entonces, el maz ya est germinado
(wiapu)




luego Se hace orear o secar durante
dos das


se lleva al molino o bien se muele
en batan.


hinan saraqa wiapuan kashan.






Chaymanta iskay punchay
chakichikun.


kutanakunaman apakun otaq
maranpi kutakun
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 26 de 39







Pero no hasta hacerlo polvo, si no
que se tritura un poco.
as entonces la jora estar lista para
ser convertida en chicha.
PREPARACIN DE LA CHICHA DE JORA
EN CUSCO.
La elaboracin demora tres das, los dos
primeros das, la jora hierve y al tercer da
termina de fermentar, como se relata a
continuacin:
Se pone a hervir en el fogn agua
para la preparacin de dos arrobas de
jora.
La jora se pone en agua fra junto con la
harina de trigo el hervido demora
algunas horas durante las cuales el
fuego es constantemente Alimentado; el






hinaspataq mana ututachu
kutakun ichaqa pisi chharqallata.
Chaytaqmi wiapuqa aqha
ruwanapaq kashan.
QOSQO LLAQTAPI AQHA
WIAPUMANTA RUWAKUYNIN.
Aqha kinsa p'unchaypin ruwakun, iskay
p'unchaymi aqha t'inpun kinsa eqe
p'unchaytataqmi aqha tukun poqota.
Imaynata aqha ruwakunin:
q'onchapi unuta t'inpuchikun iskay
arroba nisqa wiapupaq.

Wiaputan chiri unuman churakun
trigo hak'uwan kuska, chaymanta
askha pachata tinpunan, upiman
tukunan kama, chaytataq rakiman
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 27 de 39

resultado es un lquido conocido con el
nombre de upi, se cierne an caliente y
se deja fermentando en la chomba.
Al cernir este lquido queda el bagazo
de la jora que se llama sut'uchi el cual
permanece en la canasta hasta el da
siguiente cuando ser usado para otro
hervido con agua nueva.
Este segundo hervido es semejante al
primero, aunque puede demorar un
poco ms: se hace por la noche
alimentando el fuego solo hasta cierto
momento

Dejando la olla sobre el fogn toda la
noche, lo cual se cierne temprano por
las maana este segundo lquido se
llama seqe y se deposita en otra
chomba.

El tercer da el seqe se mezcla con el
upi, ambos han fermentado
parcialmente, pero la fermentacin se
suysukun, chaymantaqa saqekun
poqonanpaq .

Kayta suysuruspataq sut'uchi qhepan
hoqnin p'unchaykama, hoqmanta hoq
unuwan t'inpuchikunanpaq.


Kay qhepa t'inpuchikuyqa, aupaq
t'inpuchikuy hinallatataqmi ruwakun,
ichaqa tutantinmi t'inpunan.



Tutamantataq suysukun kay seqeta,
hinaspataq hoq rakiman hich'akun.




Kinsa eqe p'unchaypi upiwan,
seq'ewan taqrukun, iskayninku
poqoa kashanku, ichaqa aupa
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 28 de 39

acelera con el aadido del sedimento
de la chicha anterior el cual se pone
en una cantidad de un vaso caporal
lleno por chomba este producto ya es
chicha de jora o chicha amarilla

DIAGRAMA DE OPERACIONES EN LA
ELABORACIN DE LA CHICHA.

Seleccin del maz

Remojo del maz (2 das)

Germinacin (8 -10)

Secado u oreado de la jora

Molido o triturado

Mezcla de la molienda con agua

Coccin (60')

aqhawan thaqruspa aswan usqhayta
poqonqa, kayqa a wiapu aqhaa




SARA AQHA IMAYNA
RUWAKUYNINPA SEQECHAKUYNIN.

Sara ajllay

Sara chulluchiy (iskay p'unchay)

Sara ch'chichiy (pusaq - chunka)

Wiapu ch'kichiy

Wiapu kutay

kutasqata unuwan taqruy

Wayk'uy( soqta chunka tuyta)

QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 29 de 39

Filtracin o cernido

Acondicionamiento del mosto

Adicin de la borra

Fermentacin

Producto final


BONANZAS EN EL ASPECTO
CURATIVO.
El ojo de chicha se tiene como
medicina por eso los que venden
separan el ojo de la chicha, el cual es
muy codiciado por las personas.

Tomar chicha es bueno para la
prstata.

La chicha llamada p'asacha es
buena para la gripe.
Suysuy

Upita allinta churay (iskay chunka utaq iskay
pusaq grado nisqata)
Qoncho yapay

Poqochiy

Ruway tukusqa


AQHAQ ALLIN HANPIYNINKUNA:

Aqhaq awinqa hanpin, chay raykun
aqha ranaqkunaqa t'aqanku
awinchanta, kayqa runakunaq nishu
munasqanmi.

Aqha ujyayqa hisp'ay p'uru
onqoypaqsi allin.

P'asacha sutiyuq aqhaqa,
chhullipaqmi allinpuni.
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 30 de 39



Tambin fortalece a los trabajadores






Hinaspapas aqhaqa chajra
llank'aqpaq wayqenchiskunatan,
llank'anankupi kallpachan.


QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 31 de 39

VALICHA TAKI RAYMICHAY
QELQAQ: DIANA ROSA RECHATE HUARANCCA



QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 32 de 39

CASTELLANO RUNASIMI
HOMENAJE AL HUAYNO VALICHA VALICHA WAYNUTA UNANCHANAN
La msica peruana es una cancin
que se ha Internacionalizado dentro y
fuera del Per creado por El msico
Miguel Hurtado Delgado, quien fue
Inspirado por la belleza de una mujer
del distrito de Acopia, e inspiro
sentimiento de amor en las letras Del
huayno La msica cusquea Valicha
es el huayno que se Convirti en una
especie de himno para los cusqueos
Cuyas letras relatan las aventuras de
una hermosa
Mujer llamada Valeriana Huillca
Condori oriunda de Acopia quien
recibi homenaje por la interprete
Fabiola de la Cuba en la fortaleza de
Sacsayhuaman En la cual muchos
cusqueos la bautizaron con el
Nombre de Flor de Canela de los
Andes, esta bella mujer falleci a sus
87 aos el ao 2014. Miguel ngel
Hurtado Delgado, naci el 28 de
Peru suyunchispi takiqa llapan teqsimuyuntinpi
reqsichikunmi llapan Suyukunawan, hawasuyupi
kaqkunawan hinallataq ukhu suyupi kaqkunawan
kay Per suyunchispi hina
llantaqkay Perusuyunchispi Miguel Angel Hurtado
Delgado, chay runan chay sumaq warmikasqanta
qhawarispa chay ancha munay takita
paqarichimuran hinaspapas munakuyninta
paqarichimuspaqa chay taki ruwasqanpi.
Valicha Qosqo takiqa kay llaqtanchispi yaqapas
Hayllitakiman hinatukupunin, chay takiqa
Willakuntaqmi imaynatas chay sumaq warmikay
qosqollaqtanchispi imaymana kausayninpi
kasqanta chhaynaqa Valeriana Huillca Condori
Acopia Llaqtamantan, hinallataqmi Takiq Fabiola
de la Cuba Saqsaywaman pukarapi Valeriana
Huillca Condoritaqa yuyariran hinaspa rimariran
La flor de la Canelamanmi rijch'akun nispa
chay munay warmiqa waupun pusaqchunka
qanchisniyuq watayuqa kay watapi.
Miguel Angel Hurtadotaq Paqarimuran
iskaychunka Pusaqniyuq Qoya raymi killapi
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 33 de 39

octubre De 1922 en el distrito de
acopia, provincia de Acomayo,
departamento del cusco, quien cuenta
el Relato que se enamor de una
muchacha muy joven y muy hermosa,
y sus padres no aprobaron esa
relacin y la mandaron a la ciudad del
cusco para que trabaje en las
chicheras, picanteras en busca de un
buen futuro. el msico y compositor
entre sus principales obras tenemos:
Acorana condoritaypi
Mam Mara
Paloma
Sumaq usta
Tusuy
Valicha fue estrenada en pblico el 24
de junio de 1945 por el mismo Miguel
ngel hurtado delgado este personaje
muri en la ciudad de Sicuani luego de
una penosa agona despus de caer
de su caballo 1953 lugar donde fue
enterrado
Waranqa isqonpachaj Iskay chunka iskayniyuq
watapi Acopia sayapi Aqomayo wamanipi kay
qosqo suyunchispi.
Chhaynaqa willakun ancha sipas munay
warmimanta Sonqo llikusqanta chay sipaspa
taytamamantaq mana munasqakuchu chay
waynata chhaynaqa kay qosqoman chay
sipastaqa kachamusqaku
llankananpaq aqhawasikunapi uch llaqwana
wasikunapi ima allin ninpaq, kaqniyuq kananpaq
harawiq, takiq ima runaqa llankaynin kanapi
kashan
Aqorana cunturitaypi
Mama Maria
Sumaqusta
tusuy
Valichapuwan kay takiqa llaqta runaman
Reqsichisqa karan iskay chunka tawayuq inti
raymi Killapi waranqa isqonpachaj tawachunka
pisqayuq Watapi ruwaqpuni Miguel Angel Hurtado
Delgadoqa waupuran akarispa caballonmanta
urmayuspa Sicuani llaqtapi Chaypipunitaq
panpasqa kashan
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 34 de 39


Cancin
Valicha
Valicha linda joven
linda de verdad
donde noms tu estars
cuando lleg al Cusco
linda de verdad
un joven ya te habr robado
una vez que ya llegues a Cusco
linda de verdad
qu cosa hars
en las chicheras
linda de verdad
molera el maz
no solo ella har eso

linda de verdad
lo que har Valicha
en la puerta del cuartel
linda de verdad

te robaste mi corazn
que har Valicha
linda de verdad
Valicha que har
en la puerta del puesto

Taki
Valicha
Valicha lisa pasawan
Niachay deveras
Maypias tupanki.
Qosqo uraytaamas,
Niachay deveras,
maqtata suwashan.
Qosqoman chayaruspari
Niachay deveras
Imatas ruwanqa
Aqha wasikunapi
Niachay deveras
Sarata kutanqa.

Chayllataraqchu

Niachay deveras

Valicha ruwanqa

Cuartel punkukunapis

niachay deveras

sonqota suwanqa

Chaykuna llataraqchu

Niachay debers

Valicha ruwanman.

Puesto punkukunapis

QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 35 de 39



linda de verdad
riendo con los policas


REMATE

Maicito en plena
Flor ,en plena
Flor.

Triguito para
Cosechar, cosechar


Niachay deveras

guardiawuan sinsishan


TAJTAY

Saracha parway parwaycha

Parwaycha


Trigucha eray eraycha


Eraycha














BIS
BIS
KUTiy
KUTiY
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 36 de 39

PIKILLAQTAMANTA WILLAKUY
QELQAQ: JUAN IGNACIO RIVERA ARAMBUR



QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 37 de 39

CASTELLANO RUNASIMI
LEYENDA DE PIKILLAQTA PIKILLAQTAMANTA WILLAKUY
Se dice que una vez una princesa muy
hermosa llamada Flor Dorada, vivi en
el poblado de Pikillaqta, el cual no tena
agua i sus campos nicamente
florecan en la estacin lluviosa; viendo
esta triste realidad que padeca su
pueblo i una vez cumplida la mayora
de edad decide i ofrece su amor a
quin pudiera hacer que el agua llegue
hasta su pueblo.Ante tal oferta se
presentaron tres jvenes prncipes
dispuestos a ganar el amor de Flor
Dorada, siendo as uno de ellos Paukar
quin proceda de las tierras del
Qollao, ste estaba acostumbrado a las
alturas por lo cual construy un
acueducto en las montaas pero por la
altitud el agua no poda llegar a la
ciudad.


Nikunmi hoq kuti ancha munay sipas
kasqa sutinmi Qori Tka, Pikillaqtapis
tiyasqa kay llaqtapi mana unu
kasqachu chhaynas para killakunallapi
tikarisqa qomer panpakuna kasqa
chaysi llaqtanta llakikuspa qhawarisqa
kay kausaypi llaqtan kaqtinsi a
kuraqa kashasqa yuyayukusqa
munakuyninta munachikusqa pin unuta
llaqtaykama. chayachimunqa
chaypaqmi sonqo munakuynin kanqa.
Chay munachikuyninmansi reqsichikuq
hamusqaku kinsa waynakuna llalliyta
Qori Tikaq munakuyninta munaspa
.hina kaqtinsi hoq sutiyuq hamusqa
sutinmi Paukar paymi qolla
llaqtamanta pacha kasqa payqa chiri
wayraman yachasqa karan ,hinas
payqa orqonta yaqhata ruwasqa
unuta apamuyta munasqa ichaqa nishu
sayaq kaqtinsi mana unu
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 38 de 39

El segundo fue Tuyasta quin era de la
provincia de Canchis se dice que era de
la regin baja por lo que decide
construir un acueducto que rodeaba las
faldas de las montaas, pero tampoco
pudo cumplir con su objetivo.
Finalmente se tiene a Sonqo rumi quin
era quechua i nacido a media altitud,
ste hizo un gran trabajo de ingeniera
hidrulica i cumpli con el pedido de la
princesa dando agua para la ciudad i
as conquist el amor de Flor Dorada.
En la actualidad se puede ver dos de
los tres acueductos construidos por el
cusqueo en medio de la montaa (al
otro lado de la laguna i al lado oriental
del pueblo de Lucre). De los tres
canales slo el superior lleg hasta
Pikillaqta recorriendo aproximadamente
10 km (6.2 millas).

chayamusqachu kay llaqtaman.
chaupi kaq wayna karan tuyasta
sutiyuq payqa kanchis wamanimanta
karqan, kay runa suyu uraymanta kasqa
nikunmi, chay hina kaqtinsi hoq
yarqhata ruwaramusqa orqoq
urankunapi paypas manan atimusqachu
unuta chayachiyta qori tikaq
llaqtanman.
qhepakaq wayna kallasqataq sutinmi
sonqo rumi payqa qheswamanta
chaupi hananpi paqariran kaysi payqa
allin llankayta qallarisqa killicha hina
allin yarqhakunata ruwarqan, chaymi
ustaq maakuyninman tukupusqa
hinaspataq unuta Qori Tikaq
llaqtanman chayarachimusqa, chhayna
Qori Tikaq sonqoTA munayninta
munapayaran.Kunan pacha atikun
rikukuyta orqo kinranpi iskay
yarqhakunallata kinsantinmanta kay
Qosqo runa ruwasqan (qocha kinranpi,
Lucre llaqta antisuyo kinrantin ima kay
QHESWA SIMI HAMUTANA KURAQ SUNTUR


TAQA KUSKIQ WAYNA SIPASKUNA Pgina 39 de 39

yarqhakuna tarikun), kinsa
yarqhakunamanta hoqlla hanaq kaq
Pikillaqtaman chayarqan, kay yarqha
chunka kilmetros nisqata tupun.

Anda mungkin juga menyukai