27 ottobre Betlemme, primo secolo dopo Cristo - Roma, anno 105 (Papa dal 97 al 105).
A Roma, sant'Evaristo, papa, che resse la Chiesa di Roma per quarto dopo il beato Pietro, sotto l'imperatore Traiano. Sant'Evaristo (lat. Euaristus; Grecia; Roma, 27 ottobre 108) di origine greca, divenne vescovo di Roma intorno all'anno 99 e lo rimase fino alla morte. Nel Catalogo liberiano il suo nome riportato come Aristo. Mentre del suo predecessore Clemente conosciamo la celebre lettera ai cristiani di Corinto, di Evaristo nulla giunto. Tutto ci che si sa nel Liber Pontificalis e negli scritti di Ireneo ed Eusebio: sembra sia stato un greco di Antiochia nato a Betlemme e divenuto il quarto o forse il quinto successore di Pietro intorno allanno 100. Govern per 9 anni. Leggendarie sono considerate la notizie che sia morto martire, che sia sepolto presso San Pietro e che abbia suddiviso Roma in 25 parrocchie e istituito 7 diaconi per assisterlo nella liturgia, come testimoni della sua ortodossia e come stenografi delle sue prediche. I resoconti, in ogni caso, non ci sono giunti. (Avvenire) Etimologia: Evaristo = colui che gradito Emblema: Palma Martirologio Romano: A Roma, santEvaristo, papa, che resse la Chiesa di Roma per quarto dopo il beato Pietro, sotto limperatore Traiano. E nato a Betlemme. Come capo della Chiesa di Roma, ha ordinato sette diaconi, incaricandoli tra laltro di ascoltare e trascrivere le sue prediche al popolo: erano i suoi stenografi. Ma di quelle prediche non conosciamo neppure una parola. biografia Sant' Evaristo Pag. 2
Le scarse informazioni giunte a noi su papa Evaristo sono contenute nel Liber pontificalis, che una raccolta cronologica di biografie di papi del VI secolo. Di Evaristo dice soltanto che ha ordinato quei diaconi e consacrato diciassette preti e quindici vescovi. Siamo dunque di fronte a un papa senza voce. Non conosciamo di lui neppure una parola, mentre del suo predecessore Clemente I ci giunto un documento importantissimo: la lettera famosa agli agitati cristiani di Corinto, con laffermazione solenne dellautorit che al vescovo di Roma compete. Ma questa autorit di Clemente comincia a risultare fastidiosa per i vertici dellimpero. E nellanno 97, sotto limperatore Nerva, egli viene arrestato e condotto poi in esilio nel Chersoneso Taurico (Crimea). Ha quindi dovuto lasciare ad altri il governo della Chiesa, e la sua scelta caduta su Evaristo. Il quale devessere perci una figura di punta nella comunit cristiana di Roma; un uomo nel quale papa Clemente deve avere la massima fiducia. Questo ben pi che probabile, secondo logica: per, come si gi detto, nessun documento ci parla di Evaristo e ci dice chi era e che cosa faceva prima della chiamata a quella responsabilit. E poi, oltre a quelle nomine di vescovi, preti e diaconi, della sua opera come papa non si sa nulla. Una tradizione assai antica afferma che Evaristo sarebbe morto martire sotto limperatore Traiano, e che poi avrebbero seppellito il suo corpo vicino alla tomba dellapostolo Pietro. Ma di questo non esistono conferme attendibili. Ci si pure domandati se Evaristo debba essere considerato vero papa (ossia non vice, luogotenente) dallanno 97, quando Clemente va in esilio; oppure solo dal 101, anno in cui Clemente muore martire in Crimea, secondo Eusebio di Cesarea (IV secolo) nella sua Storia Ecclesiastica. Per Eusebio chiaro: Clemente, dopo nove anni di pontificato (88-97) "trasmise il sacro ministero a Evaristo". Nessuna delega, insomma. Investitura piena. E anche ai tempi nostri lAnnuario pontificio indica Evaristo come papa a pieno titolo gi nel 97. Fonte http://www.santiebeati.it/10/27/
Biografia
Nelle liste di papi del II secolo usate da Ireneo e Ippolito, Evaristo compare come quarto successore di san Pietro, immediatamente dopo Clemente. Le fonti storiche pi antiche non ci offrono notizie attendibili su di lui: nella sua Historia ecclesiastica, Eusebio dice soltanto che egli succedette a Clemente e data il suo episcopato dal 99 al 108, per un totale di otto o nove anni. Secondo il Catalogo liberiano, il suo episcopato sarebbe durato dal 96 al 108, per un totale di tredici anni, sette mesi e due giorni. Il Liber pontificalis riprende queste date ma, contraddittoriamente, attribuisce al pontificato di Evaristo la durata di nove anni, dieci mesi e due giorni. Il Liber pontificalis ci fornisce anche alcune notizie sulla biografia di Evaristo: questi sarebbe nato in Grecia da un ebreo betlemmita di nome Giuda. Gli anche attribuita l'assegnazione ai presbiteri romani di chiese definite tituli e l'ordinazione di sette diaconi "qui custodirent episcopum praedicantem, propter stilum ueritatis". Dopo aver ordinato quindici vescovi, diciassette presbiteri e due diaconi, avrebbe anche subito il martirio. In generale, nessuna di queste affermazioni storicamente attendibile. L'assegnazione dei tituli ai presbiteri pu essere messa in relazione con la notizia, riportata dallo stesso Liber, secondo cui Cleto biografia Sant' Evaristo Pag. 3
avrebbe ordinato venticinque presbiteri, "probabilmente in relazione all'esistenza di venticinque tituli romani con funzioni parrocchiali, situazione verosimile agli inizi del sec. VI". Di significato incerto l'espressione con cui il Liber indica la funzione dei sette diaconi ordinati da Evaristo: secondo Duchesne, nel passo in questione il verbo praedicare indicherebbe la recita del prefazio della Messa e del canone; i diaconi avrebbero quindi avuto il compito di garantire l'esattezza delle formule usate dal vescovo in questo contesto liturgico.
Sepoltura e culto
Tra le notizia del Liber ponticalis, la pi affidabile quella secondo cui Evaristo fu sepolto in Vaticano, presso la tomba di san Pietro. Tale sepoltura sarebbe avvenuta il 27 ottobre, data in cui oggi ricorre la sua memoria. Il nome di Evaristo compare nel Martyrologium Hieronymianum alla data del 23 dicembre, in una lista di vescovi di Roma; il Martyrologium di Adone, invece, pone la sua commemorazione al 27 ottobre. La data del 26 ottobre, inizialmente fissata nel Martyrologium Romanum, fu espunta dal Calendarium Romanum del 1969, dal momento che si ignora la data della morte di Evaristo, il cui martirio, tra l'altro, molto dubbio.
Scritti apocrifi
Lo Pseudo-Isidoro attribuisce a Evaristo due decretali e quattro epistole, sicuramente non autentiche.
Opere attribuite 1. Decretalia de Ordine Diaconorum 2. Epistola Supra Quod Christus Sit Caput et Sponsus Ecclesiae 3. Epistolae Decretaque [ex MPG Vol. 05.Col. 1045-1057] http://www.documentacatholicaomnia.eu/01p/0097- 0105,_SS_Evaristus,_Epistolae_Decretaque_%5Bex_MPG_Vol._05.Col._1045-1057%5D,_MGR.pdf
0097-0105- SS Evaristus - Decretalia de Ordine Diaconorum O93, f. 7vb; N442, f. 24vb; V630, f. 25rb; I83, f. 49ra; VD38. f. 44va; SG670, p. 71b; Bcan4, f. 48r INCIPIUNT 1 STATUTA 2 DECRETALIA EPISTOLARUM EVARISTI 3 PAPAE DE ORDINE DIACONORUM ET LEGITIMO AC 4 REGULARI CONIUGIO ATQUE DE FIDE 5 . biografia Sant' Evaristo Pag. 4
Dilectissimis 6 fratribus universis Africae regionis episcopis Evaristus 7 .
Consulentibus 8 vobis, fratres <I83, f.49rb> carissimi, quid super his, quae in vestris continebantur scriptis, visum 9 esset, vel quid docilis 10 ratio persuaderet 11 , aut quid a beatis apostolis nobis traditum aut custoditum remaneret 12 , optantes 13 , ut retulistis, nostris <VD38, f. 44vb> instrui documentis, si quidem dilectio vestra normam 14 secuta 15 prudentium ad sedem apostolicam referre maluit 16
17 quasi ad caput, quid deberet 18 de rebus dubiis custodire potius quam usurpatione praesumere. Diaconi 19 , <SG670, p. 72a> qui quasi oculi videntur esse episcopi, in unaquaque civitate iuxta apostolorum constituta septem 20 debent esse, qui custodiant 21 episcopum praedicantem, ne ipse 22
23
aut ab insidiatoribus quoquo 24 modo infestetur 25
26 , aut 27 laedatur 28 a suis aut verba divina detrahendo aut insidiando 29 polluantur 30
31 vel despiciantur 32 , sed veritas spiritali redoleat 33 fervore, pax praedicata labiis cum voluntate animi concordet. Similiter 34 custoditum et traditum habemus, ut 35 uxor legitime viro iungatur 36 . Aliter enim legitimum, ut <VD38. f. 45ra> a patribus accepimus et a 37 sanctis apostolis eorumque successoribus traditum invenimus, non fit coniugium 38 , nisi ab his, qui super ipsam feminam domi<I83, f. 49va>nationem habere videntur, et a quibus custoditur, uxor petatur 39 et a parentibus propinquioribus sponsetur et legibus dotetur 40 , et 41 suo tempore sacerdotaliter, ut mos est, cum precibus et oblationibus a sacerdote benedicatur, et a paranymphis, ut consuetudo docet, custodita et soci<SG670, p. 72b>ata a proximis tempore congruo petita 42 legibus detur et solemniter 43
accipiatur, et biduo vel triduo orationibus vacent et castitatem custodiant, ut bonae soboles 44
45
generentur et domino suis in actibus placeant. Taliter enim et 46 domino placebunt et filios non spurios 47 , sed legitimos atque hereditabiles generabunt. <VD38, f. 45rb> Quapropter, filii carissimi et merito illustres 48 , <V630, f. 25va> fide catholica suffragante 49 ita peracta 50 legitime 51 scitote esse coniugia. Aliter vero praesumpta 52 non 53 coniugia, sed 54 aut 55 adulteria 56 aut <Bcan4, f. 48v> contubernia aut stupra vel fornicationes potius 57 quam legitima coniugia esse non dubitate 58 , nisi 59
voluntas 60 propria 61 suffragaverit, et vota succurrerint 62 legitima. Nam fructus divinus est praecepta divina custodire. Ea 63 <I83, f. 49vb> quoque deserere 64 praesumptionem 65 fieri nulli dubium est. Cur ergo indignum est unitatem 66 ecclesiae custodiri 67 ? Idemque 68 omnes pariter et sentiamus et pronuntiemus. Si aliter enim praesumpta <SG670, p. 73a> fuerint 69 , perdunt pro<VD38, f. 45va>fecto ipsi transgressores seipsos, qui semetipsos decipiunt. Haec cuncta recitanda per omnes Africanas ecclesias scripta dirigite et istis connectite 70 , quas adiunximus litteras praefectorum 71 , ut 72 de his, quae 73 inique laudantur, si quid tale probari 74 poterit, iudicium fiat, et inhibita 75 coerceantur 76 et praeterita 77 mala et illicita coniugia, si 78 doceantur admissa 79 , digna 80 severitate corripiantur. <O93, f. 8ra> De cetero vero caveantur talia per omnes ecclesias, ne ecclesiae sanctitas per nostram 81
fatigata 82 neglegentiam 83 perdat privilegia 84 , quae est per viros venerabiles consecuta. De 85 his vero, quibus ab insidiatoribus fatigamini, unde et nos consulere 86 inter cetera voluistis eo, quod sint quidam, qui arbitrantur de patre solo dictum esse, quia ipse solus habet immortalitatem et lucem 87 <I83, f. 50ra> habitat inaccessibilem, <VD38, f. 45vb> ita eos apostolicis repercutite 88 ferulis 89
et divinis redarguite praeceptis. Non 90 enim solus pater sine 91 filio luce 92 inaccessi<SG670, p. 73b>bili habitat, quia, ubi pater est, ibi etiam filium esse indubitabili 93 fide credendum est. Nam 94 si solus biografia Sant' Evaristo Pag. 5
pater sine filio, quod dicere nefas est, lucem 95 habitat inaccessibilem, necesse est, ut sequestratam 96
<N442, f. 25rb> pater a filio habeat mansionem. Quod si ita est, quonam 97 modo idem 98 filius ad dexteram patris adstans 99 a beato 100 martyre Stephano dicitur conspici, si 101 pater secundum 102 eos 103
solus 104 dicitur sedibus contineri? Absit hoc a sensu fidelium Christo in unitate fidei adhaerentium 105 , quoniam, sicut non obest 106 filio, cum solus pater dicitur lucem inaccessibilem habitare, ita non obsit 107 patri, cum sapientia 108 , quae 109 est filius, gyrum 110 caeli sola dicitur circumire. Pater itaque, cum sit invisibilis et ingenitus, in filio visum 111 apostoli testimonio comprobatur, et 112 filio a se in<VD38, f. 46ra>enarrabiliter genito mansisse ac requievisse monstratur, ipso filio in <I83, f. 50rb> propheta loquente: Qui genuit me, requievit in tabernaculo <V630, f. 25vb> meo. Et in evangelio: Pater in me manens facit opera haec. Et: Deum nemo vidit <SG670, p. 74a> umquam, nisi unigenitus filius, qui est in sinu patris. Si in sinu patris erat filius ab initio 113 et ex corde patris verbum bonum eructuatus 114 est, quomodo non 115
116 in 117 corde paterno consistens lucem cum eodem inaccessibilem 118
habitasse credendus 119 est? Numquid pater absque ulla 120
121 luce in filio potuit commanere aut in tabernaculo filii sine eadem 122 potuit requiescere, cum idem filius candor sit aeternae lucis et 123
speculum 124 sine macula deitatis, quam Salomon 125 super 126 salutem suam dilexisse 127 in 128 se dicit, in cuius speciem 129 semper delectare 130 gestivit 131 : Super salutem et speciem, inquit, dilexi 132 illam, et pro luce proposui habere eam, quoniam inexstinguibile est lumen eius. Hanc igitur lucem David propheta desiderans 133 anxius 134 proclamat 135 dicens: Emitte lucem tuam et veritatem tuam. Et iterum: In lumine tuo videbimus lumen. In 136 huius igitur <Bcan4, f. 49r> luminis claritatem 137 filius seipsum in monte <I83, f. 50va; VD38, f. 46rb> tribus discipulis praeostendit, qui <SG670, p. 74b> metu 138
mortis perterriti 139 prostratique 140 in faciem, finem 141 sibi 142 vitae adesse senserunt. Hanc, inquam 143 , lucem in se fuisse demonstrans 144 filius proclamabat, et ut in eadem incederent, discipulos praemonebat: Dum lucem habetis, inquit, ambulate in lucem 145 . Et iterum: Ego sum lux huius mundi. Qui sequitur me, non ambulabit 146 in tenebris, sed habebit lumen vitae aeternae. Et evangelista: Erat lux vera, ait 147 , quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. Si haec 148 lux, quae credentibus promittitur, in filio esse probatur et 149 cum aeterno aeterna esse dicitur, quomodo a vobis 150 inaccessibili luce patris filius 151 separatur? Si enim filius deus 152 verus et vita aeterna est, sine dubio in hac luce simul cum patre habitare credendus 153 est, quam nullus modo nostro 154 hoc mortali corpore constitutus potest ali<N442, f. 25va>quatenus contueri 155
156 . Sed dum 157 apparuerit, tunc vere 158 illum videbit sicuti est, qui eius conspectibus dignus fuerit coaptari 159 , et non sicut <SG670, p. 75a> Moyses ceterique prophetae per 160 enigma<I83, f. 50vb>ta et figuram 161 , sed ipsam veraciter in filio secundum apostolum, contuebitur 162 deitatis imaginem. Nam si hunc 163 eundemque <VD38, f. 46va> prophetae testimonio 164 subsequentem 165 sereno mentis intuitu investigare volueris, invenies filium non posse 166 ab hac luce patris penitus 167 separari 168 , quoniam cum solum filium dixerit in terra cum hominibus conversatum, patrem ab illo non 169 fieri alienum. Si testimonium enim hominum accipimus 170 , testimonium dei maius est, quoniam 171 hoc est testimonium dei, quod maius est, quia testificatus est de filio suo. Qui credit in filium dei, habet 172 testimonium <V630, f. 26ra> dei in se, qui non credit 173 filio, mendacem facit eum, quoniam 174 non credit in testimonio, quod testificatus est deus 175 de filio suo 176 . Et hoc est 177 testimonium, quoniam 178 vitam aeternam dedit nobis deus, et haec vita in filio eius 179 . Qui habet filium, habet vitam 180 , qui non habet filium dei, non habet vitam. Haec scribo vobis, ut sciatis, quoniam vitam habebitis 181 aeternam, qui creditis in nomine filii dei. <O93, f. 8rb> Et haec est fiducia, quam habemus ad eum, quia, quodcumque petierimus secundum <I83, f. 51ra> <SG670, p. 75b> voluntatem eius, audit nos, et scimus, quia 182 audit 183 nos, quicquid petierimus, scimus, quoniam habemus petitiones, quas 184 postulamus ab eo. Qui scit fratrem suum peccare peccatum non ad mortem, petat, et dabitur ei vita 185 peccanti non ad mortem. Est 186 <VD38, biografia Sant' Evaristo Pag. 6
f. 46vb> peccatum ad mortem, non pro illo dico, ut roget quis. Omnis iniquitas peccatum est, et est peccatum ad mortem. Scimus, quia omnis, qui natus est ex deo, non peccat, sed generatio dei conservat eum et malignus non tangit eum. Scimus, quoniam 187 ex deo sumus, et mundus totus in maligno positus est. Et scimus, quoniam filius dei venit et dedit nobis sensum 188 , ut cognoscamus verum deum et simus 189 in vero filio eius. Hic est verus deus et vita aeterna. Haec, fratres, praedicate, haec omnibus nuntiate, vos vero invicem exhortamini, perfecti estote semperque gaudete, pacem autem sectamini in 190 omnes, et deus pacis et dilectionis erit vobiscum. Deo autem et patri <SG670, p. 76a> nostro gloria in saecula saeculorum. Amen.
Data 191 VIIII 192 Kl. Aprilis Valente 193 et Vetere vv. cc. conss.
O93, f. 8rb; N442, f. 25va; V630, f. 26ra; I83, f. 51ra; VD38, f. 46vb; SG670, p. 75; Bcan4, f. 49r
1 berschrift] EPISTOLA EVARISTI DE RATIONE DIACONORUM ET COARGUTIONE HERETICORUM SG670 2 STATUTA DECRETALIA EPISTOLARUM] EPISTOLAE V630 3 eucharisti Bcan4 4 AC REGULARI fehlt V630 5 FIDE] FIDE ET DE NON INIURIANDIS EPISCOPIS AUT LACERANDIS V630 6 am Rande I Bcan4 7 eucharistus Bcan4 8 am Rande Investigantibus VD38 9 visum] visum nobis I83; SG670; Bcan4 10 am Rande quae docere potest VD38 11 persuadere korr. aus persuaderet Bcan4 12 remanere Bcan4 13 am Rande desiderantes VD38 14 am Rande exemplum regula VD38 15 sentiat Bcan4 16 am Rande magis voluit VD38 biografia Sant' Evaristo Pag. 7
17 mallunt I83 18 debere Bcan4 19 am Rande De ordine VII diaconorum O93; vor Diaconi Rubrik DE ORDINE SEPTEM DIACONORUM V630 20 semper SG670 21 custodiant korr. aus custodiantant SG670 22 ipsi I83; Bcan4 23 ipse aut ab insidatoribus] aut ipsi ab insidiatoribus korr. aus ipsi aut insidiatoribus SG670 24 am Rande aliquo modo VD38 25 am Rande corrumpatur VD38 26 infestentur I83; SG670; Bcan4 27 aut laedatur a fehlt SG670 28 laedantur I83; Bcan4 29 insinuando VD38 30 am Rande sordidetur VD38 31 polluatur VD38 32 despiciatur VD38 33 am Rande spiret odorem emittat VD38 34 am Rande De legitimo coniugio O93; N442; I83; vor Aliter Rubrik DE LEGITIMO CONIUGIO V630; VD38; Bcan4; am Rande II Bcan4 35 ut fehlt I83; Bcan4 36 coniungatur Bcan4 37 a fehlt SG670; Bcan4 38 coniungium I83 39 am Rande queratur VD38 40 detur V630 41 am Rande De sponsi et spons benedictione O93; Rubrik DE SPONSIS ET SPONS BENEDICTIONE V630 42 am Rande qusita VD38 biografia Sant' Evaristo Pag. 8
43 am Rande honorifice VD38 44 am Rande filii VD38 45 suboles SG670 46 et domino fehlt SG670 47 am Rande adulterinos turpes VD38 48 am Rande nobiles VD38 49 am Rande adiuvante VD38 50 am Rande perfecta VD38 51 legitima N442; SG670; legitima aut contubernia VD38 52 am Rande cum praesumtione facta VD38 53 non fehlt SG670 54 sed fehlt SG670 55 ut VD38 56 adulteria korr. aus adultera Bcan4 57 potius quam] iudicate SG670 58 dubitate korr. aus dubitante O93; dubitantur VD38 59 si SG670 60 voluntas propria] voluntates proprias V630 61 propria V630 62 succurrant VD38; succurrerunt Bcan4 63 Eam O93 64 disserere I83; discindere SG670; deserere korr. aus disserere Bcan4 65 praesumptione VD38 66 unitatem ecclesiae custodiri] unit ecclesi custodiri statuta SG670 67 custodire VD38 68 Eademque SG670 69 fuerit I83 70 am Rande coniungite VD38 biografia Sant' Evaristo Pag. 9
71 profectorum I83; Bcan4; prophetarum SG670 72 ut de] Unde N442; I83; SG670; Bcan4 73 qui SG670 74 probare I83; Bcan4 75 am Rande prohibita VD38 76 am Rande comprimantur VD38 77 praeterita] perita I83; praeterita korr. aus perita Bcan4 78 si doceantur] coerceantur et SG670 79 am Rande commissa VD38 80 am Rande digno iudicio VD38 81 nostra I83 82 fatigatam Bcan4 83 neglegentia I83 84 am Rande privatas leges VD38 85 am Rande III Bcan4 86 am Rande interrogare VD38 87 lucem habitat inaccessibilem] luce habitat inaccessibile O93 88 percutite V630 89 am Rande disciplinis VD38 90 Vor Non Rubrik De eo quod de patre dicit apostolis ipse solus lucem habitat inaccessibilem Bcan4 91 sine korr. aus sin V630; sine] in O93; N442; I83; sine korr. aus in Bcan4 92 lucem inaccesibilem] luce inaccessibili O93; N442; I83; SG670 93 indubitali SG670 94 am Rande De eo quod de patre dicit apostolus ipse solus locum habitari inaccessibilem I83 95 lucem habitat inaccessibilem] luce habitat inaccesibile O93 96 am Rande divisam VD38 97 quodam am Rande vel quonam V630; quodam VD38; quodnam Bcan4 98 idem korr. aus id est V630 biografia Sant' Evaristo Pag. 10
99 stans SG670 100 beoto O93 101 si] Sed nec fehlt SG670 102 secundum eos fehlt SG670 103 eos korr. aus ut V630: ut O93; N442; I83; Bcan4; eos] quod ait VD38 104 solus] solus suis korr. aus solus SG670 105 am Rande coniungentium VD38 106 am Rande nocet VD38 107 obest I83; SG670; Bcan4 108 sapientiam V630 109 qui V630; VD38 110 am Rande circulum VD38 111 visus korr. aus visu V630; visus VD38; SG670 112 et] et in SG670 113 initio et korr. aus initio O93 114 eructuatum I83; SG670; Bcan4 115 non fehlt VD38 116 non in corde paterno consistens lucem cum eodem] in corde paterno consistens non cum eodem lucem SG670 117 in fehlt V630 118 inaccessibile I83 119 credendum Bcan4 120 illa SG670 121 ulla luce] ullam lucem O93; N442 122 eodem Bcan4 123 et] et in Bcan4 124 am Rande lumen VD38 125 salamon SG670 biografia Sant' Evaristo Pag. 11
126 super korr. aus per V630 127 dilexisse in] dilexisse korr. aus dilexisse in Bcan4 128 in fehlt VD38; SG670 129 specie VD38; SG670 130 delectari SG670 131 am Rande concupivit VD38 132 dilexit Bcan4 133 disiderans SG670 134 am Rande valde concupiscens VD38 135 proclamabat SG670 136 In huius] Cuius SG670 137 claritate SG670 138 am Rande timore VD38 139 perterriti prostratique in faciem korr. aus perterriti SG670 140 am Rande proiecti VD38 141 finem sibi vitae] sibi vitae finem korr. aua sibi vitae V630 142 sibi vitae] vit sibi SG670 143 am Rande dico VD38 144 demontrans I83 145 luce VD38; SG670 146 ambulat I83; Bcan4 147 ait fehlt I83; SG670; Bcan4 148 haec korr. aus hac V630 149 et cum aeterno aeterna esse dicitur, quomodo a vobis inaccessibili luce patris filius separatur? fehlt VD38 150 vobis] vobis ab SG670 151 filius fehlt I83; SG670; Bcan4 152 dei SG670 biografia Sant' Evaristo Pag. 12
153 credendus korr. aus credendum N442; credendum O93; I83; Bcan4 154 nostri O93; VD38; nostro korr. aus nostri N442; V630; nostrum I83; Bcan4; nostro] nostrum in SG670 155 am Rande videre VD38 156 contineri Bcan4 157 cum SG670 158 vero, interlinear e SG670 159 am Rande presentari VD38 160 am Rande per obscuras et confusas similitudines VD38 161 figuras SG670 162 am Rande videbit VD38 163 hunc eundemque] hoc idemque VD38 164 testimonium VD38 165 subsequente V630; VD38; subsequenter SG670 166 posse] per se korr. aus perose SG670 167 am Rande omnimodo VD38 168 separare I83 169 non] non dixit korr. aus non SG670 170 accepimus I83 171 Quod Bcan4 172 habet testimonium dei in se, qui non credit filio, mendacem facit eum, quoniam non credit in testimonio fehlt SG670 173 credit] credit in V63; credit korr. aus credit in N442 174 quia korr. aus qui V630; qui I83; Bcan4; quia VD38 175 deus fehlt SG670 176 suo fehlt N442; I83; VD38; SG670; Bcan4 177 est testimonium] testimonium est I83; VD38; Bcan4 178 quoniam fehlt I83; Bcan4; et SG670 biografia Sant' Evaristo Pag. 13
179 eius] eius est SG670 180 vitam, qui non habet filium dei, non habet vitam korr. aus vitam O93 181 habebitis aeternam] aeternam habebitis I83; VD38; SG670; Bcan4 182 quia korr. aus qui O93 183 audi VD38 184 quas korr. aus qua O93 185 vitam Bcan4 186 Et I83 187 quia I83; VD38; SG670; Bcan4 188 sensu O93 189 scimus VD38 190 in fehlt SG670 191 Amen Data VIIII Kl. Aprilis Valente et Vetere vv. cc. conss. fehlt V630; N442 192 VIII Bcan4 193 valete VD38 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 0097-0105- SS Evaristus - Epistola supra quod Christus sit Caput et Sponsus Ecclesiae O93, f. 8rb; N442, f. 25va; V630, f. 26ra; I83, f. 51 ra; VD38, f. 46vb; SG670, p. 76; Bcan4, f. 49r CUIUS 1 SUPRA QUOD CHRISTUS SIT CA<I83, f. 51rb>PUT ET SPONSUS ECCLESIAE ET SACERDOTES, QUI EIUS VICE LEGATIONE FUNGUNTUR, SIMILITER SINT ECCLESIIS SUIS, ET QUALITER SACERDOTES <Bcan4, f. 49v> SUAS ECCLESIAS ET ECCLESIAE EORUM EOS DEBEANT DILIGERE. 2 <N442, f. 25vb; VD38, f. 47ra>
Evaristus 3 urbis Romae episcopus omnibus per Aegyptum domino conglutinatis 4 fratribus in domino salutem. Unum 5 nos, fratres, sentire oportet et agere, ut, sicut legimus, in nobis unum cor et una 6 anima esse probetur. Scimus namque, sicut 7 et 8 a 9 patribus accepimus, Christum esse 10 caput, cuius et membra sumus. Ipse enim est 11 sponsus, et 12 ecclesia sponsa, cuius filii nos 13 sumus. Et ideo unum patrem habemus deum in caelis. Sacerdotes 14 vero vice Christi legatione funguntur 15 in ecclesia. Et sicut ei sua est coniuncta sponsa, id est ecclesia, sic episcopis 16 iunguntur ecclesiae, unicuique pro portione sua 17 . Et sicut <V630, f. 26rb> biografia Sant' Evaristo Pag. 14
vir <SG670, p. 76b> non debet neglegere 18 uxorem suam, sed diligere et caste custodire 19 , sic 20
21
episcopus et 22 multotiens custodire et amare atque prudenter regere 23 debet ecclesiam suam 24 . Et 25
velut uxor, quae sub manu est viri, oboedire debet 26 viro suo eumque amare 27 et diligere, potius 28
etiam ecclesia 29 episcopo suo in omnibus oboedire eum<I83, f. 51va>que diligere 30 et amare ut animam suam debet, quia illud fit carnaliter, istud spiritaliter. Et sicut <VD38, f. 47rb> vir non debet adulterare uxorem suam, ita nec episcopus ecclesiam 31 suam, id est, ut illam dimittat, ad quam sacratus est, absque inevitabili 32
33 necessitate aut 34 apostolica vel regulari mutatione, et alteri se 35
ambitus 36 causa coniungat. Ut 37 uxor viro suo reconciliet, et sicut uxori non licet dimittere virum suum, ut 38 alteri se vivente eo matrimonio societ aut eum adulteret, licet fornicatus sit vir eius, sed iuxta apostolum aut viro suo debet 39 reconciliari aut manere innupta, ita ecclesia 40 non licet dimittere aut 41
42 ab eo 43 se 44 segregare 45 <SG670, p. 77a> episcopum suum, ut alterum vivente eo accipiat, sed aut ipsum habeat aut innupta maneat, id est, ne alterum episcopum suo vivente accipiat, ut fornicationis aut adulterii 46 crimen incurrat. Nam si adulterata fuerit, id est, si se alteri 47
episcopo iunxerit aut super se alterum episcopum adduxerit aut esse fecerit vel desideraverit, per acerrimam 48 poenitentiam aut suo reconcilietur episcopo aut innupta permaneat. Unde 49 et dominus in evangelio loquitur <I83, f. 51vb> dicens: Si quis viderit mulierem ad concupiscendum 50 , iam moechatus est eam in corde suo. Episcopum 51 vero oportet opportune 52 <VD38, f. 47va> et importune 53
54
55 atque sine intermissione ecclesiam suam docere eamque prudenter regere et amare, ut a vitiis se abstineat et salutem consequi possit aeternam. Et illa cum tanta 56 reverentia eius doctrinam debet suscipere eumque amare et diligere ut legatum 57 dei et praeconem veritatis, quia testante 58 veritate: Quaecumque 59 ligaverit 60 super terram, erit ligatum <SG670, p. 77b> et <N442, f. 26ra> in caelo, et quaecumque 61 solverit 62 super terram, erit solutum et in caelis. Nimis 63 timenda est, fratres, <O93, f. 8va> haec sententia, et praevidendum vobis, ne 64 offendatis eos, qui tantam a domino habent potestatem. Et ideo potius oboediendi 65 , diligendi et summopere sunt venerandi, non detrahendi 66 vel lacerandi aut eiciendi, sed portandi 67 et amandi ipso dicente domino: Qui vos audit, me audit, et qui vos spernit, me spernit. Ideo haec 68 vobis et omnibus fidelibus scribimus, fratres, ut ab his vos caveatis et poste<I83, f. 52ra>ris vestris <V630, f. 26va> non malum, sed bonum exemplum relinquatis, quoniam iniuria episcoporum ad Christum pertinet, cuius vice funguntur. Audivimus 69 enim quosdam a vobis infamatos et dilaceratos 70 episcopos a civitatibus propriis 71
pulsos, quia 72 alibi 73 episcopi constitui non possunt nisi in civitatibus non minimis, et alios in eis ipsis viventibus constitutos. <VD38, f. 47vb> Ideo haec vobis scribimus, ut sciatis hoc <Bcan4, f. 50r> fieri non licere, sed proprios revocari et integerrime 74 <SG670, p. 78a> restitui debere, illos vero, qui adulterina feditate 75 suas sponsas, quas et uxores eorum praefixo tenore 76 esse 77 intellegimus, tenent, eici et 78 adulteros atque infames fieri eosque ab ecclesiasticis honoribus arceri 79 iubemus. Si autem adversus eos 80 aliquam 81 querelam 82 habueritis, his peractis inquirendum erit et auctoritate huius sanctae sedis terminandum 83 . Et 84 , ne omnia nunc singillatim 85
86 dicam 87 , omne 88 bonum, si ipsa per se in vobis fuerit caritas, facere vos docebit, sicut econtrario eos, qui a salute alieni sunt, omne malum facere odium docet. <I83, f. 52rb> Unde et vos, qui veri dei estis discipuli, abicite a cordibus vestris ante omnia discordias et animorum dissensiones 89 , ex quibus omne opus malum procedit, et benignitatem ac simplicitatem tota mente servate. Verumtamen scitote cuncti, quod 90 supra omnes vos laboret 91 episcopus 92 , quia unusquisque 93 vestrum suum proprium 94 fert 95 laborem, ille vero 96
<SG670, p. 78b> et 97 suum et 98 singulorum. Et ideo, sicut ille pro vobis omnibus, ita et vos omnes pro 99 eo summopere laborare debetis in tantum, ut, si etiam necesse fuerit, animas 100 vestras pro eo ponatis, sicut et 101 ipse animam suam pro vobis, <VD38, f. 48ra> si necesse fuerit, ponere debet 102 ipso dicente salvatore: Bonus pastor animam suam dat pro ovibus suis. Vos vero 103 oboedite eis et vigilate biografia Sant' Evaristo Pag. 15
pro eis, quia 104 ipsi pervigilant 105 , quasi rationem pro animabus vestris reddituri, ut cum gaudio hoc faciant et 106 non gementes. Non 107 est itaque a plebe aut vulgaribus hominibus arguendus 108 vel accusandus episcopus, licet sit 109
inordinatus 110
111 , quia pro meritis subditorum dis<I83, f. 52va>ponitur a deo vita rectorum 112 , exemplo David peccanti 113 ad 114 comparationem principum 115 , qui ex me<N442, f. 26rb>rito plebis praevaricantur. Sacerdotes enim exquirere debent peccata populorum, et sagaci 116 sollicitudine unumquemque probare 117 iuxta 118 testimonium domini ad Hieremiam dicentis: Probatorem, inquit, dedi 119 te populo meo <SG670, p. 79a> robustum, ut scias et probabis viam 120
121 eorum. Ideo ista 122
dico, quia insidiator 123 bona 124 saepissime solet convertere in malum <V630, f. 26vb> et in electis ponit maculam. Unde 125 , si qui 126 sunt vituperatores 127 aut accusatores episcoporum vel reliquorum 128
sacerdotum, non oportet 129 eos a iudicibus ecclesiae audiri, antequam eorum discutiatur 130
aestimationis suspicio vel opinio 131 , qua 132 intentione, <VD38, f. 48rb> qua fide, qua temeritate 133 , qua 134 vita, qua conscientia quove 135 merito, si pro deo aut pro vana gloria aut inimicitia vel odio aut cupiditate ista sumpserint 136 necne 137 . Haec omnia fideliter sunt perscrutanda et diligenter pertractanda. Nam sunt nonnulli, qui praepositos suos perverse repraehendunt, si vel parum ipsi 138
142 est, debent, ne quisquam eorum innocens vexetur aut scandalizetur 143
intendentes sententiae 144 domini, quae 145 ait: Si quis scan<SG670, p. 79b>dalizaverit unum de pusillis istis, melius est illi, ut suspendatur mola asinaria in collo eius et demergatur in profundum maris, et reliqua. Deus 146 omnipotens, ut nos a praecipitante 147 sententiae prolatione 148 compesceret 149
150 , cum omnia <O93, f. 8va> nuda et aperta sint oculis eius, mala tamen Sodomae noluit audita iudicare, priusquam manifeste agnosceret, quae dicebantur, unde ipse 151 ait: Descendam 152 et videbo, utrum clamorem, qui venit ad me, opere 153 compleverint, an non est ita, ut sciam. Deus omnipotens, cui nil 154 <Bcan4, f. 50v> absconditum est, sed omnia ei 155 manifesta sunt, etiam antequam fiant, non ob aliud haec et alia multa, quae hic prolixitatem 156 vitantes non inseruimus, per se <VD38, f. 48va> inquirere dignatus est, nisi ut nobis exemplum daret, ne praecipites 157 in discutiendis et iudicandis negotiis essemus, et ne mala quorumquam 158
159 prius quisquam 160
161 praesumat 162 credere quam <I83, f. 53ra> probare 163 . Cuius exemplo monemur, ne ad proferendam sententiam umquam <SG670, p. 80a> praecipites simus, aut temere 164 indiligenterque indiscussa 165 quaeque quomodo 166
167 iudicemus dicente veritatis voce: Nolite iudicare, ut 168 non iudicemini, in quo enim iudicio iudicaveritis, iudicabimini, et reliqua. Nam mala audita nullum moveant 169 , nec 170 passim dicta absque certa 171
probatione quisquam 172 umquam credat, sed ante audita diligenter inquirat nec 173 praecipitando 174
quiddam 175
176 aliquis agat. Si enim dominus omnium 177 Sodomorum mala 178 , quorum clamor ad caelum usque pervenerat, omnia sciens prius 179 credere nec iudicare voluit 180 quam ipse ea cum fidelibus testibus diligenter investigans 181 , quae audierat et 182 opere veraciter cognosceret, multo magis nos, humani et peccatores homines, quibus incognita 183 sunt occulta iudicia dei, haec praecavere et nullum 184 ante veram iustamque 185 probationem iudicare aut dam<V630, f. 27ra>nare debemus manifeste apostolo <I83, f. 53rb> dicente Paulo, qui ait: Tu 186 , quis es, qui iudicas alienum servum? Suo enim <SG670, p. 80b> domino stabit aut <VD38, f. 48vb> cadit 187 . Unde et 188 per 189
prophetam David dominus loquitur dicens: Nolite exaltare in excelsum 190 cornu vestrum loquentes in cervice veteri, quia neque ab oriente neque ab occidente neque a 191 solitudine 192 montium, sed deus iudex hunc humiliabit et hunc exaltabit 193 , quia calix in manu domini ex 194 vino merato 195
196 ad plenum 197 mixtus 198 et propinabit 199 ex eo, verumtamen feces 200 eius potabunt bibentes 201 omnes impii biografia Sant' Evaristo Pag. 16
terrae. Ego autem annuntiabo in sempiternum 202 , psallam deo Iacob. Et alibi idem ait 203 propheta: Ab increpatione tua, deus 204 , consopitus 205 est 206 et currus et equus 207 . Tu terribilis es, et quis stabit adversum te? Ex 208 tunc ira tua, de caelo auditum 209 fecisti iudicium, terra timens 210 et tacebit, cum surrexit 211 ad iudicandum deus, ut salvos faciat 212 omnes mites 213
214 terrae. Et apostolus ait: Mihi 215
vindictam, ego retribuam. Et alibi idem 216 inquit apostolus: Sufficit unicuique <SG670, p. 81> obiurgatio 217 , quae fit a plurimis, ita ut magis donetis et consolemini, ne forte abundantior 218 <I83, f. 53va> de 219 tristitia absorbeatur, qui 220 in angustia est. Propter quod obsecro vos, ut confirmetis in illo caritatem. Et dominus in evangelio ait: Diliges 221 dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex omnibus viribus <VD38, f. 49ra> tuis et proximum tuum sicut teipsum. Dilectio enim proximi malum non operatur. Propter quod iuxta 222 apostolum inexcusabilis es homo 223 omnis, qui iudicas, in quo enim iudicas alterum, teipsum condemnas eadem enim 224 agens 225 , quae iudicas. Scimus enim, quoniam iudicium 226 dei est secundum veritatem in eos, qui talia agunt. Existimas 227
228
autem 229 hoc, o homo omnis, qui iudicas eos, qui talia agunt, et facis ea, quia tu effugies iudicium dei? An divitias bonitatis eius et patientiae et longanimitatis contemnis? Ignorans 230 , quoniam benignitas dei ad poeni<N442, f. 26vb>tentiam te adducit, secundum duritiam 231 autem tuam et impoenitens cor <SG670, p. 81b> thesaurizas 232 tibi iram in die irae 233 et revelationis 234 iusti iudicii dei, qui reddet unicuique secundum opera eius: his quidem 235 secundum patientiam 236 boni 237 operis gloriam et <I83, f. 53vb> hono<Bcan4, f. 51r>rem et incorruptionem quaerentibus vitam aeternam, his autem, qui ex contentione et qui non acquiescunt veritati, credunt autem iniquitati, ira et indignatio, tribulatio et angustia <O93, f. 9ra> in omnem animam hominis operantis malum, Iudaei primum et Graeci, gloria autem et honor et pax omni operanti bonum. Et alibi idem apostolus ait: Causati 238 enim sumus omnes sub peccato esse, sicut scriptum est: Quia non est <V630, f. 27rb> iustus quisquam 239 , non 240 est intellegens, non est requirens deum, omnes de<VD38, f. 49rb>clinaverunt, simul inutiles facti sunt, non est, qui faciat bonum, non est usque ad unum. Sepulchrum patens est guttur eorum, linguis suis dolose agebant, venenum aspidum 241 sub labiis eorum, quorum os maledictione et amaritudine plenum est, veloces pedes <SG670, p. 82a> eorum ad effundendum sanguinem, contritio et infelicitas in viis eorum 242 , et 243 viam pacis non cognoverunt, non est timor dei ante oculos eorum. Scimus autem 244
245 , quoniam, quaecumque lex loquitur his, qui in lege sunt, <I83, f. 54ra> loquitur, ut omne os obstruatur 246 et subditus fiat omnis mundus deo, quia ex operibus legis non iustificabitur omnis caro 247 coram illo, per legem enim cognitio peccati. Nunc autem sine lege iustitia dei manifestata 248 est, testificata 249 a lege et prophetis 250 . Iustitia autem dei per fidem Iesu Christi super omnes, qui credunt. Non enim 251 est distinctio. Omnes enim peccaverunt et egent gloria 252 dei, iustificati gratis per gratiam 253 ipsius, per redemptionem, quae est in Christo Iesu, quem proposuit deus propitiatorem per fidem in sanguine ipsius, ad ostensionem iustitiae suae 254 , propter remissionem praecedentium delictorum 255 , in sustentatione 256 dei, ad ostensionem iustitiae eius in hoc tempore, ut sit ipse iustus et iustificans eum, qui ex fide est Iesu Christi. Item idem: Quis accusabit adversus 257 electos dei? Deus, qui iustificat. Quis 258 est, qui condemnet? Christus Iesus, qui mortuus est, <VD38, f. 49va> <SG670, p. 82b> immo qui et resurrexit, qui est ad dexteram dei, qui etiam interpellat pro nobis. Quis ergo nos separabit 259 a caritate Christi? Tribulatio, an angustia, an persecutio, an fames, an nuditas, an periculum, an gladius? Sicut scriptum <I83, f. 54rb> est: Quia propter te mortificamur tota die, aestimati 260 sumus 261
ut ovis 262 occisionis, sed in his omnibus superamus propter eum, qui dilexit nos. Certus sum enim, quia neque mors, neque vita, neque angeli, neque principatus, neque <N442, f. 27ra> virtutes, neque instantia, neque futura, neque fortitudo, neque altitudo, neque profundum, neque creatura alia 263
poterit nos separare a caritate dei, quae est 264 in Christo Iesu domino nostro. Debemus autem nos, ut biografia Sant' Evaristo Pag. 17
idem 265 ait apostolus, firmiores 266 imbecillitates 267 infirmorum sustinere et non nobis placere, unusquisque 268 vestrum proximo suo placeat in bono ad aedificationem. Etenim Christus non sibi placuit, sed sicut scriptum est: Improperia improperantium tibi ceciderunt super me. Benedictus 269 deus et pater domini nostri Iesu Christi, pater <SG670, p. 83a> misericordiarum et deus totius consolationis, qui consolatur nos 270 in omni 271 tribulatione 272 nostra, <V630, f. 27va> ut possimus et ipsi consolari eos, qui in omni pressura 273 sunt, per exhortationem 274 , qua ex<I83, f. 54va>hortamur 275 ipsi 276 a deo, quoniam, sicut abundant passiones Christi in nobis, ita et per Christum abundat 277 consolatio nostra 278 , sive 279 autem tribulamur <VD38, f. 49vb> pro vestra exhortatione 280 et salute 281 , sive exhortamur pro vestra exhortatione, qua 282 operatur 283 in tolerantiam 284 earundem passionum 285 , quas et nos patimur, et spes nostra firma est pro vobis scientes, quoniam, sicut socii passionum estis, sic eritis et consolationis. Fidelis autem deus, qui non patietur vos temptari super id, quod potestis, sed faciat 286 cum 287
288 temptatione etiam proventum 289 , <Bcan4, f. 51v> ut possitis sustinere. Propter quod, carissimi, sectamini semper 290 caritatem et aemulamini 291 meliora <SG670, p. 82b> et spiritalia, et adiuvate vos invicem, ut deo semper in omnibus placere valeatis. Deus autem pacis sit cum omnibus vobis. Amen.
Data Kal. Nov. Gallo et Bradua vv. cc 292 . conss. EXPLICIT 293 . O93, f. 9ra; N442, f. 27ra; V630, f. 27va, I83, f. 54va; VD38, f. 49vb; SG670, p. 83b; Bcan4, f. 51v 1 berschrift] EPISTOLA EVARISTI (EVARISTI korr. aus EVRARISTI SG670) PAPAE NE EPISCOPI DE ALIIS AD ALIA LOCA TRANSMIGRENT (korr. aus TRANSMIGENT SG670) VEL ABSQUE (ABSQUE korr. aus ASQUE SG670) AUCTORITATE APOSTOLICA DEGRADENTUR SIVE DEPELLANTUR SG670 2 DILIGERE] DILIGERE DECRETA EVARISTI V630 3 am Rande IIII Bcan4 4 am Rande coniunctis VD38 5 am RandeUt sacerdos propriam ecclesiam non relinquat VD38 6 una anima] anima una SG670 7 sicut et a patribus accepimus, Christum] dominum iesum christum sicut et a patribus accepimus SG670 8 et fehlt V630 9 a fehlt VD38 10 esse caput cuius et membra sumus fehlt SG670 biografia Sant' Evaristo Pag. 18
11 est fehlt I83; Bcan4 12 et fehlt VD38 13 nos sumus] sumus nos I83 14 am Rande Ut sacerdos propriam ecclesiam non relinquat N442; O93 (Ut sacerd[os propriam ecc]lesiam non relinqu[at]) 15 am Rande impleant VD38 16 episcopi SG670 17 suae VD38 18 neglegere korr. aus neglege N442 19 custodire] custodire et amare VD38; SG670 20 sic episcopus et multotiens custodire fehlt Bcan4 21 sic episcopus et multotiens custodire et amare atque prudenter regere] ita et sacerdos I83; ita et episcopus korr. aus ita episcopus SG670 22 et multotiens] diligere et caste VD38 23 regere] regere ita et sacerdos I83; Bcan4 24 suam fehlt V630; suam] suam episcopus diligere et caste custodire et amare atque prudenter regere Bcan4 25 am Rande Item de eadem re evaristus in secunda epistola ita ait VD38 26 debet fehlt V630 27 diligere et amare] amare et diligere SG670 28 potius etiam korr. aus potius N442 29 cclesiam Bcan4 30 diligere et amare] amare et diligere Bcan4 31 ecclesia O93 32 am Rande quam vitare non posit VD38 33 inevitabili korr. aus invitabili I83 34 ab I83; Bcan4 35 se ambitus causa] se korr. aus se habitum SG670 36 am Rande cupiditatis VD38 biografia Sant' Evaristo Pag. 19
37 Ut uxor viro suo reconciliet fehlt VD38, dort aber als Rubrik am Rande Ut uxor viro suo reconcilietur; am Rande Vivente suo episcopo altero episcopo non debere I83; Ut uxor viro suo reconciliet fehlt SG670 38 aut I83 39 debet reconciliari] reconciliari debet V630 40 ecclesi VD38; SG670 41 ut Bcan4 42 aut a se segregare episcopum suum] episcopum suum aut ab eo se segregare VD38 43 eo] fehlt N442; ea SG670 44 se] fehlt V630; SG670; Bcan4 45 segregare korr. aus segrere O93 46 adulterii] altero O93; adulterii sui V630 47 alteri korr. aus altero V630; altero I83; Bcan4 48 am Rande gravissimam VD38 49 am Rande Quod episcopus sine intermissione praedicare et docere debeat VD38 50 concupiscentiam I83; SG670; Bcan4; concupiscendum] concupiscendum eam VD38 51 am Rande V Bcan4 52 am Rande necessario cum libenter audit VD38 53 am Rande quando populus non audit libenter VD38 54 inoportune VD38 55 importune atque sine intermissione korr. aus importune SG670 56 tota V630 57 am Rande missum VD38 58 attestante SG670 59 Quodcumque I83; VD38; SG670; Bcan4 60 ligaveris O93; alligaverit V630 61 quodcumque I83; VD38; SG670; Bcan4 62 solveris Bcan4 biografia Sant' Evaristo Pag. 20
63 am Rande VI Bcan4 64 am Rande nec peccetis VD38 65 obodiendi SG670 66 detrahendi korr. aus detrahen O93 67 portandi et fehlt SG670 68 haec vobis et] et vobis SG670 69 am Rande VII Bcan4 70 delaceratos Bcan4 71 propriis pulsos] propulsos SG670 72 qui VD38 73 aliubi I83; alibi korr. aus aliubi Bcan4 74 am Rande plenissime VD38 75 am Rande turpitudine VD38 76 am Rande ordine VD38 77 ee O93 78 ut SG670 79 am Rande prohiberi VD38 80 interlinear eiectos SG670 81 aliquem Bcan4 82 am Rande aclamatione VD38 83 am Rande usque hic VD38 84 am Rande VIII Bcan4 85 am Rande separatim distincte VD38 86 singulatim SG670 87 dicamus SG670 88 am Rande Quod caritas omne bonum odium docet omne malum VD38 89 discensiones I83; dissensiones korr. aus disscensiones Bcan4 90 quia SG670 biografia Sant' Evaristo Pag. 21
91 laborat korr. aus laboret SG670 92 episcopus] episcopus et korr. aus episcopus SG670 93 unusquisque vestrum suum korr. aus unusquisque Bcan4 94 proprium korr. aus proprium suum Bcan4 95 am Rande sustinet VD38 96 vero et korr. aus vero O93 97 et fehlt V630 98 et fehlt Bcan4 99 pro eo fehlt V630 100 animas vestras pro eo ponatis, sicut et ipse animam suam pro vobis, si necesse fuerit fehlt SG670 101 et fehlt VD38 102 debet] debeat animam suam SG670 103 ergo VD38 104 qui I83 105 pervigilant] pro vobis vigilant V630 106 et fehlt SG670 107 am Rande Quod non est accusandus a vulgo I83; Vor Non Rubrik Quod episcopus non est accusandus a vulgo VIIII Bcan4 108 am Rande repraehendendus VD38 109 sit korr. aus is SG670 110 am Rande domino positus VD38 111 inordinatus korr. aus inordinatis Bcan4 112 doctorum SG670 113 peccantis I83; VD38; SG670; Bcan4 114 interlinear et SG670 115 principium VD38 116 am Rande prudenti VD38 117 probare fehlt VD38 biografia Sant' Evaristo Pag. 22
118 iusta Bcan4 119 dedi korr. aus dedit Bcan4 120 am Rande actionem eorum sationem VD38 121 vias I83 122 ista korr. aus iusta Bcan4 123 insidiator] insidiator se korr. aus insidiator SG670 124 bona fehlt I83; VD38; SG670; Bcan4 125 am Rande De accusatoribus episcoporum vel reliquorum sacerdotum N442; am Rande De accusatoribus inquirendis I83; am Rande De causatoribus episcoporum sive sacerdotum VD38; Vor Unde Rubrik De accusatoribus inquirendum X Bcan4 126 qui sunt]quis I83 127 vituperatores korr. aus vituperatos VD38 128 relicorum I83 129 optet VD38 130 discutiatur korr. aus discutiantur O93 131 opinio] opinio id est korr. aus opinio SG670 132 qua korr. aus quia V630 133 am Rande praesumptione VD38 134 qua vita fehlt SG670 135 quave korr. aus quae O93 136 praesumpserint korr. aus sumpserint SG670 137 am Rande aut non VD38 138 illis SG670 139 am Rande contrarii VD38 140 ecclesiaesiarum I83 141 praevidendum est] praevidere debent N442; praevideant I83 142 praevidendum est debent] praevideant SG670; Bcan4 143 scandalizet V630 biografia Sant' Evaristo Pag. 23
144 sententi korr. aus scienti SG670 145 qui VD38 146 am Rande XI Bcan4 147 prcipitantis SG670 148 am Rande pronunciatione VD38 149 am Rande proibere VD38 150 compesceret korr. aus compesceret et SG670 151 ipse korr. aus ips SG670 152 Descendam korr. aus Discendam Bcan4 153 opere fehlt SG670 154 nihil V630; I83; VD38; SG670; Bcan4 155 ei fehlt VD38 156 am Rande longitudinem VD38 157 am Rande citati VD38 158 am Rande aliquorum VD38 159 quorundam V630; quoquam VD38 160 quis VD38 161 quisquam praesumat] praesumamus SG670 162 am Rande praeoccupet VD38 163 brobare O93 164 am Rande sine ratione praesumptione VD38 165 am Rande non inquisita VD38 166 am Rande aliquo modo 167 quomodo] quoquo modo VD38; SG670 168 ut korr. aus et V630 169 am Rande perturbent VD38 170 am Rande leviter VD38 171 certa korr. aus certe O93 biografia Sant' Evaristo Pag. 24
172 quis VD38 173 ne O93; I83; VD38; SG670; Bcan4; nec korr. aus ne V630 174 am Rande repente et cum furoere agendo citius iudicando 175 interlinear aliquit VD38 176 quidem Bcan4 177 omnium] omnium cum SG670 178 mala quorum fehlt SG670 179 prius] prius nec SG670 180 noluit O93; N442; VD38 181 am Rande inquirens VD38 182 et fehlt SG670 183 incognita korr. aus cognita V630 184 nullam N442 185 iustaque korr. aus iustitiaque O93 186 Tu korr. aus Tu e I83 187 cadet V630; I83; VD38; SG670; Bcan4 188 et per korr. aus et N442 189 per prophetam David dominus] propheta David SG670 190 excelsu I83; Bcan4 191 am Rande a desero VD38 192 solitudinem VD38 193 exaltabitur O93 194 et Bcan4 195 interlinear purgato VD38 196 meraco SG670 197 plenum korr. aus plenus Bcan4 198 mixtum I83; SG670; Bcan4 199 am Rande potum dabit VD38 biografia Sant' Evaristo Pag. 25
200 faeces korr. aus faces V630; fes Bcan4 201 viventes I83; VD38; Bcan4 202 saeculum I83 203 ait propheta] propheta ait VD38 204 deus] deus iacob I83; VD38; SG670 205 am Rande compresssus et somno gravatus VD38 206 est korr. aus es V630 207 aequus O93; N442; I83 208 Ex tunc ira tua fehlt V630 209 autum O93; autem V630 210 tumens V630 211 surrexerit V630; VD38; SG670; Bcan4 212 faciet V630; VD38; faceret I83; Bcan4 213 am Rande mansuetos VD38 214 mitens I83 215 am Rande subauditur relinquitur VD38 216 idem inquit] inquit idem V630 217 am Rande increpatio VD38 218 abundatior de] habundantiori V630; habundantiore I83; abundantiori VD38; SG670; abundantiore Bcan4 219 de fehlt VD38 220 qui korr. aus quia V630 221 Dilige SG670 222 iuxta korr. aus iusta O93 223 homo] o homo V630; VD38; SG670 224 enim fehlt V630 225 agis SG670; Bcan4 226 am Rande condempnatio VD38 biografia Sant' Evaristo Pag. 26
227 am Rande putas VD38 228 Existimantes I83 229 autem hoc korr. aus autem O93 230 Ignorans korr. aus Ignoras VD38; Ignoras Bcan4 231 duritiam autem] autem duritiam V630; Bcan4 232 thesaurizans I83 233 am Rande vindicte VD38 234 revelationis korr. aus revelationes Bcan4 235 quidem secundum] quidem qui secundum korr. aus qui secundum quidem V630; quidem qui VD38; quidem qui secundum SG670 236 poenitentiam, interlinear vel patientiam V630 237 am Rande subaudiendum est vivunt VD38 238 am Rande manifestavimus VD38 239 quicquam VD38; quicquam, interlinear s SG670 240 non est korr. aus non V630 241 aspidum fehlt V630 242 eorum] eorum et V630 243 et viam pacis non cognoverunt fehlt SG670 244 autem fehlt SG670 245 autem quoniam korr. aus autem O93 246 am Rande claudatur VD38 247 am Rande homo VD38 248 manifesta Bcan4 249 am Rande a propheta confirmata VD38 250 propetis SG670 251 enim fehlt Bcan4 252 gloriam V630; I83 253 gratia VD38 biografia Sant' Evaristo Pag. 27
254 suae propter remissionem praecedentium delictorum, in sustentatione dei, ad ostensionem iustitiae fehlt I83 255 am Rande peccatorum VD38 256 sustentationem V630 257 adversos Bcan4 258 Quis korr. aus Qus O93 259 separavit I83 260 aestimati korr. aus aestimatus V630 261 sumus korr. aus su V630 262 oves V630; I83; VD38; SG670; Bcan4 263 aliqua SG670 264 est fehlt VD38 265 idem ait korr. aus idem V630 266 firmiores] firmiores et I83; Bcan4 267 am Rande debilitores VD38 268 unusquisque vestrum korr. aus unusquisque VD38 269 Benedictus korr. aus Benictus SG670 270 nos fehlt Bcan4 271 omne I83 272 consolatione V630 273 am Rande afflictiones VD38 274 interlinear consolationem VD38 275 am Rande consolamur VD38 276 ipsi a korr. aus ipsi V630 277 abundat consolatio nostra] abundant consolationes I83; SG670; Bcan4 278 nostra korr. aus vestra VD38 279 sive korr. aus si N442 280 exhortationem I83 biografia Sant' Evaristo Pag. 28
281 salutem I83 282 quae korr. aus qua V630; que VD38; SG670 283 operantur Bcan4 284 tolerantia VD38; SG670 285 passionem V630; Bcan4 286 faciet korr. aus faciat V630; faciet N442; I83; SG670; Bcan4 287 cum korr. aus cor O93 288 cum temptatione korr. aus contemptatione V630 289 am Rande exitum sive adiutorium VD38 290 semper caritatem korr. aus caritatem semper SG670 291 am Rande sequimini VD38 292 cc] claris SG670 293 EXPLICIT fehlt V630; SG670 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Liber Pontificalis
Il Libro dei Papi o Liber Pontificalis una fonte importante per la storia del primo medioevo, consiste in una serie di brevi voci biografiche sui Papi fino alla fine del IX secolo, che venne poi continuata fino ad arrivare alla fine del XV secolo (papa Pio II 1464), sistemate in ordine cronologico. Ogni voce consiste del numero di anni di governo (dal quale si possono dedurre le date di inizio e fine pontificato), luogo di nascita, parentela, imperatori corrispondenti, campagne di costruzione (in particolare delle chiese di Roma), ordinazioni, principali pronunciamenti, luogo di sepoltura, e periodo trascorso dalla morte alla consacrazione del nuovo papa. Il processo di composizione dei dati esclude un affidamento ingenuo al libro per ottenere informazioni storiche. L'opera ha ricevuto un intenso scrutinio critico. Poich il Liber Pontificalis venne redatto da ufficiali inferiori della corte papale, sono state setacciate le fonti degli autori alla ricerca di segni di pregiudizio, soppressione e falsificazione. Ne sono state trovate, senza per che il materiale sia stato invalidato come fonte storica per la biografia dei pontefici. Le voci relative ai primi tre secoli sono in ogni caso utili come esempio di ci che si conosceva nel V secolo delle origini della Chiesa di Roma. Dal IV secolo in poi i compilatori sembrano muoversi su basi pi sicure, anche se sono ancora presenti ovvie discrepanze ed errori. L'esame testuale suggerisce che ci furono due versioni iniziali, biografia Sant' Evaristo Pag. 29
precedenti al sacco di Roma del 546, dopo il quale il Liber Pontificalis rest intoccato. A partire dall'inizio del VII secolo (all'incirca all'epoca del pontificato di Onorio I) le voci sono contemporanee, aggiunte poco dopo la morte di ogni papa, e anche se riflettono gli orientamenti dell'autore, sono quantomeno ragionevolmente accurate. Il lavoro di molti compilatori ed autori, su un periodo di tempo cos lungo, ha complicato il processo di creazione di edizioni usabili per lo studio. Louis Duchesne e Theodor Mommsen produssero delle edizioni (quella di Mommsen incompleta) alla fine del XIX secolo. Traduzioni e ulteriori commentari apparirono nel corso del XX secolo, ed erano dedicate alla scoperta dei livelli di storicit delle voci.
Tomba di Pietro
La Tomba di Pietro ubicata a nelle Grotte vaticane, in corrispondenza dell'altare maggiore della Basilica di San Pietro in Vaticano.
Storia
Anzitutto nessuna chiesa, a eccezione di quella romana, ha mai vantato il trofeo delle reliquie di Pietro. certo quindi che la tomba di Pietro deve stare a Roma. Riguardo alla sua ubicazione, sicuro pure che essa sub uno o due spostamenti nei primi due secoli prima di tornare alla posizione originaria. L'interpretazione dei dati della tradizione non facile, e dipende sia dall'ipotesi che ci sia stata un'unica o una duplice traslazione delle reliquie, sia dalla questione relativa al periodo in cui la o le traslazioni si sarebbero verificate. I dati che la tradizione cristiana ha espresso sulla tomba di Pietro presentano aspetti contrastanti: Secondo il presbitero Gaio, la sepoltura di Pietro era "alla via del Vaticano o sulla via di Ostia". Secondo altre testimonianze la tomba di Pietro era ad Catacumbas, cio presso le attuali catacombe di san Sebastiano. A testimonianza della seconda ipotesi si pu ascrivere: la documentazione epigrafico-archeologica presso San Sebastiano; la Depositio Martyrum un epigramma di Papa Damaso. Ricostruzione delle traslazioni Nell'ipotesi pi semplice bisogna sostenere un'unica traslazione delle reliquie, quella effettuata ad una data storica accreditata e che pu essere presa in considerazione in base a ragioni storiche, e far biografia Sant' Evaristo Pag. 30
risalire ad essa tutti i riferimenti ad eventuali traslazioni rinvenibili nelle prime fonti, anche se alcuni di essi sembrano essere in contrasto riguardo alla data. certo che la sepoltura di Pietro non poteva avvenire con grande pubblicit. Non ci sarebbe stata alcuna difficolt ad ottenere il corpo di Pietro dopo il suo martirio, ed i cristiani sembra abbiano seguito la consueta usanza di seppellirlo il pi vicino possibile alla scena delle loro sofferenze. L'apostolo sarebbe stato sepolto quindi nel terreno appartenente a dei proprietari cristiani, lungo una strada ben conosciuta che conduceva fuori dalla citt: la Via Cornelia. Ugualmente, San Paolo sarebbe stato sepolto lungo la Via Ostiense. La tomba vera e propria sembra essere stata una cripta sotterranea, raggiungibile dalla strada attraverso una scalinata, ed i corpi riposavano in un sarcofago di pietra al centro di questa cripta. Abbiamo prove certe dell'esistenza di queste tombe (trophea) in questi luoghi fin dal II secolo, nelle parole del presbitero Caio Eusebio, Historia Ecclesiastica, II, 28. La tomba di Pietro, cos come quella di Paolo, fu oggetto di pellegrinaggio durante le et delle persecuzioni, e negli Atti di numerosi martiri stata ritrovata la testimonianza della loro cattura mentre pregavano sulle tombe degli Apostoli. Per due secoli le reliquie rimasero in queste tombe, sebbene fossero conosciute pubblicamente, poich il rispetto tenuto dai Romani per ogni posto dove erano sepolti dei morti le preserv da qualsiasi pericolo di sacrilegio. Tuttavia, nell'anno 258 questo rispetto fu negato. Da quel momento i Cristiani vennero sottratti al privilegio di cui avevano precedentemente goduto a causa dell'uso che ne avevano fatto per esprimere la loro venerazione. Di conseguenza fu necessario spostare le sacre reliquie dei due grandi Apostoli allo scopo di preservarli da possibili oltraggi. Esse furono spostate segretamente di notte e nascoste nelle Catacombe di san Sebastiano, anche se probabilmente solo in pochi erano al corrente del loro spostamento e la maggior parte dei cristiani romani credeva che essi riposassero ancora nelle loro tombe originarie. Pi tardi, quando la persecuzione divenne meno feroce, essi furono portati di nuovo rispettivamente al Vaticano e alla Via Ostiense. Costruzione della Basilica Quando la Chiesa fu di nuovo in pace sotto Costantino, i cristiani poterono finalmente dotarsi di edifici adeguati alla celebrazione del loro culto, ed i luoghi per tutto quel tempo santificati in quanto avevano ospitato le reliquie degli Apostoli furono naturalmente tra i primi ad essere scelti come sede delle grandi basiliche. A San Paolo, dove la tomba era rimasta nelle sue condizioni originali di semplice cripta, non si present alcuna difficolt, e l'altare maggiore fu eretto al di sopra della cripta. L'iscrizione, la cui data risale a questo periodo, Paulo Apostolo Martyri, pu ancora essere vista al suo posto sotto l'altare. A San Pietro, al contrario, la questione sarebbe stata pi complicata. Fino alla realizzazione degli scavi archeologici si riteneva che Papa Anacleto, nel I secolo, avesse costruito una camera superiore o memoria al di sopra della cripta. Questa camera superiore sarebbe diventata cara ai Romani durante le persecuzioni, ed essi non avrebbero voluto che fosse distrutta. Allo scopo di conservarla sarebbe biografia Sant' Evaristo Pag. 31
stata data alla basilica una caratteristica singolare ed unica nell'abside sollevato e nella Cappella delle Confessioni sottostante. Secondo la tradizione, la prima Basilica di San Pietro in Vaticano (costruita dall'imperatore Costantino nel IV secolo e consacrata da papa Silvestro I nel 326) fu realizzata sul Circo di Nerone in modo che il punto esatto della tomba di Pietro coincidesse con l'altare maggiore (con un costoso lavoro di scavi e adeguamento del terreno). E in tutte le fasi di arricchimento, ampliamento e ricostruzione successive ne venne conservato l'orientamento. La costruzione della Basilica sul colle Vaticano, coprendo una necropoli ancora in uso e con enormi costi e tempi di realizzazione, doveva pertanto avere il pieno sostegno tanto di papa Silvestro I, quanto dell'imperatore Costantino, oltre che di una tradizione sufficientemente solida e condivisa da non lasciar considerare alternative. Grazie alle certezze offerte dagli scavi archeologici, papa Pio XII, nel radiomessaggio natalizio a chiusura dell'Anno Santo del 1950, pot con esultanza dichiarare al mondo: " stata veramente trovata la tomba di San Pietro? A tale domanda la conclusione dei lavori e degli studi risponde con un chiarissimo 's'. La tomba del Principe degli Apostoli stata ritrovata!". L'archeologa ed epigrafista Margherita Guarducci prosegu i lavori di scavo e di studio dal 1957 al 1969, confermando l'identificazione della tomba e delle ossa nel 1965, decifrando i graffiti (fra cui quello in greco indicante petros en, cio "Pietro qui") e polemizzando con i precedenti autori dello scavo per i metodi e la frettolosit, polemiche che proseguono ancora oggi ad anni di distanza dalla sua morte. Le ossa di Pietro furono poi studiate dall'antropologo palermitano Mario Correnti e risultarono appartenenti a un uomo di corporatura robusta, sul metro e sessantacinque, di et tra i 60 e 70 anni. Nella nicchia erano state ritrovate ossa di ogni parte del sistema scheletrico, ma erano assenti quelle relative ai piedi. Sulle ossa erano presenti frammenti di oro e di tessuto di porpora, fatto inusuale per una sepoltura in una necropoli popolare. Il 26 giugno 1968 papa Paolo VI conferm, durante un'udienza pubblica, l'identificazione delle ossa di Pietro, che dal giorno dopo sono nuovamente nel loculo originario. Scavi archeologici: storia e descrizione Gli scavi per la ricerca della tomba di san Pietro apostolo si svolsero di nascosto per dieci anni, anche durante la Seconda Guerra mondiale. Nessuno aveva mai scavato in quel luogo, sia per timore di profanarlo, sia perch per la tradizione era quella l'unica certa sepoltura di san Pietro. Con significativa continuit vi furono, infatti, edificati sopra tre altari: quello di Gregorio Magno (590-604), quello di Callisto II (1123) e l'attuale che risale a Clemente VIII (1594). Questi scavi della campagna 1939 - 1949 hanno fatto venire alla luce un'intera necropoli, un sepolcreto romano sorto sul colle Vaticano, nel luogo in cui san Pietro sub il martirio "insieme a un gran numero di eletti" e fu sepolto: il Circo di Caligola e Nerone, segnato al centro dall'obelisco egiziano che fu poi spostato al centro di Piazza San Pietro. Gli scavi della Fabbrica di San Pietro, cominciati nel 1939 per ordine di papa Pio XII, portarono alla scoperta di una necropoli utilizzata da cristiani e non cristiani fino all'inizio del IV secolo e situata a biografia Sant' Evaristo Pag. 32
lato del Circo di Caligola e di Nerone. Eusebio di Cesarea attesta la presenza dei "trofei" dei fondatori della chiesa di Roma (Pietro e Paolo). Altre testimonianze indirette a favore dell'uso anche cristiano della necropoli vengono da fonti romane (come nel caso di Tacito e Gaio). Nella necropoli emersa dagli scavi sotto la Basilica di San Pietro fu rinvenuta una piccola nicchia contenente alcune ossa con la particolare caratteristica di avere il muro esterno coperto da graffiti cristiani, in cui figurano con grande frequenza i nomi di Cristo, Maria e san Pietro. Attorno alla nicchia era stata costruita una piccola mensa con due colonnine in marmo, che mostra segni di integrazioni e manutenzione successive. Costantino aveva fatto racchiudere il tutto entro tre pareti in marmo paonazzetto alternato a liste di porfido, per poi farvi costruire sopra la prima Basilica. Intorno alla sepoltura di san Pietro avvenuta nella nuda terra erano, infatti, sorti sepolcri romani, in muratura, contenenti urne cinerarie e sarcofagi e decorate con dipinti e stucchi. All'estremit orientale della necropoli si trova un'area (4 x 8 m.), il cosiddetto Campo P, posto esattamente al di sotto dell'altare maggiore dell'attuale Basilica di San Pietro. Questa piazzola, pavimentata a mosaico, delimitata sul lato occidentale da un muro, noto come Muro Rosso per il colore del suo intonaco. Al centro di questo si trova un monumento ad edicola formato da due nicchie sovrapposte divise da una lastra in travertino sostenuta da due colonnine: il cosiddetto Trofeo di Gaio, che segna il sito delloriginaria Tomba di Pietro. Al di sotto dell'edicola una nicchia, rinvenuta vuota, probabilmente ospit in un primo tempo le ossa dell'Apostolo: qui Costantino eresse nel VI secolo un'edicola che corrisponde all'attuale Altare della confessione. A delimitare sulla destra la piazzola un muro, al cui interno fu ricavato un loculo nel quale furono rinvenute ossa umane e i resti di un panno di porpora intessuto di fili d'oro. Si ritiene che i resti di san Pietro furono qui deposti in epoca costantiniana. Sul muro rosso ad esso adiacente un graffito, risalente al 160, con un'iscrizione in greco, ricorda: (EL) PETROS ENI (IT) Pietro qui Se al centro della cupola di Michelangelo si appendesse un filo a piombo, questo andrebbe a cadere esattamente su quella modesta scatola di plexiglas, confermando una tradizione di duemila anni di arte e fede. Si capir allora meglio il significato della Confessione di Pietro, quella nicchia da cui risplende a mosaico l'icona bizantina di Cristo, visibile anche dalla balaustra di San Pietro, che arde delle sue novantanove lampade votive. Sotto l'icona, la preziosa cassetta non contiene le ossa di Pietro (che si trovano pi in basso) bens i pallii (stole con croci) che il Papa conferisce ai neo-eletti vescovi metropoliti per segnare il loro legame con Pietro.