Unit 9 Teknik Pengamiran |251

UNIT PELAJARAN 9

TEKNIK PENGAMIRAN

HASIL PEMBELAJARAN

Di akhir unit ini, anda diharap dapat:

1. Menilai kamiran dengan kaedah gantian.

2. Menilai kamiran dengan kaedah bahagian demi bahagian.

3. Menilai kamiran fungsi trigonometri.

4. Menilai kamiran dengan kaedah pecahan separa.









Kalkulus Asas|252

PENGENALAN

amiran, seperti juga pembezaan, merupakan konsep penting dalam matematik yang
membentuk operasi utama di dalam kalkulus. Banyak formula integrasi boleh diperolehi
secara langsung daripada formula terbitan pembezaan seperti yang tertera di bawah:

1. =
2.
() =
3. = +
4.

+1
+1
+ , 1
5. sin = kos +
6. kos = sin +
7. sek
2
= tan +
8. kosek
2
= cot +
9. sek tan = sek +
10. kosek cot = kosek +
11.

+
12.

ln
+ , > 0, 1
13.

= ln +
14. tan = lnkos +
15. kot = lnsin +
16. sek = lnsek +tan +
17. kosek = lnkosek +cot +
18.

2
= arcsin

+
19.

2
+
2
=
1

arctan

+
20.

2
=
1

arcsek

+

Manakala masalah integrasi selain daripada yang di atas memerlukan lebih banyak cara kerja
berdasarkan beberapa teknik pengamiran. Antara teknik pengamiran yang biasa digunakan ialah:
Kaedah gantian
Pengamiran bahagian demi bahagian
Pengamiran trigonometri
Kaedah pecahan separa
K
Unit 9 Teknik Pengamiran |253

9.1 Petua penggantian
Idea untuk menggunakan Petua Penggantian ialah dengan menukarkan kamiran yang sukar
kepada bentuk kamiran yang lebih mudah. Ini boleh dilaksanakan dengan menukar pembolehubah
asal kepada pembolehubah baru iaitu sebuah fungsi .

9.1.1 Kamiran dengan penggantian = + .
Kita perkenalkan kaedah ini dengan mengambil contoh yang mudah iaitu dengan mengambil
gantian linear seperti dibawah.
Contoh 9.1
Kamirkan

+4
5
(1)
Penyelesaian:
Dalam kamiran (1) diatas, terdapat persamaan berkuasa 5 dan kamiran tersebut menjadi lebih
rumit dengan wujudnya terma +4. Untuk menyelesaikan masalah ini, kita menggunakan
kaedah petua penggantian. Kita wujudkan pembolehubah baru dengan mengambil gantian
= +4. Tujuannya adalah untuk menukarkan kamiran kepada bentuk yang lebih mudah iaitu

5
. Bagaimanapun kita perlu membuat penggantian yang sempurna dengan turut menggantikan
terma .
Dengan membezakan = +4, kita perolehi

= 1 maka = . Gantikan ke dalam

persamaan (1) kita perolehi
+4
5
=
5

Nilaikan kamiran tersebut, dengan mudah kita perolehi

6
6
+. Gantikan semula penyelesaian
tersebut kepada pembolehubah asal, iaitu = +4, maka
+4
5
=
+4
6
6
+
Kalkulus Asas|254

Dengan itu kita telah menyelesaikan masalah kamiran dengan menggunakan petua penggantian.
Sekarang kita ingin mencari kamiran dalam bentuk am cos( +) . Gantian = +
akan memberikan
1

cos dan penyelesaian kamiran tersebut adalah

1

sin +.
Tukarkan jawapan akhir kepada pembolehubah asal kita akan perolehi
1

sin( +) +.

Contoh 9.2
Kamirkan
3 +4 (2)
Penyelesaian:
Kita ambil gantian = 3 +4. Dengan membezakan = 3 +4, kita perolehi

= 3 maka
=

3
. Dengan menggantikan = 3 +4 dan =

3
ke dalam (2) kita akan perolehi
3 +4 =
1
3

=
1
3
sin +
Jawapan akhir digantikan semula dengan pembolehubah asal, kita akan perolehi
3 +4 =
1
3
sin(3 +4) +
Penyelesaian kamiran dalam bentuk am
1
ax+b
, ialah dengan mengambil gantian = +
akan memberikan
1

1
u
. Oleh itu memberi penyelesaian kamiran sebagai
1

+ +.
Ini bermakna jika kita ingin menyelesaikan kamiran contohnya seperti
1
3x+7
kita boleh terus
menulis penyelesaiannya sebagai
1
3
3 +7 +.
Seterusnya kita akan melihat contoh yang melibatkan kamiran tentu. Pelajar perlu lebih berhati-hati
apabila menyelesaikan masalah kamiran tentu kerana ia melibatkan had kamiran.

Unit 9 Teknik Pengamiran |255

Nota:






sin( +) =
1

cos( +) +.
cos( +) =
1

sin( +) +.

1
+
=
1

+ +.
Contoh 9.3
Kamirkan
(9 +)
2

3
1

Penyelesaian:
Kita ambil gantian = 9 +. Bezakan , kita perolehi = . Maka kamiran menjadi

2

=3
=1

dimana had kamiran masih di dalam pembolehubah dan bukan . Untuk menukar had kamiran
kepada pembolehubah , kita gunakan gantian = 9 +. Dengan menggantikan = 1, kita
perolehi = 9 +1 = 10 dan menggantikan = 3, kita perolehi = 9 +3 = 12. Maka kita
perolehi

2
=
1
3

10
12 12
10

=
1
3
12
3
10
3

=
728
3










Kalkulus Asas|256

Nota:
Untuk menilai

() ,
ambil gantian = , dan d = . Ini memberi
Kamirkan terhadap , sebelum menukarkan semula kepada pembolehubah asal .





.
9.1.2 Menilai kamiran

() dengan mengambil gantian = .

Cabaran utama dalam menggunakan Petua Penggantian ialah dalam memilih penggantian
yang tepat. Kita perlu memilih gantian yang merupakan sebahagian fungsi dalam kamiran
tersebut dan terbitannya juga wujud dalam kamiran itu (kecuali pemalar).







Contoh 9.4
Nilaikan kamiran berikut
2 1 +
2
(3)
Penyelesaian:
Andaikan merupakan kuantiti dibawah punca kuasa dua dalam (3), dengan tujuan memudahkan
terma punca kuasa dua seperti berikut
= 1 +
2

Maka bezakan , kita akan perolehi = 2. Perhatikan bahawa 2 wujud dalam
persamaan (3), dan kita boleh membuat gantian secara terus. Maka dengan menggantikan bagi
1 +
2

2 1 +
2
= 1 +
2
2
=
Unit 9 Teknik Pengamiran |257

=
1
2

=
2
3

3
2
+
=
2
3
(
2
+1)
3
2
+
Perhatikan bahawa, jika = 1 +
2
then

() = 2. Maka kamiran
2 1 +
2
adalah dalam bentuk

()
Secara amnya, gantian yang digunakan ialah = . Maka =

= .

Contoh 9.5
Kamirkan

14
2
.
Penyelesaian:
Ambil gantian = 1 4
2
. Oleh itu = 8 , maka =

8
. Oleh itu

1 4
2
=
1
8

=
1
8

1
2

=
1
8
2 +
=
1
8
21 4
2
+
Contoh 9.6
Kamirkan
3
cos
4
+2 .
Penyelesaian:
Ambil gantian =
4
+2, kerana terbitannya ialah = 4
3
, wujud dalam kamiran diatas
(kecuali pemalar iaitu 4). Maka dengan mengambil
3
=

4
dan menggunakan Petua
Penggantian, kita peroleh
Kalkulus Asas|258

Nilaikan kamiran berikut.

(a) ( 2)
3

(b) ( +5)
4

1
0

(c) sin(7 3)
(d)
1
7x+5


Dalam setiap kamiran dibawah, kita boleh tuliskan dalam bentuk

() . Kenalpasti fungsi , dan kemudian selesaikan kamiran

tersebut.
(e) 2

2
5

(f) 2(1
2
)
(g)
cos
1+sin

3
cos
4
+2 = cos.
1
4
=
1
4
cos
=
1
4
sin +
=
1
4
sin(
4
+2) +.
Perhatikan bahawa dalam jawapan akhir, kita perlu menukar pembolehubah kepada
pembolehubah asal .



















Latihan Formatif 9.1

Unit 9 Teknik Pengamiran |259

9.2 Pengamiran bahagian demi bahagian
Kamiran bahagian demi bahagian merupakan suatu kaedah untuk mempermudahkan kamiran
yang melibatkan pendaraban fungsi fungsi aljabar misalnya
ln ,

kos
Kamiran bahagian demi bahagian diperoleh daripada rumus pembezaan hasil darab

Apabila dikamirkan terhadap diperoleh
=

,

dan seterusnya

atau ringkasnya
=
(9.1)


Bentuk terakhir ini dinamakan rumus kamiran bahagian demi bahagian. Rumus ini
mengungkapkan kamiran . Dengan pemilihan yang tepat bagi dan , kamiran kedua
(dalam fungsi , dan ) mungkin menjadi lebih mudah untuk diselesaikan dibandingkan dengan
kamiran yang pertama (dalam fungsi sahaja).




Kalkulus Asas|260

Contoh 9.7
Selesaikan setiap kamiran berikut:
(a) ln . (b) ln
(c) e
x
. (d) kos x

Penyelesaian:
(a) Dalam contoh ini dipilih
= ln dan =
Oleh itu
=
1

dan =
1
2

2
+

Dengan menggunakan Rumus (9.1), diperoleh
ln =
1
2

2
+ ln
1
2
+

=
1
2

2
+ ln
1
4

2
+ ln +
=
1
2

2
ln + ln
1
4

2
ln +
=
1
2

2
ln
1
4

2
+

(b) Dalam contoh ini ditulis ln = 1 (ln ) dan dipilih
= ln dan =
Oleh itu
=
1

dan = +



Unit 9 Teknik Pengamiran |261

Dengan menggunakan Rumus (9.1) diperoleh
ln = + ln 1 +

= + ln + ln +
= ln + ln ln +
= ln +

(c) Dalam contoh ini dipilih
= dan =

.
Oleh itu
= dan =

.

Dengan menggunakan Rumus (9.1) diperoleh

+

(d) Dalam contoh ini dipilih
= dan = kos .
Oleh itu
= dan = sin.

Dengan menggunakan Rumus (9.1) diperoleh
kos = sin sin
= sin +kos +



Kalkulus Asas|262

Catatan:
i. Perhatikan bahawa dalam contoh di atas ketika mengamirkan pemalar
pengamiran, akhirnya terhapus. Oleh itu dalam contoh contoh seterusnya pemalar
pengamiran diabaikan.
ii. Jika pemilihan bagi dan terhadap fungsi dalam menyebabkan kamiran yang
terhasil bertambah sukar, maka pemilihan ini perlu ditukargantikan.
iii. Kadangkala pemilihan bagi dan menyebabkan kamiran tidak boleh dilakukan
dan proses penghitungan menjadi sangat rumit.
iv. Perhatikan untuk memudahkan langkah penyelesaian, penggunaan rumus (9.1)
boleh diperoleh melalui pendaraban dengan mengikuti arah anak panah.

\\\\

Selesaikan setiap kamiran berikut
(a) sin

2
0

(b)

1
0

(c)
4
ln (d)
6

(e) sin
4
(f) 4 +1
3




9.3 Pengamiran menggunakan identiti trigonometri atau gantian trigonometri
Terdapat kamiran yang melibatkan fungsi trigonometri boleh diselesaikan dengan menggunakan
identiti trigonometri. Ini membolehkan kamiran ditulis dalam bentuk alternatif yang mungkin lebih
mudah untuk diselesaikan. Dalam unit ini, kita akan mempelajari bagaimana menyelesaikan fungsi
trigonometri yang lebih rumit seperti
2
, dan 3 cos 2 .



Latihan Formatif 9.2

Unit 9 Teknik Pengamiran |263

9.3.1 Pengamiran yang memerlukan penggunaan identiti trigonometri
Berikut adalah identiti trigonometri yang akan digunakan didalam bahagian ini.
2 = sin + +sin( )
2 = cos +cos( +)
2 = cos cos( +)

2
+
2
= 1
cos 2 = cos
2
sin
2

= 2 cos
2
1
= 1 2 sin
2

sin2 = 2 sincos
1 +tan
2
=
2


Contoh 9.8
Nilaikan kamiran
2
.

0

Penyelesaian:
Kita gunakan identiti trigonometri cos 2A = 1 2 sin
2
, oleh itu sin
2
=
1
2
1 cos 2.
Perhatikan dengan menggunakan identiti ini kita telah menukar kamiran asal sin
2
kepada
kamiran yang tiada kuasa. Oleh itu kamiran tersebut boleh ditulis sebagai

2
=

1
2
1 cos 2

0

dan hasil kamiran tersebut diselesaikan seperti berikut:

1
2
1 cos 2

0
=
1
2

1
2
sin2
0

Kalkulus Asas|264

=
1
2

1
4
sin2
0

2

Contoh 9.9
Nilaikan kamiran sin3 cos 2 .
Penyelesaian:
Perhatikan bahawa kamiran ini merupakan hasil darab dua fungsi iaitu sin3 dan cos 2. Kita
gunakan identiti trigonometri 2 = sin + +sin( ). Dengan = 3
dan = 2, kita perolehi
sin3 cos 2 =
1
2
sin5 +sin
=
1
2

1
5
cos 5 cos +
=
1
10
cos 5
1
2
cos +

9.3.2 Pengamiran yang melibatkan hasil darab sin dan kos
Dalam bahagian ini kita akan melihat kamiran dalam bentuk sin
m
cos
n
.
Contoh 9.10
Nilaikan sin
3
cos
2
.
Penyelesaian:
sin
3
cos
2
= sinx sin
2
cos
2

= sin x 1 cos
2
cos
2

Ambil gantian u =cos x, du =sin x dx, maka kita akan perolehi
sinx 1 cos
2
cos
2
= (1
2
)
2

Unit 9 Teknik Pengamiran |265

Nota:

1
1 +
2
=
1
+

2
+
2
=
1

2

2
=
1

+
= (
4

2
)
=

5
5

3
3
+
=

3
+

9.3.3 Pengamiran yang menggunakan penggantian trigonometri
Terdapat juga beberapa kamiran yang menggunakan gantian trigonometri. Berikut adalah
penyelesaian am kamiran dalam bentuk-bentuk tertentu sebagai rujukan pelajar. Bagaimana
kamiran pertama diselesaikan akan ditunjukkan dalam contoh seterusnya.








Contoh 9.11
Selesaikan
1
1+
2
.
Penyelesaian:
Ambil gantian = tan. Kita memilih gantian ini untuk menukarkan kamiran asal kepada
1
1+
2

dan kita boleh menggunakan identiti 1 +

2
=
2
. Oleh itu dengan
= sec
2
,

=
2
, maka =
2
. Pengamiran akan menjadi

1
1 +
2
=
1
1 +
2

2

Kalkulus Asas|266

Gunakan identiti trigonometri dan dapatkan kamiran berikut.

(a) cos
2

(b) sin2x cos 2x
Kamirkan
(c) cos
3

(d) sin
5
cos
2

Dengan menggunakan gantian trigonometri, dapatkan
(e)
1
4+9
2

(f)
1
49
2











=
1

2

= 1
= +
=
1
+














9.4 Kaedah pecahan separa
Pengamiran yang berbentuk
3
2
+ 18 +3
3
2
+ 52
adalah bukannya suatu bentuk pengamiran
yang biasa namun ianya banyak dijumpai dalam penggunaan matematik. Untuk
menyelesaikan pengamiran yang berbentuk demikian adalah satu kaedah yang sukar
dilakukan. Maka untuk mengatasi masalah pecahan ini, pecahan tersebut perlu ditukarkan
kepada beberapa pecahan separa sebelum proses pengamiran dilakukan. Justeru itu,
adalah digalakkan agar asas kepada pecahan separa diulangkaji terlebih dahulu dalam
Latihan Formatif 9.3

Unit 9 Teknik Pengamiran |267

usaha untuk memahami unit ini. Asasnya pecahan separa membolehkan pecahan tunggal
ditukarkan kepada beberapa pecahan separa. Di dalam pecahan separa ini, bahagian di
sebelah atas dikenali sebagai pengatas atau pengangka dan bahagian sebelah bawah
dikenali sebagai pembawah atau penyebut (sila rujuk contoh di dalam Rajah 9-1 ).
7 + 8
2
2
+ 11 +5
=
3
+ 5
+
1
2 +1


Pecahan tunggal Pecahan separa Pecahan separa
Rajah 9-1: Bentuk bentuk pecahan

Untuk pecahan separa
3
+5
, 3 ialah pengatas atau pengangka dan +5 ialah pembawah
atau penyebut. Seandainya pengamiran perlu dilakukan terhadap suatu masalah matematik
melibatkan pecahan tunggal, maka pengamiran boleh dilakukan terhadap pecahan pecahan
separa yang diterbitkan daripada pecahan tunggal tersebut.

7 +8
2
2
+ 11 +5
=
3
+5
+
1
2 + 1

Di dalam persoalan matematik ini menerbitkan pecahan pecahan separa daripada pecahan
tunggal adalah sangat mustahak. Cuba terbitkan pecahan pecahan separa bagi
6

2
1
?
Mulakan dengan memfaktorkan penyebut:

2
1 = 1( +1)
Maka:
6

2
1
=
6
1( +1)

Dengan mengandaikan pemalar dan , maka akan terjadi
6
1( + 1)
=

1
+

+1

Ia dapat dibuktikan bahawa pemalar pemalar ini sentiasa wujud untuk suatu fungsi wajar
()
()
jika kedua dua syarat di bawah ini dipenuhi.
Kalkulus Asas|268

(1) Kedua dua () dan () adalah polynomial (hanya pemalar
dengan kuasa integer positif bagi sahaja)
(2) Kuasa tertinggi bagi di dalam () lebih kecil berbanding
kuasa tertinggi bagi di dalam .

Samakan pekali:
( +1)
1 ( +1)
+
( 1)
+1 ( 1)

=
+ 1 + ( 1)
1( +1)

Maka
6
1( +1)
=
+1 + ( 1)
1( +1)

Memandangkan penyebut bagi persamaan ini adalah sama, maka pengangka nya juga
adalah sama.
6 = + 1 + ( 1)

Untuk selesaikan nilai dan , andaikan = 1, maka
6 = 1 + 1 + (1 1)
6 = 2 + (0)
= 3
Seterusnya andaikan = 1
6 = 1 + 1 + (1 1)
6 = 0 2
= 3
Jadi pecahan separa terbitan daripada pecahan tunggal
6

2
1
ialah
6
1( + 1)
=
3
1
+
3
+1

Unit 9 Teknik Pengamiran |269


Contoh 9.12
Kamirkan

2
4

Penyelesaian:
Uraikan permasalahan matematik di atas kepada pecahan separa:

2
4
=
1
+2( 2)

=

+2
+

( 2)

Selepas menyamakan penyebut seperti di dalam penerangan sebelum ini, kemudian akan
diperoleh
2 + +2 = 1
andaikan = 2: 4 +0 = 1 =
1
4

andaikan = 2: 0 +4 = 1 =
1
4

maka,
=

1
4

+2
+
1
4

( 2)

=
1
4

1
+2
+
1
4

1
( 2)

=
1
4
ln 2 ln +2 +
atau
=
1
4
ln
2
+2
+


Latihan Formatif 9.4
Kalkulus Asas|270

Selesaikan setiap kamiran berikut:
(a)

2 +3

2
9

(b)

2
1

2
16

(c)

5
+1

3
( +2)

(d)

3
+4
(
2
1)(
2
+3 +2)

(e)

2 +3

2
9

(f)

sek
2

tan
3
tan
2

RUMUSAN

Di dalam unit ini kaedah kaedah kamiran untuk masalah matematik yang melibatkan
pengamiran yang tidak boleh diselesaikan secara terus dengan menggunakan
formula antiterbitan telah dibentangkan.
Empat kaedah utama yang dibincangkan ialah:
(1) Pengamiran melalui penggantian
(2) Pengamiran bahagian demi bahagian
(3) Pengamiran dengan menggunakan gentian trigonometri atau identity
trigonometri
(4) Pengamiran dengan menerbitkan pecahan separa

KATA KUNCI

Kamiran, petua penggantian, kamiran bahagian demi bahagian, identiti trigonometri,
penggantian trigonometri, kaedah pecahan separa.





Latihan Sumatif

Unit 9 Teknik Pengamiran |271



1. Selesaikan sin2
2
, dengan gantian = 2
2

2. Selesaikan
3

4
+1
5
0
dengan gantian =
4
+1
3. Dengan mencari gantian yang sesuai, dapatkan
sin
cos .
4. Gunakan identiti trigonometri untuk selesaikan 2 cos 5 cos 3 .
3
6

5. Gunakan kaedah gantian trigonometri untuk selesaikan

2
16
2
dengan mengambil
gantian = 4 sin.
6. Gunakan kaedah gantian trigonometri untuk selesaikan
1
1+4
2
dengan mengambil
gantian =
1
2
tan.
7. Kamirkan

1(

+3)

8. Kamirkan
cos

3
+sin





RUJUKAN
Steward, J. (2003). Calculus (5th Ed.). Brooks/Cole: Belmont. Md.Raji, A.W., Rahmat, H., Kamis, I.,
Mohamad, M.N. & Ong, C.T. (2000). Kalkulus. UTM.









Kalkulus Asas|272


JAWAPAN LATIHAN FORMATIF

Latihan Formatif 9.1
(a)
(2)
4
4
+
(b) 930
1
5

(c)
cos (73)
7
+
(d)
1
7
7 + 5 +
(e) =

, =
2
5,

2
5
+
(f) = sin, = 1
2
, cos(1
2
) +
(g) =
1

= 1 +sin, 1 +sin +



Latihan Formatif 9.2
(a) 1 (g) 1 2
1

(h)
1
5

5
ln
1
25

5
+ (i)
1
5
tan
5
+
2
3
tan
3
+tan +
(j)
3
8

1
4
sin2 +
1
32
sin4 + (k) +1
4

1
5
+1
5
+

Latihan Formatif 9.3
(a)

2
+
1
4
sin 2 +
(b)
cos 4
8
+
(c)
1
3
cos
2
sin +
2
3
sin +
(d)
1
7
sin
4
cos
3

4
35
sin
2
cos
3

8
105
cos
3
+
(e)
1
6

1
3
2
+
(f)
1
3

1
3
2
+






Unit 9 Teknik Pengamiran |273


Latihan Formatif 9.4
(a)
1
2
ln + 3 +
3
2
ln 3 +
(b)
+
15
8
ln
4
+4
+
(c)
2
2
2 +
1
8
ln +
1
4

1
4
2
+
31
8
ln +2 +
(d)

3
4
ln + 1 +
3
2( +1)
+
5
12
ln 1
+
4
3
ln +2 +
(e)
1
2
ln + 3 +
3
2
ln 3 +
(f) kot + ln1 kot +


JAWAPAN LATIHAN SUMATIF
1.
cos (2
2
)
4
+
2. 2610
3.
sin
+
4. 2.165
5.
1
2
16
2
+8
1

4
+
6.
1
2

1
2 +
7.
1
4
ln

+3
+
8. lnsin
1
2
lnsin
2
+1 +