T.C.

EGE NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
Tarih Anabilim Dal
Yenia Tarihi Bilim Dal

18. YZYILIN LK YARISINDA OSMANLI-RAN SYAS LKLER

(1703-1747)

DOKTORA TEZ

lker KLBLGE
Tezi Hazrlayan

DANIMANI: Prof. Dr. smail AKA

ZMR-2010

NDEKLER
NSZ IX-XIII
KISALTMALAR XIV-XVI
KAYNAK KISALTMALARI VXII-XXIII
KAYNAKLARA DAR 1
A) Ariv Kaynaklar 1
I) Babakanlk Osmanl Arivi 1
1)Belge Tasnifleri 1
2)Dosya Tasnifleri 2
3)Defter Tasnifleri 4
II) Topkap Saray Mzesi Arivi 5
B) Yaynlanm Belgeler 6
C) Kaynaklar 8
I) Trke Kaynaklar 8
II) Farsa Kaynaklar 25
III) Dier Dillerdeki Kaynaklar 37
D) ncelemeler 41
I) ngilizce 41
II) Trke 45
III) Farsa ve Dier Dillerdekiler 46

GR
OSMANLI-RAN MCADELESNN SYAS CORAFYASI
A) Safev Devletinin Son Dnemlerinde Siyas ve dari Corafya 48
B) Osmanl Devletinin 1723-1735 Yllar Arasnda Mdahale Ettii Safev 50
Eyaletleri
I) Grcistan 50
II) Azerbaycan 51
III) Krdistan 59

IV) Luristan 59
V) Irak- Acem 60
VI) Arabistan (Huveyze) 61
I.BLM
18. YZYILIN BALARINDAN AFGAN STLASINA KADAR
SAFEV DEVLETNN KN HAZIRLAYAN SYAS
GELMELER
(1703-1721)
A) randa Afgan stilasnn Ayak Sesleri 63
I) Safevlerin Dou Snrndaki Temel Siyas Problem: Kandahar Meselesi ve
Mir veys syan 63
II) Mir Mahmudun Glzaylarn Bana Gemesi 68
B) Dastan Snnleri 71
I) Dastanda Snnlerin syan 71
C) Rusyann Kuzey Kafkasya ve ran Politikasn Derinletirmesi 74
I) I. Petronun Kuzey Kafkasya ile lgili Planlar ve Hazrlklar 74
II) Safevler ile Diplomatik likilerin Gelitirilmesi 76
III) Kafkas Hareketine Karar Verilmesi 80
D) randaki Gelimeler Karsnda Osmanl Devleti 81
I) Dastan Snnleri ve Osmanl Devleti 81
II) Drr Ahmed Efendinin ran Elilii 82

II.BLM
RANDA AFGAN HAKMYET DNEM
(1721-1730)
A) Isfahan ve Kafkasya 87
I) Afganllarn Isfahan' gal Etmesi 87
II) Rusya Kafkasya'da 92
III) randaki Siyas Gelimeler Karsnda Osmanl Devleti 97

B) rann Doudan ve Kuzeyden gali Karsnda Osmanl Devleti 102

I) Osmanl Devletinin Diplomatik Giriimleri 102
II) Osmanl Devleti ile Afganllar Arasndaki likiler 110
III) Rusya'nn Hazar Denizi kylarnda lerlemeye Devam Etmesi 113
IV) ehzade Tahmasbn Faaliyetleri 114
C) Osmanl Devleti Safev Topraklarnda 116
I) Osmanl Devletinin at Cepheler 116
II) ehzade Tahmasbn Faaliyetleri 126
III) ran Mukasemenmesi 128
D) i Corafyada Snn Kavgas 142
I) Osmanl Devletinin Safev Topraklarndaki lerleyii 142
II) Osmanl Devleti ile Afganllar Arasndaki likilerin Savaa Dnmesi 155
III) Mukasemenmeden Anducan Savana ehzade Tahmasb 164
IV) Rusyann Kafkaslardaki Faaliyetleri ve I. Petronun lmnden Sonra
Takip Edilen Politika 166
E) Nadirin Siyaset Sahnesine kmas 167
F) Osmanl-Afgan likileri 172
I) Anducan Sonrasndaki Gelimeler ve Hemedan Antlamas 172
II) Eref ah ile Osmanl Devleti Arasnda Eli Teatisi 177
G) Afganllarn Safev Topraklarndan karlmas ve ehzade Tahmasbn
Isfahanda Tahta kmas 178
H) Osmanl Devletinin ehzade Tahmasb ile likileri 181
I) ehzade Tahmasbn Elisi 182
II) Safi Mirza Meselesi 183

III.BLM
OSMANLI DEVLETNN SAFEV TOPRAKLARINDAN
IKARILMASI VE MEZHEB MESELESNN ORTAYA IKII
(1729-1743)
A) Safev-Osmanl Mcadelesi 185
I) Nadir ile II. Tahmasb kilisinin Faaliyetleri ve Osmanl Devletinin ran'dan
Tasfiye Srecinin Balamas 185
B) Osmanl Devletinin Yeniden Harekete Gemesi 199
I) Osmanl Kuvvetlerinin Irak- Acem ve Tebrize Hcumu 199
II) Antlama Sonras Gelimeler 210
III) Nadir'in Rusya ile likileri 214
C) Nadir ile Osmanl Devleti Babaa 217
I) Nadir Osmanl Topraklarnda 217
II) Badat Protokolnden Sonraki Gelimeler 233
III) Osmanl Devletinin Safev Topraklarndan Tamamen karlmas 235
D) Kadim Topraklara Yeni Hanedan 249
E) Mugandan Dastana Nadir ah 256
I) Rus Elisi Kalukinin ran Elilii 256
II) Nadir ahn Kandahar, Hindistan, Sind ve Trkistan Seferleri 257
III) Dastanda syan ve Nadir ahn Kardei brahim Hann Katli 260
IV) II. Tahmasb ve Ailesinin Katli 260
F) ki Devlet Arasndaki Elilik Heyetleri 261
I )Nadir ahn stanbula Eli Gndermesi ve stanbul Grmeleri 261
II) Osmanl Elilik Heyeti Nadir ahn Huzurunda 271
III) Nadir ahn Osmanl-Rus Sava ile lgili Politik Hamlesi 272
IV) Nadir ahn kinci Kez Eli Gndermesi 274
V) Nadir ahn nc Kez Eli Gndermesi 276
VI) Osmanl Devletinin Nadir aha Eli Gndermesi 279
G) Savan Tekrar Balamasn Hazrlayan Gelimeler 280
I) Nadir ahn II. Dastan Seferi 280
II) Nadir aha Suikast Giriimi 282

III) Nadir ahn Dastan Seferi Karsnda Osmanl Devleti 282

IV. BLM
SAVAIN TEKRAR BALAMASI VE KERDEN ANTLAMASI
(1743-1747)
A) Nadir ahn Badat Cephesinden Hcumu 288
I) Savan Yeniden Balamasnn Nedenleri 288
II) Nadir ahn Osmanl Devletine Tekrar Saldrmas 289
III) Necef Toplants 294
IV) Sam Mirza syan 299
B) Nadir ahn Kars Cephesinden Hcumu 301
I) Musul Sonras Osmanl Devletinin Siyas ve Asker Hamleleri 301
II) Nadir ahn II. Kars Kuatmas 308
III) Karsdan Revana Osmanl Devleti ve Nadir ah 315
IV) Revan Sava ve Osmanl Ordusunun Malubiyeti 319
C) Bara Giden Yol 320
I) Barn Yeniden Tesisi in Yaplan Giriimler 320
II) Nadir ahn Elisi Fethali Han Trkmen stanbulda 323
III) Bar Grmeleri ve Kerden Antlamasnn mzalanmas 326
IV) Osmanl Elisi Kesriyeli Ahmed Paa 331
V) Nadir ahn Elileri Mustafa Han amlu ve Mirza Muhammed
Mehdi Han 335
D) Nadir ahn Katli 336
SONU 338
BBLYOGRAFYA 349

NSZ

Cumhuriyetin ilk yllarnda; Tahsin Yazc, Faruk Smer, Bekir Ktkolu,

Ahmet Ate gibi ciddi uzmanlarn yetitii Fars Dili ve Edebiyat ile ran Tarihi
alannda, son dnemlerde Trkiyede ciddi bir boluk meydana gelmitir. ran ile ilgili
meselelerde arlk, 1979 slm Devrimi zerine younlarken; Osmanl-ran ilikileri
zerine alanlarn says olduka azalmtr. Hele dorudan ran Tarihi zerine alan
tarihi yok gibidir. Trk-Fars ilikilerinin 1000 yl aan gemii dnldnde, bu
konudaki boluun doldurulmasna ynelik abalarn hzlandrlmasnn elzem olduu
son derece aktr.
Son dnemlerde, lkemizde Yenia tarihi dnemini kapsayan ve dorudan
Osmanl-ran ilikileri zerine Ali Djafar-Pourdan1 sonra Remzi Kl2 , Saim Ar 3 ,
Abdurrahman Ate 4 ve zer Kpeli 5 tarafndan olmak zere sadece 4 doktora tezi
yaplmtr6. Bunlarn dnda Rusya, Kafkasya, Azerbaycan, Ermenistan, Grcistan,
Orta Asya Trkleri ile ilgili ya da lahiyat Fakltelerinde ilik zerine yaplan tezler
mevcut olmakla birlikte; bunlarn ran Tarihi ile ilgileri dolayl olduundan bu tezleri
burada deerlendirme kapsamna almadk. Bu tablonun; yani, Ali Djafar-Pourdan
sonraki 32 yllk srete yalnzca 4 doktora tezi yaplm olmasnn, bu alann ciddi
olarak ihmal edildiine dair tespitimizi dorulad kanaatindeyiz.
Bu nedenle, hocam Prof. Dr. smail Akann telkinleri sonucu, Osmanl-ran
mnasebetlerini ilgi alanmzn merkezine yerletirerek kendimize tez konusu olarak
18. yzyln ilk yars boyunca gelien Osmanl-ran siyas ilikilerini setik. Bu konuda
daha evvel yaplm tane tez olmasna ramen bu konuyu tekrar ele almamzn
sebeplerine gelince. Ali Djafar-Pour, 1970lerin artlarna gre olduka zenli bir
alma yapm olmasna ramen, o dnemde Osmanl arivinin henz birok tasnifi
kullanma ak olmad iin ancak belirli tasniflere bakabilmi, batl kaynaklar ise
yeterince kullanamamtr. Ali Djafar-Pour ayrca Farsa kaynaklar hem verimli
ekilde deerlendirememi hem de bu kaynaklar kullanrken hatalar yapmtr. Bu tez,

Ali Djafar-Pour, Nadir ah Devrinde Osmanl-ran Mnasebetleri, stanbul niversitesi Edebiyat

Fakltesi Osmanl Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi Krss, Doktora Tezi, Aralk 1977.
2
Remzi Kl, Kanuni Sultan Sleyman Devri Osmanl-ran Mnasebetleri (1520-1566), Erciyes
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Kayseri 1994.
3
Saim Ar, Osmanl Ariv Kaynaklar Inda Nadir ah-I. Mahmud Dnemi Ehl-i Snnet-ii Diyalou,
Harran niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Temel slm Bilimleri Anabilim Dal, Doktora Tezi, Urfa
2001.
4
Abdurrahman Ate, Avarl Nadir ah ve Dneminde Osmanl-ran Mcadeleleri, Sleyman Demirel
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Isparta 2001.
5
zer Kpeli, Osmanl-Safevi Mnasebetleri (1612-1639), Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
Doktora Tezi, zmir 2009.
6
Yurt dnda yaplan tezler, Kaynaklara Dair ksmnda belirtilmtir.

hemen hemen dnemle ilgili hibir konuda yorum yaplmam olmas ile dikkat
ekmektedir.
Saim Arnn tezi ise lahiyat fakltesinde yaplm ve dinler tarihi arlkl bir tez
olmas nedeniyle siyas gelimelere hemen hemen hi deinmemektedir.
Abdurrahman Atein tezi ise her ne kadar iyi niyetli bir abay yanstsa da konu ile
ilgili belli bal ariv malzemesini, kaynak eserleri ve modern incelemeleri ihtiva
etmemektedir.
Bu sebeplerden tr biz, bu nemli dnemi yeniden ele almay uygun bulduk.
Zaten bir meselenin yeni bulunan kaynaklar ve yeni yaplan incelemeler nda belirli
aralklarla yeniden tez konusu yaplmasnn,
sosyal bilimlere yeni almlar
kazandrmas asndan gerekli bir giriim olduu kanaatindeyiz.
Tezimiz, giri, 4 blm ve sonutan olumaktadr.
Giri ksmndan nce, tezimizde kullandmz bata ariv kaynaklar olmak zere
Trke, Farsa ve Bat dillerinde yazlm ve bu dnemi konu edinen eserler hakknda
bilgi verilmtir.
Giri ksmnda, siyas olaylarn meydana geldii ran corafyasnn belli bal
blgeleri ve ehirleri tantlmaya allmtr.
I.Blmde; 18. Yzyln ilk yarsnda, Osmanl Devletini ran corafyasnda
uzun bir mcadeleye srkleyen olaylar zincirinin halkalarndan sz edilmitir. Bunlar;
Rus arlnn Kuzey Kafkasya ve rann Hazar Denizinin kysndaki topraklara
saldrmadan evvel yapt son hazrlklar, Safevi hakimiyeti altndaki Snn Dastan
topluluklarnn isyanlar ile Osmanl Devletinden yardm istemeleri ve son olarak
Safev ynetiminin sona ermesine yol aan Safev Devletinin dou snrndaki Snn
Afgan kabilelerinin isyanlardr.
II.Blmde; Rus arlnn Kuzey Kafkasyaya mdahalesi ve bu mdahale
zerine Osmanl Devletinin ran meselesine nce diplomatik, daha sonra da asker
olarak dahil olmas ve iki Snn kuvvetin, yani Osmanl Devleti ile Afganllarn randa
ki hakimiyet kurma mcadelesinden sz edilmi; son olarak da Nadirin 1726 ylna
kadarki hayatnn bir zeti ile siyaset sahnesine knn hikayesi verildikten sonra
Nadirin Afganllar randan karmas ve Osmanl Devletinin elinde tuttuu Safev
topraklarn geri almak iin balatt mcadelenin ilk yllarndan sz edilmitir.
III.Blmde; Nadirin, Osmanl Devleti ile giritii mcadeleye zarar verdiine
inand II. Tahmasb Safev tahtndan indirmesi, ardndan Osmanl Devleti ile devam
eden sava Osmanl topraklarna tamas ve kendini 1736 ylnda ah ilan
ettirmesinden sz edildikten sonra, 5. mezhep (Caferilik) meselesinin ortaya k

anlatlmtr. Ayrca 1736-1742 yllar arasnda atmasz geen dnemdeki diplomatik

ilikilerden ve elilik heyetlerinden sz edilmitir.
IV.Blmde ise; 1743de tekrar balayan ve tamamen Osmanl topraklarnda
cereyan eden savalardan ve bu savalarn, bata Nadir ah olmak zere her iki devlete
de bir ey kazandrmamas zerine Kerden Bar Antlamasnn imzalanmasndan sz
edilmitir. Son konu olarak da Nadir ahn katli anlatlmtr.
Sonu blmnde de, tezimize konu olan Osmanl-ran ilikilerinin bu dneminin
nemi zetlenmitir.
Bu alma ok sayda kiinin destei ile ortaya kmtr. Bu insanlar olmasayd ne
benim bu teze balamam ne de bitirmem sz konusu olabilirdi.
Btn hayatn ve gcn okumam iin harcayan ama bu gnleri gremeyen,
hayatta tandm en gzel insan, rahmetli annem Hilkat KLBLGEye; Ege
niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmne geldiim gnden bu yana, yani 20
yldr, her konuda elimden tutan, bana yol gsteren ve ran tarihi ile ilgilenmeme vesile
olan deerli hocam Prof. Dr. smail AKAya; sohbetlerini, bilgilerini ve ilgilerini
esirgemeyen hocalarm Prof. Dr. Mehmet ERSAN, Prof. Dr. Turan GKE, Prof. Dr.
Cneyt KANAT, Do. Dr. Vehbi GNAY, Do. Dr. Arif BLGN, Yrd. Do. Dr.
Nejdet BLG, Do. Dr. Hasan MERT, Yrd. Do. Dr. Cahit TELC, Yrd. Do. Dr.
Abdullah TEMZKANa; tez iin gerekli olan kaynak ve aratrmalar Amerika, Fransa,
ran ve Trkiyenin muhtelif ktphanelerinden temin etmem konusunda olaanst
yardmlarn grdm gzel insanlar Yrd. Do. Dr. Aziz KOLKIRAN, Yrd. Do. Dr.
Selim KARAHASANOLU, Emre DEMR, Nerih DEMR, Mehmet Sreyya ER,
Durmu BEYAZIT, Muhammed Zahit ATIL, Ahmed HESAMPOUR, Akram
NEYABAT ve mid KRye; ariv tecrbelerini paylamaktan ekinmeyen Prof.
Dr. Ali AKYILDIZ, Do. Dr. enol ELK , Do. Dr. Erol ZVAR, Yrd. Do. Dr.
Baki AKIR, Dr. Ekrem TAKa; arivde altm sre boyunca ariv tecrbelerini
cmerte paylaan ve baz kaynaklara ulamam salayan bilgili ve mtevazi insanlar
Serdal SOYLUER, Dr. Cengiz FEDAKAR, Muharrem VAROL, Dr. mer Faruk
BLKBAI, Fatih BOZKURT, Adem KORKMAZ, Fatih AKYZ, Cabir DUYSAK,
Ahmet ARSLANTRK, Dr. Kiyas KROV, Dr. Gnhan BREK, Uur DEMR,
Dr. Mehmet DARAKIOLU, zgr ORAL, Levent DZC, Mira TOSUN, Dr.
Mustafa SARI, Ali Adem YRKe; arkadalklarn esirgemeyen Yrd. Do. Dr. amil
YKSEL, Dr. Yusuf AYN, Serkan ACAR, Dr. zer KPEL, Mikail ACIPINAR,
Murat TOZAN, Dr. Nuri KARAKA, Dr. Blent AKYAYa; hayat ekilir klan ve
kahrm eken dostlarm, bugnleri gremeyen rahmetli Rd Cneyt GREN,
Nurdan GREN, Grol PEHLVAN, Yrd. Do. Dr. brahim RN, Fatih
YALINEL, Nihat MARTN, Mehmet Aydn ETNKAYA, Erdal KAYALI, Pnar
DEMRe; yllardr her trl desteklerini grdm bata daym Nurettin DEMR

olmak zere btn akrabalarma; Babakanlk Osmanl Arivi, SAM, IRCICA,

Sleymaniye Ktphanesi, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Ktphanesi, Beyazt Devlet Ktphanesi, Millet
Ktphanesi, Topkap Saray Arivi, stanbul Arkeoloji Mzeleri Ktphanesinin
yardmsever ynetici ve alanlarna en iten teekkrlerimi sunmak benim iin hem
bir zevk hem de bir grevdir.

lker Klbilge
Austos 2010, zmir

KISALTMALAR
AO

: Archivum Ottomanicum

BOA

: Babakanlk Osmanl Arivi

CHIr

: The Cambridge History of Iran

D.

: Defter

D.BRZ

: Byk Ruzname Kalemi

DA

: Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

E.

: Evrak

EI

: Encyclopaedia of Islam

EIr

: Encyclopaedia Iranica

EJOS

: Electronic Journal of Oriental Studies

: Hicr-ems

IJTS

: International Journal of Turkish Studies

: slam Ansiklopedisi

JESHO

: Journal of the Economic and Social History of the Orient

KK

: Kamil Kepeci

MAD

: Maliyeden Mdevver Defterler

MD

: Mhimme Defteri

MzD

: Mhimme Zeyli Defteri

TD

: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi

TED

: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits

Dergisi

TSMA

: Topkap Saray Mzesi Arivi

TSMK

: Topkap Saray Mzesi Ktphanesi

ty

: tarih yok

GR
OSMANLI-SAFEV MCADELESNN NEDENLER
XVII. yzyln banda slm dnyasnn en nemli siyasal glerinden ikisi
Osmanl ve Safevi devletleriydi. Kafkasya'dan Basra Krfezi'ne ulaan geni bir hat
zerinde yaklak yz yldr snr komusu olmalarna ramen iki devletin eitli
nedenlerle bitmek tkenmek bilmeyen mcadelesi, her ikisi iin de siyas, asker ve
ekonomik bakmdan nemli kayplara mal olmutur. Bu mcadele her eyden te
dnyann deitii bir ada Hristiyan Bat'nn ykseliini durdurabilecek yegne
devlet konumundaki Osmanllar birok adan engellerken slm dnyasndaki din ve
siyasal paralanmay daha da derinletirmitir.
XIV. yzyln balarnda Erdebil'de Snn bir tarikat olarak ortaya kan
Safeviler, Hoca Ali'nin (13921429) eyhlii srasnda ilie meyletmi, eyh Cneyd
(14471460) ve olu eyh Haydar (14601488) zamanlarnda din-siyas bir karakter
kazanmt1. zellikle eyh Haydar yayd i-Rafz fikirlerle Anadolu'daki mritleri
arasnda tanr gibi alglanyordu 2 . Fakat Safevi tarikatnn siyas bir teekkl haline
gelmesi Haydar'n en kk olu smail zamannda gerekleecekti.
1490'da Akkoyunlu hkmdar Yakub'un (14781490) lmnden sonra
balayan taht kavgalar srasnda ocuk yata tarikatn bana geen smail, her geen
gn siyas ve asker bakmdan glendi. Nihayet 1501 ylnda Akkoyunlu ehzadesi
Elvend'i Nahvan yaknlarnda yenilgiye uratt ve ardndan Tebriz'e girerek burada
ahln ilan etti3. Bylece tarikatn eyh Cneyd zamannda balayan gl bir siyasal

Roger Savory, Safawids, EI, VIII, s. 766. Safevilerin Erdebil'de kurulmu Snn bir tarikattan zamanla
ran'a hkmeden siyasal bir gce dnmesi hakknda bkz. Walter Hinz, Uzun Hasan ve eyh Cneyd,
XV. Yzylda ran'n Mill Bir Devlet Haline Ykselii, (ev. Tevfik Byklolu), Ankara 1992. Ayrca
Safevi Devleti'nin kuruluunda iliin etkisi ve Erdebil'deki sf evreler iin bkz. Michel M.
Mazzaoui, The Origins of the Safawids: iism, Sfism, and the ulat, Wiesbaden 1972; Shah
Ahmedov, Azerbaycan'da iliin Yaylma Sreci, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2005.
2
Savory, a.g.m., s. 767; Hanna Sohrweide, Der Sieg der Safaviden in Persien und seine Rckwirkungen
auf die Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert, Der Islam, XLI, (1965), s. 121-122.
3
Tufan Gndz, Safeviler, DA, XXXV, s. 452. Mehd Keyvani, smail-i evvel, Dirat'l-marif-i
Bozorg-i slm, VIII, s. 637-639. Safevi Devleti'nin kuruluu ve ah smail dnemi iin bkz. Savory,

organizasyona dnme sreci tamamlanrken, ayn zamanda Trk-slam tarihini

derinden etkileyen bir gelime oldu. slm leminin ortasnda, ran'da kurulan i Safevi
Devleti, bu blgede istikrar salamakla birlikte ayn corafyann slm dnyasndaki
siyas, iktisad ve kltrel roln en aza indirdii gibi, Anadolu ile Trkistan arasndaki
irtibat kesmekle Anadolu'nun gneyinden ve dousundan mhim miktarda nfusun
Azerbaycan'a gmesine neden olacakt4.
XVI. yzyln hemen banda olumsuz bir ortamda balayan Osmanl-Safevi
ilikileri XVII. yzyl ortalarna kadar bar dnemleri de dhil hep gergin bir seyir
takip etti. ki devletin Kafkasya ve Irak- Arap'ta kar karya geldii yaklak yz elli
yllk dnemde iki devlet arasndaki asl sorunun Snnlik-ilik veya Trklk-ranllk
mcadelesi olduu eklinde yorumlar mevcuttur5. Meseleyi olduka basite indirgeyen
bu tarz yorumlar iki devlet arasndaki mnasebetlere dar bir pencereden bakmaktan
kaynaklanmaktadr ve yeterli dayanaktan da yoksundur.
Mezhep faktr zellikle ilk zamanlarda savan yegne sebebi gibi gzkse de
uzun sre devam eden mcadele ve atmalar tek bana aklamaya yeterli deildir.
Nitekim iki devletin mcadele halinde olduu corafyann yan sra i ve d
dinamikler, blgesel eitlilikler, komu devletlerin tutumu ve ittifaklar derinlemesine
analiz edildiinde sorunun sadece mezhep eksenli bir atma olmad anlalmaktadr.
Ksacas bu iki devletin Anadolu, Kafkasya ve Ortadou corafyasna yaylan geni bir
blgede birbirlerine siyasal ve ekonomik bakmdan stnlk kurma abalar da gz ard
edilmemelidir.

Iran under the Safavids, s. 27-49; Roger Savory, Esml I Safaw, Biography, EIr,
http://www.iranica.com/newsite/articles/v8f6/v8f665.html; H.R. Remer, The Safavid Period, CHIr,
VI, s. 209-232; Faruk Smer, Safev Devleti'nin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol,
Ankara 1992, s. 15-42.
4
Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), Tarihleri, Boy Tekilat, Destanlar, stanbul 1999, s. 175-176.
5
Bu tarz yorumlar muhtemelen Safevilerin mill bir ran devleti olarak kabul edilmesinden
kaynaklanmaktadr. Mesela bkz. ranllarn Trklere kar takip ettii siyasetin temelinde ilik
duygusunun yatt ak bir ekilde grlmektedir. Bunun sebebi aratrld zaman, Trk-slm kltr
iinde eriyip kaybolmaktan korkan ranllarn slm aleminde ayrc ve radikal grlere yer veren
ilie sk sk sarldklar, milli benliklerini ve kltrlerini muhafaza etme istei ile hareket ettikleri
grlr. Dolaysyla ran'n, slm dnyasnn nderliini yapm Trkiye ile olan ilikilerinde ilik
balca rol oynamtr., bkz. Mehmet Saray, Trk-ran likileri, Ankara 1999, s. V-VI. Yine, John
Andrew Boyle de bu mcadeleyi ran-Turan mcadelesi olarak deerlendirmektedir, bkz. ran'n Mill
Bir Devlet Olarak Gelimesi, (ev. Berin U. Yurdado), Belleten, XXXIX/156, (Ekim 1975), s. 653657. Safevilerin mill devlet karakteriyle ilgili tartmalar iin bkz. Mehmet elenk, 16. ve 17.
Yzyllarda Safev ilii, Yaynlanmam Doktora Tezi, Bursa 2005, s. 100-107.

A) Siyasal / Blgesel Rekabet ve Uluslararas ttifaklar

ah smail (15011524)'in ran ve Azerbaycan merkezli bir devlet kurarak On
iki mam ilii'ni resm mezhep ilan etmesi ve Snn Mslmanlar bu mezhebe
gemeleri iin zorlamas Osmanllar, zbekler ve Memlklar gibi gl komularnda
tedirginlik yaratmt. Nitekim ok gemeden douda zbek Hanl ile mcadeleye
girien ah smail, dier taraftan Osmanl Devleti'nin Anadolu'da, Memlklarn ise
Suriye'deki hkimiyetini tehdit eden faaliyetler ierisindeydi.
XVI. yzyl balarnda Osmanl sistemine alternatif bir siyas g olarak ortaya
ktklarnda Anadolu'da kalabalk bir mrit topluluuna sahip olan Safeviler, hkimiyet
sahalarn geniletmeye niyetlendiklerinde Anadolu ve Suriye blgelerini potansiyel
hedef olarak belirlemilerdi. Bununla birlikte ah smail, Osmanllara kar saldrgan
bir siyaset izlerken dier taraftan Snn Memlklarla dostane ilikiler kurmaya
almakta 6 ve Osmanl kart bir ittifak iin de Venediklilerle haberlemekteydi 7 .
Safevileri, topraklarnda gz olduu Memlklarla ittifak arayna iten sebep douda
zbeklerle mcadele ettii srada batda kendisinden daha gl iki komusuyla
savamaya gcnn yetmeyeceini bilmeleridir. Zira komularnn hepsiyle savaa
tutumann stratejik bir hata olacan gayet iyi bilen ah smail reel politiin bir gerei
olarak Osmanllarn rakibi dier devletlerle ibirlii yapma abasndayd8. Safevilerin
bu diplomatik manevralar bile iki devlet arasndaki mcadelenin sadece mezhep
ayrlna dayandrlamayacann bariz bir kantdr.
Safevilerin douda zbeklerle giritikleri mcadele mezhep farkllna
ramen esas itibarla Horasan'n hkimiyeti zerineydi. Osmanl Devleti ile atma ise
salt toprak meselesinden te bir konuydu. ah smail'in bir yandan ran'n btnne

Safevilerin Memlklarla yaknlama abalar iin bkz. W.W. Clifford, Some Observations on the
Course of Mamluk-Safavi Relations (15021516/908922) I-II, Der Islam, LXX, (1993), s. 245-278.
Lakin Safevilerin bir sre sonra Memlklara kar siyasetlerini deitirdikleri grlmektedir. nk I.
Selim'in tahta kt sralarda ah smail, Kahire'de i faaliyetleri destekliyor, Avrupa devletlerini
Memlklar aleyhine kkrtyor, hatta onlara denizden, kendisinin de karadan Suriye'ye yrmesini teklif
ediyordu, bkz. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, s. 259.
7
Giorgio Rota, Safev ran ile Venedik Cumhuriyeti Arasndaki Diplomatik likilere Genel Bir Bak,
(ev. Nasuh Uslu), Trkler, VI, Ankara 2002, s. 900; Selhattin Tansel, Sultan II. Byezit'in Siyas
Hayat, stanbul 1966, s. 245-246.
8
Adel Allouche, Osmanl-Safevi likileri, Kkenleri ve Geliimi, (ev. Ahmet Emin Da), stanbul 2001,
s. 75-79.

egemen olmas, dier yandan Anadolu'daki Trkmen kitleleri din-siyas propagandayla

etkisi altna almas, Osmanllar Avrupa'ya srme ve Bat Anadolu'dan Orta Asya'ya
uzanan corafyada bir Trk-ran mparatorluu kurma iddiasnda olduu anlamna
gelmekteydi 9 . Tehlikenin byklne ramen II. Byezid (14811512), balangta
ah smail'e kar temkinli ve hogrlyd. 1504'te kazand zaferleri tebrik iin
kendisine her ne kadar asl vazifesi istihbarat toplamak olsa da- bir eli bile gnderdi10.
ah smail'in 1507'de Dulkadroullar zerine seferi11 esnasnda Osmanl topraklarn
ihlaline ses karmad. Hatta Safeviler 151011'de Teke blgesinde patlak veren ahkulu syan'n aka desteklerken bile karlk vermedi. nk Osmanl Saray iin
batdaki gelimeler daha ncelikli olduundan II. Byezid, ah smail'e kar
saldrganca deil pasif bir siyaset izlemeyi yeliyordu12.
II.

Byezid'in

bu

siyaseti,

Safevilerin

glenerek

ran'da

ilii

yerletirmelerini kolaylatrrken, ayn zamanda propaganda ve isyanlarla kkrtlp

desteklenen Anadolu halknn ah smail'e meyline yol ayordu. Babasnn yumuak
politikalarn yetersiz bulan sertlik yanls I. Selim (15121520), Safevi tehlikesinin
devleti tehdit ettii gerekesiyle sonunda babasn tahttan indirip yerine geti ve iki yl
sonra 1514'te ah smail'i aldran Sava'nda ar bir yenilgiye uratt 13 . Bu sava
Osmanl Devleti'ne blgede bir takm toprak kazanlar salasa da temelde bir savunma
savayd. Yine de stratejik adan nemli avantajlar salad. Diyarbekir ve Erzincan'n
fethedilmesi Dou Anadolu'daki otoritenin glendirilmesini salarken, zellikle ran'
Anadolu'ya ve Halep'e balayan ana yollarn getii Diyarbekir'in fethi olduka
nemliydi. stelik bu kentin konumu Osmanllara, Safevi ve Memlklarn hareketlerini
yakndan gzlemleme ve ibirlii yapmalarn engelleme imkn veriyordu. Bunun yan

Metin Kunt, Sleyman Dnemine Kadar Devlet ve Sultan: U Beyliinden Dnya mparatorluuna,
Kanun ve a, Yeniada Osmanl Dnyas, (edt. Metin Kunt-Christine Woodhead; ev. Sermet
Yaln), stanbul 2002, s. 23.
10
Sydney Nettleton Fisher, The Foreign Relations of Turkey, 14811512, EJOS, III, (2000), s. 86-87.
11
ah smail'in Dulkadr Seferi ve Irak- Arap'taki fetihleri iin bkz. Roger Savory, The Consolidation of
Safawid Power in Persia, Der Islam, XLI, (1965), s. 75-77.
12
Feridun Emecen, Osmanl Devleti'nin ark Meselesinin Ortaya k lk Mnasebetler ve
Yansmalar, Tarihten Gnmze Trk-ran likileri Sempozyumu, 1617 Aralk 2002, Konya, Ankara
2003, s. 41.
13
Savan cereyan hakknda bkz. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, s. 265-270; Tayyip Gkbilgin,
aldran Muharebesi, A, III, s. 329-331; Selhttin Tansel, Yavuz Sultan Selim, stanbul 1969, s. 5067; Ahmet Uur, Yavuz Sultan Selim'in Siyas ve Asker Hayat, stanbul 2001, s. 69-74; Mustafa etin
Varlk, aldran Sava, DA, VIII, s. 193-195; Michael J. McCaffrey, ldern, EIr, V, s. 656-658.

sra Diyarbekir gelecekte ran ve Suriye ilerine dzenlenecek seferler iin s olma
zelliini tayordu14.
aldran Zaferi, ah smail tehdidini btnyle ortadan kaldrmasa da
Safevilerin Anadolu'ya ynelik faaliyetlerinde gzle grlr bir azalmaya neden oldu.
Aslnda Safevilerin Anadolu ile ilgili ideallerinde temelde bir deiiklik yoktu. Bu
nedenle frsat bulduunda Osmanl aleyhtar faaliyetlerden geri kalmayan ah smail, I.
Selim'in lmnn ardndan Avrupa devletleri ve Papalk ile Osmanl kart ittifak
yapmaya alt. Lakin teklifi yeterli ilgiyi grmeyince teebbs sonu vermedi15.
I. Selim'in Suriye ve Msr' fethiyle Kzldeniz kylarna ulaan Osmanl
snrlarnn, olu I. Sleyman (15201566)'n Moha Zaferi'nden sonra Orta Avrupa'ya
kadar genilemesi, d politikadaki nceliklerin yeniden belirlenmesini gerektirmiti16.
Osmanllar artk Avrupa, Akdeniz, ran ve Hint Okyanusu'nda yani ayn anda drt ayr
cephede birden savamaya hazrlkl olmak durumundayd ve ykselen Bat
Hristiyanlna kar hem karada (Orta Avrupa), hem de denizde (Akdeniz ve Hint
Okyanusu) yrtlen mcadele daha nemliydi. Bu nedenle Sultan Sleyman'n
Safevilerle ilikileri daha fazla ktletirme gibi bir seenei bulunmadndan saltanat
srasnda douya doru yaylmac bir fetih siyaseti yerine, bu devleti kuatma ve izole
etme abas ne kt. Yalnz bu amac gerekletirebilmek iin iki meselenin
halledilmesi gerekiyordu. lki muhtemel Safevi saldrlarna kar Anadolu'nun
dousunu korumak iin Van Gl evresindeki kaleler ile Azerbaycan ve Irak- Arap'ta
kontrol sk tutmakt. kincisiyse Frat Nehri'ni Osmanl ve Safevi topraklar arasnda
doal bir snr haline getirmekti. Bu iki husus Sultan Sleyman ile ah Tahmasb (1524
1576) dnemlerinde Osmanl-Safevi ilikilerinin genel karakterini belirlemitir 17 . I.
Sleyman zamannda douya doru dzenlenen byk ve masrafl sefer sonunda
Osmanl merkez idaresi bu planlarn byk lde gerekletirdi.

14

Allouche, a.g.e., s. 112-113.

Fisher, The Foreign Relations of Turkey, 14811512, s. 89-90.
16
Modern tarihiler XVI. yzyln banda snrlarn genilemesiyle birlikte Osmanl Devleti'nin darya
kar takip ettii siyasetin farkllamasn ynelim krizi olarak nitelendirmilerdir, bkz. Subhi Labib,
The Era of Suleyman the Magnificent: Crisis of Orientation, International Journal of Middle East
Studies, X/4, (November 1979), s. 435-455.
17
Allouche, a.g.e., s. 114-115. Kanun Sultan Sleyman'n dou siyaseti hakknda genel bir
deerlendirme iin bkz. Rhoads Murphey, Suleyman's Eastern Policy, Suleyman the Second and His
Time, (edt. Halil nalck-Cemal Kafadar), stanbul 1993, s. 229-248.
15

Sultan Sleyman dneminde ran'a dzenlenen seferlerin ilki 1533-35 yllar

arasnda gereklemiti. Sleyman'n tahta ktktan sonra dikkatini Rumeli'deki
meselelere vermesi nedeniyle biraz ge kalm olsa da ran seferi birka yldr
gndemdeydi. Zira Ulama ve eref Han rneinde olduu gibi iki tarafn snr
valilerinin zamana ve zemine gre taraf deitiren tutumlar18, 152628'de Anadolu'da
birka Kzlba ayaklanmasnn kmas, Badat'taki Safevi valisinin Osmanllara biat
edip padiah adna sikke bastrmasna ramen Tahmasb tarafndan cezalandrlmas gibi
hadiseler Sleyman' ran'a sefer amak konusunda tevik ediyordu. Bununla birlikte
Osmanl Devleti'ni asl cesaretlendiren ise 1524'te ah smail'in lm ve yerine on
yandaki olu Tahmasb'n gemesiyle Safevi lkesinde ba gsteren karklklard.
Zira yeni ahn ocuk yata olmas devlet ynetiminde sz sahibi olmak isteyen
Kzlba beylerini birbirine drm ve lkede istikrarszla yol amt. Durumdan
istifadeyle zbekler, Safevilerin elindeki Horasan'a saldrmlard. Safevilerin douda
zbeklerle urat bir srada Sultan Sleyman Habsburglarla bar yapar yapmaz
1533'de geni yetkilerle donatt Veziriazam brahim Paa'y dou seferine gnderdi19.
K Halep'te geiren brahim Paa 1534'te Safevi bakenti Tebriz'i fethedince Sultan
Sleyman da ordusuyla buraya gelerek kendisine katld. Tebriz'den sonra Irak- Arap'a
ynelinmesi dolaysyla Irakeyn Seferi olarak da bilinen bu harekt srasnda ah
Tahmasb belki de kendisi asndan dorusunu yaparak hibir zaman Osmanl
ordusunun karsna kmad20. Sonuta Badat, Basra, Necef ve Kerbela gibi siyas ve
din bakmdan nemli Safevi ehirlerinin ele geirilmesi yannda Osmanl snrlar

18

Aslen Teke Trkmenlerinden bir tmarl sipahi olan Ulama, ah-kulu isyanndan sonra ah smail'in
yanna gitmi, yiitlii ve cesareti sayesinde az zamanda Azerbaycan valiliine kadar ykselmiti.
Ancak Tahmasb'n ilk zamanlarnda olduka g kazanan kendi aireti Tekellere kar dier
oymaklarn birleip ah'n desteiyle balatt mcadeleyi kaybedince Osmanllara snmt (1532).
Ardndan stanbul'a naklinden sorumlu Bitlis hkimi eref Han'n kendisini ldrmek niyetinde olduu
dncesiyle Padiah ve veziriazam nezdinde teebbste bulununca eref Han da Safevilere snmak
zorunda kalmt. Bu ve benzeri hareketlerine binaen ah Tahmasb onun Osmanllara sndktan sonra
zellikle Veziriazam brahim Paa'y kkrtarak Irakeyn Seferi'nin almasnda etkili olduuna
inanmaktadr, bkz. ah Tahmasb- Safev, Tezkire, (ev. Hicabi Krlang), stanbul 2001, s. 29-32.
19
Bu konuda geni bilgi iin bkz. M. Tayyip Gkbilgin, Arz ve Raporlarna Gre brahim Paa'nn
Irakeyn Seferindeki lk Tedbirleri ve Ftuhat, Belleten, XXI/83, (Temmuz 1957), s. 449-482; Feridun
Emecen, Irakeyn Seferi, DA, XIX, s. 116-117.
20
Kanuni Sultan Sleyman, Safevi ah Tahmasb' sava meydanna davet etmise de Tahmasb cevabnda
sayca stn Osmanl kuvvetlerine kar gereksiz yere savaarak ordusunu telef etmeyeceini
belirtmitir. Ayrca ah, Sultan Sleyman'n kendisini takip etmesini zorlatrmak iin her yeri tahrip
etmekle Osmanl ordusunun evreden lojistik destek almasn engellemeye almtr, bkz. ah
Tahmasb- Safev, Tezkire, s. 39-40.

gneydeki liman kenti Basra'ya kadar ulamt. Birka yl sonra burasnn da Osmanl
topraklarna katlmasyla Irak- Arap'n fethi tamamlanm oldu21.
Sultan Sleyman zamannda Safeviler zerine iki sefer daha dzenlendi.
Bunlardan ilki 154849 yllarndayd. irvan'da vali iken aabeyi ah Tahmasb ile ters
dp ona kar mcadeleye girien Elkas Mirza'nn, zerine gnderilen kuvvetlerden
kaarak Osmanl Devleti'ne snmas iki devlet arasndaki ilikileri germiti. Destek
verildii takdirde Tahmasb' devirip yerine gemek konusunda Osmanl ynetimini ikna
etmeyi baaran Elkas Mirza 1548'de beraberinde bir Osmanl ordusu ile ran'a yneldi.
Fakat mhimmat ve zahire sknts nedeniyle Tebriz'den teye gidemeyip geri
ekildiler. Beklenen baarnn elde edilemedii bu sefer sonucunda Elkas Mirza'nn
Tahmasb'n yerine gemek iin yeterli destee ve hrsa sahip olmad anlalrken, en
nemli kazan Van'n fethi oldu22.
Birka yl sonra Tahmasb'n, Osmanl Devleti'nin Orta Avrupa ileri ile megul
olmasn frsat bilip kaybettii yerleri geri almak iin giritii faaliyetler bir kez daha
dou seferini gndeme getirdi. 1554 ylnda Sultan Sleyman komutasndaki ordu 23
Revan ve Nahvan'a kadar ilerleyip Safevi snrna ynelik aknlarda bulunduysa da
ah Tahmasb ve ordusu yine ortaya kmad. Dn yolundayken Mays 1555'de
Amasya'da bir antlama yapld ve Safeviler, Irak- Arap ve Kuzey Azerbaycan'daki
Osmanl hkimiyetini tandlar 24 . slm dnyasnn en gl devleti konumundaki

21

Allouche, a.g.e., s. 151. Bacque-Grammont'a gre Irak- Arap'n fethine ramen asker ve mhimmat
kaybnn fazlal dolaysyla bu sefer Osmanllar iin neticede baarszdr. Zira Veziriazam brahim
Paa'nn yeterli hazrl olmayan orduyu Badat'tan sonra Tebriz zerine sevk etmesi kayplar
arttrmt. Bu hatas Paa'nn idam sebeplerinden birisi olacakt, bkz. Jean-Louis Bacque-Grammont,
XVI. Yzyln lk Yarsnda Osmanllar ve Safeviler, Prof.Dr. Bekir Ktkolu'na Armaan, stanbul
1991, s. 217-218.
22
Roger Savory, Alkas Mirza, EI, I, s. 406; Salih Aliyev Muhammedolu, Elkas Mirza, DA, XI, s.
55. Daha geni bilgi iin bkz. Walter Posch, Der Fall Alkas Mirza und der Persienfeldzug von 1548
1549: ein Gescheitertes Osmanisches Projekt zur Niederwerfung des Safavidischen Persiens, Marburg
2000.
23
Balangta ordunun banda Veziriazam Rstem Paa bulunuyordu. Ancak veliaht tayin edilen Selim'e
kar Mustafa'dan yana tavr alan ordunun, zellikle de yenierilerin isyan noktasna geldii bakente
iletilince Kanun Sultan Sleyman stanbul'dan yola karak Konya Erelisi'nde ordunun bana gemi
ve olu Mustafa'y ldrtmtr, bkz. erafettin Turan, Kanuni Sleyman Dnemi Taht Kavgalar,
Ankara 1997, s. 34-43.
24
Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, s. 361. Amasya Anlamas iin bkz. Ali Ekber Diyanet, lk Osmanlran Anlamas (1555 Amasya Msalahas), stanbul 1971; lhan ahin-Feridun Emecen, Amasya
Antlamas, DA, III, s. 4-5.

Osmanllar bu antlamayla imdiye dek tanmadklar i Safevi Devleti'nin varln

kabullenmi oluyorlard.
XVI. yzyln ilk yarsndaki savalar her iki taraf asndan da tam bir netice
vermemiti.

Osmanllar

byk

ve

masrafl

seferlerle

Safevileri

ortadan

kaldramayacaklar gereini kavramlar, Safeviler ise Anadolu'daki Kzlba zmreleri

kullanarak Osmanl Devleti'ne zarar veremeyeceklerini anlamlard. Dolaysyla her iki
tarafn da politikalarn eitlendirmesi ve mcadeleyi daha farkl alanlara yaymas
gerekiyordu. Bu nedenle sonraki yllarda iki devlet arasnda cereyan eden savalar,
birinin dierine siyas ve ekonomik bakmdan stnlk kurabilecei snrlandrlm
blgeler zerinde younlarken, dman arkadan vuracak ittifak araylar da daima
gndemde olacakt.
Osmanl Devleti'nin 1560'lardan itibaren Kafkasya'ya kar artan bir ilgisi
mevcuttu. Bu ilgi sadece Safevileri etkisizletirmek amacndan kaynaklanmyordu.
Kuzeyde yeni bir tehdit olarak beliren Ruslarn 1552'de Kazan', 1556'da da Astarhan'
ele geirerek Hazar Denizi'nin kuzeyindeki dengeleri deitirmesi douyla ilgili
siyasetlerin yeniden gzden geirilmesini gerektirdi. Rus tehdidini bertaraf edebilmek
iin 1563'te bir sefer tasarlandysa. Ancak 1569'da gerekleebildi. Astarhan Seferi diye
bilinen bu teebbsle Osmanl merkez ynetimi, Don ile Volga nehirleri arasnda bir
kanal ap Karadeniz'den gnderecekleri bir donanmay Hazar Denizi'ne geirmeyi
amalyordu. Bu sayede Ruslarn Volga'nn aa havzasndan uzaklatrlmas, ran'n
arkadan kuatlmas, Kafkasya'da tam hkimiyetin salanmas, Orta Asya'daki hanlklar
ile dorudan iliki kurulmas ve Hazar Denizi'nin kuzeyinden geen ticaret yollarnn
kontrol altna alnarak ticaretin canlandrlmas dnlyordu. Ayrca bu sralarda
irvan ve Grcistan'daki hanlar Safevilere kar Osmanl Devleti'nden himaye talep
etmekteydi. Sokollu Mehmed Paa'nn Safevilerin ve Ruslarn hakkndan ayn anda
gelmeyi planlad bu proje eitli i ve d nedenlerle baarya ulaamaynca
hedeflenen sonulara da ulalamad25.

25

Akdes Nimet Kurat, The Turkish Expedition to Astarkhan in 1569 and the Problem of the Don-Volga
Canal, Slavonic and East European Review, XL/94, (December 1961), s. 7-23; Akdes Nimet Kurat,
Trkiye ve dil Boyu (1569 Astarhan Seferi, Ten-dil Kanal ve XVI-XVII. Yzyl Osmanl-Rus

Astarhan Seferi'nin baarszl zerine byk hayal krkl yaayan

Osmanllar yaklak on yl sonra bir kez daha ran meselesini gndemlerine aldlar.
1555 sonrasnda ilikileri gerginletiren birka olaya ramen iki devlet de 1578'de genel
bir Osmanl saldrs balayncaya kadar antlama hkmlerine sadk kalmlard. Ancak
1576'da ah Tahmasb'n lmnden sonra Safevi lkesinde balayan istikrarszlk
Osmanl yneticilerini sava iin cesaretlendirmekteydi. Oysa Veziriazam Sokollu
Mehmed Paa bata olmak zere bir ksm Osmanl yneticileri barn bozulmasna pek
taraftar deildiler. Fakat Tahmasb'n yerine tahta kan II. smail'in (15761577) tutarsz
ynetimi srasnda artan snr tecavzleri, Anadolu'da yeniden canlanan Kzlba
faaliyetleri, ahalisinin nemli bir ksm Snn olmasna ramen Safevi hkimiyetindeki
irvan'da balayan isyan ve nihayet Sokollu Mehmed Paa'nn siyas hasm Lala
Mustafa Paa'nn ahsi ihtiraslar sava karar verilmesinde etkili oldu26. Neticede byk
bir Osmanl kuvveti 1578'de Azerbaycan topraklarna girdi. Batdaki mcadelenin bir
kenara braklp anszn douya ynelinmesi, Avrupallarn Atlantik Okyanusu'na
ald bir dnemde Trklerin de Orta Asya'nn zenginliklerini elde etme amac olarak
yorumlansa da27, meselenin sadece ticar zenginlie ulamak arzusuyla izah mmkn
deildir. Mamafih bu saldr ile hedeflenenlerin 1569 seferinin beklentileriyle
rttn, yani Hazar Denizi'ne kadar Azerbaycan blgesinin ele geirilerek Safevi
ve Rus tehditlerinin buralardan uzaklatrlmas ve Orta Asya hanlklaryla dorudan
irtibat kurulmas olduunu sylemek mmkndr.
Sava baladktan sonra Osmanl Saray, Safevilerin dou komusu ve
geleneksel dman zbeklerin hkmdar II. Abdullah Han (15601598) ile irtibata
geti. Osmanl Devleti ile zbek Hanl arasnda XVI. yzyln bandan beri
Safevilere kar bir ittifak oluturma dncesi mevcut olmasna ramen her iki tarafn
da ncelikleri farkl olduundan byle bir ittifak imdiye kadar gerekleememiti.
Oysa imdi taraflar Safevi Devleti'ni btnyle ortadan kaldracak ortak bir asker

Mnasebetleri), Ankara 1966, s. 93-98; Halil nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga
Kanal Teebbs, Belleten, XII/46, (Nisan 1948), s. 349-402.
26
Ktkolu, a.g.e., s. 23-31; Fahrettin Krzolu, Osmanllar'n Kafkas-Ellerini Fethi (14511590),
Ankara 1993, s. 257-267.
27
Fernand Braudel, II. Felipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, II, (ev. Mehmet Ali Klbay),
Ankara 1994, s. 588.

harekta girimek konusunda anlamlard 28 . Bununla birlikte Buhara ve Harezm

zbeklerinin aralarnda iban Han'n yasal varislii konusunda sre gelen ihtilaf ve
kuzeyden Kazaklarn saldrlar Abdullah Han'n hemen harekete gemesini
engellemekteydi. Bu nedenle Osmanl-zbek ittifak Safeviler karsnda ancak
1588'den sonra meyvelerini verdi. ki taraftan urad saldrlar sonucunda batda ve
douda nemli toprak kayplarna urayan Safevi ah'nn bar teklifine Osmanl
ynetimi, zbek Han Abdullah'n itirazlarna ramen olumlu cevap verdi. Bylece
Osmanl-zbek ittifak niha amacna ulaamad ve Abdullah Han Safevilere kar
mcadelesini yalnz srdrmek zorunda kald29.
Osmanllarn 1578'de byk bir orduyla balattklar taarruz ve zbeklerle
ittifak teebbs Kafkasya'daki varln srdrmek isteyen Safevileri de Ruslara
yaknlatrmt. Aslnda iki devletin mnasebeti 1568 ylnda Astarhan Seferi'nin
hemen ncesinde balam, ayn yl bir Rus elilik heyeti Safevi saraynda kabul edilmi

28

Ktkolu, a.g.e., s. 118. Dnemin Osmanl-zbek ilikileri iin bkz. J. Audrey Burton, Relations
between the Khanate of Bukhara and Ottoman Turkey, 15581702, IJTS, V/1-2, (1990-91), s. 87-99.
Abdullah Han bu ittifaka Hindistan Timurleri'nin sultan Celaleddin Ekber ah' (15561605) da davet
etmitir. Fakat Ekber ah, Osmanl Padiahn atalarnn (Safevilerle) yapt bar bozmakla sulam,
stelik Abdullah Han'a bir kar ittifak, yani Hindistan Timurleri-zbek-Safevi ittifak nermitir.
Ancak bu teklif Abdullah Han tarafndan kabul edilmemitir. Buna ramen Ekber ah 1587'de Osmanl
donanmasn Hint Okyanusu'ndan uzaklatrmak iin Portekizlilerle Yemen kylarna ortak bir saldr
giriiminde bulunmutur. Zira o, Osmanl Devleti'nin Orta Asya ve Hint Okyanusu'na ynelik ilgisini
yeni bir Portekiz istilas olarak gryor, doal olarak kendisi ve devleti iin tehlikeli buluyordu. 1605'te
len Ekber ah'n Osmanl kart siyaseti olu Cihangir ah (16051627) tarafndan da srdrlm,
hatta o, ah Abbas ile dostane ilikiler kurarak Osmanllarla savanda mal destek bile vermitir.
Bununla birlikte ah Abbas'n 1622'de lkesinin topraklarna girerek nemli bir ticaret ehri olan
Kandahar' almasna gcenen Cihangir ah bu tarihten sonra Osmanl Devleti ile yaknlam ve samimi
ilikiler halefleri tarafndan da devam ettirilmitir, bkz. Naimur Rahman Farooqi, Mughal-Ottoman
Relations: A Study of Political and Diplomatic Relations between Mughal India and the Ottoman
Empire, 15561748, Ph.D. dissertation, Wisconsin 1986, s. 36-66. Safevilerin Kandahar' ele geirmesi
ve Hindistan Timurleri'nin buna tepkisi iin bkz. Rizaul Islam, Indo-Persian Relations, A Study of the
Political and Diplomatic Relations between the Mughal Empire and Iran, Tehran 1970, s. 83-86.
29
Osmanl-zbek ittifaknn neden baarl olamadna dair eitli yorumlar bulunmaktadr. Mesela
Batl tarihi Allen'e gre, Osmanl-zbek ittifaknn Safevileri ortadan kaldrarak Moollarn XIII.
yzylda gerekletirdii enlemesine yaylmay yeniden canlandrma teebbs, tarihin akna ters bir
durumdu ve gereklemesi de imknszd. Ayrca o, ar levazmat ve toplarn hareketini gerektiren yeni
sava taktiinin savunmada yani uzak blgelerin ve ordughlarn salamlatrlp uzun sre boyunca
korunmasnda Osmanllarn ve zbeklerin glerini aacan ileri srmektedir, bkz. W.E.D. Allen,
Problems of Turkish Power in the Sixteenth Century, London 1963, s. 38. ngiliz tarihi Murphey'e gre
de Osmanl ynetiminin Azerbaycan'a ve Hazar tesine yaylmas belli bir temelden yoksun olup
olaand politik koullarn ve geici frsatlardan yararlanma giriimlerinin sonucudur, bkz. Ordu ve
Sava, 2007, s. 27. Bir dier yorum pek mantkl grnmese de Osmanl Devleti'nin bu ittifak
srdrmek istememesinin nedenini gl bir zbek Hanl ve fetih heveslisi Abdullah Han'n yeni bir
Timur gailesi yaratabilecei endiesine balamaktadr, bkz. Abdullah Gndodu, Trkistan'da
Osmanl-ran Rekabeti, Osmanl, I, (edt. Gler Eren), Ankara 1999, s. 585.

ve hediye olarak baz asker malzeme getirmilerdi. Ruslarn amac Safevileri, Osmanl
Devleti'ne kar bir ittifaka ikna etmekti. Fakat ah Tahmasb'n 1555'te Amasya'da
yaplan bartan dolay bat komusuyla aray bozmak istememesi nedeniyle bu ittifak
mmkn olmad. On yl sonra 1578'de Osmanllarn byk bir orduyla taarruza gemesi
ve bar durumunun ortadan kalkmas zerine 1586'da Hdi Bey'in bakanlk ettii bir
Safevi elilik heyeti bu kez Ruslar olas ittifaka ikna iin Moskova'ya gitti. Safevi ah
teklifinde o derece ciddiydi ki, geri ald takdirde Bak ve Derbend'i Ruslara vermeye
hazr olduunu belirtiyordu. Lakin Ruslar, Safevilerin teklifinin ciddiyetinden emin
olmadklarndan ve Osmanl Devleti ile ilikilerini bozmak istemediklerinden hemen
olumlu yant vermediler. Zaten savan seyrinin de Osmanllardan yana olmas bu
ittifakn gereklemesine imkn vermedi30.
Safeviler ile Ruslarn mnasebetleri 1590'da Osmanl Devleti ile yaplan
bartan sonra da devam etti. 1594'te ran'a ulaan bir Rus elilik heyeti bu kez
Osmanllara kar ortak bir hareket iin Safevileri tevik etti. Lakin bundan da bir sonu
kmad. 1603 ylnda Azerbaycan'a saldran ah Abbas, Ruslara bir kez daha eli
gnderdi. Elinin grevi Ruslar ortak bir asker harekta ikna etmekten ziyade dolayl
yoldan da olsa Osmanl Devleti'ni g duruma sokacak Kafkasya'ya ynelik bir
saldrda bulunup bulunamayacaklarn renmekti. Ancak Ruslar bu srada salgn
hastalk, ktlk, taht kavgalar ve Lehlilerin saldrlaryla boumakta olduklarndan31,
Safevilerin teklifleriyle ilgilenecek durumda deillerdi. Ruslarn bu gsz durumu
Safevilere Azerbaycan'a ynelik istilay daha kuzeye yani Dastan ve Grcistan'a kadar
geniletme cesareti verdi. ah Abbas'n Ruslarla ilikisi azalarak da olsa saltanatnn son
yllarna dein devam etti. Fakat hibir zaman Osmanl Devleti aleyhinde siyas ve
asker bir ittifak ile sonulanmad 32 . Yalnz btn bu diplomatik temaslar iki lke

30

Rudi Matthee, Anti-Ottoman Concerns and Caucasian Interest, Diplomatic Relations between Iran and
Russia, 15871639, Safavid Iran and her Neighbors, (edt. Michel Mazzaoui), St. Lake City 2003, s.
108-110.
31
Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, Balangtan 1917'ye Kadar, Ankara 1993, s. 181-182, 193-211.
32
Matthee, a.g.m., s. 110-120.

arasnda ticaretin giderek gelimesine ve yldan yla artan miktarda ipein ran'dan
Rusya'ya gnderilmesine yol at33.
1578'de karlkl snr aknlaryla balayan ve on iki yl sren bu uzun ve etin
savan g koullara ramen Osmanl ordular Grcistan, Azerbaycan ve irvan'da
birok yeri fethettiler. Ele geirilen yerler arasnda eski Safevi bakenti Tebriz de
bulunuyordu. Lakin bitmek bilmeyen savan asker ihtiyacn karlamak iin reayadan
binlerce kiinin orduya yazlmas, sonra bunlarn fetih blgelerindeki tmarlarda,
kalelerde ve ocaklarda dirlik ve kap sahibi olmalar Osmanl dzeninin temel ilkesi
olan reaya ve asker ayrmn temelinden sarsmt. Daha kts savan ortaya kard
maddi klfetti. Says yz bini aan ordunun iae ve ikmali iin yaplan byk masraflar
maliyenin gelir-gider dengesini bozmutu. yle ki, fethedilen blgelerin imarna para
ayrlamad gibi askerlerin ulufe demeleri bile aksamaktayd. Buna bir de yllardr
sren sava yznden psikolojisi bozulan askerlerin yaratt huzursuzluklar
(dzensizlik, emre itaatsizlik, isyan, firar) eklenince zbek Han Abdullah'n itirazlarna
ramen bar yapmak kanlmaz bir hal almt.
Safevi cephesinde durum daha da ktyd. Malubiyetler ordunun moralini
bozmu, saray entrikalar artm, Kzlba beyleri arasndaki iktidar mcadelesi savan
nne gemiti. Bu ortamda Muhammed Hdabende (15771587) tahttan indirilip
yerine Abbas geirildi. ah Abbas zayf konumuna ramen sava devam ettirmekten
yanayd. Fakat zbeklerin 1588 ylnda doudan saldrya geerek Herat bata olmak
zere baz kentleri ele geirmeleri34 zerine Osmanl Devleti'yle bar yapmaya mecbur
kald. Nihayet 1590 ylnda Ferhat Paa Antlamas ile Safeviler, Tebriz, Karacada,
Gence, Karaba, irvan, Grcistan, Nihavend, Luristan, ehrizor'daki Osmanl
egemenliini tandlar. Ayrca Hz. Muhammed'in ashab ve halifeleriyle Snnlere
ynelik hakaret ieren ifadeler kullanmamaya sz verdiler35. Haydar Mirza adl Safevi

33

Rudi Matthee, Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silk
between Safavid Iran and Muscovy, Cahiers du Monde Russe, XXXV/4, (1994), s. 748-750.
34
R.D. McChesney, The Conquest of Herat 9956/15878: Sources for the Study of Safavid / QizilbashShibanid / Uzbek Relations, Etudes Safavides, (edt. Jean Calmard), Paris-Teheran 1993, s. 69-107.
35
Mneat's-seltn, II, s. 249-252.

ehzadesi de antlamann devamn temin iin rehine olarak stanbul'a gnderildi 36 .

Safeviler karsnda 1514'ten sonra ilk kez bu kadar parlak bir baar elde eden
Osmanllar yeniden Orta Avrupa meselelerine yneldiler. ah Abbas ise byk toprak
kayplarna ramen bu antlamayla kendisi ve lkesi iin en nemli tehdidi bertaraf
etmiti. Bylece dikkatini ierde istikrar salamaya ve douda zbeklerle mcadeleye
younlatrabilecekti.
XVI. yzyln son eyrei Osmanllar iin olduka zor bir dnemdi. Douda ve
batda giriilen uzun savalarn ortaya kard problemler, nfus art, batnn yeni
asker teknolojisi, finansal bunalm vb. faktrlerin olumsuz sonularyla birleince
lkeyi siyasal, sosyal ve ekonomik bakmdan ciddi bir kriz ortamna srklemiti.
Nfus basks yzyln balarndan beri var olan bir gelimeydi. Bununla birlikte fetihler
srdke ve yeni yerler iskna aldka bu basknn etkisi fazla hissedilmiyordu.
Yzyln ortalarnda fetihler yavalaynca bu basknn iddeti artmaya balad.
Topraksz ve isiz binlerce insan areyi beylere, paalara ve saraya kaplanmakta buldu.
Safeviler ve Habsburglarla yaplan savalarda tmarl sipahilerden ziyade tfek
kullanabilen piyade askerine olan ihtiya kapkulu saysn daha da arttrd. Maal asker
saysndaki plansz art finansmanda sorun yaratnca devlet areyi bu insanlarn bar
zamanlarnda orduyla ilikilerini kesmekte buldu. Bylelikle sava zamanlarnda askere
alnp, bar zamanlarnda babo braklan, sekban ve sarca diye adlandrlan silahl
gruplar ortaya kt37.
Dnemin bir baka sknts mal krizdi. 1580'lerden itibaren Osmanl
piyasalar youn ekilde Amerika'dan gelen gmn etkisi altna girmiti. Buna
savalarn getirdii maddi yk de eklenince hazine aklar byd ve devlet 1585
86'da parann deerini drmek zorunda kald38. Hazine aklarnn kapatlmas iin bir
dier are ise vergilerin eitlendirilmesi ve avarz trnden vergilerin dzenli hle
getirilmesiydi. Fakat hazineye gelir salama amacndaki bu teebbsler geni halk

36

Kad Ahmed-i Kum, Hlsat't-tevrh, (Translated and edited by Hans Mller as Die Chronik
Hulsat at-tawrh des Qz Ahmad Qum: Der Abschnitt ber Schah Abbs I), Wiesbaden 1964, s. 4447.
37
Bu konuda geni bilgi iin bkz. Halil nalck, Military and Fiscal Transformation in the Ottoman
Empire, 16001700, AO, VI, (1980), s. 283-337.
38
158586 taiinin nedenleri ve Osmanl ekonomisine etkisi hakknda bir deerlendirme iin bkz.
evket Pamuk, Osmanl mparatorluu'nda Parann Tarihi, stanbul 1999, s. 143-161.

kitleleri zerinde honutsuzluk yaratt. siz gsz kalabalklarn, sarca ve sekbanlarn,

tmarlar ellerinden alnm sipahilerin, savatan kaan kapkullar ve yenierilerin en
nemli insan kaynan oluturduu Cell ad verilen silahl etelerin isyan XVI.
yzyln son on ylnda Anadolu'nun her yanna yayld. Bunlar XVII. yzyl balarnda
Karayazc, Deli Hasan, Kalenderolu gibi baz Cell liderlerinin etrafnda toplanarak
Osmanl dzenli ordularyla savaan, ehirleri yamalayan byk organize etelere
dntler. Celllerin zulmnden kaan halk kalelere, palangalara ve byk ehirlere
snmak zorunda kald. Anadolu'da zira ve ticar faaliyetler durma noktasna geldi.
Devletin otoritesini ve btnln ciddi ekilde tehdit eden bu eteler 16071610
yllar arasnda Kuyucu Murad Paa'nn iddetli tedbirleriyle ortadan kaldrld39.
Osmanl lkesinde bunlar yaanrken ah Abbas; hem iktidarn pekitirmekte,
hem de devleti glendirme ve yeniden yaplandrma yolunda bir takm reformlar
gerekletirmekte idi. O, 1587'de tahta ktktan sonra iki cephede birden sava
srdrrken, dhildeki en nemli meselesi Kzlbalarn ynetimdeki nfuzlaryd.
Aslnda beyler devletin kuruluundan beri lkenin ynetiminde etkindiler. Fakat etkileri
Muhammed Hdabende'nin zayf iktidarnda daha da artmt. stelik aralarndaki
amansz rekabet ve dmanlk, dhilde srekli isyanlar kmasna neden oluyordu.
Byle hallerde lkenin karlar ve savunmas pek nemsenmediinden, devlet giderek
zayflamaktayd. te bu ortamda tahta kan ah Abbas, Kzlba umerann gcn
bertaraf edip merkez otoriteyi temin iin kendisine bal daimi bir ordu oluturmak iin
kollar svad. Zira Kzlba zmresine dayanan bir ordunun hkmdarlarna ball
beylerin iyi niyet ve sadakatleri lsndeydi. Kzlba beylerin ordudaki gcn
azaltmak maksadyla gen ah ahseven 40 adyla anlan dorudan kendine bal
asker bir birlik oluturdu. Ancak bu aba yeterli gelmeyince Osmanl kapkulu
tekilatn andran tarzda Kafkasya'da yaayan Hristiyan topluluklarn (Grc, Ermeni
ve erkez) mensuplarndan oluan ve cretleri merkez hazineden denen Gulmn-
Hssa-i erife adyla ateli silahlarla donatlm bir ordu tekil etti. Dier taraftan

39

Cell isyanlar hakknda geni bilgi iin bkz. Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik
Kavgas, Celal syanlar, stanbul 1995; William J. Griswold, Anadolu'da Byk syan, 15911611,
(ev. lkn Tansel), stanbul 2000; Mcteba lgrel, Celali syanlar, DA, VII, s. 252-257.
40
ahseven hakknda bkz. Richard Tapper, Shahsevan; El, IX, s. 221; Ayn Yazar, ran'n Snr
Boylarnda Gebeler, ahsevenlerin Toplumsal ve Politik Tarihi, (ev. F. Dilek zdemir), Ankara
2004.

Kzlba korcularnn says azaltlrken mahall beylere bal kuvvetler de datld.

Daha sonra Fars ve Tacik unsurlardan oluturulan tfeki ve esirlerden devirilen
topularn da katlmyla bu ordunun mevcudu krk bine ulat41.
ktidarn pekitirme ve devleti yeniden yaplandrma faaliyetleri erevesinde
yeni ordunun tekiliyle uraan ah Abbas, ayrca lke iindeki muhalif unsurlara kar
harekete geti. ncelikle tahta kmasnda nemli pay sahibi ve hlihazrda vekl-i
divn- lsi olan Ustaclu Aireti'nin kudretli beyi Mrid-kulu Han' ortadan kaldrd
(1589). Ardndan Irak- Acem, Fars, Kirman ve Luristan'daki ayaklanmalar bastrarak
gvenlii salad. Glan ve Mazenderan'n yerel hanedanlarna Safevi hkimiyetini
kabul ettirdi42.
Dhil istikrar salayan ah Abbas dikkatini zbekler tarafndan istila edilen
topraklara yneltti. Batda Osmanllar ile sava tm iddetiyle devam ederken doudan
saldran zbekler; Herat, Mehed, Niabur gibi nemli Safevi kentlerini ele
geirmilerdi (1588). Buna 1591'de uzun sredir Safevilerin elinde bulunan Kandahar
da eklendi. zbekler on yl kadar bu blgeleri ellerinde tuttular. Ancak gl
hkmdarlar Abdullah Han'n 1598'de lmyle balayan saltanat mcadeleleri ah
Abbas'a arad frsat verdi. Ani bir saldryla zbekleri ar bir malubiyete uratt ve
Herat ehrini geri ald. ki tarafn sava 1603'e kadar devam etti ve bu srete Safeviler
ar kayplara ramen Horasan'n batsna byk lde hkim oldular43.
zbeklerle mcadele srasnda Safevi ah ieride de radikal deiiklikler
gerekletiriyordu. Bunlardan birisi bakentin Kazvin'den Isfahan'a tanmasyd. Bu
teebbs dnemin tarihisi skender Mn tarafndan belirtilen sebeplerin 44 aksine,
jeopolitik kayglar, ekonomik beklentiler ve devlet ynetimini Kzlba nfuzundan

41

Laurance Lockhart, The Persian Army in the Safavid Period, Der Islam, XXXIV, (1959), s. 91-93;
Tadhkrat al-Mulk, A Manual of Safavid Administration, (Translated and expained by V. Minorsky),
London-Cambridge 1980, s. 33-34; Savory, Iran under the Safavids, s. 78-80.
42
Kad Ahmed Kum, Hlsat't-tevrh, s. 32-42; Roger Savory, Abbas I, EI, I, s. 7.
43
Roger Savory, Abbas I, EIr, I, s. 73; Remer, The Safavid Period, s. 267.
44
skender Mn; ehrin havasnn gzellii, suyunun bolluu ve topraklarnn verimliliinden sz
ederek bir anlamda ah'n tercihinde bunlarn etkili olduunu vurgulamaktadr, bkz. Trih-i lem-r-y
Abbs, I, s. 544.

uzaklatrmakla ilgiliydi 45 . ln ortasnda merkez bir konuma sahip olan Isfahan

bakent yaplduktan sonra gerekletirilen imar ve ina faaliyetleriyle nemli bir siyas
ve ticar merkez haline gelmi, meydan, saray ve bahelerinin gzelliiyle hret
bulmutur46.
eride otoritesini glendiren ve douda zbeklere kar zafer kazanan ah
Abbas yzn batya evirerek Avrupa devletleri ve Papalk ile mnasebet kurdu.
Bunda 1598'de ran'a gelip hizmetine giren Sherley kardelerin etkisi bykt. Sherley
kardelerin en by Anthony, Essex Lordu adna 1598'de ngiltere'den yola km,
Safevi ah'n Trkler aleyhine Hristiyan hkmdarlaryla bir ittifaka raz etmek ve
ngiltere ile ran arasnda ticar mnasebetler kurmak iin ran'a gelmiti47. Anthony
Sherley ertesi yl ah tarafndan beraberinde Hseyin Ali Bey'in banda bulunduu bir
Safevi elilik heyeti ile birlikte Papa, Habsburg mparatoru, spanya, Fransa, Lehistan
ve skoya krallaryla, ngiltere Kraliesiyle ve Venedik Dojuyla grp Osmanl
kart ittifakn gerekletirilmesi iin Avrupa'ya gnderildi48. Daha gvenli olduu iin
Rusya zerinden Avrupa'ya doru yola kan elilik heyeti nce alt ay kaldklar
Moskova'da Rus ar Boris Godunov (15981605), sonra 1600 ylnn Ekim'inde
Prag'da Habsburg mparatoru II. Rudolph (15761612) ile grt. Buradan Toskana'ya
geen heyet Toskana dkas tarafndan kabul edildikten sonra Papa VIII. Clement'in
(15921605) huzuruna kt. Yolculuun bandan beri Anthony Sherley ile Hseyin Ali
Bey arasnda var olan anlamazlk burada kavgaya dnt ve Sherley heyetin
mihmandarln brakt. Dier taraftan Safevi elilik heyetinin baz mensuplar
Hristiyan olup ayrldlar. Yanndaki adamlarn hemen her gn eksilmesine ramen
Hseyin Ali Bey, spanya'ya geti ve III. Philip (15981621) tarafndan kabul edildi.
Fakat yanndakilerden bir kann daha tanassur etmesiyle heyeti iyice zayflaynca

45

Remer, The Safavid Period, s. 270-271; Stephen P.Blake, Shah Abbas and the Transfer of the
Safavid Capital from Qazvin to Isfahan, Society and Culture in the Early Modern Middle East, Studies
on Iran in the Safavid Period, (edt. Andrew J.Newman), Leiden-Boston 2003, s. 146.
46
Savory, Iran under the Safavids, s. 154-176; Stephen P.Blake, Half the World: The Social Architecture
of Safavid Isfahan, 1590-1722, Costa Mesa, California 1999.
47
Antony Sherley'in ran yolculuunun ayrntlar iin bkz. Sir Antony Sherley his Relation of his Travels
into Persia, London 1613; The Three Brothers; The Travels and Adventures of Sir Antony, Sir Robert &
Sir Thomas Sherley, in Persia, Russia, Turkey, Spain erc. with Portraits, London 1825.
48
The Three Brothers, s. 21-22; Don Juan of Persia, A Shiah Catholic, 15601604, (edt. G. La Strange),
London and New York 1926, s. 232-233; Ayrca bkz. Roger Savory, The Sherley Myth, Studies on the
History of Safavid Iran, London 1987, s. 73-81.

ngiltere, Fransa, skoya ve Lehistan krallar nezdinde yaplacak grmelerden

vazgeerek 1602 ylnda ran'a dnmek zere Lizbon'dan yola kt49.
Hseyin Ali Bey'in banda bulunduu elilik heyeti vastasyla iletilen cazip
teklifler Habsburg mparatoru II. Rudolph ile spanya Kral III. Philip'in ilgisini ektiyse
de karlk olarak bo vaatlerde bulundular. Buna ramen ah Abbas, niyetinin
ciddiliini gstermek iin Papa'ya bizzat mektuplar gndererek Hristiyan misyonerlerin
ran'da rahat seyahat etmelerine izin vermi, Hrmz'e gidecek Hristiyan tacirlere
serbestlik tanm, masraflar bizzat devlet hazinesinden karlayarak Isfahan'da bir
kilise ile manastr dahi ina ettirmiti50. Bununla da yetinmeyip 1607'de Vatikan elisi
Paul Simon araclyla Papa'ya Hristiyan gleri Halep'e saldrrsa, kendisinin de
Diyarbekir'e yryeceini bildirmiti51. Papa'nn gsterdii alaka ve spanyollarn Basra
Krfezi'ne saldrmayacaklarna dair verdikleri garanti ah Abbas' sava amak
konusunda cesaretlendirmiti52. stelik Osmanllar bat cephesinde Avusturya ile sava
srdrrken, dhilde de Cell fetretiyle meguldler. Bu durumun iini daha da
kolaylatracan bilen Safevi ah 1603'te Azerbaycan topraklarna ani bir saldr
balatt.
On yl akn bir sredir Azerbaycan' elinde bulunduran Osmanl Devleti, bat
cephesinde sren sava, Cell isyanlar ve mal yetersizlikler sebebiyle burada sistemli
bir iskn politikas uygulayamam ve blgenin i halk zerinde otorite tesis
edememiti. Bizzat ah tarafndan idare edilen Safevi ordusu nce Osmanl
kuvvetlerinin ekilmek zorunda kald Tebriz'i, ardndan Nahvan' ele geirdi. Az
sonra 1603'n Ekim ay ortalarnda blgedeki en byk Osmanl garnizonunun
bulunduu Revan Kalesi'ni kuatt. Kaledeki kuvvetler Revan Beylerbeyi erif Paa
kumandasnda aylarca direnmelerine ramen Erzurum tarafndan beklenen yardm bir

49

Mesela bu heyettekilerden biri olan Oru Bey Hristiyan olup Portekiz kralnn hizmetine girmi ve
Don Juan adn almtr. Elilik heyetinin spanya'daki faaliyetleri ve geri dn hakknda bkz. Don
Juan of Persia, s. 281-301.
50
ah Abbas'n Papa ile mektuplamas iin bkz. A Chronicle of the Carmelites, I, s. 92-96; Avrupa
devletleri ile olan mnasebetler iin bkz. Laurance Lockhart, European Contact with Persia, 1350
1736, CHIr, VI, s. 386-390; Ktkolu, a.g.e., s. 249-254; Sykes, A History of Persia, II, s. 269-283.
51
A Chronicle of the Carmelites, I, s. 130-131.
52
Ktkolu, a.g.e., s. 254.

trl gelmeyince teslim olmak zorunda kaldlar (8 Haziran 1604)53. Bylece Safeviler
bir yl iinde 1590 baryla kaybettikleri topraklarn neredeyse tamamn geri
almlard.
Safevi saldrs Osmanl Devleti'ni hazrlksz yakalamt. Ordunun byk
ksm bat cephesinde savata iken, sadece dou eyaletlerinin askerleriyle Safevi
tehdidini bertaraf etmenin mmkn olmadn bakentteki yneticiler gayet iyi
bilmekte idiler. Zira eyalet kuvvetlerinin mhim bir ksm da Cell etelerini takip ve
tediple meguldler. Tam bu srada III. Mehmed'in vefat (1603) Osmanl ordularnn
hemen harekete gemesini imknsz kld. Nihayet 1604 ylnda Cigalazde Sinan Paa
komutasnda bir ordu hem Celllerin hakkndan gelmek, hem de Safevilerle savamak
zere douya doru yola kt. Ordu, Kars'a ulatnda Safevilerin geri ekildii haberi
geldi. Sinan Paa, Safevi ordusunun peine dt ise de hem kn yaklamas, hem de
ah Abbas'n atalarndan kalma bir taktikle ekildii yerleri yakp ykmas ordunun
ilerlemesini gletirdiinden geri dnld. Diyarbekir'de klamas yolundaki tm
tavsiyelere ramen Van'da konaklamay tercih eden Vezir Sinan Paa ani bir Safevi
baskn zerine orduyu yeniden toparlamak zere Erzurum'a ekilmek zorunda kald.
Baharn geliiyle birlikte Osmanl ordusu toplanp yeniden harekete geti. 1605 ylnn
Mays aynda iki taraf Tebriz yaknlarnda karlat. Ancak Sinan Paa, ah Abbas
karsnda ummad bir yenilgi alnca ordunun btn arlklar ve hazineyi sava
meydannda brakarak geri ekildi 54 . stanbul'da ok etkisi yaratan bu yenilginin
ardndan dou cephesine yeni bir serdarn tayini gndeme geldiyse de siyas ekimeler
nedeniyle bu iki yldan nce mmkn olmad. Safeviler bu srete Azerbaycan,
Grcistan ve irvan'daki btn Osmanl garnizonlarn ele geirdiler. 1606 yl
balarnda Gence, yaklak bir yl sonra da emah Safevi hkimiyetine geti55.
Yeni serdar Kuyucu Murad Paa, 1607 ylnn Haziran aynda skdar'dan
orduyla hareket etti. htiyar veziriazamn hedefi ncelikle Canbolad-olu ve Kalenderolu gibi byk Cell eflerinin tedibiydi. Birka yl devam eden iddetli takibat

53

Ayn Eser, s. 259-267.

Mustafa Sf'nin Zbdet't-tevrh'i, II, (Haz. brahim Hakk uhadar), Ankara 2003, s. 29-45; Trih-i
Peev, II, s. 263-267.
55
Ktkolu, a.g.e., s. 270-277.
54

sayesinde Celller dize getirilip Anadolu'da dirlik ve dzen temin edilince sra ran
zerine yrmeye geldi (1610). Tebriz'e kadar ilerleyen Osmanl ordusu karsnda
meydan savandan srarla kanan ah Abbas, Kuyucu Murad Paa'nn btn meydan
okumalarna ramen ortaya kmad. Bunun zerine ordu, gelecek sefer mevsimine
kadar klaklara dnd. Kuyucu Murad Paa'nn Diyarbekir'de klad srada iki taraf
arasnda balayan diplomatik temaslar, Paa'nn 1611'de lmne ramen halefi sabk
Diyarbekir Beylerbeyi Nasuh Paa tarafndan srdrld ve nihayet 1612 ylnda barla
neticelendi56.
Kuyucu Murad Paa'nn ran zerine yrme hazrlklar yapt srada ah
Abbas bir kez daha Avrupa'ya eli gnderdi. nce Prag'da Habsburg mparatoru ile
gren Robert Sherley 1609 yl sonlarnda talya'ya ulat ve Papa tarafndan kabul
edildi. ranllar gibi giyinen, kadife kumatan altn ilemeli siyah bir pelerin takan ve
stnde ha bulunan saryla ayn zamanda samimi bir Katolik olduu izlenimini
vermeye alan Sherley, Safevi ah'nn Papa'ya iyi dileklerini iletti. zenle
hazrlanm konumasnda ah Abbas'n Trklere kar kazand zaferlerden bahsetti
ve Papa'nn liderliinde oluturulacak bir Hristiyan ittifaknn Trklerden stanbul'u
alabileceini ileri srd. Bu gerekleirse ah'n Hristiyan olmaya hazr olduunu ifade
etti. Ancak elinin gsterii ve uuk kak vaatleri Papa'y pek etkilemediinden olsa
gerek Sherley bir ey elde edemeden Roma'dan ayrld57.
Btn bu savalar sresince Osmanl-Safevi rekabetinin iki blge zerinde
odakland dikkati ekmektedir. Bunlardan birisi Kafkasya blgesi iken, dieri Irak-
Arap topraklaryd. Bu blgeler iki devlet iin de iktisad olduu kadar siyas ve
jeopolitik hedefler bakmndan da nem tamaktayd. Zira Kafkasya'ya egemen olan
devlet doal olarak Grcler ve Ermeniler gibi Kafkasya kavimleriyle Azerbaycan
hanlklar zerinde otorite kurabilmekteydi. Bu nedenle Osmanl Devleti'nin yneticileri
XVI. yzyln ikinci yars boyunca Kafkasya'ya ynelik youn bir faaliyet ierisine
girimilerdi. Buras ele geirildii takdirde Ruslarn Kafkasya'ya inmesinin ve Hazar

56

Ktkolu, a.g.e., s. 277-278. Sz konusu anlama iin bkz. Mnet's-seltn, II, s. 257-261;
Dstr'l-in, nr. 3332, 162b-166b.
57
Calendar of State Papers, Relating to English Affairs in the Archives of Venice, 16071610, Volume
XI, (edt. Horatio F. Brown), London 1904, belge no: 524, 531, 541, 648; Sherley'in tekliflerinin reddi ve
Roma'dan ayrlmas hakknda bkz. belge no: 661. Bu konuda ayrca bkz. The Three Brothers, s. 141.

Denizi kylarna ulamasnn engellenebilecei, Orta Asya'dan gelip Hazar Denizi'nin

kuzeyinden geen ticaret yollarnn kontrol altna alnaca ve dnyann en nemli ipek
retim blgesinin Osmanl topraklarna katlaca dnlyordu. Ancak Azerbaycan'n
gneyinde i halkn ounlukta olmas bu blgenin Osmanllardan ziyade Safevilere
temaylne neden oluyordu. Zira buras Safevi Devleti'nin doduu topraklard ve
Safevi hanedanyla tarih-din balar olduka glyd. Yine Tebriz, Glan, irvan gibi
nemli ipek retim merkezlerinin burada bulunmas Safeviler iin blgeyi daha da
mhim klyordu58. Bundan dolay Safeviler de hem ipek retimini, hem de balantl
ticaret yollar zerinde denetim salayabilmek iin Osmanl Devleti ile mcadele
ediyorlard. Bununla birlikte Kafkasya'nn kuzeyine yaylmak, lke snrlarn
Karadeniz kylarna ulatrmak da Safevilerin dnceleri arasndayd ve bu uurda
Ruslarla ittifak yapmaktan bile ekinmemilerdi.
Kafkasya dnda mcadelenin cereyan ettii bir dier blge ise Irak- Arap
topraklaryd. Blge hem Snn hem de i slm'n nemli din merkezlerini
barndrmann yan sra Hindistan'dan gelip Basra Krfezi yoluyla Akdeniz'e ulaan
ticaret yollarnn getii blgeydi. Dolaysyla buraya egemen olan devlet bu yollarn
denetimini elinde bulundurmakla ayn zamanda dnya ticaretine hkim oluyordu.
Ayrca Irak- Arap ve Arabistan'daki airetler zerinde otorite tesis etmek de
kolaylayordu.
te bu iki blge iin Osmanl ile Safevi devletleri arasnda batan beri var olan
rekabet 1612 barndan ksa sre sonra Kafkasya'da, ardndan da Irak- Arap'ta tekrar
balad ve mcadeleler 1639'daki niha bara kadar da devam etti.

58

Bu blgelerin ekonomik konumlar ve Safeviler iin nemi hakknda bkz. Hooshang Jabbari, Trade and
Commerce Between Iran and India during the Safavid Period (1555-1707), Delhi 2003, s. 31-37.

I. BLM
18. YZYILIN BALARINDAN AFGAN STLASINA KADAR SAFEV
DEVLETNN KN HAZIRLAYAN SYAS GELMELER
(1703-1721)
18. yzyln ilk eyrei boyunca cereyan eden ve Safev Devletinin sonunu getiren
olaylar, birbirlerini zincirleme ekilde tetiklemiti. Bu olaylar, birbirlerinden uzak
corafyalarda meydana gelmi olmalarna ramen birbirlerinin etkilerini glendirerek
dier olaylarn meydana gelmesine ortam hazrlamlard.
Bir manada Afgan Glzaylar, Safev Devletinin Kandahar Beylerbeyliinde, 1709
ylnda bir domina tana dokunmakla , o tarihte byk ihtimalle kimsenin hayal bile
etmedii uzun bir sreci, yani Safev Devletinin ykln balatm oldular.
1709-1721 yllar arasndaki gelimeler; Kandahardan Dastana, Basra
Krfezinden Isfahana, Moskovadan stanbula kadarki bir corafyada, ok sayda
insann, topluluun ve kurumun varln derinden etkiledi. Afganistannn bugn dnya
siyasetinin merkezlerinden birinde durmasnn ve Rusyann Kafkaslardaki varlnn
yol at sonularn kkenleri, 18. yzyln ilk eyreinde ran corafyasnda meydana
gelen olaylarn iinde kk salmtr.
Safev Devletinin 18. yzyln ilk eyreinde zlmeye balamasnn sadece
Afganllarn ya da Dastan Snnlerinin ayaklanmas ile kendin gsteren bir sre
olduunu dnmek yanltc olur. Bahreyn Araplar, Luristan Krtleri, hatta Mugannn
i

ahseven

airetinin

mensuplar

bile,

Safev

ynetiminden

duyduklar

memnuniyetsizlii, bu dnem iinde silahl isyanlarla aka ortaya koymulard.

Safev Devletini ykma gtren olaylarn balangcn temsil eden Afgan Glzay
isyan ile Osmanl Devletinin ran meselesine mdahil olmasna yol aan Dastan
Snnlerinin isyan ve Rusyann Kafkaslara asker sokmas meselesinin anlalmas;
bata Osmanl Devletinin olmak zere, bu dnemde iran corafyasnda siyas faaliyet
gsteren dier i ve d aktrlerin faaliyet ve fiillerinin anlalmasn hi phe yokki
kolaylatracaktr.

A) randa Afgan stilasnn Ayak Sesleri

I) Safevlerin Dou Snrndaki Temel Siyas Problem: Kandahar Meselesi ve
Mir veys syan
Kandahar1

blgesinin kime ait olduu meselesi, Safev Devletinin 1648de

Kandahar Babrl Devletinden ald zamandan beri2 Babrl mparatorluu ile

Safevler arasnda

anlamazlk konusuydu. ki byk Snn Afgan kabilesinin

hakimiyeti altndaki blgenin bu halklar da, kendi aralarnda bu konuda siyas bir
mutabakat salayamamt. Blgenin hakimiyeti

konusunda Glzaylar3 Babrlleri;

Abdaller ise, Safevleri destekliyordu.4

ah Hseyin dneminde5 balayan ve

Safev Devletinin sonunu hazrlayan

Kandahar olaylarnn, ah Hseyinin Kandahar valisi olarak, Abdullah Han tayin

etmesi ile ortaya kt sylenebilir. Abdullah Han Kandahar valisi olarak 1698de
tayin edilm; ancak iyi bir ynetim gsteremiti. Bu durum karsnda Kandahar
halknn, kendilerine iyi davranmayan Abdullah Han ile ilgili ikyetleri ise Isfahan
tarafndan dikkate alnmamt.6 Kandaharllar ile vali arasndaki gerginlik devam
ederken, Babrl mparatorunun ikinci olu ah Alem, Kabile vali olarak atand7 ve
grevinin bana gelir gelmez Kandahardaki Glzaylar, Safev Devletine kar isyana
tevik etmeye balad. ah Alem bu yolla Kandahar tekrar Babrllere kazandrmay
umuyordu.

Babrllerin

bu

teviklerinin

1709da

isyan

eden

Glzaylar

cesaretlendirdiine phe yoktur.8

Eski Kandahar; Tarnak ile Argantab nehirleri arasnda yksek bir tepe zerine kurulmutu. Kabil ile
Herat arasndaki yolun zerindedir. Eski Kandahar, bugnk Kandaharn 2.5 km uzandadr, M.
Longworth Dames.
2
Lockhart.
3
Mehmed Saray, Glzaylarn Trk kkenli olduunu sylyor. Ancak bu iddia, bu alanla ilgilenen btn
aratrmaclar tarafndan kabul edilm deildir.
4
Richard Tapper ; Mehmet Saray; smail Mehmetov, 2001 ylndan beri Afganistan devlet bakan olan
Hamid Karzayinin, Glzay airetine mensup olduunu iddia ediyor; Blgenin Babr Devleti ile Safev
Devleti arasnda ekime konusu olmas, Abdal ve Glzaylarn burada nisbeten daha rahat hareket
etmelerine imkan veriyordu.
5
ah Hseyinin saltanatnn ilk yllarnda, Safev Devletinin yanltc ihtiam hakknda faydal bir zet
iin bkz., Michael Axworthy; ah Hseyin, erkes bir anneden 1669da domutur, Rudi Matthee,
6
Djafar-Pour.
7
Enver Konuku.
8
Lockhart.

ah Alem Glzaylar isyana kkrtrken dier yandan diplomatik yollar da

denemi, greve geldikten hemen sonra Isfahana gnderdii

eli ile Safev

Devletinden Kandahar geri isteyip niyetini aka ortaya koymutu. ah Hseyin bu

istei doal olarak geri evirmiti.9
ah Hseyin, Kandahardaki huzursuzluu ve Babrllerin Kandaharda gz
olduunu bildii halde, ne Kandaharllarn Abdullah Han ile ilgili ikyetlerini dikkate
alm ne de Kandahar halk ile Babrller arasndaki yaknlamay engelleyecek bir
giriimde bulunmutu.10 Sanki Kandaharllar daha da kzdrmak istermiesine blgede
mfrit bir i

politika izlenmesine gz yumarken11,

1704 ylnn Haziran aynda

Kandahara, bu sefer Grc asll bir vali tayin etmiti.12 Bu durum zaten Isfahan
ynetimi ile ilikileri gergin olan Snn Kandahar halkn iyice fkelendirmiti.13
Fars kaynaklarnda, Gurgin Han olarak isimlendirilen ve asl ismi XI. Giorgi olan
bu vali, grnte Mslman olduktan sonra ahnevaz Han ismini almt.14
Kendilerine, Abdullah Han gibi, kt davranan Gurgin Hann zulmnden bkan15
Kandaharllar, durumu Isfahana tekrar ikyet ettiler. Bunu renen Gurgin Han, hem
Kandaharllara daha sert davranmaya balad16 hem de kendisine rakip olarak grd
Glzaylarn Hutek kabilesi reisi ah Alem olu Mir veys'i blgedeki karklklarn
sorumlusu ilan ederek ortadan kaldrlmas talebiyle Isfahana gnderdi.17
9

Lockhart.
ah Hseyin; Avrupal elilerce, devlet ynetimi ile ilgili olmayan, mlayim, mimari ve mzie ilgi
duyan biri olarak tasvir edilmtir. izilen bu portre, ah Hseyinin olan biten karsndaki aczini
aklamaktadr, Sibylle Schuster Walser; i din adamlarnn etkisi altndaki ah Hseyin, tahta ktktan
ksa sre sonra ikiye de altrlnca zaten pek ilgi duymad devlet ilerinden de iyice kopmutu,
Laurence Lockhart.
11
iliin yaygnlatrlmas ve Snnlere ve Zerdtlere iliin zorla kabul ettirilmesi hareketinin
banda, Safev tarihinin en radikal figrlerinden biri olan Mollaba Muhammed Bakr Meclisi vard,
Hamid Algar; Fahameddin Baar; David Morgan; Muhammed Bakr Meclisinin 1699da lmnden
sonra iletirme politikasnn bayran, rencisi Muhammed Hseyin Meclisi devralmtr, Hamid
Algar; ah Hseyin, i mtehidlerin o kadar etkisi altnda kalmtki onun dnemini Din Monari
olarak tanmlayan aratrmaclar olmutur, R. M. Savory.
12
Mara; Mstevf; Muhammed Haim Asafi; Krozinski; Jonas Hanway; Lockhart; smail Aka.
13
Merv I.
14
Djafar-Pour.
15
Muhammed Kazm Mervye gre, Gurgin Han insanlarn malna zorla el koyuyor, bakire kzlar
sarayna getirtiyor ve srekli iki iiyordu; benzer bilgiler iin bkz., Mara; Kandaharllar, Gurgin Han
iin eytann tohumu ve nsanln dman diyorlard, Arnold Fletcher.
16
Cihangua.
17
Jonas Hanway; T. H. Weir; smail Aka; Krozinsk; Lockhart; Nokili Bojko; Orhan Yazc, Mir
veysin nce isyan ettiini ve bu isyan zorla bastran Gurgin Hann Mir veysi Isfahana bu yzden
gnderdiini sylyor. Fars kaynaklarnda bu iddiay kantlayacak bir bilgiye rastlamadk; Rudi Matthee
10

Isfahana geldikten sonra ah Hseyin ile ricaline ok deerli hediyeler sunan ve

devletin merkezindeki Grc nfuzuna kar mcadele eden devlet ricalinin tarafnda
hareket eden Mir veys 18, kendin Isfahanda ksa srede sevdirdi19 ve bu sayede bir
sulu gibi deil de misafir gibi muamele grmeye balad.
Mir veys, Isfahanda iken Safev Devletinin iinde bulunduu durumu ve ah
Hseyinnin iktidarnn zayfln yakndan grme frsat yakalamt. ah Hseyinin,
1706 ylnn Austos aynda balayan byk Mehed gezisi devam ederken

20

ah

Hseyinin yerine, kardei Abbasn karlmas teebbsne de byk ihtimalle tank

olmutu. syan, Grc birlikleri tarafndan bastrlmt.21 ah Hseyin tahta kal 12
sene olmutu ama halk ondan imdiden bkmt. Ayrca ah Hseyin artk tahtn
korumak iin Grc birliklerine muhta konumdayd. Safev iktidarnn iinde
bulunduu bu durum, hi phe yok ki Mir veysi cesaretlendirmiti.
zgrce hareket etme imkanna kavuan Mir veys, 1708in balarnda hacca
gitti22 ve Mekkedeki ulemadan ilerin katline dair fetvalar alarak23 1708 ylnn yaz
mevsiminde Isfahana geri dnd.24
Mir veys Isfahana dndnde; Safev ricalinin, I. Petronun gnderdii ve
Isfahana gelmek iin emahda kendisine izin verilmesini bekleyen srail Ori isimli
Rus elisini kabul edip etmeme konusunda sknt yaadn grd.25 Mir veys, bu
korkuyu kendi karna uygun ekilde ustaca tahrik etti. I. Petronun ran igal etmeye
de ayn iddiay ne srmtkr; Mirza Muhammed Halil Mara-i Safev, Mir veysin Isfahana Gurgin
Han ikyet etmek amacyla kendi istei ile gittiini syler; Muhammed Haim Asafi de ayn iddiay
ne srer; Mir veysin lakab Sultan d, Mstevf; Mehmet Saray, Mir veysin adn Vaiz Han
olarak verirken yanlyor.
18
Mara; Chronicle; Mir veys; kabilesinin lideri olmasnn yan sra, Hindistan ile ticaret yapan ok
zengin bir tccard, Lockhart; Madde yazarna gre Mir veys, Babrl Sultan I. Alem ile Safev
hakimiyetine kar entrika evirdii iin Isfahana gnderilmtir; ayn iddiay M. Longworth Dames de
tekrarlamtr.
19
Cihangua; Lockhart; Grcler, randa ciddi bir bask grubu oluturuyordu. Grc kkenlilerin randa
oturduklar blgelerin ve yerleim birimlerinin bir envanteri iin bkz, Pierre Oberling.
20
Glcan Sarolu.
21
Lockhart.
22
Mara; Jonas Hanway; Krozinski; Chronicle
23
Cihangua; Krozinski; Hanway; Chronicle; Resul Caferiyan; Glzaylarn, Mir veysin ald bu
fetvalara binaen Isfahan zerine yrdn sylyor. Bu fetvalarn alnmas ile Glzaylarn Isfahan
zerine yrmesi arasnda 14 sene vardr. Glzaylarn, 1722de Isfahan zerine yrmesinin, Mekke
ulemasnn 1708de verdii bir fetva ile aklanamayacak kadar derinlikli bir mesele olduu
kanaatindeyiz.
24
Mara; Lockhart; M. Longworth Dames; Mir veysin hac dn Isfahan yerine Kandahara
dndn sylerken yanlyor.
25
David Marshall Lang; Bir iddiaya gre Mir veys, srail Ori ile bizzat grmtr, Filiz eliker.

hazrland, Grcistan ve Ermenistan da ilhak edecei sylentisini yayarken,

Kandahar Valisi Gurgin Hann da Grc birlikleri ile ona katlmay planladn ileri
sryordu.26 Mir veys, bu propangadasnn faydasn ksa srede grd. Grclerin ve
Gurgin Hann Ruslarla ibirlii yapabileceine kanaat getiren Isfahandaki devlet
adamlar, Gurgin Hana kar bir tedbir olarak, Mir veysi Kandahar komutan olarak
tayin ettiler. Mir veys, 1709un balarnda Isfahandan Kandahara geri dnd.
Gurgin Hana da, Mir veyse iyi davranmas emredilmiti.27
Mir veys, Kandahara dndkten sonra

gerekli hazrlklarn ksa srede

tamamlayp 1709 ylnn Nisannda isyan etti28 ve Gurgin Han da bu isyan srasnda
ldrld.29 Bylece, 1648 ylndan beri Safev Devletine bal olan Kandaharda
ynetim, Afganllarn eline gemi oldu.30
Mir veys, Gurgin Han'n ldrldn haber alan ah Hseyinin gnderdii
eliyi haps ettirdi.31 ah Hseyinin gnderdii ikinci eli de ayn akbete uraynca32
ah, Gurgin Hann yeeni Keyhsrevi, 1709un Austos aynda,

26

33

Mir veys

Lockhart; Lang.
Cihangua; Hanwa; Karsl Bedreddinzade Mirliva Ali Bey; Mir veysin hacda iken, airetine
saldrldn duyunca Kandahara dndn sylerken yanlyor; Mara; Muhammed Haim Asafi;
Nokili Bojko; Krozinski; Willem Floor; Mir veysin, 1712 ylnda hl Isfahanda olduunu sylerken
yanlyor.
28
Cihangua; Mstevf; Mara; Sadk Seccadi; Azmi zcan; u mellifler bu olayn tarihini yanl
vermilerdir: Yusuf Hikmet Bayur, 1706, Ahmet Taal, 1708, smail Hakk Uzunarl 1712,
Rouhollah K. Ramazani, 1711; R. N. Frye, 1707 ; Mehdi Bamdad, 1701-1702 ; M. Alaaddin Yalnkaya,
1712.
29
Mirza Muhammed Halil Mara-i Safev, Gurgin Hann ldrlmesini ve Kandahar kalesinin ele
geiriliini anlatrken, Mir veysin Gurgin Han Kandahar dnda ldrdn ve Kandahar da bir
hile ile ele geirdiini syler; T. H. Weir; Jonas Hanway; Merv; Mstevf; Muhammed Haim Asafi;
Krozinski; Baka bir iddiaya gre ise, Mir veys, Gurgin Han, bir ziyafete davet ederek hile ile
ldrtmtr, M. Longworth Dames; M. Alaaddin Yalnkaya, Mahmud Hann 1712 ylnda
Kandahardaki Safev valisini ldrdn ve Kandahar ele geirdiini sylyor. Gurgin Han ldren
Mahmud Han deil, Mir veysdir ve olayn tarihi de 1709dur; Keith Hitchins; Gurgin Hann, ah
Hseyinin sarayndaki Grc kart hizip tarafndan ldrldn sylyor ve Mir veysin adn bile
anmyor.
30
R. M. Savory.
31
Lockhart.
32
Lockhart.
33
R. M. Savory.
27

zerine gnderdi.34 ki yllk bir mcadeleden sonra Mir veys, Keyhsrevi yenip 7
Ksm 1711de onu da ldrd.35
Keyhsrevin ldrld haberi Isfahana ulanca, ah Hseyin bu sefer
Korucuba Muhammed Han amluyu Kandahar zerine gnderdi.36 Fakat zaten ok
yava yol alan Muhammed Han amlu rahatszlanp 1712 ylnn ilkbahar aylarnda
Horasan ile Esterabad arasndaki Cacermde ld.

37

Bundan sonra Isfahan, Kandahar

olay ile ilgilenemedi38; nk Abdaller de isyan edip Herat almlard. Kandahar

yolu artk kapanmt.39 Mir veysin 1709da balayan bamszl, fiili olarak 1715e
kadar srd.40
II) Mir Mahmudun Glzaylarn Bana Gemesi
Mir veys, 1715 ylnn Nisan aynn sonlarnda hastalanarak ld ve lm haberi
24 Maysta Isfahana ulat.41 Mir veysin yerine nce kardei Abdlaziz geti.42
Fakat Abdlaziz,

Safev Devleti ile

antlamaya kalknca

43

Mir veysin 18

yandaki olu Mir Mahmud tarafndan 1716da ldrld.44 Bylece bir yldr sren
Abdlazizin iktidar sona ermi oldu.45

34

Mara; Hanwa; Krozinski; Vladimir Minorsky, Keyhsrevin Mir veys zerine1709 ylnda
gnderildiini ve mcadelenin 2 yl boyunca srdn syler.
35
Cihangua; Merv; Mstevf; Nokili Bojko; Krozinski; Hanway; Weir.
36
Cihangua; Mara; Bedreddinzade; Mstevf.
37
Mara; Rza-Kulu Han Hidayet, Muhammed Zaman Hann, Kandahar kuatt esnada ldn
sylerken yanlyor.
38
Cihangua; Karsl Bedreddinzade Mirliva Ali Bey, Muhammed Zaman Hann Mir veyse yenildiini
ve yenildikten sonra Mir veysin hakimiyetini kabul ettiini sylerken yanlyor, Muhammed Zaman
Han eceliyle lmtr; ah Hseyinnin asker adan iinde bulunduu acziyetin temelleri hakknda
yararl bir zet iin bkz., Roger Savory..
39
Mara,
40
Mir veysin isyan ve Kandahar elinde tutmakta gsterdii baar, bamsz Afgan devletinin
habercisi olmutur, Ernest Tucker; Bu baarsna ramen Mir veys, sadece Vekil nvann kulland,
H. R. Roemer; Jos J. L. Gommans; Ahmed ah Drraninin kurduu Afgan Devletinin tarihini
anlatrken, ne Mir veysin ne de Mir Mahmudun adn anyor; Mir veysin, 1709 isyan sonunda
Afganistanda bamsz bir Afgan devleti kurduu iddiasnn ise ciddiye alnacak bir taraf olduunu
sanmyoruz,
41
Jonas Hanway; smail Aka; Mara,; Cihangua,; Willem Floor; Mir veysin mezar, bugn bile
ziyaret edilmektedir, C. E. Bosworth.
42
Mara,; Nokili Bojko; Krozinski,; Hanway,
43
Cihangua,; Karsl Bedreddinzade Mirliva Ali Bey, Mir veysin lmnden sonra yerine olu Mir
Mahmudun getiini syler ve Abdlazizden hi sz etmez,
44
Hanway,; Aka; T. H. Weir,; .Krozinski,; Mara; Muhammed Kazm Merv, Mir veys olayndan
szederken Mir veysin kardei Abdlazizden hi sz etmez ve Mir veysin kendi eceli ile ldkten
sonra, yerine olu Mir Mahmudun getiini syler, Merv; ayn hataya Tufan Gndz de dmtr;

Amcas Abdlazizin yerine geen Mir Mahmud, iktidarnn ilk iki yln
durumunu ve Kandahar kalesini glendirmek iin harcad. Bir yandan da rann i
durumunu kollayp saldr iin uygun bir an beklemeye balad. 46
Mir Mahmud, bekledii zamann geldiine hkmedip

1719 ylnn yaz

mevsiminde, Abdalleri cezalandrmak bahanesi ile Kandahardan ayrld ve Sistan

zerine hareket etti.47 Ama ksa sre sonra asl hedefi olan Kirman kalesi zerine
yrd. Afgan birlikleri 4 Kasmda Kirman nlerinde gzktnde, Kirman hakimi
Hseyin Han Sistani, savamak yerine teslim olmay tercih etti ve Mir Mahmud bu
sayede savamadan Kirmana girdi.48
Durumu haber alan ah Hseyin, o srada Farsda bulunun sipehsalar Lutfali Hana
bir an evvel Kirman zerine gitmesini emretti. Lutfali Han, kendisi

yerine,

komutanlarndan Muhammed-Kulu Han Kazviniyi gnderdi. Mir Mahmud, bu orduyu

Kirman yaknlarnda bozguna uratt.49 Fakat Kandahar kalesine brakt Bicinn
Sultann kaledeki Afganllar katledip isyan ettiini duyun Mir Mahmud, Kirman
kalesini boaltp geri dnmek zorunda kald.50
Kandaharda dzeni tekrar salayan Mir Mahmud, 22 Ekim 1721de tekrar Kirman
nlerine geldi51 ve Kirman kuatma altna ald.52 Fakat Mir Mahmudu burada bir
srpriz bekliyordu.

Mir Mahmud, Kirman almak iin ilk kez geldii 1719 ylnda

Kirmann kalesi ya da hisar yoktu. Mir Mahmud, Kirman terk edip Kandahara
Cihangua,; u mellifler bu olayn tarihini 1719 olarak ve yanl olarak vermilerdir, smail Hakk
Uzunarl, ; Mustafa Cezar, Mithat Sertolu, ; H. R. Roemer de bu tarihi yanl ekilde 1717 olarak
vermitir,; ayn hatal tarihi Laurence Lockhart da tekrarlamtr; Vecih Kevserani; Mir Mahmudun adn
Salih Mahmud olarak veriyor. Hibir kaynak ya da incelemede byle bir bilgiye rastlamadk,
45
Mara,; Cihangua,; Baron Joseph von Hammer Purgstall, Mir veysi Mir Mahmudun amcas
olarak gsterirken yanlyor,
46
smail Aka,
47
V. F. Bchner,; Mir Mahmudun ordusu, bir Safev kart koalisyonu gibiydi. Zerdtlerin yannda
Belular da Mir Mahmudun ordusuna katlmlard. Mir Mahmud, Safev Devletinin dou snrndaki
Safev ynetiminden memnun olmayan btn unsurlar yanna alm ve Isfahan zerine yrmt,
Longworth Dames
48
Mara,; Cihangua,; Mstevf,; Muhammed Haim Asafi,; Willem Floor,; Kirman; Fars eyaletinden
Sistan, Horasan ve Hindistana giden byk yollar ile denizden rann kuzeydousuna giden hac ve
ticaret yollar zerinde idi, J. H. Kramers,
49
Mara,
50
Cihangua,; Mstevf,; Fesainin, Mir Mahmudun Kirman, Fars Beylerbeyi Lutf Ali Hana yenildii
iin terk ettiini sylemesi doru deildir, Hac Mirza Hasan Hseyni Fesai,
51
Mara, s; Chronicle Willem Floor,; Jonas Hanway, Lezgilerin emahy almalarnn Mir Mahmudu
hareket geme konusunda cesaretlendirdiini iddia ediyor,
52
Chronicle,; Kirmann kuatma altnda olduu haberi Isfahana 6 Kasmda ulat,

dndkten sonra; Kirmann hakimliine, Hseyin Han Sistani yerine Rstem

Muhammed Han tayin edilmti. Rstem Muhammed Hann ilk ii de Kirmana gl
bir hisar yaptrmak olmutu.53
Kirmann yeni yaptrlan i kalesini alamayan Mir Mahmud, daha fazla vakit
kaybetmek istemedii iin54 Rstem Muhammed Hann teklifini kabul etti. Rstem
Muhammed Han, kendisi ve Kirman halk adna, Afgan ordusunun Isfahan ele
geirmesi durumunda Afgan hakimiyetini tanyacana dair sz vermiti. Mir Mahmud,
bu arta dayanan bir antlama yaparak 1722 Ocak aynda Yezd zerine yrd.55 Fakat
Yezd kuatmas ile de vakit kaybetmek istemedii iin, burada bir miktar asker
brakarak, ubat 1722de Isfahan zerine hareket etti.56 Mir Mahmud ile Isfahan
arasnda artk ciddi bir engel kalmamt.
B) Dastan Snnleri
I) Dastanda Snnlerin syan
Dastanllarn 1712de emahy almalar ile doruk noktasna ulaan isyanlarnn
balangc 1707 ylna dayanr. 1707 ylndaki ilk kprdanmalarn sebebi, ah
Hseyinin vergi oranlarn arttrmasyd.57 Bu isyan hali, aralklarla, 1711 ylna kadar
devam etti.58
syann 1712de iyice alevlenmesinin grnrdeki sebebi ise,
mfrit i

ah Hseyinin

politikalar idi. Oysa asl mesele yine ekonomikti. Car u Tala Lezgileri,

ahn hazinesinden, Safev Devletinin Kafkasyadaki snrlarn korumalar ve ahn

tabiyetinden kmamalar karlnda, her sene belli miktarda para alyorlard. Aslnda
yllk olarak aldklar bu para, Safev snrlarn korumalarndan ziyade Safev
topraklarna

53

saldrmamalar iindi. Gnderilen paralarn son zamanlarda Safev

Mara,
Mustafa H. Eravc; Mir Mahmudun, hi direnme ile karlamadan Kirman aldn sylerken
yanlyor,
55
Mara,; Cihangua,; Nokili Bojko,; Jonas Hanway,; Marcel Bazin,
56
Hazin; Krozinski,
57
Sevda Alikz Sleymanova; Azerbaycan .
58
Gabil Camalov; smail Mehmetov, Dastan ve irvan Snnlerinin Safev ynetimine kar
ayaklanlanmalarnda, Osmanl Devletinin blgeye gnderdii casuslarn da etkili olduunu sylyor.
Aratrlmaya deer olan bu iddia ile ilgili hibir Osmanl ya da Fars kaynanda herhangi bir bilgiye
rastlayamadk,
54

memurlarnca gasp edilmesi, dzenli para almaya alm olan Dastanllar

kzdrmt.59
Dastanllar,

1712de tekrar silaha sarldlar ve Gazi Kumuk amhal olak

Surhay Han ile anlaan Mderris Hac Davud Han ve Ali Sultan nderliinde, abran
ve Ere ehirleri ile Hudat kalesini ele geirdilir. Daha sonra Kaytak usmisi Ahmed
Han da yanna alan Hac Davud Han, irvan valisi Hseyin Ali Han komutasndaki bir
Safev birliini ekide imha etti.60 Dastanllar, 20 bin kiilik bir kuvvet ile ve Snn
halkn da yardmyla Austos 1712de61 emah'y aldlar.62 Bu olay srasnda Derbend
valisi Hseyin Han, Safev askerleri, i halk ve 30063 kadar Rus ve Ermeni tccar da
katledildi.64
emah'da ldrlen Rus tccarlarnn can ve mallarnn tanzim edilmesini talep
eden I. Petronun bu isteine,

Safev Devleti

herhangi bir cevap verilmedi. Fakat Rusya,

tarafndan olumlu ya da olumsuz

hem sve ile sava halinde olduundan

hem de Osmanl Devleti ile 1711de giritii savatan yenik km olduu iin Safev
Devletine bu tarihte sava ilan edememiti.65 Fakat I. Petro bu olay, Safev meselesine
mdahale etmek iin ileriki yllarda bahane olarak kullanacaktr.
Hac Davud ise, 1714 ylnda Safev Devletine kar Rusyadan yardm istedi. I.
Petro, cevaben yazd mektupta Hac Davuda niyetinin ne olduunu sormu, Hac
Davud da amacnn, Rusyann yardm ile Safevlerin hakimiyetinden kurtulup
irvanda bamsz bir hanlk kurmak olduunu bildirmiti.66 I. Petro, Hac Davudun
cevabndan holanmam olacak ki yardm sz vermemiti.

59

Mustafa Budak,; Sevda Alikz Sleymanova,; Lezgiler, bir hkmet sahibi olmadan ve baka
devletlerin hakimiyeti altna girmeden 18. Yzyln sonuna kadar hayatlarn devam ettirmi bir Kafkas
kavmi idi. 8. yzylda balayan slmlamalar 15. yzylda tamamlanmtr, Davud Dursun,
60
Esayi Hasan Jalaleants; Bilge,; Halil Altay Gde; Mehmed Ali Alizade,; Mustafa Aydn; Gazi Kumuk
halknn, Kpak kkenli olduu kabul edilmektedir. Orta Dastanda yaayan Gazi Kumuklar, 16, 17 ve
18. yzyl boyunca Kafkaslardaki Rus ilerlemesine kar en sert direnii gsteren halk olmulardr, Rza
Kurtulu,; Kumuklar; irin Akner Mirza Bala; Mirza Bala,
61
Bilge,
62
Ziya Musa Buniyatov
63
Mustafazade Tevfik Teyybolu, igal srasnda ldrlen Rus tccar saysnn yalnzca 5 olduunu
syler
64
Sara Aurbeyli; erafeddin Erel; Abbas-Kulu Aka Bakihanof; George A. Bournoution, Rus tccarlarn
ldrld bu emah basknn, Lezgilerin 1721deki emah baskn ile kartrmtr; ayn hataya
Michael Axworthy ve Rza Rzazade Langarodi de dmtr,
65
Bilge; Erel,
66
Gabil Camalov,

Kandaharda zor durumda bulunan ah Hseyin, 1715de Lezgilerle bir bar

antlamas yaparak Kafkas snrnda geici de olsa gvenlii temin edebilmti.67 Bu
antlamadan sonra Dastanllar igal ettikleri ehirleri boaltmlard. Fakat bu geici
bar dnemi ksa srd. ah Hseyin, 1720 ylnda Mir Mahmuda kar gndermek
istedii ordu iin, Tarku amhal ve Kaytak usmisinden her yl verdii para karlnda
asker gndermesini istedi. Gazi Kumuklu Sorhay Han toplad asker ile Isfahana
gitmek iin irvana geldiinde, Hac Davud tarafndan Isfahana gitmeyip kendisi ile
birlikte emahy zaptetmesi iin ikna edildi.68 Ayn yl iinde, iki mttefik abran
ehri ile Hudat kalesini, 1712 ylndaki gibi, tekrar ele geirdiler.69 Fakat

mttefik

Lezgi kuvvetleri, saldrdklar Bak kalesi nlerinde, kaleyi koruyan Yzba Dergah
Kulu Bey komutasndaki Safev kuvvetleri tarafndan yenilgiye uratld.70
Hac Davud, bu yenilgiden sonra, Safev Devletine

kar Nisan 1721de

Astarhandaki Rus valisine gnderdii mektup ile Rusyadan tekrar yardm istedi. Bu
yardm talebini deerlendiren vali Volinsky, Hac Davudun Rusyay Kafkaslarda
kendi kar iin istediini, Rusyann yardm ile ele geirilecek topraklarn gzel ve
byk ksmna kendisi el koyarken, Rusyaya ie yaramaz yerleri brakacan

I.

Petroya iletip71 Hac Davuda yardm edilmemesini tavsiye etmiti.

Rusyadan umduu yardm alamayan Hac Davud, tekrar Sorhay Han ile ittifak
yapt ve Austos 1721 tarihinde bu sefer emahy ele geirdi.72 Hac Davud ve
birlikleri, Safev Devletinin Gence ve Erivan hanlarnn komutasnadki yaklak 40 bin
kiilik Safev ordusunu 1721 ylnn Eyll aynda bozarak Genceyi de ele geirdiler.73
Bylece Safev Devleti, Mir Mahmudun Isfahan zerine yrmesini engellemeye
alrken, kuzeydeki ehirlerinin elden kmasn seyretmek zorunda kalm; Rusyann

67

Sevda Alikz Sleymanova; irvan eyaleti, Safev Devletinin merkez maliyesine en byk katky
yapan eyaletti. Buradaki anarinin srmesi, maliyenin ok zor durumda kalmas manasna geliyordu. ah
Hseyinnin 1715te bara yanamasnn iktisadi sebebi bu idi, M. R. Arunova,
68
Mustafazade Tevfik Teyybolu
69
Teyybolu,; Sleyman Eliyarl,
70
Eliyarl,
71
Eliyarl,
72
Eliyarl,; Teyybolu; Jonas Hanway,; Esayi Hasan Jalaleants, ; Michael Axworthy, Hac Davudun
emahy ele geirmesi ile irvan eyaletinin ynetiminin Osmanl Devletine getiini iddia ediyor. Hac
Davud bata olmak zere o tarihlerde hi kimsenin emah olayn bu ekilde algladn sanmyoruz,
73
Teyybolu,

mdahalesinin afanda, Azerbaycan topraklarnn nemli bir ksm Snn Hac Davud
ve Sorhay Hann birliklerinin kontrolne gemiti.
C) Rusyann Kuzey Kafkasya ve ran Politikasn Derinletirnmesi
I) I. Petronun Kuzey Kafkasya ile lgili Planlar ve Hazrlklar
I. Petronun temel hedefi, Rusyay ran ve Orta Asya'da hakim klp Hind
Denizi'ne ulamakt.74 Karalarla ve donmu denizlerle evrili, gvenli bir deniz
yolculuu iin elverili yollar badndrmayan Avrasya kara ktlesinin snrlarn
amadan ve scak denizlere almadan Rusyann byk bir devlet olma ihtimali hi
denecek kadar azd.75 I. Petro, plann uygulamaya, bu amacnn nndeki ilk engel
olan Kafkaslar ele geirmek ile balad.76
I. Petronun 1722 ncesi Hazar Denizi ve Kafkasya ile ilgili plan vard:
1- Rusya ile Hindistan arasnda Hazar Denizi yolu ile Hive ve Buhara veya ran
zerinden geen gvenli bir ticaret rotas kurmak, 2- rann ipek ticaretini kontrol altna
almak, 3- Hazar Denizini bir Rus denizi haline getirmek.77
I. Petro iin Kafkasya, stratejik adan, hem Trkistana hem de ran zerinden
Basra Krfezine ulamak iin elverili bir konuma sahipti.78
Ticari ve ekonomik adan Kafkasyaya sahip olmak ise Rusyann Amuderya ve
Sirderya havzalarndaki altn yataklarna, Kafkaslardaki bakr ve gm madenlerine,
Azerbaycandaki neft blgelerine ve Hazar Denizinin bat ve gney kylarndaki ipek
retim merkezlerine sahip olmas manasna geliyordu. Hzla sanayileen Rusya iin
Kafkasya, potansiyel bir pazar konumundayd.79
Bu motivasyon ile I. Petro nce, Osmanl Devletinin Venedik ve Avusturya ile
savaa girimi olmasndan istifade ederek kuzey Kafkasya'y ekonomik, siyas ve
corafi adan daha iyi tanmaya ynelik faaliyetlerini hzlandrd.80 1712-1720

74

Bilge,; Kadircan Kafl,

Milan Hauner,
76
Mirza Bala,
77
Olson
78
Mustafa Budak,
79
Budak,; Mehmet Ali akmak,
80
Bilge
75

arasdaki yllar I. Petronun, 1722de gerekletirecei Kafkas harekatnn siyas ve

taktik hazrlklarn yapt dnemdir.
Kafkasyaya ynelik corafya aratrmalar 1716da balad ve bu tarihte
Astarhandan

deniz yoluyla hareket eden Albay Kozhin, Hazar Denizindeki

gzergahlarn ve limanlarn bir haritasn kard.81 1719de

Kuzey Kafkasyaya

gnderilen Gotleib Schuber, blgenin toprak, bitki rts ve ky hayatn; maden

bilimci van Bluyer maden kaynaklarn inceledi. Kazan ve Astarhan valisi Artemi
Volenski, eenistanda ve Terek

havzasnda neft sondajlar yaptrd.82 1718de

Urusov, Albay Kozhin'in 1716da balatt kefe devamla, Hazar Denizinin

Astarhan'dan Gilana uzanan bat kylarndaki aknt, liman ve nehirlerin haritasn
karmt.83 Hazar Denizinin kuzey kesiminin haritalar 1719 ylnda bitirilirken, Rus
hidrografya servisi, 1720den itibaren Hazar'da sistematik aratrmalara balad.84
I. Petro, Kafkasyann corafi ve ekonomik rntgenini ekerken; kendisine hem
demografik hem de stratejik adan destek salayacak nl Terek hattnn temellerini de
1712 ylnda att. General Apraksin, 1712de Kuzey Bat Kafkasya dallar zerine
yapt seferin dnnde,

Terek Nehrinin gneyindeki Greben Kazaklarn daha

kuzeye grd ve onlar orada asker istihkamlara yerletirdi.85 Rusya, 1720de Terek
hattn yeni kyler ile glendirirken iki hedefi amalyordu:
1-Kafkas

istikametinde

asker

hareketlerini

destekleyecek

demografik

yapy

glendirmek,
2-Kafkaslar ile Krm arasndaki balanty koparmak.86
Rusyann kendin Kafkaslarda kabul ettirmesine ya da tantmasna gerek yoktu.
Ermeni Melikleri, daha 17. Yzyln sonlarndan itibaren I. Petrodan, Safev Devletine
kar yardm talep etmeye balamlard.87 srail Ori ise, I. Petrodan Ermenilerin

81

Bilge,
Bilge,; Mustafa Budak,; Terek, uzunluu 600 kmye varan bir nehirdir. Hazar Denizine yaklatka
aknts artt iin aa ksmlarnda tamaclk yaplamaz, W. Barthold,
83
Bilge
84
Xavier De Planhol,
85
Kadircan Kafl,; John F. Baddeley,.
86
smail Berkok,
87
George A. Bournoutian
82

bamszlna kavumas iin yardm istiyordu.88 Karlofadan sonra bu yardm

taleplerin saysnn ve Rusyaya duyulan gvenin artt grlyor.89
I. Petro, corafyasn tanmaya giritii blgeyi, ekonomik adan da kendisine
balamaya alt. ran ipeini Anadolu yoluyla Avrupaya tamakta srar eden Culfa
Ermenilerini yola getirmek amacyla, kendilerine

XVII. yzyln ikinci yarsnda

verilm olan dk gmrk harc imtiyazn geri ald. Zor duruma den Ermeniler
1711 ylnda, ran ipeini Rusya zerinden gndermeyi taahhd ettikleri bir anlamaya
imza koymak zorunda kaldlar.90 I. Petro, doal mttefiki olarak grd Ermenilerin
1718 ylndan itibaren Terek havzasna yerlemesine izin verirken91;

1719 ylnda

Ortodoks kilisesinin yelerine tannan btn haklar Rusyada yaayan Ermenilere de

tand.92
Rusyann Kafkaslardaki faaliyetlerinden haberdar olan Krm Hanlar, Rusyann
yapt gibi Kafkaslarda kendilerine mttefik edinmek iin aba gstermilerse de, bu
abalar hem clz kalm hem de devam getirilmedii iin bir sonu vermemiti.93
II) Safev Devleti ile Diplomatik likilerin Gelitirilmesi
Diplomatik misyonlar, I. Petronun bilgi edinmek amacyla kulland aralardan
biri olmutu. lk elilik heyetlerinden biri; 1701'de Smolensk'te I. Petroya Ermenileri
Safev hakimiyetinden kurtarmasn teklif eden, Ermeni srael Ori'nin bakanln
yapt

heyettir.94 Bu heyet de bundan sonraki Rus elilik heyetlerinin ounda

grlecei gibi, ok kalabalkt.95

Heyet, 5 ubat 1708de emahya vardnda srail Ori 96, Isfahana kabul edilmek
iin izin beklerken, bir yandan da buradaki Ermeniler ve Grcler ile grp I.

88

George A. Bournoutian
Armenians,
90
Eliyarl,
91
Bilge,
92
Ali Arslan,
93
Yavus Ahmadov,
94
Esat Uras,; David Marshall Lang, srail Orinin bir eli deil, beraberinde diplomatik mektuplar getiren
bir maceraperest olduunu sylyor, ama Safev ahnn bir macerapereste neden byk eli
protokoln uyguladn aklamyor,
95
Mehmet Saray,; srail Orinin heyetindeki kiilerin isimleri, meslekleri ve hangi Avrupa lkesinden
geldiklerini gsteren liste iin bkz,
96
Chronicle
89

Petroun Kafkaslarla ilgili amalarn onlara iletmiti.97 Isfahandan izin gelmesi zerine
emahdan ayrlan Ori, ayn yln Ksm ay balarnda Isfahana vard.98 I. Petro,
srail Ori ile ah Hseyine gnderdii 1 ubat 1707 tarihli mektubunda, iki lke
arasndaki

ilikilerin

gelitirilmesini

davranlmasn beklediini yazmt.99

ve

Safev

lkesindeki

Hristiyanlara

iyi

ah Hseyin de, srail Ori ile gnderdii

namesinde ayn temennilere yer vermiti. lkesindeki Hristiyanlara, ancak su

ilediklerinde hak ettikleri cezalar verildiini, bunun dnda kt davranlmadn da
eklemiti.100 srail Ori, herhangi bir antlama yapmadan 1709 ylnn balarnda
Isfahandan ayrld.101
Bu arada, I. Petro'nun danmanlarndan

Kabarday asll

Aleksandr Bekovi

erkaski, 1714 ylnda ara gnderdii raporunda, Osmanl Devletinin Kabarday

topraklarndan Safev snrna kadarki blgede bulunan Dastan Snnlerini kendi
tarafna ekmeye altn; eer Rusya, Kuzey Kafkasya ile birlikte Hazar Denizi
kylarn kendisine balayamazsa, Osmanl Devleti'nin bu blgeleri ele geireceini
bildirmiti..102
Bu rapordan ksa bir sre sonra I. Petro, rana yeni bir heyet gnderilmesine karar
verdi ve Artemi Petrovi Volynsky bakanlndaki Rus elilik heyeti, 29 Temmuz
1715de St. Petersburgdan rana hareket etti.103 Volynsky'nin grnrdeki grevi,
emah'daki Rus zararlarnn tazminini talep etmekten ibaret gibi gzkse de104 asl
grevi, Safev Devletinin iinde bulunduu
bilgilendirmekti.105

durumu tespit edip I. Petro'yu

26 yandaki Volinskiye verilen emirnameyi I. Petro, bizzat

kaleme almt. Bu emirnamede elinin grevleri yle sralanyordu:

- Safev ah ile Rus arl arasndaki dostluu pekitirmek,
- rann i durumu hakknda bilgi toplamak,
97

Lockhart,; Eliyarl,
Lockhart,.
99
George A. Bournoutian .
100
Armenians
101
srail Ori, Austos 1711de, Moskovaya dnerken yolda ld. Bir iddiaya gre, bamsz Ermenistan
hayallerinden rahatsz olanlar tarafndan zehirtilerek ldrtlmt. Gerektende Ori, Ermenilerin
Kafkaslarda Rusyann doal mttefiki olmalarnn nn aan kii olmutur, George A. Bournoution;
Ara Caprielian,; Aldo Ferrari,
102
Bilge,
103
Lockhart,
104
Bilge,; Esat Uras,
105
Bilge
98

- Hazar Denizi boyunca uzanan dalar ve geitler hakknda bilgi toplamak,

- Hazar Denizine dklen nehirler ve Hindistandan gelip Hazar Denizine dklen
nehir olup olmadn renmek,
- Kprleri, kaleleri, ehirleri incelemek,
- Safev Devletinin sahip olduu istihkamlarn niteliini, nereye ne kadar piyade ve
svari birlii yerletirildiini ve Avrupa sava usullerini uygulayp uygulamadklarn
tesbit etmek,
- randa, Ermeniler dnda baka Hristiyan halklar olup olmad renmek,
- randa, isyan halinde bulunan halklarn reisleri ile iliki kurup bunlar Rusya tarafna
ekmeye almak.106
Bu tlimatnameye bakarak, Volynskynin heyetini diplomatik bir heyetten ok
asker bir keif kolu olarak kabul etmek daha doru olsa gerek.
Heyet, 14 Mart 1717de Isfahana vard.107 Isfahan, Volynskynin geliinden
holanmamt, nk onun casus olduunu dnyorlard. Safev ricali, Volinskynin
Isfahana yeni geldii gnlerde, bir de
renince108,

tavrlarn iyice sertletirdi.

Rusyann Hiveye bir sefer yaptn

Hive seferinin sonucu ile ilgili haber

gelinceye kadar eli ile grlmedi. Hive seferini yapan Rus komutann ve
yanndakilerin Hiveliler tarafndan ldrld haberi Isfahana ulanca, Safev ricali
yine yumuad ve alt aylk grmelerden sonra, Temmuz aynda Volynsky ile bir
ticaret antlamas yapld. Buna gre:
1- Rus tccarlar randa serbeste ticaret yapabilecekler,
2- pek ticareti yaparken herhangi bir ekilde kstlanmayacaklar,
3- Rus tccarlar ah tarafndan korunacaklard.109
Volinsky, Isfahandan 12 Eyll 1717de ayrld110 ve 12 Aralk 1717de emahya
geldi. Volinsky burada, o srada resmi bir grevi bulunmayan VI. Vahtangdan bir

106

George A. Bournoutian; Eliyarl,; F. Kazemzadeh,; Rudi Matthee, Volinskynin grevlerinden birinin

de, Osmanl Devletine kar Safev Devleti ile bir ittifak yapmaya almak olduunu sylyor,.
107
Eliyarl,
108
Zeki Velidi Togan,; I. Petronun Hive keif seferi 1714 ylnn Mays aynda balamt, Orhan Yazc,;
u mellifler, bu keif seferinin tarihini yanl vermilerdir, Mehmet Saray, 1716 ; Michael Rywkin, 1717
109
Lockhart,; Rudi Matthee,
110
Eliyarl,

mesaj ald. VI. Vahtang mesajnda, Rusyadan Safev Devletine kar yardm istiyor ve
Rus birliklerinin ran istilas esnasnda onlarla ibirlii yapmay teklif ediyordu.111
Volynskynin ran misyonu yaklak iki yl kadar srm ve hazrlad raporu
dnnde I. Petro'ya sunmutu.112 Bu rapora gre, Safev Devletinin durumu hem
ekonomik hem de asker adan ok ktyd. Birok yerde isyanlar vard. ran, kk
bir Rus ordusu tarafndan rahatlkla igal edilebilecek kadar savunmaszd.113
Volynsky, ran elilii srasnda gsterdii baar nedeniyle daha sonra I. Petro
tarafndan, ran'da olan biteni renip kendisine haber vermek ve kuzey Kafkasya'nn
igali iin gerekli hazrlklar yapmak zere Astarhan'a vali olarak tayin edildi.114
Elilik heyetlerinin salad faydalar gren I. Petro;

emahda bir Rus

konsolosluu amak iin hemen Safev Devletine bavurduysa da ah Hseyin bunu

ilk aamada reddetti. Fakat Ruslarn srarlar karsnda Isfahanda bir bakonsolosluk,
emahda ise bir yardmc konsolosluk almasn kabul etti.115 Ancak bu
konsolosluklarn kurulmas, hem Kafkaslardaki karklklar hem de Mir Mahmud
tehlikesi nedeniyle ah Hseyinin saltanat dneminde gerekletirilemedi.
Yapt antlamalar ile Kafkas ticaretinden pay almay baaran I. Petro, ayrca
corafya almalar ile tanmaya alt Kafkasya blgesinde kendisine mttefikler de
bulmutu. Geriye artk, Kafkasyaya mdahale etmek iin uygun ann gelmesini
beklemek kalmt.
III) Kafkas Harekatna Karar Verilmesi
1722 ylna gelindiinde Afgan lideri Mir Mahmud, Safev bakenti Isfahan'
kuatrken;

Rusya,

yklacana

kanaat

getirdii

Safev

Devletinin,

kuzey

Kafkasyadaki topraklarn ele geirmek iin harekete gemenin zaman geldiine karar
verdi. Ancak I. Petro'nun korkusu Safev ordusu ya da Afganllar deildi. Asl tehlike,
blgeyle ok uzun zamandr din ve siyas balar olan Osmanl Devleti'ydi. I. Petro bu
111

Lockhart,; 18. yzyln ilk yarsnda Grcistan yneten Grc krallarnn bir listesi iin bkz., Ylmaz
ztuna,
112
Ahmet Taal,; Mehmet Saray,; I. Petro, Volynsky'nin hizmetlerinden o kadar memnun kalmt ki ,
ran elilii dnnde, onu kendi kuzenlerinden biriyle evlendirdi, Olson,; Aygn Attar Haimzade,
Volynskynin gezisinin 3 sene srdn sylyor. Bu bir gezi deil elilik misyonu idi,
113
Lockhart,
114
Gilanentz,
115
Gabil Camalov,

yzden, duruma mdahale edeceinden hi phe duymad Osmanl Devleti'yle kar

karya gelmeden nce, elini gl klacak stratejik noktalara ulamak istiyordu.
I. Petro, Kafkasya'da Osmanl Devleti ile karlaacandan emindi; ancak elini
gl kldna inand bir kozu vard. Osmanl Devleti, Safev Devleti ile bar
halindeydi ve Safev topraklarna

mdahele etmesini gerektirecek herhangi bir

anlamazlk szkonusu deildi. Oysa Rusya hem siyas hem de stratejik sebeplere
sahipti.
Kafkaslardaki Hristiyan Grcler ve Ermeniler Rusyann yardmn talep
ediyorlard. Ayrca, 1712deki emah basknnda katledilen Rus tccarlarn can ve
mallarnn tazminat hl denmemiti. Bu ii gerekletiren Lezgilerin cezalandrlmas
gerekiyordu.
Rusya asndan siyas ortam da msaitti; 14 Austos 1721'de imzalanan Nystad
Antlamas116 ile Rusya, sve ile giritii savaa son vermiti. Bu antlama ile sve,
kuzeyde byk bir g olma hayalinden vazgeerken; Rusya da sve ile srdrd
hem mali hemde asker klfeti ok ar olan bu savaa son vermekle Kafkasyada daha
rahat hareket edebilme imkanna kavumutu.117 Ruslar artk kuzeybat Avrupadaki
snrlarndan endie duymadan harekete geebilirlerdi.
D) randaki Gelimeler Karsnda Osmanl Devleti
I) Dastan Snnleri ve Osmanl Devleti
Osmanl Devleti, irvanda 1707de balayan118
ayaklanmasn

snr

valilerinden

gelen

raporlar

karklklar ve Lezgilerin
sayesinde

takip

ediyordu.119

Dastanllar 1716 ylnda stanbula bir heyet gnderdiler ve Osmanl Devletinin

himayesini talep ettiler. Gazi Kumuk emhaline Safev Devleti ve Rusya ile yaplacak
savalarda Osmanl Devletine yardmc olmak artyla Taman Gmr malndan
yllk 20 bin ake tutarnda maa balanm ve sancakbeyi nvan verilmti.120 Fakat

116

Paul Bushkovitch,; Fransann arabuluculuu ile Finlandiyann Nystad kentinde imzalanmtr. Bu

antlamaya gre Livonya (Litvanya), Estonya,ngriya, Finlandiyann bir ksm Rusyaya braklmt,
Akdes Nimet Kurat,; Akdes Nimet Kurat,
117
Kemal Beydilli,;; F. Kazemzadeh,
118
Sevda Alikz Sleymanova,
119
BOA; Ali Sinan Bilgili, Osmanl Devletinin 1714 ylnda Azerbaycana girdiini sylerken yanlyor,
120
Bilge,; Azerbaycan.

Osmanl Devleti bu srada Avusturyaya Sefer amak zere olduu iin imdilik bu
kadar ile yetinilmti.121
Osmanl Devletinin bu konu ile ilgilenmeye devam ettiini gsteren 1718 ylna ait
bir belgeye gre ise, Gazi Kumuk emhallii bu sefer Has Polad Hana

tevcih

edilmti.122
Osmanl Devleti, Dastanllarn Safev Devletine isyan ettikleri 1707 ylndan
itibaren, XII. Charles meselesi ve ayrca

Prut, Mora ve Avusturya Seferleri ile

ilgilendiinden; Dastanllara asker yardmda bulunamam, sadece para yardm ve

nvan tevcihi ile eer deyim yerindeyse lojistik ve psikolojik destek vermiti.
Osmanl Devleti, Dastanllar ile ilikinin bu dzeyde tutulmasn yeterli grmt.
Dastanllar desteklemek pahasna Safev Devletine sava amay hi kimse
dnmyordu.
Osmanl Devletinden gl bir siyas destek gremeyen Dastanllar bu
sebebledirki, asker ya da siyas adan sktklarnda ya Safev Devleti ile antlama
yaparak Isfahan ynetimine geici olarak itaatkar gzkmler, ya da Rusyadan
dorudan yardm istemekten ekinmemilerdi. Rusya, Kafkaslara mdahele etmemi
olsayd, Osmal Devletinin Dastanllarla ilikisi muhtemelen bu mecrada devam
edecekti.
II) Drr Ahmed Efendinin ran Elilii
Safev Devletinin siyas yapsndaki zlmeyi

Safev snrndaki eyalet

valilerinin gnderdii raporlar sayesinde takip eden Osmanl Devleti, Pasarofa

Antlamasndan sonra Safev meselesi ile daha yakndan ilgilenmeye balad ve Safev
Devletinin durumunu ieriden grmek iin Haziran 1720de123

Drr Ahmed

124

Efendinin Isfahana eli olarak gnderilmesine karar verdi.

Safev ricali, Sadrazam Ali Paa'nn, 1714'deki Mora Seferinden sonra Safev
Devleti zerine
121

sefer yapacana dair dedikodular nedeniyle zaten endieliydi. Bu

Safev ricalinin, Sadrazam Ali Paann Mora Seferinden sonra, Safev Devleti zerine bir sefer
yapacana dair korkusunun sebebi, Dastan heyetine gsterilen bu iltifattan kaynaklanm olsa gerektir,
bkz. Olson,
122
BOA.
123
BOA.
124
Aydn Talay,

nedenle, Drr Ahmed Efendinin eli olarak geleceini haber aldklarnda125, Osmanl
Devletinin Safev topraklarndan bir ksmn isteyebilecei endiesine kaplmlard.126
Drr Ahmed Efendi'nin grnrdeki grevi, Avusturya ile imzalanan Pasarofa
Antlamas'nda karara balanm olan Avusturya ile Safev Devleti arasndaki ticaret
yolunun transit olarak Anadolu'dan gemesi hakkndaki maddenin gereklerinin Safev
ynetimi ile bir karara balanmasyd.127 Ancak Sadrazam Nevehirli Damad brahim
Paa; Drr Ahmed Efendi'ye, Safev Devletinin siyas durumuyla lkenin rf ve
adetlerine ilikin de bilgi toplamasn ifahen emretmiti.128
1720 ylnn Austos aynda stanbuldan hareket eden129 Drr Ahmed Efendi
Ekim 1720de Badata geldi. Badat Valisi Vezir Hasan Paa, Osmanl elisinin
rana gelmek zere olduunu, Kirmanah Hanna bildirdi.130
Drr Ahmed Efendi, 2 Kasm 1720de Badattan ayrld131 ve 13 Kasmda
Osmanl-Safev snrna vard. Kendisini burada, Kirmanah hannn gnderdii
mihmandar karlad.132 Eli, 18 Kasmda Kirmanahana133, 27 Kasmda Dergzine,
3 Aralkta Hemedana, 15 Ocak 1721de Kazvine134, 25 Ocakta da ahn bulunduu
Tahrana ulat.135
Drr Ahmed Efendi nce 3 ubat gn timadddevle tarafndan kabul edildi ve
burada kendisinden, getirdii nameler talep edildi. Drr Ahmed Efendiye gre, Safev
ricali bir Osmanl heyetinin gelmesinden korkmutu. nk Safev Devletinin

durumu karkt ve Osmanl Devletinin byle bir heyet gndermekten maksadnn

Osmanl-Safev snrndaki baz yerleri talep etmek olduunu sanmlard. O nedenle
byle bir talep ile karlatklarnda Revan ya da Kerkk snrndaki

baz yerleri

Osmanl Devletine terk etmeyi kararlatrmlard. Hatta durumu tam olarak renmek
125

Olson,
Djafar-Pour,
127
Raid,
128
Uzunarl,; Aydn Talay,; Mnir M. Aktepe,; Ahmed Drr Efendi ile gnderilen III. Ahmedin
namesi iin bkz.
129
emdnzde; Talay,; u mellifler bu olayn tarihini yanl vermilerdir, Mehmed Sreyya, Kasm
1721 ; Raid; 1721 (Ahmed Drr Efendi).
130
Drr
131
Drr
132
Drr
133
Drr
134
Drr
135
Drr,; Jonas Hanway
126

iin Osmanl Devletine bir eli gndermeye hazrlanrlarken, kendisinin geleceini

haber alnca bunu ertelemilerdi. timadddevlenin bir an evvel mektuplar grmek
istemesinin sebebi bu idi. Fakat Drr Ahmed Efendi, nameyi ancak aha teslim
edebileceini sylemi136, ayrca Osmanl Devletinin Safev Devletinden herhangi bir
toprak talebinin olmadn, hele Safev Devletinin iinde bulunduu bu zor durumdan
Osmanl Devletinin faydalanmay dnmeyecei hususunda timadddevleye teminat
vermiti.137
Drr Ahmed Efendi, 10 ubat 1721de ah tarafndan kabul edildi ve III.
Ahmedin namesini ah Hseyine takdim etti.138 17 ubatta timadddevle tarafndan
ikinci kez kabul edilen eli, bu sefer Damad brahim Paann mektuplarn teslim
etti.139
25 ubatda ikinci kez kabul edilen Drr Ahmed Efendiye ah Hseyin, bu sefer
III. Ahmedin gnlk hayat ile ilgili sorular sordu.140 ah Hseyin, bu grmeden
sonra, elinin ziyaretinin grnrdeki sebebi olan Avusturya-ran transit geileri ile
ilgili dzenlemeye dair bir ferman yaynlad. Bu ferman, biraz da Isfahan kamuoyunda
Drr Ahmed Efendinin gelii ile ilgili pheleri gidermeye ynelikti.141
5 Martda ah tarafndan nc kez kabul edilen eli, ahn huzurunda yaplan
Nevruz hazrlklarn izledi.142 6 Mart gn ah Hseyin, Drr Ahmed Efendiyi tekrar
kabul edip bu kez III. Ahmedin kendisi hakknda neler dndn sordu.143
Anlalan o ki ah Hseyin, Osmanl Devletinin kendilerine saldrmayacandan emin
olmak istiyordu.144
12 Mart gn ah tarafndan son kez kabul edilen Drr Ahmed Efendiye ahn
namesi verildi.145 Mart aynn sonlarna doru timadddevle, Drr Ahmed Efendiyi
Sarayda zel bir odada kabul etti. Buradaki grmede timadddevle, Mir Mahmud
136

Drr; Jonas Hanway,; Mnir A. Aktepe; Safev ynetiminde timadddevlenin konumu hakknda
bkz., Clement Huart,
137
Drr
138
Drr
139
Drr
140
Drr; Mnir A. Aktepe,
141
BOA.; BOA.; Abdlhseyin Nevai
142
Drr
143
Drr
144
Mnir M. Aktepe,
145
Drr; Hanway,

ve Lezgilerin isyanlarndan ikyet edip bu sorunlarla baa kmaya altn, Hind,

zbek ve kafirlerle bar iinde olduklarn, bugnlerde herhangi bir sefer haberi
almadklarn, o nedenle III. Ahmedin yaknlarda bir sefere kp kmayacan
sordu.146

timadddevlenin sorduu sorular, Drr Ahmed Efendinin verdii

teminatlara ramen Safev ricalinin Osmanl Devletinden emin olamadn

gstermekteydi. Drr Ahmed Efendi, timadddevlenin sorularna teskin edici
cevaplar verdi.
Drr Ahmed Efendi, tahminen 1721 ylnn Mart aynn sonlarnda Tahrandan
ayrld.147 Drr Ahmed Efendinin Safev Devletinin ve rann durumu ile ilgili
gzlemleri u ekilde sralanabilir:
-Suru olan kale says tr. Biri, Mir Mahmudun elinde tuttuu Kandahar, dieri
Hederhan, dieri de Revan kalesidir. Dier btn vilayetleri skdar gibi aktr.148
-ehirlerin toplar ve cephanelikleri yoktur, ancak askerler tfek kullanmada mahirdir.
-Mir veys, isyan edip Kandahar Kalesini ele geirmi, zerine gnderilen btn
Safev ordularn yenmi ve adna sikke kestirip hutbe okutmutur.
-Mir veys, isyan ettikten 6 sene sonra ld ve yerine nce kardei geti. 6 ay sonra
da Mir veysin olu Mahmud Han tahta kt ve o andan itibaren babas gibi Safev
Devleti ile mcadelesi devam ediyor. Halen Kirman ve Mehed havalilerine hcum
ediyor.
-Mir veys aireti, Afgan taifesindendir ve Safev Devleti bunlara Poli der. Snndirler
ve iyi askerlerdir.
-Lezgi taifesi Snndir. Babular brahim Sultan ve Hac Davud beylerdir. Onlar da
seneden beri Safev Devletine kar isyan halindedirler. Bu sene iinde emahy
aldlar ve Genceyi istila edip Derbende yrdler. randa yaayanlarn belki de 3/1
Snndir fakat aka sylemezler. Ancak ibadethaneleri aktr ve ibadetlerini
yapmalarna mani olunmamaktadr.

146

Drr
Drr; Jonas Hanway,
148
Drr Ahmed Efendinin bu tesbiti doru deildir. Suru olan merkez says Drrnin sandndan ok
daha fazla idi. Gence, Isfahan, Hemedan, Tebriz, Herat ilk akla gelenlerdir. Ayrntl bir liste iin bkz.,
Rudi Matthee, ; Suru olan ran kentlerinin isimlerini ihtiva eden listeyi hazrlayan Rudi Matthee; Drr
Ahmed Efendinin, bizim doru olmadn sylediimiz tesbitini aktaryor, fakat bu tesbitin yanl
olduunu nedense sylemiyor,
147

-zellikle irvan, emah, Gence ve Karaba semtleri tamamen Snndir.

-rann topraklar mamurdur, ancak devlet ricali yoktur. O nedenle devlet ricali bile
artk, ahn devleti tamam oldu deyip devletin mrnden mit kesmilerdir.149
Drr Ahmed Efendi, eliliini tamamladktan sonra dorudan stanbula gelmemi,
memleketi olan Vanda da alt ay kadar konaklam ve

ayrlndan yaklak 1,5 yl

sonra, 5 Aralk 1721de stanbula dnmt.150 Beraberinde, ah Hseyin tarafndan

III. Ahmed ve Sadrazam Damad brahim Paaya ve timadddevle Muhammed-Kulu
Handan yine Sadrazama gnderilen nameleri de getirmiti.151

149

Drr; Drr Efendinin bu tesbitleri, sadece Tahranda bulunduu dnemi kapsamamaktadr. Drr
Efendi, hem Tahranda bulunduu zaman zarfnda hem de Tahrandan stanbula gelirken edindii
bilgileri raporuna yazmtr. rnein, Lezgilerin emahy almalar Eyll 1721dedir. Drr Efendinin
raporuna bakp, bu olayn Drr Efendi Tahrana gelmeden evvel veya Tahranda iken vuku bulduu
hatasna dlmemelidir.
150
Raid; smet Parmakszolu, bu tarihi yanl ekilde 1720 olarak veriyor
151
Abdlhseyin Nevai

II. BLM
RANDA AFGAN HAKMYET DNEM
(1721-1730)
A) Isfahan ve Kafkasya
I) Afganllarn Isfahan' gal Etmesi
Kirmandan Yezde gelen Mir Mahmud, burada bir miktar asker brakarak, ubat
1722de Yezdden Isfahan zerine hareket etti. Mir Mahmudun Yezde kadar geldiini
haber alan Isfahan ynetimi Mir Mahmuda bir eli gndererek geri ekilmesi iin para
teklif etti. Bir yandan bu eli ile grmelere devam eden Mir Mahmud dier yandan
da yaklak 20 bin kiiden oluan ordusu ile yava yava Isfahan yaknlarndaki
Glnabada kadar geldi.1 ada bir kaynan iddiasna gre ise, Mir Mahmuda kar
bir ara Osmanl Devletinden yardm istenmesi dnlm; ancak baz ricalin, byle
bir teklifin Osmanl Devletine Safev Devletinin aczini gstereceini, bunun da Safev
Devletinin anna uygun olmayacana dair itirazlar zerine bu teebbsten
vazgeilmti.2
Mir Mahmudun Isfahana yaklat haber alnr alnmaz eyalet hanlarndan ve
yakndaki serdarlardan yardm istendiyse de hi biri yardma gelmemiti.3 Kaderi ile
ba baa kalan ah Hseyin, Isfahandaki imkanlarla savunma hazrlklarna balad ve
18 bin kiilik bir ordu oluturabildi. Fakat bu ordu iinde ekimeler vard ve komuta
kademesi arasnda fikirbirlii yoktu.4
ah Hseyin bu orduyu timadddevle Muhammud-Kulu Hann komutasnda
Afgan ordusunun bulunduu Glnabada gnderdi.

Askerlikten habersiz ifti ve

Cihangua,; Muhammed Haim Asafi,; Erdoan Meril,

Nokili Bojko,; Benzer bir iddiay Mary Lucille Shay dile getirmektedir. Venedik balyozlarnn
raporlarna dayanan Shay, ah Hseyinin 1720 yl iinde Afganllara kar Osmanl Devletinden
yardm istediini ve bu talebini bir mektup ile ilettiini yazyor. Bu iddiay dorulayan baka bir kaynaa
rastlayamadk, ; ayn iddiay, kaynak gstermeden Akdes Nimet Kurat da ne srmtr,
3
Merv
4
Hazin,; Gilanentz,; Laurence Lockhart, ah Hseyin dneminde Safevi ordusunun durumu hakknda
ksa bir zet verir: topu birliklerindeki canlanma saylmazsa Safevi ordusu perian halde idi,
5
Merv; Glnabada gelen Safevi ordusunun komutanlar Afgan ordusunun perianln grnce, bu
ordunun Kandahardan Isfahan nlerine kadar nasl gelebildiine hayret etmilerdi, Rza-Kulu Han
Hidayet,; Isfahan nlerine gelen Afgan ordusu, Mir Mahmudun ihtiraslarnn peine taklan bir grup
Afganldan olumuyordu. Afgan ordusunda, Muhammed Bakr Meclisinin balatt iletirme
politikasndan muzdarib farkl dinlere mensup gruplar da mevcuttu, Edward G. Browne,
2

87

esnaftan oluan bu ordu,6 8 Mart 1722de Afganllar karsnda ar bir malubiyet

alarak Isfahana ekilmek zorunda kald.7 Kullaraas Rstem Han, Topuba Ahmed
Han ve nde gelen bir ok komutan ldrlrken Safev ordusunun btn toplar da
Afganllarn eline geti.8 Yenilgi haberi Isfahanda aknlk yaratt. Kimse byle bir
ey beklemiyordu.9
Kazand zaferin bykln ilk anda farkedemeyen Mir Mahmud, Kandahara
dnme hazrlklar yaparken, casuslarnn Isfahann iinde bulunduu perianla dair
haberleri zerine Isfahan zerine yrmeye karar verdi.10 Afgan ordusunun karargah
iki gn sonra Ferahabadta kuruldu.11
Isfahan nlerine gelen Afgan ordusu, 12 Martta ehre nce ehristan tarafndan
saldrdysa da buradaki sekiz gnlk mcadeleden sonra Isfahan'n bu ekilde ele
geirilemeyecei anlald12 ve emirlerinin tavsiyesi zerine Mir Mahmud, ehri alk
ile drmeye karar verdi.13
Kuatma altndaki Isfahan ynetimi ise, asker toplayp kuatmay kaldrmas iin
ehzadelerden birini veliahd ilan ederek Isfahan dna karmaya karar vermiti. Bunun
iin 23 Nisanda Muhammed Mehdi veliahd ilan edildiyse de o, bunu birka gn sonra
reddetti. Bunun zerine 27 Nisanda Safi Mirza veliahd ilan edildi; fakat o da bu grevi
kabul etmedi.14 Sonunda, ah Hseyinin yaa drdnce olu olan 1704 doumlu
ehzade Tahmasb15 13 Mays gn veliahd ilan edildi16 ve Sipahsalar nvan verilerek

Cihangua,
Cihangua; Chronicle; Mstevf,; Krozinski,; Jonas Hanway,; Muhammed Kazma greyse, Mir
Mahmud Isfahana 2 fersah uzaklkta gelip durduunda, timadddevle Muhammed-Kulu Han, 60 bin
kiilik bir ordu ile Isfahandan kp Mir Mahmuda saldrd. Fakat Safevi ordusuna doru esen iddetli
bir frtna askerlerin dalmasna yol am, Afganllar da bundan istifade ile Safevi ordusunu
datmlard. Safevi ordusu bu savata 12 bin kadar asker kaybetmiti,
8
Cihangua,,; Drre; Mara,; Fesai, Afgan ordusunun hi topu olmadn, sadece zenburekleri
olduunu syler,
9
Hazin,
10
Cihangua,
11
Mara,; Hazin, s, Mstevf,; Krozinski,
12
Gilanentz, s; Nokili Bojko,; Jonas Hanway; Willem Floor,
13
Gilanentz,; Lutfali; Isfahan, gneydou ksm hari evresi dalarla evrili bir ovann iinde
kurulmutur, Mirza Bala,
14
Cihangua,; Mara,; Mstevf,
15
Tahmasb, aklsz olmasa da iradesiz, irete dkn, iki nedeniyle halet-i ruhiyesi dengesiz, ahlak ve
istikamet sahibi insanlardan holanmamak gibi zelliklerle anlmaktadr, Bekir Ktkolu,; C. E.
Bosworth,
16
Mara,; Ktkolu,
7

88

16/17 Haziran gecesi Kaan taraflarna gidip asker toplamas iin Isfahandan
karld.17 Tahmasbn Kaana ulat haberi Isfahana 20 Haziranda ulat.18
Tahmasbn Isfahandan ktn renen Afganllar, bu tarihten itibaren kuatmay
daha sk ekilde uygulamaya giritiler.19 ehzadenin, bir ordu toplayarak Isfahann
yardmna gelebileceini hesaplayan Mir Mahmud; Temmuz ay banda bir bar
teklifinde bulunduysa da, bu teklif ah Hseyin tarafndan kabul edilmedi.20
Kuatma uzadka Isfahandaki durum da dayanlmaz bir hal almaya balamt.

21

Eyll aynda ah Hseyin son are olarak, smail Bey isimli bir eliyi I. Petrodan
yardm istemek iin Rusyaya gnderdi;

ancak eli daha Safevi topraklarn terk

etmeden Isfahan dt.22

ehzade Tahmasbdan bir haber kmamas, Isfahann yardmna gelen Fethali Han
Kacarn Nisan,23 Luristan valisinin Haziran24, Bahtiyari han Kasm Hann Temmuz
aynda25 Afganllarca malup edilmesi, yardm taleb edilen VI. Vahtangn da yardma
gelmemesi26 ve ehirdeki aln dayanlmaz bir hal almas zerine ah Hseyin, 22
Ekim 1722de Isfahan Afganllara teslim etme karar ald.27 timadddevle

17

Drre,; Cihangua,; Mara,; Mstevf, s, Tahran,; randa.; Jonas Hanway,; Ktkolu,; Beydili,;
Djafar-Pour,; Krozinski,; Kaan; Isfahann kuzeydousunda, Kuma 12 fersah uzaklkta bir ehirdir,
Clement Huart,
18
The Afghan,
19
Cihangua,; Mara,
20
Gilanentz,; Rza-Kulu Han Hidayet,; Fesai, bu bar teklifinin, Mir Mahmud henz Isfahan kuatmasn
balatmadan evvel yapldn sylerken yanlyor,; ah Hseyin bu esnada, Isfahandaki sufi
dergahlarnn yklmas ile ilgileniyordu, Osman Gazi zgdenli,
21
Ktlk yle bir hal almt ki bir buday tanesi bir erefiye alnp satlyordu. Eek husyesi bile 20 tuman
yapyordu, Merv; Kuatma altndaki Isfahanda halk le yiyor; insanlar, yemek iin kk ocuklar
karp boazlyordu, Cihangua,; Mara; Kuatma esnasnda Isfahanda bulunan Muhammed Muhsin
Mstevfnin, alkla bouan Isfahann durumu hakknda yazdklar iin bkz., Mstevf,
22
Gabil Camalov,; M. Fahrettin Krzolu,
23
Merv
24
R. M. Savory,
25
Gilanentz,
26
Alexander Mikaberidze, ; Mirza Bala; Fethali Hann, bir grup Kacar svarisi ile Isfahannn yardmna
geldiini, ancak ah Hseyinin, bunlara yz vermedii iin Fethali Han Kacarn geri dndn iddia
ediyor,
27
Mara,; Gilanentz,; Jonas Hanway,; Peter Avery, kuatmann 6 ay srdn sylerken yanlyor. ah
Hseyin, Isfahan teslim etmeye karar verdiinde kuatma 8. ayna girmiti,; ayn hatal bilgiyi Elton L.
Daniel de vermitir, ; Isfahan, bu kuatma sonunda tannmaz hale gelmi, korkun bir nfus kaybna
uramt, Lutfullah Hnerfer,; Bu kuatmadan sonra Isfahan, kuatma ncesi ihtiamna bir daha asla
kavuamad, Laurence Lockhart,; Isfahan; Isfahan kuatma esnasnda sadece demografik deil byk
bir mimari ykm da yaamt, Masashi Haneda, Rudi Matthee,; A. Shahpur Shahbazi,

89

Muhammed-Kulu Han, aman talebiyle Mir Mahmuda gnderildi.28 Mir Mahmudun

aman vermesi zerine; ah Hseyin, Ferahabada gidip tacn Mir Mahmuda teslim
etti.29
Mir Mahmud da 25 Ekim 1722de Isfahana girdi30 ve ayn gn dzenlenen tren
ile ran tacn giydi.31
Isfahan kuatmas srerken, 16/17 Haziran 1722 gecesi Isfahandan karlan
ehzade Tahmasb, daha ehirden ayrlr ayrlmaz ilk hatasn yapt ve hl Isfahan
yaknlarnda bulunan Luristan valisinin kuvvetlerine katlp onlarla birlikte hareket
edecei yerde, Kazvine gitmeyi tercih etti32 ve kendisine verilen grevi yerine
getiremedi. Afganllarn Isfahana kadar gelmelerinin yaratt korku

ehzade

Tahmasb'n asker toplamasn zorlatrm, irvan hududundaki Kzlbalar da Lezgi

saldrlar ile uratklar iin ehzade Tahmasb'n arsna cevap verememilerdi.
Toplad babozuk kuvvetlerle Kazvine gelen ehzade Tahmasb; burada, maiyetinin
kendisine, Isfahan' Afganllarn eline dtkten sonra ele geirmesi durumunda ahln
da dorudan kendisine intikal edecei eklindeki telkinlerine kanarak ar davranm ve
emrindeki hanlardan birinin kz ile evlilik hazrlklarna girimiti.33 1722 ylnn
Kasm aynn balarnda Isfahann dt haberini alan ehzade Tahmasb34, ayn
tarihlerde Kazvinde II. Tahmasb nvan ile Safev tahtna kt.35

28

Merv
Cihangua,; Mara,; Hazin, , Mstevf, s.; Krozinski,; Chronicle
30
Cihangua,; Mara,; Mstevf,; Nokili Bojko,; Lutfali; Jonas Hanway,; Willem Floor,
31
Hanway,; smail Mehmetov, Safevi Devletinin sona ermesine bir tek Osmanl Devletinin zldn
sylerken bu kanya nasl vardn ne yazk ki aktarmyor,; Mcteba lgrelin; Mir Mahmudun
Isfahan aldktan sonra ah Hseyini tahttan indirip yerine Tahmasb geirdiini sylemesi temelinden
yanltr,; Nee Erim; Mir Mahmudun Isfahan aldktan sonra Safevi hanedanna son verdiini
sylemesi doru deildir. Safevi hanedanna asl ldrc darbeyi Nadir vuracaktr,; Osman Gazi
zgdenli; Isfahan Eref ahn aldn sylerken yanlyor,; Mehmed Zahit Yldrm; Mir Mahmudun
ran tacn 1723 ylnda giydiini sylerken yanlyor,
32
Bedreddinzade,; Kazvini,; R. M. Savory,; Tahran, ehzade Tahmasbn Isfahandan ktktan sonra
Yezde gittiini sylerken yanlyor,
33
Bekir Ktkolu,
34
Kazvini,; Jonas Hanway
35
Cihangua, ; Mara,; Hazin; Mstevf,; Bojko,; Hanway,; M. Alaaddin Yalnkaya, Vladimir
Minorsky, Hasan Anoe, Hseyin Karaanlu, ve Vladimir Minorsky, Tahmasbn Tebrizde tahta ktn
sylerken yanlyorlar; Marcel Bazin ise, Tahmasbn Kazvinde tahta kndan hi sz etmiyor,;
ehzade Tahmasb gibi 18. yzyl boyunca iktidar mcadelesi veren dier Safevi hanedan mensuplarnn
ksa bir tarihesi iin bkz., H. R. Roemer,
29

90

II) Rusya Kafkasya'da

Safevi topraklarna mdahale etmek iin yllardr gerekli hazrlklar yapan
I. Petro, Mir Mahmudun Isfahan kuattn

haber aldnda bekledii ann

geldiine karar verdi. nce asker hareketini Kafkas halklar arasnda meru gstermek
iin Derbend, Bak ve Gilan civarlarna gnderilmek zere 15 Haziranda Trke,
Tatarca ve Farsa bir beyanname hazrlanmasn emretti. Bu beyannamede I. Petro
amacnn, Rus tccarlar ldren kiileri cezalandrmak olduunu, kimsenin Rus
ordusundan korkarak yerini terk etmesine gerek olmadn ifade etmiti. I. Petronun
amac, hem yerli halkn Hac Davuda yardm etmesini engellemek hem de vergi
alabilecei mallarn ve nfusun yer deitirmesinin nne gemekti.36
I. Petronun mttefikleri de gerekli hazrlklar yapmlard. VI. Vahtang, Rus
ordusunun harekete gemek zere olduunu haber alr almaz, Lezgileri Genceden
karmak iin hazrlklarn tamamlad. Plana gre, I. Petro Gencede VI. Vahtang ile
buluacakt. Ayn ekilde Ermeniler de

Davit Bek37, Avan Yzba ve Mkhitar

Sprapet'in nderliinde ayaklanarak Karaba blgesini ele geirdiler ve Ermenilerin

oturduu be meliklii Karaba Meliklii ad altnda birletirdiler. VI. Vahtang,
lkesi iin tehdit olarak grd Osmanl ve Safev devletlerinin blgedeki gcn
Rusyann da yardmyla dengeleyebilmek iin Karaba Melikliinin kurulmasn
desteklemiti.38 Karaba Ermeni Melikleri, topladklar 12 bin kiilik bir ordu ile
Gence yaknndaki Grc ordusuna katldlar ve Surhay Han ile Davud Hann elinde
bulunan emah zerine yrmek iin Rus ordusunu beklemeye baladlar.39 Ermeniler,
I. Petroyu Kafkas seferinde hem asker hem de lojistik adan en arzulu ekilde

36

Bedreddinzade,; Mustafa Aydn ; Eliyarl, s; Sara Aurbeyli, ; Abbas; Bu beyanname, Dimitri Kantemir
tarafndan Astarhanda baslmtr, Nadir Devlet,; Dimitri Kantemir, hastalannca geri dnm ve Kafkas
seferinin sonuna kadar I. Petronun yannda kalamamtr, ; Mihai Maxime gre Kantemirolu, I.
Petronun dou ilerinde ba uzman, propagandacs ve istihbarat uzman olarak grev yapmt,; Dimitri
Kantemir, 21 Austos 1723te lmtr, Trkkaya Atav,
37
David Bek, Melik deildi ve soylu bir aileden de gelmiyordu. yi bir asker olduu anlalan David Bek,
Ermeni Melikler arasndaki organizasyonu salam, Ermeni ordusunu idare etmi ve 1729 ylna kadar
Osmanl kuvvetlerine kar mcadele etmiti, Christopher J. Walker,
38
Bilge,
39
Sevda Alikz Sleymanova,; Fahrettin ilolu; VI. Vahtangn 30 bin kiilik bir ordu ile I. Petroya
katldn iddia ediyor. Bir kere VI. Vahtangn ordusu Kafkas seferi esnasnda Rus ordusuna kesinlikle
katlmamtr. Ayrca VI. Vahtang bu kadar byk bir ordu toplayabilm olsayd herhalde bu ordu ile
1723te Tiflise saldran Muhammed-Kulu Han yener ya da Osmanl kuvvetlerini durdururdu,

91

destekleyen Kafkas milleti olmutu.40 Bu sefer esnasnda, I. Petronun yannda yer alan
tek Mslman g ise, Rusyaya itaatini daha 1718 ylnda arz etmi olan Gazi-kumuk
emhali Adil Giray idi.41
I. Petro, 18 Haziran 1722de donanmasyla birlikte Astarhan'dan, General Veterani
komutasndaki Rus ordusu ise Kzlyar kalesinden hareket etti.42
I. Petro, 27 Haziranda karaya kt43 ve ilk i olarak VI. Vahtanga bir mektup
gndererek, karaya ktn ve birlikte hareket ederek Hristiyanlar Trklerin
ynetiminden kurtaracaklarn iletti.44 Ayrca, Rusyann randaki konsolosu Semyon
Avramov vastasyla ah Hseyine de haber gndererek, amacnn Safev Devletine
sava amak deil, Safev Devleti ve Rusyann dmanlarn cezalandrmak olduunu
bildirdi.45
I. Petro komutasndaki Rus birlikleri 22 Temmuzda Agrahan igal etti ve burada
kara ordusunu beklemeye balad.46 Akta Nehri kysnda bulunan ve Krm Hanlna
bal olan Enderey'i, Albay Naumov komutasndaki Rus birlikleri, 5000'e yakn eeni
ldrdkten sonra, atee verdi.47 Bu hareketi ile I. Petro, Krma bal bir toprak
parasn igal etmekle aslnda bir anlamda Kafkaslarda Osmanl Devletine de aka
meydan okumu oldu.

40

George A. Bournoutian,; Armen Aivazian,; Mehmet Saray; I. Petronun, Grcler ve Ermenileri,

Kafkas seferine baladktan sonra fark ettiini sylerken fena halde yanlyor. I. Petro Ermeni ve
Grclerle, Kafkas seferi balamadan 20 sene evvel grmeye balamt,
41
Mustafa Aydn,; W. Barthold,
42
Bilge, s; George A. Bournoution; I. Petronun Kafkas seferinin, Isfahann Afganllarn eline dtkten
sonra baladn sylerken yanlyor,; M. Fahrettin Krzolu, I. Petronun Kafkas seferinin, ah
Hseyinin Rusyadan yardm talebi zerine gerekletiini sylerken yanlyor. I. Petronun Kafkas
seferi, uzun yllar dikkatli bir ekilde planlanan ve derin stratejik amalar olan bir politikann ilk
hamlesiydi,; brahim Yksel, Msrda baslan bir kitab kaynak gstererek Kafkas seferinin tarihini 1724
olarak verirken yanlyor,; Mustafa Budak; Kafkas seferinin, I. Mahmudun Isfahan almasndan sonra
baladn sylerken yanlyor,; Fahrettin Krzolu; ah Hseyinin I. Petrodan Dastan, Gilan ve
irvan karlnda kendisine yardmc olmasn istediini, bunun zerine I. Petronun Kafkas harekatn
dzenlediini sylyor. Hibir kaynakta bu iddiay destekleyecek bir bilgi ile karlamadk,; Enver Ziya
Karal ise, bir kervanlar yamalanan Ruslarn, 1724 ylnda Kafkasyada harekete getiklerini sylerken
yanlyor,
43
Jonas Hanway,; Bilge, s
44
George A. Bournoutian,
45
F. Kazemzadeh,
46
Cemal Gke,; erafeddin Erel,
47
Bilge, s

92

I. Petro, 13 Austosta Tarhuya geldi ve burada Tarhu emhalinin saraynda

arland. 16 Austostan itibaren Kafkaslarda planlad ileri hareketine balad.48 Bu
srada, Bak Han ve Baknn ileri gelenleri, I. Petroya gnderdikleri mektup ile
kendisine baarlar diliyor ve Bakye Rus birliklerinin gnderilmesini talep ediyordu.49
Kaytak topraklarna giren Rus ordusu, Otam Ky civarnda Kaytak usmisi Ahmed
Han komutasndaki 6 bin kiilik Kaytak ordusunu yendi ve evreyi atee verdi.50
Kaytak usmisi Ahmet Han'n bana gelenleri duyan Derbend Beyleri, 30 Austos
1722'de Derbendin anahtarlarn I. Petro'ya sundular.51 Bu baar I. Petro iin ok
nemliydi; nk Derbend, Kafkaslarn kuzeyinden gneyine geme imkan veren tek
yoldu. Bir tarafnda Hazar Denizi, dier tarafnda yaln dalar olan Derbend geidi iki
kilometre kadard. ehrin limannn bulunmamas ve Hazar Denizinde de frtnalarn
eksik olmamas sebebiyle ehrin, uzunca bir sre kuatlmas da szkonusu deildi. 52
Byle bir noktaya sahip olmak Rusya iin, bundan sonraki Kafkas hareketleri asndan
hayati bir neme sahipti. Rusya, Derbendi terk etmemek iin ileriki yllarda uzun sre
direnecektir.
Derbenti kolayca igal etme baars gstermesine ramen I. Petro, Kafkas seferine
Eyll ay banda son verdiini ilan etti.53 I. Petronun Kafkas seferine son vermesinin
en nemli sebebi, geri hatlarnn Dastanllar tarafndan vurulmas, iaenin zorlamas,
askerlerin ve hayvanlarn alktan lmeye balamas, erzak getiren gemilerin Hazar

48

Erel,
Sara Aurbeyli,
50
Bilge,
51
Ziya Musa Buniyatov,; Ensar Kse,; Derbend; Alexandre Grigoriantz, bu olay iin 7 Eyll tarihini
veriyor,; Madde yazarnn verdii 1720 tarihi yanltr, ; I. Petro, Derbende debdebeli bir ekilde girdi.
Halk ve ileri gelenler onu Derbendin kapsnda ekmek ve tuz ile karladlar. Derbend han bu esnada bir
konuma yapt ve byk skenderin kurduu Derbendin yine onun kadar byk birine teslim
edilmesinden daha doal bir ey olmadn syledi ve gm bir tepsi iindeki Derbendin anahtarn I.
Petroya teslim etti. O gn meydana gelen bir depremi I. Petro, kente gelii nedeniyle tanrnn kentin
duvarlarn ayaklarnn altnda beik gibi sallamasna balayacaktr, Kadir hverdiyev,; Madde yazarnn
bu olay iin verdii 1736 tarihi son derece yanltr, Derbend; Keza, Derbend; Mirza Bala, I. Petronun
1722 yaz mevsiminde, Derbende baarsz bir kartma giriiminde bulunduunu kaydediyor. I. Petro,
Derbende denizden saldrmam, kara ordusu ile igal etmitir. I. Petronun bunun dnda Derbende
baka bir asker harekat dzenlediine dair herhangi bir bilgiye hibir kaynak ya da aratrmada
rastlamadk,
52
Kadircan Kafl,
53
Bilge,
49

93

Denizindeki frtnalarda batmas gibi lojistik sorunlard.54 Ayrca Osmanl Devletinin

gsterecei tepkilerden55 ve Davud Hann birlikleri ile karlamaktan ekindii iin
irvana doru

hareket etmekten vazgemiti.56

svein Nystadt Antlamasn

bozmaya kalktna ilikin haberler, I. Petronun Kafkas hareketini brakp tekrar

Rusyaya dnmesini gerektiren dier bir gelime idi.57
I. Petronun mektubunu aldktan sonra 15 Austosta cevap yazan ve Rus ordusunu
karlamaya ve yardm etmeye can attn belirten VI. Vahtang58 Gence'yi Lezgilerden
geri alm ve Rus ordusunu beklemeye balamt. Fakat arn elisinden gelen ve
seferin sona erdii ve gelecek yl tekrar gelinmek zere Rusyaya dnldne dair
haber ile hsrana uramt. Blgedeki Safev ricali

VI. Vahtang' iki yzllkle

sulad. I. Petro'nun gelecek sene irvan'a kadar ineceini mit eden VI. Vahtang,
Safev ve Osmanl Devletine kar gstermelik bir dostluk sergileyerek konumunu
korumaya alt. 59
I. Petro, geri dnmeden evvel iki emir vermiti. Bunlardan biri kk birliklerin
bana tayin ettii generallerine Hazar Denizinin bat kylarn igal etmeleri60, dieri
de Sulak Nehrinin aznda Svyatoy Krest (Kutsal Ha) Kalesinin ina edilmesi idi. I.
Petro, General M. A. Matyukine zellikle Baknn alnmasn emretmiti.61
ar, Derbendte bir miktar asker brakp Ekim ay sonlarnda Derbendten ayrld62.
nce Terek Nehrine, oradan da Hazar Denizi yoluyla Ksm aynda Astarhana vard.
13 Aralk gn Moskovaya ulat.63 Yaklak be ay sren Kafkas harekat bylece
54

erafeddin Erel,; amil Mansur, ; George A. Bournoution, I. Petronun Kafkas seferine son verme
sebebi olarak Osmanl Devletinin protestolarn gstermesi doru deildir. Babali, I. Petronun Kafkas
seferinden Austos 1722de haberdar oldu. I. Petronun sefere son vermesi ise Eyll aynn hemen
bandadr, ; ayn hataya Rza Rzazade Langarodi de dmtr,
55
Gabil Camalov,
56
Mehmet Ali akmak,
57
Camalov, a
58
George A. Bournoutian,
59
Nikoloz Berdzenivili,
60
Mustafazade Tevfik Teyybolu,
61
Sara Aurbeyli,
62
Bilge,
63
Bilge,; Rusyann 18. yzyl boyunca takip ettii d politikadan bahsederken, I. Petronun ve
haleflerinin Kafkasya politikasndan hi sz etmeden meseleyi zetleme baars gsteren ilgin bir rnek
iin bkz., Hugh Ragsdale, ; Theodore R. Weeks ise, I. Petronun Kafkasyaya ranllar ve Osmanl
Devleti ile savamak zere ordular sevkettiinden szediyor. I. Petronun, kendi dneminde Kafkaslarda
ranllarla topyekn bir savaa girmesine gerek kalmamt. Osmanl Devleti ile savamaya ise cesareti
yoktu. O nedenle ortada bu iki devlete kar alm bir sava ve bunun iin gnderilen ordular yoktur,

94

sona ermi oldu. I. Petro bir daha Kafkaslara gelememi ise de Rusya, Kafkaslardaki
varln I. Petrodan bugne yaklak yz yldr srdrmektedir.

III) randaki Siyas Gelimeler Karsnda Osmanl Devleti

Safev ricali, Drr Ahmed Efendinin arkasndan kendi elileri Murtaza-Kulu
Han stanbula gndermilerdi.64 Eli, 24 Aralk 1721de skdara geldi.65 7 Ocak
1722de Sadrazam ile gren Murtaza-Kulu Han, timadddevlenin mektuplarn
teslim etti.66 4 ubatda da III. Ahmed tarafndan kabul edildi.67 Eli, 31 Martda
namesini teslim almak iin Padiahn huzuruna kt.68 Fakat bu srada Erzurum valisi
Silahdar brahim Paa ile Badat valisi Eyyubi Hasan Paann stanbul'a gnderdikleri
mektuplar, Mir Mahmudun galibiyeti ve rann iinde bulunduu karkk durumu
gzler nne serdii iin69, eli ile daha fazla mlakat yaplmasna gerek duyulmam
olacak ki elinin 12 Nisanda lkesine geri dnmesine izin verildi.70 Bb- li, randa
olan bitenler hakknda bilgi almak maksad ile Murtaza-Kulu Han ile grmek isteyen
Rus kap kethdasna da izin vermemiti.71
Badat valisi Eyyubi Hasan Paa ile Erzurum Valisi brahim Paann, Afganllarn
Isfahan nlerine kadar gelmeleri ve randa olup bitenler hakknda yeni haberler ihtiva
eden mektuplar 22 Nisanda stanbula ulat.72
Bu gelimeler olurken irvandan baka bir haber geldi. Dastanllar, Hac Davud
nderliinde isyan edip emah, abran, Hudad, Ere, Berdaa ve Erdebil blgelerini
ele geirmilerdi. 1722in Mays ay

iinde stanbula bir de heyet gnderen

64

Jonas Hanway,
Raid; Mustafa Edib,; Risale; emdnzde
66
Raid; Mustafa Edib,
67
Raid; Mustafa Edib,
68
Raid V; Mustafa Edib,
69
emdnzde,
70
Raid; Mustafa Edib,; Elinin arlanmas ile ilgili ayrntlar iin bkz., H. Hmeyra ahin,
71
Mary Lucille Shay,
72
Raid V
65

95

Dastanllar; Bb- liye, Osmanl Devletinin himayesine girmek istediklerini,

irvann da Hac Davud Hana tevcih edilmesi ricasn ilettiler.73
Bu gelimeler zerine Safev meselesini grmek iin, Sadrazamn saraynda
Mays aynn balarnda bir toplant yapld. Ulema, irvan Snnlerinin himaye
edilmesinin art olduunu beyan etti. Sadrazam Damad brahim Paa, irvanllarn
himaye altna alnmasnn Osmanl Devletinin Safev Devleti, hatta Rusya ile
arasndaki bar bozabileceini ve byle bir sava ihtimalinin halk arasnda telaa yol
aabileceini syledi. Fakat ulema, irvan Snnlerinin savunulmas gerektiinde srar
etti ve Safev Devletinin buna mdahale etmesi durumunda Osmanl Devletinin de
buna karlk olarak sava ilan etmesi gerektiini syledi.74
Erzurum valisi Silahdar brahim Paa ile Badad valisi Eyyb Hasan Paa'nn
gnderdikleri yeni mektuplar deerlendirmek75 ve devletin Safev meselesi karsnda
alaca siyas tavr belirlemek zere 15 Mays 1722'de yaplan toplantda u kararlar
alnd:
1- Isfahan ehri Afganllarn kuatmas altndadr,
2- Eer bu karklklar Osmanl snrna dayanrsa Osmanl Devleti iin tehlike
yaratabilir,
3- Bu yzden daha evvel Safev Devletine braklm ve Osmanl Padiahnn mevrus
topraklar olan Revan, Tebriz, Gence ve Tiflis gibi yerler Osmanl snrlar iine
alnarak devletin dou snrlarndaki emniyeti salanmaldr,
4- Muteber fkh kitaplar, ileri Rafz olarak kabul ettikleri iin, onlarla savamak
kafirlerle savamak gibi caizdir,
5- Osmanl Devleti'nin

dou snrnda gvenliini salamasnn ve mslmanlarn

oturduu baz ehirleri i basksndan kurtarmasnn hi bir siyas ya da din sakncas

yoktur.76
73

sm,
sm,
75
Uzunarl,
76
Olson,; emdnzde; Mary Lucille Shay,; M. Mnir Aktepe, alnan bu kararlarn Osmanl Devletini
Safev Devleti ile bir atmaya gtrmezken, Rusya ile bir savan eiine getirdiini sylyor. Bu
kararlarn Osmanl Devletini, Hazar Denizi kylarnda ilerlemeye baladktan sonra Rusya ile savan
eiine getirdii tesbiti dorudur. Ama eer bu kararlar Osmanl Devletini Safev Devleti ile bir
atmaya gtrmediyse Osmanl ordularnn Tiflis, Revan, Gence, Tebriz, Kirmanahan, Hemedan vb.
yerlerde kiminle arpt sorusu akla gelmektedir,
74

96

Alnan bu kararlara ramen, devletin merkezinde Safev meselesi ile ilgili ortak
bir mutabakatn bulunmad, bu tarihten itibaren takip edilen politikann izdii
zikzakl seyirden anlalmaktadr. 15 Maystaki toplantdan hemen sonra, 16-17 Mays
1722de Badat valisi Vezir Hasan Paaya yeni bir emir gnderildi. Gnderilen emre
gre;
- Mir Mahmud Isfahan kuatm, Dastan Snnleri de emahy alp Gence zerine
hareket etmilerdir,
- Her ne kadar Osmanl Devleti ile Safev Devleti arasndaki bar nedeniyle Safev
topraklarna hcum etmek uygun deilse de,
- Safev topraklarndaki Snnlerin can ve mallarn korumak, Osmanl Devleti iin,
Safev Devleti ile olan bar korumaktan daha nemlidir,
- Bu nedenle Isfahan der dmez harekete geilmelidir.77 Ayn mealde baka bir
emir, yine ayn tarihte bu sefer hem Erzurum valisi Vezir Silahdar brahim Paaya78
hem

Van valisi Vezir Abdullah Paaya gnderilmiti.

79

Badat ve Erzurum

valilerinin emrine asker takviyesi iin emirler de hemen gnderildi.80

Devletin ilk karar, Isfahan der dmez Safev topraklarna girilmesi ve gerekli
grlen yerlerin ele geirilmesi dorultusundadr. Fakat dou snrndan gelen bir
mektup, daha evvel verilmi olan btn emirleri tersine evirdi. Isfahan dmeden
harekete gemek istediini bildiren Erzurum valisi Vezir brahim Paaya, Isfahan
dmeden kesinlikle harekete gememesi; ancak Isfahan dtkten sonra uygun
grd Safev topraklarn almas emredilmken81, Badat valisi Vezir Eyyubi Hasan
Paa, Mir Mahmudun baarl olacana kesin gz ile baktn; ancak kendisinin
ahsiyeti ve niyeti hakknda bilgi sahibi olmadan Safev topraklarna hcum edilmesini
doru bulmadn bildirdi. Isfahan kuatmas devam ediyor ve Mir Mahmud halen
Ferahabadta kuatmann sonucunu bekliyordu. Ayrca bir Safev ehzadesi de asker
toplamas iin Isfahan dna karlmt. Bunun zerine zaten Safev topraklarna
hcum edilmesi konusunda pheleri olan Sadrazam Damad brahim Paa, bu fikrin

77

BOA.
BOA.
79
BOA.; sm,.
80
BOA.; BOA.; BOA; BOA.; BOA.,
81
BOA.
78

97

yerinde olduuna karar verdi82 ve snr valilerine Temmuz ay balarnda yazlan

emirlerde, Mir Mahmudun niyetinin ne olduu anlalmadan, Isfahan dse bile,
harekete gememeleri bildirildi. 83
Savaa girilmesine kar olan, ancak ulemann Safev topraklarna mdahale
edilmesi gerektii ynndeki fikrine dorudan muhalefet edemeyen Sadrazam Damad
brahim Paa ulemaya, savaa girilmesi iin nce Isfahann dmesinin gerektiini
kabul ettirebilmiti. Bu tarihlerde Rusyann Kafkas seferi haberleri henz stanbula
ulamamt . Bu nedenle Safev meselesi Isfahan kuatmasnn sonucuna ve Mir
Mahmudun niyetinin belirginlemesine balanmt. Bu noktada Safev Devletinin
iinde bulunduu durum henz, Osmanl Devletinin temel karlarn tehdit eder bir
hale girmemiti.84
Rusyann Kafkas hareketi haberi Eyll 1722de stanbula ulatnda85, btn
planlar deiti. Olay haber alan III. Ahmed, Eyll 1722 tarihli olduunu tahmin
ettiimiz bir belgede bu konudaki fikirlerini zetlemiti. III. Ahmede gre ar, Tiflis
han ile ittifak halindedir. I. Petro, Dastan geip irvan ve Genceyi ele geirmek
peindedir. Osmanl Devleti harekete geip Rusyadan evvel Tiflis ve Revan almaldr.
Bylece Rusya, Osmanl Devleti ile arasndaki bar bozamayaca iin Safev
topraklarnda daha fazla ilerleyemeyecektir.86 Yine ayn tarihe ait olduunu tahmin
ettiimiz baka bir belgede, III. Ahmed bizzat kendi yazs ile, Tiflis zerine sefer
yaplmas durumunda Rusyann, Tiflis Hanna sahip kp kmayacann
aratrlmasn isterken, Erzurum Valisi Vezir Silahdar brahim Paann da Tiflise
gitmek iin ne kadar askere ihtiyac olduunu sormaktadr.87
Rusyann mdahalesi ile birlikte Safev meselesi birden renk deitirmi ve
Osmanl Devleti iin stratejik ve hayati bir ekil almt. Rusyann Dastan geip bir
yandan Hazar Denizi kylar boyunca ilerlemesi dier yandan ise Grcistan ve irvana

82

sm,; Mecmua
BOA.; BOA.; BOA.; Damad brahim Paann btn politik amac, konu ne olursa olsun bar
korumak ve savaa girmemek iin sonuna kadar direnmek olarak tanmlanabilir, H. Bowen,
84
Bu dnemin Osmanl-Rusya ilikilerini zetleyen bir alma iin bkz., Bahram Amir Ahmadian,
85
Mary Lucille Shay,
86
BOA.
87
BOA.
83

98

yaklamas Osmanl Devleti tarafndan kabul edilemezdi.88 Erzurum valisi brahim

Paann takviye edilmesi iin yeni emirlerin gnderilmesi ile Grcistan cephesi ile ilgili
almalar yeniden hz kazand.89 ran meselesine mdahalenin nereden balayaca
belli olmutu.90
Rusyann Kafkas harekat haber alnr alnmaz ilk tedbirler Osmanl-Safev
snrnda alnd. Kars paas, Kars Ermenilerinin Erivana gemelerini, oradaki Ermeni
Kilisesi ve Ermenilerin Rusya ile ibirlii yaptklar gerekesi ile yasaklamt. Ayrca
stanbuldan gelen emir zerine, Safev snrna yakn blgelerden Safev topraklarna
tahl ihrac da yasaklanmt.91 Snr eyaletlerinin valilerine, Rusyann Kafkas harekat
nedeniyle mansblarn bo brakmamalar ve derhal eyalet merkezlerine gitmeleri
emredildi.92
Rusya'nn Kafkas harekatnn

asl hedefinin,

Hazar Denizinin bat kysn

93

tmyle ele geirmek olduunu gren Bbli , irvan' olas bir Rus igalinden
korumak iin hemen harekete geti. Trabzon valilii vezirlik payesiyle kendisine verilen
Kars valisi Sar Mustafa Paa'ya Eyll 1722'de, birliklerini alp irvan hakimi Hac
Davud Han'n yanna gitmesi ve emah'da klamas emredildi.94 Fakat Sar Mustafa
Paann bu emri yerine getirdiine dair herhangi bir bilgiye rastlayamadk.
Sonuta Bbli Rusya'nn mdahalesinden sonra, Kafkaslara asker sokmaya karar
vermi olsa da, hl bu mdahalesinin Safev Devleti ile

bir atmaya yol

amayacan ummaktayd. Bu tarihe kadar Bblinin btn abasnn, Rusya'nn

Kafkaslarda daha gneye sarkmasn engellemeye ynelik olduu sylenebilir. nk
bu tarihe kadar Kafkaslar dndaki herhangi bir Safev toprann igali hakknda karar
alnmamt. Sadrazam Damad

brahim Paa'nn ban ektii ve Rusya mdahil

olmadka Safev toprana asker sokulmamas fikrinde olan grubun temsil ettii
88

Lavender Cassels,
BOA.; BOA.; BOA.; BOA. BOA. BOA.; BOA.; BOA.; BOA.
90
Norman Itzkowitz, Osmanl Devletinin 18. yzyl boyunca karlat meseleleri deerlendirirken,
devletin 1723-1746 yllar arasnda bilfiil sava halinde olduu ran ilikileri hakknda bir kelime bile
etmemektedir,
91
Gilanentz,
92
BOA.; BOA.
93
18. Yzyln sonlarna doru Sadrazam Dairesi ya da Paa Kaps manasnda kullanlmaya
balanan Bb- li ifadesini tezimiz boyunca, Osmanl ynetimi ya da Osmanl idaresi anlamnda
kullandk.
94
Bilge, s
89

99

politika, Rusya Kafkaslara asker soktuu iin artk rafa kaldrlmsa da asker
mdahalenin snrlar hl Gney Kafkasya ile snrlyd.95
B) rann Doudan ve Kuzeyden gali Karsnda Osmanl Devleti
I) Osmanl Devletinin Diplomatik Giriimleri
Dastanllar Eyll 1722de stanbula ulaan bir heyet ile, Hac Davudun
balarna Han olarak tayin edilmesi ve Dastann Osmanl Devletinin himayesine
alnmasn tekrar talep ettiler.96 Heyet ile yaplan grmeler sonucu Dastan'n, daha
evvel Osmanl topra olmas ve sonradan Safev hakimiyetine gemesi nedeniyle
aslnda Osmanl topra saylmas gerektiine karar verilmiti. Erzurum Valisi Silahdar
brahim Paa'ya, Dastann himaye altna alnd ve Safevler tarafndan bir mdahale
olduu takdirde Dastanllara yardmc olmas bildirildi.97
irvann, Krm Hanl gibi bir hanlk olarak ynetilmesine kara veren Bbli;
Hac Davudun hanlk beratn, Mir-alem Dervi Mehmed Aa vastasyla, 1723 ylnn
Ocak ay iinde gnderdi.98 Fakat yola kan Mir-alem Dervi Mehmed Aa, k artlar
nedeniyle yoluna devam edemeyip k Karsda, Silahdar brahim Paann yannda
geirmi ve grevini ancak yazn yerine getirebilmiti.99
Osmanl Devleti, hem Dastanllarn himaye altna alndn bildirmek hem de
Rusya ile bir anlama zemini aramak iin Rusyaya bir eli gndermeye karar verdi ve
12 Ekim 1722de balarnda bu i iin Dergah- Ali Kapcbalarndan Nili Mehmed
Aa seildi.100

95

Mcteba lgrel,
emdnzde; Uzunarl,
97
Uzunarl,; Dastanl limler, 17. Yzyln sonlarndan itibaren Halep ve ama gelerek Arapalarn
ilerlettiler ve fkh eitimi aldlar. Bu faaliyet, Dastanda Osmanl taraftar bir ulema grubunu meydana
kard. Bu nedenle, Dastanllarn Osmanl Devleti ile olan ilikilerini sadece bir takm politik karlarla
aklamak yanltc olacaktr, W. Barthold, Alexandre Bennigsen,; Metin Kunt; Dastanllarn
taleplerinin Osmanl Devletine, ran meselesine mdahale etmek iin gerekli bahaneyi verdiini
sylyor. Oysa hem Osmanl Devleti rana mdahale etmek iin bu tarihten nce hazrlklara balamt
hem de Rusyann Kafkaslara sarkmasndan sonra Osmanl Devletinin Kafkaslara mdahale etmek iin
artk baka bir bahaneye ihtiyac kalmamt,
98
BOA.; emdnzde
99
sm,
100
Nili; BOA.; B. H. Summerin eseri, 17. yzyl sonu ile 18. yzyln ilk eyreindeki Osmanl-rusya
ilikilerinde arl tamamen Avrupa topraklarnda cereyan eden olaylara vermi, Kafkas meselesine
hemen hemen hi deinmemitir,
96

100

Devlet, siyas bir ykmllk altnda kalmamak iin Nili Mehmed Aa ile
gnderdii name-i hmayunda sadece Azak civarndaki snr ihlallerine deinmi, ne
Rusyann Kafkas harekatndan ne de Dastan ile ilgili tasarruflarndan sz etmiti.101
14 Ekimde sadrazamn huzuruna kan Nili Mehmed Aaya Rusyaya gnderilen
nameler teslim edilmi ve baz hususlar ifahen aktarlmt.102 Nili Mehmed Aann I.
Petroya lisanen aktarmas istenen konular, Dastanllarn artk Osmanl himayesinde
bulunduu ve bundan sonra Dastanllar zerine sefer yaplmasnn

iki devlet

103

arasndaki antlamaya aykr olaca hususlaryd.

Nili Mehmed Aa 4 ubat 1723de Moskovaya ulat.104 Osmanl heyeti ile

yaplacak Grmelere, daha evvel 1719-1721 yllar arasnda Rusyann stanbul
bykeliliini yapan Aleksey vanovi Dakov tayin edilmti.105
Eli, 7 ubatta ilk grmesini Dakov ile yapt. Dakov, Nili Mehmed Aay
konanda ziyaret etti.106
Nili Mehmed Aa 10 ubatta Rusya bavekili107 ile grt108 ve 13 ubatta I.
Petro tarafndan kabul edildi.109 ki lkenini heyetleri arasndaki grmeler

16

ubatta balad.110
Bu ilk toplantda Rusyann Kafkas harekatnn iki lke arasndaki bara zarar verip
vermedii meselesi, grmenin arlk noktasn oluturdu. Mehmed Aa, Rusyann
Kafkas harekatnn Osmanl Devleti ile olan bara zarar verdiini iddia ederken; Rus
taraf bunun tam tersini savunmutu. Rus delegelere gre, seferin btn amac
Lezgileri cezalandrmakt ve Osmanl Devletinin aleyhine hibir ama tamamaktayd.
Zaten sefer ncesi Osmanl Devletinden izin de alnmt.111 Nili Mehmed Aa, bu
101

BOA.
Nili
103
sm,
104
Nili Sefare
105
Faik Reit Unat,
106
Nili
107
Rusya bavekili Aleksandr Danilovi Menikov (1672-1729) idi, Faik Reit Unat,
108
Nili
109
Nili
110
Nili
111
Nili Nili Mehmed Aann sefaretnamesinde, Rusyann Kafkas harekat iin Osmanl Devletinden
izin aldna dair byle bir bilgi mevcut. Bu bilgiyi teyit edecek herhangi bir belgeye rastlayamadk. Fakat
Nili Mehmed Aa da Osmanl Devletinin bu harekata izin verdiini teyit ediyor. Byle bir iznin istenip
verilmesi gibi bir durum gerekten vuku bulduysa bile, Osmanl Devletinin bu izni verirken, Rusyann
bu kadar geni apta ve kalc bir harekata girieceine ihtimal vermedii kesindir.
102

101

savunmay kabul etmekle birlikte;

Rusyann Lezgileri cezanlandrdktan sonra

Kafkaslarda hl asker bulundurmasnn ilk syledikleri ile tezat tekil ettiini, Rus
delegelere hakl olarak hatrlatt. Lezgiler cezalandrldysa Rusyann hl
Kafkaslarda asker bulundurmas gereksizdi. Lezgiler cezalandrld halde Rus asker
geri ekilmyorsa, bu durumda Rusyann Kafkas harekatnn asl amac Lezgileri
cezalandrmak deil, baka bir amaca dayanyor demekti. Zaten Lezgiler de artk
Osmanl Devletinin himayesi altndayd. Bundan sonra Lezgilerin Ruslara zarar
vermesi mmkn deildi; nk Osmanl Devleti buna kesinlikle izin vermeyecekti. Bu
durumda Rusya, askerini hemen Kafkaslardan ekmeliydi.

Ayrca Rus ordusunun

Osmanl snrna yakn yerlerde bulunmas, Osmanl tebas olan Grcler, Abazalar ve
erkesleri de rahatsz ediyordu.112
19 ubat113 gn yaplan oturumda Rus delegasyonu, Nili Mehmed Aay nce
Rus ordusunun Kafkaslarda bulunmasnn Osmanl Devletinin aleyhine herhangi bir
ama tamadna ikna etmeye alt.

Fakat Nili Mehmed Aa bu konudaki

grlerini deitirmedi. Bunun zerine Rus delegasyonunda bulunan Rusya bavekili,

sefer amaya ve Rus vatandalarna

saldrp mallarn yamalayan Lezgileri

cezalandrmaya mecbur kaldklarn tekrarlad. Ayrca Rus delegasyonuna gre Rus

Devleti, vatandalar zarara urad iin harekete gemiti ve harekete gemeden
evvel Osmanl Devletinden de izin almt. Oysa imdi Osmanl Devleti Rusyaya zarar
veren Lezgileri himaye ediyordu. Nili Mehmed Aaya gre ise, Osmanl Devleti
Kafkas seferine izin vermi olabilirdi; ama Lezgiler o srada Osmanl himayesinde
deildi. Oysa artk himaye altna alnmlard ve Osmanl Devletinin Lezgileri kendi
kaderine brakmas ne siyas ne de din adan mmkn deildi. Nili Mehmed
Aann salam diplomatik argmanlar karsnda Rus delegasyonu grmeleri srarla
tazminat konusuna ekmeye alm ve sktka Nili Mehmed Aaya Rus
Devletinin urad zararlarn Osmanl Devleti tarafndan tazmin edilmesini
istemilerdi. Doal olarak Nili Mehmed Aa byle bir vaatte bulunmaya yetkili
olmadn bildirmiti. Fakat bu gereksiz ve konuulan mesele ile dorudan alakal
olmayan konu hakknda bile Nili Mehmed Aa, kapy tamamen kapatmam ve
112
113

Nili
Nili

102

Rusyann Kafkaslardan askerini tamamen ekmesi durumunda tazminat meselesinin de

bir ekilde halledilebileceini bildirmiti.114
19 ubat gn yaplan grmenin can alc noktas ise, Nili Mehmed Aann
Rusyaya bir ittifak teklif etmesiydi. Osmanl elisi her ne kadar byle bir ittifak yazya
dkmeye yetkili olmadn sylemi olsa da, eer Rusya da taraftar olur ve bu isteini
yazl olarak Osmanl Devletine iletirse, Rusya ile ittifak yapmak istediini bizzat
kendisinden duyduu III. Ahmedin bunu kabul edeceini bildirmiti.115
23 ubatta yaplan grmeler fazla uzun srmemi, Rus heyeti Osmanl
Devletinden Lezgiler konusunda anlay ve dostluk beklediini sylemekle
yetinmiti.116
4 Mart gn yaplan grmelerde Rus heyeti, o ana kadar yaplan grmelere dair
cevaplarn ieren yazl bir metni Nili Mehmed Aaya sunmu; ayrca Kafkas seferini
hakl gstermek iin, Derbend ve bir Safev kalesinden gelen yardm ars ieren
mektuplar gstermi ve talep edilirse bunlarn birer kopyasnn kendilerine de
verilebileceini, o zaman Kafkas seferine neden kldnn daha iyi anlalacan
ifade etmiti.117
Nili Mehmed Aa, 5 Mart Cuma gn I. Petronun huzuruna kt ve kendisine
name teslim edildi.118 6 Mart gn Rusya Deniz kuvvetleri komutannn davetine
katlan Nili Mehmed Aay, I. Petro burada tebdil-i kyafet ile ziyaret etmi, bir harita
zerinde Kafkasyada gittii yerleri gstererek Kafkas harekatnn Osmanl Devletinin
aleyhine bir ama tamadna dair yemin etmiti.119
Eli Petro Androvi, 11 Mart gn Nili Mehmed Aay ziyarete gelmi ve Rusya
ile Osmanl Devleti arasnda bir ittifak yaplmasnn hem bu iki devlet arasndaki
dostluu artracan hem de Rusya ile Osmanl Devletinin dman olan Avusturyaya
kar caydrc bir g oluturacan bildirmiti. Ayrca bu ittifak meselesinin
114

Nili
Nili
116
Nili
117
Nili; bir rnek iin bkz., George A. Bournoutian,; Oysa bu durum yanltc idi. Rus heyeti, Bak han
ve ayan tarafndan daha sonra gnderilen ve ilk mektubun tam aksi ifadeleri tayan mektuplardan sz
etmemilerdi. Bu mektuplarda Bak ileri gelenleri Bakde Rus asker grmek istemediklerini
bildiriyorlard. Sara Aurbeyli,; stelik bu mektuplar, I. Petron Kafkas seferi baladktan sonra
gnderilmti, o nedenle Rusyann Kafkas harekatna sebep olarak gsterilmesi de doru deildi.
118
Nili
119
Faik Reit Unat,
115

103

Rusyann stanbuldaki elisine yazldn da iletti.120

Mart 1723

ortalarnda

Moskovadan hareket eden Nili Mehmed Aa, Mays sonlarna doru stanbula ulat.
I. Petro, Nili Mehmed Aa ile gnderdii ve 21 ubat 1723de kaleme alnan
namesinde zetle unlar sylemekteydi: Geen sene Lezgiler zerine yaplan seferde
Rus ordusu hi bir ekilde Osmanl topraklarna girmemi ve Osmanl reayasna zarar
vermemitir. Rusya bundan sonra da Osmanl Devleti ile arasndaki ebedi dostlua
uygun ekilde davranacaktr. Osmanl padiahnn da ayn ekilde davranmasn
beklemekte ve arzulamaktadr.121
Nili Mehmed Aann yaklak 7 ay sren Rusya sefareti 1724 ylnda
imzalanacak ran Mukasemenamesinin ilk habercisi olmutu.122
Rusyann Kafkasyaya hamlesinden sonra

Bblinin ncelii Tiflis oldu. I.

Petronun, Tiflis Hanna sahip kma pahasna Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki
bar bozmaya cesaret edemeyeceine karar veren Bbli, Erzurum valisi Vezir
Silahdar brahim Paaya Ekim ve Kasm 1722de yeni emirler gnderdi. Safev
Devleti kmekteydi ve bu durumda Osmanl Devleti, Tiflis Hannn Mslman
Lezgilere saldrmasn seyredemezdi. O nedenle Tiflis bir an evvel alnmalyd.123
Fakat son derece temkinli davranan Bbli Safev ve Rus topraklar ile tebasna
hibir ekilde zarar verilmemesini istiyordu.124 Blgeyi iyi tanyan Akba Meliki
Aleksandr da hem ynetimi altndaki hibir Grcnn, Rusya ile ibirlii iindeki VI.
Vahtangn yanna gitmesine izin vermeyecek125, hem de Silahdar brahim Paaya
destek salayacakt. 126
Fakat sefer mevsimi gemiti. Kasm 1722de Bbli, Silahdar brahim Paaya,
k artlar nedeniyle ilerlemesi mmkn olmaz ise, Erzuruma geri dnmeyip

120

Nili
BOA.
122
Marie Bennigsen Broxup, Kafkas meselesinde Osmanl Devleti ile Rus arl arasndaki atmaya,
bu tarihten itibaren dinn ana faktr olarak girdiini ve iki devlet arasnda din savalarnn temelinin
atld ne sryor. Bunun din savalarndan ziyade dinin siyaset alannda daha etkin bir enstrman
olarak kullanld yeni bir dnemin balangc eklinde deenlendirilmesinin daha doru olaca
kanaatindeyiz,
123
BOA.; BOA.; Mecmua
124
BOA.
125
BOA..
126
BOA; BOA.
121

104

bulunduu yerde klamasn emretti.127 Bunun zerine Paa, Kars'da klamaya karar
verdi

ve

ilk i olarak Aralk 1722de gnderdii eli ile VI. Vahtang' Osmanl

himayesini kabul etmeye ard.128

I. Petronun, Kafkas seferini erkenden bitirip Rusyaya dnmesi karsnda byk
hayalkrkl yaayan VI. Vahtang ise ehzade Tahmasb ile Osmanl Devleti arasnda
kalmt. Erzurum valisi Silahdar brahim Paa,VI. Vahtanga Osmanl Devleti yannda
yer almasn teklif ederken, ehzade Tahmasb da ayn teklifi kendi adna yapyor ve VI.
Vahtang, Mir Mahmuda kar birlikte hareket etmeye aryordu. VI. Vahtang ise
mitsizce, I. Petroun Grcistana ordu sevk etmesini bekliyordu.129 Ermeniler de ayn
dnce ile Revann Osmanl kuvvetlerinin eline gememesi iin ayn tarihlerde
Rusyadan asker talebinde bulunuyorlard.130
Isfahannn dtnn kesinlemesinden sonra131 Bbli, ubat 1723den itibaren
valiler, seraskerler ya da askerlerin kafasndaki olas pheleri ortadan kaldrmak iin,
Safev topraklarna yaplacak seferlerin meruiyetine dair hkmleri snr valilerine
gndermeye balad. Mevrus Topraklar teorisi bu emirlerde en ok kullanlan
iddialardan biridir. u anda Safev hakimiyetinde olan topraklar, daha evvel Osmanl
hakimiyetinde olduu iin, aslnda bu topraklarn gerek sahibi Osmanl Devletiydi.
Bugne kadar bu topraklara hcum edilmediyse bunun sebebi

Safev Devleti ile

yaplm olan antlamalard. Fakat artk Safev ah esir olduuna ve ahlk

iddiasndaki ehzade Tahmasbn da bu ie iktidar olmad anlaldna gre,
harekete geilmemesi iin hibir sebep yoktu.132 Aradaki mesafeyi gz nne alan
Sadrazam Damad brahim Paa, Safev topraklarna serasker tayin edilen bir ok vali
gibi, Erzurum valisi Silahdar brahim Paaya da igal edecei Safev topraklarnda
yapaca atamalarda stanbula sormadan hareket etmesine izin vermiti.133
I. Petronun 1723 yaz aynda tekrar Kafkaslara geleceini uman VI. Vahtang, o
tarihe kadar Osmanl Devletini oyalamaya alt. Erzurum Valisi Vezir Silahdar

127

BOA.
Bilge,
129
George A. Bournoutian,; Abraham of Erevan,
130
George A. Bournoutian,
131
BOA.
132
BOA..
133
BOA.
128

105

brahim Paann, Osmanl Devletine tabi olmas iin gnderdii mektuplara olumlu
cevap verdi. Bu durum, brahim Paa tarafndan stanbula bildirildi. Fakat Bbli, VI.
Vahtanga pek inanmamt. O nedenle VI. Vahtangn sznde sadk olup olmadn
anlamak iin VI. Vahtanga bir eli gnderilmesine ve Tiflis civarndaki baz kalelerin
Osmanl Devletine teslim edilmesinin teklifine karar verildi. VI. Vahtang bu teklifi
kabul etmezse, ilkbaharda harekete geilip Tiflisi igal edilmeliydi. 134
Silahdar brahim Paann diplomatik abalarna destek olmak ve Osmanl
mdahalesine direnci azaltmak midiyle Bbli, Osmanl-Safev snrna yakn Safev
ehirlerinin valilerine, ulemasna ve halkna hitaben yazlan fermanlarn birini de Mart
1723de Tiflise gndermiti.

Osmanl kuvvetlerine kar koymayanlarn can ve

mallarna dokunulmayacakt. Kar koyanlar ise sonularna katlanacaklard.135

Bbli bu trden fermanlar, mdahale etmeye karar verdii btn Safev ehirlerine
arka arkaya birka kez gndermiti.
Osmanl Devleti, Kafkaslarda Rusyann en ok etkisi altnda kalabilecek blge
olmas nedeniyle Tiflis ve civarna zel bir nem vermi, bir yandan 1723 ylnn
baharnda balayacak asker harekat iin gerekli hazrlklar yaparken dier yandan da
gerek Grcistan ahalisini gerekse bata VI. Vahtang olmak zere, Grc hanlarnn ve
tavadlarnn Osmanl Devletine tabi olmalarn salamak iin diplomatik giriimlerini
srdrd. Bu noktada Tiflis meselesi, ehzade Tahmasbn mdahalesi ile daha da
kark bir hal ald.
Kahet lkesine hkmeden Muhammed-Kulu Han, ehzade Tahmasb ile Tebrizde
grm ve bu grme esnasnda ehzade Tahmasb, Muhammed-Kulu Hana Tiflisi
alma grevi vermiti.136 Bunun zerine Tiflis zerine yryen Muhammed-Kulu Han,
VI. Vahtangn elinde olan Tiflisi sktrmaya balad. Durumun kark bir hal almas
zerine Bbli, brahim Paaya elini abuk tutmasn emretti.137
Muhammed-Kulu Han, 8 Mart 1723de Tiflisi VI. Vahtangn elinden almay
baard, ordusundaki Lezgiler de kentte ar bir tahribat yaptlar.138 Tiflisi kaybeden

134

BOA.
BOA.
136
Djafar-Pour,
137
BOA. MD
138
Gilanentz, s
135

106

VI. Vahtang, Gri kalesine ekilmek zorunda kalrken; Muhammed-Kulu Han

Tiflisten karmak iin, Karsda bulunan Silahdar brahim Paadan yardm istedi.139
Ayn esnada Ermeni Katalitos Nerses ise, Muhammed-Kulu Hana kar Rusyadan
Tiflise asker gndermesini talep ediyordu.140
VI. Vahtang, brahim Paann gnderdii birliklerin sayesinde Nisan 1723de
Tiflisi Muhammed-Kulu Hann elinden geri ald.141 Fakat bu baars uzun srmedi.
Muhammed-Kulu Han, 2 Maysta yapt baskn ile Tiflisi tekrar ele geirdi.142
Bbli, brahim Paaya bir yandan Osmanl Devletinin bir

bir numaral

nceliinin Tiflisin alnmas olduunu ve bunun dnda baka bir i ilgilenmemesini

emrederken143

dier yandan Muhammed-Kulu Han ile VI. Vahtang arasndaki

mcadeleye de pheli bir ekilde yaklamt. Bab- Aliye gre, VI. Vahtang ile
Muhammed-Kulu Han arasndaki mcadele dankl dvt. VI. Vahtang, Tiflis
kalesini Muhammed-Kulu Hana bile bile teslim ettikten sonra, daha evvel Osmanl
Devletine tabi olacana ve Tiflis kalesini teslim edeceine dair szn yerine getirme
sorumluluundan bu sayede kurtulup, Kaleyi elimden Acem ald diyerek zr beyan
edecekti. brahim Paaya, bu hileye kanmamas ve Tiflis kalesini VI. Vahtang ya da
Muhammed-Kulu Han, ya da kimin elinde bulunuyorsa bir an evvel fethetmesi Mays
1723de tekrar emredildi.144
II) Osmanl Devleti ile Afganllar Arasndaki likiler
Mir Mahmud, Isfahana girdikten sonra ilk i olarak kuatma esnasnda kendisine
yardm eden Safev devlet adam ve komutanlarn

idam ettirdi.145 Ardndan ah

Sleymann kzlarndan biri ile evlendi.146

Isfahann dtn renen ve bu tarihe kadar Kirmann i kalesinde direnmeye
devam eden Kirman hakimi Rstem Muhammed Han da Kasm aynda Mir Mahmudun
139

sm,
George A. Bournoutian,
141
Kronoloji,
142
Kronoloji,
143
BOA.
144
BOA.; BOA.
145
Kazvini,
146
Merv; ah Sleyman, 1666-1694 arasnda Safevi ah idi. ah Hseyinnin babas, II. Tahmasbn
dedesidir.
140

107

hakimiyetini kabul ettiini bildirmiti.147 Bylece Isfahan ile Mir Mahmudun siyas ve
lojistik merkezi olan Kandahar arasndaki yolun gvenlii de salanm oldu. Mir
Mahmud kendi adamlarn, Safev Devletinin idari ilerini rensinler diye, Safev
memurlarn yanna yerletirdi. 148
Mir Mahmud, bir yandan hakimiyet alann geniletmek iin abalarken, dier
yandan da siyas bir ekim merkezi olup Safevlerin yeniden toparlanmasn
salayabileceini dnd ve Kazvinde clus ettiini haber ald ehzade
Tahmasb' yakalamaya karar verdi. Bu i iin en gvendii komutanlarndan biri olan
Amanullah Han', emrine verdii yaklak 4 bin kiilik bir birlik ile 13 Kasmda
Isfahandan Kazvin'e gnderdi.149
ehzade Tahmasb, Afganllarn kendisini bertaraf etmek zere harekete getiini
renince, Kasm aynn balarnda Tebrize geti. Tebrize ekilen ehzade Tahmasb,
iki imekten kendini bile gremediinden devlet adna ciddi bir i yapabilecek
durumda deildi.150 Afganllar Kasm aynn ortalarnda Kazvini savamadan ele
geirdiler.151
Mir

Mahmudun

Kazvindeki

hakimiyeti

ksa

srd.

Afganllarn

kt

muamelesinden bkan Kazvinliler152, Afgan askerlerinin ehir iinde dank bir halde
bulunduklar bir anda, 8 Ocak 1723'te harekete geip hepsini katletmiler, Amanullah
Han yaral olarak cann zor kurtarmt. ran'da Afganllara kar top yekn bir
kalkmay planlayp ynetecek bir lider olmad iin bu trden kk baarlar
Afganllarn hakimiyetini sarsmaya yetmemiti.153
Amanullah Han 9 Ocak 1723te Isfahana geldi ve Kazvin olayn Mir Mahmuda
bildirdi.154 Mir Mahmud da Isfahandaki Safev Hanedan yelerini ve Safev ricalinin
nde gelenlerini, hem Kazvin olaynn intikamn almak hem de birer isyan kayna

147

Merv
Gilanentz,
149
Gilanentz; Mstevf
150
Drre, , Mstevf,
151
Cihangua,; Mstevf,; Gilanentz,; George A. Bournoutian, ; Marcel Bazin,.; Kazvin, Elburz
dalarnn gney eteinde, Tebriz ve Retten Tahrana giden yollarn zerindedir. Ayrc Gilan ve irvan
ipeklerinin antreposu olarak grev yapyordu, Clement Huart,
152
Gilanentz,
153
Jonas Hanway,; R. M. Savory,
154
Chronicle
148

108

olabileceklerini dnerek 24 Ocak 1723'te

ldrtt.155 Mir Mahmud ayrca bu

olaydan sonra, Dergzin ve Kandahar'dan Snn srgnler getirterek Isfahan'daki Snn

nfusu arttrmaya alt.156
Mir Mahmud, hakimiyet alann geniletmek amacyla Hemedan ele geirmek
iin ubat 1723de blgeye Kr Sultan Nasrullah komutasnda birlikler gnderdi.
Hemedan' ele geiremeyen Afgan birlikleri, Hemedan evresindeki kyleri
yamalayarak geri dndler. 157
Osmanl Devletinin Mir Mahmud ile siyas ilikiye geme dncesi, bugne
kadar bilinenin aksine, Isfahann dmesinden sonra deil; Isfahan kuatmas
esnasndadr. Bbli, Austos 1722 tarihinde,

hem Mir Mahmuda hem de ah

Hseyine, Badat Valisi Vezir Eyyubi Hasan Paa vastasyla birer mektup gndermeyi
planlamt. Fakat Isfahan kuatmasnn uzamas, Bblide Mir Mahmudun ilk andaki
gcn kaybettii ve Isfahan dremeyecei kanaatinin olumasna yol at iin
ona mektup gnderilmesinden vazgeilmi, ah Hseyine gnderilmesi planlanan
mektubun aha ulatrlmasna karar verilmti. Mir Mahmuda ise, ancak aha kar
galip gelmesi durumunda mektup gnderilmesi uygun grlmt.158 Ancak ne bu
mektublarn ierikleri ve nshlr hakknda ne de gnderilip gnderilmedikleri
konusunda herhangi bir malumata sahibiz.
Bbli, Isfahan kuatmasnn sonucunu beklerken, Isfahann Mir Mahmud
tarafndan alnp ah Hseyin ve Safev Hanedannn yelerinin esir edildii haberi
stanbula, Badat valisi Vezir Hasan Paa tarafndan, Aralk aynn sonlarnda
ulatrld.159
Badat Valisi Eyyb Hasan Paa, Mir Mahmud'a, Isfahan' ele geirmesini tebrik
etmek iin Aralk 1722'de 120 kiilik bir elilik heyeti gnderdi.160 Heyetin banda
Osman Aa vard.161 Heyet, 26 Ocak 1723'de Isfahan'a vard.162
155

Cihangua,; Chronicle,; Hanway,; Gilanentz,; R. M. Savory, bin gibi yksek bir rakam veriyor,
Gilanentz,; emdnzde,
157
Gilanentz,
158
BOA.; Mary Lucille Shay,
159
sm,; BOA.
160
Jonas Hanway,; Feridun Emecen,; Heyeti gren Ermeni tccarlarnn iddiasna gre heyet 400
kiiliktir, George A. Bournoutian,
161
Gilanentz, s
162
Gilanentz,; Hanway,
156

109

Mir Mahmud'un Osmanl elilik heyeti ile ilgili ilk tepkisi, yakaland akl
hastalnn ilerlediini gstermesi bakmndan nemlidir. Mir Mahmud, elinin casus
olmas sebebiyle a braklarak ldrlmesini emretmise de, kendisinin ba hakimi
olan Muhammed Nian, elilerin dokunulmazl olduunu belirterek Mir Mahmud'u bu
fikrinden vazgeirmiti.163
Eli Osman Aa, Isfahanda olan biteni gzleyip bilgi toplamaya alt. Zaten
elilik heyetinin bu kadar kalabalk olmasnn da ayn amaca, yani bolca bilgi toplamaya
ynelik olduu aktr. Osman Aa, daha evvelden tand Jozef Apisalaymian isimli
Ermeniyi yanna artm ve ondan Isfahan'n dn sormu, daha sonra gnderdii
bir adam ile Bender Abbas Limannn ve Bahreyn incilerinin gelirinin ne kadar
olduunu renmiti.164
Heyet

15 ubat 1723'te Isfahan'dan ayrld.165 Fakat Badata geri dnerken,

ehzade Tahmasb'n emri ile Hemedan Han tarafndan 1723 ubat ay sonlarnda
gzaltna alndlar. Osman Aa, eski aha yani ah Hseyin'e ihanet ettii iin deil,
olaylarn nasl gelitiini grmek ve renmek iin Mir Mahmud'un huzuruna gittiini
ifade etmi ve 45 gn sonra yine II. Tahmasb'n emri ile serbest braklmt.166
Gerek Mir Mahmudun scak davranmamas, gerekse Bblinin siyas ncelii,
Rusyann hakimiyetine girme tehlikesi altnda bulunan Grcistan ve irvana vermesi
nedeniyle Afganllar ile ciddi bir siyas temas kurulamamt. likilerin ilk etapta
gelimemesinde Osmanl Devletinin henz Afganllar rakip olarak grmemesinin de
etkisi vard.
III) Rusya'nn Hazar Denizi Kylarnda lerlemeye Devam Etmesi
Afganllarn, igal ettikleri yerlerde hakimiyet kurmaya alp Safev tahtna sahip
kan ehzade Tahmasb' ortadan kaldrmaya abalad, Osmanl Devleti'nin ise
163

Gilanentz, , Jonas Hanway, Osmanl heyetinin Isfahana, 24 Ocaktaki katliamdan 3 gn sonra

geldiini sylyor. Mir Mahmudun ilk etapta Osmanl heyetinin a braklarak ldrlmesini emretmesi,
katliamdan sonra fkesini hl alamadn gsteriyor,
164
Gilanentz,
165
ada bir kaynaa gre, Mir Mahmud Trklere dosttu; fakat onlardan umduu karl grememiti,
Gilanentz,; VOCun kaytlarna gre heyetin Isfahandan ayrlma tarihi 30 Marttr. Hi de ho
karlanmayan heyetin Isfahanda 45 gn kalmadn tahmin ediyoruz. 30 Mart tarihini veren Hollandal
tccar, byk olaslkla, heyetin Hemedanda tutuklandktan 45 gn sonra serbest braklmasn heyetin
Isfahandan ayrld tarih ile kartrd, Willem Floor
166
Gilanentz,

110

Grcistan ve irvanda diplomatik giriimlerle mevzi kazanmaya alt bu dnemde

Rusya, hem asker hem de diplomatik ataklar ile 1722 ylnn yaz aylarnda elde ettii
konumu glendirmeye alt.
I. Petro ilk i olarak, Afganllarn Gilan igal etmek niyetinde olduklarn renir
renmez ordularna hareket emri vermi167

ve Albay ipov kumandasndaki Rus

birlikleri Retin liman olan Enzeliyi Kasm 1722de igal etmilerdi.168 Rus birlikleri
Mart 1723 tarihinde de

denizden

Gilan'a saldrd.169 Gilan'da stlenen Rus

kuvvetlerinin bana General Vasili Yakoblevi Levaov atand.170 Tahmasbn emri ile,
Ret civarnda bulunan Rus birliklerine 29 Mart 1723de saldran Ret hakimi de
yenilerek geri ekilmek zorunda kalmt.171
I. Petronun bu tarihlerde, Baltk, Karadeniz ve Hazar Denizi'ni takip eden ticaret
yolunu kontrol etmek iin ilk etapta uygulamaya koyduu Kafkasya'y ele geirme
planndan, Kuzey Kafkasya'nn i kesimlerinde ilerlemenin douraca asker ve siyas
zorluklar grdkten sonra vazgemi gzkmektedir. Bu nedenle , hatt kontrol etmek
iin Hazar Denizinin bat kylarnda ilerleyip nemli noktalar ele geirme eklinde
yeni bir strateji belirledii sylenebilir.
IV) ehzade Tahmasbn Faaliyetleri
ehzade Tahmasb, Kasm 1722de Kazvinde tahta km olmasna ramen, bu
dnemde ciddiye alnan bir siyas aktr

deildi. Tahta kt Kazvinde bile

tutunamam, Afganllarn sktrmas sonucu Tebrize ekilmek zorunda kalmt.

ehzade Tahmasbn Tebrize geldiini ve stanbula bir eli gndermek istediini
haber alan Bbli, Erzurum Valisi Silahdar brahim Paaya ubat 1723de, byle bir

167

Gabil Camalov,
; Mjgan Kadimi, Afganllarn ehri kuattn, ancak alamadn; bunun zerine Retlilerin Rusyadan
talep etmesi zerine Rusyann yardm gnderip Reti igal ettiini sylyor, , B. Nikitine de ayn iddiay
tekrarlyor,; keza smet Parkmaszolu,
168
Gilanentz,; Ralph Davis; Rusyann Gilan 1721de igal ettiini sylerken yanlyor. Rusyann 1721
yl iinde Safevi topraklarnda hi asker hareketi olmamtr, ; Mirza Bala,; Enzeli.
169
Gilanentz,
170
Gilanentz,
171
Cihangua,; dari merkezi Ret olan Gilan, byk ksm bataklk olan bir blgedir. Bol yamur almas
nedeniyle ayn zamanda verimli topraklara sahiptir, Clement Huart,; Gilan.

111

elinin gnderilmesi durumunda, elinin stanbula gelmesine izin vermeyip elindeki

namenin bir suretini stanbula gndermesini bildirdi.172
Sz edilen eli Mart ay iinde Karsa geldi. Elinin stanbula gelmesi uygun
grlmemi ve yeni bir emre kadar Erzurumda ikamet ettirilmesine karar verilmti.173
Devletin gerekesi basitti; ne ehzade Tahmasbn gerekten ah Hseyinin olu
olup olmad, ne de Safev tahtna gerek manada hakim olup olamayaca belliydi.
ehzade Tahmasbn durumu belli oluncaya kadar elinin stanbula gelmesine ya da
lkesine geri dnmesine izin verilmeyecekti.174
Bbli, ehzade Tahmasb henz ciddiye almazken; Karsda bulunan Erzurum
Valisi Vezir Silahdar brahim Paa ehzade Tahmasb ile , ierii bu gne kadar tespit
edilemeyen baz grmelerde bulundu.

Bunu haber alan Bbli, Mays 1723de

brahim Paay bu abalarna son vermesi konusunda uyard.175 Erzurum valisi Silahdar
brahim Paa, muhtemelen, ehzade Tahmasb ile grerek, Tiflis zerine saldran
Muhammed-Kulu Han saldrlarn durdurabileceini dnmt. Fakat Bblinin
uyarlar sonucu brahim Paa giriimlerine son verdi
ehzade Tahmasbn gerek Badat valisi Hasan Paann Mir Mahmuda
gnderdii elilik heyetini Hemedanda tutuklattrmas gerek Osmanl Devletinin
yakndan ilgilendii Tiflis zerine Muhammed-Kulu Han gndermesi, Bbli
tarafndan ciddiye alnmak iin gerekletirdii giriimler olarak kabul edilebilir. Fakat
sonu deimemi, ehzade Tahmasb, Isfahann dn izleyen aylar boyunca
Osmanl Devleti ve Rusya iin ciddi bir figr olamazken Afganllar iin yalnzca can
skc bir problem olarak kalmt.
Osmanl Devletinden yardm almaya alan ehzade Tahmasb, bir yandan da
Isfahan geri alp alamayacan denemek iin Krt beylerini Isfahan zerine
saldrmaya ikna etti. Fakat 1722 ylnn Kasm aynn sonlarnda gerekletirilen bu

172

BOA.; Rouhollah K. Ramazani, Babalinin ehzade Tahmasba ilk etapta olumlu cevap
vermemesinin sebebini, Tahmasbn i olmasna balyor ki ilerleyen yllarda meydana gelen gelimeler
ve Osmanl Devleti ile ehzade Tahmasbn ilikisi gz nne alndnda bu yorumun olduka sufli bir
yorum olarak kald kanaatindeyiz,
173
BOA.; emdnzde
174
BOA.
175
BOA.

112

saldr, Isfahann Ermeni mahallesi olan Culfaya yaplan kk bir hcum olarak kald
ve Afganllar tarafndan kolayca pskrtld.176
C) Osmanl Devleti ran Topraklarnda
I) Osmanl Devletinin randa At Cepheler
Isfahan ele geiren Afganllarn Kafkasyada hkm gemiyordu. ehzade
Tahmasb ise ciddi bir siyas ya da asker gce sahip deildi. Nili Mehmed Aann
Rusyadan getirdii nameler ise I. Petronun Osmanl Devleti ile savaa girmeye niyeti
olmadn ortaya koymutu. Siyas ortam, Osmanl Devletinin hamle yapmas iin
uygundu.
1723 ylnn k ve bahar

aylar boyunca gerekli hazrlklar yapan Bbli ,

yukarda sz edilen gelimelerinde verdii cesaret ile, Erzurum Valisi Vezir Silahdar
brahim Paann seraskerliinde Haziran 1723te ran cephesini at.177
Haziran balarnda, brahim Paann aalarndan Ali Aann komutasndaki
Osmanl birlikleri Gori kalesini, Tiflis Osmanl birliklerinin eline girmezden ksa sre
nce, teslim aldlar.178 Karsdan ldra hareket eden brahim Paa ise Poka Kynde
birka gn dinlenmek iin durduunda, VI. Vahtangn kardei ese, VI. Vahtangn
yardm ve itaat arsn bildirmek iin geldi. Silahdar brahim Paa Pokadan ayrlmak
zere iken de, bu kez de VI. Vahtangn olu ahnevaz Han gelip brahim Paaya
itaatini arz etti.179
brahim Paa Tiflise doru ilerlerken, Mir-Alem Dervi Mehmed Aa, Tiflisde
Muhammed-Kulu Han ile grm ve onu Osmanl Devletine itaat etmesi konusunda
ikna etmiti.180

Muhammed-Kulu Han, brahim Paay yolda karlad ve ehrin

anahtarlarn teslim etti.181 Osmanl birlikleri 10 Haziran 1723de savamadan Tiflise

176

Rene Basset,
Ahmed Cevdet Paa; Osmanl Devletinin ran meselesine karmasn, daha evvel Osmanl topra
olan Safev topraklarn, Safev Devletinin iine dt zayflktan istifade ederek ele geirmek
amacyla aklyor. Meselesinin, yalnzca toprak kazanma motivasyonu ile aklanacak kadar basit
olduu kanaatinde deiliz,
178
BOA.; sm,
179
sm,
180
sm,
181
Grczade,; Risale,; Tiflis; Osmanl kuvvetleri Tiflise girdiklerinde Tiflis, kalesinde 2 cami bulunan
ve nfusunun yaklak % 15i Mslmanlardan oluan bir ehirdi, Garnik Asatrian, Hayrapet Margarian,
177

113

girdiler.182 Kafkaslarn kalbinde turan Grcistan topraklarndaki Tiflis kalesi, kuzeyden

sarkan Ruslarn durdurulmas iin hayati neme sahipti183 ve Osmanl Devleti imdi bu
ok stratejik noktaya sahip olmutu. Tiflisin anahtarlar 9 Temmuz 1723de stanbula
ulat ve Tiflisin fethi byk bir donanma enlii ile kutland.184 Temmuz ay iinde
gnderilen ferman ile hem brahim Paa hem de yanndaki askerler Tiflisin fethi
nedeniyle tebrik edilm ve kendilerinden bundan sonra da benzer ekilde hizmet
beklendii ifade edilmti.185 Tiflisin fethi, snrdaki dier valilere de bildirildi.186
brahim Paann emrine, bundan sonraki asker hareketleri iin asker gnderilmesine
devam edildi.187
Tiflis eyaleti Silahdar brahim Paa tarafndan, bundan evvel Tiflis Han olan VI.
Vahtang olu ahnevaza (ki kendisi slm kabul edip brahim adn almt) 5 Austos
1723de beylerbeylik nvan ile yurtluk ve ocaklk olarak verildi.188 Fakat Bbli,
yeni fethedilen ve Osmanl nizamnn yerletirilmesi gereken Tiflise brahim Paann
mhtedi bir vali atamasn uygun grmedii iin, Austos aynn sonlarna doru
Diyarbakr Valisi Vezir Arif Ahmed Paay Tiflis eyaletine tayin etti.189
Osmanl Devletinin randan ald blgeler iinde en az problem yaad blge
Tiflis ve civar oldu. Tiflis, Osmanl Devletinin elinde bulunduu sre boyunca
irvandaki Osmanl birliklerinin lojistii iin bir s olarak kullanld.
Azerbaycan cephesi iki ksmdan oluuyordu. Bunlardan biri Revan ve Genceyi
iine alan ve Bblinin Bakye kadar uzatmay dnd Hazar kysna uzanan
geni koridordu. Dieri de Urmiye, Tebriz ve Erdebili iine alan yine Hazar kylarna
kadar uzanan blgeydi.
Tiflisi ele geiren Bblinin bu noktadan sonra en nemli ncelii, hl
Rusyann eline gememi olan Bak ve Hazar sahil eridi idi. 6 Austosda

182

Mesut Aydner,; Vladimir Minorsky ve C. E. Bosworth,

Cemal Gke,; John F. R. Wright,
184
sm,; emdnzde
185
BOA.; BOA.
186
Mecmua
187
BOA.
188
Fahameddin Baar,
189
BOA.; Arif Ahmed Paann bu grev esnasnda mektupusu olan kii, gelecein sadrazam Ragb
Efendidir, Ahmed Resmi Efendi,
183

114

Sadrazamn190, 7 Austosda III. Ahmedin huzurunda yaplan toplant sonunda alnan

kararlar hemen brahim Paa ve Hac Davud Hana bildirildi.191
Bblinin Baky kurtarma plan yle idi; Rusyaya irvan ahalisinin Osmanl
tabiyetine girdii bildirilmi, bunun zerine I. Petro Kafkas taraflarnda asker
harekatna son vermiti. Bu esnada Hazar Denizi kysndaki topraklarn akibeti
konusunda Rusyann stanbuldaki kap kethdas ile grmeler yaplm ve
grmelere 6 Kasm 1723de devam edilmesine karar verilmti. imdi iki konu
nemliydi: 1- ki lke arasndaki antlamaya aykr ekilde Rus tebasna ve topraklarna
saldrlmamas, 2- Grmeler bitinceye kadar her iki devletin de Hazar kylarnda
asker harekete girimemesi. kinci madde, grmelerin balayaca tarihten itibaren
geerli olduu iin, hl Rusyann tasarrufuma girmemi olan Niyazova ve Bakye
muhafaza amacyla Osmanl asker yerletirilirse Rusya, Osmanl asker olan yerlere
saldrmaya cesaret edemeyecekti. Bylece Gilana kadarki Hazar kylarnn Rusyann
eline gemesinin n alnacakt.192
Bblinin bundan sonraki btn abas, bu plann bir an evvel uygulanmasn
salamaya ynelikti. Ayn tarihlerde nce, Silahdar brahim Paann maiyetindeki
Trabzon Beylerbeyi mer Paann, yardm talebinde bulunan irvan Han Hac Davud
Hann yanna gnderilmesine karar verildi.193 Kara Mustafa Paaya da bir an evvel
Hac Davud Hann yardmna gitmesi bildirildi.194Ayrca kendisine, henz Rusyann
eline gememi Safev kalelerine Osmanl askeri yerletirmesi grevi verildi.195
Bblinin bu son derece pratik ve etkili olaca kesin gibi duran plan, bilinmeyen
sebeplerden tr bu iki paa tarafndan yerine getirilememi ve Rusyann igalini
nleyebilecek sembolik miktarda Osmanl askeri sz edilen kalelere yerletirilememi,
Rusya 26 Temmuz 1723de Baky ele geirmiti.196 Rus birlikleri Bakden sonra

190

Uzunarl,
sm,
192
BOA.; BOA.; BOA.; sm, , Niyazova (bugnk ismi Niyazobadr), Gadyalayn Hazar Denizine
dkld yerde kk bir limandr, Rassoulov,
193
BOA.; BOA
194
BOA.
195
BOA.
196
Sara Aurbeyli,; Tahsin Yazc,; Azerbaycan,; Murtaza Esedi,; S. Soucek,; D M. Dunlop ile
Alexandre Bennigsen,; Rusyann ele geirdii Bak kalesi, 1586da Osmanl Devleti tarafndan
yaptrlmt, Ahmet-Zeki Validi,
191

115

Salyan aldlar.197 Baknn alnmas ile, I. Petronun 1722 ylnn Haziran aynda
balayan Kafkas seferi sona ermi oldu.198
Baknn Rusyann tasarrufuna girdiinden henz haberdar olmayan Bbli ise,
Bak kalesine asker yerletirilmesi iin Austos, Eyll ve Ekim aylar boyunca
seraskerlere emirler gndermeye devam etti.199
Hi phe yok ki Rusya bu ata ile, hem ok nemli bir stratejik mevkiyi ele
geirip Osmanl Devletinin Hazar Denizine ulamasn engellemi hem de irvan
Snnleri arasnda Osmanl Devletine kar duyulan gveni sarsmt. Bu hadise,
Azerbaycan cephesinde Bblinin ilk byk baarszlyd.
Baknn henz kaybedilmedii sralarda Silahdar brahim Paa,
eline gememi olan Safev topraklarn ele geirmesi iin

Mahmudun

1723 Temmuz aynda

irvana gnderilmiti.200 Austos sonlarnda Silahdar brahim Paann grevi Revan

zerine yrmekti.201 Fakat hareketleri beenilmeyen ve ar davranan brahim Paa
ayn tarihlerde grevinden azledilm, Revan Seraskerliine Arif Ahmed Paa
getirilmiti.202
23 Eyllde Arif Ahmed Paaya Revana yrmesi emredildi.203 Ekim aynda ise
kendisine, ar hareket etmemesi, Rusya ile yaplan antlamann sadece Hazar kylarn
balad, kendisini engelleyecek herhangi bir kstlamann olmad bildirildi.204 Arif
Ahmed Paa bu emre cevaben, bu sene Revan alamazsa geri dnmeyip uygun bir
yerde klayacan bildirdi.205
Baky, seraskerlerinin ar davranmas yznden kaybeden Bblinin durumu
irvanda da pek parlak deildi. irvan ahalisi ve nde gelenleri, Sorhay Hannn
nderliinde Hac Davud Hann hanlna muhalefet etmeye balamlard. Bu durum
srd srece irvan Snnlerinin desteini alarak asker harekatlara girimek zordu.
Bbli tercihini nce Hac Davud Handan yana kulland ve Vezir Mustafa Paaya
197

Azerbaycan
Paul Bushkovitch,
199
BOA..
200
BOA.
201
BOA.
202
BOA.; Silahdar brahim Paa, grevinden alndktan sonra Ocak 1724de, Erzurum yaknlarnda
eceliyle lmtr, Hafz Hseyin Ayvansarayi,
203
BOA.
204
BOA.
205
BOA.
198

116

emahya gidip kendisine yardmc olmasn emretti.206 Bbli ayrca Sorhay Hann
muhalefetini krmak iin, kendisine 1724 ylnn Ocak aynn sonlarnda baz sancaklar
tevcih etme yolunu seti.207 Fakat ksa sre sonra fikir deitiren Osmanl ricali,
Dastan merasnn Hac Davud Hana muhalefeti srd srece irvan canibinde
planlad asker hareketlerin umduu ekilde sonulanmayacana kanaat getirmi
olmalki, ubat 1724de Revan canibi Serasker Arif Ahmed Paaya yeni bir emir
gnderdi. Dastan merasna, kimi istiyorlarsa onu irvan Han olarak semelerine
izin verilm, hann isminin bo brakld bir berat Mir-Alem Dervi Mehmed Aa ile
gnderilmti.208
Bu mesele halledildikten sonra Arif Ahmed Paaya yine Revan kalesinin alnmas
emredilirken209, Dastan merasna da Arif Ahmed Paaya yardmc olmalar
bildirildi.210 Yeni han seilinceye kadar bir problem karmamas ve Dastan
merasnn Osmanl ordusuna yardm etmesini engellememesi iin Sorhay Hana da bir
name yazlmt. Kendisine beylerbeylik nvan verilm ve hediyeler gnderilmti.211
Bbli, Dastanllarn olas muhalefetinin nne gemeye alrken; k boyunca
gerekli asker hazrlklar yapm olan Arif Ahmed Paa da Mays 1724de Tiflisden
60 bin kiilik bir ordu ile Revan zerine hareket etti.212 Arif Ahmed Paaya gerekli
emir ve nameleri gtren Kemanke Mustafa Aa 29 Maysda stanbuldan ayrlm,
17 Haziranda Arpaay civarnda Osmanl ordusuna ulamt.213
1723 ylnn yaz aylar boyunca irvan blgesinde ciddi bir ilerleme salanamamas
ve Baknn Rusya tarafndan igalinin seyredilmesi, hem irvan canibindeki asker
harekatn iyi planlanamadn hem de Osmanl Devletinin Dastanllarn destei
olmadan blgede kendi politikalarn yrtme konusunda olduka zorlanacan
gstermekteydi.

206

BOA.
BOA.
208
BOA.; BOA. BOA.
209
BOA.
210
BOA.
211
BOA.
212
Grczade,
213
Kemani Mustafa,
207

117

Bblinin hedefleri arasnda bulunan Gence, VI. Vahtang ile Safev kuvvetleri
arasnda da ekime konusu idi. Safev kuvvetleri Genceye saldrm ve 15 Haziran
1723de ele geirmiti. ehir ar bir yamaya maruz kalmt.214
Austos ortalarnda Silahdar brahim Paann almakla grevlendirildii yerlere
Revandan sonra Gence de eklendi.215 Bu emir zerine Silahdar brahim Paa Gence
zerine yrd ve Genceyi 9 Ekimden itibaren muhasaraya balad. Kale dmek
zereyken azledildii haberini alan paa, muhasaray kaldrp Tiflise geri dnd.216
Gence taraflarnda da, Revanda olduu gibi, 1723 yl boyunca ve 1724 ylnn ilk
aylarnda ciddi bir faaliyet gsterilememiti. Bblinin Gence zerine gnderdii
sersakeri tam sefer esnasnda grevden almas ise, belki de Gencenin 1723 yl iinde
ele gemek zereyken terk edilmesine yol aan en nemli sebepti.
Bbli, 1723 ylnn yaz aylar boyunca Rusyann Hazar Denizi kylarnda
ilerlemesini engellemeye odakland iin Tebriz

ile ilgilenememi ve Tebrizin

alnmas iin Van valisi Vezir Kprlzade Abdullah Paay ancak 1723 Austos
aylarnn sonuna doru tayin etmiti. Bbli, Abdullah Paaya, Safev Devletinin
ykldn ve topraklarnn Osmanl hakimiyetine alnmasnda aklen hibir mahsuru
bulunmadn bildirdi. Ayrca Safev ah ile Osmanl Devleti arasndaki anlamann
bozulmasna eren hibir mahzur olmadna dair iki kta fetva verilmiti. Halen
Tebrizde bulunan ehzade Tahmasbn Osmanl Devletine itaat etmesi teklif edilecek,
kabul etmemesi durumunda Tebriz zerine gidilecekti.217 Fakat sefer mevsimi getii
iin Abdullah Paa harekete geemedi.
Paa, hazrlklarn tamamladktan sonra 1724 ylnn ilkbaharnda harekete geti.
Fakat Tebriz zerine yrmeden nce hem asker hem de lojistik adan ele geirilmesi
elzem olan baka yerler vard. O nedenle Paa nce, Safev Devleti zamannda erzak ve
mhimmat depolamak iin kullanlan Hoy ve ors zerine yrd ve 16 Mart 1724de
Hoy kalesini kuatt.218 53 gnlk kuatmadan sonra Hoy kalesi fethedildi.219. Hoyun

214

Bilge,
BOA.
216
sm,
217
BOA.; BOA.
218
sm,; Hoy, Tebrizden Trabzona, Urumiyeden Kuzey Azerbaycana giden yollarn kavanda idi,
Mirza Bala,
219
sm,; Abraham; Mehdi Akasi,; Tahsin Yazc,
215

118

dtn haber alan ors ahalisi de Mays aynn ortalarna doru Osmanl
kuvvetlerine teslim olmutu.220 Mays aynn sonlarnda Hoy ve orsun fetih haberleri
stanbula ulat.221 Abdullah Paa ile Tebriz arasnda artk herhangi bir engel
kalmamt.
Irak- Acem cephesinde de btn bir 1723 yl yaz, rana mdahale etmek iin
gerekli meru bahaneleri bulmak ve cesaret toplamakla geti.
1723 Temmuz balarnda Bbli, Irak- Acem cephesi serasker Badat Valisi
Vezir Hasan Paaya222, Badat eyaletine snr olan Safev topraklarn bir an evvel ele
geirmesini emretti. Bbliye gre Irak- Acem cephesinde Isfahan der dmez
harekete geilmemesinin sebebi,

kendisinin Mir Mahmudun niyeti anlalmadan

harekete geilmemesi dorultusundaki tavsiyesi idi. Mir Mahmudun hakimiyetinin

Isfahannn snrlarn amad ve dier Safev ehirlerinin kendisine itaat
etmeyecekleri anlalmt.

Ayrca,

Safev Devleti ile yaplm olan nceki

anlamalarn hkmnn kalmadna dair fetva da alnmt. Artk Safev Devleti ile
Osmanl Devleti arasndaki anlamaya uymak iin herhangi bir sebep yoktu. nk
Safev ordular u anda Mslman ve Snn Afganllarla sava halindeydi. Bu durumda
Badat eyaletine yakn Safev topraklarn, Mir Mahmuddan evvel Osmanl Devletinin
tasarrufuna almak artt. Fakat Ehl-i Snnet olan Mir Mahmudun tasarrufunda olan
yerlere taarruz edilmeyecekti. Zaten Mir Mahmudun da

henz onun tasarrufuna

gememi yerlerin Osmanl Devletinin hakimiyetine alnmasna itiraz etmeye hakk

yoktu. Ayrca ehzade Tahmasbn glenip zorluk karma ihtimali de gzden uzak
tutulmamal, bir an evvel harekete geilmeliydi.223
Temmuz aynn sonlarna doru Badat Valisi Vezir Eyybi Hasan Paa stanbula
gnderdii mektupta, Mir Mahmudun, yanna gelen askerlere oka mal vermesi
nedeniyle Badat eyaletinden ok sayda Osmanl askerinin ve merasnn Isfahana
gittiini bildiriyordu.

Badata yakn ran topraklarn alnp Isfahan ile Badat

eyaleti arasnda tanpon bir blge oluturulmazsa ve Mir Mahmud yeni yerleri igal
ederek hakimiyetini Osmanl snrlarna doru geniletirse bu gn nn almak
220

sm,
sm,
222
Hasan Paa, 1704 tarihinden beri Badat valisi idi, M. Cavid Baysun,
223
BOA.; Mecmua
221

119

mmkn deildi. Ayrca Mir Mahmuda mektup yazlmas durumunda kendisi ile
dostluk tesis edilmesi de ihtimal d deildi. Bunun zerine, Safev topraklarna
mdahale etmek iin yeni bir sebep daha bulan Bbli, Hasan Paaya uygun grd
ekilde hareket etmesini bildirdi.224
Austos sonlarna gelindiinde Hasan Paa hl harekete gememiti. Ayn tarihte
kendisine Kirmanahan,225 zerine hareket etme emri verildi.226 Kendisine buyruldu
yazma ruhsat verilen Hasan Paa, ordusunu iyice glendirdiine kani olduktan sonra
nihayet 16 Eyll 1723de Kirmanahan almak iin Badattan ayrld.227 Osmanl
ordusunun yaklatn haber alan Kirmanahan valisi Abdlbaki Han228, aman talebi ile
eliler gnderince

Kirmanahan 15 Ekim 1723de aman ile teslim alnd.229

Kirmanahannn alnd haberi stanbula 17 Kasm gn ulat.230

Kirmanahann Osmanl kuvvetlerine teslim olduunu duyan Erdelan eyaletinin
merkezi olan Sinne de Hasan Paaya bavurup itaat ettiklerini bildirince 12 Kasm
gn Osmanl kuvvetleri Sinneye girdiler.231 Osmanl Devletine itaatini arz eden
Feridun Hana da Hasan Paa tarafndan Meraga eyaleti tevcih edildi.232
Hasan Paa, 26 ubat 1724te Kirmanahanda ld.233 lm haberi 19 Martda
stanbula ulat.234 Hasan Paann yerine getirilecek kiinin, Hasan Paann
etrafndaki kiileri ve askerleri kstrmeyecek, dalmalarna engel olacak, sefer ilerini
toparlayacak ve o blgenin ilerine vakf birinin olmas gerektiini bilen devlet ricali, o
srada Hasan Paann Basra valisi olan olu Vezir Ahmed Paay hem Badat valisi
hem de Kirmanahan ve Hemedan serasker olarak tayin etmeyi uygun grm ve
kendisini 19 Mart 1724de bu grevlere tayin etmiti.235
224

BOA.
Eyalete Kirmanah, eyalet merkezine Kirmanahan denir, J.H.Kramers,
226
BOA.
227
BOA.; Mecmua
228
A. K. S. Lambton, bu ismi Hseyin Ali Bey eklinde veriyor,
229
sm,; Mecmua; emdnzde; emdnzde, Hasan Paann Kirmanahan ahalisine aman verme
artn yle aklar; Kirmanahan halk, Osmanl Padiah adna hutbe okunan camilerde, hibir ferdi
geri kalmamak kaydyla cemaate devam edeceklerdir. Bu ilgin kayd, baka hibir kaynakta
gremedik,; Peter Avery, Kirmanahan Ahmed Paann aldn sylerken yanlyor,
230
sm,
231
sm,; emdnzde,; Sinne halknn ounluu Snn ve afiidir, Vladimir Minorsky,
232
Mecmua,
233
sm,; Hazin,; Risale,; emdnzde,; Hafz Hseyin Ayvansarayi,
234
sm,
235
BOA.; BOA.; Fahameddin Baar,; sm,; emdnzde,
225

120

Ahmed Paa, ilk i olarak Hemedan seferi iin gerekli olan asker miktarn
belirleyip stanbula bildirdi.236 Bbli, Ahmed Paann sefer esnasnda ihtiya
duyaca paray temin iin geliri byk bir vergi kaynan kendisine tahsis etti.237
Bbli Ahmed Paaya, Meraga eyaletine mutasarrf olan Feridun Paann
Afganllarn Hemedan taraflarna yaklamaya altn haber verdiini, o nedenle
Afganllardan evvel Hemedan ele geirmesini 1724 Nisan ay sonlarnda emretti.238
Ahmed Paa, 27 Nisan tarihinde Basradan ayrld.239
Bu srada Bbli, Mays ay sonlarnda Hemedan kalesinde bulunan ulema, suleha,
ayan ve zabitlere hitaben yazp gnderdii name ile Safev Devletinin iinde
bulunduu karklklar nedeniyle Osmanl Devletinin, Osmanl-Safev snrna yakn
Safev kalelerini almaya karar verdiini bildirdi. Hemedan kalesini almakla da Vezir
Ahmed Paa grevlendirilmti. taat etmeleri durumunda

canlarna ve mallarna

dokunulmayacak, fakat kar koymalar durumunda sonularna katlanacaklard.240

Ahmed Paa, 24 Maysda Badata ulat.241 Bbli, Mays sonlarnda Ahmed
Paaya gnderdii emirde, bir an evvel Hemedan zerine yrmesini ve Osmanl
tarafna snan Snn

hanlara gerekli ikramda bulunmasn emrederken; Safev

Devletine alan savan gerekelerini de yle sralamaktayd: iler, Hz. Ali

dndaki sahabenin ounu mnafk kabul etmektedirler. lk halifeyi gasb
saymaktadrlar. Hz. Aieye zina isnad ederler, Kurandaki baz ayetlere kendilerine
gre mana verirler. Bu nedenle ulema ve eyhlislm Abdullah Efendi tarafndan
ilere, mlhidlere uygulanan ahkamn uygulanacana dair fetvalar verilmtir.242
Ahmed Paa, 3 Haziranda Badattan ayrld243 ve 13 Haziranda Kirmanahana
geldi.244 ran Mukasemenamesinin arefesinde Ahmed Paa, Safev topraklarna
saldrmak iin son hazrlklarn burada tamamlad.

236

BOA.
BOA.
238
BOA.; III. Ahmed
239
sm,
240
BOA.
241
sm,
242
BOA.; BOA.
243
sm,
244
sm,
237

121

Osmanl Devleti, Irak- Acem cephesinde ilk etapta Hemedan hari, belli bal
hedeflerine varm gibiydi. Karlarnda ciddi bir mukavemet ya da Safev kuvvetlerini
kendilerine kar organize edecek bir lider yoktu. Aslnda ele geirilen hi bir blge
Safev Devletinin asker gcn ortadan kaldrarak ele geirilmi deildi ve Osmanl
Devleti henz Safev kuvvetleriyle ya da rakipleri haline gelen Afganllarla ciddi bir
meydan savana girmemiti. O nedenle bu baar yanltcyd.
II) ehzade Tahmasbn Faaliyetleri
Bakenti ve doudaki eyaletleri Afganllarca, kuzey ve batdaki topraklar ise Rusya
ve Osmanl Devleti tarafndan ele geirilen ran corafyasnn bakentsiz ve firari ah
ehzade Tahmasb, bu srada mitsizce yardm temin edebilecei her merciye bavurup
ansn deniyordu. ehzade Tahmasbn d yardm arama abalar, ahln Kazvinde
ilan ettii tarihten hemen sonra balamt. lk bavurulan lke Rusya oldu.
ncelikle, ehzade Tahmasbn bu dnemdeki faaliyetleri ile ilgili olarak bir yanl
anlamaya temas etmek istiyoruz. Baz aratrmaclar; ehzade Tahmasbn, kendisine
yardmc olunmas kaydyla baz Safev eyaletlerini Rusyaya brakmay taahht ettiini
ve bu dorultuda bir antlama imzalandn ne srmlerdir. Aslnda ortada bir
taahhd vardr fakat ehzade Tahmasbn imzalad bir antlama yoktur. ki devlet
arasnda yaplan bir antlamay, her iki devletin devlet bakanlarndan birinin
imzalamamas durumunda o antlamann yrrle girmeyecei aktr. ehzade
Tahmasb, bu antlamay onaylamad iin antlama hibir zaman yrrle
girmemiti.245. Olayn geliimi u ekilde olmutur:
Isfahan kuatmas esnasnda ah Hseyin, Rusyadan yardm istemek amacyla
smail Bey adnda bir eliyi Rusyaya gndermi, ancak bu eli daha Safev topraklar
iindeyken Isfahan dmt. smail Bey, bunun zerine Kazvinde bulunan ehzade
Tahmasbn yanna geldi. ehzade Tahmasb, Afganllara kar kendisine yardmc
olunmas karlnda Rusyaya Hazar kysndaki baz Safev eyaletlerinin braklmas
teklifi ile smail Beyi 1722 ylnn son gnlerinde Rusyaya gnderdi.

245

C. E. Bosworth, antlamann yrrle girdiini sanmtr, ; keza Alexandre Bennigsen de ayn hataya
dmtr,

122

smail Bey, deniz yoluyla Enzeliden Astarhana hareket etti. Fakat ehzade
Tahmasb, Rus kuvvetlerinin ubat 1723de Enzeliyi igal ettiklerini haber alnca smail
Beye geri dnmesi iin bir haberci gnderdi. Ancak Enzelide bulunan Rus konsolosu
haberciyi tutuklayarak smail Bey ile grmesini engelledi.246
Olanlardan habersiz ekilde Rusyaya giden smail Bey, Austos 1723de St.
Petersburga vard247 ve 12 Eyll 1723de248

Rusya ile bir antlama imzalad. Bu

antlamaya gre, ehzade Tahmasba Afganllara kar yardmc olmas artyla

Rusyaya Derbendten Mazenderana kadarki Hazar Denizi kysnda bulunan Safev
eyaletleri braklrken, Rus tccarlara da Safev snrlar iinde serbeste ticaret yapma
hakk tannyordu.249
ehzade Tahmasb, 1724 ylnn Nisan aynda antlama metnini getiren Rus
temsilcisini de hakaret ederek kovmu, antlamay imzalayan smail Beyi de hainlikle
sulamt. smail Bey mrn, Astarhanda srgnde tamamlad.250 Bu antlamadan
sonra Rusya, Safev topraklarndaki ilerleyiini bu tasdik edilmemi antlamada
kendisine tannan haklara dayandrd.251 Oysa ehzade Tahmasb, kendisine asker
yardm yaplmas karlnda ahlna soyunduu lkenin hibir eyaletini Rusyaya
brakmay kabul etmemi ve bu konuda herhangi bir antlamaya da imza atmamt.
Rusya bu durumu hibir zaman aklamazken sanki ehzade Tahmasb ile bir antlamas
varm gibi hareket etmi ve zellikle Osmanl Devletine kar bunu siyas bir koz
olarak kullanmaya almt.
ehzade Tahmasbn Rusya ile antlamaya yanamamas, Rusyann ran
meselesinde Osmanl Devleti ile birlikte hareket etmesinin en nemli sebeplerinden
biridir.252
Ciddi bir ekim merkezi oluturamad iin, ordusuz bir ah olarak lkesini ancak
bir d yardm ile kurtarabilecei fikrinden hareket eden ehzade Tahmasbn, Safev
246

Mustafazade Tevfik Teyybolu,

Olson,
248
George A. Bournoutian, ; Robert Olson, L. Lockharta dayanarak bu antlamann tarihi olarak 23
Eyll veriyor. Oysa, George A. Bournoutiannn yukarda ad geen eserde yaynlad belgedeki tarih
ok net olarak 12 Eylldr, Olson,
249
Armenians,; Mustafazade Tevfik Teyybolu,
250
Teyybolu,; Gabil Camalov,; Peter Avery,; F. Kazemzadeh,
251
Olson,
252
M. R. Arunova,
247

123

topraklarn her frsatta igal etmeye ynelik politikas nedeniyle Rusyaya gveni
kalmamt. Ayn politikay takip etse de Osmanl Devleti ile anlaabilme midiyle
Berhudar Han isimli elisinden sonra bu sefer timadddevlesi vastasyla, MurtazaKulu Han isminde baka bir eliyi Temmuz 1723de Van valisi Vezir Kprlzade
Abdullah Paaya gnderdi. Nameyi getiren elinin Vana gelmesine izin verilmemi,
Hoyda oturmas sylenmiti. Bbli bu elinin stanbula gelmesine izin
verilmemesini ve elindeki namenin bir nshasnn stanbula gnderilmesini emretti.
Eli, stanbuldan cevap gelinceye kadar bekleyecekti.253 Fakat hemen fikir deitiren
Bbli, elinin stanbula gnderilmesini; ancak yanna en fazla drt kii almasna izin
verilmesini ayn tarihte emretti. 254
Ekim 1723de stanbula gelen elinin getirdii namede, ciddiye alnacak bir
teklifin bulunmad grld. Sadrazam Damad brahim Paa eliye, Safev Devletinin
Afganllar ve Rusya tarafndan igal edildiini, Osmanl Devletinin bu durumu
seyretmeyeceini syledi. koldan seraskerler tayin edilmti. Eer ehzade
Tahmasb Revan, Gence ve Tebriz eyaletleri ile Badat eyaletine snr olan baz yerleri
Osmanl Devletine teslim ederse, Osmanl Devleti tarafndan himaye edilecekti.255
ehzade Tahmasbn 1723 ylnn Mart aynda gnderdii, ancak o tarihten beri
stanbula gelmesine izin verilmedii gibi, lkesine dnmesine de izin verilmeyen dier
elisi Berhudar Hann ise ehr-i Zordan Erzuruma gnderilmesi ve orada ikamet
ettirilmesi, Revan serasker vezir Arif Ahmed Paaya emredildi.256 Fakat Bbli
tekrar fikir deitirmi ve Kasm 1723de elinin Erzurumdan Revan canibi serasker
Arif Ahmed Paann maiyetine gnderilmesine karar vermiti.257
III) ran Mukasemenamesi
ran Mukasemenamesi, Osmanl Devletinin Kafkasya ile ilgili iddia ve
politikalarnn neredeyse temelinden deitii bir dnm noktasdr ve Bblinin bu
noktaya nasl geldii, zerinde nemle durulmas gereken bir meseledir.

253

BOA.
BOA.; sm,
255
sm,
256
BOA.
257
BOA.
254

124

Rusya seferetinden dnen Nili Mehmed Aa, Moskovadaki grmeler

hakkndaki yazl mtalaasn, bir haberci vastasyla nden gndermi, haberci
stanbula 13 Nisanda gelmiti. Aann kendisi de stanbula 25 Maysta ulat.258
Bbli, Nili Mehmed Aann I. Petrodan getirdii mektuplara, Haziran aynn
ortasnda ok sert ekilde cevap verdi ve Osmanl Devletinin gvenliini tehdit edecei
iin herhangi bir devletin Hazar Denizi kylarnda bulunmasna izin verilmesinin
mmkn olmadn ilan etti.259
Osmanl Devletinin bu sert kna I. Petro, Derbend ve Bak ahalilerinin
Rusyann himayesini talep eden mektuplarn stanbula gndererek cevap verdi.
Temmuz ay sonlarnda mektuplar stanbula ulatnda, Rusyann stanbuldaki elisi
Osmanl devlet adamlar ile grme talebinde bulundu.260 Eli, stanbuldaki
grmelere balama art olarak, arn Hazar Denizindeki seferlerini durdurmas
karlnda, Osmanl Devletinin de grmeler bitinceye kadar irvana asker
gndermemesini teklif etmiti. Bbliye gre Osmanl Devletinin, Padiahn mevrus
topraklar saylan yerlere asker gndermesi hibir ekilde engellenemezdi. O nedenle
byle bir taleb, grmelerin balamas iin de art olarak ne srlemezdi. Bunun
zerine Rus elisi bu artlar ile grmeye yetkili klndn, bu art kabul
edilmeyecekse arn yeni artlarn renmek iin zamana ihtiyac olduunu
syleyince, grmelere 90 gn ara verilmiti. Fransa elisinin, grmelerin tekrar
balayaca tarihten itibaren her iki devletin Hazar Denizi kylarnda asker harekata
ara vermesi teklifi de kabul edildi.261 Eer grmeler devam etseydi muhtemelen
Rusya, Hazar Denizi kysnda asker hareketini devam ettiremeyecekti. Bu sre,
Rusyaya grmeler balamadan evvel Hazar kylarnda biraz daha ilerleme frsat
vermiti.
Grmelere ara verilen bu dnemde Osmanl Devleti, Baky Rus igalinden
kurtarmak iin aba gsterdii halde, irvan

seraskerlerinin ar davranmalar

258

Mary Lucille Shay,

sm,
260
sm,.
261
sm,
259

125

nedeniyle Bak, Osmanl hakimiyetine alnamad. Eyll ay sonlarnda Rusya, Baky

ele geirdi.262
Grmeler balarken Bbli, Baky Rusyann igal etmesi nedeniyle olduka
fkeliydi ve bu durum Osmanl heyetinin taviz vermez tutumunda somutlaacakt.
Rusyann kap kethdasna verilen mhletin dolmasndan sonra, grmeler 1723
ylnn Aralk ay sonlarnda tekrar balad.263 Rusya, konu ile ilgili daha evvelki
iddialarn tekrarlyordu. Rusya, ehzade Tahmasb ile anlamt ve bu antlamaya
binaen Safev topraklarn igal etmiti. Yani Rusya, hakk olan yerleri almt.264
Rusya, ehzade Tahmasbn szde elisi ile yapt antlamay, ehzade Tahmasb
tasdik etmedii halde, sanki tasdik edilmi gibi davranmakta ve buna dayanarak Hazar
Denizi kylarnda ve Kafkasyadaki ilerlemesinin meru olduu tezini ilemekteydi.
Rusya bu iddiasn, mukasemename imzalanncaya kadar srdrd.
Osmanl Devleti asndan durum kabul edilebilir deildi. Derbend,
Mslman topra idi ve Safev Devleti ykldna gre, bu topraklarn sahibi doal
olarak Osmanl Devletiydi. stelik Rusya Baky de ele geirmi, Ret yaknlarnda
kale inasna balamt. Rusyann btn bu hareketlerini ehzade Tahmasb ile yapt
antlamaya dayandrmas temelsizdi. nk ah Hseyin hayatta iken ehzade
Tahmasbn antlama yapp toprak teslim etmesinin bir geerlilii yoktu. Eer Rusya
Osmanl Devletinin dostu olduunda srarl ise, hemen Derbend ve Bakden ekilmeli
ve ehzade Tahmasb ile yapt antlamay ne srmekten vazgemeliydi.265
Grmeleri yrten Osmanl heyetinin, Rusyann iddialarna biri zayf dieri
salam iki argman ile kar koyduu grlyor. Zayf olan argman, Osmanl
Padiahnn kendini, Safev topraklarnn siyas varisi ilan etmesidir ki Rusya asndan
bu iddiann mitolojik adan olmasa bile diplomatik adan kabul edilebilir bir taraf
yoktu. Oysa ikinci argman ok daha ciddiydi. ah Hseyin hl hayatta iken ehzade
Tahmasb hangi hakka dayanarak Rusyaya Safev topra terketmekte ve bu kadar zayf
bir iddiaya dayanarak Rusya, Safev topraklarnda ilerleme hakkn kendinde nasl
grebilmekte idi ?
262

Richard Tapper,
BOA. MD.
264
sm,
265
sm,
263

126

Eer grmeler bu izgi zerinde yrtlm ve Osmanl heyeti mitolojik varislik

meselesinden ziyade, ehzade Tahmasbn ah olarak kabul edilemeyecei ve bu
nedenle

yapt antlamann da hkmsz olduu konusu zerine arlk vermi

olsayd; Rus elisinin, iddialarnda srar etmekte olduka zorlanaca muhtemeldi.

Bunlarn yan sra Bblinin, Rusya ile ehzade Tahmasb arasnda imzaland
sylenen antlamann hkmn neden ehzade Tahmasba bir eli gnderip sormad
ise ayr bir muammadr. Rusyann bu konudaki iddialarn geersiz klacak en nemli
delil, ancak ehzade Tahmasbn byle bir antlama imzalamadna dair

beyan

olabilirdi.
Rus elisinin talebi zerine grmelere ara verildi ve 3-4 gn sonra tekrar bir
araya gelindi. Rus elisi, Rusyann Osmanl Devleti ile yapt antlamay bozmak
istemediini yeniledi266, Kendisine verilen grme yetkisi Hazar Denizi kysndaki
meseleleri kapsamyordu. Zaten Osmanl Devletinin Hazar kylarna snr da yoktu.
Osmanl Devleti, Rusya ile ehzade Tahmasb arasndaki antlamay kabul etmeliydi.
Antlamaya varlmas iin hem Osmanl Devleti hem de Rusya Kafkaslarda asker
harekete son verip, Osmanl Devleti, Rusya ve ehzade Tahmasb arasnda bir antlama
yapmann yollar aranmalyd.
Bu szlere Osmanl heyetinin tepkisi sert oldu. Osmanl Devleti, Rusyann
ehzade Tahmasb denen nesebi belirsiz kii ile yapt antlamay tanmak zorunda
deildi. Ve byle bir antlamaya binaen Rusyann, Osmanl Devletine Kafkaslarda
asker harekete ara vermesini teklif etmesi haddine hi deildi. Rusya bu srarnda
devam ederse sonularna katlanacakt.267
Grmeler bu ekilde kmaza girince, o srada toplant odasnda

hazr

bulunan Fransa elisine fikri soruldu. Rus elisi de dar karld. Fransa elisine gre
Rusyann antlamay bozmaya niyeti yoktu. Fakat byle sert kmasnn sebebi
Osmanl Devletine hemen boyun emi duruma dmemek iindi. Ancak Hazar
kysndaki topraklar kolayca brakacak da deildi. Osmanl Devleti kararl olduunu

266
267

sm,
sm,

127

gsterir ve asker hazrlklarn srdrrse, ar bu tutumundan vazgeip antlama

yolunu seecekti.268
Grmelere ara verilince, son iki toplantda konuulanlar kaleme alnp
ulemaya ulatrld.
Rus elisi ile tekrar bir araya gelindiinde eli ayn iddialarn tekrarlad. ekinceli
grlen konularn bildirilmesi durumunda, bunlar ara ileteceini bildirdi. Osmanl
heyetine gre ise grmelerin daha fazla uzatlmasna gerek yoktu. ar her zamanki
gibi vakit kazanmaya alyordu.
Osmanl heyetinin grmelere son vermesi zerine Fransa elisi Rus elisi ile zel
olarak grt. Bu grmeden sonra Rus elisi yeni bir teklif ile geldi. arn,
ehzade Tahmasb ile yapt antlama Osmanl Devletinin karlarna aykr deildi.
Eer Osmanl Devleti kabul ederse ar, ehzade Tahmab ile grp onu, Bblinin
istedii topraklar Osmanl Devletine brakmas iin ikna edebilirdi.269 Bu teklif,
Osmanl heyetini daha da sinirlendirdi. Grmelerin devam etmesi iin herhangi bir
neden kalmamt. ehzade Tahmasb, Osmanl Devletinin himayesine girmek iin can
atmaktayd. Bu amala gnderdii bir elisi Revan serasker Vezir Arif Ahmed
Paann halen yannda idi. Osmanl Devletinin toprak almak iin Rusyann
araclna ihtiyac yoktu.270
Grmelerin Osmanl Devletinin temel politikalaryla neredeyse taban tabana zt
bir noktaya gelmesinde etkili olan iki unsurdan biri sadrazam Damad brahim Paa ise,
dieri de Fransann stanbul byk elisidir.271 Byk eli Marquis de Bonnac, bir
yandan Osmanl Devletinden yana gibi gzkp sefer hazrlklarnn ertelenmesini
uygun grmediini sylerken, dier yandan da arn elinde tuttuu topraklardan
kmaya niyeti olmadn ifade ederek aslnda st kapal olarak unu kabul ettirmeye
alyor gibidir; Ya sefer alp bu i silahla halledilmeli ya da masaya oturulup bir
antlama yaplmal, ama bu problem bir an nce bir eklide halledilmeli. Ama tercih

268

sm,
sm,
270
sm,
271
Babalinin Kafkas meselesinde Rusyaya kar izleyecei politikaya etki etmeye alan dier lke
ngiltere idi. ngiltere, Rusyann Hazar Denizinde ve Hazar Denizi kylarndan geen ticaret yollarnda
hakimiyet kurmasn engellemek iin Osmanl Devletinin Rusyaya kar daha atak olmasn salamaya
alyordu, N. A. Sotavov,
269

128

tamamen eliye braklsa, tercihini bir antlama yapmaktan yana kullanacandan phe
yoktu. nk sava Fransann dou ticaretinin aksamas yol aacakt. Ayrca Osmanl
gc, Fransann dman Avusturyaya kar kullanlmalyd, Rusyaya kar deil.
Doudaki bir Osmanl-Rus sava Fransann hem ticari hem de siyas gcne zarar
verirdi.
Grmeler sona erdikten sonra durumu deerlendirmek zere 15 Ocak 1724de
bir toplant yapld.272 Sadrazam Damad brahim Paa herkesin fikrini sylemesini rica
ettikten sonra, Rus elisi ile yaplan grmeleri zetlemi ve Rusyann ehzade
Tahmasb ile yapt antlamaya binaen ehzade Tahmasbn dmanna dman,
dostuna dost olarak hareket edeceini; Rusyann bu antlamaya binaen, Osmanl
Devletinin Safev topraklarndan ekilip ehzade Tahmasb ile bir anlama
imzalamasn talep ettiini syledi. Ve u soruyu sordu, arn teklifini kabul edip ran
seferine son mu verelim, yoksa arn bu teklifini antlamay bozmak olarak kabul edip
Rusya zerine sefer iin tedarik mi grmeye balaylim?. Fakat sadrazam, huzurda
bulunanlarn konumaktan ekindiini grnce, eyhlislm ile meclisi terk etti.
Bu srada divan tercman gelip Fransa elisinin bu konudaki grlerini ihtiva
eden mektubu getirdi. Fransa elisine gre Fransa,

her iki devletin de iyiliini

istemekteydi. Ne Rusyann ne de Osmanl Devletinin,

aralarndaki

bozmak istediine inanmyordu. Grmeler devam etmeli; fakat

antlamay

Osmanl Devleti

asker hazrln srdrmeliydi. Asker hazrln devam ettirilmesi grmelerin

zmne katkda bulunacakt.273
eyhlislm ile toplanty terk eden Sadrazam Damad brahim Paa yaklak 1.5
saat sonra meclise geri dnm ve huzurdakilere tekrar fikirlerini sormutu. Her iki
ihtimalin de, yani Safev topraklarnda ilerlemeye son verip geri ekilmenin ya da
Safev topraklarnda ilerlemeye devam ederken Rusyaya da sefer amann muhtelif
sonular karsnda huzurdakilerin kararsz olduunu gren Sadrazam Damad brahim
Paa, Fransz elisinin takririni tekrar okuttu. Huzurdakiler, Fransz elisinin fikrini
kabul ettiler. Bunun zerine brahim Paa, padiahn huzuruna kt ve padiah ile

272
273

sm,
sm,

129

birlikte meclise geri dnd.274 Rusyann talepleri Padiahn huzurunda okundu. III.
Ahmedin tepkisi ve karar ok netti. ar, bar ihlal etmiti. Grmeler devam
ederken asker hazrlklar da srdrlmeliydi275 III. Ahmedin, her ne kadar asker
hazrlklarn yan sra grmelerin de srdrlmesini emredip antlama kapsn tam
olarak kapatmadysa da, Rusyaya sava ilan edilmesine daha meyilli olduu
anlalyor.
Burada iki grn arpt grlyor. Bunlardan biri , Fransa elisinin ve
Sadrazam Damad brahim Paann taraf olduu grtr. Bu gre gre Rusya ile bir
antlama yapp savamadan toprak kazanmak mmknd. Fakat byle bir antlamaya
imza atmakla Osmanl Devleti, o ana kadar Kafkaslar ve Safev topraklar ile ilgili
btn iddialarndan ve haklarndan vazgemi olacakt. Bu da tartmasz ekilde Bb
linin prestijinin sarslmas manasna gelecekti. Dier gr ise bunun tam tersini ne
srmekteydi ve ulema ile asker kanat tarafndan savunulmakta idi.

Bbli,

savamadan toprak kazanmak iin Osmanl Devletinin onurunu zedeleyecek bir

antlama yapmamal ve istedii topraklar savaarak almalyd.
Tam bu noktada III. Ahmed, Sadrazam Damad brahim Paaya kafa tutamad
iin gerek fikrini beyan edemeyen

hem ulema hem de asker kanadn hislerine

tercman olmu ve son sz sylemiti. Deyim yerindeyse III. Ahmed, ulema ve

askerler bir tarafta; Fransa, Sadrazam Damad brahim Paa ve Rusya dier tarafta idi.
Osmanl Devletinin sefer hazrlklarna baladn haber alan Rus kap kethdas
ve Fransa elisi 1724 Ocak aynn ortalarnda Sadrazam ile grmek istediklerini
bildirdiler. Grme kaps henz tamamen kapanmad iin Sadrazam bu istei kabul
etti.
Sadrazam Damad brahim Paa,

ncelikle,

barn srmesi iin gerekli olan

artlardan sz etti. Osmanl Devleti barn srmesi iin elinden geleni yapmt. Rus
elisi de bunu tasdik etti. Rusyaya gre Safev Devletinin kmesi hem Rusya hem de
Osmanl Devletini kendi karlarn korumak iin harekete gemeye sevketmiti. Her iki

274
275

sm,
sm,

130

devlet de istedikleri yerleri aldktan sonra, ehzade Tahmasbn ahln tanyan bir
antlamaya imza koyabilirlerdi.276
Sadrazam Damad brahim Paa, bu noktada grmenin hangi noktaya geleceinin
ilk iaretini verdi. Rusya, Hazar Denizi kylarn kendisine tahsis ettiini aklamt
ve Osmanl Devleti bunu kabul ettii iin o blgeye asker gndermemiti. Antlama
yaplmamas iin herhangi bir sebep yoktu.277 Rusya elisi de ayn kanaatte idi. Zaten
ar da kendisine, Osmanl Devleti ile dostluu bozacak her trl hareketten
kanmasn emretmiti. Rusya, iki devlet arasnda antlama yaplmas iin Sadrazama
gveniyordu.278 Sadrazam Damad brahim Paa problemin kaynan aka ifade etti.
Safev Devletine alan sefer iin eyhlislm fetva vermiti ve bu fetvadan sonra
sefere son vermek mmkn deildi. Kendisinin tek tesellisi, bu fetvadaki, Rusya Osmanl
Devletinin snrlarna tecavz etmedike Rusya ile aramzdaki bar bozmann uygun
olmayacana dair tesbitti. Fakat Rusyaya kar balatlan asker hazrl durdurmak
u anda mmkn deildi.279
Bu grme, aslnda brahim Paann, III. Ahmedin ve devlet ricalinin belirledii
hareket plann dikkate almadan tamamen kendi insiyatifi ile hareket ettii bir mecrada
gereklemiti. Grmenin bandaki ifadeler, her iki devletin temsilcisinin de savatan
yana olmadn gstermiti. Ancak bir sava kacak olursa bunun baka nedenlerden
kaynaklacan itiraf etmilerdi. Rus elisine gre, her iki devlet de Safev
topraklarndan istediklerini aldktan sonra anlama yaplmamas iin hibir sebep yoktu.
Sadrazam Damad brahim Paa da, biraz yaknr gibi, eyhlislmn fetvasna aykr
bir i yapamayacan sylemiti. Ama Rusya, Osmanl snrlarna ve askerne tecavz
etmedike iki devletin savamas

iin de bir neden

yoktu. Sadrazamn burada

eyhlislm kelimesini, ulema snfn kastetmek iin kullandn varsayabiliriz.

Gerekten de Rusya ile Osmanl Devletinin antlamasnn nndeki en byk siyas
gc ulema oluturmaktayd.
Grmenin bu noktasnda Fransa elisi tartmaya ortak oldu. Osmanl
Devletinin asker hazrla girimi olmas ok nemli deildi. Sadrazamn sayesinde
276

sm,
sm,
278
sm,
279
sm,
277

131

her iki lkeyi de memnun edecek bir sonuca varlacakt. Rus elisi de bunu tasdik etti.
Bunun zerine Damad brahim Paa, bir antlama yapmay ve zerinde mutabakata
varlan metinleri karlkl olarak teati etmeyi teklif ettiyse de Rus elisi byle bir
antlama imzalamaya yetkili olmadn syleyince, Sadrazam bunda srarc olmad.
Fransz elisine gre ise Osmanl Devleti Derbend ve Baknn tahliyesinde srar
etmezse asker hazrlklara da gerek yoktu.280 Rus elisine gre ar, Osmanl
Devleti ile dostluu srdrmek iin ehzade Tahmasb ile yapt antlamay feda
etmeye hazrd.281
Grmelerde gelinen bu noktann, Kafkaslarn gnmze kadarki kaderini
belirlediini sylersek, sanrm abartm olmayz. Bu ksack diyalog iinde brahim
Paa, Derbendten Bakye kadar btn Hazar Denizi kylarn Rusyaya brakm ve
Osmanl Devletinin Kafkaslar ve Hazar kylar ile ilgili btn haklarndan vazgemi
ve ilerleyen yllarda Osmanl Devletinin Rusya ile giriecei btn savalarda sadece
Balkanlarda deil, Kafkaslar ve Dou Anadoluda da Rusya ile savamak zorunda
kalmasnn nn amt.
Rus elisi de bu ana kadar Rusyann Kafkasyadaki igallerini meru gstermek
iin ne srd, Rusyann ehzade Tahmasb ile yapt antlamann aslnda Rusya
iin hi de nemli olmadn itiraf etmiti. Fakat Rusya ile antlamaya kararl olan
Damad brahim Paa, Rusyann bu diplomatik kaypaklna herhangi bir itirazda
bulunmamt.
Damad brahim Paa, Rus elisinin de antlamaya son derece istekli olduundan
emin olunca yaplacak antlamada, iki lkenin Kafkaslardaki snrlarn belirledi.
Yalnzca irvann merkezi olan emahnn Osmanl Devletinin himayesinde
olmasnda srar etti. Fransa elisi de bu noktada kendisini desteklemi ve Rus elisine
bunu kabul etmesini tavsiye etmiti.282
brahim Paa, snrlar yle belirlemiti; Kafkaslarn i taraflar Osmanl
Devletinde, Hazar Denizi kylar Rusyada kalacakt. Oysa bu tarihlerde Rusya
yalnzca Bakye kadar gelebilmi, Retde de yalnzca bir garnizon yerletirebilmiti.
Kafkaslarn Hazar Denizi kylarnn sanki tamamen Rusyann elindeymi gibi
280

sm,
sm,
282
sm,
281

132

Rusyaya braklmas; ancak Rusyay bir an evvel antlamaya raz etmek isteyen
brahim Paann cmertlii ile aklanabilir. Snr bu ekilde izmekle brahim Paa,
Rusyann Osmanl Devleti ile Hazar Denizi arasna yerlemesini onaylam, Osmanl
Devletinin Hazar Denizine ulama ihtimalini tamamen yok etmiti.
Grmenin bundan sonraki ksm, 1724 Haziran aynda imzalanacak antlamann
ayrntlar hakkndadr.283
brahim Paa, bu grme sonucunda alnan kararlar ehzade Tahmasba kabul
ettirmek iin, bu kararlar tasdik etmesi karlnda ahlnn kabul edilmesi kozunu
Tahmasba kar kullanabileceini dnmekteydi. Mir Mahmuda gelince, imdilik
zerine dorudan gitmek mmkn deildi; ama Osmanl topraklarna saldracak olursa
onun da hesab grlecekti.
Bu plann gereklemesi iin yanna asker olarak Rusyay, stratejik ortak olarak
da Fransay alm olmann verdii gvenle Sadrazam Damad brahim Paa, artk btn
mesaisini

ulema ve askerin hislerine tercman olan III. Ahmede bu plan kabul

ettirmek iin harcayacaktr.

Sadrazam brahim Paann, Rus elisi ile yapt antlama tasla hakknda 1724
Ocak ay iinde I. Petroya gnderdii mektuplarn cevaplar 1724 Nisan iinde geldi.
Bu mektuplar deerlendirmek iin 18 Nisanda Sadrazamn saraynda bir toplant
yapld. arn mektubu okundu. ar, barn korunmasna taraftard

ve Safev

topraklar konusunda Osmanl Devletinin taleplerine riayet edecekti.284

Mays ve Haziran aylar boyunca yaplan grmelerde artk mesele Rusyann
Kafkaslardan karlmas ya da Osmanl Padiahnn mevrusu olan topraklarn
kurtarlmas deil, Rusya ile Osmanl Devletinin Kafkaslardaki snrlarnn nasl
olaca idi. brahim Paa hem III. Ahmedi hem de kendisine muhalefet eden ulema ve
asker kanad bir ekilde antlamay onaylamalar iin ikna etmeyi baarmt. Ocak
1724de

Rusyaya

sava

ilan

etmeye

hazrlanan

Bbli,

Haziran

1724de

Mslmanlarla meskun Osmanl Padiahnn mevrusu olan topraklar Rusya ile

paylamt. Byle bir antlamann imzalanmas olmasa bile,

283
284

Rusyaya haddinn

sm,
sm,

133

bildirilmesi gerektiini syleyen devlet ricalinin bu fikrinden bu kadar ksa srede

vazgeirilm olmas kanaatimizce kesinlikle bir baar olarak deerlendirilmelidir.
24 Haziran 1724de antlama metinleri teati edildi.285 I. Petro antlamay 31
Austosta286, III. Ahmed de 15 Ocak 1725de tasdik etti.287 Antlamann sadeletirilm
metni yledir:
Mir Mahmud isminde biri ah Hseyinin paytaht olan Isfahan zapt ve ah
Hseyini tahtan indirmitir. Bu durumda Osmanl Devleti kendisine snr olan yerleri
almak iin harekete gemitir. Grcistan tamamen alnmtr. Rus ar da Derbend,
Bak ile Hazar Denizi

kylarndaki rana ait yerleri almtr. Daha sonra ah

Hseyinin olu olan ve Kazvin ile Tebriz taraflarnda ortaya kan Tahmasb ile bir
antlama yapm, bu antlamaya gre Bak ve Derbend arn tasarrufunda kalm,
ayrca Mazenderan, Gilan ve Esterabad da ara braklm, bunun karlnda Rusya
da Mir Mahmudu randan karp Tahmasbn Acem tahtna oturmasna yardm etme
sz vermitir. ar, bu durumu bildirmek ve mnasib olan yerlerin Tahmasbdan
rzasyla alnp Osmanl Devletine verilmesi iin tavassutta bulunabileceini, ya da
zorla alnmas iin yine Osmanl Devleti ile ittifak yapabileceini bildirmesi iin kap
kethdasn stanbula gndermitir. Bu ricas Sadrazam brahim Paa tarafndan
katmza ulanca buna msaade ettik. Ayrca Fransa elisi de, her iki tarafn da talebi
zerine grmelere katlmtr. Reislkttap Mehmed Efendi, Defterdar Emini el-hac
Mustafa murahhas tayin edildiler. Grmeler sonunda 6 madde ve bir hatime zerinde
karar klnmtr. 2 evval 1136da288 temesskler alnp verildi. arn antlamay kabul
ettiini gsteren tasdiknamesi ve tekidnamesi General Macori Aleksandre Romanicof
eliyle gnderildi. Bunlarn tercmeleri tarafma iletildi. Antlamann artlarn kabul
ettim. artlar yledir:
1-irvan eyaletinde vaki Lezgi taifesi Mslman olup, Osmanl Devletine itaat etmitir.
Bu nedenle Osmanl Devletinin himayesi altndadr. zerlerine Davud Han tayin
edilmitir. Hkmeti merkezi olarak emah ehri tahsis olunmutur. Eline berat- ali-

285

BOA.; sm,; Mary Lucille Shayn verdii 8 Temmuz tarihi yanltr,; Abbas-Kulu Aka Bakihanof da,
Mukasemenamenin tarihini yanl ekilde 1725 olarak veriyor
286
BOA.; BOA.
287
sm,
288
24 Haziran 1724.

134

an verilmitir. Hanln snr emah ehrinden Hazar Denizi kysna sahih ve ayar
tam saatler ile ortalama yry ile varlacak, bu yryn toplam saati e
blnecek, sonra deryadan balanp bu mesafenin te ikilik ksm tesbit edilip o ksma
iaret konacak. emah ehri tarafnda olan te birlik ksm Osmanl Devletinin
hakimiyetinde ve Davud Hann tasarrufunda olacak. Hazar Denizi kys tarafnda
kalan te ikilik ksm arn hakimiyetinde olacak. Derbend Kalesinin deniz
kysndan kara tarafna ortalama bir yry ile 22 saat yryp gelinen noktaya
nian konup emah ile Hazar Denizi arasnda konulan niandan Derbend karsna
konan niana varnca saa ve sola sapmadan dmdz yrnp mnasib olan yerlere
nianlar konup Derbend karsna konan niana gelinecek. irvan eyaletinin bittii
noktada derya kenarndan kara tarafna ortalama bir yry ile 22 saat yrnp
nianlar koyup ve Derbend karsna konan niandan irvan eyaletinin bittii noktaya
konan bu niana hatt- mstakim ile varlacak. Ve emah ile Hazar Denizi arasnda
konan niandan irvan eyaletinin bittiini gsteren niana gelinerek tahdid olunan
mahallerin kara taraf Osmanl Devletine, irvann Hazar Denizi taraf ara ait
olacaktr. Yine emah ile Hazar Denizi arasnda konulan niandan Kr nehri ile Aras
nehrinin

mctemi olduu yerden hudud ba itibar olunan mahalle varnca hatt-

mstakim ile gidilip o hatt- mstakimin kara taraf Osmanl Devletine, Hazar Denizi
taraf ara ait olacaktr. Aras nehrinin Kr nehrine mlaki olduu mahallin bir taraf
Osmanl Devletine dier taraf Rusyaya, dier taraf Aceme ait kabul edilecektir. Bu
nokta snrn birletii yer olmas nedeniyle Osmanl Devletine bu noktada kale
yapmasna izin verilecektir. Rus ar da kendi hududu iinde kale yapabilir. Her devlet
kale yapmadan evvel dier devlete haber verecek ve yaplan kaleler snrlara er
saatten daha yakn olmayacak. Bu snrlar belirlemek iin her iki tarafndan bu
konularda tecrbeli kiiler tayin olunacak. Bu kiilere, Fransa Padiahnn mutemed
bir adam da katlacak. Yeni snrlarda ak yerler olup bu yerlerin muhafazas iin
taraflar birbirleri ile haberleecek. Bu trden yerlere, snra 3er saat mesafede olmak
kaydyla kaleler yaplmasna izin verilecek.
2-irvanda Osmanl Devletine

kalan yerlerin hkmeti bir hanlk olarak kabul

edildiinden, emah ehri eski yerinde kalp yeniden ina edilmeyip, korunmas iin
Osmanl Devleti tarafndan asker ya da baka bir hakim tayin olunmayacaktr. Eer

135

Osmanl Devleti tarafndan atanan han muhalefet etmeye kalkarsa ya da irvan ahalisi
arasnda Osmanl Devletinin menfaatine aykr bir isyan ya da ihtilal zuhur ederse
veya Rus arnn tasarrufunda olan mahallere tecavz etmeye kalkarlarsa Osmanl
Devleti ihtiyac kadar asker gnderebilir. Fakat bu askerler Kr nehrini gemezden
evvel Rus askerlerini haberdar edecektir. syan yattrldktan sonra hibir Osmanl
askeri ve komutan orada kalmayacaktr. nk Grcistan, Osmanl Devletinin
hakimiyeti altndadr ve her tarafta muhafzlar vardr. Ancak irvan blgesinde bir
isyan olursa Osmanl Devleti asker gnderirken Kr nehrini gemeden evvel Rus
zabitine haber verecektir. Osmanl askerinin Rus snrna yaklamas gerekirse zabitleri
askerin Rus snrn ihlal etmemesi iin gerekli zeni gsterecektir.
3-Acemde kalan Erdebil ehrinin kenarndan her bir tarafna ortalama bir yry ile
bir saat yrnp gelinen yere bir nian konup ve bu niandan hududun 3/1lik ksmna
itibar olunan nehirlerin birletii noktaya doru dz bir hat ekilip bu hat nehirlerin
birletii noktada son bulacaktr. Bu hattn Ordubad ve Tebriz tarafnda olan mahaller
ki Ordubad ve Tebriz Gl, Merend, Meraga, Rumiye, Hoy, ors, Selmas, sayir hatt-
mezbur dahilinde kalan yerler, memleketi Azerbaycan, Gence, Berda, Karaba,
Nahivan, Kala-y Revan ve Kilise, umumen Revan memleketi Osmanl Devletine
aittir. Ayrca Erdebil ehri kenarndan Tebriz tarafnda bir saat uzaklkta bulunan snr
nianndan Hemedana doru hatt- mstakim ekilib ve Hemedana varncaya kadar
hatt- mstakimin urad mahalde vaki kasabalar ve kyler ve Hemedan mlhakat ve
havalisi Osmanl Devletinin tasarrufunda kalp ve Hemedandan dahi hl Osmanl
Devletinin olan Kirmanahana varlb hudud bu ekilde nihayet bulacak. Bu hattn
dahilinde olan Erdelan ve Krdistan Osmanl Devletinin tasarrufunda kalacaktr.
Hazar Denizi tarafnda arn kendisine kalan yerler ile nehirlerin kavutuu yerden
Kirmanahana varncaya kadar

ekilen hattn arasnda kalan memleketler Acem

ahna aittir.
4-Osmanl Devleti, ran topraklarna koldan ordu sokmu ve bir ok yerleri feth
etmitir. Bu yerlerin Osmanl Devletinde kalmas iin ar, Tahmasb ile yapm
olduklar antlamaya binaen Tahmasb ikna etmeye alacaktr. kna olmazsa bu
yerleri Tahmasbdan zorla almak iin Osmanl Devleti ile birlikte hareket edecektir.
Tahmasb bu antlamaya uymamakta inad ederse Osmanl Devletine braklan yerlerin

136

Osmanl Devleti tarafndan zorla alnmasnda ve Tahmasb tarafndan ara braklan

Hazar Denizi kysndaki yerlerin Rusyada kalmas iin her iki devlet de ittifak
yapacaklardr. Aceme braklan topraklarda hakim olacak kiiye ne Osmanl ne de
Rusya Devleti mdahale etmeyecektir. leriki zamanlarda Osmanl Devleti ve Rusya
elinde kalan Acem topraklarna Acem taarruz ederse her iki devlet mttefik olarak
hareket edecektir.
5-Eer Osmanl Devletine braklan yerler arn tavassutu ile Tahmasb tarafndan
savasz teslim olunursa Osmanl Devleti Tahmasba ran ahln elde etmesinde
yardmc olacaktr. Bunun iin tarafmzdan bir hatt- hmayun gnderilmesiyle bu
antlamadan sonra Rus ar da sz verdii yardm gnderip Mir Mahmudu
Isfahandan karmal ve Tahmasb tekrar Acem tahtna karmaldr. Bu arada Mir
Mahmudun Osmanl Devletine kar isyan zahir olup zerine gidilmesi gerekir ve
gidilirse ve Mir Mahmud Isfahandan karlp Tahmasb tahta oturtulur ve Osmanl
Devleti Tahmasb ile bir antlama yaparsa bu durum ara haber verilecektir.
6-Eer Tahmasb, Osmanl Devletine kalan yerleri vermek istemez ya da ara
braktn syledii yerleri vermek istemezse her iki devlet kendi hisselerine den
yerleri zabt edip randa olan ihtilaf bertaraf ettikten sonra, tahta kmaya hak kazan
kiiye mdahale etmeyecek, tahta kan aha sair Acem ahlarna yapt muameleyi
yapacak, bu konuda her iki taraf da ittifak edecek ve Mir Mahmudun bu konudaki
herhangi bir talebini kabul etmeyecektir.
Hatime:Bu antlamann srmesi ve iki devlet arasndaki dostluu arttrmas iin arn,
Fransann stanbul elisinin tavassutu ve ahitlii ile

arn stanbuldaki Kap

Kethdas tarafndan mukaleme ve mavere edilerek kabul edilen artlar kabul edilip
tasdiknamesi gelmi, tarafmzdan da name-i hmayun verilmitir. Dostluumuz
ilelebed muhkem tutula. mdi, bundan sonra minval-i muharrer zere sz konusu
maddeler ve snrlar hatt- hmayunumla muteber tutulup, Allah, Resulullah ve Kuran Kerim zerine yemin ederim ki sizin tarafnzdan anlamann hilafna bir hareket
olmadka bizim tarafmzdan da anlamann hilafna bir hareket olmayacaktr.289
ran Mukasemenamesinin sonularn yle sralayabiliriz:

289

sm,; TMSA,; George A. Bournoutian,; J. C. Hurewitz,

137

1- Osmanl Devleti, Safev topraklarnn hi bir zaman Rusyann eline geemeyecei

ve Safevlerin doal mirassnn Osmanl Padiah olduu teorisinden vazgemitir.290
2- Osmanl Devletinin Hazar Denizi ile balants kopmutur.291
3- Rusya, Hazar Denizi boyunca ilerlerken Osmanl Devletinin mdahale etmemesini
garanti altna almtr.
4- Hazar Deniz ticareti yolu Rusyaya almtr.292
5- Rusya, Ermenilerin ve Grclerin bamszl iin almaktan vazgemitir.293
6- Halifelik iddiasn, Mslmanlarn topraklarn ve ticari yollar koruyabilmesine
dayandran Osmanl Devleti, bu antlama ile bu iddiasndan vazgemitir.294
D) i Corafyada Snn Kavgas
I) Osmanl Devletinin Safev Topraklarndaki lerleyii
Rusya ile antlamaya varlacana iyice kanaat getiren Bbli artk daha rahat
hareket edebilirdi. Rusya ile Kafkaslarda snrlar belirlenmi saylrd. Osmanl
seraskerlerinin Rus kuvvetleriyle bir atmaya girme ihtimali kalmamt. Osmanl
kuvvetlerinin nlerindeki tek engel, bir an evvel ele geirilmesi emredilen ehirlerin
surlaryd.
Haziran ayndan itibaren Bbli, seraskerlere gerekli emirleri gndermeye balad.
Arif Ahmed Paa, Padiahn emrini 17 Haziranda ald halde; Erzurumdan gelecek
toplar beklendii iin, o tarihte hareket edilememiti.295 Toplar geldikten sonra ordu 24
Haziran gn, Revana 7 merhale uzaklktaki Arpaayr denen yerden hareket etti.296
Osmanl ordusu 4 Temmuz gn Revan nlerine geldi297 ve 5 Temmuz gn de
kuatma balatld.298

290

Nicolae Jorga,
Olson,
292
Mustafazade Tevfik Teyybolu,
293
Olson,; Mustafa Budak,
294
Olson,
295
Kemani Mustafa,
296
sm,
297
Kemani Mustafa.
298
Kemani Mustafa,
291

138

12, 13, ve 16 Temmuzda kaleden gelenlerle kalenin teslimi konusunda yaplan

grmelerden bir sonu kmad.299 Bu srada Nahivandan Revana gelirken
yakalanan bir Safev askerinden, ehzade Tahmasbn Revana Mustafa Han
komutasnda 30 bin kiilik bir ordu gnderdii haber alnnca; zerine 29 Temmuz
gn Bayezd Sancak Beyi Mahmud Paa gnderildi. 300
Bbli, Austos aynda gnderdii emirde Ahmed Paaya Revan almadan
dnmemesini bir kez daha hatrlatt.301 23 Austos gn kuatmaya Msr askeri de
destek verdi.302 4 Eyllde III. Ahmedin emri Arif Ahmed Paaya ulat.303 18
Eyllde ise Erzurum valisi Vezir Hac Mustafa Paa da Revan kuatmasna destek
vermek iin orduya katld.304
ehzade Tahmasb'n gndermesi beklenen yardmn gelmemesi, Nahivan ve
Ordubadn Osmanl kuvvetlerinin eline getiinin renilmesi ve Osmanl ordusunun
srekli takviye almas zerine305, 21 Eyll gn Revan kalesi mdafileri teslim olmak
istediklerini bildirdiler.306 22 Eyllde yaplan grmelerde mdafiler teslim olmak
iin yirmi gn sre istemiler, Serasker be gn vermiti.307 23 Eyll gn yaplan
grmelerde Yenieri Aasnn ricas zerine mdafilere teslim olmalar iin yedi gn
sre verilmi, mdafiler bunu kabul etmeyince sava tekrar balamt.308 Fakat youn
topu atei etkisini abuk gsterdi. 26 Eyllde kaleden gelenlerle yaplan grmeler
sonunda, kalenin 3 Ekim gn teslim edilmesinde anlamaya varld.309 27 Eyll gn
kalenin teslim antlamas teati edildi. Arif Ahmed Paa tarafndan verilen
amannamenin artlar yle idi:
1- Ahalinin canna ve mallarna dokunulmayacak,
2- Ba, bae, dkkan, han, hamam ve deirmenler zapt edilmeyecek,
3- ah zamannda verdiklerinden fazla ve farkl vergi talep edilmeyecek,
299

Kemani Mustafa,; sm,

Kemani Mustafa,; sm,
301
BOA.
302
Kemai Mustafa,; sm,
303
Kemani Mustafa,.
304
sm,
305
Kronoloji,
306
Kemani Mustafa
307
Kemani Mustafa,; sm,
308
sm,
309
Kemani Mustafa,; sm,
300

139

4- ehirden ayrlmak isteyenlere mani olunmayacak,

5- Gitmek isteyenlere nakil vastas temin edilecek,
6- akarlu(Cakirl ?), Kaarlu (Kacarlu ?), Bayatlu ve tarada bulunan dier airetlerin
zerlerine kendi aralarndan bey tayin edilecek, itaat etmeyenler cezalandrlacak, itaat
edenler makamlarnda braklacak.310
Kale, yaklak 3 aylk bir kuatmadan sonra

3 Ekim 1724 tarihinde Osmanl

ordusuna teslim edildi.311 Aman verilenlerden bir ksm 5 Ekimden itibaren kaleyi terk
etmeye balad.312 Revann fetih haberi 20 Ekim gn stanbula ulat.313 Ekim
aynn sonlarnda yazlan emirde, Arif Ahmed Paa hem tebrik edilmi hem de
seraskerlik grevine tekrar tayin edildii bildirildi314. Revann anahtarlar da stanbula
24 Ekim gn ulat.315
Bbli, Revan kuatmasn yrten Arif Ahmed Paaya Austos ay sonlarnda,
Revan aldktan sonra Nahivan civarn da ele geirmesini emretmiti.316
ehzade Tahmasbn kuatma altndaki Revana yardmc olmas iin birlikler
gnderildii haber alnnca, Arif Ahmed Paa 29 Temmuz gn, Mahmud Paay bu
birlikler zerine gnderdi. Mahmud Paa, Ordubad ehri nnde bu birlikler ile
karlat. Sipehsalar Mansur Han, Mustafa-Kulu Han ve Nahivandan firar eden
askerlerden oluan Safevi ordusu ile Mahmud Paann birlikleri arasndaki sava
Osmanl kuvvetleri kazand. Revan Han Hac Ali-Kulu Hann kardei esir dt.
Ordubad ehri de 7 Eyll gn Osmanl birliklerinin eline geti.317 Austos ay iinde
Nahivan da fethedildi.318 Nahivan ve Ordubadn alnmas ile ehzade Tahmasbn
Revana yardm gnderecei yol da bylece kapanm oldu. Nahivan ve Ordubadn

310

sm,
Kemani Mustafa,; Kaynamz, Revan Kprlzade Abdullah Paann aldn sylerken yanlyor,
Abraham; nayetullah Rza,; George A. Bournoutian, Robert H. Hewson, Revann fetih tarihi olarak
yanl ekilde 1723 tarihini veriyorlar,
312
Kemani Mustafa, s; Hsamettin Memmedov Karamanl, ; Madde yazarnn; Revann Osmanl
Devletince alnmasn, Rusyann Kafkas seferinden nce gstermesi doru deildir, Azerbaycan,
313
sm,
314
BOA.
315
sm,; Mnif Mustafa Antaki,; emdnzde; Suraiya Faroqhi, Osmanl Devletinin Revan 17241736 yllar arasnda elinde tutmasnn adn bile anmyor,; Osmanl ynetimindeki Revann durumu
hakknda bkz., Raif vecan,
316
BOA.
317
sm,; Kemani Mustafa,
318
smail Hami Danimend,
311

140

Osmanl kuvvetlerinin eline gemesi, Revann teslim olmasn salayan en nemli

gelimelerden biri olmutur.319
ehzade Tahmasb, Abdullah Paann k boyunca Tebrize saldrmak iin hazrlk
yaptn biliyordu. Abdullah Paa harekete gemek zereyken, ehzade Tahmasb da
Tebrizden Erdebile geti.320 Abdullah Paa da ayn tarihlerde, yani Austos aynn
balarnda Hoydan Tebrize hareket etti.321
Osmanl ordusu, Austos balarnda Hoyun gneyindeki 4-5 bin haneli Tesuca
geldiinde, kasabay korumak amacyla Tebriz Han tarafndan gnderilen ve balarnda
Rza-Kulu ve Kurban Alinin bulunduu bir Safev kuvveti ile karlat. Bu birlii
datan Osmanl kuvvetleri Tesucu ele geirdiler. Paa, burada 13 gn kadar
konaklad.322
Bu sre zarfnda Paa, seferin gvenlii ile ilgili tedbirler ald. Afar taifesinin,
ordu Tebriz kuatmasnda iken, zahire hatlarn vuraca haber alndndan; buna engel
olunmas iin o srada Urumiye kuatmasnda olan Hakkari hakimi bu ie memur
edildi.323 Bu esnada, seferin baarszlkla bitmesinin nemli sebeplerinden biri olan
zahire ve mhimmat sknts kendisini erkenden gstermi; Bbli, daha Austos
balarnda bu konuda yetkilileri uyarma ihtiyac hissetmiti.324 stanbuldan Austos
ortalarnda gnderilen emirde, Tebrizin fethinin mutlaka gerekletirilmesinin
beklendii bildirilmiti.325Revan Serasker Vezir Arif Ahmed Paann maiyetindeki
ordu defterdarna da 14 Austosda , Abdullah Paann taleb ettii paray bir an nce
gndermesi emredildi.326
Bbli, Tebriz konusunda ok istekliydi. Kuatma uzun srse bile kesinlikle
vazgeilmeyecek ve geri dnlmeyecekti. Gerekirse k mevsimi orada geirilecekti.
Hemedan zerine yryen Ahmed Paa, Hemedan aldktan sonra Tebrize gelip
kuatmaya yardmc olmakla grevlendirilmti.

Kuatmann

uzamas durumunda

319

Nahivan Osmanl kuvvetlerince ele geirildikten sonra blge halknn yaklak % 20si g etmitir,
Hsamettin Memmedov Karamanl,
320
Djafar-Pour,
321
Behcet, ; sm,.
322
Behcet,; sm,; Tesuc halk Ehl-i Hakktr, Hasan Anoe,
323
sm,
324
BOA.
325
BOA.
326
BOA.

141

askerin yerlerinden ayrlmasna izin verilmeyecek, gerekli zahire ve mhimmat

gnderilecekti.327
Abdullah Paa, Austos sonlarna doru Tesucdan Tebrize hareket etti.328
Osmanl ordusu, Tebrize yarm saatlik mesafeye geldiinde Tebriz Han on bin kadar
asker ile Osmanl ordusunun zerine geldi, ancak yenilerek geri ekilmek zorunda
kald.329 Abdullah Paa 31 Austos gn Tebriz nlerine geldi.330 Osmanl ordusu
Tebrizin kuzey tarafna karargah kurmutu.331 Kuatma 1 Eyll gn balad.332 Fakat
hem sefer mevsimi gemek zereydi hem de Tebriz Han Mustafa Han yle kolay
lokma olmadn ksa srede gstermiti. 17 Eyll333 ve 20 Eyll tarihlerinden kaleden
kp saldrya gemi ve Osmanl ordusunu ciddi ekilde hrpalamt.334 Yine Eyll
sonlarnda, Osmanl ordusuna yardm getirdiini haber ald Halep Valisi brahim
Paann zerine saldrmaktan da ekinmemiti.335 Bbli, Eyll aynn sonlarnda
Hemedan canibi serasker Ahmed Paaya bir an evvel Tebrizin yardmna komasn
emretti.336 Eyll sonlarnda yazlan bir mektup, Tebrizin neden alnamadn ksa ve
z ekilde anlatmaktadr: Tebrizin kuatmas halen devam etmektedir. Tesucdan
Tebrize az zahire ile ve bize katlaca sylenen Msr askeri ve Karaman eyaleti askeri
bize katlmadan

hareket ettik. zerimize gelen Tebriz Hann yendik. Fakat hem

Tebrizin ok byk olmas hem de mdafilerin sk sk kaleden kp muharebeye

girimeleri yznden ok sknt ektik. Ayrca orduya yazlan levendat taifesi,
aylna levent yazldklarn, bu hususda ellerine hccet verildiini syleyip olay
karmaktadrlar ve bir ou da firar etmitir. Artk Tebriz hcum ile alnsa bile eldeki
asker ile Tebrizin iki mahallesini bile elde tutmak mmkn deildir.337
Youn kar ya ve askerde bkknlk grlmesi zerine 29 Eyll tarihinden
itibaren metrislerdeki toplar yava yava geri ekilmeye balanm ve kuatmaya son
327

BOA.
Behcet,
329
Behcet,; sm,
330
Behcet,; BOA.
331
sm,
332
Behcet,; BOA.
333
Behcet,; sm
334
Behcet,
335
Behcet,; sm,
336
BOA.
337
BOA,; benzer skntlardan ve ek olarak barut skntsndan da sz eden baka bir mektup iin, BOA.
328

142

verilmiti. 338 Askerin k Tesucda geirmesine karar verildi.339 Paa ise k Hoyda
geirecekti.340
ada bir kaynaa gre Seraskerin baarszlnn sebebi, evresindeki baz
Acem hizmetkarlarn dinleyip kuatmay hafife almas ve Tebriz gibi bir ehri
kuatmaya yetmeyecek kadar kk bir topluluk ile hareket etmesi idi.341 Kuatmann
kaldrld haberi henz stanbula ulamad iin Bbli, Ekim ay ortalarnda hl
Hemedan serasker Vezir Ahmed Paa ile Revan Serasker Vezir Arif Ahmed Paaya
bir an evvel Tebrizin yardmna gitmelerini emrederken342, Tebrize Trabzondan barut
gndermeye alyordu.343
Tebriz kuatmasnn kaldrld haberi Kasm aynn banda stanbula ulat.
Bbliye gre, bu baarszln sebebi Abdullah Paa deildi. Temel sebep,
Hemedan ve Revan gibi iki byk ehir zaptedilirken, kendisine gerekli destein
verilememesiydi. Fakat gelecek sene Tebrizin fethedilecei kesindi.344
Bbli, 1725 ylnda gerekletirilecek Tebriz seferinin hazrlklarn k boyunca
srdrd. Krm Hanna yazlan emirle Tebriz seferi iin be bin asker gndermesi
istendi.345 Zahire ii de sk tutulmu, zahirenin imdiden hazrlanp Hoya depolanmas
emredilmiti.346
Abdullah Paa, Mays 1725de, maiyetine katlacak asker yanna gelmeden
yerinden ayrlp, geen seneki gibi, sefere balamamas hususunda uyarld.347 Paa,
sefer hazrlklarn Haziran ay iinde tamamlad ve 9 Haziran gn adrlar Tesuc
sahrasna kuruldu. Hazirann ortasnda da askerlerin adrlara kmasna karar
verilmiti. Fakat orduda hl ciddi zahire problemi vard ve Abdullah Paa, Bbliden
bu problemlerin hl halledilmesini talep ediyordu.348
338

Behcet,; sm,; Fesai, Kprlzade Abdullah Paann bu ilk kuatma esnasnda yenilerek firar ettiini
sylerken yanlyor. Abdullah Paa ne yenilm ne de firar etmitir,
339
Behcet,
340
Mehdi Akasi,
341
sm,
342
BOA.; BOA..
343
BOA.
344
BOA.
345
BOA. Hlim Giray Sultan,
346
BOA. ; BOA.; BOA.; Kprlzade Abdullah Paann zahire problemleri ile ilgili yaknmalarna dair
bir mektubu iin bkz, Numune
347
BOA.
348
BOA.

143

Asker, 24 Haziranda Tesucda adrlara km349, Abdullah Paa da

350

Haziranda Tesuc sahrasna gelmiti.

29

Bbli, Temmuz banda Abdullah Paaya

bekledii haberleri gnderdi. Emrine gnderilen askerler Temmuz ay bana kadar

maiyetine katlacakt.351 Talep ettii btn zahire ve mhimmat da gnderilmti. Bu
sefer Tebriz alnmalyd.352 Daha evvel arlan Krm asker de Temmuz ay iinde
stanbula gelmi ve hemen Tebrize gnderilmiti.353
Abdullah Paa 16 Temmuzda Tesucdan ayrld.354 Temmuz sonlarnda Bbli
Abdullah Paaya siyas durum ile ilgili son durumu bildirdi. ehzade Tahmasb, Eref
ahtan Isfahan geri almaya alyordu. Bu nedenle Tebriz taraflarnda Safev ordusu
bulunmuyordu. Tebrizi almak iin vakit ok uygundu. Bu durum en iyi ekilde
deenlendirilmeliydi.355
Osmanl ordusu 26 Temmuz gn Tebrize iki saat mesafedeki Kselye geldi.356
28 Temmuz gn Safev ordusu Tebriz Han Alay-Kulu Hann komutasnda Osmanl
ordusuna saldrd; ancak yenilerek kaleye ekilmek zorunda kald.357 Ayn gn Tebriz
kuatmas balatld.358
Tebriz kuatmas drt gn srd. ehir nce uzun sre top ateine tutulmu, bu top
atei esnasnda ehrin ahap olan byk ksm yanm ve harap olmutu. Abdullah Paa
ancak ondan sonra umumi hcum emrini vermi, Tebrizliler btn gleriyle savam
ve ehri sokak sokak savunmulard. Fakat Tebrizlilerin btn bu abalarna ramen,
Osmanl ordusu 2 Austos gn Tebrize girdi.359 Tebrizin fetih haberi stanbula 21
Austos gn ulat.360 Bu haber zerine 22 Austos gn stanbulda donanma enlii

349

BOA.
Behcet,
351
BOA.
352
BOA.
353
sm,
354
sm,
355
BOA.
356
Behcet,; sm,
357
BOA.; Kronoloji,
358
Behcet,; sm,
359
sm,; Cihangua,; Fesai, Tebrizi Arif Ahmed Paann aldn sylerken yanlyor,; Gelecein
Sadrazam Hekimolu Ali Paa, Tebrizin fethi esnasnda byk yararllk gstermiti, smail Ziyai Bey
360
Behcet,; sm
350

144

yapld.361 Tebrizin Osmanl kuvvetlerince ele geirilmesinden sonra Tebriz halknn

nemli bir ksm ehri terk etti.362
Tebriz'in alnmasnn iki nemli sonucu olmutu:
1-Karaba hakimi ile Erdebil halk Osmanl Devletine itaat etmeye mecbur olmulard,
2- Artk Azerbaycan'da tutunamyacan anlayan ehzade Tahmasb, Tahran'a ekilmek
zorunda kalmt.363
Urumiyenin alnmas iin giriilen ilk teebbs 1724 ylndadr. Abdullah Paa
Tebrizi almak iin harekete gemeden evvel, 1724 ylnn Temmuz ay sonlarnda
Behram Paay

Urumiyeyi

kuatmas iin grevlendirmiti.364 Fakat bu ilk

teebbsn amacnn, Urumiyeyi almaktan ok, Urumiye civarndaki Safev

birliklerinin kuatma altndaki Tebrize yardmc olmalarn engellemeye ynelik
olduu anlalyor. nk Tebriz kuatmas uzadka

Abdullah Paa, Urumiye

kuatmasndaki ordudan asker talep etmiti. Nitekim bu kuatmadan herhangi bir sonu
kmamt.
1725 ylnn Temmuz ve Austos aylarda Abdullah Paaya, Urumiye kalesinin
fethi iin yanndaki paalardan birini grevlendirmesi emredildi.365 Abdullah Paann
bu i iin kimi grevlendirdii ya da grevlendirip grevlendirmedii belli deildir.
Muhtemelen Abdullah Paa,

Urumiye halkna itaat etmeleri iin nce mektuplar

gnderdi. Bu mektuplar zerine Urumiye Han Muhammed Kasm Han, Ekim ay

iinde Kprlzade Abdullah Paann yanna geldi ve Urumiye halknn, Urumiye
hakimlii yine kendisine verilmesi artyla itaat edeceklerini syledi. Abdullah Paa

361

Behcet,
Hazin,
363
Bekir Ktkolu,; Osmanl ynetimindeki Tebrizin durumu hakknda bkz., Fariba Zarinabaf-shahr,
364
sm,
365
BOA.; BOA.; Urumiye, 1624 ylndan beri Afar beylerinin arasndan seilen hakimler tarafndan
ynetiliyordu. Urumiye Afarlar, Nadir ortaya kncaya kadar Osmanl ynetimine direnmemiler ve bu
sayede de blgedeki hakimiyetlerini devam ettirmilerdi, Nobuaki Kondo,; Fakat Nabouaki Kondonun
bu tesbitinin btn Afarlar kapsamad anlalyor. Urumiye Afarlar arasnda, Osmanl hakimiyetinin
kabul edilmesi konusunda tam bir mutabakat salanamamt. Aksi doru olsayd Abdullah Paa, Tebriz
kuatmas esnasnda Afarlarn Osmanl ordusunun lojistik hattn vurmalarn engellemek iin nlem
alma ihtiyac hissetmezdi.
362

145

teklifi kabul etti ve durumu stanbula bildirdi.366 1725 ylnn Aralk aynn sonlarnda
Urumiyenin de Osmanl hakimiyetini kabul ettii haberi stanbula ulat.367
Tebrizin alnmasndan sonra Bbli, Erdebil ile de ilgilinmeye balad ve Tebriz
serasker Vezir Abdullah Paaya Erdebili almas emredildi. Eref ah, Isfahan ele
geirmeye alan ehzade Tahmasb yenmiti. Hemedan serasker Vezir Ahmed Paa
da Isfahan yaknlarna kadar aknlar yapmaktayd. ehzade Tahmasbn Erdebili
savunacak gc kalmamt.368
Sonbahar aylarnda almalara balayan Abdullah Paa, ilk i olarak Erdebil
halkna da itaat etmeleri iin mektuplar gnderdi. Erdebil halk aman talep etti fakat
Erdebil halknn bir art vard. Erdebili teslim almak iin kalabalk bir Osmanl birlii
gnderilmesini istemiyorlard. Bunun zerine Vezir Abdullah Paa, aalarndan
Mehmed Aay ehri teslim almak ve nizam vermek zere grevlendirildi. Ancak tam
bu srada Erdebil halknn Osmanl kuvvetlerine aman ile teslim olmay kabul ettiklerini
renen Serdar Mustafa Han, Tali hakimi Sbhanverdi Han, Meraga eski hakimi ahKulu Han, Yahya Han, Erdebil Han Murtaza-Kulu Han, Uurlu Han, evvelki senelerde
Afganlar zerine serdar olan Musa Han, Mir Aziz Han ve Vahid Hann, ok sayda
ahseven aireti mensubu ile birlikte,369

Erdebilin Osmanl kuvvetlerinin

eline

gemesini engellemek iin Erdebile on saat uzaklktaki Talie geldikleri haber alnd.
Ayrca Sbhanverdi Hann Erdebil halkna gnderdii ve Osmanllara itaat etmekle
cezay hak ettikleri, eer kendileri harekete getiinde Erdebildeki Osmanl askerlerini
ldrrlerse cezalarnn af edileceine dair tehdit ve vaatler ieren mektubu da Serasker
Abdullah Paann eline geti.
Bunun zerine Abdullah Paa, Tatar askerini Azimet Giray Sultan ile hemen
Mehmed Aann yardmna gnderdi. Mehmed Aa, Tatar asker ile birlikte hanlarn
zerine yrd ve onlar yendi. Yenilen Safev hanlar Gilan tarafna katlar. atma
esnasnda Yahya Han da ldrlmt. Bu galibiyetten sonra Mehmed Aa Erdebile

366

sm,; Vladimir Minorsky, C. E. Bosworth,; nayetullah Rza, Osmanl Devletinin Urumiyedeki

hakimiyetinden hi sz etmeden Urumiye hakknda bir ansiklopedi maddesi yazma baars gstermitir,
367
sm,; Urumiyenin ynetimi, yine Kasumlu Afar ailesine verildi, Vladimir Minorsky,
368
BOA.
369
Richard Tapper,; Ayrca ahevenlerin ran corafyasndaki dalm iin bkz.; Vladimir Minorsky,

146

girdi.370. Erdebilin fetih haberi stanbula Ocak 1726da ulat.371 Erdebilin

alnmasna, Rusyann stanbuldaki kap kethdas itiraz etmi, ve bu hareketin 1724
tarihli Mukasemenamenin ihlali manasna geldii iddia etmiti.372 Fakat bu itiraz
Bbli tarafndan ciddiye alnmad.
ran Mukasemenamesinden sonra Bbli, 1724 yaz aylar boyunca Revan, Tebriz
ve Hemedan taraflar ile ilgilendi ve btn siyas dikkat ve gcn bu ehrin
alnmas iin harcad. Bu dnem boyunca Gence ile ilgili herhangi bir karar
alnmamt. Zaten Revan gibi byk bir kale alnmadan Genceye doru harekete
gemek de mmkn deildi. Bbli, ancak Revann alnmasndan sonra ve 1724
ylnn sonbaharndan itibaren Gence ile ilgilenmeye balayabildi.
Gencenin fethedilmesi iin de dier Safev ehirleri iin uygulanan prosedr
uyguland. nce 1724 Kasm aynda Gence halkna bir ferman gnderildi. Safev
Devletinin iine dt ihtilal nedeniyle Osmanl snrna yakn Safev ehirlerinin
alnmasna ve ahalisinin korunmasna karar verilmiti. Kirmanahan, Hemedan ve
Revan kaleleri bu amala ele geirilmiti. taat eden ehirlere ve ahalilerine
dokunulmam,

kar koyanlarn ise cezalar verilmiti. Ayn durum kendileri iin de

geerliydi.373 Gence Seraskerliine, Revan fatihi Arif Ahmed Paa ubat 1725de
tayin edildi.374 Ahmed Paann maiyetine memur edilenler arasnda irvan Han Hac
Davud Han da vard.375 Mart 1725te Ahmed Paaya Gencenin alnmas iin gerekli
olan hazrlklara

bir an evvel balamas emredildi.376 Fakat Bbli Arif Ahmed

Paay, Revan eyaletinin banda bulunmasnn daha uygun grlmesi nedeniyle,

Mays 1725de Gence Seraskerliinden alp yerine Erzurum Valisi Vezir Mustafa
Paay tayin etti.377 Mustafa Paaya da, emrine gnderilen mhimmat ve asker yanna
gelmeden Gence zerine hareket etmemesi emredildi.378 Mustafa Paaya Tiflis ve
370

sm,; Abbas Saidi,; Erdebil,; C. E. Bosworth,; R. N. Frye,; Aliyev Salih Muhammedolu,; Madde
yazar, Osmanl kuvvetlerinin erdebile 1724 ylnda girdiklerini sylerken yanlyor, Erdebil,; Osmanl
ynetimindeki Erdebilin idari durumu hakknda bkz., Ali Sinan Bilgili,
371
sm,
372
Mary Lucille Shay,
373
BOA.
374
BOA.
375
BOA. Osmanl
376
BOA.; BOA..
377
BOA.; BOA.
378
BOA. C

147

ldrdan destek verilmesi iin Haziran balarnda emirler gnderildi.379 Ayrca

Hemedan Serasker Vezir Ahmed Paadan alnan istihbarata gre ehzade Tahmasb,
Isfahan Eref ahtan almak iin bu sralarda Isfahan civarnda idi ve Gence taraflar
ile ilgilenecek durumda deildi. Bu frsat iyi deerlendirip Gence bir an evvel ele
geirilmeliydi.380
1725 Temmuz sonlarnda Mustafa Paa harekete geti ve nce Arpaayrna geldi.
Burada birka gn konaklayp ordunun ihtiyalarn giderdikten sonra tekrar hareket
edildi. Ancak gzergah zerindeki Lori kalesini almadan yola devam etmek sakncal
grld iin nce bu kalenin alnmasna karar verildi. Kale, 4-5 gnlk kuatmadan
sonra 3 Austos gn aman ile teslim alnd. Ordu burada da birka gn konakladktan
sonra Gence zerine hareket etti. 381
Bbli, Eyll balarnda Mustafa Paaya, ehzade Tahmasbn Erefe malub
olduunu bildirdi. ehzade Tahmasbn birliklerinden korkmak iin herhangi bir sebep
kalmamt, Genceyi almak iin artlar son derece uygundu.382
Gence, 3 Eyll 1725de kuatmaya alnd383 ve kuatmann ikinci gn, 4 Eyll
1725de ele geirildi.384 Gencenin fetih haberi 23 Eyllde stanbula ulat.385 Eyll
sonlarnda Mustafa Paaya Gencenin fethi nedeniyle kendisini tebrik eden ferman
gnderildi.386
Ayrca Ekim aynda gnderilen fermanda kendisine tenbih edilen hususlar yle idi:
- Ahalinin askern tecavznden korunmas,
- Halkn mallarn ve topraklarn ah Hseyin dnemindeki gibi kullanmalarna ve
tasarruf etmelerine izin verilmesi,
- Kadnlarn ve ocuklarn sava esiri yaplmamas.387 Bbli, yeni ele geirilen Safev
topraklarndaki ahalinin gnln kazanmak iin mmkn olan her tavizi vermeye
hazrd.388
379

BOA.
BOA.
381
sm,; emdnzde
382
BOA.
383
BOA.
384
sm,
385
sm,
386
sm,
387
sm,
380

148

Ahmed Paa, ran Mukasemenamesinin arifesinde vefat eden babas Eyybi Hasan
Paa yerine Mart 1724de Hemedan Seraskeri olmu ve Kirmanahana gelip sefer
hazrlklarn tamamlamt. Paa, Hemedan

almak iin 29 Haziran 1724de

Kirmanahandan hareket etti.389 Osmanl ordusu 1 Temmuz gn Hemedana bir

saatlik uzaklkta idi.390 Paa, 7 Temmuz gn Hemedan nlerine geldi ve ayn gn
Hemedan kuatmasn balatt.391 Kuatma baladnda Hemedan kalesinde hi top
yoktu. Bu durum, Hemedan kalesinin Osmanl kuvvetlerine kar en byk dezavantaj
olmutu.392
Osmanl ordusu 58 gnlk bir kuatmadan sonra, 31 Austos 1724de Hemedana
girdi.393 Hemedann fetih haberi stanbula 22 Eyllde ulat ve bu baarsndan dolay
Ahmed Paaya kendisini tebrik eden bir ferman ve maiyetindekiler iin de hediyeler
gnderildi.394 stanbulda 3 gn boyunca donanma enlii yapld.395
Hrremabad, Luristan eyaletinin merkezi idi. Ahmed Paa, ehrizor ve Hemedan
Valisi Vezir Kara Mustafa Paay Hemedann muhafazasna brakp Hrremabad ele
geirmek iin Eyll aynn hemen banda harekete geti.
Hrremabad korumakla grevli Ali Merdan Han, Ahmed Paann zerine
geldiini haber alnca Hrremabada ekildi, ancak burada da tutunamayacan
anlaynca Hrremabad terk etti. Ahmed Paa Hrremabad yaknlarna gelince, ehrin
nde gelenleri Osmanl ordusuna gelerek aman dilediler.396 Hrremabad, 6 Eyll gn
Osmanl birliklerine teslim oldu.397 Hrremabadn fetih haberi stanbula 19 Ekim gn
ulat.398
Bbli, Ekim aynn sonunda Hemedan valiliine Vezir Mustafa Paay getirdi.
nk Ahmed Paann, elindeki askerle hem Hrremabadta klamas mmkn
deildi hem de kendisine emredilen Huveyze seferi kn yaplmak zorundayd. Bir
388

Osmanl ynetitinmedeki Gencenin idari durumu hakknda bkz., Ali Sinan Bilgili,
sm,
390
sm,
391
BOA.
392
Laurence Lockhart, Persian Cities,
393
BOA.; BOA.; sm,; Cihangua,; Cavid Baysun,; Abdlkadir zcan,; Perviz Adkai, Osmanl
ordusunun Hemedana girmesinden sonra ehrin nfusunun byk ksmnn ldrldn iddia ediyor,
394
BOA.; sm,
395
emdnzde; Mary Lucille Shaya gre, stanbulda 7 gnlk bayram ilan edilmti,
396
sm,
397
BOA. M
398
sm,
389

149

yandan Hemedana gz kulak olup dier yandan Huveyzenin bulunduu Luristan

Eyaletinin ileriyle ilgilenmek Hemedan ile Huveyzenin arasndaki

mesafenin

uzakl nedeniyle mmkn deildi.399

Nihavendin alnmas ise Ahmed Paaya daha Hemedan seferi balamadan havale
edilmiti. Fakat Austos aynn sonlarnda Bbli, Nihavend ile ilgili emri iptal etti.
Ahmed Paadan Hemedan aldktan sonra Tebrizin yardmna gitmesi isteniyordu.400
Daha sonra tekrar fikir deitirilm olmal ki Nihavendin, Ahmed Paann
maiyetindeki Mara Beylerbeyi brahim Paa tarafndan Ekim ay balarnda savasz
teslim alndn gryoruz.401
Bu baarlar Osmanl Devletini Afganllar ile snrda yapm ve iki Snn devlet
arasndaki srtmenin ve savan kapsn aralamt.
II) Osmanl Devleti ile Afganllar Arasndaki likilerin Savaa Dnmesi
Mir Mahmud, 24 Haziran 1724de Osmanl Devleti ile Rusya arasnda imzalanan
antlamada kk ve gerektiinde ortadan kaldrlabilecek bir ayrnt olarak ele
alnmt. Kendisi ne Rusya ne de Osmanl Devleti iin nemli bir figrd. Mir
Mahmud, belki Osmanl kuvvetleriyle karlamaktan ekindii belki de kendi i
problemleri yznden, iktidar dneminde Osmanl Devletine kar hasmane bir tavr
almam, alm bile olsa bunu asker bir tecavze dntrmemiti. Osmanl Devleti,
ran Mukasemenamesini imzaladktan sonra muhtelif hedeflerine doru hcum
ederken; Mir Mahmud, hemen hemen hi hareket etmeden Isfahanda oturmutu.
Mir Mahmudun bu dnemdeki snrl asker hareketlerinden ilki Yezd ile ilgilidir.
Hl alnamad iin Isfahandaki Afgan birlikleri iin tehdit ihtiva eden Yezdi almak
iin harekete geen Afgan ordusu, 20 Kasmda Yezde saldrd. Ancak iddetli k,
ikmal problemleri ve Yezd halknn ehri canla bala savunmalar nedeniyle Yezdi
alamadan geri dndler.402

399

BOA.
BOA.
401
sm,; M. Mnir Aktepenin, Osmanl Devletinin 1723-1724 yllar arasnda ran corafyasndaki
kazanmlarn, Mir Mahmudun Isfahan igalinden nce gstermesi doru deildir, ; Nihavendin
stratejik nemi, Kirmanahan ile Isfahan birbirine balayan yolun zerinde bulunmas nedeniyle
bykt, brahim Saram,
402
Erdoan Meril,
400

150

Badat valisi Ahmed Paa, Hemedan aldktan sonra Mir Mahmuda bir elilik
heyeti gndermiti. Heyet 7 Kasm 1724de Isfahana geldi ancak iyi karlanmad.
Afganllarn, Hemedann Osmanl kuvvetlerince alnmasndan memnun olmamlard.
Bbli, Hemedan Seraskeri Vezir Ahmed Paaya, Mir Mahmud tarafna sefaret ile
gnderdii Badat Defterdar meri, Mir Mahmudtan getirdii katlarla birlikte bir
an evvel stanbula gndermesini 1725 ylnn Ocak aynda emretti.403 Fakat elinin
Mir Mahmudtan getirdii mektuplar hakknda imdilik bir malumat sahibi deiliz.
Mir Mahmudun iktidarnn en trajik olay 7 ubat 1725de meydana geldi.404 Bir
ehzadenin kamasna ok sinirlenen Mir Mahmud, hastalnn da verdii dengesizlik
ile ah Hseyin hari yze yakn Safev Hanedan yesini, oluk ocuk olmalarna
bakmadan katlettirdi. 405
Mir Mahmudun hastalnn cinnet halini almas zerine406, Afgan ricali Mir
Mahmudun yerine baka birini geirmeyi dnmeye balad. En uygun aday, Mir
Mahmudun amcasnn olu Eref idi.407 Eref; Mir Mahmud tarafndan, kendi yerine
gemesinden korktuu iin hapse atlmt. Bir ok Afgan komutan, Erefin Mir
Mahmudtan daha iyi bir ynetici olduuna inanyordu.408 Plan renen Eref, hemen
kulis faaliyetlerine balam ve 23 Nisana gelindiinde belli bal Afgan ricalini tahta
kmas hususunda ikna etmiti.409

Eref ayn gn tahta kt ve hapsedilen Mir

410

Mahmud da 25 Nisanda ldrld.

Eref, ilk i olarak Mir Mahmudun yakn adamlarnn bir ksmn haps ettirdi, bir
ksmn da katlettirip mallarna el koydu.411 Bylece en az Mir Mahmud kadar acmasz

403

BOA.; VOC belgelerindeki Mir Mahmudun Osmanl heyetini, cevap vermeden geri gnderdiine dair
iddia doru deildir, Willem Floor,
404
Chronicle
405
Merv; Cihangua,; Kemir,; Mara,; Hazin; Muhammed Haim Asafi,; Lutfali Mir Mahmudun
katlettirdii ehzadelerin listesi iin bkz., Mstevf,
406
Kazvini,; emdnzde; Mir Mahmud, son gnlerine doru artk kendi vcudundan kopard etleri
yemeye balamt, Mstevf,
407
Merv
408
D. Balland,
409
sm,
410
Drre,; Beydili,; emdnzde,; Chronicle,; The Afghan.; Mecid Samii, , Tufan Buzpnar, Mir
Mahmadun 1723 ylnda ldrldn sylerken yanlyor,
411
sm,; Ali Ekber Diyanet, Eref ahn tahta ktn haber alan Ahmed Paann hemen bir eli
gnderdiini ve Eref ahtan ah Hseyini serbest brakmasn istediini sylyor. Bu olay bu tarihte
deil, 1726 ylnn Austos aynda cereyan etmiti,

151

biri olduunu ksa srede kantlad.412 Tahta ktktan sonra Erefin yapt ilerden
biri de Rusyaya vezirlerinden birini eli olarak gndermesiydi.413 Eref tahta ktnda
Afganllarn iktidar alan Isfahan, iraz, Yezd , Kirman, Kum, Kazvin ve Pulkrp
arasndaki blgeden, yani orta ve gney randan ibaretti.414
Eref , bu sralarda srmekte olan Kum kuatmasna destek olmak zere Mays ay
balarnda bir miktar kuvvetini Kuma gnderdi. Fakat Kum kuatmasn brakan Afgan
askerinin, kendilerine yardmc olmak zere gnderdii askerlere katld anda,
ehzade Tahmasbn gnderdii birliklerin saldrs sonucu daldn ve Kaan
taraflarna ekildiini haber alan Eref

ok sinirlendi.415 Mays ay balarnda,

bulunduu yerden Ferahabada gelen Eref burada, daha evvel affettii ok sayda
devlet adamn ve komutann Safev ya da Afgan kkenli olup olmadna bakmakszn
ldrtt. Ferahabadtan Isfahana gelen Eref, burada da yz kadar Safev memurunu
katlettirdi. Katliama, ancak timadddevlesi Zela Hann ricas zerine son verdi.416
Eref, bir Afgan birliini Kaan civarndaki Safev ordusu zerine gnderirken;
kendisi de, Isfahan ele geirmek iin ehre dokuz merhale uzaklkta frsat kollayan
ehzade Tahmasbn ordusu zerine 3 Haziranda hareket etti.417 Eref, Temmuz
aynn sonlarnda

Selmanabadta Safev ordusunu datt. Sava esnasnda

Endermanda bulunan ehzade Tahmasb, Mazenderan ve Esterabad taraflarna

ekildi.418 Tahran ve Kazvinin alnmasn emreden Eref, Austos aynda Isfahana
dnd.419
Mazenderana varan ehzade Tahmasb orada Fethali Han Kacar Simnan hakimi
olarak atad ve Afgan kuatmas altndaki Tahrann yardmna gnderdi.420 Fakat

412

Merv
Cihangua,
414
Cihangua,; Roger M. Savory,
415
sm,
416
sm,
417
sm,
418
Cihangua,; smail Aka,; Esterabad, randa Snnlerin kalesi olarak bilinir, M. Streck,; Esterabad,;
Mazenderan ise Hazar Denizi kysndaki kesimi hari tamamen dalk ve ormanlk bir blgedir, Vladimir
Minorsky,; Mazenderan,; ehzade Tahmasbn bu yreyi, biraz da olas bir Afgan takibinden
kurtulabilmek iin setii tahmin edilebilir.
419
Cihangua,
420
Simnan, Tahran ile Damgan arasnda bulunur ve Horasan ile Hemedan arasndaki yol zerindedir, J.
H. Kramers,; Nimet Yldrm,
413

152

Fethali Han Kacar, Tahrana yardm edemeyince Tahranllar teslim oldular. Tahran
dnce Save ve Kum da 1725in sonbahar aylarnda teslim olmak zorunda kald.421
ehzade Tahmasbn birliklerini malub edip ehzadenin de Mazenderana
kamasn salayan ve Isfahandaki konumunu salamlatran Eref, Ekim ay iinde
Abdlaziz Sultan isimli elisini Hemedana gnderdi. Hemedan Seraskeri Vezir Ahmed
Paa, Bbliye nasl hareket etmesi gerektiini sormu; Bbli de elinin stanbula
gnderilmesini, Kasm aynn sonlarnda kendisine bildirmiti.422 Eliyi Hemedandan
stanbula Ahmed Paann aalarndan Musa Aann getirmesine karar verilmi ve
heyetin ihtiyalarnn grlmesi iin ilgili memurlara emirler gnderilmiti.423Afgan
heyeti, 25 Ocak 1726da stanbula geldi.424
9 ubat gn Sadrazam brahim Paa tarafndan kabul edilen eli, nce Erefin
timadddevlesi Zela Hann mektubunu teslim etti.425 Mektupta, timadddevlenin
baz snr meseleleri hakknda talepleri olduu grld. Erefin mektuplar talep
edildiinde eli, bunlar bizzat padiaha vermek istediini bildirmi; ancak sadrazamn
grmedii mektuplarn padiaha verilmesinin uygun olmad sylenince mektuplar
teslim etmiti.426
Mektuplarda nce Mir Mahmudun ran istilas anlatlm427, daha sonra
kendisinin tahta gemesi ve ehzade Tahmasb yenmesi hikaye edilmti. Erefe gre,
Hemedana gnderilen Ahmed Paann gnderilme amac Snn olan Afganllara
yardmc olmaksa, buna artk gerek kalmamt. O nedenle, Ahmed Paann Badata
geri arlmas uygun olacakt. Kendisi artk ran tahtnda olduuna gre,Osmanl
askeri ran topraklarndan kmalyd. Snr eskisi gibi kabul edilmeli ve Hemedan,
Kirmanahan, Erdelan, Tebriz, Tiflis, Gence ve Revan Afgan kuvvetlerine iade edilmeli
idi. Afgan ulemas tarafndan imzalanan mektupta ise bir corafyada birden fazla
421

Cihangua,; Hasan Anoe,; Tahranllar ehri canla bala savundular ve bu savunma esnasnda ok
byk sivil zayiat verildi, Laurence Lockhart,; Kum, ayn ismi tayan rman kysnda kurulmutur.
Necef ve Kerbela gibi ilerce kutsal saylan ehirlerin 16. yzylda Osmanl Devletinin eline
gemesinden sonra, Necef ve Kerbelaya yaplagelmekte olan i ziyaretleri Mehed ve Kuma ynelmi
ve bu tarihten itibaren Kum gelime gstermitir, Marcel Bazin,
422
BOA.
423
BOA.
424
sm,
425
sm,; Mektubun asl ve tercmesi iin bkz., Hseyin
426
sm,
427
sm,

153

halifenin bulunabilecei ve rann Erefin hakimiyetinde olmas gerektii beyan

edilmiti.428 brahim Paa, Eref ahn III. Ahmede gnderdii mektubu, ieriinin III.
Ahmedi sinirlendircei dncesi ile Padiaha vermemiti.429
Bbli, gnderilen mektuplardaki cretkar taleplere ve zellikle ayn corafyada
iki tane halifenin bulunabileceine dair iddiaya ok sinirlendi.430 Elinin kabuln
mteakip ilk i olarak, eyhlislmdan bu konu ile ilgili fetva istendi ve Erefin bu
iddiasnda srar etmesi durumunda katlinin vacip olduuna dair fetva alnd. Fetvann
sureti u ekildedir:
Sual: Ehl-i slm asr- vahidde iki kimseye akd-i biat edib imam nasb etmek caiz olur
mu ?
El-Cevab: ki imamn asr- vahidde ictimann adem-i shhati icma-y ashab ile sabitdir.
Meer her birinin eyaleti ve memleketleri beyninde Bahr-i Hind gibi bir hacz-i azim
olaki her biri ahirinin memleketinde tedbir-i himayeye kadir olmaya.
Sual: Bu suretde eba-y kiram ve ecdad- azam- mlk ve imam olan Sultanl-Berreyn
vel-Bahreyn Hadiml-Harameynl-erifeyn Sultan Ahmed Han edamallah iclaluhu
makirl-cedidane hazretlerine cumhur- mslimin akd-i biat ve imam nasb idb bu
kadar seneden beri imameti mtekarrir olduktan sonra Hta eyaletinden olup seyf ile
feth eyledii memleketine muttasl belde-i Isfahan ve kurbunda olan baz bilada atale-i
dest-i tasallut iden Zeyd dava-y imamet ve saltanat idb msliminden baz kimesneler
dahi biat idb imam nasb etmeleriyle Sultan- mma-ileyh hazretlerine adem ve mektup
gnderib belde-i Isfahan krs-i memalik-i Revafz olup ve hl benim zaptmda
olmala Halife-yi marn-ileyh ikamallahu daaimi devletuhu hazretlerinin Revafz-
Acemden feth ve teshir eyledii bilad ve eyaleti bana teslim edin deyu el-hal sadedinde
olursa Zeydin hkm-i erisi ne vecihledir ?
El-Cevab: Zeyd bagi olub hali vacib olur. Eer tasaddi ettii davalarndan rcu edib
rebke-i biat- zlullahi marn-ileyh hazretlerini klade-i gerdun- itaat iderse febiha ve
eer davasnda srar edib itaatden iba ederse nass- kerimenin hkmnce ve Sahih-i

428

sm; Hseyin
Mnir Aktepe,
430
Osmanl hilafeti zerine yazan . Tufan Buzpnar, Osmanl hilafetine 1723-1746 yllar arasnda ran
corafyasndan gelen meydan okumalar konusunda hibir ey sylemiyor,
429

154

Mslimde Ebu Saidl-Hudri radyallahu teala anh hazretlerinden . Hadis-i erifi

mucibince katli amme-i mslimine vacib olur.431
Erefin Snn olmas nedeniyle onunla savaa giriecek Osmanl askerinin
durumunun eran ne olacana dair verilen fetvalar ise yledir:
Sual: mamet ve saltanat iddiasnda bulunup Osmanl Padiahna itaat etmedii iin
katline fetva verilen Eref ah ile savamaktan kap firar eden slm askeri hakkndaki
hkm nedir ?
El-Cevap: Hak ettii cezaya arptrlr.
Sual: Katline fetva verilen Eref ah zerine memur olan slm askerinin Afgan
askerini ldrmesi caiz midir?
El-Cevap: Caizdir.
Sual: Eref ah ile yaplacak savata bulunan slm askeri gazi, Afganllar tarafndan
ldrlen slm askeri ehid olur mu?
El-Cevap: Olur.432
Erefin taleplerini deerlendirmek iin, 12 ubatta Sadrazamn huzurunda bir
toplant yapld.433

Erefe ve ulemasna uygun cevaplar verilmesine karar verildi.

Fakat gnderilecek mektuplar sert olmayacakt. Bbli, Eref ile kprleri hemen
atmak istemiyordu. Geri kalan hususlarn Ahmed Paa tarafndan mzakere edilmesi
uygun grld.434
Fakat her ne kadar Erefe uygun cevap verilmesi kararlatrlm olsa da,
stanbulda, Bblinin Snn Afganllara saldrmaya hazrlandna dair dedikodular
kt. Sadrazam Damad brahim Paa, bu trden dedikodularn snrdaki askerin
savama azmini etkileyebileceini tahmin ederek hemen nlem almaya giriti.
Sadrazam, Osmanl Padiahna biat etmeyen ve isyanc durumuna den Afganllara
kar savalmasnda hibir din mahzur olmadn kantlamak ve anlatmak iin ulema
ile 24 ubatta konanda bir toplant dzenledi.435 Toplantda nce Ereften gelen
mektuplar okundu (mektuplar okuyanlar arasnda selef halef vakanvisler Mehmed

431

sm,; Hseyin
BOA.
433
sm, s.
434
sm,
435
sm,
432

155

Raid Efendi ve Kkelebizade sm Efendi de vardr). Toplantda bulunan ulema,

Eref ve Afganllar aleyhine verilen fetvann uygunluunu tasdik ettiler.436
Gnderilecek mektuplar eyhlislmdan baka, 9 emekli kadasker, 71 mvella, 10
meayih-i selatin, 65 mderris, 4Anadolu ve Rumeli kads da imzalad.437
Erefin elisi, Erefin btn taleplerinin reddedildii belirtilen nameler kendisine
teslim edildikten sonra, 12 Mart 1726da Ahmed Paann yanna gnderildi.438 lgili
memurlara elinin heyetinin korunmas iin emirler verildi.439 Eref, Osmanl
Devletine kar sert ve souk davranmt. Bu nedenle herhangi bir Afgann, hac iin
bile olsa Osmanl topraklarnda dolamas ya da Osmanl topraklarna girmesi kesinlikle
yasaklanmt.440 Mart aynn sonlarnda verilen yeni bir emirle, Afgan elilik
heyetindeki kiilerden herhangi birinin heyetten ayrlmamas ya da kamamas iin
gerekli tedbirlerin alnmas emredildi.441
Bbli, Erefe sert cevaplar vermemi olsa da bunlarn etkili olacan ve sava
engelleyeceini beklemiyordu. O nedenle Nisan ay iinde Ahmed Paaya, Erefin
elisi ile stanbulda yaplan grmeler hakknda bilgi verildi ve hazrlkl olmas
emredildi. Bbliye gre Erefin iddialar ciddiye alnacak trden deildi. Eref,
Osmanl Devletine itaat etmemekte srar ederse kendisine sava alaca kesindi.
Bunun iin gerekli

fetva da alnmt. Erefin Osmanl Devletine itaat etmemesi

durumunda, zerine yryp Isfahann alnmas gerekecekti.442

Her ne kadar Eref aha sert cevaplar verilmemi olsa da, Erefin bu mektuplara
cevab sert oldu. Afgan kuvvetleri 1726 Eyll aynda Osmanl ynetiminde olan
Tarum, Ebher, Zencan ve Sultaniyeyi ele geirdi.443 Bu olaydan hemen sonra Ahmed
436

sm,
sm; Osmanl ulemas tarafndan Afgan ulemasna gnderilen mektubun Arapa ve Trke tercmesi
iin bkz, Hseyin
438
sm,; Abdrrezzak,; Fetvalar,; Babali, Afgan heyetinin getirdii haberlerin ve tekliflerin, bata
Rusyann stanbul kap kethdas olmak zere dier batl lkelerin elileri tarafndan renilmemesi iin
heyeti son derece sk ekilde korunmasn salamt, Mary Lucille Shay,
439
BOA.
440
BOA.
441
BOA.
442
BOA.
443
sm,; ehrizade Mehmed Said,; Ebher; Kazvin, Zencan ve Hemedan arasnda bir ehirdir ve halk
tamamen idir, Ebher,; smet Parmakszolu,; Ebher, , Ebher,; Sultaniye, Tahran-Tebriz yolu
zerinde, Zencana 30 km uzaklkta bir ehirdir. Blge, yazn serindir ve yaylalar mera olarak kullanlr,
Vladimir Minorsky,; Sultaniye,; Tarum; Kzlzen havzasnn ortasnda bir ehirdir, Vladimir
Minorsky, C. E. Bosworth,
437

156

Paann gnderdii eli Isfahana vard ve padiahlarn varislerinin ancak padiahlar

olduunu, o nedenle ah Hseyini teslim edip saltanat davasndan vazgemesini
Erefe iletti.444 Bunun zerine ah Hseyini 9 Eyll 1726da445 ldrten Eref, ah
Hseyinin kesik ban da Osmanl elisine gsterip aradaki ihtilafn kl ve mzrak ile
halledileceini bildirdi.446 Artk btn ipler kopmutu.
ah Hseyinin katli ve Erefin verdii cevab sava kanlmaz klnca Ahmed
Paa Ekim aynda Kirmanahandan Hemedana geldi.447 Burada, Erefin Isfahandan
hareket ettiini haber ald ve onu karlamak zere Isfahan tarafna hareket etti

448

ve

Ferahana geldi.449
ki ordu Anducan Sahrasnda 8 Kasm 1726da karlat. lk etapta Osmanl
ordusu Afgan saflarn bozduysa da, Eref tarafndan baz vaatler ile satn alnm olan
Krt beyleri ve askerleri sava meydann terk edince, bu durum ordunun dier
kesimlerine de sirayet etmi ve ordu dank bir ekilde Hemedana ekilmiti.450
Ahmed Paa, Hemedana Diyarbakr Valisi

Mehmed Paay brakp kendisi

Kirmanahana geldi.451 Isfahana dnme hazrlklar yapan Afgan ordusu, Osmanl

ordusunun ekildiini duyunca sava meydanna geri dnp bulduklar eyalar
yamalad.452 Anducan malubiyeti haberi stanbula 1 Aralk gn ulat.453 Aralk
aynn sonunda gnderilen fermanda Bbli, Ahmed Paann ve yanndakilerin
hatalarnn affedildiini ve Ahmed Paann

yine seraskerlikte brakldn

444

Cihangua,
Rudi Matthee,; Laurence Lockhart,
446
Cihangua,; Drre,; Merv; Kazvini,; Mstevf,; Lutfali; eyh Muhammed Ali bin Ebu Talibin, ah
Hseyinin katlini Anducan Savandan sonra gstermesi hataldr, Hazin,; Rza-Kulu Han Hidayet,
Eref ahn, ah Hseyinin ban Ahmed Paaya gnderdiini sylerken yanlyor, ayn iddiay Fesai
de tekrarlamtr,; Muhammed Haim Asafinin, ah Hseyinin katlini Murehort savandan hemen
sonra, yani 1729 ylnda gstermesi yanltr,; Laurence Lockhart; Eref ahn, ah Hseyinin kesik
ban Ahmed Paaya gnderdiini sylerken yanlyor,; Ahmed Cevdet Paa da; Eref ahn, ah
Hseyinnin kesik ban Badata gnderdiini sylerken yanlyor,
447
Cihangua, s; sm,
448
sm,
449
Abdi,; Mnir Aktepe, Osmanl ordusunun Eref aha disiplinsizlii yznden yenildiini iddia ediyor.
Asl sebebin bu olmad aktr,
450
sm,; Hac Mirza Hasan Hseyni Fesai,; Willem Floor,; III. Ahmed,; Laurence Lockhart, sava
sonras Afganllarn Osmanl kuvvetlerini Kirmanahandan kardn sylerken yanlyor. Hemedan
bile ellerinde tutmaya devam eden Osmanl kuvvetlerinin Kirmanahandan karlm olmalar teknik
olarak imkanszdr, ; Aliyev Salih Muhammedolu, Osmanl ordusu Isfahana hcum ederken karsnda
Afganllar buldu ve malub oldu derken yanlyor,
451
BOA.
452
sm,; Cihangua,; Kronoloji,
453
sm,
445

157

bildiriyordu.454 Ayrca Sadrazam Damad brahim Paa, bizzat kaleme ald mektup ile,
bundan sonra bu trden malubiyetler yaamamak iin nelere dikkat etmesi gerektiini
Ahmed Paaya bildirmiti.455
Bu sava, Osmanl Devleti ile Afganllar arasndaki ilk ve son sava oldu. Her ne
kadar Osmanl Devleti intikam almak iin yeniden asker ve mhimmat sevkine balayp
Ahmed Paadan bu sefer Isfahan zerine yrmesini beklediini bildirmise de456
Eref, Osmanl Devleti ile savamaya devam etmenin ehzade Tahmasba toparlanmas
iin vakit kazandrmaktan baka bir ie yaramadn grnce bara yanamt.

III) Mukasemenameden Anducan Savana ehzade Tahmasb

ehzade Tahmasb, 1724 Mukasemenamesine Fransann stanbul elisi vastasyla
itiraz etmi ve zellikle Osmanl Devletine

braklan yerleri teslim etmeyeceini

bildirmiti.457 Fakat bunu gerekletirecek ne siyas ne de asker gc vard. Ayrca

Safev topraklarn paylaan Afganllar, Rusya ve Osmanl Devleti tarafndan ancak
gerektii zaman kulak verilen ikinci dereceden siyas bir aktrd.
Osmanl Devleti, ran Mukasemenamesinden sonra 1724 yaz aylar iinde
Hemedan ve Revan zerine harekete geince Osmanl kuvvetlerinin karsna bizzat
kamayan ehzade Tahmasb, bu blgelere hcum eden Osmanl ordularna kar
birlikler gndererek bu kalelerin dmesini engellemeye alt fakat bu abalar bir ie
yaramad ve 1724 yaz aylar boyunca Hemedan ve Revann Osmanl kuvvetlerine
teslim olmalarn seyretmek zorunda kald.
ehzade, 26 Nisan 1725de Afgan tahtna enerjik bir kiilie sahip

Erefin

kmasyla daha zor gnler yaamaya balad ve Osmanl Devleti ile Afganllara kar
bir anlama zemini bulabilmek iin bir elisini 1725 ylnn Nisan aynn sonlarnda
Erzuruma gnderdi. Bbli, durumu stanbula bildiren Gence ve irvan Seraskeri
Vezir Mustafa Paaya, elinin kayda deer bir sz olup olmadn anlamasn, varsa

454

BOA.; sm,
ehrizade
456
III. Ahmed
457
Kemani Mustafa,; Hsamettin M. Karamanl, Mukasemenameye itiraz eden kiinin ah Hseyin
olduunu sylerken yanlyor,
455

158

stanbula bildirmesini, yoksa memleketine geri gndermesini emretti.458 Elinin

teklifleri beenilmemi olacak ki bu tarihlerde ehzadenin bir elisinin stanbula
geldiine dair elimizde herhangi bir kayt bulunmuyor.
ehzade , Osmanl Devletinden yardm talep ederken; Eref, Haziran 1725de
harekete geti ve Isfahan ele geirmek zere Isfahan yaknlarnda bulunan ehzade
Tahmasbn ordusunu Temmuz aynn sonlarnda yendi. ehzade Tahmasb da s tuttuu
Azerbaycan terk ederek Austos 1725de Mazenderan taraflarna ekilmek zorunda
kald. Ardndan Erefin gnderdii birlikler Tahran, Kazvin, Save ve Kumu ele
geirdiler.
Eref karsnda siyas prestijini ciddi olarak kaybeden ehzade Tahmasb, 1726nn
Nisan aynda
ehzade,

bu sefer Tebriz Seraskeri Vezir Abdullah Paaya bir eli gnderdi.

Osmanl

Devletinin

elinde

bulunan

Safev

topraklar

Bblinin

hakimiyetinde kalmak kaydyla, senelik bir atekes imzalamak istiyordu. Ayrca

mektubu getiren elisi ifahen ehzadenin, babas ah Hseyin zamanndaki gibi
Osmanl Devleti ile bar yapmak istediini de bildirmiti. Bbli bu durumda, bugne
kadar Osmanl kuvvetlerince ele geirilm Safev topraklar

Osmanl Devletinde

kalmak ve bunun karlnda ehzade Tahmasbn ahlnn tasdik edilmesi artyla

antlama yaplmasna izin vermi ve bu i iin daha evvel
kaleminde grev yapm olan

Mustafa Efendiyi

Ruznameci-yi Evvel

Mays ay sonlarnda Tebrize

gndermiti.459
Bblinin, ehzade Tahmasb birden bire ciddiye almaya balamas bouna
deildi. Erefin Osmanl Devletinin hakimiyetine meydan okumas, ilikileri savaa
srklyordu. Bu durumda Bbli, ehzade Tahmasb ciddiye alabileceini ve onunla
gerekirse ittifak yapp birlikte hareket edebileceini gstererek,

Erefe gzda

vermeyi uygun bulmutu. Ayrca her ne kadar ehzade Tahmasb, Eref karsnda
yenilip Mazenderan tarafna ekilmi olsa da, ilerleyen gnlerin neler getireceini kimse
bilemezdi. Bu nedenle, ehzade Tahmasb ile kprlerin tamamen atlmas diplomatik
adan uygun grlmemiti. Bbli iin, randa kimin ah olduu nemli deildi.

458
459

BOA.
BOA. MD; BOA.; sm,

159

Bbli, Osmanl Devletinin randaki kazanmlarn kabul edecek herhangi bir kiiyi
ran ah olarak kabul etmeye hazrd.
Mustafa Efendi, Haziran aynda Tebrize gnderildi.460 Temmuz ay iinde,
ehzade Tahmasbn elisi ile yaplacak grmelerde bulunmas iin, gelecein
sadrazam Ragb Efendi de Tebrize gnderildi.461 Fakat bu grmelerden bir sonu
kmad. Osmanl Devleti, Eref ile gelien olaylara odaklanrken; ehzade Tahmasb da
ansn Esterabad taraflarnda aramak iin Mazenderandan ayrlmt.

IV) Rusyann Kafkaslardaki Faaliyetleri ve I. Petronun lmnden Sonra

Takip Edilen Politika
ran Mukasemenamesinin imzalanmasndan sonra I. Petro, hem yal ve hasta
hem de belli bal hedeflerine varm olmas nedeniyle, bu dnemde Kafkaslarda ciddi
asker hareketlere girimemi, baz idari dzenlemeler yaparken

ehzade Tahmasb,

Afganllar ve Osmanl Devleti arasndaki mcadeleyi izlemekle yetinmiti.

Rusyann bu dnemde en ok nem verdii grup Ermeniler oldu. I. Petro ile
grmek iin yola kan ve 1724 ylnn Ocak ayndan beri Astarhanda bekletilen bir
Ermeni heyeti Temmuz aynda St. Petersburga geldi. Burada, Rusyann Osmanl
Devleti ile yapt antlamay rendiler. I. Petro Ermeni heyetine, 1724 ran
Mukasemenamesi ile Rusyaya braklan Hazar Denizi kysndaki Safev topraklarna
g etmelerini tavsiye etti.462
I. Petro, Hazar Denizi kylarndaki komutanlarna 17 Kasm 1724de yeni
emirlerini gnderdi. I. Petroya gre, Ermeni halkna yardm edilmeli ve istedikleri
topraklara yerlemelerine engel olunmamalyd. Bata Ermeniler olmak zere, btn
Hristiyan milletlere iyi davranlacakt. Ermenileri istedikleri yerlere yerletirmek iin
gerekirse Mslmanlar evlerinden ve yurtlarndan karlabilirdi.463

460

sm,
BOA.; BOA.
462
Esat Uras,
463
Gabil Camalov,
461

160

1724 antlamasna itiraz eden ve Osmanl Devletine katlmak isteyen Baklleri

Rus kuvvetleri Austos 1724de kltan geirdi. Bu olaydan sonra Bakye Det-i
Kpak ve dil boyundan gelen Trkler yerletirildi.464
I. Petro, 8 ubat 1725de ld.465 Rus tahtna I. Katerina kt.466 I. Petronun
lmnden sonra, hem Rusyada balayan hakimiyet mcadelesi hem de Rus halknn
Kafkaslardaki Rus ordularnn masraflarn karlamak istememesi yznden Rusya,
Kafkaslardan yava yava ordu ekmeye balarken Avrupa politikas da Kafkas
politikasnn nne geecekti.467
I. Petronun lmnden sonra, Rusya ile Osmanl Devleti arasndaki olaylar daha
ok snr meseleleri hakknda cereyan etmiti. Kafkaslardaki Osmanl-Rus snrnn
belirlenmesinde grev alacak Rus generali, irvana gitmek iin 1726 Mart tarihinde
Trabzona geldi.468 Haziran 1726da da ayn grev ile Mir-Alem Dervi Mehmed Aa
irvana gnderildi.469 13 Eyll 1726da Kafkaslardaki Osmanl-Rus snrnn
belirlenmesi iin heyetler almaya balad.470 almalar 1727 yl iinde
tamamlanacaktr.
E) Nadirin Siyaset Sahnesine kmas
Nadir H. 1099 (1687-1688) senesinde, Horasana bal Ebiverdde dodu.471
Babasnn ad mam-Kulu Bey idi ve Krkl Afarlarna mensuptu.472

464

M. Mehmetzade,
Akdes Nimet Kurat
466
Kurat,
467
Mustafazade Tevfik Teyybolu,
; Gabil Camalov, ; Mustafa Budak,
468
Osman Kse
469
sm,
470
BOA.; sm,
471
Merv; Michael Axworthynin nerdii tarih 1698dir,; Hacimli bir ran tarihi yazan Sir John
Malcolmu,
eserinde olaylar anlatrken hi tarih vermedii ve kaynaklar zenli ekilde
deerlendirmedii iin tezimizde kullanmadk,; Percy Molesworth Sykesn eserini ise, orijinal hibir yn
ve yorum tamamas nedeniyle kullanmadk ,; Farsada Nadir ah zerine yazlan en hacimli eserlerden
biri Muhammed Hseyin Kuddusinin eseridir. Ancak eser bir derlemeden ibarettir ve hibir orijinal
yorum ihtiva etmemektedir. Kuddusinin eserini yazarken kulland kaynaklarn nemli bir ksm
tarafmzdan bizzat grld iin eseri kullanma ihtiyac hissetmedik, Ebiverd, bugn Trkistan
Cumhuriyeti snrlar iindedir, Vladimir Minorsky,
472
Merv; Kemir,; Bazine gre, Nadirin babas kervan ticareti ile uramaktayd, Frere Bazin,; 18.
Yzyln balarnda ran Afarlarnn ran corafyasnda yaylm iin bkz., M. Fuat Kprl,
465

161

Atlganl ve cesareti ile kendin gsteren Nadiri473, dnemin Ebiverd hakimi

Baba Ali , 1708de nce Tfekiler Aas olarak hizmetine ald. Nadirin babas mamKulu Bey de idari ilerde Baba Aliye yardmc oluyordu. Nadirin bir ka gnlk
hizmetini grdkten sonra onu ok beenen Baba Ali, Nadir'i kendine Eik Aas
yapt.474
Nadir, babasn 1711de kaybetti.475

Baba Ali de, mam-Kulu Beyin ei ile

evlendi.476 Bylece Baba Ali, Nadirin vey babas oldu.

Nadirin ilk ciddi asker tecrbesi 1716 ylnda Herattadr. Herat Beylerbeyi Cafer
Hana Afganllarn geldii haberi ulanca gerekli tedbirler alnmaya allm; Herat
Hakimi, Mansur Han ahsevenden asker talep etmiti. Baba Ali de bir grup Ebiverdli
askerle birlikte, Nadiri de vekili yaparak Mansur Hana katlmt. Mansur Han
yenen Afganllar, Herat kuatma altna aldlar. Cafer Han Isfahana defalarca haber
gndermesine ramen, Isfahandaki rical bu habercilere kulak asmad. Kuatma
altndaki Herat halk ise, alk nedeniyle zor durumda olduundan ve durumun gittike
arlamas nedeniyle

Cafer Han, Afganllarn lideri Esedullah Hana adamlarn

gnderip aman istemek zorunda kald.477

Nadir, 1718 ylnn yaz mevsiminde Baba Alinin kz ile evlendi.478 Hi phe
yokki Baba Alinin kz ile yapt bu evlilik, Nadirin siyas gcn artrmt.479 15
Nisan 1719da, Nadirin ilk olu olan Rza Kulu Mirza480 bu evlilikten dnyaya
gelmiti.481
Nadir, 1720 ylnda bu sefer Herat zerine gnderilen Trkistan Olu Safi-Kulu
Hann ordusunda yer alm; Safi-Kulu Hann Afganllara yenilmesi zerine Safev
kuvvetleri

dalnca, Nadir de Ebiverde geri dnmt.482 Heratdaki atmalar

473

Nadirin, genliinden haydutluk yaptna dair iddialarla ilgili bir tartma iin bkz, Peter Avery,
Merv; Kazvini,; Laurence Lockhart, Nadirin babasnn herhangi bir nemli mevki igal etmeyen biri
olduu kanaatindedir,
475
Merv; Mehdi Bamdad,
476
Kemir, s; Raymond Furon; Nadirin 1710 ylnda annesi ile birlikte zbeklere esir dtn ve 8
sene esir olarak kaldn iddia ediyor. Jonas Hanwayin ortaya att bu iddia, hibir Fars kayna
tarafndan dorulanmamtr,
477
Merv
478
Cihangua,; Kazvini,; Azmi zcan,
479
Peter Avery,
480
Cihangua,
481
Kemir,
482
Merv I,
474

162

esnasnda Baba Alinin ldrld anlalnca Nadir483, Ebiverd hakimi olarak tayin
edilmesi talebini Isfahana bildirmi; bu talep zerine Ebiverd hakimi olarak atandna
dair menur ayn yl iinde

kendisine

gnderilmiti.

484

Bylece Nadir

32

yandayken Ebiverd hakimi oldu.

Mir Mahmudun Isfahan igal etmesini frsat bilen Horasan blgesinin etkili
isimlerinden Melik Mahmud Sistan, 1723 ylnn bahar aylarnda kendisini Horasan
hakimi ilan etti. Mehedi kendine merkez yapan Melik Mahmud, Nadiri de hizmetine
ard.485 Bunu kabul eden Nadir, Mehede geldi ve Melik Mahmudun itimatn
kazandktan sonra, onu ortadan kaldrmay planlamaya balad. Ancak bu plannn
renilmesi zerine kaarak Ebiverde geri dnd.486
Bundan sonra, etrafna toplananlarla birlikte Mehed civarnda terr estirmeye
balayan487 Nadir, 1723 ylnn yaz mevsiminde Kelat kalesini ele geirdi ve burasn
Melik Mahmud, zbekler ve emigezek Krtlerine kar balatt mcadelesinin ss
haline getirdi. 488
1723 ylnn Ekim aynda eini kaybeden Nadir 489, 1724de Baba Alinin dier bir
kz ile evlendi. Bu evliliinden de Nasrullah Mirza ile mam-Kulu Mirza isimli
oullar dnyaya gelmiti.490 1725 ylnda Nadir, artk Horasann tannm emirlerinden
biriydi.491 i

Isfahann gneyinde Afganllar, Azerbaycanda ise Osmanl asker

ilerlemesi nedeniyle tutunamayan ehzade Tahmasb, hizmetine giren Fethali Han Kaar
ile birlikte492 nce Mazenderana, oradan da Esterabada gelmiti. Kendin Mehedte
ah ilan eden ve kendi adna sikke bastran Melik Mahmud Sistan zerine yrmeye
karar veren ehzade Tahmasb, 10 Eyll 1726da Mehede doru harekete geti.493

483

James J. Reid, Baba Alinin 1723 ylnda ldn sylerken yanlyor,; J. R. Perry de ayn tarihi
verirken yanlmaktadr,
484
Merv; Kazvini,
485
Kemir,; Rza-Kulu Han Hidayet,
486
Kemir,
487
Kemir,
488
Djafar-Pour,; Nadir, Kelat kalesini bata Hindistan seferinden getirdikleri olmak zere siyas kariyeri
boyunca elde ettii hazineleri muhafaza etmek zere kulland bir tr hazine dairesi olarak kullanmtr,
W. Barthold,; Clement Huart,; Kelat ve civar hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Mehdi Bamdad,
489
Cihangua, s; Kemir,
490
Cihangua,; Kemir,
491
Faruk Smer, "
492
Mstevf,
493
Djafar-Pour,; Mansoor Sefatgol,

163

ehzade harekete getiinde Horasan blgesi iktidar alanna blnmt.

Kandaharda Glzaylar, Heratta Abdaller ve Mehedte Melik Mahmud hkm
sryordu.494 ehzadenin Melik Mahmud zerine yrme sebebi onu diine uygun bir
rakip olarak grmesi idi.
ehzade Tahmasb, Habuandan geerken495 Ebiverd naibi Nadir-Kulu Bey Afar
Ebiverdi, 19 Eyllde ehzade Tahmasbn hizmetine girdi496 ve kendisine ehzade
tarafndan Tahmasb-Kulu Han nvan verildi.497 Bylece 1732 ylna kadar srecek
Tahmasb-Nadir birliktelii de balam oldu.498
ehzade Tahmasb, 29 Eyll gn Mehed nlerine geldi ve kuatmay balatt.499
Mehedin kuatmas srerken, ehzade Tahmasb ile Fethali Han Kacar arasndaki
zaten varolan fikir ayrlklar ve gvensizlik had safhaya ulat. Fethali Han Kacarn
Melik Mahmud ile mektuplatn renen ehzade Tahmasb, onu ldrtme plann
Nadire

am,

Nadir

bunun

kuatma

srerken

uygun

olmayacan;

ama

hapsedilebileceini sylemiti. Bunun zerin Fethali Han Kacar hapsedildi. Fakat Nadir
kuatma ile megulken, ehzade Tahmasb, Fethali Han Kacar 11 Ekimde ldrtt.500
Bu olaydan sonra Nadir de Korucuba yapld. 501
Mehed 11 Aralk 1726da alnd.502 Klk deitiren Melik Mahmud, kardeleri ve
yakn adamlar ile kat.503 Ailesini Ebiverdten Mehede getirten Nadir , Mehedi
kendine merkez haline getirdi504 ve bu durum lmne kadar devam etti. Fakat Nadirehzade Tahmasb ibirlii, Aralk 1726dan itibaren yerini abucak gerginlie brakt.
nk Nadir, Mehedi aldktan sonra nce Herat Afganllarnn zerine gidip, onlarn

494

Hazin, s
Kronoloji,
496
Cihangua, s; Drre,; Kazvini s; Mstevf,; Muhammed Haim Asafi,; Lutfali; ran; Abraham; eyh
Muhammed Ali bin Ebu Talib, Nadirin, ehzade Tahmasbn hizmetine Mehed kuatmas baladktan
sonra girdiini sylerken yanlyor, Hazin,
497
Merv; Mara,
498
Rouhollah K. Ramazani, hem Nadirin ehzade Tahmasbn hizmetine girdii tarihi 1727 olarak
veriyor hem de bu tarihin Nadirin iktidara geldii tarih olduunu iddia ediyorki her ikiside sz konusu
dahi deildir,
499
Cihangua, , Mstevf,
500
Cihangua, s; Kazvini, , Mstevf,; Laurence Lockhart,; Faruk Smer,; Fahameddin Baar,
501
Merv; Kemir,
502
Drre,; Cihangua, , Mstevf,; Tahran,; Fahameddin Baar, Nadirin Fethali Han yenerek Mehedi
aldn sylerken yanlyor, malub edilen Melik Mahmud idi,
503
Merv; Cihangua,; Mustafa z, Mehedin Abdallerden alndn sylerken yanlyor,
504
Cihangua,; Emir Kalkan;
495

164

itaat altna aldktan sonra Isfahan seferine kmak isterken; ehzade Tahmasb, hemen
Isfahan zerine hareket edilmesini istiyordu. Fakat Nadirin dedii oldu ve Herat
zerine yrmek iin Sultanabada gelindi. Nadir, burada sefer hazrlklarn bitirip
Herat zerine hareket ederken, ehzade Tahmasb da Mazenderana yneldi.505
Herata doru hareket eden Nadir yolda, ehzade Tahmasbn Horasan
kollamalar iin tayin ettii emirlerin halka zulmettikleri haberini alnca, Herat seferini
brakarak geri dnd. Bu srada ehzade Tahmasb kendi kendine ald bir kararla ,
Khne Mikan, Sebzvar ile Niabur arasnda bulunan Begayirilere hasredilmi bir
kaleye ynelmiti. Nadir, ehzade Tahmasba mektup yazp, adamlarn yanna alp
gelmesini ve Afgan gailesinin halledilmesinin gerektiini bildirdiyse de, ehzade
Tahmasbn buna cevab olumsuz oldu. Nadir, bunun zerine ehzade Tahmasb
snd kalede kuatp teslim ald ve Mehede geri gtrd.506
Bylece ehzade Tahmasbn 1732 ylna kadar srecek vesayetli hayat balam
oldu. Fakat ehzade Tahmasb kazanaca btn zaferleri de bu vesayetli durumu
esnasnda elde edecektir. ehzade Tahmasb, durumunu korumak iin Nadirin asker
yeteneklerine, Nadir de ykselebilmek iin baarlarnn ehzade Tahmasb tarafndan
tasdik edilmesine muhtat.
F) Osmanl-Afgan likileri
I) Anducan Sonrasndaki Gelimeler ve Hemedan Antlamas
Bbli, Anducan malubiyeti haberi stanbula ular ulamaz, gelecek baharda
Ereften rvan almak iin hazrlklara balad. Anducann rvan alnmazsa bu
durum, Osmanl kuvvetlerinin sadece Hemedan ve Kirmanahanda deil, Osmanl
hakimiyetinde bulunan dier Safev ehirlerindeki durumunu da sarsabilirdi. zellikle
kendilerine Osmanl ynetiminde grev verilen Safev kkenli sancak beylerinin
zerinde olumsuz etki yapabilirdi. Nitekim Anducan malubiyetinin duyulmasndan
sonra bunun ilk rnekleri grlmeye balamt. Meraga, Sulduz, Mukri ve Lahican

505
506

Cihangua,
Cihangua,

165

sancaklar beyi olan Abdlaziz Paa, Meragadaki yenierileri katledip

Tebriz ile

507

Hemedan arasndaki yolu kesince 19 Ocak 1727de grevinden alnmt.

Bbli, 1727 ylnn K ve Bahar aylarn Hemedan cephesini glendirmek iin

harcad. Hemedanda durum parlak deildi. ok ciddi zahire sknts vard ve bu
yzden asker firar halindeydi.508
Erefin bu hazrlklara cevab bu sefer asker deil diplomatik oldu.

Eref,

yapt hatay grm, ayn anda hem Osmanl Devleti hem de ehzade Tahmasb ile
savamann kendi gcn ypratmaktan ve ehzade Tahmasb' glendirmekten baka
bir ie yaramadn anlamt.509 Mays 1727de Hac smail Bey isimli bir elisini
Hemedan Serasker Vezir Ahmed Paaya gnderdi ve bar teklifinde bulundu. Ahmed
Paa bunu kabul edip durumu da stanbula bildirdi. Ahmed Paa, stanbuldan haber
beklerken; Eref, bu sefer Molla Nusret adndaki elisini Ahmed Paaya gnderdi ve
bar yapmak konusunda kararl olduunu iletti.510
Oysa Bbli bar istemiyordu.511 Ereften intikam alp Anducanda zedelenen
Osmanl prestijini bir zafer ile yeniden onarmak niyetindeydi. O nedenle Ahmed
Paaya Mays ve Haziran aylarnda, daha Erefin elileri ile ilgili haber stanbula
ulamadan evvel, kesin emirler gnderilmti. Afganllarn katline dair fetva verilmiti
ve bu sefer Isfahan mutlaka alnmalyd.512
Erefin bar teklifinde bulunduuna dair

haber, Haziran aynn sonlarnda

stanbula vard. Yaplan toplantdan sonra, Anducann intikamn almak iin btn k
ve bahar aylar boyunca hazrlk yapan Bbli birden fikir deitirdi ve Ahmed Paaya
bar grmeleri iin izin verdi.513 Ayrca Hemedan Kads Abdurrahman Efendinin
de bar grmelerine katlmasna karar verilmiti. Ahmed Paaya yaplacak barn
artlar ok ksa ve net bir ekilde Temmuz 1727de bildirilmiti. Afganllar, Osmanl
kuvvetlerinin u anda ellerinde tuttuklar yerlerin Osmanl Devletinin hakimiyetinde
507

Fahameddin Baar,
BOA.; BOA.
509
Eref, ayrca ciddi lojistik problemler yayordu. Mir Mahmudun kardei Hseyin Han, Kandaharda
idareyi ele alm, Eref ahn yardm arlarna cevap vermiyordu. Eref ahn, asker temin
edebilecei en gvenilir kaynak ile balants kesilmti, M. R. Arunova,
510
Asm,; BOA.; ehrizade
511
Asm,
512
BOA.; BOA. MD; BOA.; BOA.
513
Ahmed Paann yetkili klndna dair ruhsatname iin bkz. Fetvalar
508

166

kalmasn kabul ederlerse, Bbli de Afganllarn u anda ellerinde tuttuklar

topraklarn onlara ait olduunu kabul edecekti.514 Ayrca halen tam olarak Osmanl
hakimiyetine gememi olan Huveyze blgesinin de Osmanl hakimiyetinde olduu
kabul edilmeliydi. nk Huveyze, Luristan ile Osmanl snr arasndayd ve
Afganllarda kalmasnn, ileride baz skntlara yol aacana hi phe yoktu.515
Bbli, Eref ile yaplacak grmelerin sonularn beklerken, Erefi bara kesin
ekilde ikna etmek ya da grmelerin sonucunun olumsuz olmas durumunda Erefe
daha gl bir ekilde kar koyabilmek amacyla; Rusya ile, Afganllara kar bir
ittifak yapmak iin Austos ay iinde baz giriimlerde bulundu. Bbli bu i iin
Tebriz Seraskeri Vezir Hekimolu Ali Paay grevlendirdi. Bbli asndan Rusya
bugne kadar Mukasemenamede vaatte bulunduu hibir ii gerekletirmemiti.
imdi Erefe kar Osmanl Devleti ile birlikte hareket ederek

bu hatasn telafi

edebilirdi. Rusyadan, Derbenddeki birliklerinden bir ksmn Osmanl ordusuna

gndermesi talep edildiinde; Rusya, Retteki generallerinden Dulgoruku bu meseleyi
grmek zere grevlendirmiti. Antlama salanabilirse Rusyann en az 40 bin
askerini Isfahan Seraskeri Vezir Ahmed Paann emrine gndermesi bekleniyordu.516
Fakat bu grmeler sona ermeden Afganllarla antlama imzaland.
Ahmed Paa grmeler iin ordu ile birlikte
517

Hemedan sahrasna geldi.

Eyll aynn hemen banda

Fakat Erefin elisinden bir haber yoktu. Ahmed Paa,

Isfahanda baz karklklar olduunu haber alm ve durumu stanbula bildirmiti.

Bbliye gre iki seenek vard. Eref ya da Isfahanda ynetime kim hakim olduysa
onun gnderecei eli ile bir ekilde antlama yaplmalyd. Ama eer Isfahandan eli
gelmeyecek olursa, bir an evvel Isfahan zerine yrnmeliydi. Bu kadar asker ve para
Ahmed Paann emrine bouna gnderilmemiti.518 Ayrca, Ahmed Paa, yanndaki
514

Asm,; BOA.; ehrizade,

BOA.; Robert Olson, Ahmed Paann Eyll ay iinde Kirmanahana yneldiini, bu durumdan
rken Erefin bar teklifinde bulunduu sylerken yanlyor. Erefin bar teklifi Mays ay iinde
gereklemiti,
516
BOA.; smail Ziyai Bey,; Tahsin Yazc, Afganllarn Osmanl kuvvetlerini 1727 yl iinde
Hemedandan kardn yazyor. u ana kadar hibir kaynakta byle bir bilgiye rastlamadk. Zaten
elileri Osmanl elileri ile bar grmelerini srdrrken Erefin byle bir ie kalkm olmas da pek
makul gzkmyor, bu nedenle bu bilgiyi ihtiyatla karlyoruz,
517
BOA.; ehrizade.; Kkelebizade Asm Efendi, Osmanl ordusunun Hemedan sahrasna 23 Eyllde
geldiini sylerken yanlyor, Asm, s; ayn hataya Ali Djafar-Pour da dmtr,.
518
BOA.
515

167

askerleri antlama salanncaya kadar terhis etmeyecekti. Ama antlama salanr

salanmaz ihtiyac olanlarn dndaki btn askerleri terhis etmeliydi. nk bu
orduyu bir arada tutmak iin maliye olaan st g sarfediyordu.519
Sanrz savaa bu kadar istekli ekilde hazrlann Bblinin, Erefin teklifi zerine
antlama yapmaya bu kadar abuk dmen krmasnn nedenlerinden biri bu idi. Osmanl
maliyesi Safev snrndaki savalar finanse etmekte, savalarn balad drdnc
yln sonunda artk zorlanmaya balamt.520
Buradaki yaklak haftalk bir bekleyiten sonra, Erefin grmeler iin tayin
ettii Molla Nusret de Hemedan sahrasna geldi.521
3 Ekim Cuma gn balayan grmeler, ayn gn522 iinde sonuland ve oniki
maddelik bir antlama tasla523 ortaya konuldu. Antlama metni Ahmed Paa
tarafndan da onaylannca antlamann birer nshas 4 Ekim gn teati edildi. 524
Antlamann sadeletirilmi hali u ekildedir:
1- Antlama tasdik edildikten sonra her iki taraftan gvenilir kiiler tayin edilip
snrlar belirlenecek.
2- Bu gne kadar Osmanl Devletinin, ah smailden ah Hseyine gelinceye kadar
Safev ahlarna yazlan mektuplarda kulland nvanlar Eref ah ve timadddevlesi
iin de kullanlacak.
3- randan hac yapmak amacyla kutsal topraklara giden haclar himaye edilecek.
4- Her iki lkenin tccarlar korunacak ve kendilerinden kanun d herhangi bir
talepde bulunulmayacak.
5- Her iki taraftan dierine firar edenler himaye edilmeyecek ve yakalanp iade
edilecek.

519

BOA.
1723-1727 yllar arasnda, ran cephesindeki Seraskerlere gnderilen para miktarlarn gsteren bir
liste iin bkz, TSMA.
521
Asm,; ehrizade
522
ehrizade, a; u mellifler bu tarihi 4 Ekim olarak ve yanl ekilde vermilerdir, Mnir Aktepe; Bekir
Ktkolu; Vladimir Minorsky; M. Mnir Aktepe; M. Alaaddin Yalnkaya ; Mnir Aktepe; Mnir
Aktepe ; Mustafa Cezar, Mithat Sertolu ; Tahsin Yazcnn verdii 22 Eyll 1728 tarihi ile Robert
Olsonun verdii 4 Kasm tarihi de doru deildir
523
emdnzde
524
ehrizade, a; BOA.; Asm,; Cihangua,; Risale, Molla Nusretin verdii temessk sureti iin bkz.,
Fetvalar; Kkelebizade Asm Efendi, antlama metinlerinin 4 Ekim gn teati edildiini sylerken
yanlyor, Asm,
520

168

6- Tccarlarn ilerini grmek iin her iki lkenin bakentinde birer ehbender
bulundurulacak.
7- Huveyze blgesi Osmanl Devletine tabi olacak.525
8- Her iki lkenin topraklarna baka bir yerden tecavz edilirse, her iki lkenin
snrlarndaki zabitler haberleip birbirlerine yardmc olacaklar.
9- Tasdiknameler karlkl alnp verildikten sonra antlamann istikrar bulmas iin
karlkl byk eliler teati edilecek.
10- Hemedan, Kirmanahan, Erdelan, Luristan, Burucerd, Sultaniye, Zencan, Ebher,
Tarum ve bunlarn arasndaki arazi ve Burucerd ile Tarum- Ula arasndaki btn arazi
ile Tebriz, Gence ve Revan taraflarnda Osmanl kuvvetlerince ele geirilen btn
yerler Osmanl Devletine ait olacak. Eref ahn u anda elinde olan topraklar da
kendi tasarrufunda kalacaktr. Hududnameler karlkl teslim edildikten sonra her iki
taraf da belirlenen snrlara tecavz etmeyecektir.
11- Geen sene meydana gelen sava esnasnda Osmanl Devletinin sava meydannda
brakt toplar geri verilecektir.
12- Bu antlamaya her iki devlet de uyacak ve hkmlerine aykr ekilde hareket
etmeyecektir.526
Antlamaya varld haberi Ekim aynn sonlarnda stanbula vard. 527
Antlama Kasm aynn balarnda III. Ahmed tarafndan tasdik edildi ve Ahmed
Paaya gnderildi.528 Durumdan btn snr valileri de haberdar edildi.529
Bu antlama ile Osmanl Devleti, 1723 ylnda balayan Safevi topraklar iin
giritii savalara bir sreliine ara verme frsat buldu. Fakat hem kamuoyunun

525

Huveyze, Badat ile Basra arasnda kalyordu ve buradaki urban ekyas Osmanl topraklarna
saldrmakta idi. Eref ah, bunun nne geilebilmesi iin bu topraklarn Osmanl Devletine
braklmasn uygun grmt, Dervi Paa,
526
BOA.; Robert Olson, antlamada, Ahmed Paann Anducan Savanda sava meydannda kalan
eyalarnn geri verilmesine dair bir maddenin bulunduunu, bu maddenin Ahmed Paay yine eski gl
konumuna getirdiini sylyor. Antlamada byle bir madde yoktur,; Ali Djafar-Pour ise antlamada,
randan gelecek haclarn, ahn tayin edecei bir emirl-hacn emri altnda hacc yapabileceine dair
bir maddenin olduunu ve dipnot vererek iddia ediyor. Biz byle bir madde bulabildik, DjafarPour
527
BOA.
528
Asm,
529
Mecmua

169

antlamadan memnun olmamas hem de antlama sonras hemen yeni vergiler konmas,
aslnda III. Ahmed ve Sadrazam iin sonun balangc olmutu.530
II) Eref ah ile Osmanl Devleti Arasnda Eli Teatisi
Eref aha gnderilecek eli olarak Raid Mehmed Efendi seilmi ve elilik
hilat kendisine Padiahn huzurunda 3 Austos gn giydirilmiti.531 rana gidecek
elilik heyeti532, Padiahn istei zerine 12 Austos gn Beiktata bir geit treni
yapt ve 18 Austos gn de skdardan hareket etti.533
Raid Mehmed Efendi, 4 Mart 1729da Isfahana vard. Grmelerini ksa srede
tamamlayan heyet, 31 Mart tarihinde Isfahandan ayrld.534 Raid Mehmed Efendi
Haziran sonlarnda, Eref ah tarafndan gnderilen nameler ile birlikte stanbula
vard.535 Eref ahn elisi536
537

skdara geldi.

Namdar Muhammed Han ise 22 Temmuz 1729da

Ertesi gn stanbula geirildi538 ve Eypte bir iftlie

yerletirildi.539
29 Temmuz gn Sadrazam Damad brahim Paa tarafndan kabul edilen eli,
Eref ahn timadddevlesinden getirdii nameyi teslim etti .540
Austos ay iinde Padiahn huzuruna kan ve Eref ahn namelerini ve
ahidnamesini veren Namdar Muhammed Han,541 yine Austos ay iinde Padiah
tarafndan tekrar kabul edildi ve kendisine nameler ve hediyeler takdim edildi.542 Afgan
elilik heyetinin yolda gerektii gibi korunmas iin verilen emirlerden sonra heyet, 30
530

Necdet Sakaolu,; Robert W. Olson

Asm,; emdnzde
532
Heyetin listesi iin bkz., Mnir Aktepe,
533
Asm,; Eref aha gnderilen hediyelerin listesi iin, TSMA,; Risale,; u mellifler bu olayn tarihini
yanl vermilerdir: M. Kemal zergin, 2 Eyll, Mehmed Sreyya, 1729 ; Eref aha Raid Efendi ile
gnderilen namelerin suretleri iin bkz., Fetvalar; Raid Efendi ile Eref aha gnderilen hediyelerin
listesi iin bkz, TSMA,
534
Cavid Baysun,; Mnir Aktepe, bu tarihi 14 Nisan olarak veriyor,
535
Baysun,; Fetvalar,
536
Kaynamz, bu eliyi Mir Mahmudun gnderdiini iddia ediyor ki szkonusu dahi deildir,
Kronoloji,
537
Asm,; Lutfali; Mary Lucille Shay,; u mellifler bu olayn tarihini yanl vermilerdir: smail Hakk
Uzunarl, Haziran 1728 , Midhat Sertolu, 3 Temmuz , Mnir Aktepe, 29 Temmuz
538
Asm,; Mary Lucille Shay,
539
BOA.
540
Asm,; BOA.
541
BOA.; BOA.; Fetvalar,
542
BOA.
531

170

Austos gn stanbuldan ayrld.543 Fakat Namdar Muhammed Han, Isfahana gitmek

iin Osmanl-Safev snrn getikten hemen sonra, Eref ahn Isfahan terk ederek
iraza katn renince Badata geri dnd. Durum, Badat Valisi Vezir Ahmed
Paa tarafndan stanbula bildirildi. Bbli, elinin Basradan Fars sahiline
geirilmesini emretti. Fakat Bblinin bu emri Badata varmadan; Namdar
Muhammed Han, Badat gizlice terk edip Nadirin yanna gitmitir.544
G) Afganllarn Safev Topraklarndan karlmas ve ehzade Tahmasbn
Isfahanda Tahta kmas
Nadir ile ehzade Tahmasb arasndaki ekimenin temel sebebi Isfahan idi.
Nadirin ncelii siyas, asker ve lojistik adan kendi gcnn merkezi olan
Horasann, Afgan kabilelerinin taarruzundan tamamen kurtarlmasyd. Bu nedenle
Nadir, bunu salamadan Eref ahn zerine yrmeyi doru bulmuyordu. Nadir,
ehzade Tahmasb ile birlikteliinin balad Ekim 1726 tarihinden Eref ile kozunu
paylat 1729 ylnn sonbaharna kadar btn mesaisini bunu gerekletirmek iin
harcad.
Nadir, Herat ellerinde tutan Afgan kkenli Abdaller zerine 3 Mays 1729da
hareket etti.545 Herat kuatmasn srdren Nadir, ayn zamanda Eref aha da Haziran
ay

iinde

haber gndermi ve Herattan sonra Isfahan zerine yryeceini

bildirmiti.546 Bu haberi alr almaz Eref ah hazrlklarna balad. Isfahan savunmak

yerine, Abdallerle megul olan Nadirin dorudan zerine gitmeye karar verdi.547
Eref ahn Horasana doru hareket ettiini renen Nadir, Herat Abdalleri ile
bir antlama yaparak kuatmay kaldrd ve 1 Temmuzda Mehede geldi.548 Eref ah
da 8 Austosda Isfahandan ayrld.549 Nadir de 12 Eyllde Mehedten Eref ahn
zerine hareket etti.550

543

Mehmed Arif,; BOA. BOA.; TMSA,

Mehmed Arif,; Kronoloji,
545
Merv; Cihangua,
546
Merv
547
Merv; Drre
548
Cihangua,; Merv; Drre,
549
Cihangua,; Drre,
550
Cihangua,; Kemir,; Hazin,
544

171

ki ordu arasndaki ilk sava 29 Eyll 1729da551 Mihmandust nehrinin kenarnda

meydana geldi.552 Daha kalabalk bir orduya sahip olmasna ramen, Nadirin zellikle
toplarnn ate gcne dayanamayan Eref ah burada ar bir yenilgi ald ve ordusunun
btn arlklar Nadirin eline geti.553
Tahrana doru ekilen Eref ah

554

, bir yandan ordusunu tekrar toparlamaya

alrken dier yandan da Tahrann nde gelenlerini katlettirmiti.555 Eref ah takip

eden Nadir, 2 Ekimde Ser-i Derre-i Harda Afgan ordusunu tekrar karlad ve yine
galib geldi.556
Bu yenilgiden sonra Isfahana gelen Eref ah pes etmemiti. Nadiri tekrar
karlamak iin hazrlklarn yaparken, bir yandan da Hemedandaki Osmanl valisi
Abdurrahman Paadan557 yardm talep etti. Abdurrahman Paa, ykl bir para
karlnda; ancak kk bir svari birlii gndermiti. Birliin banda Yahya Aa
vard.558 Eref ah, Nadirin toplar ok etkili kullandna tank olduu iin,
hazrlklarn zellikle gl bir topu birlii kurma noktasnda younlatrmt.559
Hazrlklarn srdren Eref ah, ald yenilgilerin

acsn Isfahanllardan

karm ve Isfahann nde gelen memur ve ulemasndan yaklak bin kadarn

551

u mellifler bu olayn tarihini yanl vermilerdir: Vladimir Minorsky, 20 Eyll 1728; Ali DjafarPour, 22 Eyll , Mustafazade Tevfik Teyybolu, 30 Eyll , Vladimir Minorsky, 27 Kasm 1730
552
Cihangua,; smail Aka, Elton L. Daniel, Nadirin Eref ah Horasanda yendiini sylerken
yanlyor,
553
Merv; Drre,; Kemir,; Hazin, , Mstevf, s; Muhammed Haim Asafi,; Jonas Hanway,
554
Muhammed Kazm Mervnin, Ser-i Derre-i Hardan hi sz etmeyip Eref ahn Mihmandusttan
sonra Isfahana ekildiini sylemesi doru deildir; Merv; ayn hataya Abdlkerim Kemir de
dmtr, Kemir, s
555
Cihangua,
556
Drre, , Mstevf,; Hanway,; Serr-i Derre-i Har; Tahran yaknlarnda, iki dan arasnda dar bir dere
yatadr. Eref buray tutmu ve topularn yerletirerek ran ordusunu burada beklemiti, Rza-Kulu
Han Hidayet, Muhammed Ali Furugi, Serr-i Derre-i Harda Erefin Afgan ordusunun banda
bulunmadn sylyor, bu iddiay ihtiyatla karlyoruz,
557
Abdlkerim Kemir, bu paay hatal ekilde Badat valisi Vezir Ahmed Paa olarak gsteriyor,
Kemir,
558
Abdi,; Cihangua; Kazvini,; Kemir,; Mirza Muhammed Halil Mara-i Safevi, Eref ahn zellikle
top talebinde bulunduunu sylyor, Mara,; eyh Muhammed Ali bin Ebu Talib de, Eref ahn
Badat valisi Vezir Ahmed Paadan yardm talebinde bulunduunu sylerken yanlyor. Yardm,
Hemedan valisi Abdurrahman Paadan istenmiti,; Fesai, Eref ahn yalnzca Hemedan paasndan
deil Kirmanahan ve Sultaniyede bulunan Osmanl paasndan da yardm istediini iddia ediyor,
559
Drre,

172

katlettirmiti.560 Bu gelimeler olurken ehzade Tahmasbn Eref aha, kendisine itaat

etmesi iin gnderdii elinin de doal olarak hibir etkisi olmamt.561
Hazrlklarn tamamlayan Eref ah Isfahandan kp, ehrin 60 km kuzeyindeki
Murehorta geldi. Bunu haber alan Nadir, ordusunun arlklarn Natanzda brakarak
12 Kasmda Murehortta Afgan ordusunu karlad.562 Eref ah yine yenildi ve
Isfahana geldi.563 Isfahana akam vakitlerinde varan Eref ah, ehirde katliam ve
yama yaptrdktan sonra hazinesini toplayarak Isfahan terk etti564 ve iraz tarafna
doru kat.565
Savata esir den Osmanl svarilerini serbest brakan Nadir566, Eref ahn Fars
taraflarna katndan habersiz ekilde Isfahan nlerine geldi. Hibir direni ile
karlamaynca, 15 Kasm 1729da567 Isfahana girdi.568
Nadir, Isfahana girdikten sonra ehzade Tahmasb ard ve gerekli hazrlklar
yaptrd. 29 Kasm 1729569 gn Isfahana gelen ehzade Tahmasb, Safev tahtna II.
Tahmasb nvan ile kt.570

H) Osmanl Devleti ile ehzade Tahmasbn likileri

Nadir-ehzade Tahmasb ikilisi, Safev Devletinin dou snrndaki Afgan
kabileleri ile urarken Bbli ile olan ilikileri tamamen unutmu deillerdi. Ancak
1726-1728 arasnda btn mesailerini Afgan kabilelerine ayrdklar iin, bu yllar
560

Cihangua,
Merv
562
Cihangua,; Merv; Tahran,; Jonas Hanway; u mellifler bu tarihi yanl vermilerdir: M. Sadk
Bilge, 26 Ekim, , Mustafazade Tevfik Teyybolu, 13 Kasm , R. M. Savory, 16 Kasm ; D. Balland, 13
Kasm
563
Merv; Drre, s, Mstevf,; Muhammed Haim Asafi,; Lutfali; Hanway,
564
Drre, Mara,; ran; Jonas Hanway,; Chronicle
565
Cihangua,; Drre,; Merv; Kemir,; Muhammed Haim Asafi,
566
Cihangua,
567
Abdi, Eref ahn Isfahan 19 Kasm gn terk ettiini sylerken yanlyor, Abdi.
568
Cihangua,; Merv; Kronoloji,; Hanway,; Adnan Erin verdii 1727 tarihi yanltr; ayrca yazar ayn
yerde, Nadirin 1727 yl iinde kendi adna sikke bastrttn sylyor ki hibir kaynakta byle bir
bilgiye rastlamadk, Afganllarn randaki hakimiyetlerini bu kadar ksa srmesinin en nemli sebepleri,
hem nfuslarnn az olmas hem de ran halk ile aralarndaki byk nefretti, Arnold Fletcher,; M. R.
Arunova, bu sebeplere, Afganllarn konar-ger airetleri ve ranl tccarlar memnun edemeyilerini de
ekliyor,
569
Willem Floor,; u mellifler bu olayn tarihini yanl vermilerdir: Ali Djafar-Pour, 9 Aralk ,
Stanford Shaw, 1930, smail Safa stn, 1930 ; R. M. Savory, 1730
570
Merv; Cihangua,; Tahran,; Hanway,; ehzade Tahmasb, tahta ktnda 28 yandaym, Floor,
561

173

iinde ehzade Tahmasb ile Bbli arasnda herhangi bir diplomatik iliki veya
haberleme gereklememiti.
Nadirin Horasandaki durumunu glendirmesinden ve dikkatini
zerine

Eref ah

evirmesinden sonra, gzler ister istemez Osmanl Devletinin elindeki

topraklara da evrilmiti. O andan itibaren ehzade Tahmasb, Osmanl Devletine de

eliler gndermeye balad.
I) ehzade Tahmasbn Elisi
Nadir sayesinde Horasanda durumunu glendiren ehzade Tahmasbn ilk elisi
Veli Muhammed Han571, 1728 ylnn Temmuz aynda Tebrize geldi. Durumun
stanbula bildirilmesi zerine Bbli, elinin Vana getirilmesini ve teklifinin ne
olduunun renilmesini emretti. Ayrca maliye eski tezkirecilerinden Sleyman Efendi
de eli ile grmek zere Tebrize gnderildi.572 Ancak Bbli abuk fikir deitirmi
ve ehzade Tahmasbn elisinin Vana deil, Gencede bulunan Vezir Mustafa
Paann yanna , oradanda stanbula gnderilmesini Eyll 1728de yetkililere
emretmiti.573
Bunun zerine Gence Muhafz Vezir Mustafa Paa, eliyi stanbula gndermek
yerine nce eliden hangi teklifleri getirdiine dair bir takrir alp stanbula gnderdi.
Takriri deerlendiren Bbli, elinin stanbula gelmesine gerek kalmadna karar
verdi ve Erzuruma gnderilmesini 1729 ylnn Ocak aynda emretti.574
Bbli, Osmanl Devletinin kazanmlarn Eref aha kabul ettirmi olmann
verdii rahatlkla ehzade Tahmasbn elisini fazla nemsememi gibi gzkmektedir.
Elinin stanbula dahi gelmesine izin verilmemesi bunun gstergesidir. Ayrca ehzade
Tahmasb, henz asker bir tehdid olarak grlmemekteydi. Eref ahn hakimiyeti,
Bbliye gre ehzade Tahmasb ile Osmanl Devleti arasnda gl bir tampon olarak
duruyordu. Fakat Nadir-ehzade Tahmasb ikilisinin Eref ah zerine yrmeye
hazrlandklarn haber alan Bbli, fikrini deitirdi. Eref ah yenmesi durumunda
ehzade Tahmasb muhatab almak zorunda kalacan grd. Bu nedenle elinin
571

Elinin tam ad Veli Muhammed Han Beydili amludur, BOA.

BOA.; BOA, BOA.; BOA.
573
BOA.; BOA.; BOA.
574
BOA.; BOA.; Kurt, a
572

174

hemen stanbula gnderilmesini Eyll 1729da emretti.575 Veli Muhammed Han,

Kasm aynn balarnda stanbula vard. ehzade Tahmasb namesinde, Safev tahtna
oturduunu ve ksa srede Afgan meselesini halledeceini sylyordu. Arzusu, eskiden
olduu gibi Osmanl Devleti ile dost geinmekti.576 Nadir ise gnderdii namede,
Bbliyi sulamaktayd. Eer Osmanl Devleti Afganllar destekleyip onlara yz
vermeseydi bu kadar marmalar mmkn olmazd.577
Nadir, Eref ah 29 Eyll 1729da Mihmandustda yendikten sonra Damgana
gelmi ve burada iken Osmanl Devletine Ekim aynn banda bir eli daha
gndermiti. Eli, Azerbaycan topraklarnn iadesini talep edecekti.578 Fakat bu eli
Tebrizde ld iin mesajn stanbula ulatramamt.579
Bbli, Eref ah ile Hemedan Antlamasn yapp kendi kazanmlarn garanti
altna alm ve bu antlamadan sonra ehzade Tahmasb ve faaliyetleri ile hemen hemen
hi ilgilenmemiti. Eref ah ile Nadir-ehzade Tahmasb ikilisine kar ittifak yapmay
bile dnmemiti. Eref ahn tasfiyesinden sonra srann kendisine geleceini hesaba
katmadan, 1727de imzalad Hemedan Antlamasndan sonra 1729 ylna kadarki
gelimelere ilgisiz kalmasnn sonucu artk kendin gstermeye balamt. ehzade
Tahmasbn gnderdii eli ve nameler Bbliyi dald uykudan uyandrmt.
II) Safi Mirza Meselesi
Safev Devleti ile Osmanl Devleti arasnda uzun sre ekimeye sebep olacak dier
mesele, kendisinin Safev ehzadesi Safi Mirza olduunu iddia eden bir kiinin ortaya
kmasdr.580 Fars kaynaklarnda asl adnn Muhammed Ali Rafsancani581 olduu
sylenen bu ahs, ilk kez Austos 1729da582 uterde ortaya kt. Dervi kyafeti ile
575

BOA.
BOA. BOA.
577
BOA.; Ernest Tucker, gnderilen bu mektuplarda Nadirin; Osmanl Devletinden, Safev Devletinin
yeninden tesisi iin yardm istediini sylyor. Biz mektuplarda byle bir talebde bulunulduuna dair
deil bir cmleye imaya bile rastlayamadk,
578
Cihangua,
579
Cihangua,
580
John r. Perry; gerek Safi Mirzann, 7 ubat 1725te Mir Mahmudun emri ile gerekletirilen ve ok
sayda Safevi hanedan yesinin ldrld katliamda ld kanaatindedir,
581
brahim Gler, bu ehzadenin ismini, gerek ismi ile takma ismini tek bir isim sanp Safi Mirza
Muhammed Ali Rafsancani eklinde vermitir
582
u mellifler bu olayn tarihini yanl vermitir: Muhammed Kazm Merv, Temmuz 1731 , Eyal
Ginio, 1730
576

175

dolaan ve ehzade Tahmasbn aabeyi olduunu syleyen Muhammed Ali

Rafsancaninin etrafnda bir taraftar topluluu olumaya balaynca uter hakimi, Safi
Mirza olduunu iddia eden bu kiiyi uyarmaya karar verdi. Fakat buna frsat bulamadan
Safi Mirza, Huveyzeye geti. Daha sonra Basra yolu ile Badata geldi.583
Durum, Badat Valisi Vezir Ahmed Paa tarafndan stanbula bildirildi. Vezir
Ahmed Paa, Safi Mirzann hareketlerini incelediini ve kendisinde bu kiinin
gerekten ehzade olabilecei kanaati uyandn da eklemiti. Bunun zerine Bbli
Kasm 1729da Safi Mirzann stanbula gnderilmesini emretti.584
Bblinin Safi Mirzay, iyice glenen ve Eref ah Isfahan civarnda dahi
sktrmaya balayan ehzade Tahmasba kar bir koz olarak kullanabileceini
dnd aktr.

583

Cihangua., s; Merv
BOA.; BOA.; Mary Lucille Shay,; Robert Olson, Safi Mirzann stanbula, Eref ah ile yrtlecek
grmelerde koz olarak kullanlabilecei dncesi ile getirildiini sylyor. Bir kere bu tarihlerde
Bblinin artk Eref ah ile grecek bir problemi olmad iin ona kar kullanmak iin koza da
ihtiyac yoktu. Zaten Eref ahn grme yapacak gc de kalmamt, can derdine dmt,; brahim
Gler ise smail Hakk Uzunarlnn, Osmanl Tarihi isimli eserinde, nce s. 183de, ehzade Safinin
II. Tahmasb ile birlikte Isfahan 1725de kuattn yazdn, fakat daha sonra bu sefer s. 302de ayn
ahsn sahte bir ehzade olduunu syleyerek tezata dtn sylyor. 1725de Isfahan kuatan kii
gerek Safi Mirzadr. Osmanl Devletine snan kii ise sahte bir ehzadedir. Tezata den Uzunarl
deil, sanrz Safi Mirza isminde bir ehzadenin hi var olmadn zanneden yazarn kendisidir,; Fakat
Uzunarl, Tanburi Arutinin Tahmas Kulu Hann Tevarihi isimli esere yazd nszde, Osmanl
Devletine snan Safi Mirzann gerek bir Safevi ehzadesi olduu kanaatindedir,
584

176

III.BLM:
OSMANLI DEVLETNN RAN TOPRAKLARINDAN IKARILMASI
VE MEZHEB MESELESNN ORTAYA IKII
A) SAFEV-OSMANLI MCADELES
I) Nadir ile II. Tahmasb kilisinin Faaliyetleri ve Osmanl Devletinin ran'dan
Tasfiye Srecinin Balamas
Nadir, Osmanl topraklarna hemen saldrmak yerine nce Eref ah meselesini
tamamen halletmek istiyordu. Ancak ah Tahmasbn srarlar yznden hemen hareket
edemedi. ah Tahmasb, byk kz kardeini Nadir ile, kk kzkardeini de Nadirin
olu Rza-Kulu Mirza ile evlendirdi.1 Fakat Nadir, Eref ahn irazda ordu
toplamaya altn haber alnca 24 Aralk 1729da Isfahandan iraza hareket etti. 2
Nadir, Eref

ah

Zarkan yaknlarnda Ahuer sahrasnda 15 Ocak 1730da

malub edince, Eref ah Fesaya doru kat. Savatan sonra Nadirin yanna gelen
Eref ahn komutanlarndan Seydal Han aman dileyince, Eref ahn katndan
haberi olmayan Nadir, Eref ahn yanndaki Safev hanedan yelerinin ve dier
esirlerin serbest braklmas artyla bunu kabul etti.3 Fakat bu aman talebinin zaman
kazanmaya ynelik bir taktik olduunu ve Eref ahn Fesaya doru katn haber
alan Nadir tekrar Eref ahn peine dt ve ona Fesa kprsnde yetiti. Fakat Nadir,
Eref ahn artlar ile savarken Eref ah kamay baard4 ve Sistana doru
ekildi.5 Nadir de iraza girdi.6

Merv I,
Cihangua, ; Drre,; Tahran,; Bekir Ktkolu, Nadirin Isfahan aldktan sonra, Horasanda ortaya
kan karklar nedeniyle Isfahandan Horasana dnmek istediini; fakat II. Tahmasbn srarlar
nedeniyle Isfahanda 40 gn kaldn yazyor. Bu tarihlerde Horasanda, Nadiri rahatsz edecek
byklkte siyas bir karklk ktna dair hibir Farsa kaynakta herhangi bir bilgiye rastlamadk.
Nadirin Isfahanda hareket etmeden 40 gn durmasnn sebebi, II. Tahmasbn kzkardelerinden biriyle
kendisinin, dieriyle de olu Rza-Kulu Mirzann evlenmesidir, Willem Floor,; Rza abani, Nadir ah
devrine ait iki ciltlik eserinde, dnemin siyas ve itimai gelimelerini deerlendirmeye almtr. Ancak
yazar ar ran milliyetiliinden muzdarip olduu iin, eserinde sk sk milliyetilik fikrinin bilinmedii
dnemleri bu fikirle aklamaya alrken anokranik duruma dmektedir. Hem bu nedenle hem de tarihi
masal gibi alglayp anlatmas sebebiyle yazarn eserini tezimizde kullanmadk, yazarn 12 yl sonra
baslan eseri ise, ilk eserin bir zetinden ibarettir ve yine ayn sorunlardan muzdariptir,
3
Cihangua,; Drre,; Mara,; Kemir,; Hazin, , Mstevf,; Tahran,; Muhammed Haim Asafi,; Hac
Mirza Hasan Hseyni Fesai,; Lutfali; Jonas Hanway,
4
Drre, , Clement Huart,; Fesa
5
Drre,
2

185

Eref ahn niyeti Kandahara gitmekti. Kandahar hakimi, amcas Mir veysin
olu Hseyin Sultand ve bu niyetini ona da bildirmiti. Hseyin Sultan, Eref ahn
Kandahara gelmesinin kendi siyas durumunu zora sokacan grd iin, Belulara
haber gndermi ve Eref ah grdkleri yerde ldrmelerini istemiti. Belucistana
gelen Eref ah, burada Ocak aynn sonlarna doru ldrld ve ba, Isfahandaki
ah Tahmasba gnderildi.7 Eref ahn ldrlmesi ile Safev topraklarndaki Afgan
hakimiyeti de Kandahar ve Herat hari sona ermi oldu.
Nadir, Aralk sonlarnda Eref ah meselesini halletmek iin iraza hareket
etmeden evvel, daha nce gnderdii elisi Tebrizde ld iin, bu sefer Rza-Kulu
Han amluyu stanbula gndermiti.8 Badat Valisi Vezir Ahmed Paann gnderdii
heyet ise ubat 1730da Isfahana vard. Fakat ah Tahmasb bu eliler ile grmeyi
kabul etmedi.9 Bu eliler Nadirin irazdan dnmesini beklediler.
Nadir, Mart balarnda irazdan Isfahana hareket etti.10 11 Martta Ramhrmze
geldi11 ve Mart ortasnda Dizfula vard. Burada kendisine, Eref ahn stanbuldan
dnmekte olan elisi Namdar Muhammed Han katld. Eli, III. Ahmedin namelerini
Nadire vermi, bu hizmeti karlnda kendisi Kuhguliye eyaleti valiliine tayin
edilmiti.12
Nadir, Mays aynda Hemedan yaknlarndaki Burucirde geldi.13 Burada iken,
Ocak ayndan beri Isfahanda bulunan Abdurrahman Paa ile Ahmed Paann
elilerinin yanna gnderilmesini istedi. Yola karlan eliler yolda firar edip
Hemedana dndler. Nadir, elilerle kamayp yanna gelen bir Tatar askeri ile
Hemedan Muhafz Abdurrahman Paaya

bir mektup gnderdi. Mektup, Paa

Muhammed Haim Asafi,; Jonas Hanway,; Cevad Heyet,

Drre,; Merv; Mara,; Kazvini,; Kemir,; Hazin,; Mecid Samii,; Mirza Mehdi Han Esterabadi, Eref
ah ldrenlerin Hseyin ahn adamlarn olduunu iddia ediyor, Cihangua,; M. Longworth Dames,
Eref ahn ldrld tarihi, yanl ekilde 1729 olarak veriyor,; Abdlhseyin Zerinkub, Eref ah
Nadirin ldrdn sylerken yanlyor,
8
Cihangua,; smet Parmakszolu, bu eliyi Nadirin olu Rza-Kulu Han ile kartrd iin, stanbula
gelen eliyi Nadirin olu sanmtr,
9
Abdi,; Willem Floor,
10
Cihangua,; Abraham of Erevan, Nadirin nce Yezde gidip oradaki Afganllar ehirden kardn
sylerken yanlyor,
11
Cihangua,
12
Cihangua,; Abdi,; Kronoloji,
13
Abdi,
7

186

tarafndan Badata iletildi.14 Nadir, Hemedann neden boaltlmadn ve Hemedana

neden bu kadar asker yldn soruyordu. ddiasna gre Sadrazam Damad brahim
Paa, Afganllarn Isfahandan kartlmas durumunda, Osmanl Devletinin btn
Safev topraklarn boaltacana dair sz vermiti. Oysa imdi snra asker yyordu.
Nadir, iki devletin savamas iin herhangi bir sebep gremiyordu. anl Osmanl
Devletinin, Safevlere ait harab olmu bu fakir topraklara ihtiyac yoktu. Sz verildii
gibi Safev topraklar bir an evvel boaltlmalyd.15
Nadirin bu mektubunda szn ettii antlamaya dair biz, hibir belgede veya
kaynakta herhangi bir bilgiye, hatta imaya bile rastlamadk. Eer Nadirin bu iddias
doru ise, Sadrazam Damad brahim Paann, daha Isfahan dmeden ehzade
Tahmasb ile iliki kurduu ve olas bir Osmanl-Safev savan engellemek iin boyunu
aan dnler verdiini kabul etmememiz gerekir. ddiann doru olmadn kabul
edersek Nadirin bu antlama meselesini siyas bir taktik gerei, Abdurrahman Paa ve
Hemedann yardmna gelecek dier paalarn akln kartrmak iin ortaya attn
dnebiliriz.
Nadir, Burucirdte bir yandan hazrlklarn srdrrken bir yandan da elisinden
gelecek haberi bekliyordu. Nadir son 8 ay iinde Isfahan geri alm, ehzade
Tahmasb tekrar Safev tahtna karm, Afgan hakimiyetine tamamen son vermiti.
Bbli ise bu sreyi, yaklamakta olduuna kesin gzyle bakt sava iin gerekli
nlemleri almakla geirdi.
Bbli,
yaklamasnn

daha

Isfahan

etkilerini

dmeden

grmeye

evvel,

balad.

ehzade

Tahmasbn

Mihmandusttan

hakimiyetindeki Safev topraklarnda oturanlarn bir ksm,

sonra,

Isfahana
Osmanl

ehzade Tahmasbn

ordusuna katlmak iin yerlerini terk etmeye balamt. Bbli bunun nlenmesi iin
snr valilerine Kasm ve Aralk aylar boyunca emirler gnderdi.16
Badat valisi Vezir Ahmed Paaya, ehzade Tahmasb ile Eref ah arasndaki son
durum Aralk aynn ortalarnda aktarlmt. Eref ah yenilmti, ama tekrar
toparlanma ihtimali vard. Toparlanamaz da ehzade Tahmasb Osmanl topraklarna

14

Abdi,
Abdi,
16
BOA.; BOA.; BOA.
15

187

saldrrsa, hazrlkl olmas gerekiyordu.17 Kirmanahan muhafz Hasan Paaya

vezaret verilmi ve Kirmanahana gzkulak olurken ihtiya olduunda Hemedann
yardmna da komas emredilmti.18
ehzade Tahmasbn Isfahanda tahta kmas sadece Irak- Acem topraklarnda
deil, Tebriz ve Gence civarnda da etkisini gstermiti. II. Tahmasbn gnderdii
fermanlar ehirlerde datlm ve i halk arasnda hareketlenmeye yol amt. Bbli
valilerini bu konuda uyank olmalar iin uyard.19
Bbli, Nadirin Ferahanda toplad ordudan Nisan ay iinde haberdar oldu ve
snr valilerine bu ordu ile ilgili tedbir almalarn emretti. Badat valisi Vezir Ahmed
Paa, Nisan aynn sonlarnda Hemedan Seraskeri tayin edildi. Tebriz Seraskeri olarak
da Vezir Mustafa Paa atanmt. Tebriz Seraskerinin yanna tayin edilen Erzurum
Valisi Vezir brahim Paa ise, Hemedanda bir sava vuku bulduunda hi beklemeden
Vezir Ahmed Paann yanna gidecekti.20 Hemedana yakn btn sancak beyleri de
Vezir Mustafa Paa ile Vezir Ahmed Paann maiyetine tayin edildi.21
Bu esnada, Rza-Kulu Han amlunun takriri, kendisinden nce
ulamt.

Bu

takriri

deerlendiren

Bblinin,

Nadirin

Hemedan

stanbula
civarna

saldracandan hi kukusu kalmamt. O nedenle nce, Tebriz Seraskeri olarak tayin

edilen ve Tebrizi korumakla grevlendirilen Vezir Mustafa Paaya, Vezir Ahmed Paa
arr armaz hemen Hemedannn yardmna gitmesi, Nisan aynn sonlarnda bir
kez daha hatrlatld.22 Vezir Ahmed Paaya da bir an evvel Hemedana varmas
emredildi.23 Hemedan muhafz Abdurrahman Paaya da, gerekli yardmn gnderildii
haberi verildi.24
Bbli, gerekirse sefere bizzat Sadrazam Damad brahim Paann kacan ilk
kez Nisan aynn sonlarnda dile getirmeye balad. II. Tahmasb, bu kadar para ve

17

BOA.
BOA.; BOA.
19
BOA.; Kurt,; BOA.; BOA.
20
BOA.
21
BOA.; BOA. ; BOA. BOA. BOA.; BOA.
22
BOA.
23
BOA.
24
BOA.
18

188

asker harcanarak ele geirilen topraklar, srf Isfahanda tahta kt diye Osmanl
Devletinden boaltmasn isteyemezdi.25
Nadirin elisi Rza-Kulu Han amlu, Haziran aynn balarnda stanbula geldi ve
debdebeli bir tren ile karland.26 Eli, 18 Haziranda III. Ahmed tarafndan kabul
edildi.27 Geri eli gelmezden evvel takriri gelmi ve Bbli, elinin taleplerinden
haberdar olmutu. Fakat Sadrazam Damad brahim Paa, yine de ansn denemek istedi
ve eli ile grmeler hemen balatld. Sadrazam, verebildii kadar taviz verip II.
Tahmasb ile savamadan bu anlamazla bir son vermek istiyordu. Ayrca maliyenin
iinde bulunduu skk durum, Sadrazam Safev meselesini barc yoldan zmeye
iten dier bir sebep idi.28
Grmeler, Sadrazam Damad brahim Paann tavizkar yaklam ve siyas
cmertlii ile ksa srede sona erdi. Haziran aynn sonlarnda varlan antlamaya gre:
- Kirmanahan, Hemedan, Erdelan, Luristan, Huveyze, Tebriz Safev Devletine terk
edilecek,
- Tiflis, Revan, ve Kahet Osmanl Devletinde kalacak,
- Tiflis ve irvan Hanl, Krm Hanl gibi i ilerinde bamsz olacakt.29
Antlama, stanbul kamuoyunu son derece rahatsz etmiti.30 Fakat Bbli bu
antlamann onaylanmasn o kadar istiyordu ki, Safev topraklarna yama amal
saldr dzenleyen Zencan ve Sultaniye Sancaklar Mutasarrf Timur Paaya, Safev
Devleti ile Osmanl Devleti arasnda bar bulunduunu, bir daha iki lke arasndaki
bar bozabilecek bu trden hareketlere kesinlikle girimemesini emretti.31 Bblinin,
II. Tahmasbn antlamay imzalamamasna yol aacak hibir gelimeye tahamml
yoktu.
Sadrazam Damad brahim Paa asndan problem kalmamt. Verilebilecek btn
dnler verilm, antlama yapma pahasna ok geni toprak paralarnn terk
edilmesine raz olunmutu. Osmanl Devletine kalmas kararlatrlan yerler ise, Krm

25

BOA.
Mnir Aktepe,; Vladimir Minorsky,
27
Mary Lucille Shay,
28
Aktepe,
29
Abdi,; Mustafa Cezar, Mithat Sertolu,
30
Abdi,
31
BOA.
26

189

gibi birer hanlk olarak idare edilecek, bu blgelerde Osmanl hakimiyeti snrl olacakt.
Geriye II. Tahmasbn antlamay tasdik etmesi kalyordu.
Bbli, Nadirin elisi ile antlama yapm olmann verdii huzuru yaarken,
Nadirin tehdidi altndaki Hemedanda huzurdan eser yoktu. Hemedan Muhafz
Abdurrahman Paa, durum deerlendirmesi iin 19 Haziran gn bir toplant yapt.
Toplant sonucunda

Badat valisi Vezir Ahmed Paa ile

Zencan ve Sultaniye

Sancaklar Mutasarrf Timur Paadan hemen yardm istenmesine karar verildi.32

Badat Valisi Vezir Ahmed Paa ise serasker olarak tayin edildiini rendiinde
tarihler 21 Haziran gsteriyordu. Gerekli hazrlklar yapp Badattan Hemedana
yardm ulatrmak iin yeterli sre yoktu. Fakat Ahmed Paa yine de hazrlklara
balad33 ve 22 Haziran gn Badattan Hemedana hareket etti.34 26 Haziranda Kasr-
irine geldi ve Kurban Bayramn burada kutladktan sonra tekrar hareket etti.35
Bbli, Ahmed Paaya, urban ekyasnn Badata saldrabilecei endiesi ile
yava hareket etmeyip bir an evvel Hemedana yetimesini; gerekli asker ve
mhimmatn yola karldn, Haziran aynn sonunda yeniden bildirdi. Badat
korumas iin Anadolu valisi Vezir Kara Mustafa Paa grevlendirilmti.36
Ahmed Paann, 28 Haziranda Bacilana geldiini biliyoruz37; fakat Paann
bundan sonra daha ne kadar ilerlediine dair bilgi sahibi deiliz. Ahmed Paann,
Safev birliklerinin Hemedan ile Kirmanahan arasndaki yol zerinde bulunan
Kenkavar kasabasn 27 Haziranda yamaladklarn38 rendikten sonra, artk
Hemedan iin bir ey yaplamayaca dncesi ile geri dndn tahmin edebiliriz.
Timur Paa ise 1 Temmuz gn Hemedana gelmiti.39
Nadire Burucerdte iken, stanbuldaki elisi Rza-Kulu Han amludan Haziran
aynn sonlarnda haber geldi. Osmanl devlet adamlar kesin bir cevap vermiyor ve ii
ardan alyorlard.40 Nadirin beklemesi iin herhangi bir sebep kalmamt.41
32

Abdi,
Abdi,
34
Abdi,
35
Abdi,
36
BOA.; BOA.
37
Abdi,
38
Abdi,
39
Abdi,
40
Cihangua,
33

190

Nadir, asker harekatna Haziran aynn sonlarnda balad. Dorudan Hemedana

saldrmak yerine, Hemedann teslim olmasn salamak iin Hemedan ile Kirmanahan
arasndaki Nihavendi almann daha doru olacana karar verdi ve bu ngrsnde de
hakl kt.

Nihavend, 2 Temmuz 1730da42 Safev ordusunun eline geti. Kaleyi

savunmakla grevli Osman Aa esir derken, esir edilen Osmanl askerleri de

katledildi. 43
Nihavendin dt haberi Hemedana vardnda Timur Paa, ertesi gn
Nadiri karlayacan syledi.44 Paa, 4 Temmuz gn Hemedandan ayrld.45 Timur
Paann zerine geldiini haber alan Nadir de harekete geti ve 6 Temmuz 1730da
Melayir sahrasnda Timur Paay yendi.46 Nadirin

topular etkili kullanmas,

Osmanl ordusunun dalmasna yol amt.47

Timur Paann malubiyet haberi Hemedanda tam bir bomba etkisi yapt. Hemen
bir toplant dzenleyen Abdurrahman Paa, Hemedan kalesini savunmann imkansz
olduunu syleyerek kalenin tahliye edilmesini teklif etti. Yenieri aalar bunu kabul
etmeyince, kendisinin yarn kaleyi terk edeceini syledi48 ve dediini yaparak 7
Temmuz49 gn Hemedandan ayrld.50 Abdurrahman Paa Hemedan terk ettiinde,
Hemedan kalesinde klliyatl mhimmat ve nemli sayda asker vard.51 Abdurrahman
41

Osmanl belgelerinde ve kroniklerinde, Rza-Kulu amlu ile stanbulda Haziran aynda yaplan
grmeler konusunda bir malumat bulunmuyor. Fakat Rza-Kulu amlunun gnderdii bu haber
sayesinde, stanbulda yaplan grmelerin ilk gnlerinde Osmanl Devlet adamlarnn pek tavizkar
davranmad anlalyor.
42
u mellifler bu olayn tarihini yanl vermilerdir;: Vladimir Minorsky, Bahar 1730 , Mesut Aydner,
5-11 Haziran aras ; Vladimir Minorsky, Bahar 1730
43
Abdi,; Mirza Mehdi Han Esterabadi, Nihavend kalesinin, kaleyi korumakla grevli Osman Aann
Hemedana kamas sonucu dtn iddia eder, Cihangua,; Esterabadi, dier eserinde ise
Nihavendin, Osmanl askerleri tarafndan tamamen tahliye edilmesi nedeniyle Nadir tarafndan
savalmadan ele geirildiini yazar, Drre,.; daha sonraki gelimeler birinci iddiann doru olduunu
gstermektedir.
44
Abdi,
45
Abdi,
46
Cihangua,; Abdi,; Mnir Aktepe, Timur Paann Nihavendin yardmna giderken, Nihavend
nlerinde Nadire yenildiini sylyor. Oysa Timur Paa Nadiri karlamaya giderken Nihavendin
dtn biliyordu,
47
Abdi,
48
Abdi,
49
u mellifler bu olayn tarihini yanl vermilerdir: Robert Olson, Haziran , Anonim Kronoloji, 18
Haziran , Mesut Aydner, 5-11 Haziran , Tahsin Yazc, 2 Temmuz .
50
Kronoloji,; Abdi,; Tahsin Yazc, Abdurrahman Paann, Nadirin Nihavendi aldn duyunca
Hemedan tert ettiini sylyor, oysa Abdurrahman Paann Hemedan terk etmesinin nedeni Timur
Paann yenilm olmasdr,
51
Abdi,

191

Paann Hemedan terk ettiini renen Nadir hemen harekete geti ve ayn gn
Hemedana savamadan girdi. Nadir, Hemedanda ele geirdii btn Osmanllar
ldrtt.52 Hemedann dt haberi stanbula Temmuz aynn sonlarnda vard.53
Kirmanahan muhafz Vezir Hasan Paa ise, Hemedana gnderdii adamlarnn
Safev birliklerinin eline dtn haber aldnda, tarihler 6 Temmuzu gsteriyordu.
Safev ordusunun ok ksa zaman iinde Kirmanahana varacaklar akt.54 Nitekim
Nadirin gnderdii birlikler 7 Temmuz gn Kirmanahan nlerine vard.55 Fakat
Hasan Paa ayn gn, bu birlikleri yenip geri pskrtmeyi baard.56 Bu srada hl
Hemedanda olan Nadir, Kirmanahana gnderdii birliklerin malup olduunu
renince, 12 Temmuz gn Hemedandan Kirmanahan zerine hareket etti.57 Fakat
Hasan Paa, Hemedann dtn 14 Temmuz gn renince58, 15 Temmuz gn
Kirmanahan tahliye ederek Badata doru ekildi. Safev birlikleri de ayn gn
savamadan Kirmanahana girdiler.59 Kirmanahann ele geirildiini Esedabadta
haber alan Nadir Hemedana geri dnd.60 Nadir, daha evvel Nihavendte esir ald
Osman Aay bir mektup ile birlikte 12 Temmuzda Badat valisi Vezir Ahmed
Paaya gnderdi. Ahmed Paa mektubu okuduktan sonra Osman Aann ban
kestirdi.61 Ahmed Paay bu kadar sinirlendirenin ne olduu belli deildir.
Deyim yerindeyse, Nadir bir hamlede ve 2 hafta gibi ksa bir srede, bir tek meydan
sava vererek Osmanl kuvvetlerini neredeyse btn Irak- Acemden karmt.
Nadirin bu baarsnda asker taktiklerinden ziyade, Osmanl kuvvetlerinin ellerinde
tuttuklar kaleleri savunmadaki isteksizlii de byk rol oynamt. Bu durumun ortaya
kmasnda, Sadrazam Damad brahim Paann baz ehirlerin muhafzlarna,
52

Cihangua,; Drre,; Kronoloji,; Jonas Hanway,; Abraham; eyh Muhammed Ali bin Ebu Talib,
Nadirin Hemedan, Hemedan Paas ile savaarak aldn sylerken yanlyor, Nadir Hemedan
aldnda Abdurrahman Paa Hemedan terk etmiti ve Nadir ile herhangi bir ekilde de savaa
girimedi, Hazin,
53
BOA.
54
Abdi,
55
Abdi,
56
Abdi,; Drre,
57
Cihangua,
58
Abdi,
59
Abdi,; Cihangua,; Jonas Hanway,; Mirza Mehdi Han Esterabadi, Nadir ahn dnemiyle ilgili yazd
ilk eserinde, Safevi ordusunun Hasan Paay yenerek Kirmanahana girdiini yazar, Drre,; Mnir
Aktepe, Hasan Paann Safevi ordusuna teslim olduunu yazarken yanlyor,
60
Cihangua,; Esedabad, Hemedann batsnda, Hemedana 36 km uzaklkta bir ehirdir, M. Streck,
61
Abdi,

192

bulunduklar yerleri terk etmeleri hususunda gnderdii iddia edilen mektuplarn ne

kadar etkili olduu tartmaya ak bir konudur. Bu mektuplar ile ilgili iddialar bugne
kadar dedikodu seviyesinde kalmtr. Bu konu ile ilgili yeni bir belge bulununcaya
kadar da yle kalacak gibidir.62
Nadir henz Hemedanda iken, stanbuldaki elisi Rza-Kulu Han amludan
Temmur ortalarnda tekrar haber geldi. Hemedan, Kirmanahan ve Tebriz Safev
Devletinde; Revan, Tiflis ve Gencenin ise Osmanl Devletinde kalmas artyla bir
antlamaya varlmt.63 Nadirin byle bir antlamay kabul etmesi iin artk herhangi
bir sebep yoktu. Zaten Hemedan ve Kirmanahan almt . Kolayca alacana inand
Revan, Tiflis ve Genceyi bir antlama ile Osmanl Devletine brakmayacakt.
Nadir, Tebrizi Osmanl kuvvetlerinden geri almak iin Hemedandan hareket etti
ve 17 Temmuz gn Senendice geldi.64 Burada iken, Timur Paann birliklerinin
Miyanduab civarn yamaladklarn haber alnca, harekete geti ve bu birlikleri datt.
Bu olaydan sonra Domdom, Savucbulak, Mukri, Meraga ve Dehharrakan Safev
birliklerinin eline geti.65 Nadirin Urumiyeye almas iin gnderdii Bistun Han da,
Urumiye muhafz Yusuf Paay giritii savata yenip katletti ve ardndan Urumiyeye
girdi.66
Nadir, Tebriz zerine yrrken, Osmanl kuvvetlerinin iki ksma ayrldn haber
ald. Bir ksm Sofiyan yolu ile firar etmeye alyordu. Bu grubun iinde Tebriz
Muhafz Vezir Mustafa Paa, Timur Paa ve Yenieri aalar vard. kinci grub ise
Tebrizde basz kalan Osmanl askerleri idi. Nadir hemen Tebriz zerine birliklerini
gnderdi. Bu birlikler, dank halde Tebrizi terk etmeye alan Osmanl askerlerini
dattlar ve 12 Austos gn,67 Tebrize girdiler.68

62

Benzer iddialar, dnemin kaynaklarndan olan Abraham

Vladimir Minorsky,
64
Cihangua,
65
Cihangua; Drre,
66
rec Afar,; Urumiye,; Vladimir Minorsky, C. E. Bosworth,
67
u mellifler bu olayn tarihi yanl vermilerdir: Mustafazade Tevfik Teyybolu, Eyll , Vladimir
Minorsky, 3 Austos ; Vladimir Minorsky, C. E. Bosworth, 3 Austos
68
Cihangua,; Merv; Jonas Hanway,; ada bir kaynaa gre Timur Paa, Nadiri Tebriz dnda
karlam ve yenilmitir. Yenildikten sonra Tebrize snan Timur Paa, bir huru hareketi ile
Tebrizden kp Revana istikametine kamtr. Nadir ancak bundan sonra Tebrize girmitir. Olaylarn
byle cereyan etmedii son derece aktr, Kronoloji; Merv; Lutfali; Abraham; Ernest Tucker, Nadirin
Tebrizi 1731de aldn sylerken yanlyor,
63

193

Nadir, Safev birlikleri ile birlikte Tebrize girmedi. Kamakta olan Tebriz eski
valisi Vezir Mustafa Paa ile yanndaki Timur Paann peine dt. Mustafa Paay
yakalayan Nadir, onu malub etti.69 Tebrizin dtnden haberdar olmayan ve
Tebrizin yardmna gelen Hetrud Sanca beyi Rstem Paa da Nadire Tebriz
nlerinde esir dt.70
Osmanl kaynaklarna gre Mustafa Paann Tebrizi savamadan terk etmesinin
sebebi, yine ayn iddiaya dayandrlmaktadr: Sadrazam Damad brahim Paann,
Tebrizin Safev birliklerine terk edilmesine dair mektubu bu sonuca yol amt.
Mektubu alan Mustafa Paa, hazinesini yava yava Vana gndermi ve Nadirin
yaklatn renince de bir gece Tebrizi gizlice terk etmiti.71 Ragb Paa ise, bu
mektup olayndan hi sz etmez. Ona gre Tebrizin boaltlma sebebi, Nadirin
yaklatnn duyulmas ile birlikte Tebriz halk arasnda kan fitne idi. Tebriz, halk
artk zaptedilemez olduu iin terk edilmiti.72
Tebrizde bulduu btn Osmanllar ldrten Nadir; ayrca Tebrizdeki btn
Osmanl istihkamlarn da yktrd.73
Bbli, Rza-Kulu Han amlu ile antlama yaptktan hemen sonra Nadirin
Hemedan sktrdn Haziran aynn sonlarnda haber ald ve durumu eliye sordu.
Eliye gre, byle bir durum szkonusu dahi olamazd. Eer Nadir byle bir ie
kalktysa, bunu II. Tahmasbtan habersiz yapm olmalyd. Durumu renmek iin
hemen haberci gndereceini syledi.74 Hemedann dtnden henz haberdar
olmayan Bbli ise, Kara Mustafa Paaya hl bir an evvel Hemedann yardmna
yetimesini emrediyordu.75
III. Ahmedin de bizzat sefere kacana ve ona gre hazrlk yaplmasna dair
hkmler, Temmuz ayndan itibaren ilgili yerlere gnderilmeye baland.76 14 Temmuz

69

Merv; Cihangua,
Cihangua,
71
Abdi,; emdnzde,
72
Ragb,
73
Kronoloji,.
74
Mnir Aktepe,
75
BOA., BOA
76
Kurt,; BOA.; BOA.
70

194

gn, III. Ahmedin tularnn skdara geirilmesine karar verildi.77 Ordu ile sefere
katlacak esnaf da hemen hazrlklara balayacakt.78
Hemedann dt haberi Temmuz aynn sonlarnda stanbula vardnda, ilk i
olarak Nadirin stanbulda bulunan elisi Rza-Kulu Han amlu gzetim altna alnd.79
III. Ahmedin tular 24 Temmuz gn nihayet kap arasna

dikildi. Oysa bu

hareketlerin gsteriten ibaret olduu belliydi. Sefer mevsimi zaten gemiti.80

Padiahn tular 27 Temmuz gn skdara geirildi.81 Ancak III. Ahmed birden
fikir deitirdi ve 3 Austos gn sefere kmayacan bildirdi. Fakat Sadrazam
Damad brahim Paa ve Yenieri Aasnn ricalar zerine Sancak- erifi alp ayn
gn debdebeli bir kalabalk ile skdara geti.82
Grnrde sefere klacana dair bir hava yaratlmt; ama ne III. Ahmedin ne
de Sadrazam Damad brahim Paann aslnda sefere kmaya niyeti vard. Sefer
hakkndaki planlar vakit kazanmak iin ortaya atlyordu. Bu planlara gre Padiah
bizzat sefere kabilirdi. Bizzat gitmeyip Bursa ya da skdarda bekleyebilirdi.
Sadrazam sefere kabilir, fakat k yaklat iin nce Tokatta klayp ertesi bahar
harekete geebilirdi veya hem Sadrazam hem de III. Ahmed skdarda oturur, sefer
iin bir serasker grevlendirilebilirdi.83
skdara bu kadar tantanal ekilde geilmesinin asl sebebi ise, II. Tahmasba
Padiahn bizzat sefere ktn duyurmak ve gzn korkutup onu bir bara raz
etmekti.84 Ordunun skdardaki geit trenine, Nadirin stanbuldaki elisi Rza-Kulu
Han amlunun da davet edilmesi85 ve ayn tarihlerde elinin, II. Tahmasbn yanna
gnderdii ve gnderecei habercilerinin hi bekletilmeden ve yanlarna muhafzlar
konarak istediklere yere varmalar iin gereken btn kolaylklarn gsterilmesi
hususunda verilen emirler86, bu kadar gsterie ramen Sadrazam Damad brahim
Paann amacnn sefere kmak deil, II. Tahmasb diplomatik bir zme ikna etmek
77

Kurt,; BOA.; Destari; M. Mnir Aktepe,

Aktepe,
79
Mnir Aktepe,
80
Subh,
81
BOA.
82
emdnzde,; Subh,
83
emdnzde,
84
emdnzde,; Ahmed Cevdet Paa,
85
Aktepe,
86
BOA.
78

195

olduunu gstermektedir. nk hem III. Ahmed hem de Sadrazam, stanbuldan

ayrlmalar durumunda stanbulda kacak olas olaylar nleyemeyecekleri korkusu ile
aslnda sefere gitmek istemiyorlard. stanbuldaki havann epeydir aleyhlerine
dndnn her ikisi de farknda idi.87
Tebrizin Nadirin eline dt haberi Eyll aynn hemen balarnda stanbula
ulat.88 Tebrizden sonra srann Revan ve Genceye gelecei akt. Henz Nadirin
Horasana dndnden haberdar olmayan Bbli, Revan ve Gence muhafz olan
vezirlere ilgili emirleri gnderdi. Padiah bizzat sefere kmak zereydi. Hemedan ve
Kirmanahanda yaplan hataya dlmemeli ve Nadir ile bir meydan savana
giriilmemeliydi. Yardm gelinceye kadar kalelerden klmayacak ve Nadire kar top
atei ile kar konacakt.89 irvan han Sorhay Hana da, Revan ve Gence taraflarndaki
Osmanl birliklerine yardmc olmas emredildi.90
Tebrizi aldktan sonra Nadirin amac, Nahivan ve Revan zerine yryerek
harekatn devam ettirmekti.91 Fakat Horasandan gelen haberler Nadirin planlarn
bozarken Osmanl kuvvetlerine de nefes aldrd. Temmuz aynn ortalarnda Zlfikar
Han Abdal, Horasan ele geirmek zere Nadirin kardei ve Horasan hakimi brahim
Hana kar harekete gemiti.92
zorlaynca,

brahim Han yenen Zlfikar Han onu kamaya

brahim Han hemen iki haberciyi yardm istemek zere Nadirin yanna

93

gnderdi. Haberi alan Nadir 16 Austos gn Tebrizden Horasana hareket etti. 94

skdarda aresizlik ve kararszlk iinde bunalm durumdaki Sadrazam Damad
brahim Paa, Nadirin Horasana dndn Eyll aynn balarnda haber aldnda
rahat bir nefes ald. Nadirin, ordusunun arlklarn Horasana gnderdiini haber
veren Badat valisi Vezir Ahmed Paa, Hemedan, Kirmanahan hatta Isfahann geri
alnabileceini bildiriyordu. Bbli gereini yapmas konusunda kendisine izin verdi.95
Nadir ortadan ekilince Bblinin yine kendine gveni gelmiti. Fakat sefer meselesi
87

Necdet Sakaolu,
BOA.
89
BOA.; Kurt,
90
Kurt,
91
Merv; Cihangua,
92
Merv
93
Merv
94
Cihangua,; Drre,; Kronoloji,; Jonas Hanway,; Abraham; ada bir kaynan, Nadirin Tebrizde 2
ay kadar kaldn sylemesi doru deildir, Nadir Tebrizde 5 gn kalmtr, Kronoloji,
95
BOA.; BOA.
88

196

hl bir problem olarak ortada duruyordu. Ordu, yaklak 40 gndr skdar

sahrasndayd. Badat valisi Vezir Ahmed Paann yeni bir habercisi 6 Eyll gn
skdara vard.96 7 Eyll gn III. Ahmedin huzurunda, Ahmed Paann gnderdii
takriri deerlendirmek iin bir toplant yapld. Padiah, Sadrazam Damad brahim
Paann sefere kmasna karar vermiti. Kendisi de, Avrupa tarafndan bir tecavz
ihtimali nedeniyle stanbulda kalacakt.97
Bu kararlara ramen ordu yerinden bir trl hareket edemiyordu. Ordunun hareket
edecei tarih olarak nce 14 Eyll belirlenmi; fakat hareket edilmemiti.98 Tebrizin
dt haberinin 14 Eyllde stanbulda duyulmas ve zellikle Nadirin, Tebrizde
yakalad Osmanllara yapt ikenceler konusundaki sylentiler, kamuoyunda fke
yaratt. Dedikodulara gre Sadrazam Damad brahim Paa, II. Tahmasb ile bar
yapmak iin Tebrizi feda etmi ve Tebriz Muhafz Vezir Kara Mustafa Paaya,
Tebrizi Nadirin kuvvetlerine teslim etmesi iin gizlice mektup yazmt.99 Damad
brahim Paann dneminin yaratt sosyal ve ekonomik problemlerin bir ihtilale
dnmesi iin gerekli olan kvlcm bulunmutu.100

B) Osmanl Devletinin Rvans in Harekete Gemesi

I) Osmanl Kuvvetlerinin Irak- Acem ve Tebrize Hcumu
Nadir Horasan'da iken stanbul'da Patrona syan patlak vermi101, Sadrazam
Damad brahim Paa ldrlm102, III. Ahmed de tahttan indirilip yerine I. Mahmud
Osmanl tahtna karlmt.103

96

Destari
Destari,
98
emdnzde,
99
Subh,; Abdi,
100
III. Ahmed ve brahim Paaya kar oluan muhalefetin en nemli sebeplerinden saylan Lale Devri
elencelerinin yararl bir zeti iin bkz., Necdet Sakaolu,; Keza, Irene Melikoff,
101
Mnir Aktepe,
102
M. Mnir Aktepe,; Ahmed Cevdet Paa; II. Tahmasb ile imzalanan 1732 tarihli antlamann II.
Tahmasbn tahttan indirilmesine yol aarken, Damad brahim Paay da makamndan ve hayatndan
ettiini yazyor. Oysa, Damad brahim Paay alaaa eden Patrona htilali, II. Tahmasb ile yaplan
antlamadan 2 sene evvel vuku bulmutu ve Damad brahim Paay makamndan ve hayatndan eden
ihtilalin fitilini ateleyen gelime, ran seferine bir trl klamamas ve Tebrizin kaybedilmesi idi,
103
Uzunarl,; Mcteba lgrel,
97

197

I. Mahmud, konumunu salama alncaya kadar doal olarak Safev meselesi ile tam
olarak ilgilenemedi. Ayrca, Damad brahim Paann Haziran aynda yapt ve II.
Tahmasba gnderdii antlama taslann cevab Safev tarafndan henz gelmemiti.
Kesin bir cevap gelmeden ve kendi konumunu salamlatrmadan savaa devam etmek
istemeyen I. Mahmud, snr valilerine Safev topraklarna saldrlmamasn emretti.104
Fakat her ihtimale kar Revan, Gence ve Tiflis kalelerine gerekli olan askerin
yerletirilmesi de emredildi.105 I. Mahmud, kendilerini gvende hissetmedikleri
stanbuldan bir an evvel ayrlmak iin ran ya da Rusyaya sefer almasn talep eden
Patrona ve arkadalarnn106 25 Kasm 1730da bertaraf edilmesinden sonra dikkatini
dou snrna evirebildi.107
Fakat II. Tahmasb, Osmanl Devleti ile Safev Devleti arasndaki duruma I.
Mahmud kadar bar yaklamyordu. Nadir, Horasana hareket ederken II. Tahmasba,
kendisi geri dnmeden Osmanl kuvvetleriyle herhangi bir ekilde savaa girmemesini
tavsiye etmiti. II. Tahmasb bu tavsiyeyi abuk unuttu ve Nadirden sonra cengaverlie
soyundu. Tahtaki yerine salamlatrmak iin bir zafere ihtiya duyan II. Tahmasb,
Revan Osmanl kuvvetlerinden geri almaya karar verdi ve kararn Nadire de bildirdi.
Nadirin, kendisini beklemesi ynndeki teklifini dinlemedi ve 1730 ylnn Aralk
aynn sonlarnda, 20 bin kadar asker ile Isfahandan Tebrize hareket etti.108
Ocak aynda Hemedana gelen II. Tahmasb buradan, I. Mahmudun clusunu
kutlamak iin Veli-Kulu Kengerluyu eli olarak gnderdi.109 ubat aynda Tebrize
gelen II. Tahmasb, burada son hazrlklarn tamamlayp Revan zerine hareket etti.110

104

BOA.; Subh,; I. Mahmudun, karar alrken hangi dengeleri gzetmek zorunda kaldna dair bir
deerlendirme iin bkz, Robert W. Olson,
105
Kurt, Subh,
106
Vaka
107
emdnzde,; Anadolu alay beylerinin Revan canibine memur edilmeleri hususunda bkz., BOA,
108
Cihangua, s; Drre,; Jonas Hanway,; Michael Axworthy,; Alessandro Bausani,; Faruk Smer,;
Robert Olson, Osmanl-Safev Savann Mart 1731de yeniden balamasnn nedeni, II. Tahmasbn
elileri ile stanbulda yaplan antlamaya II. Tahmasbn uymamasdr diyor. Biz byle bir antlamaya
hibir kaynakta rastlayamadk. Zaten savan yeniden balamas diye bir durum da yoktu, nk sava
sona ermi deildi, , Muhammed Muhsin Mstevf ise, II. Tahmasbn, Osmanl Devleti Revan geri
ald iin harekete getiini sylerken yanlyor, Mstevf,; Laurence Lockhartn, II. Tahmasbn
Isfahandan ayrlma tarihi olarak verdii Ocak 1731 tarihi doru delidir,
109
Cihangua,
110
Cihangua,

198

Mart aynn ortalarnda II. Tahmasb Revana yaklamt. Diyarbakrdan hareket

eden Hekimolu Ali Paa 14 Mart gn Erzuruma geldi. Buraya geldiinde II.
Tahmasbn Nahivan kalesini sktrdn rendi. Ayrca

Revan Muhafz Deli

Hseyinzade Mustafa Paa da, bir en evvel yetiilmezse Revan Kalesinin elden
kmasnn an meselesi olduuna dair haber gndermiti.111
Hekimolu Ali Paa Revana gelmeden 1 gn evvel, serasker vekili tayin edilen
Arif Ahmed Paa Revan terk ederek Tiflis taraflarna kamt.112 Hekimolu Ali Paa
23 Mart 1731de Revan varoundaki Khneehre geldi.113 Paa, nce II. Tahmasbn
Kr nehrini gemesini engellemeye alt.114 Fakat hem bunu engelleyemedi hem de
Krn karsna geen Safev ordusu karsnda tutunamayp Revan kalesine snmak
zorunda kald.115 Bu galibiyetten sonra II. Tahmasb, karargahn Revandan fersah
uzaklkta, Kr nehrinin kenarnda kurdu.116
Hekimolu Ali Paann plan, II. Tahmasbn ordusunun kendi kendini tketmesi
zerine kurulmutu. nk Safev ordusunun kale kuatmas iin gerekli aralar
yannda deildi. Bu kadar byk bir ordu, evredeki erzak kaynaklarn tketince ister
istemez geri dnmek zorunda kalacakt.117 Safev ordusunun kale kuatmasna, bu i
iin gerekli olan aralar getirmemesinin sebebi ise, Hekimolu Ali Paa Revana
gelmeden nce, Tiflis civarna kaan Arif Ahmed Paadr. Paa, II. Tahmasba
gnderdii mektuplarda, Revan kalesini teslim etmeye hazr olduunu bildirince
II.Tahmasb da kuatma aralarn almadan sefere kmt.118
Safev ordusu ile bir meydan savana giriilmesine kar olan Hekimolu Ali Paa,
evresindekilerin srar zerine, hi istemedii halde 9 Nisan gn kaleden kp Safev
ordusuna saldrd. Fakat yenilerek kaleye snmak zorunda kald.119 Paa, kaleye

111

Nevres,
Nevres,
113
Nevres,
114
Cihangua, ; Drre,
115
Cihangua,; Drre, , Hazin,
116
Cihangua,; Drre,
117
Nevres,
118
Nevres,
119
Nevres,
112

199

dndkten sonra, erzan hzl tkenmesini engellemek iin kaleyi savunacak kadar
askeri ayrdktan sonra geri kalann Karsa gnderdi.120
II. Tahmasb bu baarsndan sonra, 10 Nisan gn Revan kalesi nne geldi ve
kuatmay balatt.121 Fakat, Hekimolu Ali Paay ilk arpmada yenmi olmann
verdii gven ile ordugahnn etrafnda gerekli tedbirleri almayan II. Tahmasb, kaleden
yaplan saldrlarda ve top atei nedeniyle ok zayiat veriyordu.122 II. Tahmasbn Revan
kalesine, derhal teslim olmalar, aksi takdirde kale ele geirildiinde hi kimseye
acnmayaca tehdidini havi mektubuna Hekimolu Ali Paa, benzer tehdidler ile cevap
verdi.123 18 Nisan gn Timur Paann komutasnda kaleden kan bir svari birlii, II.
Tahmasbn ordusunun umulmadk ekilde dalmasna yol at.124 Bunun zerine, zaten
zahire sknts yaayan II. Tahmasb, kuatmay kaldrp kilise tarafna ekildi.125
Safev ordusunun peine den Osmanl kuvvetleri, kilise civarnda Safev
kuvvetlerine 22 Nisan gn yeniden saldrd. Malub olan Safev ordusu Aras nehrini
geerek Tebriz istikametine ekildi.126
II. Tahmasbn malubiyetinde, Hekimolu Ali Paann bir taktii de etkili
olmutu. Muhammed Han Belu komutasndaki Afgan askeri iyi savamakta idi.
Hekimolu Ali Paa, Muhammed Han Beluun Osmanl tarafndan olduunu beyan
eden ve ona hitaben yazlm sahte mektuplarn II. Tahmasbn eline gemesini
salaynca, II. Tahmasb ile Muhammed Han Beluun aras almt. hanetle sulanan
Muhammed Han Beluun orduyu terk etmesi, Safev ordusunun zlmesinin nemli

120

Nevres,
Nevres,; Chronicle; Kitab hazrlayan komisyon, II. Tahmasbn Revan iki kez kuattn sylyor.
kinci kuatmaya dair herhangi bir bilgiye rastlayamadk, Osmanl; Mustafa Aydn ise, II. Tahmasbn
Revan nce Aralk 1730da kuattn, Mart 1731deki kuatmasnn ikinci kuatma olduunu
sylyor. II. Tahmasbn Aralk 1730da deil Revan kuattna, Revan yaknlarnda olduuna dair bile
Farsa kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlayamadk,
122
Cihangua,; Drre,
123
Nevres,
124
Nevres,; BOA.
125
Nevres,; Cihangua,; BOA.; Ali Djafar-Pour, kuatmann 24 Marttan itibaren 18 gn srdn
sylerken yanlyor, kuatma 10-18 Nisan arasnda 8 gn srmtr, Djafar-Pour,,; eyh Muhammed Ali
bin Ebu Talib ise, II. Tahmasbn Revan kuatmasn kaldrmasnn sebebinin, Badat valisi Vezir Ahmed
Paann Irak- Aceme saldrdn haber almas olduunu sylerken yanlyor. O tarihlerde Ahmed Paa
henz harekete bile gememiti, Hazin,
126
Nevres,; Jonas Hanway,; BOA.; BOA., Muhammed Muhsin Mstevf, II. Tahmasbn kilise
mevkiinde Osmanl ordusunu yendikten sonra Isfahana dndn sylerken fena halde yanlyor,
Mstevf,
121

200

sebeplerinden biri idi.127 II. Tahmasbn Revan nlerinden ekildii haberi stanbula 5
Maysta, Arpaayda malub edildii haberi ise 10 Maysta ulat.128 atmalar
esnasnda esir den Hseyin-Kulu Han ise, stanbulda 25 Maysta idam edildi.129
II. Tahmasb, Revan kuatmaya hazrlanrken, I. Mahmudun clusunu tebrik
etmek iin gnderdii elisi Veli-Kulu Kengerlu da130

ubat aynn sonlarnda

stanbula gelmiti.131 Eli, II. Tahmasbn yeni taleplerini, bu srada stanbulda

bulunan dier Safev elilerine iletti. Daha sonra, stanbulda bulunan Rza-Kulu Han
amlu ile Veli Muhammed Han Osmanl yetkilileriyle grmelere baladlar. Fakat
bir antlamaya varlamad. Bunun zerine elilerin, Safev meselesine vakf olan Badat
valisi Vezir Ahmed Paaya gnderilmesine ve grmelere orada devam edilmesine
karar verildi.132 Elilere mihmandar olarak Sipahiler eski aas Mustafa Aa tayin
edildi133 ve eliler Mart aynn ortalarnda stanbuldan ayrldlar.134
Fakat Bbli, II. Tahmasbn Revana saldrdn Nisan aynn sonlarnda haber
alnca, Safev elilerinin gnderilme amacnn Osmanl Devletini oyalamaya ynelik
diplomatik bir taktik olduuna hkmetti135 ve II. Tahmasbn yanna dnmekte olan
Rza-Kulu Han amlunun stanbula geri getirtilmesine ve sonra da Bozacadaya
srgn edilmesine karar verdi. Badat valisi Vezir Ahmed Paann yanna giden Veli
Muhammed Hannn da yakalanp Mardin kalesine hapsedilmesi emredildi.136

127

Nevres,
BOA.; kran nar,
129
nar,
130
Veli Muhammed Han Beydili amlu, stanbula Kasm 1729da gelmi ve Mart 1731 tarihine kadar
stanbulda kalmtr. Veli-Kulu Kengerlu ise stanbula ubat 1731de gelmi ve stanbulda bulunan
Rza-Kulu Han amlu ve Veli Muhammed Han Beydili amlu ile birlikte 1731 ylnn Mart aynn
ortalarnda stanbuldan ayrlmtr. Bu iki elinin de adnn Veli olmas, baz melliflerin bu iki eliyi
birbiriyle kartrmasna yol amtr. Ali Djafar-Pour ve Mustafa Cezar, Mithat Sertolu , I. Mahmudun
clusunu tebrik iin ubat 1731de gelen Veli-Kulu Kengerluyu, Veli Muhammed Han Beydili amlu
sanmlardr. Faik Reit Unat ve smail Hakk Uzunarl ise, hem Veli-Kulu Kengerluyu Veli
Muhammed Han Beydili amlu sanmlar hem de elinin adn Veli Mehmed Han eklinde yazmlardr.
Farsada, Mehmed eklinde bir isim olmad aikardr.
131
emdnzde Fndkll Sleyman Efendi, II. Tahmasbn Revan kuatt haberinin alnmas
zerine, bu elinin, stanbula gelmesine izin dahi verilmeden doruca Bozcaadaya srgn edildiini
sylerken yanlyor, emdnzde,
132
Subh,
133
BOA.
134
BOA.
135
Subh,; emdnzde,
136
Subh,; BOA. BOA. Mardin kalesinde bulunan eli ve adamlarnn tayinatlarnn verilmesi hususunda
verilen emir iin bkz., TSMA,; ayn ekilde Kilidbahir kalesindeki eli hakknda bkz, TSMA,
128

201

Bbli, II. Tahmasbn elileri ile stanbulda bar grmeleri yaparken; II.
Tahmasbn cevab Revana saldrmak olmutu. Osmanl yetkililerinin stanbuldaki
grmelerde, II. Tahmasbn elileri ile hangi artlar zerinden bir bar antlamas
yapmaya altn bilmyoruz. Fakat II. Tahmasbn Revan hamlesi, Osmanl
Devletine

baka bir seenek brakmam; Safev ordusunun Revana saldrd

haberini alr almaz Bbli de sava arklarn altrmt.

Bb- li, her ihtimali gz nne alarak, zaten I. Mahmudun tahta kt andan
itibaren snr kalelerine gerekli mhimmat ve askern gnderilmesi iin Ekim 1730dan
beri almaktayd. II. Tahmasbn Revana saldrd haberi 1731 Nisan aynda
stanbula vardnda, Bbli de hedefini bytt. Badat Valisi Vezir Ahmed Paaya
bir an evvel Isfahan zerine yrmesi Mays aynn balarnda emredildi.137 nk II.
Tahmasb Revan zerine yrrken yanna kuvvetli bir ordu almt. Bu durumda
Hemedan, Kirmanahan ve hatta Isfahan taraflarnn savunmas u anda olduka zayf
durumda idi.138 Anadoludan Revan ve Badat taraflarna asker gnderilmesi iin
emirler gnderilmeye baland.139
II. Tahmasb ise Revandaki baarszlndan sonra Tebrize gelmi, fakat Badat
valisi Vezir Ahmed Paann Irak- Acemde sava iin hazrlk yaptn haber alnca
Sultaniye ve Zencan taraflarna gitmek zere Mays aynn sonlarnda Tebrizden
ayrlmt. Ebhere geldiinde, burada kendisine Fars Beylerbeyi Muhammed Ali Han
katld. Morali yerine gelen II. Tahmasb, Ahmed Paann zerine yrmeye karar verdi
ve Haziran aynn ortasnda Ebherden Hemedana hareket etti.140
Badat valisi Vezir Ahmed Paa ise II. Tahmasbdan daha hzl davrand. nce 30
Temmuz gn savamadan Kirmanahan geri ald.141 II. Tahmasbn durumu hakknda
Tebriz canibi seraskeri Hekimolu Ali Paadan srekli istihbarat alan Ahmed Paa, 10
Eyllde Kirmanahandan Hemedana doru hareket etti.142 Paa, 12 Eyll gn de

137

BOA.
BOA.
139
TSMA.
140
Cihangua,; Drre,
141
BOA.; Subh,; Mirza Mehdi Han Esterabadinin, Ahmed Paann Kirmanahan II. Tahmasb
yendikten sonra ele geirdiini sylemesi doru deildir, Cihangua,; Mustafazade Tevfik Teyybolu,
bu olayn tarihini yanl ekilde 10 Austos olarak veriyor,
142
Mecmua
138

202

Hemedana 4 saat mesafedeki Salihabada geldi.143 II. Tahmasb da Eyll aynn

balarnda Hemedan ovasna gelmiti.144
Fars kaynaklarnda yer verilen; fakat Osmanl kaynaklarnda rastlamadmz bir
iddiaya gre, Ahmed Paa Salihabada geldikten sonra II. Tahmasba bar yapmak iin
bir eli gndermi, II. Tahmasbda kendi elisini gndererek bu teklife olumlu
yaklamt.145 Bu iddia pek doru olmasa gerek. Bbli, II. Tahmasbn Revana
saldrmasndan sonra bu hareketinin intikamn ondan almakta kararl idi. Ahmed
Paaya, II. Tahmasb ile bar yapmas iin deil, Kirmanahan, Hemedan ve hatta
Isfahan almas iin emir verilmti. Ahmed Paann bir ordu ile Hemedan yaknlarna
kadar gidip sonra da bar iin eli gndermi olmas ok zayf bir ihtimal gibi
durmaktadr. Bizzat Ahmed Paa tarafndan kaleme alnan mektuptaki ifadeler bizim
tezimizi destekler mahiyettedir. II. Tahmasbn ordusu hakknda gerekli malumat
toplayan Ahmed Paa, yanndaki dier paalar ile yapt istiare sonunda ran ordusuna
saldrmaya karar verdi. Fakat tam bu esnada, Ahmed Paaya ve kethdasna II.
Tahmasb tarafndan mektuplar geldi. Bar grmeleri iin memur tayin edilmesini
talep ediyordu. Ancak, grme iin gnderilen kendi elisinin hibir konuda yetkili
olmad anlalnca Ahmed Paa, grmeye yetkili birinin gnderilmesi iin bir
mektup yazd. Ahmed Paa, mektubunun cevabn beklerken Hemedan kalesindeki ran
askerinin II. Tahmasbn ordusuna katld haber alnnca II. Tahmasbn niyetinin
vakit kazanmak olduu anlald ve Osmanl ordusu sava vaziyeti ald.146
II. Tahmasb, Ahmed Paaya ve kethdasna 13 Eyll gn birer mektup
gndermi, mektuplara

ayn gn iinde cevap verilmiti.147 Mektuplarn ierikleri

konusunda herhangi bir malumata sahip deiliz. Ama iki ordunun savamasna engel
olabilecek kadar nemli teklifler tamad anlalyor.

143

Subh,; Mecmua,; Bekir Ktkolu, bu olayn tarihini yanl ekilde 12 Austos olarak veriyor,
Jonas Hanway,
145
Cihangua,; Mstevf,; eyh Muhammed Ali bin Ebu Talibe gre, Ahmed Paann eli
gndermekten maksad II. Tahmasbn ordusunda bar yaplaca midin dourup onlar gafil avlamakt,
Hazin,
146
Mecmua
147
Subh,
144

203

ki ordu 15 Eyll 1731de

148

yaknlarnda savaa tututu.

Hemedana 6 saat uzaklktaki Kurcan Ky

Safev kaynaklar savan, Ahmed Paa ile grmekten

gelen elilerin, top atei ile karlanmasnn yanl anlalmas sonucu balad
kanaatindedir.149 Hangi sebeple balam olursa olsun sava, Safev ordusunun ar
malubiyeti ile sonuland.150 zellikle Muhammed Han Belu

komutasndaki

birliklerin yenilip geri ekilmesi, Safev ordusunun dier ksmlarnda da zlmeye yol
am, II. Tahmasb da sava meydann terk etmek zorunda kalp Isfahana doru
ekilmti.151 Safev ordusu savata ciddi zayiat verdi.152 ran ordusunun 20 bin kiilik
piyadesinin tamam, svarilerinin de byk ksm sava meydannda kald.153 II.
Tahmasbn yenildii haberi Isfahana 22 Eyllde vardnda ehirde tam bir panik
havas olutu. Halk, bu yenilgiden sonra Osmanl ordusunun Isfahana gelecei korkusu
ile eyalarn yok pahasna satp Isfahan terk etmeye balad.154
Durumu haber alan Hemedan halk, aman talebi ile Ahmed Paaya eliler
gnderdi. Bu galibiyetten sonra Osmanl ordusu 20 Eyllde savamadan Hemedana
girdi.155 Kurcan galibiyeti haberi stanbula Ekim aynn sonunda vard. Ahmed
Paaya, kendisini ve yanndaki komutanlarn tebrik eden nameler gnderildi.156
II. Tahmasbn Revana saldrd renildiinde, Bblinin saldrya getii dier
istikamet Tebriz oldu. II. Tahmasb, Hekimolu Ali Paann Tebriz zerine gelmek
zere hazrlk yaptn haber alnca, Haziran aynda Tebrizden Ebher tarafna ekilme
ihtiyac duymutu.157
148

BOA. Mecmua,; u mellifler bu olayn tarihini yanl vermilerdir: Bekir Ktkolu, 15 Austos,),
Ali Djafar-Pour, 15 Austos
149
Cihangua,
150
emdnzde, , Tahran,; Lutfali; Jonas Hanway,; Chronicle; Abraham.
151
Drre,; Ali Djafar-Pour, Safevi ordusunun, Muhammed Han Beluun sava meydanndan
savamadan firar ettii iin yenildiini sylyor. Hibir Farsa ve Osmanlca kaynakta bu iddiay
destekleyecek bir bilgiye rastlayamadk, Djafar-Pour,
152
Cihangua,
153
Mecmua
154
Willem Floor,; Robert Mantran; II. Tahmasb Kurcanda malub eden paann; Hekimolu Ali Paa
olduunu sylerken fena halde yanlyor,
155
Subh,; Cihangua,; emdnzde,; Mecmua,; u mellifler bu olayn tarihini yanl vermilerdir:
Bekir Ktkolu, 16 Austos, smail Hami Danimend, 17 Eyll , Vladimir Minorsky, 18 Eyll , 18
Eyll , eyh Muhammed Ali bin Ebu Talib de, Kurcandan sonra Osmanl ordusunun Badata geri
dndn sylerken yanlyor, Hazin, s
156
BOA.; Subh,; M. Mnir Aktepe; Kurcan zaferinin, I. Mahmudun iktiradnn ilk zaferi olduunu
sylerken yanlyor. lk zafer, Revan kuatan II. Tahmasbn malub edilmesidir,
157
Cihangua, s.

204

Hekimolu Ali Paa hazrlklarn yaptktan sonra harekete geti. Osmanl

birliklerine saldran Safev kuvvetleri 5 Eyll gn Urumiye yaknlarnda malub
edildi.158 Paa, 12 Eyll gn Urumiye sahrasna geldi159 ve 65 gnlk bir kuatmadan
sonra 15 Kasm gn Osmanl kuvvetleri Urumiyeye girdi. Osmanl kuvvetleri, 1736
ylna kadar Urumiyede kaldlar.160 Urumiyenin fetih haberi stanbula 20 Aralk gn
ulat.161
4 Aralk gn de Tebriz savamadan ele geirildi

162

Hekimolu Ali Paann

Tebrizi ald haberi de stanbula 1732 ylnn Ocak aynn ilk gnleri vard.163
Bylece II. Tahmasb, Nadir'in hem Azerbaycan hem de Irak- Acem'deki btn
kazanmlarn bir ka ay iinde elden karm oldu. Bu noktada Osmanl Devleti
asndan, tm saldrganlna ramen, II. Tahmasb'n varlnn son derece olumlu
olduu aktr.
Olaanst asker yeteneksizlii ile Nadir'in ald belli bal yerleri tekrar Osmanl
Devletine kaptran II. Tahmasb, ayrca Safev tahtndaki resmi ah olarak Osmanl
Devletinin kazanmlarn teyit edebilecek antlamalar yapmaya yetkili olmas
nedeniyle, Osmanl Devleti asndan bulunmaz frsatlar sunmaktayd.
Kurcanda Ahmed Paaya yenilen II. Tahmasb, Hekimolu Ali Paann da Tebriz
zerine yrdn haber almt. Bir an evvel antlama yaparak daha fazla Safev
toprann igal edilmesini engellemek istiyordu. Ayrca Nadir, antlama yaplmadan
evvel Horasandan dnp kaybedilen topraklar Osmanl kuvvetlerinden yine geri
alacak olursa, II. Tahmasbn zaten zedelenmi olan prestiji tamamen tkenecekti.
stelik II. Tahmasb, Osmanl kuvvetlerinin Isfahan zerine yrmek zere olduunu
haber almt.164 Bar talebinde bulunmaktan baka seenek kalmamt.

158

Subh,
BOA.
160
BOA. Subh,; emdnzde,; u mellifler bu olayn tarihini yanl vermilerdir: smail Hami
Danimend, 11 Ekim , Ylmaz ztuna, 11 Ekim ; Vladimir Minorsky, C. E. Bosworth, kuatmann 1 ay
srdn sylerlerken yanlyorlar,
161
Subh,
162
Cihangua,; emdnzde; smail Ziyai Bey, M. Mnir Aktepe, bu olayn tarihini yanl ekilde 15
Ksm olarak veriyor, ; Tebrizin fethi esnasnda Hekimolu Ali Paann yannda bulunan air Hami
Fetihname
163
Subh,
164
Jonas Hanway,
159

205

II. Tahmasb, bar teklifinde bulunmak zere elisini Eyll aynn sonlarnda
Ahmed Paaya gnderdi. Ahmed Paa durumu stanbula bildirdi. II. Tahmasbn
teklifi ve mektuplar 19 Kasm gn stanbula ulat.165 20 Kasm gn yaplan
toplantda II. Tahmasbn talepleri deerlendirilm ve bar yaplmasna karar
verilmti. Ahmed Paa, grmeler iin yetkili klnd.166
Safev heyeti 1731 ylnn Aralk ay sonlarnda Hemedan yaknlarndaki Osmanl
ordugahna geldi.167 Grmeler sonunda 8 Ocak 1732de Kirmanahanda, Ahmed
Paa ile Safev elisi arasnda bir antlama metni zerinde mutabakat saland. Bu
metne gre,

Revan, Tiflis, Gence, irvan, emah, Dastan dolaylar

Osmanl

Devletine; Tebriz, Erdebil, Erdelan, Huveyze, Luristan, Hemedan ve Kirmanahan

Safevi Devletine braklyordu.168
Ahmed Paa antlamay yapmak iin acele etmiti. nk Nadirin Horasandan
dnp grmelere mdahale etme ihtimali vard. Ayrca Ahmed Paa,

Nadirin

tepkisini ekmemek ve antlamaya itiraz etmesini engellemek iin, Nadirin Horasana

dnd tarihten itibaren Osmanl kuvvetlerince alnn yerlerin tamamn Safev
Devletine brakrken, sadece Arasn kuzeyindeki yerlerin Osmanl Devletinin
hakimiyetinde kalmasn onaylamt. Aras nehri, iki lke arasnda snr kabul
edilmiti.169
Ahmed Paann ok geni topraklar Safev Devletine brakmasnn sebeplerinden
birinin, Nadiri bu antlamaya raz etmek olduu yukarda ifade edilmiti. Ahmed
Paann bizzat savaarak ald bu topraklarda bir Osmanl idaresi kurulmasnn
zorluunu grm olmas, antlamadaki cmertliinin dier bir sebebi olarak kabul
edilebilir. Ahmed Paann Safev Devletine brakt topraklar, Osmanl Devletinin o
topraklar elinde tutmas iin gerekli olan her trl siyas, din, sosyal, demografik ve
ekonomik altyapdan neredeyse tamamen yoksun konumdayd. Bu noktada baz
aratrmaclarn, Ahmed Paann diplomatik yeteneksizlii nedeniyle byle kt bir

165

Subh,
BOA. Subh,; emdnzde,
167
Hanway,
168
Hanway,
169
Drre,; Cihangua,; Rza abani, II. Tahmasbn bu antlama ile, Nadirin ele geirdii btn
topraklar kaybederek stafahana dndn sylerken yanlyor, olay tam tersi ekilde cereyan etmitir,
166

206

antlama

imzaladn

iddia

ederlerken

Ahmed

Paaya

hakszlk

ektikleri

170

kanaatindeyiz.

Ahmed Paa, II. Tahmasbn elisi ile yapt grmelerin tutanaklarn ve

zerinde anlalan antlama metnini stanbula gnderdi. 6 ubat 1732de, SafevOsmanl antlamasna dair, Sadrazam Topal Osman Paann saraynda bir toplant
yapld.171

Alnan kararlar 7 ubat gn I. Mahmuda sunuldu. Padiah kararlar

onaylad. Fakat I. Mahmudun bir art vard. Ahmed Paa grmelere baladnda
Tebriz henz alnmad iin, Osmanl Devletine kalan yerler arasnda Tebriz yoktu.
Fakat

grmeler srerken Tebriz alnmt. Bu durumda antlamada, Tebrizin

Osmanl Devletinde kalmas ynnde bir dzeltme yaplmalyd. Eer Safev elisi
bunu kabul etmez ve bu talep yznden antlamann yaplamama ihtimali ortaya
karsa, bu sefer Erdebil ve Erdebilin Kazvin tarafnda kalan ksm Safev Devletine,
bunun karlnda Erdebilin Tebriz tarafnda kalan ksm ve Tebrizin merkezinin
Osmanl Devletinde kalmas iin aba harcamal, bu da kabul edilmezse savaa
hazrlkl olmalyd.172
Padiahn direktifleri 9 ubat gn Ahmed Paaya gnderildi.173 Fakat Ahmed
Paa, bu emir kendisine ulamadan, Bblinin baka talebi olmaz dncesi ile
antlama metinlerinin birini stanbula, dierini de Nadire gndermiti.
Bbli tarafndan antlama ile ilgili tek prz, Tebriz meselesi idi. Bu mesele
halledikten sonra ok geni toprak paralarnn terk edilmesini gerektiren bir antlama
yaplmasnda herhangi bir saknca grlmemiti. Fakat Ahmed Paann, I. Mahmudun
gnderdii ferman eline ulamadan, sanki Bbli onaylam gibi antlamann birer
nshasn stanbul ve Nadire gndermesi her iki tarafta da frtnann kopmasna yol
at.
Padiahn huzurunda 25 ubat gn bir toplant yapld174 ve Ahmed Paann
gnderdii katlar huzurda okutuldu. I. Mahmud, grn tekrarlad. Grmeler
baladnda Tebriz henz Osmanl kuvvetlerinin elinde deildi; ama grmeler

170

M. Alaaddin Yalnkaya,
BOA. Subh,; emdnzde,
172
BOA. BOA.; Subh,; emdnzde,
173
BOA. Subh,
174
Subh,; emdnzde,
171

207

esnasnda alndna gre antlamaya dahil edilmeliydi. Aksi taktirde antlamay bu

ekilde kabul etmeyecekti.175 Nadir de antlamann metni kendisine ubat aynn
sonlarnda vardnda, bu antlamay kesinlikle onaylamayacan syledi.176
II) Antlama Sonras Gelimeler
I. Mahmud her ne kadar ilk etapta itiraz etse de, daha sonra Ahmed Paann
yapt antlamay kabul etmiti.177

Fakat henz antlamann tasdiknamesi Safev

tarafndan gelmedii ve Nadirin de ne yapaca belli olmadndan, nce sudan bir

sebeple Topal Osman Paay 12 Mart 1732de azledip yerine, Hekimolu Ali Paay
tayin etti. Paa, Safev Devleti ile sava ihtimali tekrar doarsa Padiaha daha ok
yardmc olabilecek biri idi; nk Safev Devleti ile 1725 ylndan beri devam eden
savalarn bandan beri iinde bulunuyordu.178

Bu srada Tebriz Seraskeri olan

Hekimolu Ali Paaya da, bir an evvel stanbula gelmesi bildirildi.179

Ardndan Osmanl hakimiyetinde kalacak yerlerin korunmas iin gerekli emirler
gnderildi.180 Bblinin ngrs doru kt. Nadir, Mart aynn sonlarnda, daha
evvel III. Ahmed devrinde gelen ve III. Ahmedin hal edildii renilince Mehedte
hapsedilen bir Osmanl elisini I. Mahmuda gnderdi ve btn Safev topraklar
boaltlmad taktirde savaa hazr olunmasn bildirdi. Ayn tehdidi havi bir mektubu
da Badat Valisi Vezir Ahmed Paaya gndermiti.181 Nadirin bu tehditleri nedeniyle
Badat kalesi ve evresinin hemen glendirilmesine baland.182
Nadirin btn abasna ramen, antlama II. Tahmasb tarafndan tasdik edildi.183
II. Tahmasb, Osmanl Devleti ile yapt antlamay korumak istediini Badat Valisi
Vezir Ahmed Paaya bildirmiti. Bbli, antlamay korumak iin II. Tahmasbn,
Nadire kar koymas konusunda desteklenmesi ve bunun iin elden ne geliyorsa
175

Subh,; emdnzde,; Bu grmeler esnasnda I. Mahmudun fikrine muhalefet eden ve Padiaha

sert klar yapan eyhlislm Pammakzade Abdullah Efendi ertesi gn azledildi, Ahmed Rifat Efendi,
176
Cihangua,; Drre,; Jonas Hanway,
177
BOA.
178
emdnzde,; Topal Osman Paann azlinde Dars-Saade Aas Beir Aann etkisi de vard,
179
BOA.
180
BOA.; BOA.; BOA.
181
Cihangua,; Drre,; Abdlkadir zcann, Nadirin bu antlamaya kar kmasn 1733 ylndan sonra
gstermesi doru deildir,
182
BOA.; BOA.
183
BOA.; Jonas Hanway,

208

yaplmasn istiyordu.184 II. Tahmasb ile Bbli, antlamay hayata geirebilmek iin
Nadire kar g birlii yapmaya alyordu.
Ayrca Bbli, Nadirin nereye saldracan anlamaya alyordu. Haziran aynda,
Badatn Nadirin olas saldrsna hedef olacana kesin gzyle baklrken; Temmuz
aynn sonunda bu saldrnn, Tebriz zerinden irvan zerine olabileceini dnmeye
balayan Bbli tedbirlerini o yne kaydrd.185 Oysa Nadirin ilk hedefi artk Osmanl
hakimiyetindeki Safev topraklar deildi.
II. Tahmasb, davranlar ve tercihleri ile evresi iin artk ekilmez bir figr haline
gelmiti. Nadir'in de II. Tahmasb'a siyas adan bir ihtiyac kalmamt. II. Tahmasb
her ne kadar Nadir'in kontrol altndaysa da, ah olmas nedeniyle yine de zaman
zaman kendi kendine ald kararlar uygulamaya alyor ve ou zaman da Nadir'in
kan ve para dkerek elde ettii kazanmlar ve mevzileri bir rpda harcyordu.
Nadir'in ne zamandan itibaren II. Tahmasb' tahttan indirmeyi planlad meselesi
belli deildir.186 Elimizde bu konu hakknda kesin bir bilgi yok. Fakat muhtemelen,
Nadir'in zihninde bir his olarak dolaan bu dncenin bir plan eklinde uygulamaya
konulduu krlma noktas, II. Tahmasb'n, Nadir'in btn srarlarna ramen 1732'de
Osmanl Devleti ile antlama imzalamakta srar ettii dnemdir.
Nadir, Safev-Osmanl Antlamasn kabul etmeyeceini ilan ettii ubat 1732den
itibaren iki stratejiyi birlikte yrtt. lk politikas Osmanl Devleti ile ilgiliydi ve
stanbul ve Badata gnderdii eliler vastasyla aslnda asl ikna etmeleri gereken
kiinin II. Tahmasb deil, kendisi olduunu ilan etti. Ve kesinlikle ikna olmamt. kna
olmas iin gerekli olan artlar da Bblinin kabul etmesi mmkn deildi. Nadir,
Osmanl Devletine gerekli uyarlar gnderirken, ikinci stratejisini II. Tahmasba kar
uygulamaya koydu. Herattan Isfahana gelirken geen 5 aylk sre zarfnda II.
Tahmasbn hem Safev ricali hem de ran halknn gznden dmesini salamak iin
gerekli btn hamleleri yapt. Ve kesinlikle de baarl oldu.

184

BOA.
BOA.; BOA.
186
Laurence Lockhart, Nadirin II. Tahmasb indirmeye, 1730da irazda bulunduu srada karar
verdii kanaatinde. Lockharta gre Nadir, byk bir ordunun banda zaferler kazanmann tadn almt
ve ihtiras da sonsuzdu. Bu pozisyonunu kaybetmemek iin o andan itibaren II. Tahmasb hal etmeyi
planlamaya balad,
185

209

Nadir, Safev-Osmanl Antlamasn reddettiini ubat aynda ilan ettikten sonra,

rahat hareket edebilmek iin nce Abdal meselesine arlk verdi ve Herat 16 Martta
ele geirdi.187 Mart aynn sonlarnda II. Tahmasba bir eli gnderen Nadir,
antlamann imzalanmamasn istemi, ayrca bu antlamaya kar gelmeyen dier
devlet adamlarn da knadn eklemiti.188 Yine ayn tarihlerde btn ran
corafyasna yollad fermanda, Nevruzu mteakip Badata yryeceini ilan
etmiti.189 Nadir, de facto Safev ah gibi davranyor ve gerek iktidarn kimde
olduunu ilan ediyordu.
Nadir, 28 Mart gn, Ramazan Bayramnda Herattan hareket etti190

ve 11

Nisanda Mehede ulat.191 Nadir, 10 Maysda II. Tahmasb tekrar uyard. Antlama
kesinlikle onaylanmamalyd. Ayrca Kumda buluup bu durumu tekrar deerlendirmek
gerekiyordu. Daha sonra Osmanl Devletini btn Safevi topraklarn boaltmaya ikna
etmek iin Badat zerine yrnecekti.192 Fakat II. Tahmasb bunlar kabul etmemi ve
antlamay onaylamt.193
Bunun zerine Nadir, 30 Haziranda Mehedten Isfahana hareket etti.194 25
Austosta, yaklak 50 bin kiilik bir ordu ile Isfahan nlerine geldi.195

II. Tahmasb,

Nadirin geliinden rkt iin bir ara Ret, Fars, Lahican taraflarna kamay ya da
Osmanl topraklarna snmay dndyse de, daha sonra bundan vazgeti. Nadir
geldiinde; onu, Safev hanedann ortadan kaldrmaya niyetli olmakla sulam, ancak
Nadir bunu yemin ederek reddetmiti. Isfahana gelme nedeni,

Frenkleri ve

Osmanllar Safev topraklarndan karmakt. II. Tahmasb, evresindekilerin Nadirin

niyetinin bozuk olduu konusundaki uyarlarn dikkate almad ve Nadir ile ordusunun
Isfahana girmesine raz oldu.196 Isfahana girdikten sonra Nadir, II. Tahmasbn
evresindeki rical kazanmaya

alt ve bunu baard. Hemen hemen herkes II.

Tahmasbn tahttan indirilmesine raz olduktan sonra Nadir, Austos aynn sonunda II.
187

Merv, Mstevf,
Cihangua,; Drre,
189
Cihangua,
190
Cihangua,; Drre,
191
Cihangua,
192
Cihangua,
193
ran
194
Cihangua,
195
Cihangua,; Mara,; Kronoloji,; Chronicle; Willem Floor,
196
Merv; Kazvini,
188

210

Tahmasb erefine bir ziyafet verdi.197 yice sarho edilen II. Tahmasb balanarak
Mehede gnderildi. Halkn olas tepkisini azaltmak iin de II. Tahmasbn yerine,
henz bir ka aylk bir bebek olan II. Tahmasbn olu Abbas198, III. Abbas namyle
tahta karld ve Kazvine gnderildi. Nadir de kendini saltanat vekili ilan etti.199 Bu
olaydan sonra Nadir, bir daha Tahmasb-Kulu nvann kullanmad. Unvan olarak
Vekild-devle ya da Naibs-saltanay tercih etti.200
Nadir, Safev hanedann bu tarihte tahttan tamamen indirmenin yol aabilecei
tepkileri gz nne alarak bu ii daha sonraya brakmt. III. Abbasn ahl
gstermelik bir saltanattan ibaretti. Nadir, devletin btn ilerinin yegane karar vericisi
olmutu.201
III) Nadir'in Rusya le likileri
Nadir, Kasm 1727de Mazenderandan Rusyaya gnderdii eli vastasyla
Rusyadan, Gilan ve Lahican boaltmasn istemiti.202 Nadirin Rusya ile diplomatik
iliki kurmak iin yapt ilk teebbs budur. Fakat Rusya, Nadirin elisini tutuklad.
Rusya iin Nadir, henz ciddiye alnacak siyas bir aktr deildi.
Nadir, elisinden bir haber kmaynca, Rusya tarafndan ciddiye alnmas iin nce
adn nemli asker baarlar ile duyurmas gerektiini anlamt. 1730 ylna kadar
Nadir bir daha Rusyaya eli gndermedi.
Nadir, Osmanl Devletinden Hemedan ve Kirmanahan aldktan sonra, bir
elisini 17 Temmuzda, Gilandaki Rus Generali Levanova gnderdi ve Rusyann
Hazar Denizi kysndaki Safev topraklarn hemen boaltmasn istedi. Ayrca Rusya,
bu gne kadar bu topraklardan toplad vergileri de Safev Devletine iade etmeliydi.
General Levanovun cevab gayet pikin ve gereki oldu:
197

ran; Rza-Kulu Han Hidayet, II. Tahmasbn tahttan indirilmesinin, Isfahan dnda ve Nadirin
konaklad menzilde meydana geldiini iddia eder,
198
Abbas, 5 Temmuz 1732 doumlu imi, Floor,
199
Merv; Cihangua,; Drre,; Kemir,; Kazvini; Mara,; Frere Bazin,; Mstevf,; Tahran,; Muhammed
Haim Asafi,; Jonas Hanway,; Chronicle,; eyh Muhammed Ali bin Ebu Talib, Nadirin II. Tahmasba
tahttan ekilmesini sylediini, II. Tahmasbn da bunu kabul ederek tahttan feragat ettiini sylerken
yanlyor, Hazin,
200
Laurence Lockhart,
201
Nadir, II. Tahmasb tahttan indirirken yalnzca asker gcne gvenmemiti. II. Tahmasbn
evresinde bulunan ve II. Tahmasbn yeteneksizliklerinden bkm olan ricalin bu bkknl da Nadire
cesaret veren unsurlardan biri olmutur, Muhammed Ali Furugi,
202
Cihangua,; Lahican, Gilan eyaletinde, Sefid-rudun dousundadr, Vladimir Minorsky,

211

1- Rusya, Safev Devletine yardmda bulunmutur. Afganllarn malub edilmesinde

Rusyann verdii silahlarn ciddi katks olmutur.
2- Rusyann, Hazar Denizindeki

varl Osmanl Devletinin bir miktar askerini

Kafkaslarda tutmasna yol amakta, bu da Safev Devletine daha rahat asker harekette
bulunma frsat vermektedir.
3- Hazar Denizi kysndaki topraklarn snr blgeleri hl Osmanl Devletinin
elindedir ve bu yzden bu topraklarn iadesini konumak iin henz erkendir.203
Levanov durumu hemen Rusyaya bildirdi. Rusya artk Nadiri ciddiye alyordu.
Rus mparatoriesi, II. Tahmasb ile Hazar Denizi kysndaki topraklar konusunda
yaplacak grmeler iin General Levanov ile birlikte zel danman P. . apirovu
15 Austosda grevlendirdi.204 Grmeleri yapacak danmana verilen direktifler,
Rusyann politikasn ak ekilde ortaya koymaktadr:
1- Safev Devletinin Osmanl Devleti ile bar yapmasn engellemek,
2- II. Tahmasb Rusya tarafna ekmek.

aha, Rusyaya yanarsa Rusyann,

Osmanl Devletinin Kafkasyada ilerlemesine izin vermeyecei garantisini vermek,

3- II. Tahmasb ikna etmek iin Osmanl Devletinin, stanbuldaki

sahte Safev

ehzadesini ona kar kullanmak zere olduunu kendisine haber vermek,

4- Eer II. Tahmasb Rusya ile anlamak istemezse; Rusyann, Osmanl Devleti ile
sahte Safev ehzadesini Safevi tahtna oturtmak iin birlikte hareket edebileceini
bildirmek.205 Rusya ayrca, Nadirin 1727den beri tutuklu bulunan elisini de 1730
ylnn sonbaharnda serbest brakt.206
General Levanov, Hazar Denizi kylarndaki topraklarn durumu hakknda 1730
ylnn sonlarnda, II. Tahmasbn grevlendirdii heyet ile ilk grmelerini yapt. P. .
afirov grmelere Nisan 1731de katld.207 Yaplan grmeler sonunda Rusya,
Gilann tahliyesini kabul etti ve bu karar bildirmek zere Rus elileri Haziran 1731de
Heratta bulunan Nadirin yanna geldiler. Nadir de bu elileri II. Tahmasbn yanna

203

Mustafazade Tevfik Teyybolu,

Mustafazade Tevfik Teyybolu
205
Teyybolu,
206
Bekir Ktkolu,
207
Teyybolu,
204

212

gnderdi.208 Rusya, Safev Devletini kimin ynettiini fark ettii iin elileri nce II.
Tahmasb yerine Nadirin yanna gndermiti.
Fakat II. Tahmasbn, 1731de Revana saldrmasndan beri Osmanl Devleti ile
savayor olmas, bu eliler ile II. Tahmasbn memurlarnn grmelerini
aksatmt.209 Ayrca Rusya grmeleri srdrrken, II. Tahmasbn Osmanl
kuvvetleri karsnda 1731 ylndan beri srekli geriliyor olmas nedeniyle, Gilandan
ekilme kararn da Temmuz 1731 tarihinde geici olarak askya ald.210 ve II. Tahmasb
ile Osmanl kuvvetleri arasndaki mcadelenin sonucunu beklemeye balad.
Osmanl Devleti ile II. Tahmasb arasndaki sava sona erince Rusya-II. Tahmasb
grmeleri de 21 Ocak 1732de Retde balad.211 1 ubat gn Ret Antlamas
imzaland. Antlamaya gre Rusya, Kr Nehrinin gneyindeki topraklar boaltmay
kabul etmi, Bak ile Derbendin iadesi ise Safev kuvvetlerinin Revan Osmanl
kuvvetlerinden almas artna balanmt.212 Rusyann, Hazar Denizi kysndaki bu
kadar geni bir sahay terk etmeyi kabul etmesi, yalnzca Nadirin enerjik asker ve
diplomatik abalarndan kaynaklanmyordu. Rusyann uluslararas arenadaki durumu
ktleiyordu. Avrupada kendisine kar Osmanl Devleti, sve, ngiltere, Fransa ve
Prusyadan oluan bir ittifak oluuyordu. Ayrca Rusya iin Hazar Denizi kysndaki
topraklar elinde tutmak, mali ve asker adan gittike zorlayordu. Terk ettii
topraklarn Osmanl Devletine braklmamas artyla, elinde tuttuu Hazar Denizi
kysndaki topraklardan vazgemeyi politikasna daha uygun bulmutu.213
Rusya, siyas nceliinin Hazar Denizi kysndaki topraklar elinde tutmak
olmadn, asl amacnn bu topraklarn Osmanl Devletinin eline gememesi
olduunu aka ortaya koymutu. Rusya, Kafkaslarda Safev Devletini deil Osmanl
Devletini kendine rakip olarak kabul ediyordu. Hazar Denizi kylarnn tekrar Safev
Devletine iadesi Rusya asndan siyas bir problem olarak grlmemiti. Fakat Rusya,

208

Cihangua,
Cihangua,
210
Teyybolu,
211
Vladimir Minorsky,
212
Cihangua,; Minorsky,; Antlamann metni iin bkz., J. C. Hurewitz,
213
Mustafazade Tevfik Teyybolu,
; B. Spulern; Rusyann Gilan, Gilann ar scak iklimi yznden terk ettiini sylemesine
katlmamz sz konusu dahi deildir,
209

213

Nadirin Herat seferi sonulanncaya kadar tahliye ilemini balatmad.214 Rusya,

Nadirin Osmanl Devletinin Kafkaslarda ilerlemesini engelleyecek bir lider olup
olmadn anlamaya alyordu. Buna kani olduktan sonra Nadire bir mttefik gibi
davranacak ve Nadirin durumunu Osmanl Devletine kar zayflatabilecek her trl
hareketten kanacaktr.
Nadir, 11 Nisanda Mehede geldikten sonra Rusyann Gilan ve Astaray
boaltmay kabul ettiini; Bak ve Derbendin ise, Revan Osmanl kuvvetlerinden geri
alnnca boaltlacan haber ald.215 Nadir, 12 Maysta Ebiverde vardnda,
Rusyann Gilan tahliye etmeye baladn haber vermeye gelen Rus elilerini kabul
etti.216 Rusya, Gilann tahliyesini Temmuz 1732de tamamlad.217

C) Nadir ile Osmanl Devleti Babaa

I) Nadir Osmanl Topraklarnda
Nadir, ayana ba olan II. Tahmasbdan kurtulmutu. Rusya ile yaplan
grmeler sonucunda Rusyann Safev topraklarnn bir ksmndan kmas da
salanmt. Rusyann dier yerleri boaltmas da Osmanl kuvvetlerinin Kafkaslardan
karlmas artna balanmt. Nadirin nnde iki k vard. Birinci k dorudan
Gence, Revan ve Tiflise saldrp Osmanl kuvvetlerini bu blgelerden karmakt. Bu
k, ok geni bir sahada uzun asker mcadeleyi gerektirecekti. Dier k, Nadire daha
makul gelmiti. Sava Osmanl topraklarna tayp Badata saldrmak ve Osmanl
kuvvetlerinin Kafkaslardan kendiliinden ekilmesini salamak. Bbli bylece,
Kafkaslarda kalmakta srar ettii srece Badat her an kaybetme tehlikesi ile birlikte
yaamak zorunda kalaca

mesajn alm olacakt. Ayrca eer Badat ele

geirilebilirse, Hindistan-Basra-Badat-Akdeniz ticaret yolunun kontrol de, yani ok

nemli bir vergi kayna da Nadirin eline gemi olacakt.218 II. Tahmasbn tahttan
indirilmi olmasnn yaratt kzgnlk ve bunun ortaya karaca olas muhalefetin

214

Cihangua
Drre,
216
Cihangua,
217
Mustafazade Tevfik Teyybolu,
218
Peter Avery, ; Robert Mantran,
215

214

nne gemek iin Nadirin ayn zamanda nemli bir zafere de ihtiyac vard. Badat
ve el-Ceziredeki ilerce kutsal kabul edilen Necef ve Kerbela gibi yerlerin ele
geirilmesi ise Nadire hi phesiz kutsal bir prestij salayacakt.219
Nadir, plann uygulamaya koydu ve Isfahandan ayrlp Kasm ortalarnda
Kirmanahana geldi.220 Bbli de Nadirin II. Tahmasb tahtan indirdiinden, Badat
valisi Vezir Ahmed Paann gnderdii mektuplar sayesinde, Kasm ay balarnda
haberdar oldu. Yaplan toplantlar sonunda, snrdaki kalelere mhimmat ve asker
gndermeye baland.221 Nadirin Kirmanahana geldiini Aralk aynn banda haber
alan Bbli, onun orada klayacan dnmt. Kerkk Kalesinin korunmas iin
Ahmed Paaya emir verildi. Nadirin kn bir asker harekete girieceine ihtimal
verilmemiti.222
Nadir ise Badat zerine yrmek iin 10 Aralkta Kirmanahandan ayrld.223 13
Aralk 1732de Zohabtan Osmanl topraklarna giren Nadir, 1735 ylna kadar aralksz
srecek savalarn da kapsn am oldu.224
Nadir nce Zohab kalesini ele geirdi ve Derne Beyi Ahmed Paay da esir etti,
ardndan da Zohab kalesinin glendirilmesini ve erzak depolanmasn emretti.225
Zohabda 5-6 gn bekleyen Nadir, 18 Aralk gn Zohabdan hareket etti ve
Derneyi bast. Durum, Badat Valisi Vezir Ahmed Paa tarafndan hemen stanbula
bildirildi.226 Nadir burada, askernin bir ksmn Kerkk, bir ksmn da Erbil zerine

219

Nadir, mali skntsna are bulmak iin ise mansblara 1732 ylndan itibaren sat yoluyla atama
yapmaya balad. rnein Isfahan valiliinin fiyat 80 bin tumand. Paraya ihtiya duyduka bir mansbn
nce yneticisini azlediyor, daha sonra istedii paray vereni o mansba atyordu, Willem Floor
220
Drre,; Mstevf
221
BOA.
222
BOA.
223
Cihangua,
224
Subh,; Robert Olson, Nadirin 1732de Osmanl Devleti ile tekrar savaa balamasnn nedenini, II.
Tahmasb ile Osmanl Devleti arasnda yaplan antlamada, Osmanl Devletine geni ran topraklar
braklm olmasna deil, antlamada Safev esirleri hakkda bir hkm bulunmamasna balyor. Bu
yoruma katlmamn mmkn olmad kanaatindeyiz, Olson,
225
Cihangua,; Drre,; Subh,; Kronoloji,
226
Cihangua,; emdnzde,; Jonas Hanway,; Kronoloji,; emdnzde Fndkll Sleyman
Efendinin, Nadirin bu Derne basknn, II. Tahmasbn tahtan indirilmesinden nce gstermesi hataldr,
emdnzde,

215

gnderdi.227 Sonra kendisi de Kerkke geldi ve kuatma ile ilgili tlimatlar verdikten
sonra Badat zerine harekete etti.228 Kerkk kuatmas 26 Aralkta balad.229
Nadirin Badat civarna saldrd haberi stanbula 1733 yl Ocak aynn banda
ulat.230 Sadrazamn huzurunda yaplan toplantda son durum deerlendirildi. Badat
valisi Vezir Ahmed Paann serasker tayin edilmesine ve Badata bir an evvel asker
gnderilmesine karar verildi.231 Nadir ise 9 Ocakta, Badata 18 saat mesafedeki
Adene Kprsne geldi.232 Fettah Bey komutasndaki bir Osmanl keif birliini 11
Ocakta datt.233 12 Ocakta ise Samarrada Dicleyi geip Badata hareket etti.234
Fettah Beyin malub olduunu haber alan Badat Valisi Vezir Ahmed Paa,
Nadirin ordusu hakknda bilgi almak iin bu defa, Ky sanca beyi Mehmed Paay
gnderdi. Nadir 16 Ocakta, Mehmed Paann birliini de datp paay da esir ald.235
17 Ocakta Badat nlerine gelen Nadir236,

Badata iki fersah uzaklktaki Seren

237

Tepede konaklad.

Safev ordusunun hareketini haber alan Badat civarndaki kylerin ahalisi de

Badata snmt.238 Zaten zahire problemi olan Badat iin, bu yeni gelenler Badat
kalesinin direncini azaltmaktan baka bir ie yaramamt.
Etrafnda yapt bir keif sonucu Badat Kalesinin hcumla alnamayacan
gren Nadir, Badat alk ile drmeye karar verdi.239 Bunun iin Badatn tam bir
227

Subh,; Kerkk hakknda bkz., J. H. Kramers,; Kerkk

Cihangua,; Vakanvis Subh Mehmed Efendi, Nadirin Kerkk kuatmasn bizzat yrttn ve
Kerkk alamayp geri ekildiini sylerken yanlyor. Nadir, Kerkk kuatmasn bizzat yrtm
deildir, Subh,
229
Subh, Kerkk alamayan Safev birliklerinin geri ekildiini sylerken yanlyor. Bu birlikler, Topal
Osman Paann gelmesi zerine, yani Temmuz 1733de geri ekilmilerdir,; Mnir Aktepe, Nadirin bu
kuatma sonunda Kerkk ele geirdiini sylerken yanlyor,
230
BOA.
231
Subh, s; emdnzde,
232
Subh,
233
Cihangua
234
Subh,
235
Cihangua,
236
Cihangua,; u mellifler bu olayn tarihini yanl vermilerdir: M.Mnir Aktepe, Aralk 1732,
Vladimir Minorsky, Aralk 1732, Yusuf Hlolu, Haziran 1733 ; Bandan sonuna bir Osmanl tarihi
yazd iddiasndaki Stanford Shaw ise, eserinde bu olayn adn bile anmamaktadr,
237
Cihangua,; Mirza Mehdi Han Esterabadi, Nadir ah hakknda yazd ilk eserinde, bu mevkinin adn
Seyrantepe olarak yazm ; daha sonra Nadir ah hakknda yazd ikinci eserinde, bu kez Serentepe
olarak vermitir . Biz, ikinci eserinde geen ismi doru olarak kabul ettik; A. A. Duri ise, Nadirin
Badat 1737 ylnda da kuattn sylyor ve 1733 kuatmasndan ise hi sz etmiyor. Biz henz, bu
1737 kuatmas hakknda bir bilgiye ulaamadk,
238
BOA.; BOA. C
228

216

kuatma altna alnmas lazmd ve bunun baarlmas iin de Diclenin bat kys da ele
geirilmeliydi.
nce Diclenin karsna 10 bin kiilik bir svari birlii geirildi.240 Durumu
renen Badat Valisi Vezir Ahmed Paa, bu birlikleri datmak zere Memi Paann
komutasnda bir Osmanl birlii gnderdi; ancak yenilen Osmanl kuvvetleri kaleye
snmak zorunda kald.241 Osmanl kuvvetlerinin bu yenilgisinden sonra Safev
kuvvetleri, Diclenin bat kysndaki Khne Badat isimli semti ele geirdiler.242
Bylece Badat her iki yakadan da kuatma altna alnm oldu. Bu olaydan sonra
Samarra, Kufe ve Kerbeladan gelen heyetler Nadire itaatlerini bildirdiler.243
Bu esnada, Nadirin Dicle zerine kurdurduu kpr 20 Ocakta tamamland.
Nadir, bu kpr sayesinde kar tarafa bir miktar asker geirdi.244 Fakat kpr ksa sre
sonra yklmtr.245
Nadir, Badat her iki taraftan kuatma altna almken Bbli, Badata asker
toplamak iin gerekli emirleri gndermekle meguld.246 Badat Valisi Vezir Ahmed
Paa, Ocak aynn sonlarnda stanbula varan mektubunda, hemen bir serasker tayin
edilip en az 60 bin kiilik bir ordunun Badatn yardmna gnderilmesini talep
ediyordu.247

Badata

yakn

sancak

beylerinin

yardmlarnn

Badat

kurtaramayacan anlayan Bbli, ubat aynn balarnda Erzurum Valisi ve eski

sadrazam Topal Osman Paay Musul Seraskeri olarak tayin edip Badatn yardmna
gitmekle grevlendirdi.248

239

Merv; Laurence Lockhart ise, Nadirin Badat alkla drmeye daha bandan karar verdii
kanaatindedir. nk Nadir, Badat gibi ok gl surlar olan bir ehri kuatmaya gelirken kuatma
toplarn getirmemitir. Bu da Nadirin, daha en bandan niyetinin Badat alk ile drmek olduunu
gstermektedir,
240
Merv
241
Merv
242
Merv
243
Merv
244
Cihangua,; Drre,; Merv
245
Drre,
246
BOA.; BOA.; BOA.
247
BOA.
248
BOA.; Eserin tarihe ksmn yazanlar, ah II. Tahmasbn emri ile Nergis Hann Musula saldrmas
zerine, bunu sava sebebi sayan Osmanl Devletinin Topal Osman Paay Badata gnderdiini
yazyor ki, bu tarihte artk ne ah II. Tahmasb ahtr ne de Topal Osman Paann harekete gemesinin
sebebi Nergis Hann Musul saldrsdr, Musul

217

Topal Osman Paa, serasker olarak grevlendirildiine dair ferman 24 ubatta

ald.249 Ksa srede hazrlklarn tamamlayan Paa, k mevsiminin iddetine ramen 5
Mart gn Erzurumdan hareket etti. 250
Bbli Badata ordu gndermek iin elinden geleni yaparken; Badat valisi Vezir
Ahmed Paa ise, ubat aynn ortalarnda bir huru hareketi ile Badat Kalesi
evresindeki Safev ordusunu datmay denedi, ancak malub olan Osmanl kuvvetleri
yine kaleye snmak zorunda kaldlar.251
Ahmed Paann bu hareketinden sonra Nadir, Badat kalesinin evresine havaleler
ve kk bir kale yaptrp Badat Mart aynn balarnda drt taraftan top atei altna
almaya alt.252 Ayn tarihlerde Beni Lam kabilesi reisi eyh Abdlbaki, Nadiri
ziyarete geldi ve Huveyze valisi ile birlikte Basray kuatmak iin izin istedi. Nadir bu
teklifi uygun grp Basray kuatmalar iin izin verdi.253
Nadir, Badat zerindeki basksn arttrrken; Topal Osman Paa seri ekilde
hareket edip o k artlarnda ve stelik olduka yal ve hasta olmasna ramen, oniki
gn gibi ksa bir sre sonunda, 17 Mart gn Diyarbekire geldi.254 Kendisine, talep
ettii her ey gnderilmti. Bblinin mazeret dinlemeye tahamml yoktu.255
Bbli de, Nadirin sava Osmanl topraklarna tamasna mukabil, Nadiri
Badat kuatmasndan vazgeirmek iin ayn taktii izlemi ve Azerbaycan
taraflarndan Safev topraklarna saldrma plan yapmt. Bunun iin, Krm hanna
gnderilen namede son siyas durum zetlendikten sonra, Safev topraklarna yaplacak
yama amal hcumlar iin 10 bin Tatar askerinin iki Sultan komutasnda bir an evvel
Dastan zerinden gnderilmesi talep edilmti.256 Nisan aynda bu Tatar askerinin
nasl hareket edecei belirlendi. Tatar askeri, irvan Han Sorhay Han, Revan Seraskeri
Vezir brahim Paa ve Gence Muhafz Gen Ali Paann emri altnda, uygun grlen
249

BOA.; BOA.; Subh,

BOA.; BOA.; BOA. Subh,
251
Cihangua,
252
Cihangua,
253
Cihangua, ; Muhammed Muhsin Mstevf, Nadirin Basray aldn sylerken yanlyor, Nadir
hibir zaman Basray alamamtr, Mstevf,; nayetullah Fatihi Nejat,; Osmanl ynetiminin genellikle
dk seviyede tutulduu ve blgedeki etkili eyhlerin ynetime dahil edildii Basra, el-Cezirenin nehir
yollarn ve Basra Krfezini kontrol etmek iin mkemmel bir konuma sahipti, R. Hartmann,; Dina Rzk
Khorur,; Halil Sahilliolu,; Abdlhalk Bakr,; Basra
254
BOA.; BOA..
255
BOA
256
BOA.; BOA.
250

218

yerlere saldrlacak ve Safev topraklarna azami zarar verilecekti. Bu saldrlar, Safev

Devleti bir bar antlamas yapmay kabul edinceye kadar devam edecekti.257
Topal Osman Paaya da, daha evvelki seraskerlerin Nadire kar yaptklar hatalar
zetlenerek, savarken nelere dikkat etmesi gerektii Nisan aynn sonlarnda
bildirildi.258Ayrca eer Safev ordusu Osmanl kuvvetleri karsnda tutunamaz da geri
ekilirse, Safev ordusu takip edilip

Safev topraklar yamalanacakt.259 Bbli,

Ahmed Paaya da moralini bozmamasn iletmiti. Topal Osman Paa yoldayd ve

Badatn kurtarlmasna az kalmt.260
Topal Osman Paa, 27 Nisan gn Diyarbakrdan ayrld.261 Nadir ise Topal
Osman Paann yaklamakta olduundan habersiz, Badatn alk yznden teslim
olmasn beklerden Mays ay iinde Necefe gitti262 ve Haziran aynda geri dnd.263
Nadirin mali durumu kt idi. Uzayan ve ksa srede bitecek gibi grnmeyen
kuatma, hibir mali getirisi olmayan byk bir gider kuyusuna dnmt. Nadir,
ordunun ihtiyalarn karlayabilmek iin ran halkndan ekstra vergiler toplanmas
hususunda Isfahana srekli emirler gnderiyordu.264 Nadir, Badat ulemasna yazd
mektuplarla da ise daha fazla kan dklmeden Badattaki paalar bara ikna
etmelerini nerirken265 Topal Osman Paann Badat zerine geldiini haber ald.
Nadir ilk olarak, Osmanl ordusunun yn deitirmesini ya da ikiye blnmesini
salamak iin, am taraflarna yama amal aknlar dzenlemeyi dnd.266 Fakat bu
plan uyguladna dair herhangi bir bilgi mevcut deildir. Nadir, bu plann
uygulanmasnn, kendi ordusunu da zayflatacan dnm ve vazgemi olmaldr.

257

BOA.; BOA.
BOA.
259
BOA.
260
BOA.
261
BOA.; BOA.
262
Merv; Necef, Hz. Alinin mezarnn bulunmas nedeniyle Mehed-i ali olarak da anlr, smet
Parmakszolu,; E. Honigman,
263
Merv
264
Willem Floor,; Nadir, II. Tahmasb tahttan indirdiinde ran corafyasnn krsal kesiminde ekonomik
durum tam bir felaketti. Alessandro Bausani, ne Osmanl ne de Afgan istilasnn rana, Nadirin vergi
politikalar kadar zarar vermediini sylyor,; Ann Katherine Swyford Lambton,.
265
Mneat,
266
Merv I
258

219

Topal Osman Paa yaklarken, Badatta da durum son derece kritikti. Alktan
bunalan yzlerce insan hergn Safev ordusuna snmaktayd.267
Topal Osman Paay karlamaya hazrlanan Nadir, Tebriz hakiminden asker
isterken268, Topal Osman Paa da 18 Haziranda Musuldan hareket etti.269 Hareket
esnasnda Padiahn yeni bir ferman Paaya ulat.270 26 Haziranda Zap Suyu
kenarna gelen Paa271, 1 Temmuz gn Kerkk kuatmadan kurtard. 3 Temmuz
gn de Badata hareket etti.

272

Paa, bu hareket esnasnda hem askerin su ihtiyacn

daha rahat karlayabilmek hem de nehir yoluyla gelen erzak ve mhimmatn orduya
rahata ulamasn salamak iin Dicleye yakn bir yol takip etmiti.273
Badatn da tahamml tkeniyordu. Alk hem halkn hem de askerin sabrn
zorluyordu. Ala dayanamayan sivil ve askerler, surlardan inip Safev ordusuna
snyordu. Ahmed Paa askeri zaptedemez olmutu. Bu durum karsnda Nadiri
oyalamak ve Topal Osman Paa gelinceye kadar Nadirin Badat zerindeki basksn
azaltmak iin Nadire, Safer aynn sonlarnda (3-11 Austos) Badat boaltacan
bildirdi.274
Nadir iin artk bu vaatlerin bir nemi yoktu. Badatn teslimini belirleyecek unsur
Ahmed Paann verdii sz deil, Topal Osman Paa ile giriecei savan sonucu
olacakt.
Nadir, Badatn kuatmasnda bir miktar asker brakarak, Topal Osman Paay
karlamak zere 19 Temmuzda Badat nlerinden ayrld.

275

ki ordu 19 Temmuz

1733 Pazar gn Ducumda karlatlar.276

267

Merv; Badat halk kpek yemeye balamt, Stephen Hemsley Longrigg,

BOA.
269
Subh,; Tarih;
270
Tarih,
271
Subh, s
272
Subh,; Jonas Hanway,
273
Tarih,
274
Drre,; Cihangua,
275
Cihangua, s; Musaffa Muhammed Efendinin, Nadirin 8 aydr sren Badat kuatmasn kaldrp
Kerkk ve ehrizor taraflarna ekildiini sylemesi doru deildir, Nadir ne kuatmay kaldrmtr ne
de Kerkk tarafna ekilmtir, Musaffa, s. 123; ayn hataya Robert Olson da dm, Nadirin Topal
Osman Paa zerine giderken Badat kuatmasn kaldrdn yazmtr, Olson,
276
BOA. BOA.; BOA.; Cihangua,; Hollandal tccarlar, Ducum savann tarihi iin 17 Temmuz tarihini
verirken yanlyorlar, Willem Floor,
268

220

Topal Osman Paa, ordugahn Diclenin kysna kurmutu. Bylece Nadirin

ordusu ile nehir arasna girip Nadirin askerlerinin nehirden su imesini engellemi
oldu. Paann yannda ayrca 105 tane de top vard. Nadir ise yannda hi top
getirmemiti.277 lk saldry Nadirin tfekli askerleri yapt. Osmanl askeri bu saldr
karsnda geri ekildi ve ardna snd siperlerden Safev ordusuna zayiat verdirmeye
balad. Topal Osman Paa, Osmanl ordusunun evresini tfekli Yenierilerle
evirmiti. Safev ordusu, youn tfek atei ve gnein altnda susuzluktan yava yava
zlmeye balad. Nadir bile atndan bir iki kez dmt. Su imek iin bir su
kaynana hcum eden Safev askerlerine, Osmanl birliklerinin baskn vermesi sonucu
Safev ordusunda dank bir ricat balad. Nadir ve dalan Safev ordusu Mendelice
ekildi.278 Nadirin yenildii haberi Badata ulanca Ahmed Paa, Badat dndaki
Safev askerlerine saldrd ve onlar datarak Badat kuatmadan kurtard.279 Kuatma
esnasnda Badatda 110 bin kadar kii lm ve koskoca kalede sadece 30 tane at
kalmt.280
Nadir'in, 9 aylk bir kuatma sonras Badat alamamas, aslnda hem Nadir'in
hem de ordusunun kapasitesini ve yeteneklerinin snrlarn gstermesi bakmndan
nemlidir. Geni alanlarda geni manevralar yaparak, sahte ricatlarn ardndan iddetli
svari hcumlaryla dman saflarnda korku ve panik yaratmak zerine kurulu bir
sava taktii izleyen Nadir'in, uzun soluklu, profesyonel topu ve lamc birlikleri
gerektiren kuatma savalarnda baarl olma ihtimali ok zayft. Nitekim Osmanl
kuvvetlerince savunulan Basra, Badat, Musul, Kars ve Gencenin Nadir tarafndan
alnamamas bunun ak bir gstergesidir. ran corafyasndaki kuatmalarda da Nadir
bazen bir kale nnde 1 sene boyunca beklemek zorunda kalmt.
Nadirin Ducumdaki yenilgisine gelince, Nadirin Ducumdaki en byk
dezavantaj, 9 aydr Badat kuatan yorgun ve bezgin bir ordu ile, Topal Osman
277

Abraham
Kronoloji,; Cihangua,; Drre,; Kemir,; Merv; Hazin, , Mstevf,; Muhammed Haim Asafi,; Jonas
Hanway,; Fesai, Topal Osman Paann sadrazam olduunu sylerken yanlyor, sabk sadrazam idi,;
Savan seyri hakkndaki bir anlatm iin bkz, Tarih, yapan Ermeni komutanlarn listesi iin bkz.,
Abraham,; Abdlhseyin ehidi, Nadirin burada Topal Osman Paa karsnda ald yenilgiden hi sz
etmez,
279
Cihangua,; Hazin,; Necdet Sakaolu, Badatn kaybedildiini sylerken fena halde yanlyor,
280
Tarih; nayetullah Fatihi Nejat, Nadirin Badat kuatmasn kaldrmasnn sebebini, Muhammed Han
Belu isyan olduunu sylyor ve Nadirin Topal Osman Paaya yenilmesinden hi sz etmiyor,
278

221

Paann dingin ve savaa istekli askerinin karsna km olmasdr. Temmuz aynn

scanda, kuluk vaktinden ikindi vaktine kadar su imeden savamak, Nadirin
askerlerinde g ve istek brakmamt. Nadirin yenilgisindeki dier bir faktr, bu
savata,

daha

evvelki

savalarda

uygulad

taktii

uygulamamas

ya

da

uygulayamamasdr. Nadirin klasik sava taktii, svarilerinin nce sahte bir hcum
sonras bozulmu gibi kamalardr. Bu ka bazen 1 saat boyunca srmektedir.
Dmann, Nadirin ordusunun bozulduuna inanp svarilerin peine dmesi, taktiin
ikinci aamasdr. Svariler, pelerindeki dman askerini toplarn nne kadar
getirdikten sonra dman askeri ilk oku, burada karlat topu atei karsnda
yaar. Fakat bozulan sava nizamna dnmelerine imkan kalmamtr; nk bu esnada
kam olan svariler geri dnm ve sava nizam bozulmu olan dman ordusuna
saldrmlardr. Sonu genelde Nadirin zaferi ile sonulanmaktadr. Oysa Ducumda
Nadir, Topal Osman Paay piyadeleri ile yenmeye alm ve tfeklerden geilmez
bir set kuran yenierilerin karsnda bu piyadelerinin yok olmasn seyretmitir.
Yerinden kprdamayan bu tfekli yenieri birlikleri karsnda Nadir aresiz kalmtr.
Topal Osman Paann Ducumdaki en byk baarlarndan biri ise, sava bitmeden
askernin harp dzenini bozmasna izin vermemesidir.281
Topal Osman Paa, 24 Temmuzda Badata girdi. Ducum zaferini haber alan
Timur Paa da, Badatn kuatlmasna misilleme olarak Tebriz zerine yrmt.
nce Selmas, Hoy, Tesuc ve Urumiye taraflar yama edilm, Tebriz hakimi Lutfali
Han, Timur Paaya kar koyamayacan anlaynca kenti boaltarak Meraga taraflarna
ekilmti. 7 Austosta Tebriz Osmanl kuvvetlerinin eline geti. Topal Osman
Paann tavsiyesi zerine, Tebriz Kalesinin yktrlmasna karar verildi. 282
Topal Osman Paa, Badattaki zahire ktl nedeniyle 10 Austosta Badattan
Kerkke hareket etti283 ve Austos aynn ortalarnda stanbula gnderdii mektub ile,
hastal nedeniyle seraskerlik grevinden affedilmesini istedi. Fakat Bbli, byle

281

Michael Axworthyye gre, Nadirin Ducumda yenilmesinin en nemli sebeplerinden biri

kuvvetlerinin bir ksmn Badat kuatmasnda brakarak ordusunu ikiye blmesidir. Nadirin Ducum
yenilgisinin bu kadar basit ekilde aklanabilecei kanaatinde deiliz,
282
BOA.; Cihangua,; Subh,; I. Mahmud
283
BOA. BOA.; Cihangua,

222

kritik bir anda serasker deitirmeyi uygun grmedii iin, Topal Osman Paann
talebini kabul etmemiti.284
Nadirin malubiyet haberi stanbula Austos ortasnda ulat.285 stanbulda tam
bir bayram havas olumutu. Badat valisi Vezir Ahmed Paa, kuatma esnasnda
gsterdii kahramanlk nedeniyle taltif edildi.286 Fakat Bbli, zaferi yeterli
grmyordu. Austos aynn sonlarnda Nadirin ordusunun takip edilip tamamen yok
edilmesini istedi. Osmanl ordusundan kimsenin, maksat hasl oldu denip terhisine izin
verilmeyecek, gerekirse orduda geici olarak bulunan gnll babo askere bile ulufe
balanacakt.287 Ordunun Kirmanahan, Hemedan, Erdelan, Sinne ve

Savucbulak

taraflarna kadar ilerlemesi bekleniyordu. 288

Ayn tarihte Ahmed Paaya da, Badattaki askern ehri terk etmesine izin
vermemesi bildirildi. htiya duyduu bir miktar asker, Topal Osman Paa tarafndan
kendisine braklacakt.289 Eyll balarnda Tebrizin ele geirildii haberi stanbula
vard. Timur Paaya, Safev topraklarn yamaya devam etmesi emredildi.290 Eyll
aynn ortalarnda irvana varan Tatar askeri de Tebriz civarndaki yama amal
saldrlara katlmaya balad. Topal Osman Paa ile haberleilerek Kazvin, Hemedan
ve Isfahan taraflarna, hatta gidilebilirse Isfahann tesine gidilip Safev topraklarna
azami zarar verilecekti.291
I. Mahmuda, Ducum zaferi nedeniyle Eyll balarnda Gazi nvan verildi ve
bundan sonra Padiahn adnn hutbelerde bu nvan ile birlikte anlmas emredildi.292
Safev cephesinde ise sessizlik vard; ama bu durum kesinlikle geici idi.
Ducumdan sonra yaral olarak Mendelice gelen Nadir, burada komutanlaryla durumu
deerlendirdi.293 Genelde sava meydannda yaplan hatalar kesinlikle affetmeyen ve en
acmasz ekilde cezalandran Nadir, bu sefer komutanlarna ok iyi davranmt.294
284

BOA.
BOA, Subh,
286
BOA.
287
BOA.; BOA.
288
BOA.
289
BOA; BOA.
290
BOA.
291
BOA.
292
BOA.; Abdlkadir zcan,
293
Cihangua,; BOA.
294
Drre,
285

223

zgn olan askeri daha fazla krmaya gerek yoktu. Artk bundan sonraki adma
odaklanmak gerekiyordu. Mendelicte iken gerekli emirleri veren Nadir, buradan
Hemedana hareket etti.295
Nadir ayrca Tebriz Hann da 28 Temmuzda uyarmt. Ducumda yenilmiti ve
Osmanl Devleti bu durumdan kesinlikle faydalanacakt. Tebriz halk bir an evvel
Kazvin ve Mazenderan taraflarna grlmeliydi.296
Nadir yaral bir ekilde 4 Austos gn Hemedana vard.297 Ordunun yeniden
toparlanp donatlmas iin btn Safev eyaletlerine fermanlar gnderildi.298
Isfahandan top, Horasandan asker sevkedilmesi emredildi. Ayrca her haneden sava
masraflarnn karlanmas iin para toplanmasna balanld.299 Ordunun yeniden
techizi iin gerekli olan parann toplanmas esnasnda randa tam bir terr estirildi.
Kyller artk, vergi tahsildarlarn grdklerinde ate etmeye balamlard.300
Nadirin hazrlk yapt ve ksa sre iinde Diyale zerine gelecei Topal Osman
Paaya bildirilm olmasna ramen, Paa buna ihtimal vermemi ve gerekli hazrlklar
yaplmamt.301 Hazrlklarn 40 gn gibi ksa bir srede tamamlayan Nadir ise, 2
Eyllde Hemedandan ayrld ve Kirmanahana geldi.302

Nadir burada, Edirne valisi

Pulad Paa, Memi Paa ve Mehmed Paann Zohaba sekiz fersah uzaklkta
Diyalenin kenarnda bulunduklarn haber ald. Topal Osman Paa, bu paalar ve
yanndaki askerleri, Nadirin Tebrize ynelmesi durumunda, Kirmanahan tarafna
saldrmalar iin gndermiti.303

295

Cihangua,; Mecmua; Abraham

BOA.
297
Drre,; Merv
298
Merv; Drre,; Rutin d toplanan vergileri demeyenler, ikence altnda can veriyordu. Vergi
tahsildarlarnn geldiini haber alan Isfahan halkndan bir ok kii ehri terk etmiti, Willem Floor,
299
Mecmua
300
Willem Floor,; Nadirin para toplamak iin uygulad yntemler sadece zorla vergi tahsil etmekten ve
bunu karlayamayanlara ikence ettirmekten ibaret deildi. Ordunun ihtiyac olan mallar, Nadirin
belirledii fiyattan satn alnyordu. Dier bir taktik ise yle idi: tccarlar, ordunun elindeki hayvanlar,
eyay ve hububat Nadirin belirledii yksek fiyattan almaya zorlanyordu. Tccarlar daha sonra ayn
mallar bu kez yine Nadirin belirledii dk fiyattan geri satmaya zorlanyordu. Aradaki fark devlet
hazinesine kalyordu. Nadir, ran ekonomisinin canna okumutu,
301
BOA.
302
Cihangua,; Merv
303
BOA. C
296

224

Nadir, 2 Ekim gn harekete geti.304 ki gnde Osmanl kuvvetlerinin bulunduu

yere gelip Pulad Paann birliklerini yendi.305 Pulad Paa durumu hemen Kerkke
bildirmi, fakat bu istihbarata da inanlmam ve Nadirin Kerkk zerine gelecek kadar
asker toplamad iddia edilmiti.306
Nadir, burada iki gn konaklad; fakat bu esnada Muhammed Han Beluun isyan
haberi kendisine ulat.307 Bu isyan haberi nemli idi; ama Nadirin Ducumda darbe
alan prestijini onarmas daha ncelikliydi.
Gelimelerden henz haberdar olmayan ve Nadirin ksa srede yeniden toparlanp
saldrya geeceini ummayan Bbli, Eyll ayndaki fikrini deitirmi ve Topal
Osman Paay Ekim aynn ortasnda seraskerlik grevinden alp yerine yine Badat
Valisi Vezir Ahmed Paay tayin etmiti. Zaten hasta olan Topal Osman Paa da asl
grev yeri olan Erzuruma dnecek, dnerken de Kerkk, Musul ve Mardindeki
zahireyi de Badata gnderecekti.308 Fakat Topal Osman Paann mr, bu emri
alacak kadar uzun deildi.
Nadir, Pulad Paay yendikten sonra Musul zerine hareket etti. Ancak Musul
Paas Mehmed Paann mukavemeti karsnda bir i gremeyip Musul kalesi nnden
ekildi309 ve 24 Ekim gn Kerkk yaknlarndaki Leylana geldi.310 Ertesi gn 25
Ekimde de, Kerkk nlerinde sava vaziyeti ald.311
Topal Osman Paa, kaleden kmayp bir miktar askeri metrislere kard. Osmanl
ncleri ile Nadirin birlikleri arasndaki atmalarda kimse galip gelemedi.312 Topal
Osman Paann kaleyi terk etmediini gren Nadir, gnderdii bir eli ile Paay
savaa davet etti. Yine cevap alamaynca evrenin yamalanmasn emretti.313
Topal Osman Paay bir meydan savana zorlamak iin Nadir bu sefer Kasm
aynn balarnda , Bebe ve Selmas Krtlerinin elinde bulunan ve Kerkke iki menzil
304

Drre,
Merv; Cihangua,; BOA.; Jonas Hanway,; Mecmua; Muhammed Muhsin Mstevfnin, atma
sonunda Pulad Paann esir dtn sylemesi doru deildir, Mstevf,
306
BOA.
307
Cihangua,
308
BOA.; BOA. M
309
BOA.
310
Cihangua, s; Mecmua
311
Cihangua,; Mecmua,; Hanway,
312
BOA.; BOA.; Mecmua,; Mirza Mehdi Han Esterabadi, Kerkk nlerindeki atmalarda, Osmanl
kuvvetlerinin yenilip kaleye sndklarn iddia eder, Drre,
313
Cihangua,; Drre,
305

225

uzaklktaki Surda kalesinin stne gitti ve kaleyi ele geirdi. Kalenin zellii, zahire
depolamak iin kullanyor olmas idi. Nadir kaleyi aldktan sonra, Kirmanahanda
bulunan Emir Han Beye haber gnderip Diyale kysnda bir hisar ina edip burada
zahire depolamasn emretti. Nadir, Topal Osman Paa ile hesaplatktan sonra Badat
kuatmasna devam etmek niyetindeydi.314
Bu arada Krt beyleri, Nadirin Diyale kenarnda erzak depoladn, rana geri
dnme ihtimali olduunu Topal Osman Paaya haber vermilerdi. Paa, nce kendisi
Nadirin peinden gitmeye karar verdi, fakat dier paalarn buna itiraz etmesi zerine
Memi Paay 20 bin kiilik bir kuvvet ile Nadiri takip etmeye gnderdi.315
Memi Paa, Surda kalesine yakn Akderbend yaknlarna kadar gitti. Durumu
renen Nadir hemen harekete geti. Nadirin Memi Paann zerine hareket ettiini
renen Topal Osman Paa, evresindeki paalarn btn itirazlarna ramen, Kerkk
kalesinden ayrlp Memi Paann yardmna gitti.316
9 Kasm gn Nadir, Memi Paann birliklerine Akderbendte saldrd. Topal
Osman Paa da yetiip bu savaa katld. Nadir, Topal Osman Paann geldiini
grnce hcmlarn dorudan Topal Osman Paann birlikleri zerine kaydrd. Zaten
yorgun olan Osmanl kuvvetleri Nadirin kuvvetleri karsnda tutunamayp malub
olmu, Topal Osman Paa da bir kurun yaras sonucu lmt.317 Yenilen Osmanl
kuvvetlerinin bir ksm Musula gelmi, Memi Paa da Kerkk Kalesine snmt.
Vezir Pulad Paa geici olarak serasker tayin edilmti.318

314

Cihangua, Drre,; BOA.

BOA.; BOA.; Cihangua,; Mecmua
316
BOA. C; Cihangua,; Merv; Drre,
317
BOA.; BOA.; Abraham; Cihangua,; Mstevf,; Lutfali Jonas Hanway,; Muhammed Kazm Merv,
Timur ve Memi Paalarn geri ekildiini, bunun zerine Topal Osman Paann da geri ekilmek
zorunda kaldn ve geri ekilirken yakalanp, Allahyar Bey Gereyli isminde bir asker tarafndan bann
kesilip Nadire getirildiini anlatr, Merv; Mirza Mehdi Han Esterabadi, Nadir hakknda yazd ilk
eserinde, Topal Osman Paann Nadir ile Memi Paa arasndaki savaa katlmadn syler. Topal
Osman Paa Akderbende giderken, Nadire yenilm Memi Paann ordusuna mensup svarilerin
katn grnce saklanmaya alm, fakat Allahyar Bey Gereyli isminde bir asker tarafndan yakalanp
ba kesilmtir, Drre,; u mellifler bu olayn tarihini yanl vermilerdir: Ahmet Gndz, 26 Ekim,
Rza abani, 30 Kasm , Mustafa Cezar, Mithat Sertolu, 30 Kasm, ; Muhamed Muhsin Mstevf ise,
Topal Osman Paann ldrld atmann Kerkk kalesi nnde vuku bulduunu sylerken
yanlyor, Mstevf,; Robert Mantran, Topal Osman Paann lmnden szederken Nadirin adn bile
anmamaktadr,
318
BOA.
315

226

Topal Osman Paann malubiyetinin temel sebebi olarak, Paann Badatda

Nadire kar kazand zaferden sonra Nadiri yine yenebilecei dncesine kaplm
olmasn kabul edebiliriz. Oysa Paann yanld bir nokta vard. Ducum Sava,
Nadirin ordusunun hem 9 aydr sren kuatma nedeniyle yorgun olmas hem de
Nadirin uzman olduu geni sahadaki manevralara dayal meydan savalarna
benzemedii iin

Nadirin yenilgisi ile sonulanmt. Ancak Kerkk nlerindeki

savata btn artlar Nadirin lehine idi.319

Nadir, Leylandaki galibiyetinden sonra 12 Kasmda Kerkk nlerine geldi ve
Kerkk civarn yama ettirdi.320 Kasm aynn ortalarnda, Osmanl kuvvetlerince ele
geirilen Tebrize hareket etti.321 Nadir, Baneye geldiinde; Timur Paann Tebrizi
boaltp Vana dndn, Tebrizi terk eden Lutfali Hannda yine Tebrize geldiini
haber alnca, geri dnd ve Karatepeye geldi. Burada kendisine, Muhammed Han
Belu isyannn geniledii haberi ulatrld.322
Leylan olay, Aralk aynn banda stanbula ulat. Bbli, gelecek baharda
sefere kmak iin gerekli hazrlklarn yaplmas iin emirler gnderirken, Anadolu
Valisi Vezir Kprlzade Abdullah Paay da 6 Aralkta Serasker tayin etti.323
Bbli yeni emirlerini gnderirken; Nadir de 24 Kasm gn, Badat tekrar
kuatmak iin harekete geti.324 Nadirin ordusu 4 Aralk gn Badat nlerine gelip
kuatmay balatt.325 Ahmed Paa, 7 Aralkta Nadire bir eli gnderdi ve Kasr- irin
Antlamasndaki snrlar zerinden yeniden bir antlama yaplmas iin stanbula
teklifte bulunduunu bildirdi.326

319

Ahmet Gndz, Leylan olayndan sonra Nadirin Kerkk ele geirdiini sylerken yanlyor. Nadir,
1733 yl iinde Kerkk hi ele geirmedi,; smail Hakk Uzunarl da ayn hataya dmtr,
Uzunarl,
320
Drre,
321
Cihangua,
322
Cihangua, s; Nadirin en temel hedefi, devletin merkezi otoritesini yeniden tesis etmekti. Bu da onu,
ran corafyasnn yar bamsz ekilde hareket etmeye alm yneticileri ve feodalleri ile kar karya
getirmiti. Bu mcadele, Nadir ahn katline kadar srecektir, M. R. Arunova,
323
BOA.; BOA. BOA.; TMSA,; Paaya gnderilen parann miktarlar iin bkz., TMSA, , TMSA,
324
Merv
325
Cihangua,; Drre,; Rza abaninin bu olay iin verdii Ocak 1734 tarihi hataldr,
326
Cihangua,; Merv; Mirza Mehdi Han Esterabadi, Nadir hakknda yazd ilk eserinde, Ahmed
Paann bu elisi vastasyla Badat teslim etmeye hazr olduunu bildirdiini yazar. Biz, mellifin
Nadir hakknda yazd ikinci eserinde ne srd iddiay kabul ettik. Zaten Ahmed Paa, gerekten
Badat teslim edeceini sylemi olsa bile, bunun Nadiri oyalamaya ynelik bir teklif olduu aktr,
Drre,

227

Nadire hediyeler gnderen Ahmed Paa, elindeki btn Safev esirlerini brakt.
Nadir de ayn ekilde Osmanl esirlerini serbest brakt.327 Badat kuatma altna alan
Nadirin bara bu kadar abuk yanamasnn nedeni Muhammed Han Belu isyanndan
ziyade, bu isyann ierii idi. Muhammed Han Belu, II. Tahmasb tekrar tahta karp
Safev hanedann yeniden gerek iktidar sahibi yapmak iin harekete getiini ilan
etmi

328

ve bu arsna, Nadirin ynetiminden memnun olmayan kesimler ciddi

destek vermiti. Muhammed Han Belu isyan, yerel bir isyan olmaktan km; Nadire
ve Nadirin temsil ettii siyaset anlayna kar bir meydan okumaya dnmt.329
Nadirin gnderdii eli ile Ahmed Paa, 9 Aralkta Badatta bir protokol
imzaladlar.330 Bu protokole gre:
1- Osmanl Devleti son 10 yl iinde tasarruf altna ald btn Safev topraklarn geri
verecek ve iki lke arasndaki snr 1639 tarihli Kasr- irin Antlamasna gre
dzenlenecek,
2- ki tarafa alnan esirler braklacak ve yine her iki taraf kar taraftan ald toplar
iade edecek,
3- Osmanl topraklarndaki kutsal mekanlar ziyaret etmek isteyen ranllara gerekli
kolaylklar gsterilecek.
Nadir, protokoln imzalanmasndan sonra 22 Aralkta331 Badat nlerinden ayrld
ve Kerbelaya gitti. Kerbela dn tekrar Badat tarafna yneldiyse de, irazdaki
Muhammed Han Belu isyan hakknda yeni haberlerin ulamas zerine ynn 29
Aralk gn iraza evirdi. 332

327

Cihangua,
Hazin, , Tahran,; Jonas Hanway,
329
lk kvlcmlar, eyh Ahmed Medeni tarafndan 1730da aklan ve Nadirin vergi politikalarndan
rahatsz olan ilerin ve Snnlerin birlikte hareket ettikleri bu isyan hareketi, Muhammed Han Beluun
da katlmas ile iyice alevlenmiti. syann seyri hakknda doyurucu bir inceleme iin bkz, Willem Floor,
330
Kronoloji,; Muhammed Kazm Merv, bir protokol imzalandndan sz eder, ama protokoln
artlarn vermez, Merv I
331
Cihangua,
332
Merv; Cihangua,; Nadirin rana, Ahmed Paa ile yaplan protokoln cevabnn stanbuldan
beklenmesi gerektiinin sylenmesi zerine dndnn sylenmesi hataldr. Nadir rana, irazdaki
Muhammed Han Belu isyan byd iin dnmtr,; Muhammed Muhsin Mstevfye gre; Nadir,
Topal Osman Paay yendikten sonra Badat nlerine geldi. Ahmed Paa, Badat teslim etmeye hazr
olduunu bildirdi. Bunun zerine Nadir, Ahmed Paay tekrar Badat valisi olarak tayin ettikten sonra
rana geri dnd. Mstevfnin siyaset bilgisinin hayal gc kadar kuvvetli olmad anlalyor,
Mstevf,
328

228

II) Badat Protokolnden Sonraki Gelimeler

Ahmed Paann Nadir ile grmeler yaptndan haberi olmayan Bbli,
grmeler ile ilgili

haber gelinceye kadar, Badatn savunulmas iin emirler

gndermeye devam etti.333 Sadrazam Hekimolu Ali Paann sefere kaca ilan
edildi.334
Bbli, Nadir ile grmeler yapld haberini ubat aynn banda rendi.
Serasker Kprlzade Vezir Abdullah Paaya, gerekli hazrlklar yapp bir an evvel
snra varmas ve grmelerin sonucunu beklemesi emredildi.335

Bbli, Ahmed

Paaya ubat aynn balarnda, Nadir ile yaplan grmelerde irvan, Gence, Tiflis
ve Kahet taraflarnn Osmanl Devletinde kalmas iin aba harcamasn bildirdi.336
Oysa Ahmed Paa boyunu aan ilere girimiti. Bblinin direktiflerini beklemeden,
Osmanl kuvvetlerinin elindeki btn Safev topraklarnn boaltlmas art zerinden
bir protokol imzalam ve Gence, Tiflis ve Revan muhafzlarna, ellerinde tuttuklar
yerleri tahliye etmeleri iin emirler dahi gndermiti. Bu cesaretinin bedelini Badat
valiliini kaybederek deyecektir.337
Nadir ise Osmanl topraklarn terk ettikten sonra, 1734 Ocak aynda Huveyze
blgesine geldi. Blge halknn, Muhammed Han Belu iin erzak topladn haber
alnca blgeyi yamalatt ve halkn ar ekilde cezalandrd.338
Nadir, 12 Ocakta utere geldi ve uter ahalisini de itaat altna aldktan sonra339
Muhammed Han Beluu iraz yaknlarnda yendi ve 1 ubat gn iraza girdi.340
Nadir burada iken, Mart ay sonlarnda Ahmed Paadan bir mektup ald. Bbli
antlama yapmaya yanamyordu.341 Nadir, 18 Nisan gn irazdan Isfahana hareket
etti.342

333

BOA.; BOA. ; BOA.; BOA.; BOA.; BOA.

BOA.
335
BOA.
336
BOA.
337
Ahmed Paa, Haziran 1734de Badat valiliinden alnp Halep valiliine verildi. Yerine Diyarbakr
valisi Vezir smail Paa getirildi, Klbilge; Ahmed Paann tekrar Badat valiliine dnmesi 23 Haziran
1736dadr, Orhan Kl,
338
Merv
339
Merv; Hazin,
340
Cihangua,; Lutfali
341
Cihangua,
342
Cihangua,
334

229

Nadir 29 Nisanda Isfahana geldi ve Osmanl elilerini kendisini beklerken

buldu.343 Eliler Kad Abdlkadir Efendi ile Sadrazamn gnderdii bir adamd.
Sadrazam, Kprlzade Abdullah Paann Diyarbekirde bulunduunu ve bar ya da
savaa yetkili olduunu bildiriyordu. Nadir, bir adam ile birlikte Kad Abdlkadir
Efendiyi, Osmanl Devletinin Safev topraklarndan kmasn talep ettii bir mektubu
ile birlikte Mays aynn banda geri gnderdi.344 Hesaplama kald yerden devam
edebilirdi.345

III) Osmanl Devletinin Safev Topraklarndan Tamamen karlmas

Azerbaycanda Osmanl Devleti ile Sorhay Hann ittifak devam ettii srece
blgede Safev ynetimini tekrar kurmak imkanszd. Osmanl Devleti Sorhay Hana
her trl lojistik destei verirken; Sorhay Han da, blgenin Snn halklarn Safev
kuvvetlerine kar organize ediyordu. Sorhay Han malub edilip Safev Devletine
tekrar itaat etmesi salanabilirse, Osmanl Devleti irvanda en nemli mttefikini
kaydecekti. stelik Sorhay Han yenmek, Osmanl kuvvetlerinin elinde bulunan
kaleleri aylarca kuatma altnda tutmaktan daha kolay grnyordu.
Nadir, Osmanl ve Rus elileri ile grtkten sonra, Azerbaycan meselesini
halletmet iin 14 Haziranda Isfahandan ayrld ve Hemedana hareket etti.346 Nadir
Hemedana gelince, Kprlzade Abdullah Paaya haber gnderip Osmanl elileri ile
Sinnede grmek istediini bildirmi, Abdullah Paa da bunu kabul etmi, Bbli de
bu grme talebini onaylamt .347
343

Cihangua,; Willem Floor,

Cihangua
345
Nadir, 1733 Badat kuatmas esnasnda Basray kuattrm ama alamamt. nk Basra denizden
yardm alyordu ve Nadirin buna engel olacak deniz gc yoktu. Ayrca Muhammed Han Beluun
zerine gittiinde onu yakalam, ancak Muhammed Hann mttefiki eyh Ahmed Medeni deniz yoluyla
kamt (daha sonra ngilizlerin yardm ile yakalanacaktr). Nadir, bu gelimelerden sonra 1734 ylndan
itibaren Basra krfezinde bir donanma oluturmak iin almalara balad. Bu donanma ile Basra
kylarndaki Araplar denetim altna alacak, Basraya denizden de saldracak, hatta Babrlleri Hind
denizinde sktracakt. Nadirin asla istedii noktaya varamayan bu hayali, ran halk iin yeni bir
angarya ve gider kayna haline gelmiti. Bu konu ile ilgili ufuk ac bir alma iin bkz., Floor,; Nadir,
kurmay planlad Basra donanmas iin merkez olarak Buiri semiti. Buir, rann gneybatsnda,
Basra Krfezinin dou kysnda, bir yarmada zerindedir, Buir; M. Streck,
346
Cihangua,; Merv; Willem Floor,; Muhammed Kazm Merv, Nadirin irazdan Hemedana hareket
ettiini yazar. Biz, Isfahan yerine sehven iraz yazdn kabul ettik, Merv
347
Abdullah Paa, s
344

230

Oysa Nadir, 15 Temmuzda Hemedandan hareket etti348 ve Temmuz sonlarna

doru Meragaya geldi. Nadir gelmeden evvel Meraga han Abdrrezzak Han Badata
snmt.349 Bbli, Nadirin oyununu fark etti. Nadirin amac, grme yapmak
deil; Osmanl ordusunun Azerbaycan tarafna ge hareket etmesini salamakt.350
Nadir, 19 Austosta Erdebile geldi351 ve 24 Austosta, Kr ile Aras nehirlerinin
birletii yerden irvan topraklarna girdi.352 Nadirin ordusu gelmeden nce, emah
halk, Kasm Bey nderliinde, Lezgileri emahdan karmt. Nadir, halkn okulu
karlamas eliinde 29 Austosta emahya girdi.353

Sorhay Han dalara doru

ekilmti.354
Nadirin emahy almas ve Tiflis ile Kars taraflarna dahi saldracan beyan
ettiinin etrafa yaylmas, halk arasnda panie yol am, Erzurumun kylerindeki
halk batya g etmeye balamt.355 Erzurum, Van, Gence ve Revan muhafzlar,
Bbli tarafndan bu konuda uyarld.356
Kableye gelen Sorhay Han, burada Car u Tala Lezgilerini yanna alp Gence
Valisi Gen Ali Paa ve Tiflis Valisi shak Paadan yardm istedi. shak Paa,
Grcistann valizadelerinin muhalefeti yznden yardm edemezken; Gen Ali Paa ,
olu ile birlikte Mustafa Paa, Topuz Paa ve Feth Giray 8 bin askerle yardma
gnderdi. Bylece Sorhay Hann yannda 20 bin kadar asker toplanm oldu. Sorhay
Han, bu askerler ile 4 Eyllde emahya 5-6 saat uzaklkta konaklad.357 Bbli,
elinden geldii kadar, Sorhay Hana destek veriyordu. Sorhay Handan da, asker
harekat esnasnda Tiflis, Revan ve Gence muhafzlar ile birlikte hareket etmesini
istiyordu.358

348

Cihangua,
Merv
350
Abdullah Paa,
351
Cihangua,; Drre,
352
BOA.; BOA.; BOA.; Mustafa Budak, bu olayn tarihini Haziran eklinde hatal olarak veriyor,
353
Cihangua,; BOA.; BOA.; Drre,; BOA.
354
Cihangua,
355
BOA.
356
BOA.; Abdullah Paa
357
BOA.; Cihangua,; BOA..
358
BOA.
349

231

Nadir ise, Sorhay Hann merkezi olan Gazi Kumuku almak iin 18 Eyllde
emahdan hareket etti.359 Nadir, Sorhay Hann Kable civarnda olduunu haber
almt. Tahmasb Kulu Han Celayiri Kableye gnderdi. Tahmasb-Kulu Han Celayir,
Sorhay Han Divebada malub etti. Sorhay Han Gazi Kumuka, orduda bulunan
Osmanl birlikleri de Genceye ekildi.360
Nadir, emahy aldktan birka gn sonra Gazi Kumuk zerine yrd. Lezgiler
itaat eder ve Sorhay Han teslim ederlerse onlar affetmek niyetinde idi. Ancak Sorhay
Han dalara kamt. Nadir, Ekim aynn ortalarnda Gazi Kumuka girdi ve Gazi
Kumuku yamalatp yaktrd.361 Fakat k yaklayordu ve Sorhay Hann da durumu
belirsizdi. Bunun zerine Gazi Kumuktan ayrld362 ve 13 Ekimde Kabalaya geldi.
Burada iken, Herat civarndaki Teyminelerin isyan ettii haberi kendisine ulatrld.
Nadir, Tahmasb-Kulu Han Celayiri bu i iin grevlendirdi363 ve 14 Ekimde Kabale
yaknlarndaki Kulkaene geldi.364 Burada yedi gn konakladktan sonra 22 Ekimde
Gence zerine hareket emri verdi.365
Nadir, Sorhay Han k aylarnda Kafkasya dalarnda kovalamann bir sonu
getirmeyeceini biliyordu. irvan itaat altna almann dndnden ok daha zor
olaca kesindi. stelik Gence, Revan ve Tiflisteki Osmanl garnizonlar destek verdii
srece Sorhay Hann tam manasyla malub edilemeyecei belli olmutu. Bu durumda
irvann itaat altna alnmas iin, Lezgilerin Osmanl yardmndan mit kesmelerini
gerektirecek bir eyler yaplmas gerekiyordu. Bu da, Gence, Revan ve Tiflis Osmanl
kuvvetlerinden alnmadan sz konusu dahi deildi.
Nadir, Kabaladan ayrldktan sonra Gence muhafz Gen Ali Paaya bir mektup
gnderdi. Safev Devleti, Afgan stilas esnasnda zor duruma dtnde; Osmanl
Devleti, tamahkarlk yapm ve 300 yldr Safev Devletine ait olan Azerbaycan
topraklarna, antlamalara aykr ekilde el koymutu. Osmanl kuvvetleri bu topraklar

359

Cihangua,
Cihangua,
361
Cihangua,; Drre,
362
Cihangua,
363
Merv; Drre,
364
Cihangua,
365
Cihangua,
360

232

boaltmad takdirde, kendisi bu topraklar zorla geri alacakt.366 Gen Ali Paann
cevab olumsuz oldu. Nadir bunun zerine, Gence yaylasnda bir sre askerini
dinlendirdi.367
Kasm balarnda harekete geen Nadir, Kr Nehrini getikten sonra 3 Kasm gn
Gence nne vard368 ve Kilisekendide karargahn kurdu.369 Gen Ali Paa ve Feth
Giray Sultan gerekli hazrlklar yapm, Gence kalesini almaz bir set haline
getirmilerdi. Paa, kale halkn da kaleden karm, binalara askerleri yerletirmiti.370
Nadir de, kalenin bir yanna metrisler kazdrp dier yanna toplar ve mancnklar
yerletirdi.371 Bata Melik Yeen olmak zere, dier Ermeni melikleri de kuatma
esnasnda Nadirin yannda yer aldlar.372
Nadirin Gence iin harekete getiini daha evvel haber alan Gen Ali Paa durumu
nceden stanbula bildirmiti. Kasm aynn banda Bbli, Nadirin Gence zerine
geldiini rendi. Kprlzade Abdullah Paaya bir an evvel Genceye varmas
emredildi. Gen Ali Paaya da gerekli malzeme ve askern yola karld iletildi.373
Nadirin kendisi Gence kuatmas ile ilgilenirken, Osmanl kuvvetlerince rahatsz
edilmemek iin, birka yne ordu sevk etti. Kasm aynda yanna gelen baz Grc
tavadlarna hilatlar giydiren Nadir, yanlarna verdii bir birlik ile bu tavadlar Tiflis
kalesi zerine gnderdi.374
375

birlikler sevk etti.

Ayrca Ordubad, Nahivan ve Yezdabad taraflarna da

Car u Tala Lezgilerinin, kuatma esnasnda kendisini rahatsz

etmesini engelemek iin bir birlii de 25 Aralkta onlarn zerine gnderdi.376

Bu srada Kprlzade Abdullah Paa da 16 Aralkda Bayezda vard.377 K
artlarnda Musuldan Bayezda abuk ekilde vard iin taltif edildi.378 Fakat

366

Merv I,
Merv I,
368
Cihangua,
369
Drre,.
370
Merv; Cihangua,; Hlim Giray Sultan,
371
Drre,
372
Merv; Mustafazade Tevfik Teyybolu, kuatma esnasnda Rus topularnn da Nadire yardmc
olduklarn syler,
373
BOA.; BOA.
374
Esnad; Abdullah Paa,; BOA.
375
Abdullah Paa,; BOA.
376
Esnad,
377
Abdullah Paa,
378
BOA.
367

233

Kprlzade Abdullah Paa, Nadire saldrmaya cesaret edemedi. Ordunun zahire

sknts iinde olmas Paann Nadire saldramamasnn dier nedenidir. Paa; Gence,
Revan ve Nahivana asker gndermekle yetinirken erzak sknts nedeniyle Revan
kalesine gitmektense Kars kalesinde kalmay daha uygun buldu.379 Fakat Bbli, Ocak
ayndan itibaren Kprlzade Abdullah Paay, Nadiri Osmanl topraklarndan
karmak iin harekete gemesi konusunda sktrmaya balad.380 Ancak Paann
yerinden hareket etmeye pek niyeti yoktu. Bbli, en azndan talep ettii asker ve
mhimmat yanna ulancaya kadar Genceye destek olmasn emretti.381 Mart aynda
sabr tkenen Bbli, Kprlzade Abdullah Paaya hem bir an evvel bunca zamandr
kuatmaya dayanan Genceye varmasn, hem de stanbuldan gnderilen Kapclar
Kethdas Aliyi Gence kalesine sokup mdafilerin durumu hakknda bilgi edinmesini
emretti.382
Nadir ise, kuatma 5. ayn doldururken Genceyi drmekten midini kesmiti.
Kaleye 4 taraftan hcum edilmesi, havan atei ile mdafilerin kald kale iindeki
evlerin yaklmas, lam kazdrlmas, Zengiaynn mecrasnn kaleye ynlendirilip
kaledekileri suyla boma taktii, surlar youn top atei ile ykmaya almak, suni
toprak tepelerin zerinden kalenin iine top atei almas, kaleyi drmeye
yetmemiti. Osmanl topusunun maharetli atlar ise Safev ordusunun kabusu
olmutu.383
Mart aynn sonlarna doru Nadire, Kprlzade Abdullah Paann Karsda
bulunduu haberi geldi.384 Gence, Abdullah Paadan dzenli yardm alyordu.
Abdullah Paa unsuru ortadan kaldrlmadan Gencenin teslim olmayaca belli
olmutu. Ayrca Gen Ali Paa, Nadire gnderdii mektupta, Abdullah Paann
Genceye yardma geldiini bildiriyordu. Abdullah Paa galip gelirse, Osmanl
Devletinin btn Safev mlkne sahip olmamas iin hibir engel kalmayacakt. Eer
Abdullah Paa yenilirse, kendisinin Gencede kalmas iin herhangi bir neden

379

Cihangua,; Abdullah Paa,

BOA.
381
BOA.
382
BOA.; BOA.; BOA.
383
Merv
384
Merv
380

234

kalmayacakt ve stanbula dnecekti. Nadir, bu mektubu bir misak kabul etti385 ve 25

Mart gn Gence kuatmasn gevetti.
Prens Sergey Dimitrievi Golitsin, 20 Mays 1734de Isfahanda Nadir ile grt.
Heyeti 500 kiilikti.386

Nadir, Golitsin ile grtkten sonra onu yanna ald ve

Azerbaycan seferine kt.

Golitsin,

emahnn alnmasndan sonra durumu ve

Nadirin taleplerini Rusyaya yazmak ve cevap beklemek iin Nadirden ay sre

istemiti.387 Golitsin, Moskovadan haber beklerken Nadir ile birlikte Gence
kuatmasna da katld ve kuatmas esnasnda Nadire teknik destek de verdi. Safev
topularnn yetersizliini gren Golitsin, Kzlyar kalesinden Rus topular getirtip
Nadirin hizmetine vermiti.
Moskovadan, Nadir ile bir antlama yaplmas dorultusunda

onay gelince

Golitsin, 21 Mart 1735de Nadir ile Gence Antlamasn imzalad.388 Bu antlamaya

gre:
1- Rusyann Hazar Denizi sahilinde ele geirdii yerler Safev Devletine

geri

verilecek,
2- Bundan sonra ran ipei Rus tccarna satlacaktr. pein baka tccarlara
satlmamasn Safev ah garanti edecektir,
3- pek ticaretinin kontrol iin Rus ar tarafndan Hazar Denizi kysnda yaplan
kale, Safev ah tarafndan Rusyaya verilecek. Ayrca Kr Nehrinin dkld
yerde bir kale yaplmas iin Rusyaya yer tahsis edilecektir. Rus ar bu kalelere asker
koyabilecek ve Hazar Denizinde hem ipek nakli iin ticari gemi hem de ipek ticaretini
korumak iin sava gemisi bulundurabilcektir,
4- Ortodoks

mezhebinden olup ticaret yapanlar iin ticarethaneler yaplacak ve

buralarda kiliseler ina edilebilecek. Bunun iin Safev ah Isfahanda kendi

hazinesinden bir ticarethane yapacaktr,
5- Isfahandaki Rus komiserin izni olmadan Safev topraklarndan baka lkelerin
tccarlarnn ipek karmasna izin verilmeyecektir,

385

Merv
Kronoloji,; Cihangua,; Golitsinin hayat hakknda bkz., Abby Finnogh Smith,
387
Cihangua,
388
Cihangua,
386

235

6- Osmanl Devleti; Grcistan, Safev ve Rusya snrndan uzaklatrlmakdka her iki

devlet de savaa son vermeyecektir. Bu hususa dair bir de gizli madde eklenmitir.389
Antlamadan sonra Nadirin tayin ettii memurlar Derbend, Bak ve Salyan devr
aldlar. Rusyann elindeki Safev esirleri serbest brakld.390
Bu antlama ile Nadir, Rusyann elindeki btn Safev topraklarn geri alm ve
Safev snr Kafkaslarda, Afgan istilasndan nceki snrlarna ulamt. Ayrca
Kafkaslarda, Rusya-Safev ittifak tescil edilm oldu. Bu ittifak hem ticari hem de
siyas bir ittifakt ve Osmanl Devletine kar kurulmutu.
Nadir, Rusya ile yapt antlama sonunda Safev snrlarnn yine Dastana kadar
uzanmasn salamt. Bu baarnn verdii moral ile Kprlzade Abdullah Paa ile
karlamak iin 6 Maysda, bir miktar asker brakt Gence nlerinden Revana doru
hareket etti.391
Bbli, Nadirin Genceyi alamaynca Kprlzade Abdullah Paann karsna
kacan biliyordu. Paaya destek olmak iin Krm Hanndan yardm istendi. I.
Kaplan Giray hasta olduu halde bu emre uymutu.392 Dastan beylerine de baz
mansblar datld ve Krm birliklerine katlmalar istendi. 393
Nadir ise, Lori ve Kazak yoluyla 24 Mays gn Kars kalesi nlerine geldi.394
Nadirin harekatndan haberdar olan Kprlzade Abdullah Paa, Kars kalesinde gerekli
tedbirleri almt.395 Bbli de hem, Paay Nadirin asker taktikleri konusunda

389

Erdoan Bilgin,; Subh, , Madde yazarnn, Baknn Nadir tarafndan 1734de kurtarldn
sylemesi doru deildir, Bak bu antlamadan sonra Rusya tarafndan tahliye edilmtir,
390
Cihangua,; Mehmet Saray, bu antlama ile Bak ve Derbendin Rusyadan geri alnmasnn hem
Nadiri ran halknn gznde kahraman yaptn hem de onun ne kadar byk bir devlet adam olduunu
kantladn sylyor. ran tarihi hakkndaki malumatnn son derece zayf olduu anlalan yazar, ana
kaynaklar yerine Ali Djafar-pourun hatalarla dolu tezini takip ettii iin son derece sufli yorumlarda
bulunuyor. Nadir, kendi dneminde nefret edilen bir ahsiyetti ve devlet ynetimi konusundaki
yeteneksizlii ile nldr,; Ahmet Drtbudak, Derbend ve Baknn, 1732 Ret antlamas ile rana terk
edildiini sylerken yanlyor. Derbend ve Bak, Gence Antlamas ile rana devredilmtir,
391
Drre, ; Cihangua,
392
Derya Derin,; Hlim Giray Sultan,; TSMA.
393
BOA.; BOA.; BOA. ; BOA.; BOA.; BOA.; BOA.
394
Cihangua,; Drre,; Abraham; Tufan Gndz, Nadirin 1734 ylnda Kars iki kez kuattn
sylyor. Nadir, 1734 yl iinde Karsa hi gelmemitir. Nadirin 24 Mays 1735 tarihinde Kars nlerine
gelmesi bir kuatma iin deil, Serasker Kprl Abdullah Paay bir meydan savana zorlamak iindi.
Nadirin gerek manadaki ilk Kars kuatmas 30 Austos 1735te balayan kuatmadr,
395
Cihangua,

236

uyarm396 hem de Krm hanna bir an evvel Abdullah Paann yanna varmasn bir
kez daha iletmiti.397
Nadir, Kprlzade Abdullah Paann kaleden kmasn salamak iin Erzuruma
kadar uzanan bir yama hareketi balatt.398 25 Mays gn Paa, Nadirin zerine
Timur Paay gnderdi. Akama kadar sren atmalar sonunda Nadir, askerini geri
ekmek zorunda kald.399 Nadire kar ilk aamada bir baar gibi gzken bu durum,
Abdullah Paa tarafndan stanbula bildirildi. Haber stanbula 11 Haziranda
vardnda byk sevin yaratt.400
Paay bu ekilde bir meydan savana zorlayamayacan gren Nadir, ayn tarihte
gece yars, ordusunu Karsa yedi saat mesafedeki Kars Suyuna doru ekti, oradan da
Arpaay geip Revan istikametine doru hareket etti ve kilisede konaklad.401
Nadir burada, Revan muhafz Hasan Paann gnderdii svari birliini datt ve
Gkek yaylasna geti.402
Nadir, Kprlzade Abdullah Paann Arpaay getiini 5 Haziranda haber
alnca403, ordusunun arlklarn Gke yaylasnda brakt ve kendisi de Revan
yaknlarndaki Bagaverd Boazna geldi.404 12 Haziran gn Nadir, Abdullah Paann
Revana yaklatn renince, ordusunu Kzlala aynn kenarna ekti.405
18 Haziran gn iki ordu Kzlala aynn kenarnda kar karya geldi. Nadir,
Kprlzade Abdullah Paann ordusunun daha kalabalk olduunu grnce, kendi
ordusunu Karatepe denen ykseke bir tepenin stne ekti. ki ordunun arasnda geni
bir dzlk vard.406 Sabahleyin Osmanl ordusu Zengiaynn kenarn tuttu. Nadir de
Zengiay ile Revan Kalesi arasna konuland.407 Bir tepenin zerine ordugahn kuran

396

BOA.
Sadreddinzade
398
Drre,.
399
BOA.; Merv; Cihangua,; Muhammed Kazm Merv, bu atmalarda Osmanl birliklerinin galip
geldiini sylerken , Mirza Mehdi Han Esterabadi, tam tersini syler
400
Salahi; Sadreddinzade
401
BOA.; Drre,; Merv
402
Merv
403
Abraham
404
Cihangua,
405
Merv
406
Merv; Drre,; Cihangua,
407
Cihangua,
397

237

Kprlzade Abdullah Paa, toplarn da ikiye ayrmt. Bir ksm ordunun sa

tarafnda, dier ksm meydandaki bir sertel zerinde idi.408
Saldry 19 Haziran seher vakti Osmanl ordusu balatt409 Nadir, bu saldrya
koldan hcuma geerek cevap verdi. Bir grup dorudan Paann olduu tepeye, dier
grup Osmanl ordusunun sol koluna saldrrken, Nadir de bizzat Osmanl ordusunun
merkezine yklendi. Tepede konulanm olan Osmanl topular ile ordunun merkezi
dald. Nadirin svarileri, Osmanl svarilerini Arpaay kenarna kadar kovaladlar.
Kprlzade Abdullah Paay yakalayan Rstem isminde bir asker, Paann ban
kesip Nadire gtrd.410
Osmanl kaynaklar yenilginin sebebini, Kprlzade Abdullah Paa ile Timur Paa
arasndaki ihtilafa balyor. Kprlzade Abdullah Paaya bir sebepten tr krgn
olan Timur Paa, sava esnasnda emrindeki birlikleri sava alanndan ekince, bunu
gren dier birlikler de ekilmeye balam ve bu durum bir bozgun halini alnca Safev
ordusu rahatlkla galip gelmiti.411
Kprlzade Abdullah Paa komutasndaki Osmanl ordusunun Bagavardta
malup olmas, aslnda Gence, Revan ve Tiflisteki Osmanl varlnn geleceini de
belirlemiti.
Nadir savatan sonra, Kprlzade Abdullah Paann naan Karsa, Karsda
bulunan smail Paa da naa, durumu zetleyen bir mektup ile birlikte stanbula
gnderdi.412 Damad Kara Mustafa Paann naa ise, Revan kalesine gnderilmiti.413
Nadir, ayrca baz Osmanl esirlerini serbest brakt, bir ksmn da Revan, Gence ve
Tiflis kalelerine gnderdi.414 Amac hi kuku yok ki, Kprlzade Abdullah Paann
yardmn bekleyen bu kalelerin muhafzlarna gzda vermekti.
Nadir bir yandan Revan kalesini kuatmak iin birlikler gnderirken415, dier
yandan da Gen Ali Paadan Gencenin tahliyesini istedi. Paa cevabnda, durumu
408

Cihangua,
Drre,; Willem Floor,; Savan tarihi hakkndaki faydal bir tartma iin bkz., Abraham,
410
Cihangua,; Merv; Kronoloji,; Frere Bazin,; Jonas Hanway,; Savan farkl bir anlatm iin bkz,
Abraham
411
Musaffa; emdnzde,
412
Merv; Cihangua,
413
Cihangua,
414
Cihangua,
415
Cihangua,
409

238

stanbula bildirdiini, gelen cevaba gre hareket edeceini iletti.416 Oysa Nadir
asndan stanbula sorulacak herhangi bir ey kalmamt. Gen Ali Paann Genceyi
tahliye etmemek iin ayak srdn dnen Nadir, Paay Genceyi teslim etmeye
zorlamak iin yeniden Kars zerine yrmeye karar verdi.417
Serasker Abdullah Paaya son direktiflerini 20 Haziranda gnderen ve
kendisinden en son haberi ise 28 Haziranda alm olan Bbli 418, dou cephesinden
zafer haberleri beklerken, 4 Temmuzda Bagavard malubiyetini rendi.419 Ertesi gn
de Serasker Kprlzade Abdullah Paann ehid olduu haberi stanbula ulat.420 5
Temmuz gn Padiahn huzurunda dou cephesindeki son durum deerlendirildi421 ve
dmandan intikam almak iin, yeniden asker ve mhimmat toplanmas iin emirler
gnderilmeye baland.422 Krm Han I. Kaplan Giraya da bir an evvel Genceye
varmas emredildi.423 Sivas valisi 7 Temmuzda ark Seraskeri vekili olarak tayin
edildi.424 Hemen ardndan da Badat eski valisi Vezir Ahmed Paa, 12 Temmuzda
seraskerlie getirildi.425 Fakat Nadirin Kars zerine yrmesi426, istedii etkiyi
gstermiti. Bbli de artk Gencenin savunulamayacan biliyordu. Gen Ali Paa,
stanbuldan gerekli tlimatlar aldktan sonra, Nadire, Genceyi tahliye etmeye hazr
olduunu bildirdi. Nadirin gnderdii Abdlkadir Han Zengene, Genceyi 9 Temmuz
gn teslim ald.427 Gen Ali Paa ve Feth Giray Sultan, Nadir tarafndan kabul edildiler
Nadirin verdii adamlarn eliinde Arpaaya kadar yolcu edildiler.428

416

Merv
Merv
418
Salahi
419
Salahi; Sadreddinzade
420
Sadreddinzade
421
Salahi, a
422
BOA.
423
BOA.; Subh,; Salahi,
424
BOA.; BOA
425
BOA. Subh,; Salahi,
426
Abraham of Crete, Nadirin Kars kuatmasnn 1 aydan fazla srdn ve bu esnada Kars kalesinin
suyunun da kesildiini sylyor,
427
Cihangua,
428
Cihangua,
417

239

I. Mahmud, dou cephesinden gelen kt haberlerin yol at fkeyi azaltmak iin

nce Sadrazam Hekimolu Ali Paay 12 Temmuzda azledip yerine Grc smail
Paay tayin etti.429
Bb- li, Temmuz ve Austos aylar boyunca yeniden asker yazlmas ve var olan
askern zaptedilmesi iin emirler gndermeye devam etti.430 Bir yandan da serasker
tayin edilen Ahmed Paaya bir an evvel Karsa varmas hatrlatlyordu. Bblinin
ald istihbarata gre, Nadirin Tiflis zerine gnderdii birlikler yenilmiti. Sorhay
Han da emahy geri almt. Nadirin ordusunda da ayrlklar ba gstermiti.431
Bbli dou cephesinde tutunabilmek iin abalarken; Revan kalesi muhafz
Hasan Paa, kaleyi Safev kuvvetlerine teslim etmeyi reddetmi ve kendisine sre
tannmasn istemiti. Nadir, Hasan Paay kaleyi teslim etmeye mecbur etmek
amacyla, tekrar Kars kalesi zerine yrmek iin 22 Austosta harekete geti432 ve 30
Austos gn Kars nlerine geldi.433 Timur Paa, Kars kalesinde gerekli hazrlklar
yapmt.434 Nadirin Kars nlerine geldikten sonra ilk ii ise, Kars civarndaki mahsul
yaktrmak ve evrenin yamalanmasn emretmek oldu.435 Fakat Eyll aynn
balarndan itibaren bar rzgarlar esmeye balad. Nadir, Revan meselesinin
halledilmesi durumunda, savaa son vermeyi ve bar yapmay kabul etmiti.436 Zaten
shak Paa da Tiflisi 11 Eyll gn tahliye edip Ahska kalesine ekilmti.437 Ekim
banda Bbli, grmeleri yrtecek Serasker Ahmed Paaya, beklentilerini iletti:
Snrlarn Kasr- irindeki gibi kabul edilmesi ve Rusya ile Safev Devleti arasndaki

429

Dervi Abdullaha gre Hekimolu Ali Paann azledilme sebebi, Padiaha randa cereyan eden
olaylar hakknda yalan sylemesi idi, Pnar Saka,
430
BOA.; Klbilge,; BOA.; BOA.; BOA.
431
Klbilge,
432
Cihangua,
433
Cihangua,; W. Barthold, C. J. Heywood, Karsn 1735 ylnda Nadir tarafndan iki kez kuatldn
sylerken yanlyorlar. Nadir, bir kez Kars kuatmaya teebbs etmi, bu teebbs etkisini gstermi ve
Gence kalesi kendisine teslim edilmti. Revan kalesinin teslim olmamakta direnmesi zerine bu sefer
gerekten Kars zerine gelmitir. Ama bu gelii bile tam bir kuatmadan ziyade bir gz korkutmadr.
Sonuta bir kez bile top at yaplmayan bir kuatmann kuatma olarak tanmlanmamas daha uygun olsa
gerek,
434
Merv; Cihangua,
435
Merv; Cihangua,
436
Cihangua,; Mehmet Saray, bar talebinin Osmanl Devletinden geldiini sylerken yanlyor. Taleb
Nadirden gelmiti,
437
Cihangua,

240

antlamann feshedilmesi.438 Bblinin talep ettii ikinci art, Krm Hannn istei
zerine Seraskere iletilmiti.439 Gen Ali Paaya, Nadir ile yaplacak bar
grmelerinde Serasker Ahmed Paann yannda yer almas emredildi.440
likilerin bar yoluna girmesi zerine, Revan kalesi Muhafz Hasan Paa, kaleyi 3
Ekim gn Luristan Beylerbeyi Baba Hann emrindeki Safev kuvvetlerine teslim
etti.441 Revann teslim edildiini haber alan Nadir, 6 Ekim gn Kars nlerinden
ayrld.442
Safev Devleti ile yaplacak bar grmeleri iin Nadirin yanna gidecek Osmanl
heyetinin bana, Ekim aynn ortalarnda Gen Ali Paa seilmiti. Nadir, OsmanlSafev barnn, Kasr- irine gre yaplmasn talep etmi ve bu isteini Sadrazama
gnderdii mektupta ifade etmiti. Bunlarn dnda Rusya-Safev antlamasnn fesh
edilmesi ve Rusyann Dastandan tamamen el ektirilmesinin salanmas da
Bblinin istekleri arasnda idi. Gen Ali Paann bu artlar zerinden antlama
yaplabilmesi iin Serasker Ahmed Paa ile srekli yazmas hatrlatlyordu.443 Ahmed
Paaya da Kasm ay iinde, antlamay yapmak iin elini abuk tutmas bildirildi.444
Bbli, Rusya ile bozulan ilikilerin bir savaa gittiini grmekte ve sava
baladnda Safevler tarafndan emin olmak istemektedir. Grmeler balamadan
evvel, Krm Hannn bildirmi olduu artlarn, bar grmelerinde ne srlmesinin
uygun olmayacana karar verilmiti.445 nk Ahmed Paa, Krm Han tarafndan
talep edilen ve Rusya-Safev Antlamasnn feshedilmesi ile Rusyann Dastandan
tamamen el ektirilmesi artlarnn bar grmelerinde ne srlmesine gerek
olmadn bildirmiti. nk Rusya, Safev topraklarndan tamamen karlmt ve bir
daha Dastana mdahale etme ihtimali yoktu. Bu gre katlan Bbli, durumu
Krm Hanna bildirdi.446

438

Klbilge,
BOA.; BOA.
440
BOA.
441
Cihangua,; Merv
442
Cihangua,
443
Klbilge,
444
BOA.; BOA.
445
Numune
446
BOA.
439

241

Krm Hannn talebi zerine ne srlmesine karar verilen artlardan, Ahmed

Paann itiraz zerine vazgeilmiti. Gerek Bbli gerekse Ahmed Paa, Nadir ile
bar zorlatracak her trl arttan vazgemeye hazrdlar. Gerekten de Rusya artk
hibir Safev topran igal etmiyordu. Ayrca Bblinin elinde Nadiri, Rusya-Safev
antlamasn feshetmeye zorlayacak hibir kozu yoktu. Nadirin karsna onu
kzdracak artlarla kmak manaszd. Ahmed Paa, Nadire ayn tarihlerde yazd
mektupta, iki lke arasnda bar yaplmasnn arzulandn bildirdi.447
Osmanl heyeti 30 Kasmda Genceye, 15 Aralkta Berdaa kasabasna geldi.
Heyete, 20 Ocak 1736de Nadirin yanna gitme izni verildi. Osmanl heyeti 1 ubat
1736da Mugana vard.448 Nadir, heyeti o gn kabul etti.449

10 ubat gn ilk

grmeler yapld. Nadirin be talebi vard:

1- ranl haclar iin emirl-hac tayin edilmesine izin verilmesi,
2- Caferiliin 5. hak mezheb olarak kabul edilmesi,
3- Kabede Caferi mezhebi mensublar iin bir rkn ayrlmas,
4- Karlkl ehbender tayin edilmesi,
5- ki lkenin esirlerin alnp satlmasna izin verilmemesi.450 Gen Ali Paa, bu artlar
kabul etmeye yetkili olmadn, sadece snr meselelerinde yetkili klndn bildirdi.451
Nadirin elileri ve Osmanl heyeti, Nadirin taleplerini stanbula bildirmek iin 7
Mart gn Mugandan hareket ettiler.452 Nadirin heyeti Abdlbaki Han Zengene, Mirza
Ebul-Kasm Kai, Mollaba Ali Ekberden oluuyordu.453 Nadir ayrca, Mugandaki
hanlar tarafndan imzalanan ahlk senedini de heyet ile birlikte stanbula
gndermiti.454

447

Numune
Ragb,
449
Drre,
450
Ragb,; Drre,; ran
451
Peter Avery, Nadirin din politikas ve Caferilik meselesini ortaya atmasnda, 1709daki Mir veys
isyannn etkili olduunu sylyor. Yazarn iddiasna gre, Mir veysin Safevi kart Snn
Kalkmas Nadirde Safevi Devletinin ve onun temsil ettii din yapnn ortadan kaldrlmas fikrini
uyandrm. Nadirin, kendisi henz 20li yalarnda iken vuku bulan Mir veys isyanndan byle bir
sonucu o kadar erken bir dnemde kardn sylemenin olduka zorlama bir yorum olduu
kanaatindeyiz,
452
Ragb,; Heyetin Mugandan ayrlmasna tank olan Abraham of Crete, heyetin ayrl tarihi olarak 24
ubat verir,
453
Cihangua,; emdnzde,
454
Ragb,
448

242

D) Kadim Topraklara Yeni Hanedan

Nadir, 6 Ekimde Kars nlerinden ayrldktan sonra 17 Ekimde Tiflise geldi.455 I.
Kaplan Giray Hann Derbendte olduunu haber alan Nadir, Ekim ay iinde Derbende
hareket etmeye karar verdi. Bunun hazrlklarn yaparken, Mugan kurultaynn
toplanmas ile ilgili fermann 2 Kasmda btn Safev eyaletlerine gnderdi.456
Kurultaya, btn Ermeni ileri gelenleri ve Ruhban snf da davetli idi.457
Nadir, Tiflisde yirmi gn kaldktan sonra 6 Kasm gn Derbende hareket etti458
ve 21 Kasmda Derbende geldi.459 23 Aralkta, Gazi Kumuka fersah uzaklktaki
Zuraktayd.460 Nadir, 23 Ocakta Mugana geldi.461
Nadir, evresindeki hanlarn byk ounluu tarafndan sevilmediini biliyordu.
Hanlarn ounun gnl Safev hanedanndan yana idi.462 Nadir kararszlk iinde
dnrken, Muayyerba Hasan Han, Muganda bir kiiyi ah seip, bunu Mugana
gelen btn hanlara bir senet eklinde imzalatmay teklif etti. Bylece bundan sonra hi
kimse ah seilen o kiiye muhalefet etme hakkn ve cesaretini kendinde
bulamayacakt. Bu teklif Nadirin houna gitti ve uygulamaya karar verdi.463
Nadirin ah olarak seilmesi iki aamal olmutur. nce, eer deyim yerindeyse,
kamuoyu yoklamas mahiyetinde bir toplant yapld. Mehdi Han, belli bal hanlar
Nadirin huzuruna karm ve fikirleri sorulmutu.464
Nadir; bu toplantda artk yorulduunu, Kelata ekilip dinleneceini, kimi
isterlerse onu ah yapacan syledi. Hanlar, II. Tahmasb ya da Safev hanedanndan
baka birini istemediklerini, kendisini ah olarak istediklerini ilettiler. Nadir, bu konuyu
iyice dnmeleri iin hanlara 3-4 gn izin verdi.465

455

Cihangua,; Abraham
Cihangua,
457
Abraham,
458
Cihangua,
459
Cihangua,
460
Cihangua,
461
Merv; Drre,; Muganda Nadir ile bizzat gren Abraham of Crete, Nadirin 3 Ocakta Muganda
olduunu sylyor,
462
Merv; smail Mehmetov, III. Abbas 1734de ld iin Nadirin ah olmak iin harekete getiini
sylerken yanlyor, III. Abbas, babas ile birlikte 1740 ldrlmtr, ; zaten yazar; ilerleyen sayfalarda,
bu kez III. Abbas 1736da hl hayatta gsteriyor,; ayn yanl bilgiyi Clement Huart da tekrarlamtr,
463
Merv
464
Merv; Ragb,; Kurultaya gelen belli bal ranl komutan ve ayanlarn listesi iin bkz., Abraham,
465
Merv
456

243

Nadir bu 3-4 gn zarfnda, hanlarn fikirlerini renmeye alt. Kendi ahlna

muhalif olanlar hemen katlettiriyordu.466 Mollaba Ebul-Hasannn Nadirin ahlna
muhalefet ettii renilince, onun bile hemen boynu vurulmutu. Bu olaydan sonra hi
kimsenin Nadirin ahlna itiraz ettii duyulmad.467
kinci toplantda Nadir, ahln ilan etti ve huzurda bulunan herkesin
imzalayaca bir senet hazrlanmasn emretti. Ama ahl kabul ederken baz artlar
ne srm, huzurdakiler bu artlar kabul edince, o da ahl stlenmiti. Bundan
sonra sebb adeti kaldrlacak, ehl-i snnet akaidine dnlecek468, Hulefa-i Raidin
arasnda bir ayrm yaplmayacak, Safev hanedanndan erkek ya da kadn hi kimseye
itibar gsterilmeyecekti.469
Nadirin en ufak bir muhalefete bile o kadar tahamml yoktuki, ahl iin alayc
ekilde tarih dren Mugandaki btn Irakl airleri katlettirdi.470
471

1736da Muganda ta giyerek ran ah old.

Nadir, 8 Mart

Yeni ah, bakentini de Isfahandan

Mehede tad.472
Nadir ah, din politikasna ve ilikte yapmaya alt restorasyona kar
kacan bildii i ulemann gcn zayflatmak iin, Mugandan hemen sonra i
ulemann gcn krmak iin ilk icraat olarak ulemann en nemli gelir kayna olan
vakf mallarna el koymaya balad473 ve bu mcadelesini lnceye kadar da
srdrd.474
466

Merv; smail Mehmetov ise, dnemin kaynaklarnda geen anlatmlari grmezden gelip, Nadirin bu
kurultayda herkese fikirini rahata syleme hakkn verdiini ve kimeseyi bir eye zorlamadn,
olduka demokratik bir kurultay yapldn iddia ediyor,
467
Merv; smail Aka,
468
Nadirin Ehl-i Snnet akaidine dnlmesinden kast, ilk halifenin Hz Ali gibi hak halife olarak
kabul edilmesidir. Yoksa Ehl-i Snnet akaidinin bir btn olarak kabul edilmesini talep etmi deildir.
469
Merv; Ragb,; Drre,; Nasrullah Felsefinin bu konuya ayrd makalesi, Mugan kulrultaynda
bulunan Abraham of Cretenin kronolojisi bata olmak zere eserlerinde bu konuyu ilemi olan dier
ada yazarlarn anlatmlar zerine kurulmutur. Makalenin sonunda verilen ve Mugan kurultaynda
bulunan hanlar tarafndan imzaland iddia edilen metin ise, baz satrlar eksik olduu iin olsa gerek
Caferilik ile ilgili bir bilgi ihtiva etmemektedir,
470
Merv
471
Drre,; Cihangua, , Mstevf,; Tahran,; Lutfali; Hadi Seyyid Hseyinzade,
472
A. K. S. Lambton,
473
Hamid Algar,; Said Amir Arjomand, smail Aka,
474
Byle byk bir vakf mal kamulatrma dalgas 1740da gerekletirilmti, Willem Floor,; Mehmet
Saray, Nadirin ah olduktan sonra i ulema ile iyi geindiini, hatta onlarn mfrit i faaliyetlerine bile
izin verdiini sylerken fena halde yanlyor,; George A. Bournoutian, . isimli makalesini, Abraham
balkl eserinin, konu ile ilgili ksmlarndan oluturmutur ve bu nedenle orijinal bir taraf yoktur.

244

Bu noktada, iki meseleye deinmek istiyoruz. Bunlar; Safev Devletinin yklma

nedenleri ile Nadirin genelde din, zelde ise Caferilik ile ilgili politikasnn amalarnn
neler olduu meselesidir.
Bir siyasal sistemin ykl nedenleri ok sayda girdinn meydana getirdii bir
sonutur. ou zaman geni bir zaman diliminde ve geni bir corafyada cereyan eden
bu girdilerin tamamn tesbit etmek, hi phe yokki bir insann gcn aar. Ancak
yine de baz temel sebeplerin tespit edilebilecei ortadr. Bu durumda, Safev
Devletinin tarih sahnesinden tasfiye srecini tetikleyen en nemli sebebin, I. Abbas
dneminde balatlan siyas ve mali uygumalar olduu konusunda genel bir kabul
olumu gibidir.
Safev

Devletinin

temel

mekanizmas,

Kzlba

Aristokrasisi-Memalik

Topraklar dengesi zerine kurulmutu. Bulunduklar blgenin maliyesi zerinde belli

haklar olan Kzlba airet reisleri, kendilerine salanan bu hak karlnda devleti
korumak iin sava zamanlarnda orduya katlyorlard. ok genel olarak ifade ettiimiz
bu denge, I. Abbas dneminde bozuldu. Kzlba reislerin asker gc yerine, yeni ve
devirme gulam ordusu kurulurken, Kzlba reislerin elinde bulunan ve Memalik olarak
tanmlanan topraklar da yava yava, gelirleri merkezi maliyeyi aktarlan Hassa
topraklarna evrilmeye baland.
I. Abbas dnemine kadar, devletin ayakta durmas iin alan Kzlba reisler hem
merkezdeki brokrasi ve ordudan hem de taradaki ynetimlerden yava yava tasfiye
edildiler. Devlet, artk savamak iin gulam birliklerine, maliyenin gelir kalemlerinin
toplanmas ve korunmas iin de merkezden gnderilen vevrgi memurlarna
gveniyordu.
Sonu, 17. yzyln sonunda hi beklenmeyen bir noktaya ulat. Gulam birlikleri
zayflam ve Safev Devletinin elinde, topraklarn savunacak ciddi bir merkezi ordu
kalmamt. Topraklar elinden alnan ve mali adan zor durumda kalan Kzlba
reislerinin ve Trkmen airetlerinin devlete olan ballklar ve gvenleri de bu sre
zarfnda ya zayflam ya da tamamen tkenmiti. 18. yzyln balarnda Safev

245

Devleti, ynetimi altndaki insanlara, talep ettikleri en temel ihtiyalar olan gvenlik ve
iae ortamn salayamaz olmutu.475
i kimliinin Safev Devletinin ilk yzylnda, farkl etnik gruplara mensup
topluluklar (Trmen, Fars, Krt, Arap) ortak bir ideal ve his ats altnda tutarak ok
nemli bir toplumsal ve siyas imento vazifesi grd kesindir. Fakat bu hissin, yani
i olmann yaratt aidiyet hissinin toplumsal ksm olmasa bile siyas ksmnn 18.
yzyln balarna gelindiinde olduka zayfladna dair baz kuvvetli deliller
mevcuttur.
Toplumun en temel ihtiyalar karlanamaz olunca, 200 yl boyunca devleti
destekleyen

bir kitle yaratma gc gsteren ilik, bu kez bir muhalefet aracna

dnmt. Farkl etnik gruplar devleti desteklemek iin odrganize eden ilik, bu kez
farkl etnik gruplar ortak bir muhalefet emsiyesi altnda toplamak gibi ironik bir ilev
grd.476 i olmayan dier etnik gruplara gelince, zaten istemeden itaat ettikleri i
Safev Devletinin 17. yzyln sonu, 18. yzyln balarndan itibaren Snnleri ve
Mslman olmayanlar iletirme politikasnn uygulamaya koymas zerine, siyas
konjektrn de yardmyla, devlet ile olan ereti balarn kopardlar. Safev Devleti,
son dnemlerinde hem ilie radikal derecede sahip kt iin i olmayanlarn
gznden hem de temel ihtiyalarn karlayamad iin ilerin gznden dmt.
i bir devletin Snn glerce 8 ay boyunca kuatma altnda tutulmasna i bir
toplumun ve asker kuvvetlerinin, bir iki zayf teebbs hari seyirci kalmasnn en
temel sebeplerinden birinin bu olduunu dnyoruz.477
Nadirin Snn olup olmad ya da Snnlie ne kadar meyli olduu meselesi
tartla gelen dier bir konudur. Nadirin en azndan 1725 ylna kadar kesinlikle i
olduuna dair en iyi kant, doan ocuklarna Rza-Kulu, mam-Kulu ya da MurtazaKulu gibi isimler vermi olmasdr. Bu ekilde (-Kulu son ekli) isim vermek bir i
475

Kzlba Aristokrasisi-Memalik Topraklar dengesinin bozulmas konusunda bir deerlendirme iin

bkz., Rohan Dsouza,
476
Bu noktada, Mansur Sefatgolun, Safev Devletinin ykl sebepleri arasnda, devletin i kimliini
koruyamamasn gstermesi pek doru bir tespit gibi durmuyor. Devlet, ilii koruyamad iin deil,
iliin stnde oturduu temelleri, yani bir devletin varoluunu, ynettii halkn gznde meru klan
temelleri koruyamad iin yklmt,; Safev hanedannn neden sona erdii konusunda bugne kadar
ne srlen tezleri bir araya getiren faydal bir zet iin bkz., John Foran,; benzer bir deerlendirme
denemesi iin keza, Alessandro Bausani
477
O nedenle , Safev ahlar ayn zamanda rann din nderleri de sayldklar halde, Nadirin kendin
ah setirmesine ran corafyasndan ciddi bir tepki gelmemesine amamak lazm, Faruk Smer,

246

geleneidir. Nadir de samimi bir i olarak, hibir politik ama gtmeksizin ocuklarna
bu isimleri vermiti.478 Bu son derece ikna edici delilden sonra, Nadirin Snn
olduunu, ya da gizli Snn olduunu iddia etmenin ok makul olmad aktr.479
Nadirin 1736 ylndan sonra, mrnn sonuna kadar peinden koaca byk
projesi ise Caferilik olmutu. Meselenin din bir mesele oluu, baz aratrmaclar
yanltm gzkmektedir. Burada iki noktann aklda tutulmasnn, Caferilik meselesinin
anlalmasna yardmc olaca kanaatindeyiz. Bunlar, Caferilik politikasn ortaya atan
Nadirin konumu ve politikann ilk ne zaman dile getirildiidir. Nadir, samimi bir i
olsa bile bir din adam deildir ve bu konularda teknik bir bilgisi yoktur. Hayatn,
siyas ve asker mcadele iinde geirmi biri olarak amacnn Vahdet-i slmdan
ziyade yine siyas bir hedefe ynelik olma ihtimali son derece yksektir. O nedenle,
Nadirin Caferilik politikasnn temellerini, onun, ok sayda Snn zbek nfusu
barndran zbek-Safev snrnda bym olmasna balamak bize pek makul
gzkmemektedir.480
Nadirin Caferilik politikasnn temelleri Mugan kurultayndadr. Nadirin kendini
ah ilan ettirmeden evvelki bir numaral problemi, kendini ah ilan ettirdikten sonra
iktidarn ran corafyasna nasl kabul ettirecei idi. Safev Devleti ve hanedan ile
siyas balar zayflam olsa bile tarihi balar ve hatras hl ok gl olan bir
corafyann yeni bir hanedana balanmas ve o hanedana destek vermesi nasl
salanabilirdi ? Nadirin bu soruya bulduu zm, bu corafyann alk olduu
zmd. Safev Devleti, ran corafyasn i kimlii altnda toplamaya alm ve
bunda byk oranda da baarl olmutu. ran halk devletle hem siyas hem de din ve
duygusal iliki kurmaya yatknd. Bu noktada, baarsn kantlam bir prosedr
kullanmaya karar veren Nadir, Caferilik meselesini ortaya att. Caferilik, ran corafyas
iin yeni bir kavram deildi ama Nadir Caferilie bu kez bir de politik bir anlam
478

Laurence Lockhart,
M. Streck,; Faruk Smer de Nadirin Snn olmad kanaatindedir,
480
Hamid Algar,; Hamid Algar, Nadirin Snnlie meyilli olduunu hibir delil ve kaynak gstermeden
iddia ediyor. yle bile olsa, bu Nadirin din politikasn ya da ilikte yapmaya alt restorasyonu tek
bana aklamaya yetmemektedir,; Peter Avery ise, Nadirin din politikas ve Caferilik meselesini ortaya
atmasnda, 1709daki Mir veys isyannn etkili olduunu sylyor. Yazarn iddiasna gre, Mir
veysin Safevi kart Snn Kalkmas, Nadirde Safevi Devletinin ve onun temsil ettii din
yapnn ortadan kaldrlmas fikrini uyandrmtr. Nadirin, henz 20li yalarnda iken vuku bulan Mir
veys isyanndan byle bir sonucu o kadar erken bir dnemde kardn sylemenin olduka zorlama
bir yorum olduu kanaatindeyiz,
479

247

ykleyerek onu siyas bir dava haline getirmeye alt. Kendini, Caferilik iin savaan
bir ah olarak sunarken, ran halkndan da bunun karlnda kendisine itaat etmesini
talep etti.
Bu formlasyon kabul edildii takdirde, Nadirin kendi iktidarna meruiyet arama
abasnn sonucu olarak doan Caferilik meselesinin, dier alanlardaki etkilerinin daha
iyi anlalabileceini dnyoruz.481 Bu tespitlerin nda; ncelikle, Nadirin
Snnlii nce kendisinin kabul ettiini, daha sonra da bunu ran halkna Muganda
zorla kabul ettirmeye altn ne srmenin makul bir taraf olduunu sanmyoruz.482
kinci olarak, Nadirin Muganda, sebb adetinin terk edilmesi ve ilk 3 halifenin de
Hz. Ali gibi hak olduunun tasdik edilmesini talep ettiine bakarak, Nadirin randaki
i kimlie sava atn sylemek de pek makul durmamaktadr. nk sebb adeti, i
kltrne ah smail tarafndan sonradan eklenmitir. iliin itikadi deil kltrel bir
unsurudur. Reddedilmesi ya da yerine getirilmemesi bir inin dinden kmasna yol
amaz.483 Nadir, sebb adetinin kaldrlmasn ve ilk halifenin de hak kabul edilmesini
istemi ancak, ilii Snnlikten ayran asl temel farkllklar konusunda hibir ey
sylememi484, ya da onlarn deitirilmesini talep etmemiti.485 Nadirin yapt ran
iliinde kltrel bir restorasyondu, ama kesinlike yeni bir din inasna girimek veya
ilik ile Snnlik arasndaki farklar ortadan kaldrmaya almak deildi.486. Bu
durumda Nadirin amalarn kabaca 3 madde altnda toplayabiliriz:
1- Yukarda ifade ettiimiz zere, kendi iktidarnn meruiyetini salamak iin kendine
din-siyas bir zemin/dava oluturmak,
2- ran iindeki Snnler ile iler arasnda, sebb adetinden ve ilk 3 halifenin gasb
saylmasndan doan gerilimi azaltmak487,
3- Yukardaki iki maddenin gereklemesi durumunda, Anadolu ve Orta Asya Snnlii
arasnda tecrit edilmi bir halde bulunan ran corafyasn bu yalnzlndan
kurtarmak.488
481

Said Amir Arjomand,

Emine Grsoy,
483
Ernest Tucker, ilin temel postlalarn bilmediinden olsa gerek, Nadirin srf sebb adetinin
kaldrlmasn istemesine bakarak, onun ilie sava at kanaatine varmtr,
484
Caferi Mezhebi
485
Ethem Ruhi Flal,; Ethem Ruhi Flal,
486
Hamid Algar, ; Ann Katherine Swyford Lambton,
487
ran, John R. Perry,
482

248

Nadirin Caferilik politikasnn gereklemesi durumunda, bu politikann baka

alanlarda da baz etkileri olabileceini dnerek asl amacnn bu etkileri salamak
olduunu iddia etmek, hele Nadirin Caferilik politikasnn amacnn, iktidarn Orta
Asyaya hatta btn slm dnyasna yaymak olduunu ne srmek, kanmzca hem
slm dnyasnn parametrelerini bilmemekten489 hem de asker baarlarna bakarak
Nadiri

ayn

zamanda

byk

bir

sosyal

devrimci

sanma

yanlgsndan

kaynaklanmaktadr.

E) Mugandan Dastana Nadir ah

I) Rus Elisi Kalukinin ran Elilii
Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki gerginlik, Nisan 1736da savaa dnm ve
her iki devlet de Mays ay iinde birbirlerine sava ilan etmilerdi. Rusya, sava kar
kmaz elisi Kalukini Nadir aha gnderdi. Haziran ay iinde Nadirin huzuruna
kan Kalukin, 1735 tarihli Gence Antlamasna binaen Nadirden Osmanl Devletine
kar yardm talebinde bulundu ve Osmanl Devletine saldrmasn teklif etti. Ancak
Nadir bunu kabul etmedi. Rus elisine gre Nadirin bu tavrnn sebebi, yanndaki
hanlarn Osmanl Devletine saldrlmasna kar olmalardr. stelik Nadir, Rusyaya
da gvenmemektedir. Uzun yllardan beri sren savalar nedeniyle ran halknn iinde
bulunduu perian durum ise Nadiri dndren

dier bir sebepti. Halk, isyann

eiine gelmiti. Muhammed Han Belu isyan, Nadirin para toplamak iin uygulad
sonu gelmeyen basklarn yol at memnuniyetsizlikten beslenmiti. Nadirin planlar
daha pratikti. Tkenen devlet hazinesini, Babrl mparatorluuna yapaca bir sefer
ile doldurmak niyetindeydi.490 Bu noktada Rusya ile Osmanl Devleti arasndaki savaa
katlp zaman ve enerjisini belirsiz bir macera iinde tketmek istemiyordu.
Nadir ahn, byle elverili bir durumda Osmanl Devletine saldrmamasnn
daha derin sebepleri de vard. Rusyann ran topraklarnda gz olduunu bilen Nadir
ah, Rusyann hasm olan Osmanl Devletine, Rusya ile ayn anda saldrmas

488

Faruk Smer,
Perry, ; Lambton,
490
Olson,
489

249

durumunda bu, Osmanl Devletinin tamamen zayflamasna yol aabilir ve Nadir ah

Kafkaslarda Rusya ile ba baa brakabilirdi.
Nadir ah, Hristiyan bir devletle birlik olup Mslman bir lkeye saldrmann hem
kendi prestijini hem slm birlii iddiasndaki projesini anlamsz klacan gryordu.
stelik byle bir hamlenin, ordusundaki Snn birliklerle kendi arasndaki ilikiye
darbe vuracan da hesaplamt.491
Ayrca Osmanl topraklarna yaplacak saldrlar hem kale kuatmas gibi masrafl
ve uzun zaman gerektiren bir yne kayd, hem de

die dokunur bir ganimet

salamad iin, Nadir ah ve ordusu iin bkknlk verici olacakt.

Nadir ah bu karar ile, aslnda Rusyann mttefikliine ihtiya duymadn ve
1735 Gence Antlamasnn kendisi iin artk bir nem arzetmediini de gstermi oldu.
Bu noktada, Nadir ahn tekrar Osmanl Devleti topraklarna ynelmeden evvelki
yani 1736-1743 yllar arasndaki siyasi faaliyetlerini zetlemenin faydal olaca
kanaatindeyiz.
II) Nadir ahn Kandahar, Hindistan, Sind ve Trkistan Seferleri
Nadir, ahln ilan ettikten sonra 14 Nisanda Mugandan ayrld492 ve Isfahana
geldi. Rusya ile Osmanl Devletinin savata olmas nedeniyle bat snrlarndan endie
duymadan hareket edebilirdi.493 Hazrlklarn tamamladktan sonra Ocak 1737de
harekete geti.
Nadir ahn hedefi Babrl mparatorluu ve onun efsanevi hazineleri idi494;
ancak nce Kandahar Afganllarn itaat altna almak iin harekete getiini ilan etmiti.
ubat 1737de Babrl mparatorluuna gnderdii elisi Ali Merdan Han amlu ile
bu durumu bildirmi ve Babrl topraklarna snmaya alacak Afganllara yardmc
olunmamasn rica etmiti. Her ne kadar Babrl mparatoru Nasreddin ah bu talebe
olumlu cevap vermi olsa da, Babrl mparatorluu uzun zamandr ne ran-Babrl
snrna, ne de snrdaki Afgan kabilelerine hakimdi.495 Nadir ah, bu teklifinin tam

491

Nadirin ordusundaki svarilerin, yani ordunu en vurucu kesiminin, byk ksm Snn idi , ran
Cihangua,
493
Olson,
494
Enver Konuku,
495
H.H. Dodwell,; Y. Hikmet Bayur,
492

250

olarak yerine getirilemeyeceini, Babrl mparatorunun ran-Babrl snrn

btnyle kontrol edemeyeceini biliyordu. Nadir ah, byle bir talepte bulunmakla
Babrl mparatorluuna saldrmak iin gerekli bahaneyi elde edeceini hesap etmiti.
Nadir ah, 1737in Mart aynn sonlarnda Kandahar kuatmasn balatt.496
Kandahar kuatmas boyunca Nadir ah, Babrl mparatorluu zerine saldrmak iin
ihtiyac olan bahaneyi olgunlatrmaya alt. Ali Merdan Han amludan sonra Nisan
aynda bu sefer Muhammed Han Trkman eli olarak Babrl sultanna gnderdi ve
Afgan kabilelerinin Babrl snrn gemelerine neden izin verildiini sordu. Nasreddin
ah bu talebe cevap vermedii gibi eliyi de alkoydu.497 Zaten Nadir ahn istedii de
buydu. Artk yeterli bahaneye sahip olmutu.
Nadir ah, 23 Mart 1738de Kandahar ald498 ve 10 Mays 1738de Gazne zerine
hareket ederek499, Hindistan seferini balatm oldu.
Nadir ah 11 Haziranda Gazneyi500, 19 Haziranda Kabili ald.501 Babrl
mparatorluuna tekrar eli gnderen Nadir ah, ilk elisi Ali Merdan Han amluya
verilen

szlerin

tutulmadn,

sonraki

elisi

Muhammed

Han

Trkmann

alkonulduunu, dostluuna dostluk gsterilmediini bildirmiti. Fakat Nadir ahn bu

elisi Celalabadda ldrld iin502, Nadir ahn mesaj Delhiye ulamamt.
Nadir ah, elisinin ldrldn haber alnca Eyll balarnda Celalabad ald503
ve ardndan da 14 Kasmda Peaver zerine yryp504 18 Kasmda oray da ele
geirdi.505
Nadir ahn hareketinden haberdar olan Babrl mparatoru da hazrlklarn
tamamlayarak 2 Aralkta bakent Delhiden ayrlmt.506 Nadir ah, 27 Aralkta
Peaverden yola kt.507 12 Ocak 1739da Lahoru alan Nadir ah, buradan Nasreddin
aha bir mektup daha gnderdi. Nadir ahn amac, Nasreddin ah deil, Trkmen
496

Merv
Bayur
498
Vladimir Minorsky,
499
Bayur
500
Minorsky
501
Bayur
502
Bayur
503
Bayur
504
Merv
505
Minorsky,
506
Bayur
507
Minorsky,
497

251

kkenli iki devlet arasndaki ilikileri bozan Nasreddin ahn yanndaki devlet
adamlarn cezalandrmakt.508
13 ubatda Karnalda karlaan Babrl ve ran ordularn arasndaki sava Nadir
ah kazand.509 Nasreddin ah 26 ubatta teslim olurken510, Nadir ah da 9 Mart gn
Delhiye girdi.511
Nadir ah, Babrl mparatorluunun bakentinde bulunduu sre zarfnda
imparatorluun hazinesine ve neredeyse btn birikimine el koyarak Hindistana gelme
nedenini ortaya koymu oldu. Nadir ahn derdi hibir zaman Hindistana hakim
olmak deildi. Zaten byle bir ie kalktnda bunu baaramayacan da biliyordu.
Yamalanacak bir ey kalmaynca, Nadir ah Hindistandan ayrlmaya karar verdi
ve ayrlmadan nce, Babrl mparatoru ile Mays 1739da bir antlama yapt. Bu
antlamaya gre:
1- Sind Nehrinin kuzey ve batsnda kalan topraklar Nadir aha braklacak,
2- Pencap Eyaleti her yl ran btesine 2 milyon rupilik bir katkda bulunacak,
3- Babrl mparatorluu Osmanl Devleti ile name teatisinde bulunmayacakt.512
Nadir ah, 5 Mays 1739da Delhiden ayrld513 ve 12 Aralkta Kabile geldi.514
Fakat Nadir ah Ocak 1740da aniden geri dnd ve Sind lkesi zerine yrd515 ve 4
Maysda tekrar Kandahara dnd. 5 Haziranda Herata gelen Nadir ah, burada 15
gn kadar konakladktan sonra, 20 Haziranda ayrld ve 10 Austosda Belhe geldi. 22
Eyllde Buharay516, 14 Ekimde Hiveyi igal etti.517 Nadir ah, Horasann dou

508

Bayur
Bayur
510
Merv
511
Bayur; Hermann Kulke ve Dietmar Rothermund, Vezir Nizamlmlkn, Nadir ahn Hindisana
girmesini ve Babrl Devletinin hazinelerini yamalamasn engellediini sylyor ! Ayrca, Babrl
Devleti tarihinde bu kadar nemli bir yer tutan Nadir ah ve seferinden yalnzca bir cmle ile sz ediyor,
512
Bayur; Uzunarl,
513
Bayur
514
Vladimir Minorsky, ; Nadir ah Delhiden ayrlrken, ran halkndan 3 yl boyunca vergi alnmamasn
emretti, Alessandro Bausani,
515
Minorsky,
516
Minorsky,
517
Mehmet Alpargu, ; Nadir ahn Hive Seferi sonras Hive ekonomisi kmt, Salih Ylmaz,
509

252

snrlarn zbek saldrlarndan koruyacan dnd antlamalar yaptktan sonra, 3

ubat 1741de Mehede vard.518
III) Dastanda syan ve Nadir ahn Kardei brahim Hann Katli
Nadir ahn mali ve idari basksndan bunalan Gazi-Kumuk halk, Nadir ahn
Hindistan seferinde olmasn frsat bilip 1738 ylnn yaz mevsiminde isyan etti.519 Bu
srada Azerbaycan Valisi, Nadir ahn kardei brahim Han idi. brahim Han,
Lezgilerle giritii mcadele srasnda Kasm 1738de ldrld.520 brahim Han
ldren kii, Divan Bey de denen Divane brahimdir.521
Nadir ah, Lezgilerin isyan ettiini ve kardei brahim Hann Lezgilerle giritii
mcadelede ldrldn 1738in Aralk ay sonlarnda haber alnca, baz hanlarn
Azerbaycana gndermiti.522 Sind Seferinden dndkten sonra, bu kez Afgan Azad
Han da Mays 1740da Azerbaycan zerine gnderdi.523 Fakat bunlar geici nlemler
idi.

brahim Hann ldrlmesi, Nadir ahn Hindistan seferinden sonra ynn

nereye evireceini belirlemiti.

IV) II. Tahmasb ve Ailesinin Katli
Nadir ah, her ne kadar randa ahln ilan etmi ve Devlet-i Nadiriyye isminde
yeni bir devlet ve Nadiriyye Hanedan isminde yeni bir hanedan kurmusa da,
durumundan ok emin deildi. Muhammed Han Belu, II. Tahmasb yeniden tahta
karmak ve ran tahtn, tahtn gerek sahipleri olan Safev hanedanna teslim etmek
iin isyan ettiinde, evresinde byk bir kalabalk toplamt. Ordu Hindistan seferinde
iken, II. Tahmasb tahta karmak iin yeni bir isyan meydana gelebilirdi. ran halknn
Safev hanedanndan midi kesip Nadiriyye hanedanna balanmasn hzlandrmak
iin, Safev Hanedan ortadan kaldrlmalyd.

518

Hindistan zaferi Nadir aha, ynetimini tahkim etmek iin byk bir prestij temin etmiti. Ancak
ynetim konusundaki yeteneksizlii ve zlimlii Nadir ahn bu frsat deerlendirmesine engel
olacaktr, Ernest Tucker,
519
Sevda Alikz Sleymanova,
520
Merv; Abbas-Kulu Aka Bakihanof, brahim Hann Zencanda ldn sylyor,
521
Sleymanova,
522
Drre,
523
Merv

253

Nadir Kabili aldktan sonra, Mehedte bulunan olu Rza-Kulu Mirzay Haziran
1738de yanna ard ve kendisi Hindistan Seferinde iken, II. Tahmasb ve ailesinin
btn fertlerini ldrtmesini emretti.524
Bu emirden sonra Nadir ah Hindistan seferine devam ederken, olu da Mehede
geri dnd. Bu tarihten sonra Nadir ahtan uzun sre haber alnamamas ve Nadir ah
hakknda olumsuz bir haber gelmesi durumunda, Sebzvar halknn II. Tahmasb ah
ilan edebileceine dair Muhammed Hseyin Han Kacarn telkinleri zerine Rza-Kulu
Mirza, II. Tahmasb ve yaknlarnn ldrlmesini emretti. Sebzvara gelen Muhammed
Hseyin Han Kacar, II. Tahmasb ve ailesinin btn yelerini, son Safev ah III. Abbas
da dahil olmak zere, ldrd.525
F) ki Devlet Arasnda Elilik Heyetleri
I) Nadir ahn stanbula Eli Gndermesi ve stanbul Grmeleri
ki devlet arasnda savaa son verilmese bile, bir ara verilmesi konusunda dile
getirilmeyen bir mutabakat olumutu. Osmanl Devleti, Rusya ile savaa girmek
zereydi. Ayn anda hem Rusya hem de Nadir ah ile savamak zordu. Nadir ah ise,
Osmanl snr kalelerini aylarca kuatmak da dahil olmak zere, hemen hemen hibir
siyas ya da ekonomik getirisi kalmayan Osmanl savalarna son verip, ok daha fazla
kazan getireceine inand Babrl mparatorluu zerine yrmek istiyordu.
Nadir ah, Muganda tahta kt 8 Marttan bir gn evvel, Gen Ali Paa ile
birlikte kendi elisi Abdlbaki Han bar yapmak amacyla stanbula doru yola
kard. Babali, ran heyetine mihmandar olarak Mustafa Aay tayin etti ve heyetin
ihtiyalarnn karlanmas hususunda gerekli emirleri gnderdi.526
Heyet, 24 Nisanda Erzuruma geldi.527 Ahmed Paa, heyetin geldiini stanbula
bildirdi. stanbuldan cevap gelinceye kadar heyet, 38 gn Erzurumda bekletildi.528
Babali, Mays ay ortalarnda heyetin stanbula gnderilmesini bildirdi.529 Fakat bu

524

Kazvini,; Mara,
Merv II, Kazvini,; Mara,; Roger M. Savory,; C. E. Bosworth, Tahmasb ve ailesinin 1739da
ldrldn sylerken yanlyor,
526
BOA.; BOA.
527
Ragb,
528
BOA. Ragb,
529
BOA.; BOA.; Subh,
525

254

esnada ran elilik heyeti, ierii bilinmeyen bir konuda Nadir aha bir haber iletmi ve
bu haberin cevab ulancaya kadar Erzurumdan ayrlmak istememiti. Durum, Ahmed
Paa tarafndan stanbula bildirilince Bbli, bu gelimeden hi memnun olmad.
Ordu artk Rus cephesine hareket etmiti ve Nadir ahtan gelecek olumsuz bir cevap
dou cephesinde sava yeniden balatacak olursa asker gndermek mmkn olmazd.
O nedenle eliler bir an evvel stanbula gnderilmeli ve bir antlama imzalanarak
dou cephesinde savaa son verilmeliydi.530
Heyetin hzl hareket etmesi iin, deve dahil her trl ihtiyac acilen
karlanmt.531 Fakat heyetin hemen hareket edememesinin sebeplerinden biri de k
artlaryd.532 Heyet, 31 Mays gn Erzurumdan hareket etti.533
Genceyi baar ile savunmu ve Nadir ah ile de yz yze grm olan ve ran
tarafnn meselelerine vukufu olan Karaman Valisi Gen Ali Paaya da bir an evvel
ran heyetine yetiip onlarla birlikte stanbula gelmesi bildirildi.534 Temmuz aynn
sonlarna doru znikmide gelen ve burada bir sre konaklayan heyet,535 5 Austos
gn Kartalda resmi olarak karland536 ve 6 Austos gn skdara geldi.537 Burada
gn konakladktan sonra, stanbul tarafna geirilen heyet, Kadrga Limannda
Osman Paa Sarayna yerletirildi.538
Heyetin nde gelen simalar byk eli Kirmanahan Han Abdlbaki Han
Zengene, Sadr- memalik Mirza Ebul-Kasm, Horasan mderrislerinden Reisl-Ulema
Molla Ali Ekberden oluuyordu.539 Heyet, 28 Austos gn I. Mahmudun huzuruna
kt ve Nadir ahn namelerini sundu.540

530

BOA.
BOA.; BOA.
532
BOA.
533
Ragb,
534
BOA.; BOA.
535
BOA.; BOA. Heyetin masraflarnn gzergah zerindeki kazalarda yol at problemler iin bkz,
BOA.
536
TSMA.
537
TSMA.
538
Erdoan Bilgin,; Ragb,; Subh,; Risale, TSMA.
539
Ragb,
540
Ragb,; TSMA.
531

255

Ayrca Abdlbaki Han, Nadirden ifahen getirdii mesaj da I. Mahmuda iletti.

Bu mesajda Nadir; randan Rafzlii kaldrdn, Osmanl Devleti ile bar iinde
geinmek istediini, bu nedenle talep ettii maddelerin kabuln rica ediyordu.541
Nadir ah, I. Mahmuda, Sadrazama ve eyhlislma nameler gndermiti. Bu
namelere gre Nadir ah, ah smail zamannda peyda olan fitnenin, kendisi Muganda
ah olduktan sonra randan kaldrlmasna karar verilmti ve zaten kendisi de rann
hanlarna bunu kabul etmeleri artyla ahl kabul ettiini aklamt. ran halk
Rafzlii brakp Ehl-i Snnet yoluna girmeyi kabul etmiti. slm dnyasna yapt bu
hizmeti karlnda, aadaki artlarn kabul edilmesini talep etmekteydi:
1- Caferiliin, dier drt mezheb gibi muamele grmesi,
2- Caferilere Kabede bir rkn verilmesi,
3- ranl haclar iin bir mirl-hac tayin edilmesine izin verilmesi,
4- Her iki lkenin bakentlerinde karlkl ehbenderler oturmas,
5- Her iki lkenin tebasnn esir olarak alnp satlmasna izin verilmemesi.542
in rengi deimiti. Nadir ahn talepleri kolayca hkm verilecek trden
deildi. Hem vakit kazanmak hem de yaplacak grmelerde grev alacak kiilerin
ordudan arlmas iin grmeler hemen balatlmad. Bbli, grmelerde yer
almalar iin halen Rus cephesindeki orduda bulunan Reislkttap smail Efendi,
Beyliki Tavukuba Mustafa Efendi ve Cizye Muhasebecisi Ragb Efendiyi
stanbula ard. Heyet, 16 Austosda ordugahtan stanbula hareket etti.543
Abdlbaki Han Zengene de Babalinin tutumunu bildirmek ve muhtemelen bu
tutum hakkndaki yeni tlimatlarn sormak iin Nadir aha haberci gndermiti.544
Grmeleri yrtecek Osmanl heyeti , 23 Austosta stanbula geldi ve 24
Austos gn Padiahn huzuruna kt.545 Osmanl heyeti, grmelerde izlenecek
stratejiyi belirlemek iin 29 ve 30 Austos gnleri topland. Nadir ahn gnderdii
mektuplar okunup tahlil edilm ve taleplerine nasl cevap verilecei kararlatrlmt.
Osmanl heyeti, Nadir ahn taleplerini bir btn olarak deil, iki paraya blerek
541

TSMA.
Ragb; TSMA.; TSMA.; TSMA.
543
Ragb,; Erdoan Bilgin,; Subh,; Ahmed Resmi Efendi,.
544
BOA.; BOA.
545
Ragb,; Ragb Efendinin hem ran ilerine hem de Farsaya olan olaanst vukufiyeti, grmeler
esnasnda ok ie yarayacaktr, Virginia Aksan,
542

256

mzakere etmeyi uygun grmt. Caferiliin kabul edilmesi, Kabede Caferilere bir
rkn verilmesi ve esirlerin serbest braklmas talepleri eri mesele; ranl haclar iin
mirl-hac tayin edilmesi ve karlkl olarak ehbender tayini talepleri ise mlki mesele
olarak kabul edilmiti. Grmelere, kabul edilmesi en kolay mesele olan mirl- hac
tayininden balanmasna ve daha sonra srasyla ehbender tayini, esirlerin serbest
braklmas ve Caferiliin kabul edilmesi meselelerinin mzakere edilmesine karar
verildi.546
Osmanl heyeti, Caferiliin kabul edilmesinin mmkn olmadn biliyordu. Nadir
ah, bar yaplmas iin art kotuu taleplerin hepsinin kabul edilmesini isterken;
Osmanl heyeti, artlar din ve mlk balklar altnda mzakere ederek, bir antlamaya
varlamamas durumunda, bar yaplamamasnn suunu Nadir ahn zerine atmak
niyetindeydi.547
Grmelerin I. turu 1 Eyllde yapld548 Osmanl heyeti, Nadir ahn randa
Rafzlii kaldrdnn duyulduunu ve bunun asln sorunca Abdlbaki Han bunu
tasdik etti. Nadir ah, ran halkn Rafzlikten Ehl-i Snnet yoluna evirmiti ve
hizmeti karlnda da Osmanl Padiahndan baz taleplerde bulunuyordu. Osmanl
Padiah bu artlar kabul ederse, bu hayrl iin salamlamasna katkda bulunmu
olacakt. Ayrca Nadirin ahlnn meruiyeti, Osmanl Devletinin Caferilii kabul
etmesine bal idi. Nadir, Muganda ran hanlar ile Rafzlii brakmalar artyla ah
olmutu. Hanlar, bunu kabul etmiler; ancak mezhebde Caferilie uymak istediklerini
bildirmilerdi. Caferililik, Ehl-i Snnet yoluna baz ufak tefek meseleler dnda uygun
bir mezheb olarak kabul ediliyordu. Nadir, bu durumu ulemasna danm; onlarn
onay vermesi zerine, hanlarn bu taleplerini kabul etmiti. Bu durumda, Osmanl
Devleti eer Caferilii kabul etmezse, Nadir ah ile ran hanlar arasndaki
antlamann bir hkm kalmayacak, Nadirin ahlnn meruiyeti de yara alacakt.
Ardndan Muganda hazrlanan ve imzalanan belgenin bir nshas okundu. Osmanl
heyeti, Caferilik meselesinin daha sonra konuulmasn teklif etmi ve nce mirl-hac
meselesinin halledilmesini talep etmiti. Abdlbaki Han bunu kabul etti. Osmanl
546

Ragb,
Olson,
548
Ragb,; E. Tucker; bu grmeler hakknda, neredeyse tamamen Ragb Efendinin eserinin zeti olan
ve hibir orijinal deerlendirme ihtiva etmeyen bir makale kaleme almtr, bkz,
547

257

heyeti, ranl haclarn hac esnasnda takip edecei yol olarak Lahsa gzergahnda srar
ederken, ran heyeti am yolunun kabul edilmesini istedi. Hangi yolun kullanlacana,
her sene artlara baklarak karar verilmesine ve bu meselenin kesin kararnn ilerleyen
grmelerde belirlenmesinde mutabakat saland.549
2 Eyll gn Reislkttap smail Efendi, ran heyetini ziyaret etti. smail
Efendinin talebi zerine yine siyas meseleler

konusunda gr alveriinde

bulunuldu. ran heyeti, Kabede rkn meselesinin Osmanl heyetinin cann skt
grnde idi. smail Efendiye gre ise, byle bir talep son derece yersizdi. Fatmiler
zamannda bile Kabede ilere bir rkn tahsis edilmemiken, imdi byle bir rkn
tahsisi kesinlikle mmkn deildi. Osmanl Padiah bunu kabul etse bile, Mekke halk
bunu kabul etmezdi. Osmanl Padiah Hanef olduu halde, Kabede hl af fkh
zerine namaz klnrken; Caferilie rkn tahsisi nasl mmkn olabilirdi ? Bir Caferi
kendi bana Kabede Caferi fkh zerine namaz klabilirdi; ama rkn tahsisi cemaat
tesisi manasna gelirdi ki bu szkonusu dahi olamazd.550
II. tur grmeler 3 Eyllde yapld. Osmanl heyeti, grmelerin yaplaca
konaa geldiinde, ran heyetinin gelmedii grld. ran heyeti, konuulacak
meseleleri kendi aralarnda mzakere edeceklerini, bu nedenle grmelere o gn
katlmayacaklarn iletmilerdi. Israr edilince bu sefer, kendilerine resmi protokoln
uygulanmadn, bunu hakaret olarak kabul ettiklerini iletince tekrar davet edildiler ve
istedikleri ekilde grmelerin yaplaca konan kapsnda karlandlar. ehbender
tayini, ranl haclarn hac iin kullanacaklar yol ve esirlerin karlkl olarak alnp
satlmalar meseleleri halledildi ve grmelere ara verildi.551
III. tur grmeler 5 Eyllde yapld ve arlkl olarak yine esirler meselesi
konuuldu. ran heyetinin, Osmanl topraklarnda bulunan ve lkelerine geri dnmek
istemeyenler dndaki btn ranl esirlerin braklmas gerektiini sylemesi ile
grmeler balad. Osmanl heyeti asndan bu talebin yerine getirilmesi mmkn
deildi. Kiilerin ellerindeki esirler o kiilerin mal olmutu ve ellerinden alnmas
szkonusu dahi olamazd. ran heyetinin argman hukuki adan olmasa da, siyas
adan daha salamd. Osmanl Padiah, Hristiyan krallarla yapt antlamalarda
549

Ragb, , TSMA.
Ragb, , TSMA.
551
Ragb,
550

258

Osmanl topraklarndaki Frenk esirlerinin braklmasn kabul ediyordu. imdi Nadir

ahn ricasn kabul edip Osmanl topraklarndaki ranl esirlerin de braklmasn
salayabilirdi, aksi takdirde bunun sonularna katlanrd. Zaten esirlerin braklmas
bar yaplmasnn artlarndan biri idi. Osmanl Devleti ya ranl esirleri serbest
brakrd ya da savaa devam edilirdi.552 Bu noktada ran heyetinin, Osmanl
Devletinin Rusya ile sava halindeyken bir de dou snrnda savaa girmek zorunda
kalmaktan korkmasn iyi kullandn

syleyebiliriz. ran heyeti, Bblinin bu

korkusunu grmeler bitinceye kadar kendi lehine kullanmaya devam etti.

8 Eyllde IV. tur grmeler balad. Abdlbaki Han, grmelerin daha dar
erevede ve daha az kii ile yaplmasn talep edince, bu istei kabul edildi. Abdlbaki
Han, grmelerin esir meselesi yznden bir sonuca varlmadan sona ermesini
istemiyordu. Teklifi yle oldu: Osmanl lkesindeki 150 bin kadar esirin 4-5 bini
toplanp rana gnderilmeli ve geri kalanlarn da toplandka yollanacaklar
sylenmeliydi. Bu durumda Nadir ah ikna edilebilirdi. Caferilik ve rkn meselesi
konularnda ise eran ne cevap verilecekse verilmeli ve ran heyetinin, kendisi de dahil
olmak zere, itirazlar ciddiye alnmamal idi.553
Osmanl heyeti, 12 Eyll gn eyhlislmn konanda, ran heyetinin ranl
esirler ile ilgili taleplerini mzakere etti554 ve 13 Eyllde grmelerin V. turu yapld.
Bu grmede yalnz Caferilik meselesi konuuldu ve bir sonuca varlamadan toplant
sona erdi.555
Osmanl heyeti 14 Eyllde ran heyetini ziyaret etti ve Bblinin hangi maddeleri
kabul edeceini beyan etti. Abdlbaki Han, Nadir ahn talep ettii maddelerin
tamamn iermeyen bir antlama iin temessk alp vermeye ruhsat olmadn
syleyerek bu duruma itiraz etti.556
17 Eylldeki VI. tur grmeler, teati edilecek temessklerdeki maddelerin neler
olacana dair tartmalar ile gemi ve bir sonuca varlmadan sona ermiti.557 Bbli

552

Ragb, , TSMA.; TSMA.

Ragb, , TSMA.; TSMA.
554
Ragb, , TSMA.
555
Ragb,
556
Ragb,
557
Ragb,
553

259

ise, esir meselesi yznden Nadir ah ile bar yapma ansn yitirmemek iin 21 Eyll
tarihinde, Osmanl lkesindeki ranl esirlerin alnp satlmasn yasaklad.558
VII. tur grmeler 23 Eyllde balad. ran heyetine gre konuulacak her ey
konuulmutu. Konuulan meseleleri ieren bir hatt- hmayun verilirse, rana
dnebilirlerdi. Ayrca bir Osmanl elisi de rana gnderilmeli ve burada konuulan
meseleleri bir de oradaki rical ve ulema ile grmeliydi.559
Grmelerin VIII. ve son turu 24 Eyllde yapld. Her iki heyet de, iki lke
arasnda bir bar yaplacana kanaat getirdiklerini akladlar. Hatta Abdlbaki Han,
Osmanl Padiahnn ran, kendi lkesinin bir ubesi, Nadir ah da Krm Han gibi
bir han sayabileceini syledi.560
26 Eyll gn Reislkttap smail Efendi ve Ragb Efendi, ran heyetini ziyarete
gittiler ve temessklerin alnp verilmesini konutular. Abdlbaki Han, cevaplarn yarn
vereceklerini bildirdi. Fakat ertesi gn fikir deitiren Abdlbaki Han temessk
vermeyeceklerini iletti.561

Bunun zerine 30 Eyll gn Osmanl heyeti tekrar bir

araya gelip son durumu deerlendirdi.562 ran heyetinin esirler konusundaki

hassasiyetine cevap vermek iin Bbli 12 Ekimde, tersanelerdeki ranl esirlerin
serbest braklmasna karar verdi.563

Ertesi gn ran heyeti ziyaret edildi. Abdlbaki

Hann, esirler meselesinin dahi halledilemediinden ikayet etmesine Osmanl heyeti,

bir gn nce tersanedeki ranl esirlerin serbest braklmas ile ilgili emri hatrlatarak
cevap verdi. ran heyeti, Nadir aha umulan zenin gsterilmediinden ikayet etti.
Nadir, ah olmu; ancak bunu tebrik etmek iin Osmanl Devleti tarafndan bir eli
bile gnderilmemiti. imdi kendileri ile birlikte, vezir rtbesinde bir eli ve dier
hususlar konumak iin ulemadan iki kii rana gnderilmeliydi. Aksi takdirde bu
istekleri kabul edilinceye kadar stanbuldan ayrlmayacaklard. Osmanl heyeti, bu
taleplerinin Padiaha iletileceini belirtti.564

558

Klbilge,
Ragb,; TSMA.
560
Ragb,
561
Ragb,; TSMA.
562
Ragb,
563
BOA.
564
Ragb,; TSMA.; TSMA.
559

260

eyhlislm, 14 Ekim gn ran heyetine bir ziyafet verdi. Abdlbaki Han, bir eli
ve ulemadan iki kii gnderilmesi hususunda kendisine yazl bir teminat verilmezse,
Padiahn huzuruna kmayacaklarn tekrar iletti.565 ran heyetine, taleplerinin kabul
edildii 15 Ekimde bildirildi.566
Eliler, 16 Ekim gn Padiahn huzuruna ktlar ve nameleri teslim aldlar.
Bbli, verilen namelerde Nadirin ahlna ve taleplerine bak asn gnl okayc
bir ekilde ifade etmiti. Gnderilen ran heyeti grevini en iyi ekilde yerine
getirmiti. Trkmenler Hanef iken, Safev Devletini kuran ahs Rafzlii icat ederek
Mslmanlar arasna fitne sokmutu. Nadir ah ise,

Rafz Safev Devletini ortadan

kaldrp Muganda ah seilmi ve ran halkn bu yanl itikattan vazgemeye ikna edip
bunu ilan eden fermanlar da rann her yanna gndermiti. Bylelikle Osmanl
Devleti ile Safev Devleti arasnda uzun yllardar bir problem olarak var olan Rafzlii
kaldrmakla slm dnyasna byk bir hizmette bulunmutu.

Yapt bu hizmeti

karlnda, Bbliye baz taleplerini iletmiti. Bbli de bu konudaki cevaplarn bir

eli ile kendisine iletecekti. ki lkenin heyetleri arasnda yaplan grmeler sonunda,
ortaya bir antlama metni kmt. Taleplerin kabul edilm, Caferilik ve Kabede
rkn meselesi eri mahzurlar nedeniyle kabul edilememi ve bu son iki konu hakknda
eyhlslm Seyyid Mustafa Efendinin mektubu da dier namelerle birlikte
gnderilmiti.567
Bbli bu noktada, Nadir ahn fkesini yattrr dncesi ile Caferilie bir rkn
verilmesi meselesinde de topu Mekke ahalisine atmt. Mekke ahalisi, Kabede 4
mezheb dnda bir mezhebe rkn tahsis edilmesi konusunda o kadar hassast ki byle
bir ie girimek neredeyse imkanszd.568
ran heyetine mihmandar olarak Urfal Mehmed Aa tayin edilirken, heyetin
yollarda ihtiyalarnn grlmesi iin gerekli emirler verildi569 ve ran heyeti, 14 Kasm
1736 tarihinde stanbuldan ayrld.570

565

Ragb,
Ragb,; TSMA.
567
BOA.; BOA.; BOA.; Elinin Sadrazam tarafndan kabul edilmesi hakknda bkz., TSMA
568
BOA:; Ragb,
569
BOA.; BOA.; BOA.
570
Ragb, s; ran heyetine yaplan masraflar hakknda bkz., BOA.
566

261

Bbli, rana gidecek Osmanl heyetini ise, 17 Ekimde belirlemiti. Heyet,

Mustafa Efendi, Fetva Emini Abdullah Efendi, sabk Fetva Emini Halil Efendiden
oluuyordu.571

I. Mahmud, 18 Ekimde hem ran heyeti ile grmeleri yrten

Osmanl heyetini hem de Nadir aha eli olarak gidecek Mustafa Efendiyi kabul
etmi ve hediyeler vermiti. Mustafa Efendiye Musul valilii ile birlikte Vezaret
verildii kendisine burada iletildi.572 Eliye, Nadir aha gtrecei nameler de teslim
edildi.
Bbli, bu namelerde de, Abdlbaki Hana verilen namelerdeki ifadeleri
tekrarlamt.

573

Fakat bu namelerde, ran elisine verilenlerden farkl olarak iki konu

vard. Bir tanesi, zerinde mutabakata varlan antlama metnidir. Bu antlama metninin
sadeletirilmi hali yledir:
Badel el-kab;
1. Madde: ran haclar Lahsa ve mam Ali yolundan gittiklerinde balarnda ranl
muteber bir kii emirl-hacc olarak bulunacak. Fakat am yoluyla gitmeleri
gerektiinde balarnda yine bir ranl muteber bir kii bulanacak; ancak emirl-hacc
nvan tamayacak.
2. Madde: senede bir deimek zere, Bbli tarafndan dergah- ali kapclarndan
ve mir-i alem rtbesinde biri Isfahanda bulunacak. Bu kiinin kethdas, ranl haclar
am yolunu kullandnda onlarla gidecektir. Haclar Lahsa ve mam Ali

yolunu

kullandklarnda ise bu kiinin tayin edecei kii, emirl-hacc ile birlikte gidecektir.
Ayrca Devlet-i Nadiriyyenin belirleyecei mutemed bir kii stanbulda oturacaktr.
Her iki lke de ehbenderlerin masraflarn karlayacaktr.
3. Madde: ranl esirlerin alnp satlmas ve lkelerine dnmek isteyenlere mani
olunmamas her yere emredilmitir.574
zafe ve Tezyil: ki lke arasndaki snr Kasr- irindeki gibi kabul edilecektir.
ranllar Safev dneminde ihdas edilen Rafzlii terk etmeleri sebebiyle, ranl
haclara ve tccarlara iyi davranlmas ve gereksiz yere harac talep edilmemesi gerekli
yerlere emredilmitir. Ayn ekilde rana giden Osmanl tebaasna da iyi
571

Ragb,
Ragb,; Eliye, ihtiyalarn karlamas iin verilen para miktar hakknda bkz., TMSA
573
Ragb,; BOA.; BOA.; BOA; BOA.
574
Bu maddenin msveddesi iin bkz, TSMA.
572

262

davranlacaktr. randan Osmanl tarafna, Osmanl tarafndan rana firar edenler

korunmayp geldikleri yere iade edilecektir.575
Dier mesele, eliye bizzat I. Mahmud tarafndan verilen ve eli tarafndan Nadir
aha szl olarak iletilecek mesajd. Bu mesaja gre, Nadir ah, Rafzlii randan
kaldrmakla slm dnyasna byk bir hizmet yapmt. ki lke arasndaki ibirliinin
ve dostluun artmas temenni edilmekteydi ve bunun gereklemesi durumunda btn
slm ve Hristiyan dnyas kskanla boulacakt. ki lke arasndaki anlamazlklar
kalkmal ve iki lkenin haclar ve tccarlar rahata birbirlerinin lkelerine gidip
gelebilmeliydi. Bu iki devleti tek devlet, bu iki lkeyi tek lke kabul etmek gerekirdi.
Nadir ah da bunu byle kabul ederse, Bbli de onu biraderi olarak kabul ederek,
baars iin dua edecekti. Caferilik meselesine gelince, Osmanl Padiah Mekke ve
Medinenin hakimi deil, hizmetisi idi. O nedenle, o blgenin dzenini deitirmeye
bugne kadar teebbs etmemiti ve bundan sonra da etmeyecekti.576
Osmanl heyeti de 5 Aralk 1736da stanbuldan ayrld577 ve zaten kalabalk olan
ran heyetine yetiip yolculua onlarla beraber devam etti.
Fakat heyetler yolda ok sknt ekti.578 Ayrca ekya saldrsna urad.579
Osmanl elisi Vezir Mustafa Paa, bu trden olaylarn tekrarlanmamas iin gereini
yapmas konusunda uyarld.580
II) Osmanl Elilik Heyeti Nadir ahn Huzurunda
Bblinin, Nadir ah ile antlama yapmaya o kadar ihtiyac vard ki, daha eliler
yoldayken sanki antlama yaplm gibi antlama metnine uygun hkmler muhtelif
575

BOA.; Ragb,
Ragb,; Ernest Tucker, Nadir ahn Caferilik ile ilgili taleplerine olumlu cevap verilmemesinin
sebeplerinden birinin, Patrona ihtilalinin yaratt havann stanbulda hl etkisinin srmesi olduunu
sylyor ancak bu yorumuna bir aklama getirmiyor. Tuckern yarm brakt yerden devam edersek; I.
Mahmudun, din konusunda bir taviz vermesinin ulemann muhalefetine sebep olacan ve byle bir
durumun da ikinci bir Patrona ihtilaline yol aabileceini dndn kabul edebiliriz,
577
Ragb,; Nadir aha gnderilen hediyelerin listesi iin bkz., TSMA,; Mustafa Paann ihtiyac olan
para temin edilememi, i hazineden temin edilmiti, TSMA.
578
BOA.; BOA.
579
BOA.; BOA.
580
BOA.; BOA.; Virginia Aksan ise, bu tarihte Osmanl Devleti ile Nadir ah arasnda bar yapldn
sylerken yanlyor. Bar yaplmam, bar iin grmeler yaplmtr. Ortada bir bar antlamas
olmad iin sava hali de devam etmektedir,; ayn hataya Elton L. Daniel de dmtr,; Keza Necdet
Sakaolu da; Abdlkadir zcan ise, Nadirin ahlnn tasdiki ve Snnliin randa resmen ilan edilmesi
artyla bar yapldn sylerken yanlyor,
576

263

yerlere gnderilmeye balanmt bile. Acem tccarlarna iyi davranlmas581, Acem

esirlerinin daha hzl gnderilebilmesi iin gerekili olan atlarn bir an evvel temin
edilmesi582 bunlardan bazlardr.
Ayrca, Nadir ahn gnderdii hediyeler, birka tane de fil ihtiva etmesi
nedeniyle asl elilik heyeti ile deil, onlardan sonra gelebilmiti ve bu hediyeleri
getirmekle grevli kii Abdlkerim Bey idi.583 rana Mart 1738de dnen Abdlkerim
Beye584 name-i hmayun verilmi ve namede, her iki lke arasndaki ilikilerin
dzelmesinin temenni edildii bir kez daha yenilenmiti.585
ran ve Osmanl heyetleri ise, 5 Haziran 1737de Badattan ran snrna hareket
etti.586 Heyet Isfahana geldiinde, Nadir ahn Kandaharda olduunu rendi.
Abdlbaki Han, ne yapmas gerektiini Nadir aha sorduunda, elilerin Kandahara
getirilmesi emrini ald.587 Heyet, Nadirabadta bulunan Nadir ahn yanna 9 Mays
1738de

ulat.588 Nadir ah, heyeti 11 Mays gn kabul etti. Nadir ah, ranl

haclarn takip edecei gzergah kabul etmi, Caferilik meselesinin tekrar mzakere
edilmesi iin Luristan Beylerbeyi Ali Merdan Han, Osmanl elisi Vezir Mustafa Paa
ile birlikte geri gndermiti.589 Vezir Mustafa Paa ve yanndakiler, stanbula 28
temmuz 1739da varabilmlerdir.590
III) Nadir ahn Osmanl-Rus Sava ile lgili Politik Hamlesi
Osmanl Devleti ile Rusyann savaa tututuunu haber alan Nadir ah, iki
devletin arasn bulmak, ama muhtemelen olan biten hakknda bilgi sahibi olmak iin,
Rusyaya iki hann gnderirken, Sadlu Muhammed Rahim Han ve Nezr Ali Han
isminde iki elisini de 1738in lkbaharnda stanbula gnderdi. Eliler, Austos
aynn balarnda stanbula vardlar.591
581

BOA.
BOA.
583
BOA.; BOA.; BOA.; TSMA.
584
BOA.
585
BOA.
586
BOA.
587
Merv
588
Drre,; Cihangua,; Tanburi , Frere Bazin,
589
Cihangua,
590
Subh,
591
BOA.; BOA.
582

264

Kasm aynn banda, Mektubi Ragb Efendi ile Nadir ahn elileri arasnda bir
grme yapld. Elilerin Sadrazam ile grme talebi, Sadrazamn Rus cephesinde
bulunmas nedeniyle gerekleememiti. Muhammed Rahim Han bunun zerine, Nadir
ah tarafndan gnderilme sebeblerini aklad. Nadir ah, Rusya ile Osmanl Devleti
arasndaki sava duymu ve bu durumun dzeltilebilmesi iin Rusyaya iki hann,
Osmanl Devletine de kendilerini gndermiti. Muhammed Rahim Han amalarnn,
Osmanl-Rus snrna gitmek ve Rusyaya gnderilen iki han ile orada buluup Rus
yetkililerle grmek olduunu iletti. Nezr Ali Han da, amalarnn Osmanl Devletine
yardmc olmak ve dost olduklarn gstermek olduunu belirtti. Ama uygun grlmezse
snra gitmeyecek ve rana geri dneceklerdi.592 Fakat Bbli, Nadir ahn bu
araclk talebini kabul etmedi. Rusya, Osmanl Devleti ile yapt antlamay inemi
ve slm topraklarna saldrmt. Rusya, bar iin gsterilen hibir abaya nem
vermiyordu. Bu durumda Osmanl Devletinin Rusyaya hak ettii dersi verip Rus
birliklerini slm topraklarndan karmas gerekiyordu ve bu noktada arabuluculuun
bir ie yaramayaca aikard. Sadlu Muhammed Rahim Hann, Rus komutanlarla
grmeler yapmak iin Osmanl-Rus snrna gnderilmesinin herhangi bir anlam
yoktu.593
Kasm aynn sonlarnda, Nadir ahn arabuluculuk talebi ile ilgili Bblinin
cevabn ieren name-i hmayun kendilerine verilen ran elileri lkelerine geri
dndler. Bbli namede, Nadir aha bu teebbs iin teekkr ediyordu. Bu
konuda olduu gibi dier konularda da bundan sonra Osmanl Devletine dostluk ile
yaklamas umuluyordu. Uluslar aras ilikilere aina olan herkesin bildii gibi, eer
bir lke antlama yapt bir lkeye, yapt antlamaya aykr ekilde zarar verirse,
zarara urayan lkenin kendini savunma ve kendine saldran lkeyi cezalandrma hakk
vard. Rusya, hibir sebep yokken Osmanl Devletine saldrmt. Rusyann yannda
savaa giren Avusturyadan nemli kaleler alnm, Rusya da Osmanl snrndan
uzaklamaya zorlanmt. Aradaki snr meseleleri halledilmeden, gnderilen ranl
elilerin snrdaki Rus generalleri ile grmeleri bir fayda salamayacakt. O nedenle

592
593

BOA.
BOA.

265

eliler snra gnderilmemi ve stanbulda ikamet ettirilmti. Zaten Rusya da, ran
elileri ile grmeyi istememi, Fransa elisinin arabulucu olmasn talep etmiti.594
Eliler, Kasm sonlarnda stanbuldan ayrldlar ve yollarda ihtiyalarnn
grlmesi iin gerekli olan emirler ilgili yerlere gnderildi.595
IV) Nadir ahin kinci Kez Eli Gndermesi
Nadir ahn, Nadirabadta grt Osmanl elisi Vezir Mustafa Paa ile
stanbula gitmekle grevlendirdii eli Ali Merdan Han, 21 Mays 1738de
Nadirabadtan birlikte hareket etti.596
Heyette, Herat Mfts Mirza Muhammed Muhsin ile Uur Ali Han da vard.
Heyet, Ekim aynda Badata vard ve Badat valisi vezir Ahmed Paa tarafndan tayin
edilen bir mihmandar ile stanbula gnderildi. Durum, Badatda bulunan ve ran
heyeti ile Nadir ahn yanndan dnen Osmanl elisi Vezir Mustafa Paa tarafndan da
teyit edildi.597
Ancak heyetin bandaki byk eli Ali Merdan Han, stanbula gelirken 1739un
Ocak ay balarnda Sivasdaki bir menzilhanede ld.598 Farsa kaynaklar elinin, I.
Mahmudun emri ile zehirletilerek ldrldn iddia eder.599
594

BOA.; BOA.
BOA.; BOA.; BOA.; BOA.; ran elilerine yaplan masraflar hakknda bkz., BOA.
596
Cihangua,
597
BOA.; BOA
598
BOA.; BOA.; Musaffa,; zzek Sak, Ali Merdan Hann Sivasda ldn bilmedii iin hatal ekilde,
bu elinin 1741de stanbula gelen Hac Han ile birlikte yola ktn ve yolculuk esnasnda
Diyarbakrda ldn yazyor. Ali Merdan Han, Hac Handan 2 sene evvel stanbula gnderilmiti.
Ali Merdan Han, Sivasda lm, eyalar Diyarbakra gnderilmi ve burada muhafaza altna alnmt.
Yazar, Ali Merdan Hann Diyarbakrda sata sunulan ve sat bedeli ranl iki apara verilen eyalar
arasnda ok sayda adr olmasna bakarak, asl elinin maiyetinde gelen birinin yannda bu kadar adr
olmasn, bu kiinin maiyetinde de ok sayda kii olmasna balyor. Ali Merdan Hann muhallefatnda
ok sayda adr bulunmas doald nk Ali Merdan Han, tamamlanamayan bir elilik misyonunun
byk elisiydi,
599
Merv; Ali Merdan Hann Sivasda lmesi biraz garip durmaktadr. Badata gelen bir heyetin
stanbula ulamas iin kullanaca en uygun yol, hele mevsim de ksa, Anadolunun sa koludur. Oysa
Ali Merdan Han, stanbula varmak iin k mevsiminde kullanlabilecek en zorlu yolu, yani Anadolunun
sol kolunu semitir. Bu durumun sebebi olarak iki ihtimalden sz edilebileceini dnyoruz. Birinci
ihtimal Bblinin, Rus ve Avusturya sava ile urarken bir de Nadir ahn elisi ile grmeler
yapmak istememesi olabilir. O nedenle elinin stanbula ge gelmesini salamak iin ran heyetinin sol
koldan stanbula getirtilmesini istemitir. kinci ihtimal ise, ayn tarihlerde Anadolunun sa kolunu
kullanarak Badata dnmekte olan Muhammed Rahim Han ve Nezr Ali Handan oluan ran heyeti ile
ilgili durumdur. Heyetlerin masraflar, gzergahlar zerindeki kaza halk ve yneticiler iin ciddi maddi
sknt yaratyordu. Bu yzden Bbli, bir heyet sa kol zerinden geri dnerken baka bir heyeti, hem
de ayn tarihlerde, ayn yol zerinden stanbula getirmenin yol aaca masraflara, yol zerindeki kaza
595

266

Durum, heyet tarafndan hem stanbula hem de Nadir aha bildirildi. Heyet
Bbliden, Nadir ahtan haber gelinceye kadar, konaklamak iin kendilerine uygun bir
yer gsterilmesini istedi. randan dnm olan eli Vezir Mustafa Paaya, ran heyeti
ile birlikte konaklamas ve Nadir ahtan haber gelinceye kadar heyetin ihtiyalarnn
karlanmas iin kendilerine yardmc olmas emredildi.600
Heyetin nce Boluda601, daha sonra

znikmidde oturmasna karar verildi.602

Osmanl elisi Vezir Mustafa Paa, heyeti znikmidte brakp 28 Temmuzda stanbula
geldi.603
Nadir ahn lm olan elisine, sa olanlarna gsterildii gibi zen
gsterilmesi gerektii kanaatinde olan Bbli, Badat Valisi Vezir Ahmed Paaya,
Ali Merdan Hann naan Sivasdan Badata getirtip oradan da Nadir aha
gndermesini Ocak 1740da emretti.604 znikmidte bulunan eliler de daha sonra
skdarda ikamet ettirilmeye baland.605 Bu heyet, dier ran elisi Hac Han
gelinceye kadar skdarda oturtulmutu.606 Ali Merdan Hann Diyarbakrda
muhafaza edilen eyalar da, daha sonra gelen ran elisi Hac Hann grevlendirdii
adamlara teslim edilmiti.607

V) Nadir ahn nc Kez Eli Gndermesi

Ali Merdan Hann stanbula varmadan yolda ldn haber alan Nadir ah,
Hind seferinden dndkten sonra, Mays 1740da bu kez arhacba Hac Han
Horasaniyi eli olarak stanbula gnderdi. Heyet ok sayda hizmetliden oluuyordu.
608

ahalilerinin katlanamayacan hesaplayp Ali Merdan Hann heyetinin stanbula sol kol zerinden
getirilmesinin uygun olacana karar vermi olabilir; Anadolunun Menzil tekilat ile sa, orta ve sol
kollar hakknda bkz., M. Fatih Mderrisolu,
600
BOA.; BOA.
601
BOA.
602
BOA. BOA.
603
Subh,; BOA.; BOA.
604
BOA.
605
BOA.; BOA.
606
BOA.
607
BOA.; BOA.
608
Drre,; Necdet Sakaolu; Hac Hann, iki lke arasndaki barn sresini uzatmak iin geldiini
sylerken yanlyor. Arada bar olmad iin uzatlacak bir ey de yoktu,

267

Heyet, Haziran aynda Badata vard ve kendilerine mihmandar olarak tayin edilen
Kapcbalardan Dervi Mehmed Aa gelinceye kadar Badatda bekletildi.609 Badat
Valisi Vezir Ahmed Paaya gnderilen emirde, ran heyetinin Diyarbakr-Rakka-Halep
yoluyla ve Anadolunun sa kolunu takiben stanbula gnderilmesi istendi. nk bu
yol zerinde daha fazla Vezir nvanl Paa vard ve bu da ran heyetinin ihtiyalarnn
tedarikini ve gvenliinin salanmasn kolaylatracakt.610 Bu kadar kalabalk bir
heyetin gvenliini salamak gerekten zordu.611 Gzergah zerindeki vezirler, heyete
gereken nemi gstermeleri hususunda zellikle uyarld.612
Heyet, uzun bir yolculuktan ve Badattan ktktan yaklak 9 ay sonra, 6 Mart
1741de skdara ulat.613 Heyet, 3 bin kiiden oluuyordu. Beraberinde ok sayda
fil ve deerli hediye getirmiti. 614 Heyet, 11 Martta stanbula geirildi.615
Eli Hac Han , 30 Martta Sadrazamn huzuruna kt ve nameleri teslim etti.616
Nadir ah Sadrazama gnderdii namesine, gzda verir gibi, nce Hindistan
Padiahn nasl yendiini; fakat onun da kendisi gibi Trkmen kkenli olduu iin,
kendisini yine tahtnda braktn anlatarak balamt. Ali Merdan Han Sivasda
ld iin, onun yerine Hac Han gndermiti ve elinin grevi, aradaki meseleleri
mzakere edip bir sonuca ulamakt.617 Nadir ahn olu ve ayn zamanda
timadddevlesi olan Nasrullah Mirzann Sadrazama gnderdii name de ayn
ifadeleri tayordu.618
Hac Han, 4 Nisanda Padiahn huzuruna kt.619 Nadir ah ile timadddevlesi
Nasrullah Mirzann Padiaha sunulan nameleri, Sadrazama sunulanlarla hemen
hemen ayn ifadeleri tamaktayd. Fakat bu namelerde Hindistan seferi daha ayrntl ve

609

BOA.
BOA. BOA.
611
BOA.
612
BOA.; BOA.; BOA.
613
BOA.; Subh,
614
BOA.; emdnzde,; ran heyetine verilen tayinatlar hesaplayan zzet Sak, heyetin 800 kiiye yakn
olduunu tahmin ediyor,; Antep eriye sicillerini inceleyen Hseyin nar ise 3 bin rakamn veriyor,
615
Subh,; Kad mer
616
Subh,; Kad mer
617
BOA.; TSMA.; Nadir ah mektuplarnda srekli Trkle vurgu yaparak kavmi akrabalktan sz
ederken, Osmanl Devletinin Nadire verdii cevaplar, Bblinin Nadirin Trkle dair vurgusu ile
ilgilenmediini gsteriyor,
618
BOA.; BOA.
619
Subh,; Kad mer
610

268

abartl bir ekilde anlatlm olup yine gzda vermek istenmi gibi idi.620 Ayrca Hac
Hann, konuulacak konularda temessk alp vermeye yetkili olmad anlalmt.621
Nadir ahn, bu kadar debdebeli; fakat yetkisiz bir heyet gndermekten maksad,
muhtemelen, Hindistan fethettiini bildirirken bunun kant olarak inanlmaz miktarda
ve deerde hediyeler gndermek ve babaliyi diplomasi yoluyla ikna edemedii
Caferilik meselesini kabule, korkutarak ikna etmekti.
Bbli, yetkisiz olduunu rendii Hac Han ile grmek istemedii halde, Hac
Hann srarl talepleri zerine 29 Nisanda kendisi iin Kaptan- Derya tarafndan bir
ziyafet verildi ve ziyafete ulema da davet edildi. Hac Han burada, Nadir ahn
Caferilik ile ilgili taleplerini ieren bir kad Kaptan Paaya verdi. Fakat bu talebe
olumlu cevap vermenin mmkn olmad kendisine tekrar iletildi.622
Hac Han, 20 Haziranda Padiahn huzuruna kt ve kendisine nameler teslim
edildi.623 Bbli, Hac Hana verilen namelerde, Nadir ahn Hac Han ile gnderdii
namelerde izledii taktii izledi. nce, Osmanl Devletinin, Rusya ve Avusturya ile
giritii savalar ve kazand galibiyetler anlatlmt. Kendisi orada Hindistan
fethetmi olabilirdi; ama Osmanl Devleti de bu esnada bo durmam, iki tane Hristiyan
devleti dize getirmiti ve bunlardan biri de Nadir ahn mttefiki Rusya idi. Ardndan
be talebin nn kabul edildii bildirilmiti. Caferilik ve Kabede rkn meselesinin
neden kabul edilemediinin sebepleri ise gnderilen dier mektuplarda,

eri

delilleriyle birlikte aklanmt.624

Hac Hana teslim edilen dier namede Nadir aha bu kez, kendisinin randan
Rafzlii kaldrarak slm dnyasna yapt hizmetin takdir edildii ifade edilmiti.
Bu hizmeti karlnda Osmanl Devletinden talep ettii iki meselesinin neden kabul
edilemedii ise akt. Bu konudaki eri sebepler ortaya konmu ve bunlarn makul
karlanaca umulmutu. imdi yine ayn taleplerde bulunmak zere yeni bir eli
gnderilmti. Bblinin, bu gne kadar Nadir ahn taleplerini reddetmesinin sebebi
onun dostluuna nem vermemesinden deil, Osmanl Devletinin ahkam- eriyyeye

620

BOA.; BOA.
Subh,
622
Subh,
623
Subh,; Kad mer
624
BOA.; BOA.
621

269

ballndan kaynaklanmt. Osmanl Devleti, eriat- Muhammediyeye gre hareket

etmekteydi ve talep edilenler buna aykr idi. Bu konudaki ayrntl cevab, eyhlslm
Seyyid Mustafa Efendinin, Nasrullah Mirzaya yazd namede verilmiti. Bu meseleyi
konumak zere, ayrca iki eli de rana gnderilmti. Bbli, Devlet-i Nadiriyyeye
kar muhabbetten baka bir his tamamakta idi.625
Sadrazam tarafndan Nasrullah Mirzaya gnderilen namede ise, her iki lke
arasndaki barn korunmas talepleri yinelenmiti.626 Sadrazamn, Nadir aha
gnderdii namede ise, taleplerinin neden reddedildiinin, tarafna gnderilen Osmanl
elilerine teslim edilen namelerde akland ifade edilmiti.627
eyhlislm tarafndan Nasrullah Mirzaya yazlan namede, konu ile ilgili ilm
delillerin, Osmanl elilerine verilen namede ortaya konduu belirtilmiti.628 Bu
namenin, name-i hmayun defterlerinde grlmeyen ve daha fazla ayrnt ieren baka
bir suretinde ise eyhlislm Seyyid Mustafa Efendi, Caferiliin kabul edilmemesinin
fkh sebeplerini aklamaktadr ki bundan sonra Bbli ile Nadir ah arasndaki
yazmalarda bu fkh delil srekli konuulup tartlmtr. Buna gre, drt mezhebin
usul daha evvel yazya dklmt. Bu mezhepler arasndaki farkllklar frhattand.
Oysa tasdik edilmesi istenen Cafer mezhebinin usul yazya dklmediinden, mezheb
olarak kabul edilemezdi. Kabede Cafer mezhebine bir rkn tahsisi ise, Cafer
mezhebinin usul dier drt mezhebin ulemas arasnda sahih kabul edilmedii iin,
mmkn deildi. Kabede, sahih olan fkh mezheblerine gre namaz klnmas zorunlu
idi. Onun dndaki sahih ve yazl olmayan fkh mezheplerine gre namaz
klnamazd.629
ran heyetine, Bahariyede Sadrazam tarafndan 30 Haziranda bir ziyafet verildi.
Hac Han yine Caferilik meselesini anca Sadrazam, o meselenin rana gnderilen iki
Osmanl elisine havale edildiini, konumaya gerek kalmadn syleyerek

625

BOA.; BOA.; BOA.

BOA.; BOA.
627
BOA.
628
BOA.; BOA.; BOA.
629
BOA.
626

270

tartmann daha fazla uzamasna izin vermedi.630 Heyet, 3 Temmuz 1741de

stanbuldan ayrld.631
VI) Osmanl Devletinin Nadir aha Eli Gndermesi
Bbli, bir yandan Hac Han ile grrken dier yandan da Nadir ahn
taleplerine verilecek cevab gtrmesi iin bir elilik heyeti hazrlyordu. Bunun iin,
Maliye Tezkirecisi Mnif Mustafa Efendi ile

stanbul Mukataacs Nazif Mustafa

632

Efendi seildi.
Elilere

verilen

ve

Sadrazam ile

eyhlislm

tarafndan Nadir

ahn

timadddevlesi olan olu Nasrullah Mirzaya hitaben yazlan namelerde, taleplerinin

bazlarnn neden kabul edilmediinin daha evvel akland ifade ediliyordu. Tekrar
ayn talepte bulunulmas zerine durum, eyhlislm Seyyid Mustafa Efendiye
sorulmu ve yine redd cevab alnmt. eyhlislm Seyyid Mustafa Efendi de, Hac
Hana verilen namelerde ifade edilen eri delillerini yinelemiti. Hanefi mezhebi dier
mezheplerle akaid konusunda hemfikir olup, fruatta ayrlmakta idi. Hanefi fkh
kitaplarnda o nedenle hl hilafl-malikiyye, hilafl-afiiyye ya da hilaflhanbeliyye bal tayan ksmlar vard ve bu durum her iki lkenin limlerince de
bilinmekteydi. Ancak tasdiki istenen Cafer mezhebinin usul ve fruu Hanefi fkh
kitaplarnda yazl deildi. Fakat mam Cafer-i Sadk btn mslmanlarn sayg
duyduu ve sevdii bir ahsiyetti, o ayr bir konu idi. Caferi mezhebi yelerine Kabede
rkn ayrlma meselesine gelince, Kabede ancak sahih olan rivayetler zerine namaz
klnabilirdi. Cafer mezhebine tabi cemaatlerin uyduklar Cafer mezhebinin yazl bir
kaynaa dayanmamas, uygulamalarn pheli hale getiriyordu ve bu durumda onlara
kendi usullerince ibadet etme izni verilemezdi. O nedenle ranl haclar bugne kadar
olduu gibi, bundan sonra da Kabede, af mezhebinin imamlarna uyarak namazlarn
klacaklard.633

630

Subh,
Subh; Kad mer; Hac Han ve heyeti iin yaplan masraflar hakknda bkz., BOA.
632
BOA.
633
BOA.; BOA.; BOA.; BOA.
631

271

Heyet, Haziran aynn sonunda yola kt.634 Erzurum Valisi Veli Paaya ve yol
zerindeki kazalarn grevlilerine, elileri muhafaza etmesi hususunda, eliler yola
kmadan ve ktktan sonra gerekli uyarlar yapld.635
G) Savan Tekrar Balamasn Hazrlayan Gelimeler
I) Nadir ahn II. Dastan Seferi
Nadir, Mays 1740da Osmanl Devletine Hac Han eli olarak gnderdikten
sonra Trkistan seferine km ve rann dou snrlarn tehdid eden zbekleri etkisiz
hale getirdikten sonra 3 ubat 1741de Mehede gelerek 20 Marta kadar burada
kalmt.636 Torunu ahruh Mirzay asker toplamas iin nceden emahya gnderen
Nadir ah, Isfahana bile uramadan, 20 Mart 1741de Dastan seferi iin Kazvinden
ahda yoluyla emahya hareket etti.637 Hareket etmeden evvel, olu Nasrullah
Mirzay Horasana gndermi; dier oullar Rza-Kulu Mirza ve mam-Kulu Mirzay
yanna almt.638 Nadir ah, hem kardei brahim Hann intikamn almay hem de
Dastanllarn tam manasyla itaatlerini salamay hedefliyordu. Bu arada Nadir ah,
1739da Delhiden ayrlrken, ran halkndan 3 yl boyunca vergi alnmamasna dair
emrini iptal etti. ran halkndan tekrar vergi toplanmaya balanacakt, hem de vergisi
toplanmayan son 2 senenin vergileri ile birlikte.639
8 Haziranda irvan topraklarna giren Nadir ah, 2 Temmuz 1741de GaziKumuka bir engel ile karlamadan girdi. emhal ve Usmi, Nadir aha itaatlerini arz
ettiler. Nadir ah buradan Avar topraklarna hareket etti640 ve 16 Ekim 1741de
Derbende girdi. Burada kendisini Sorhay Han karlad ve itaatini arz etti.641 Nadir
ah, kn yaklamas nedeniyle Derbend dnda klamak iin gerekli hazrlklarn
yaplmasn emretti.642 Nadir ah, bu tarihten itibaren Dastan beylerinin itaatini
salamak iin uratysa da baarl olamad. zellikle Sorhay Hann olu Muhammed
634

BOA.; Risale,
BOA.; BOA.; BOA.
636
Merv; Kemir,; Merv
637
Merv; Drre,
638
Merv
639
Alessandro Bausani,
640
Drre,
641
Merv
642
Drre,
635

272

Hann direnii Nadir aha ciddi zayiat verdirdi. Erzak problemi ve k artlarnn
arl Nadir ahn Dastan hareketini kabusa evirmiti.643
Nadir ah da 11 ubat 1743de Dastan seferine son verip Dastandan Mugana
yneldi.644 Olas bir Osmanl saldrsna kar Revan kalesine yeni bir komutan atad.645
Nadir ah Mugana geldiinde, hem kendisi hem de asker perian bir halde idi.646
Nadir ah, Hindistan dn balatt Dastan seferinden hezimetle olmasa bile,
baarsz bir ekilde dnmt. Caferilii de Osmanl Devletine hl kabul
ettirememiti ve son elilik misyonlar ve gidip gelen namelere baklacak olursa,
Bbliyi diplomasi ile ikna etmek mmkn gzkmyordu. Nadir ah, hem Dastan
seferinin olumsuz izlerini silmek hem de sava yine Osmanl topraklarna tayarak
Bbliyi, Caferilik meselesini kabule zorlayabilmek midi ile Osmanl Devletine
tekrar hcum etmeye karar verdi.
II) Nadir aha Suikast Giriimi
Nadir ah, byk olu Rza-Kulu Mirzann hareketlerinden honut deildi. RzaKulu Mirzann, kendi aleyhine konutuunu haber alm ve bu durumu onun isyan
etmeye hazrlandna yormutu. Nadir aha, Dastan seferinin balarnda, Zirab ile
Behcan arasndaki Sevadkuhta 15 Mays 1741de suikast dzenlendi; ancak Nadir ah
bu suikast hafif bir yara ile atlatt.647
Dastan seferi devam ederken, suikast dzenleyen Nikkadem isimli bir adam
Heratta yakaland ve Ekim aynda Nadir ahn yanna gnderildi. Nadir ahn, canna
dokunulmayaca sz zerine suikast, kendisini bu ie Rza-Kulu Mirza, Muhammed
Hseyin Han Kacar ve Rahim Sultan Mervnin azmettirdiini itiraf etti. Suikastnn
gzlerini oyduran Nadir ah, Tahranda bulunan olu Rza-Kulu Mirzann da gzetim
altna alnmasn emretti.648 Akabinde Rza-Kulu Mirzay Tahrandan getirten Nadir
ah, onun sulu olduuna hkmetti ve gzlerini oydurdu. Rza-Kulu Mirza, babasna

643

Frere Bazin
Merv; Merv
645
Merv
646
Drre,
647
Merv; Drre,; Abbas
648
Merv
644

273

dzenlenen suikast ile ilgisi olduunu kabul etmemiti.649 Bu hadise, Nadir ah

psikolojisini ciddi olarak bozmu ve bu olaydan sonra hareketleri ve tavrlar
dengesizlemiti.650
III) Nadir ahn Dastan Seferi Karsnda Osmanl Devleti
Bbli, bir yandan Hac Han ile grmeleri srdrrken, bir yandan da Nadir
ahn Dastan hareketini izliyordu. Bu dnemde, yani Hac Hann stanbula geldii
6 Mart 1741 tarihi ile Osmanl elileri Mnif Mustafa Efendi ve Nazif Mustafa
Efendinin Nadir ahn yanna gittikleri Ocak 1742 tarihi arasndaki devrede Bbli,
Nadir ah hakknda iyimser; ama ihtiyatl davranmt. Bu dnem iyimserlik ile
balam, fakat Hac Hann antlamaya yetkili klnmadnn ortaya kmasna bir de
Nadir ahn Dastan seferine balad haberi eklenince, iyimserlik ile birlikte ihtiyat
duygusu daha ar basmaya balamt. Bbli, antlamaya yetkili olmayan bir elinin
gnderilmesini Nadir ahn, Osmanl Devletini oyalamaya ynelik bir taktii
olabileceinden phelenmeye balamt.
Mays ay banda Nadir ahn Dastan seferi ile ilgili haberler stanbula
ulamaya balaynca Bbli, snr valilerine ve zellikle Erzurum Valisi Veli Paaya,
Nadir ahn Dastan hareketi nedeniyle dikkatli olmalarn bildirmiti. Anadolu,
Sivas, Karaman ve Adana eyaletlerinden Erzuruma asker gnderilmesi emredilmiti.
Fakat Nadir ah, Osmanl snrlarna tecavz etmedii srece kendisine hibir ekilde
mdahale edilmeyecekti. Ayrca snr valileri, kendilerine ulaan btn haberleri hi
bekletmeden stanbula bildirecekti. Van ve Erzuruma takviye verilmesi iin de
emirler gnderildi.651 Bbli, Devlet-i Nadiriyye ile Osmanl Devleti arasnda bir
antlama olmad ve sava hali devam ettii halde, Nadir ah saldrganlatracak her
trl hareketten imdilik uzak durmay uygun grmt.

649

Merv; Frere Bazin,

Ebul-Hasan bin Muhammed Emin Glistane ; Nadir ah, Safevi hanedann tahttan indiren ve halkn
din hayatn onlarn onaylamamasna ramen dzenlemeye alan biri olarak artk nefret edilen bir aht.
Bu durumun farknda olan Nadir ah, gitgide paranoyak ve saldrgan biri olmu, hareketlerinde muvazene
kalmamt, John R. Perry
651
BOA.; BOA.; BOA.; BOA.; BOA.
650

274

Hac Han henz stanbulda iken Bbli, bir yandan Erzurum cephesini
glendirmeye alrken652, bir yandan da Nadir aha gnderdii Mnif Mustafa ve
Nazif Mustafa Efendilerin iletecei namelerdeki Caferiliin reddi ile ilgili eri
delillerin Nadir ah yattracan umuyordu.
Lezgilerin, ele geirdikleri ranl esirleri 1741in Temmuz ve Austos aylarnda
Trabzon zerinden stanbula gndermeleri653, Babalinin fikrinin yava yava
deimesine yol at. Lezgiler bile Nadir ahn ordusunu hrpalayabiliyorsa, Osmanl
Devletinin Nadir ahtan korkup onun bir takm siyas ve din taleplerini
deerlendirmesine gerek olmayabilirdi. stanbula gnderilen bu esirlerin yol at
politika deiiklii, kendin nce ranl tccar ve haclara kar snrlarda daha sert
davranlmas ile gstermeye balad.654
15 Temmuz 1741de Sadrazamn saraynda bir durum deerlendirmesi yapld.
Nadir ah her ne kadar Lezgiler zerine yrm olsa da, sonuta dnp yine Osmanl
topraklarna saldraca kesin gibiydi.655 Durum, 16 Temmuzda bir de Padiahn
huzurunda deerlendirildi ve nce Numan Paann,

Anadolu Valisi ve Erzurum

Serasker olarak tayin edilmesine karar verildi.656 Babali, Kars ve Van kalelerinin
takviye edilmesi, ayrca Anadolu valisi ve Erzurum Serasker Numan

Paann

maiyetine asker yazlmas iin emirler gndermeye balad.657 Fakat Nadir ahn
Dastandan sonra nereye saldraca kesin olmad iin, Badatn da takviyesine
nem verildi.658
1742nin Ocak aynn ortalarnda Osmanl elileri Mnif Mustafa Efendi ve
Nazif Mustafa Efendi, Nadir ah ile Derbend yaknlarnda grtler.659 Bblinin
cevabna kzan Nadir ah, bir mektup yazp Osmanl elilerine verdi.660 Eliler Karsa
geldiler ve Nadir ahn, Bblinin cevabna kzdn ilettiler. Bbli ya Caferilii
kabul edecek ya da bu i kl ile halledilecekti. Nadir ahn cevab ksa ve netti.
652

BOA.; BOA.; BOA.

Merv
654
Merv
655
Subh,
656
Subh,
657
BOA.; BOA.; BOA.; BOA.
658
BOA.; BOA.; BOA. BOA.
659
Merv III
660
Drre,
653

275

Haber, 1742in Mart ay banda stanbula ulat. Bbli, elilere bir an evvel
stanbula ulamalarn bildirdi. 661
1742in Mart ay bandan itibaren Osmanl Devleti yine sava durumuna geti.
Hac Hann elilii ile balayan iyimserlik politikas, yerini savaa brakmt. Nadir
ahn cevab, iki lke arasndaki meselelerin halledilmesi iin yine savaa
bavurulacan gstermiti.
Babali, Mart aynn bandan itibaren snr valilerine daha seri emirler gndermeye
balad. Erzurum Serasker Vezir Numan Paaya, Nadir ahn cevaplar iletilmi ve
savaa hazr olmas emredilmiti.662 Erzuruma, snrdaki ldr, Kars, Van gibi
kalelerin asker, mhimmat ve erzak asndan deposu olarak grev yapt iin zel bir
nem veriliyordu. Fakat maliye, sava finanse etmekte zorlanyordu. Dou snrna
gnderilen ordunun ihtiyalarnn karlanmas iin Rumelideki baz kazalardan, yllk
verginin iki katnn tahsil edilmesi istenirken663, baz muhassllardan da, orduya yazd
askerlerin masraflarn kendi cebinden karlamas isteniyordu.664
Osmanl elileri 17 Nisan 1742de stanbula dndler.665 Bbli, Nadir ahn
mektuplarn deerlendirdikten sonra Rumeli, Badat, Musul, Rakka ve Anadolu
valilerine hazrlklarn hzlandrmalar iin emirler gnderdi.666
23 Nisan 1742de, Sadrazamn huzurunda ran meselesini deerlendirmek zere
bir toplant yapld. Ragb Mehmed Efendi, Nadir ahn mektuplarn huzurdakilere
okudu. Ulema, Nadir ahn taleplerinin kabul edilemez olduunu beyan etti. Eer
ran ordusu Osmanl topraklarna saldracak olursa sava almas kanlmazd.
Fakat toplantda ilk kez farkl sesler duyulmutu. Baz devlet adamlar, Nadir ah ile
inatlamann maliyeyi ok zor duruma soktuunu dile getirdiler. Timur zentisi
iindeki Nadir ahn talebi kabul edilmeliydi. Zaten kendisi ldkten sonra ne
kendisinin ne de ona verilen szn bir manas kalacakt. Ancak bu gr kabul

661

Subh,
BOA.; BOA.
663
BOA.
664
BOA.
665
Subh,
666
BOA..; BOA.; BOA.
662

276

grmedi ve Anadolu Valisi Ali Paann 30 Nisanda serasker olarak tayin edilmesine
karar verildi667 ve sava iin gerekli olan fetvalar da 30 Nisanda alnd:
Sual: Caferilii 5. Mezhep olarak kabul ettirmek iin Osmanl toprana saldran
Nadir aha kar Osmanl Halifesi ve tebas savaa girse meru mudur ?
El- Cevab: Merudur.
Sual: Nadir ile giriilecek savata yaralananlar gazi, lenler ehid olur mu?
El- Cevab: Olur.668
Babaliyi cesaretlendiren dier bir durum ise, Nadir ahn Dastandaki harekat
hakknda ald istihbaratt. Nadir ah, bu kez ok asker kaybetmiti ve ordusunun geri
kalan ksm ise perian durumda idi. Ordusunu glendirmek iin randan srekli
asker istemekte idi. Nadir ahn bu zayf halinden faydalanmak ve iini bitirmek
ihtimal d deildi.669
Nadir ah, bir yandan casuslar vastasyla Erzurumdaki ordu iinde yanda
kazanp Osmanl ordusu iindeki i unsurlar kendi yanna ekmeye alrken670, dier
yandan da Nazar Ali Han ve Mirza Zeki ismindeki iki elisini 1742in Austos aynn
banda Badat Valisi Vezir Ahmed Paaya gnderdi. Nadir ahn mesaj gayet akt.
Altmbin kiilik bir orduyu Erzurum tarafna gndermiti. Kendisi de Kerkk
zerinden Diyarbakr zerine gidecekti. Osmanl ordusunu yenerse, Badat teslim
edeceine dair Ahmed Paadan bir senet istiyordu. Aksi takdirde dorudan Badat
zerine gelecekti.671
Ahmed Paa, Nadir ahn hem kendisine ilettii mesajdan hem de gnderdii
mektuplardan stanbulu haberdar etti. Nadir ah, gnderdii namelerde Caferilik
meselesinin halledilmesi iin rana ulemadan iki kiinin gnderilmesini talep
ediyordu.672 Nadir ahn bu namelerinden sonra ran meselesi iin bir toplant yapld
ve sava karar alnd.673

667

Subh,; emdnzde,; Kad mer

BOA., TSMA.
669
BOA.
670
BOA.
671
Subh,; Mustafa Cezar, Mithat Sertolu,
672
BOA.; BOA.
673
Cezar ve Sertolu,
668

277

Nadir ahn namesine cevaben yazlan 25 Eyll tarihli namede Bbli, Nadir
ahn Rafzlii kaldrmak iin gsterdii abay takdir ettiini yineliyordu. Fakat
kabul edilmesi istenen taleplerin neden kabul edilmedii daha evvel birka kez ifade
edilmti ve bu durumda bu meselenin tekrar mzakere edilmesi iin ulemadan iki
kiinin gnderilmesine gerek grlmemiti. nk, tekliflerin kabul edilmemesi
sonucunu douran eri mahzurlar hl geerli idi.674
Bblinin bu mektubuna karlk gnderilen ve Nadir ahn olu ve
timadddevlesi mam-Kulu Mirza tarafndan Sadrazam Hekimolu Ali Paaya hitaben
yazlm namede, drt mezheb ile Caferiliin ayn usule sahip olduklar iddia
ediliyordu. Frudaki farkllklar Caferiliin reddedilmesini gerektirmezdi. Drt
mezhebin imamlar, mezheplerindeki farkllklar nedeniyle birbirlerinin mezheplerini
batl ilan etmemilerdi. mmetin birliini bozan sebb adeti, Nadir ah tarafndan
kaldrlmt. Artk randaki camilerde de Hind ve Rumdaki gibi ilk 3 halifenin ad
anlmakta idi ve ran halk ilk 3 halifenin hilafetlerini kabul etmilerdi. Ayrca
Resulullahnn soyundan gelmesi nedeniyle ahlakta ve itihadta stn olduu herkese
kabul edilen mam Cafer-i Sadkn yolunu takip etmeyi uygun grmlerdi. Srf bu
yzden Devlet-i Nadiriyye ile savaa girimek insafszlk olurdu. Srf bu inat yznden
Mslmanlar, Frenk esirleri gibi alnp satlmakta idi. Be mezheb zerinde karar
klnmasnda hibir mahzur yoktu; nk kimse dierinin mezhebini kabul etmek
zorunda deildi. ran halk, Caferilii kabul etmiti; nk bu mezhebin itihadlar bu
corafyann yaamna uygun dmt.675
Bbli iin artk fkh tartmalar pek bir ey ifade etmiyordu. nk ikna olmas
gereken Osmanl ulemas deil, Nadir aht ve ikna olmu gibi de hareket etmiyordu.
Nadir ah yakndan takip eden Bbli, ran ordusunun Badata saldrmak amacyla
Mugandan Hemedana hareket ettiini renmiti. Fakat ran ordusunun durumu iyi
deildi. Lezgiler bile Nadir ahn ordusunu bu kadar hrpalayabiliyorsa, anl Osmanl
ordusundan daha fazla kahramanlk beklenmesinde bir gariplik yoktu.676

674

BOA.; BOA.; BOA.

BOA.
676
BOA. ; BOA.; BOA.
675

278

279

IV. BLM:
SAVAIN TEKRAR BALAMASI VE KERDEN ANTLAMASI
A) Nadir ahn Badat Cephesinden Hcumu
I) Savan Yeniden Balamasnn Nedenleri
Savan tekrar balamasnn btn sorumluluunun bu kez tamamen Nadir aha
ait olduunu syleyebiliriz. Caferilik meselesinin, Nadir ahn asl niyetlerini
perdeleyen bir paravan olduunda phe yok gibidir.
Hindistandan dnen Nadir ah, kardei brahim Hann 1738de Lezgiler
tarafndan ldrlmesinin intikamn almak ve Dastann itaatini salamak iin 1741
ylnn Haziran aynda giritii ve 1,5 sene sren mcadelesine, umduu baary elde
edemeden 1742 ylnn Aralk aynda son vermek zorunda kalmt. Bir buuk yllk
abann sonunda elinde zedelenmi bir siyas prestij ile perian halde bir ordu kalmt.1
Ayrca en byk olu Rza-Kulu Mirzann gzlerini, kendisine suikast dzenlettii
iddias ile

oydurmutu. Muhtemelen bu hadise, Nadir ahn psikolojisinde onu

lnceye kadar etkileyecek bir yara at.

Maliyenin iinde bulunduu durum ise vahimdi. Nadir ah, Hindistan seferinden
dnte, btn randan yl boyunca vergi alnmayacan ilan etmi, fakat Dastan
seferi balar balamaz bu sznden dnp tekrar vergi alnmasn emretmiti. 2 ran,
Nadir ahin bitmek tkenmek bilmeyen seferlerinin masraflar altnda ezilmi durumda
idi. Nadir ahn koyduu yeni vergiler ve bunlarn yksek oranlar, bir ok ran
kylsnn vergi memurlarndan kamak iin da balarna ya da Babrl
mparatorluunun topraklarna snmasna yol amt.3
Bu durumda Nadir ah, daha evvel yapt gibi, hem kendisine daha kolay zafer
kazandracan hem de ordusunun ganimet edinmesine imkan vereceini dnd
Osmanl topraklarna ynelmeyi uygun grm olmal. Kazanlacak bir zafer hem siyas
pozisyonunu hem de yaralanm onurunu onaracak, ganimete doymu ordu da yine
kendisini muzaffer ve tatmin olmu hissedecekti.

BOA.
Olson,
3
Olson,
2

288

II) Nadir ahn Osmanl Devletine Tekrar Saldrmas

Nadir ah, Haziran 1743de

Zohabdaki Leylan mevkiinden Osmanl snrn

geerek sava balatt.4 Nadir ah nce 23 Haziranda Hilleyi igal etti5, ardndan
Temmuz ay iinde ehr-i Zoru ald. ran ordusunun geldiini haber alan ehr-i Zor
Valisi Halid Paa kam, ehri Nadir aha, Halid Paann olu Selim teslim etmiti.6
Nadir ah ise 5 Austosta Kerkk nlerine geldi.7
Nadir ahn gnderdii birlikler Austos aynn ortalarna doru Erbili aldlar.8
Kerkk ise, Nadir ahn topu birliklerine fazla dayanamad ve 12 Austosta teslim
oldu. 9
Nadir ah ise 4 Eyllde Kerkkten Musul zerine hareket etti. 10 ve hareketi
esnasnda Musul Valisi Hseyin Paaya bir mektup gnderip Musulu teslim etmesini
teklif etti. 11 Hseyin Paa, bu mektubu, Cami-i Ahmerde Musul halkna okudu ve
fikirlerini sordu. Halk, sonuna kadar savamaya karar verdi. 12 Hseyin Paa, Nadir
aha gnderdii cevapta sonuna kadar savaacaklarn, ne kendisinden ne de
ordusundan korkmadklarn bildirdi.13
Eyll aynn banda ilk atmalar meydana geldi. Musul Valisi Hseyin Paa,
Nadir ahn ncleri zerine birlikler gnderdi; ancak bu birlikler yenilerek Musula
geri dndler.14 Nadir ah, 12 Eyllde Musula 4 fersah uzakla geldiinde bu kez
kendisini Ky Sanca Beyi Ko Ali Bey karlad; ancak o da yenilerek geri ekilmek
zorunda kald.15

Merv; Subh,
Subh,; Hille, Badat ile Kufe arasndaki yolun Frat getii yerde olmas nedeniyle stratejik nemi
olan bir ehirdi,
6
Drre,
7
Merv; Cihangua,
8
Drre,; Cihangua,; D. Sourdel,; Sami Sakkar,; Erbil, Musulun 80 km gneydousunda, kervan
yollarnn nemli kavak noktalarndan biriydi, M. Streck,; Erbil
9
Drre,; Merv
10
Cihangua,; Merv; Madde yazarnn, Nadir ahun bu tarihte Badat kuattn sylemesi doru
deildir,
11
Olson,; Hac Hseyin Paa, Musullu Celili ailesinin kurucusu saylan Abdlcelilin olu smail
Paann iki olundan biridir. Kardeinin ad Abdlfettahdr. Hac Hseyin, Celili ailesinin gcnn
doruk noktasn temsil eder, Atilla etin,
12
Cengiz Erolu, Murat Babuolu, Orhan zdil,
13
Olson,
14
Merv; Drre,
15
Drre,; Cihangua,
5

289

ran ordusu 13 Eyll gn Musul nlerine geldi 16 ve Nadir ah, Yunus Ky

yaknlarnda karargahn kurdu.17 Kuatmaya balamadan evvel Nadir ah hem Musul
Valisi Hseyin Paaya hem de Musula yardma gelen Halep Valisi dier Hseyin
Paaya mektuplar gnderdiyse de, cevap alamad.18 Musullu iki ulemann gnderilmesi
teklifine de red cevab verildi. 19 Bunun zerine Nadir ah, 21 Eyllde kuatmay
balatt.20
On iki yere metrisler kazdran Nadir ah, ayrca toprak ydrarak oluturduu suni
tepelerin zerine tabyalar kurdurdu ve Musul kalesinin dorudan iine top atei
atrd. 21 Musulu nce youn top atei altna alan Nadir ah, Ekim aynn banda
kuatmay younlatrd ve Musulun btn giri klarn tutturdu. 22 Fakat tam bu
srada, Nadir ahn Musul kuatmasna younlamasna engel olan sebeplerden biri
kendini gstermeye balad. Fars hakimi Taki Han isyan etmiti. Bir dier isyan haberi
de Esterabadtan geldi. Fethali Han Kacarn olu Hasan Han da isyan etmiti. Nadir
ah, baz birliklerini ve komutanlarn bu isyanlar zerine gndermek zorunda kald.23
Musul kalesine 4 Ekim gn yaplan umumi taarruz baarszlkla sonuland ve
ran ordusu ciddi zayiat verdi.24
Musul kalesi beklenmeyen bir diren gstermiti. rann bir ok yerinden isyan
haberleri geliyordu. Ne Nadir ahda ne de ordusunda istek kalmt. Nadir ah, 20
Ekim gn Musul kuatmasn kaldrd.25 Kasm aynn sonlarna doru Kerkk, Erbil

16

BOA.; BOA.; Subh,; Mehmet pirli, Musula Kacar hanedannn saldrdn sylerken yanlyor,
Subh,; Cihangua,; Drre,
18
Drre,
19
Cihangua,
20
BOA.; BOA.; Risale,
21
BOA.
22
Merv
23
Merv; Ylmaz Karadeniz,
24
BOA.; Drre,; Subh,; BOA.
25
Merv; Frere Bazin, Nadir ahn Musulda galip geldiini sylerken yanlyor,; Robert Olson; Musul
baarszlnn, Nadirin ndustan Boaziine kadar uzanan bir imparatorluk kurma hayalinin de sonu
olduunu sylyor. htiraslar sonsuz gibi gzken Nadirin bile byle ham bir hayal kurduunu
sanmyoruz. Dastanda bile tam bir otorite kuramam olan Nadirin, btn Anadolu sahasn nasl ele
geirecei ve hibir siyas, din ve demografik balants olmayan bu corafyada ynetimini nasl kabul
ettirecei bizim amzdan imdilik bir muamma olarak durmaktadr,; Musul savunmas yalnzca
Mslmanlarn deil, Musuldaki 10 bin yakn Hristiyann da katlmyla gerekletirilmtir, Adre
Raymond,; Ahmet Gndz,
17

290

ve Kurnann boaltlmasn emretti. 26 Basray kuatmas iin gnderilen ordu da

Basray alamam, kaleden yaplan huru karsnda malup olup geri ekilmek
zorunda kalmt.27
Bbli, Nadir ahn durumunu seraskerlerinin mektuplarndan reniyordu.
Nadir ahn snr getiini henz bilmeyen Badat Valisi Vezir Ahmed Paa,
stanbula gnderdii 3 Haziran tarihli mektupta Nadir ahn Kerkk ve Badata
hcuma hazrlandn haber aldn yazyordu. Nadir ah hakknda daha net
istihbarat alnmal ve Badata hemen Anadolu ve Rumeliden daha ok asker sevk
edilmeliydi.28 Bbli, bu mektubu aldktan sonra Badata yakn eyaletlerin valilerine
bir an evvel Badatn yardmna gitmelerini emretti. 29 Ayrca, Badat iin hayati
neme sahip Musula da erzak depolanmasna devam edilmesi istendi.30 Nadir ahn
Badata saldracana inanan Bbli, Badatn antreposu olarak grev yapan Musula
takviye yapmakla farknda olmadan Musulun kurtarlmasna katkda bulunmutu.
Nadirin Badata saldracana iyice ikna olan Bbli, Erzuruma ynak yapmaya da
son verdi.31
Babali, Nadir aha kar giriilecek asker harekat merulatrmak iin, Haziran
aynn sonlarnda tekrar fetva alma ihtiyac hissetti:
Sual: Nadir ah, ah smail evladndan olan Tahmasb tahtan indirip yerine ah
olmutur. Daha sonra Acem iinde sebb ve Rafzlii kaldrm ve slm kabul
ettirmitir. Ve aralarnda raci olan Caferilii hak mezhep kabul edip bu mezhebin dier
drt mezhebe eklenmesini talep etmitir. Ayrca Kabede bu mezheb iin bir rkn
istemitir. Ve Ben onlarla Muganda bu mesele zerine ahidlemitim demitir. Ve
bunun iin Osmanl Padiahna birka kez eliler gndermitir. Caferiliin neden
kabul edilemeyeceine dair eri deliller kendisine bildirildii halde, bunda srar etmi
ve bunu kabul ettirmek iin Osmanl lkesine saldrm ve saldrmaya kararldr.
Kendisine kar koymak meru mudur ?

26

Cihangua,; J. H. Kramers, Th. Boisin; Kerkkn, bu tarihten 1746 ylna kadar Nadir ahn elinde
kaldn ve 1746 ylnda imzalanan Kerden Antlamas ile tekrar Osmanl Devletine brakldn
sylemeleri doru deildir. Kerkk, 1743 ylnn sonunda Osmanl kuvvetlerine teslim edilmitir,
27
Kad mer; Stephen Hemsley Longrigg,
28
BOA.
29
BOA.
30
BOA.
31
BOA.

291

El- Cevab: Merudur.

Sual: Acem ile savaan Mslmanlar gazi, lenler ehid olurlar m?
El-Cevab: Olurlar.
Sual: Nadir ahtan gelen mektuplar, Nadir ahn Osmanl topraklarna saldrmaya
niyetli olduunu gstermektedir. Eer Nadir ah ve ordusu Osmanl topraklarna
saldrr ve Mslmanlar ldrmeye balarsa onlarla savamak meru mudur ?
El-Cevab: Merudur
Ketebetl-fukara Seyyid Mustafa afa anhu. 32 Bu fetvalarn Musul ve Diyarbekir
civarnda yaayan Krtlere ulatrlmas ve anlatlmas iin de mderrislerden Abdullah
Efendi grevlendirildi.33
Badat Valisi Vezir Ahmed Paann gnderdii mektuplara binaen, 24 Haziranda
bir toplant yapld. Reislkttap Ragb Mehmed Efendi, Ahmed Paadan gelen
mektuplar okuyup yorumlad. Sava karar alnd ve Ali Paa da Diyarbakr seraskeri
olarak tayin edildi.34
Bbli, Nadir ahn Osmanl snrn getiini ve Zap Suyu yaknlarnda
bulunduunu Austos aynn banda haber ald. 35 Nadirin hedefinin Badat deil,
Kerkk ya da muhtemelen Musul olduu anlalmt. Bbli, btn takviyenin
Musula verilmesi iin emirler gnderdi. 36 Badat Valisi Vezir

Ahmed Paann

kethdas Mehmed Aa ise, Austos sonlarnda stanbula gelmi; Badat civarnda

olan bitenler hakknda bir takrir vermi ve acilen yardm istemiti.37
Bbli, bir yandan Badata yardm gndermeye alrken bir yandan da Nadir
ah irvanda huzursuz etmek iin hazrlklarna hz verdi. Henz Musulun
kuatld haberinin stanbula ulamad tarihlerde, Dastan beylerine muhtelif
nvanlar ve mansblar datlmt. Usmi Ahmed Hann oluna ve muhtelif
akrabalarna Mir-i miranlk verildi ve hediyeler gnderildi.38

32

BOA.
BOA. MD
34
Subh,
35
BOA.; BOA:
36
BOA.; BOA.; BOA.; BOA.; BOA..
37
Subh,
38
BOA.; Ali Rza Atasoy,
33

292

23 Eyllde yaplan toplantdan sonra, Sadrazam Hasan Paann da dou seferine

kaca ilan edilmiti.39 Erzurum Seraskeri Vezir Ahmed Paa da, Osmanl snrndaki
ran birliklerini datm ve ran topraklarna saldrlar dzenlemiti. Kendisine bu
saldrlar devam ettirmesi emredildi.40
Ekim aynn banda Bbli, Badat valisi Vezir Ahmed Paann stanbula ulaan
mektuplar sayesinde Nadir ahn Musulu kuattn haber ald. Bbli,
seraskerlerine emirlerinde bu kadar asker ve mhimmat olduu halde neden Musula
yardma gitmediklerini soruyordu. 41 Oysa sebep akt. Hibir Osmanl seraskeri,
mecbur kalmadka Nadir ahn karsna kmak istemiyordu. Bbli ve seraskerler,
emirlerindeki askerlere deil, ehirlerin surlarna gvenmek zorundayd. Krm Han
Selamet Giray Handan bile acilen asker talebinde bulunuldu.42Badat Valisi Vezir
Ahmed Paaya da, Sadrazamn ordu ile gelinceye kadar Nadir ah oyalayacak
vaatlerde bulunabilecei bildirildi. 43 Zaten ordu da skdar sahrasna kmt ve
yaknda dou cephesine hareket edecekti. Ordu gelinceye kadar herkes elinden geleni
yapmalyd.44
Bbli, Nadir ahn Musul nlerinden ekildiini Kasm aynn sonlarna doru
rendi.45 Gsterdii baar nedeniyle Musul eyaleti yine Musul Valisi Hseyin Paaya
verildi.46 Musul, kuatma esnasnda hi yardm almad. Ama zellikle Musul halknn
ehri cansiparane savunmas, Nadir ahn ordusunun durdurulmasnda en nemli faktr
olarak ne kmtr.

39

BOA.; BOA.
BOA.
41
BOA.; BOA. Kad mer
42
BOA.; BOA.
43
Subh,; Ahmed Resmi Efendi,
44
BOA.
45
BOA.; Nadir ahn Musuldan ekildii haberi Babaliyi ok rahatlatt. Nadir ahn Musulu ald
ve stanbula yryeceine dair dedikodular stanbulda byk huzursuzlua yol am, yer yer
kaynamalar meydana gelmeye balamt. Patrona benzeri bir durumdan korkan Babali, Nadirin
Musuldan ekilmesi ile rahat bir nefes almtr, Mnir Aktepe,
46
BOA.; Musul valisi Abdlcelilzade Hseyin Paann dedesinin Hristiyan olduu ve bir kilisenin
bahesinde gml olduunu iddia eden Robert Olsona, Abdlcelilzade ailesinden gelen Abdurrahman
Emin Beyin verdii cevap hakknda bkz, Mikail Bayram,
40

293

III) Necef Toplants

20 Ekim gn Musul nnden ayrlan Nadir ah, Kerkke hareket etmiti. Yolda
kendisini, Badat Valisi Vezir Ahmed Paann Kethdas Sleyman Aa karlad ve
Ahmed Paann hediyelerini sundu.47
Nadir ah buradan Kerbelaya hareket etti ve 18 Kasm gn Kerbelaya vard.48
Kendisine burada, Hoy civarnda oturan Dnbll Airetinin, Erzurum ve Kars
Paalarna mracaat ederek yardm istedikleri ve yardm geldikten sonra da isyan
ettikleri haberi verildi. 49 Tebriz hakimi Muhammed Rza Han Afara bir ulak
gnderildi ve Tebrizden asker toplayp isyan bastrmas emredildi.50
Nadir ah daha sonra Necefe geti ve

burada nl toplantsn dzenlendi.

Toplantya ran, Afganistan, Belh, Buhara, Turan, Hindistan, Hille, Necef ve Kerbelal
limler katlmt.51 Fakat Necefteki toplantya katlan ulema arasnda Snn ulema yok
denecek kadar azd. 52 Nadir ah, bu toplantya katlmas iin Badat Valisi Vezir
Ahmed Paadan da bir lim gndermesini istedi. Paa bunun zerine Abdullah EsSveydiyi Necefe gnderdi.53
9 Aralkta Badattan ayrlan Sveydi, 11 Aralkta Necefe vard. Varr varmaz
Nadir ah tarafndan kabul edildi ve iltifat grd.54 Sveydi, ertesi gn balayan ve iki
gn sren toplantlara katld ve Caferilik konusundaki Snn grleri aktard. Yaplan
tartmalardan sonra bir vesika hazrland ve 70e yakn lim tarafndan imzaland. 55

47

Cihangua,
Cihangua,; Mustafa z, Badatn 1743te ran hakimiyetine girmesinden sonra Nadir ahn
Kerbelay ziyaret ettiini sylerken yanlyor. Badat, 1638den bugne kadar hi ran hakimiyetine
girmemitir,
49
Merv; Dnbll airetinin beyi Murtaza-Kulu Han, Nadir ahn talep ettii vergiyi denkletiremedii
iin, can korkusu ile Kars ve Erzurum paalarna mektup yazarak yardm talep etmi ve Osmanl
topraklarna snmtr, Mehdi Akasi,
50
Merv
51
Merv; Cihangua,
52
Vekayi-Name; Hamid Algar, Necef toplantsn bir Snn-i ulema toplants olarak deerlendirirken
yanlyor. Olayn ahidi olan Sveydi, toplant da Snn ulemann yok denecek kadar az olduunu
sylyor. Zaten Buhara ve Afganistandan gelen ok az saydaki Snn ulemann bu toplantya
katlmasnn sebebi de byk ihtimalle Nadir ahn korkusundan kaynaklanyordu,
53
Vekayi-Name,; Necef toplantsnn, Sveydinin risalesinin British Museum Libraryde bulunan 18518
numaral nshasna dayanlarak yaplan ve hibir orijinal yorum barndrmayan bir tasviri iin, S. A.
Khulusi,
54
Vekayi-Name,
55
Vekayi-Name,
48

294

Vesikann asln hazinesine koyan Nadir ah, daha sonra bu belgeyi oalttrp
btn rana gnderdi. 56 Hccet, Nadir ahn uzun sre mniliini yapm olan
Muhammed Mehdi Han Esterabadi tarafndan kaleme alnmt.57
Belgenin Trkesi u ekildedir: Resulullahn peygamberlii ile birlikte Hulefa-yi

Raidin, dinn yaylmas iin nefslerini ve mallarn sebil ettiler. Ve onlarn bu abalar
Kuranda da belirtildi. Resulullahn lmnden sonra halifelik, sahabenin icmas ile
nce maara arkada Ebubekire, ondan mere, ondan Osmana ve ondan da Aliye
gemiti. Hulefa-yi Raidin, kendi dnemlerinde ne ihtilafa dtler ne de pheli
yollara saptlar. Hakikatin yasasnda ve mmet-i Muhammedin hayatnda kin ve irkin
dolamasna izin vermemilerdir. Hilafet, Emevi ve Abbas oullarna getikten sonra
bile bu iki aile, Hulefa-yi Raidinin yolunu takip etmilerdir. Bu durum, ah smailin
saltanata geldii 905 ylna kadar srd. ah smail Azerbaycan, Gilan ve Erdebil
ulemasnn teviki ile Hulefa-yi Raidinin hakikatini zayflatmaya ve avamn kalbini
Hulefa-yi Raidinin yolundan soutmaya balad. Sebb ve Rafzlii de ilave etti.
Minberlerde ve mescidlerde dile getirilen irkin szler nedeniyle bugne kadar eitli
rezillikler ve irkin haller vuku bulmutur. Bu durum ayi olunca Ehl-i Snnet, sebb
adetini benimseyenler ile ilikiyi kesip onlar katl, mallarn yama ve esir edilmelerini
mbah grmeye balad. Neticede iki taraf arasndaki katil, garet, fitne ve isyan
Mslmanlar arasnda yayld ve o dereceye vard ki her iki tarafn esirleri Frenk
esirleri gibi alnp satlr oldu. Ve bu irkin haller Sultan ah Hseyin devrine kadar
devam etti. Afgan, Rus ve Rumiler rana saldrp ran ram etmeye altlarsa da
Allahn tevfik ve imdad ile ortaya kan Nadir ah, saldrganlar randan kard ve
Mugandaki herkes onun ahln taleb ve kabul edince, o da ran halkndan sebb ve
Rafzlii terk edip, Hulefa-yi Raidinin yoluna sluk etmelerini istemiti. Bunu kabul
eden huzzar, bir belge imzalam ve bu belge hazineye konmutur. Bundan sonra Nadir
ah, Osmanl Sultanna gnderdii eli ile be talepde bulundu:
1- ran halk eski mezhebinden vazgemi ve hak mezheblerden olan Caferilii
semitir. Bu durumda Osmanl ulemasnn da bu mezhebi 5. mezheb olarak tanmas
uygundur,

56
57

Cihangua, ; Merv.
Merv

295

2- Bundan byle Caferilie tabi olanlar Kabedeki afii mezhebi ile ortak kabul
edilmeli ve namazlarn Caferilik rkn zerine klmaldrlar,
3- ranl haclar iin ranl bir emirl-hac tayin edilmelidir,
4- Her iki lkedeki ranl ve Rumi esirler serbest braklacak ve lim satmlarna izin
verilmeyecektir,
5- Her iki lkenin bakentinde bulunacak vekiller sayesinde hem iki lke arasndaki
meselelerin zlmesi kolaylaacak hem de her iki lke halknn arasndaki lfet ve
tanklk artacaktr.
Devlet-i Aliyye, bu artlardan emirl- hac tayini, esirlerin braklmas, vekil tayin
edilmesini kabul etmi, Caferiliin hak mezheb olduunu tasdik etmi, bunlar dndaki
talepleri ise eriata ve devlet ilkelerine aykr olduu iin kabul etmemitir. Bunun
zerine her iki taraf da muhtelif delillerle birbirini ikna etmeye almtr. Nadir ah,
Hindistan Seferinden sonra Necefe terifini mteakib Necefteki ulemaya slmda
hibir kusur bulunmadn, tek fesadn Safev Devletince sokulduunu, bunu
temizledikleri takdirde slmn yine eski saf haline geleceini bildirdi. Ulema, rann
her yerinde Hulefa-yi Raidinin faziletlerini ve izledikleri doru yolu anlatmaya
balad. Necefteki ulema da, Hulefa-yi Raidinin yolunun hak olduunu kabul ve
Rafzlik ve sebb adetini terk ettiini beyan eyledi. Cafer-i Sadk Resullahn
soyundandr ve yolu haktr. mam Cafer-i Sadkn yolunu benimseyen ran halkna
kar dmanlk besleyenler slmdan beridir ve bu davranlar nedeniyle Allahn
azabna mstahaktrlar.58

58

Merv; belgenin ok daha ksa bir versiyonu iin bkz., Vekayi-Name,; Necef Vesikas ile ilgili dlen
ve bugne kadar srp geldiini grdmz bir yanlgya da burada deinmek istiyoruz. Vesika,
yukarda metnini verdiimiz gibidir. Ali Djafar-Pour, ana kaynaklara baktn belirttii halde, vesikann
yalnzca Nadirin 1736 Mart tarihinde Osmanl Devletine gnderdii elisi Abdlbaki Han ile bildirdii
bar artlarnn belirtildii ksmn alm ve bu ksm vesikann tamam gibi yanstmtr. Oysa en
azndan, ulemann, ne Osmanl Devletine ne de Nadir aha, her iki lkenin bakentlerinde karlkl
birer ehbender bulundurulmas gibi siyas bir konuda tavsiyede bulunamayacan ya da din bir
toplantda ne ehbender bulundurulmas ne esirlerin alnp satlmamalar ne de bir emirl-hacc tayin
edilmesi gibi siyas konularn konuulamayacan tahmin etmesi gerekirdi, Djafar-Pour,; Kitabnda bu
meseleyi yazarken Ali Djafar-Pourun tezini takip eden Mehmet Saray da ayn yanlgya dm,
vesikann o ksmn oluturan blmn, vesikann tamam olduunu sylemitir,; Mehmet Saray, ayn
hatay 1999da kaleme ald eserinde de srdrmtr,; bu hata, Mehmet Saraydan alnt yapan Saffet
Sarkayay da yanltm, o da sz konusu maddelere bakarak, Necef Toplantsndan, Osmanl Devletine
sunulmak zere bir antlama tasla ktna hkmetmitir,

296

Sveydinin de belirttii zere, bu toplantda Snn lim yok denecek kadar azd. O
nedenle Snn-i ulema arasnda bir gr alverii olmad gibi, alnan kararn Snn
ulemay, hele Osmanl ulemasn balamas sz konusu dahi deildi.59 Zaten Nadir ah
da, bu toplantnn ve alnan kararn Osmanl Devletini balamadn bildii iin
kararn bir suretini stanbula gndermemiti.60 Nadir ahn byle gsterili bir toplant
yapmaktan maksad, Osmanl Devletinden ziyade rann i durumu ile ilgili idi. Nadir
ah, randaki i nfusun kendisine verdii destein azaldn gryordu. Halkn,
sefer masraflarn karlamaktan kamasn engellemek ve kendisini yine desteklemesini
salamak iin Necef toplantsn dzenlemiti. Verdii mesaj ise akt; savan
sorumlusu Osmanl Devleti idi ve kendisi Caferilik uruna savayordu.61
Nadir ahn Caferilik ile ilgili abas Necef toplants ile snrl kalmamt. Bu
toplantdan sonra Nadir ah, abasn Hicaz topraklarna tamaya karar vermiti. Nadir
ah, Seyyid Nasrullah Kerbelai isminde bir din adam vastasyla Mekke Emirine,
Mekke Kadsna, Medinede bulunan eyhl-Hareme ve Mekkedeki ulemaya
mektuplar gndermi ve Seyyid Nasrullah Kerbelaiyi iann vekil ve imam tayin
ettiini ve Kabede iaya imamlk yapacan bildirmiti. Fakat Nasrullah Kerbelai,
mektuplar teslim etmemi, nce

Mekkeye gelip propaganda yapmaya balamt.

59

Ernest Tucker, Nadir ahn Caferilik ile ilgili abalarnn Osmanl Devleti tarafndan kabul
edilmemesinin sebeplerinden birinin, bu abalarn Osmanl ricali ve ulemas tarafndan takiyye olarak
deerlendirilmesine balyor. Bu kadar girift bir mcadelenin gelip takiyye meselesine dmlendiini
sanmyoruz,; smail Mehmetov, Necef toplantsnn sonunda, Snn ulemann ilii 5. Mezheb olarak
kabul ettiini sylyor ki szkonusu dahi deildir,
60
Ernest Tucker, Necef vesikasnn I. Mahmud tarafndan onaylanmadn sylyor. Ne I. Mahmudun
belgeyi grd halde onaylamadna, ne de belgenin Nadir ah tarafndan stanbula gnderildiine
dair bir bilgiye rastladk,; Mehmet Saray, hayal gcnn de yardmyla daha da ileri gidiyor ve Nadir
ahn bu belgeyi bir elilik heyeti ile stanbula gnderdiini sylyor ki kesinlikle doru deildir,
61
Michael Axworthy, Nadirin Necef toplantsndan beklentilerinden birinin de, ordusu iindeki Snn ve
i unsurlar arasndaki gerilimi azaltmak olduunu iddia ediyor. Bu gerilimin, bir toplantda alnacak
kararlar ile ortadan kalkmayacak kadar derin ve iddetli oldu aktr,; Elton L. Daniel, bu toplantnn ne
Osmanl Devletini ne de ran halkn hi etkilemediini sylerken durumu gayet net ekilde ifade
etmitir,; Drt ciltlik bir ran Edebiyat Tarihi kaleme alan ve eserine, bir ok tarihide gremediimiz bir
vukufiyet ile ran tarihinin son derece yararl bir zetini de ekleyen Edward G. Browne, Nadir ahn
Kurann Farsasn dzenli ekilde okuduunu ve kendisine slm, Hristiyanlk ve Museviliin karm
olan bir din oluturmaya altn iddia ediyor. Nadir ahn, Kurannn Farsasn okumasna ve ncili
Farsaya evirtmesine baklarak byle bir hkme varlabilecei kanaatinde deiliz,; Said Amir
Arjomand; Necef vesikasn, modern zamanlarn ilk Pan-slmist belgesi olarak kabul ediyor. Vesikaya
imza koyan ulemann; vesikaya, slm dnyasnn siyas birliini salamas ihtimali ile baktn
sanmyoruz,; smail Mehmetov; Nadirin din politikasnn amacn, iliin etkisini krarak ran Trkl
ile Anadolu ve Orta Asya Trkln birbirine yaklatrmak olarak formle ediyor. Fakat bunu
sylerken, ran corafyasnn yalnzca Trklerden olumad gereini unutuyor, .

297

Haberi alan Mekke Emiri, Nasrullah Kerbelaiyi tutuklatt. Nasrullah, Nadir ahn
mektuplarn tutuklandktan sonra

gstermiti. Emir, Rafzliin Mekkede reva

bulmasna izin vermeyeceini, bunu Osmanl padiahlar bile istese itaat etmeyeceini
syledi.62
Emir, durumu stanbula bildirince Bbli de Nasrullah Kerbelainin, Mirlhac
olan Azimzade Esad Paa ile ama gnderilmesini emretti. Bundan nceki sene de
Molla Hamza Efgani ve Mirza Ebulfazl namnda iki kii hacc iin Mekkeye gelmiler
ancak bir propaganda faaliyetinde bulunmamlard. Fakat Molla Hamza memleketine
dnerken, Mirza Ebulfazl hasta olduunu ne srerek Necdin kylerinden birinde
kalmt. Sonra bunun hastalnn yalan olduunu renen Mekke Emiri, adam
tutuklatt. Bu iki kiinin de, Nasrullah Kerbelaiden nce, ortam hakknda bilgi
toplamak iin gnderildikleri anlalyor. 63 Fakat Nadir ahn Hicazda propaganda
yapma abas sonusuz kalmtr.
Necef Toplantsndan sonra Nadir ah, Badat Valisi Vezir Ahmed Paa ile bir
protokol imzalayarak Aralk ay sonlarnda Kasr- irin zerinden Hemedana hareket
etti. 1744n Ocak ay sonlarna doru Musul ve Badat civarndaki btn ran birlikleri
ekilmiti.64
IV) Sam Mirza syan
Nadir ah, Musul kuatmas ncesi ve sonrasnda rahatsz eden ve olduka uzun
sren sorunlardan biri de Sam Mirza isyan idi.
lk kez Mays 1743de 65 Erdebilde

meydana kan ve ah Hseyinn olu

olduunu iddia eden bu kii ile ilgili olarak Nadir ah ilk nlemlerini, Musul zerine
hareket etmeden evvel, henz Tebrizde bulunurken almt. Karaba, uhursad ve
Mugandan baz birlikler Sam Mirzann zerine gnderilmiti. 66

Sam Mirzann

zerine bizzat kendisinin gitmemesi, Nadir ahn olay pek nemsemediini gsteriyor

62

Vekayi-Name
Vekayi-Name,
64
Merv; Cihangua,; Bu protokoln ierii belli deildir.
65
John r. Perry, bu olayn 1740 ylnda vuku bulduu kanaatinde. Bizce 1740 tarihi fazla erken bir
tarihtir,
66
Merv; Cihangua,; Frere Bazin, Safi Mirza ile Sam Mirzay birbirine kartrmtr,
63

298

Azerbaycan hakimi brahim Han67, Erdebile adamlar gnderip Sam Mirza olduu
iddiasndaki ahs yakalatt ve Tebrize getirtti. Deli olduuna kanaat getirilen ahsn
burnu kestirildi. Tebrizden kaan Sam Mirza, Dastana gitti ve gittii her yerde, daha
evvel yakalanp ldrlen Sam Mirzann gerek Sam Mirza olmadn, kendisinin
hizmetisi olduunu, gerek Sam Mirzann kendisi olduu propagandasna balad.68
Sorhay Hann olu Muhammed Han, Sam Mirzay kullanarak Dastanda Nadir
aha kar yeniden bir asker g toplayabileceini dnerek Sam Mirzaya destek
vermeye karar verdi. Muhammed Hann destek verdii Sam Mirzann etkisi nce
Tabeseran ve Derbendte grlmeye baland ve Austos 1743ten itibaren irvan
topraklarna yayld.69 Nadir ahn iktidarndan; ama zellikle vergi uygulamalarndan
duyulan nefret, Sam Mirzann ciddi bir destek bulmasna yol amt. Durumun
tehlikeli bir hal almas zerine, Derbend Serdar Muhammed Ali Han, Nadir ah
gelimelerden haberdar etti.70
Nadir ahn, Sam Mirza isyan yznden harekatn durdurmas mmkn deildi.
Haydar Han, Muhammed Ali Hana yardm etmekle grevlendirildi. Fakat Haydar Han
Derbende gidemeden Austos 1743te emahda isyanclara esir dt ve katledildi.
Beraber hareket eden Sam Mirza ve Sorhay Han olu Muhammed Han, irvana
girdiler ve Aksu kalesini aldlar. Bu baardan sonra irvan halk Sam Mirzaya itaat
etmek zorunda kald.71
Kaytak usmisi Ahmed Han tarafndan gnderilen ve Eyll aynn balarnda
stanbula ulaan eliler, Nadir aha kar verilen savalar hakknda Bbliye bir takrir
sunmulard. 72 Elilerin, bu takrirlerinde Sam Mirza hakknda Bbliye bilgi verip
vermedikleri belli deildir. Ancak Bblinin bu eliler vastasyla Sam Mirza olayndan
ilk kez haberdar olduunu tahmin edebiliriz.

67

Bu ahs, Nadir ahn 1738de Azerbaycanda ldrlen kardei brahim Hann olu Muhammed Ali
Handr. Ancak bu isimle anlmaktadr,
68
Merv; Cihangua
69
Cihangua,
70
Cihangua,
71
Cihangua,
72
Subh,

299

Nadir ah, Musul kuatmasn srdrrken, kendisine ulatrlan isyan haberleri

arasnda Sam Mirzannki de vard.73 Nadir ah, Musul kuatmasn kaldrdktan sonra,
Hemedanda bulunan olu Nasrullah Mirzay yanna ard ve onunla Leylanda 5
Kasmda bulutu. Olunun yanna birlikler veren Nadir ah, onu Sam Mirza meselesini
halletmek zere irvana gnderdi.74
Nasrullan Mirza ile Sam Mirzann ordular, 18 Aralk 1743te emah yaknlarnda
karlat. Sam Mirzann ordusu dalrken, Sorhay Han olu Muhammed Han da yaral
olarak sava meydann terk etti. Sam Mirza, Grcistan taraflarna; Muhammed Han da
Derbende kat.75
Sam Mirza, 9 Ocak 1744de Grcistan Hakimi Tahmuras tarafndan yakaland.
Durum, Nadir aha bildirildi. Nadir ah, zaten bir gz kr olan Sam Mirzann dier
gznn de karlmasn ve Karsda bulunan Seraskere gnderilmesini emretti.76
B) Nadir ahn Kars Cephesinden Hcumu
I) Musul Sonras Osmanl Devletinin Siyas ve Asker Hamleleri
Bbli, Kasm aynn banda Nadir ahn Musul nlerinden ekildiini
rendikten sonra da hazrlklarn srdrd. Nadir ahn durmayaca kesin gibiydi.
Geri ekilme nedeni, randaki isyanlard. syanlar bastrlr bastrlmaz, Musuldaki
baarszln unutturacak bir zafer iin yine Osmanl topraklarna saldracakt. Bbli,
Nadir aha kar hem siyas hem de asker hazrlklarn 1744 ylnn k ve bahar
aylar boyunca srdrd.
Bbli, daha Musul kuatmas balamadan evvel Nadir ah rahatsz edecek
nemli kozlarndan birini hazrlamaya balamt.
Bu koz, ehzade Safi Mirza idi. 1729 ylnn sonlarnda Osmanl Devletine
snm olan Safi Mirza, o tarihten beri muhtelif yerlerde ikamet ettirilmiti. Bbli,
Safi Mirzay, randa halk desteini kaybetmekte olan Nadir aha kar karmaya

73

Cihangua,
Cihangua,
75
Merv; ; Osmanl belgeleri, Nasrullah Mirzann irvana geldiini syler fakat sebebinden sz etmez,
BOA.
76
Merv; Cihangua,
74

300

karar verdi.77 randa, Safev hanedanna kar duyulan ballk, belki bir ehzadenin
nderliinde Nadir ahn iktidarn sarsabilirdi. ada bir kaynaa bakacak olursak,
bu fikri ilk kez ortaya atan ve uygulanmas iin alan kii Hamalzade Ahmed
Paadr.78
1743 ylnn Haziran ay balarnda, Safi Mirzann Rodostan Geliboluya
getirtilmesine karar verildi.79 24 Haziranda yaplan ve ran meselesinin grld
toplantdan sonra80 Geliboludan alnan ehzade, 16 Temmuzda skdara getirildi.81
Austos aynda nce Sadrazamn, daha sonra da Padiahn huzuruna karlan
Safi Mirzaya82, ecdadnn tahtna karlaca akland. Safi Mirza, Austos sonlarnda
stanbuldan ayrld 83 ve znikmide gelerek burada ikamet etmeye balad. 84 Bbli
ayrca Safi Mirzann emrindeki memurlara, ehzadenin kimlerle ve hangi konularda
konumasna izin verildiini, hangi meselelerde sz vermemesi gerektiini bildirmiti.85
Bbli, Safi Mirzann Osmanl Devletini zor durumda brakacak bir sz vermesini
istemiyordu.
Safi Mirza, 23 Eyllde znikmidten Erzuruma hareket etti. 86 Safi Mirza
Erzuruma varncaya kadar kendisine, ran tahtna kmas iin yardmc olacak
grevlilere gerekli emirler gnderildi ve btn ihtiyalar en iyi ekilde karland. 87
Osmanl Devletine snm olan Erdelan sabk Han Sultanverdi Hanzade Ahmed
Handan, kendisine yakn airet reislerine mektuplar yazp onlar Safi Mirzann tarafna
ekmesi istendi. Bylece hem Safev hanedanna olan balln kantlam, hem de
rann Nadir ah belasndan kurtulmasna katkda bulunmu olacakt. Ayn mealde

77

Nadir ahn vergi politikalar yznden Gence, Revan, Nahivan ve Tiflisde bir ok insan evlerini
terk edip dalara ekilmti, Saide Hacieva,
78
Mehmed Gnay,
79
BOA.; BOA.; BOA. ; BOA.; BOA.; BOA.; Subh,; Mnir Aktepenin, Babalinin Safi Mirzay
Nadire kar koz olarak, Hekimolu Ali Paann azlinden sonra hazrlamaya baladn gstermesi
doru deildir. Safi Mirza plan Haziran 1743den itibaren uygulamaya konurken, Hekimolu Ali
Paann azli Eyll 1743tedir,
80
Subh,
81
Subh,
82
Subh,; Kad mer; ehzadeye Padiahn huzurunda verilen hediyeler iin bkz., TMSA,
83
BOA
84
BOA.
85
BOA.; BOA.
86
BOA.; BOA. C; Yola kmadan evvel ehzadeye verilen eya ve hediyelerin listesi iin bkz., TMSA,
87
BOA.; ehzade Safiye verilen eyalarn listesi iin bkz., TMSA,; benzer bir liste iin bkz., TMSA,

301

bir emir , yine Osmanl Devletine snm ve Sivasda ikamet ettirilmekte olan Musa
Hana da yazlmt.88
Bbli ayrca, Safi Mirza adna, Osmanl-ran snrndaki Hoy, ors, Selmas,
Tebriz, Meraga, Revan,

Gence, Karaba, Yezdabad, Ordubad, Berdaa, Kubanat,

Urumi, Karada beylerine ve hanlarna, Safi Mirzann yola ktn ve yaknda rana
gelip Safev tahtna oturacan ilan eden mektuplar da gndermiti. Bblinin ald
istihbarata gre, ran halk Nadir ahtan nefret ediyordu. Tam byle bir anda ortaya
kacak Safev Hanedan yesi Safi Mirza, Nadir ahn randaki durumunu
sarsabilirdi. Ayrca bu mektuplara olumlu cevap verip Osmanl topraklarna iltica eden
ya da Safi Mirzay grmeye gelen ran hanlarna iltifat ve ikramda bulunulmas da
emredilmiti.

89

Bbli, Nadir aha kar kendisine yardmc olacak btn ranl

muhaliflere, Snn ya da i olduklarna bakmadan kucak amt.

Gnderilen mektuplara gelince; mektuplar, Reislkttap Ragp Mehmed Efendi
tarafndan bizzat kaleme alnmt. Mektuplarn ierii zetle yle idi:
Her ne kadar Afgan gailesi nedeniyle Safev Devletinin temelleri sarslm ve
baz kkleri zarar grmse de Safev Devleti hl ayakta ve salamdr. O zor
gnlerden beri ben ve kz kardeim yollardayz ve ben, bu gne kadar ancak onun
sohbeti ile teselli bulabildim. Merhum kardeim Tahmasb henz toy iken Afganllar ile
savaa girdi; ancak onun bu abas yeterli olmad. Afgan fitnesi nce kardeimi daha
sonra da lkemizi mahvetti ve bamza Nadir fitnesini dourdu. Nadir, Afgan
fitnesinden daha kt kt ve hem aileme hem de lkemize etmedii ktl
brakmad. Bu nedenle Rum memleketine gelmek zorunda kaldm. 16 yldr Osmanl
Devletinin glgesi altnda huzur iinde yaadm ve bir ok nimete kavutum. Bu sre
zarfnda uygun frsatn gelmesini bekledim. Nadir denen bu adam byk kk herkese
ktlk yapm, halkmz aldatm, kendini zorla ah ilan ettirmi ve lkemizi koyu bir
istibdad altna almtr. Kendisini nimetlere kavuturan Tahmasb ve evladn hibir
kafirin yapmayaca ekilde katlettirmitir. Bu ii yaparken Hz. Hseyini katlettiren
Yezidi kendine rnek alm ve yeri geldiinde yapt bu i ile vnmtr. ran
batan baa tarumar etmitir. Nerede imdi o eski ikbal gnleri ? Safev hanedanndan

88
89

BOA.
BOA.; BOA.; BOA.

302

bir tek ben kaldm iin imdi Allahn yardm ve Osmanl Devletinin destei ile bu
zlime haddini bildirmek iin vatanma dnyorum. Nadirin yapt ktlkleri grp
gzleri alan ve halk da bu konuda

uyandran herkesi yanma aryorum. Bu

harekete katlmak hepiniz iin ileride ve ahirette vlm bir fiil olacaktr. Korkmayn
ve ekinmeyin. Allahn yardm ile bir ekilde bu zlimden kurtulacaz ve yine eski
refahl gnlerimize dneceiz.90
Safi Mirza, Osmanl-ran snrna yaklatka ziyaretileri de artmaya balamt.91
ehzade, 19 Kasmda Erzuruma vard.

92

Safi Mirzay yanna alan Serasker

Hamalzade Ahmed Paa, 8 Aralk 1743te Erzurumdan Karsa hareket etti. 93 Safi
Mirzann snra yaklatka ziyaretilerinin arttn, Osmanl kaynaklar yannda ran
kaynaklar da dorulamaktadr.94 Safi Mirzann, Nadir ahn ynetiminden memnun
olmayan Azerbaycan ahalisi arasnda bir heyecan yaratt anlalyor.
Ahmed Paa ve Safi Mirza 19 Aralkta Karsa vardlar. Serasker, ilk i olarak Safi
Mirza ile Karsa geldiini Nadir aha bildirdi.95 Safi Mirza, Karsa vardktan sonra,
Dastan beylerine Safi Mirzaya, Nadir aha kar yardmc olmalar iin emirler
gnderildi.96 Bbli, Nadir aha kar Kars cephesinde verilecek savan siyas silahn
hazrlamt.
Bbli, Safi Mirzay hazrlarken, bir yandan asker hazrlklarna devam ediyor,
dier yandan da Nadir ahn hareketi hakknda istihbarat toplayp deerlendiriyordu.
Nadir ahn, Musul nlerinden ekildii haberi stanbula Kasm aynn
sonlarnda varmt. Nadir ahn Musul ve Badattan tamamen ekilip ekilmedii
henz belli deildi; ancak Nadir ahn yeni hedefinin Van ya da Kars olma ihtimali
yksekti. Bbli, Musul ve Badat cephesini de ihmal etmeden bu tarihten itibaren
Kars cephesini tekrar glendirmek iin harekete geti.

90

Subh,
BOA.
92
BOA.; ehzadeye Erzurumda verilen hediye ve eyalarn listesi iin bkz., TMSA,
93
Mehmed Gnay,; Kad mer
94
BOA.; BOA.; Merv
95
Gnay,; ehzadeye Karsa vardnda verilen hediye ve eyalarn listesi iin bkz., TMSA,
96
BOA.
91

303

Rumeliden asker yazlmas emredilirken97 Van Muhafz Sleyman Paaya, Nadir

ahn Musul nlerinden ekildii haberi verildi ve bir saldr ihtimaline kar Van
kalesini gerektii gibi muhafaza etmesi emredildi.98 Van Kalesi bir saldrya uramasa
bile, Kars kalesinin lojistik destek ss olmas nedeniyle en az Kars kalesi kadar nemli
idi.
Krm Hanna, on bin svari gndermesi emredildi. 99 Bblinin, bandan beri
Dastandaki en sadk mttefiki olan Sorhay Han artk yalanmt. Nadir ah ile
mcadelede daha enerjik birine ihtiya duyan Babali, Sorhay Han yerine onun olu
Muhammed Han Kasm 1743te amhal olarak tayin etti.100
Babali bir yandan da, Nadir ahn ordusundaki Gani Han Afgan ve Rahim Han
zbek gibi Snn

komutanlar zerinde propaganda almas yrtyordu. Bu

komutanlara mektuplar gnderilmiti. Nadir ah ile birlik olup Mslman kan

dkmenin cezasn ahirette ekeceklerdi. Bu yzden, Nadir aha hizmet etmekten bir
an evvel vazgemeliydiler.101 Nadir ahn ordusundan kaanlara, asker ya da han olup
olmadna baklmakszn maa balanyor ve kendilerine gerekli iltifat ediliyordu. 102
Nadir ahn, Musul ve Badat taraflarndan ekilip rana dnd ubat aynn
balarnda kesinleince 25 ubatta Paa kapsnda bir toplant yapld ve durum
deerlendirildi. Badat ve Musula gitmesi iin askerlere verilen emirler iptal edildi.103
ve Kars tarafna ynelmeleri sylendi. Nadir ahn, Azerbaycan tarafna gemeye
hazrland haber alnnca Musul Valisi Hseyin Paaya bile, bir an evvel Karsa
gitmesi emredildi.104
Nadir ahn Azerbaycan taraflarna hazrlk yaptnn renilmesi, sava
tehlikesini iyice belirginletirmiti. Zaten hasta olan Hamalzade Ahmed Paa yerine,
daha tecrbeli olan sabk sadrazam ehla el-Hac Ahmed Paa Serasker olarak tayin

97

TMSA, , TMSA.,
BOA.
99
TSMA,; Babalinin mali durumu kritikti. Krmdan talep edilen Tatar askernin masraflar iin
Rumelideki vakflardan para alnmas emredilmti, TMSA, , TSMA. TSMA.; TSMA.
100
BOA.
101
BOA.
102
BOA.; BOA.; BOA
103
BOA.; BOA.; Kad mer
104
BOA.; BOA.; BOA. BOA.
98

304

edildi. Azledilen Hamalzade Ahmed Paaya da Erzuruma gelip ordunun iae ileriyle
ilgilenmesi emredildi.105
ehla el-Hac Ahmed Paaya, kendisine Seraskerlik ile birlikte Anadolu Valiliinin
de verildii bildirildi. Ayrca Safi Mirza ile ilgili grevi hakknda da bilgi verildi.106
Daha evvel gnderilen; fakat k artlar nedeniyle ulatrlamayan Dastan beylerine
verilecek para ve hediyelerin bir an evvel yerine ulatrlmas iin hem ldr Valisi
Vezir Yusuf Paaya hem de Serasker ehla el-Hac Ahmed Paaya Nisan aynda
emirler gnderildi.107 1744 ylnn Bahar aylar boyunca, Kars kalesi ve dou snrnda
grevlendirilmek zere asker yazlmas iin emirler gnderilmeye baland.108
ldr Valisi Yusuf Paa, daha gvenli olur hesabyla hediye ve fermanlar sapa bir
yoldan gndermi, kendisi de baka bir yoldan hareket etmise de hediye ve fermanlar
gtren birlik, II. Tahmuras Han ve Ali Han tarafndan Mays ay iinde pusuya
drld. Fermanlar ve hediyeler ran kuvvetlerinin eline geti. Bunu haber alan Yusuf
Paa, Ahskaya dnmeye alrken yolda ld.109
Babali, Nadir ahn Tebrize geldiini Haziran ay sonlarnda rendi. Serasker
Ahmed Paaya, dikkatli olmas tekrar hatrlatld. nk Nadir ah, Van gibi gl
bir kaleye saldrarak vakit kaybetmektense Karsa saldrmay tercih edecekti. 110
Nitekim Nadir ahn Revan yaknlarna geldiini Temmuz ay sonlarnda haber alan
Bbli, Serasker Ahmed Paay uyard ve hazrlkl olmasn emretti.111
Bbli, Nadir aha kar bir yandan Safi Mirzay hazrlayp randa Nadir ahn
ynetiminden kaanlara kucak aarken bir yandan da Kars cephesini glendirmeye
alyordu. Bbli bu ilerle megulken Nadir ahn neler yaptna gelince; 1743n
Aralk ay sonlarnda Musul ve Badat topraklarn terk eden Nadir ahn ncelii,
kendisi Musul kuatmasndayken patlak veren isyanlard. Nadir ah, ubat balarnda
Kirmanahan yaknlarndaki Mahidete

geldiinde, Esterabad Kacarlarndan

105

BOA.; zz,; Osman Saf,; BOA.

zz,; ehzadeye verilen hediye ve eyalarn listesi iin bkz., TMSA,
107
BOA.; BOA.; BOA.; BOA.
108
BOA., TMSA.; TSMA.; TSMA. TSMA.
109
Cihangua,,
110
BOA. ; BOA.
111
BOA.
106

305

Muhammed Hseyin Hann isyan ettiini haber ald.112 Ayn tarihlerde, Mazenderanda
da, Hac Sefer Sulu ile Hac Kevserin Kacarlarla birlik olup isyan ettii haberi geldi.113
Nadir ah, Mart aynda Kengavere geldiinde, Bblinin Safi Mirza ile ilgili planlar
hakknda detayl haberleri ald.114 syan blgelerine birlikler sevk eden Nadir ah, Nisan
aynda Ebhere geldi.115 Erdebilde bir sre konakladktan sonra Revan zerine hareket
edeceine dair haberler Mays ay iinde Osmanl valilerine ulamt.116 Daha sonra
Tebrizden Griye geen Nadir ah, Yusuf Paann birliklerini yenen II. Tahmurasa
Haziran aynda yine Kartli tahtn tevcih ederken, olu II. Erekli Mirzay da Kahet
tahtna oturttu.117 Nadir ah, Temmuz banda Revan yaknlarna geldi. Hedefinin Kars
olduu kesinlemiti. Buradan, Kars Seraskeri Vezir Ahmed Paaya gnderdii
mektupta, iki Mslman ordunun savamasnn hesabn ahirette kimin vereceini
soruyordu. Ayrca mektubu Karsa getiren Osmanl esiri ile ifahen u mesaj da
iletmiti: Kale kendisine teslim edilmeli idi. Aksi takdirde Karsn suyunu keserek bir
tek top bile atmadan kaleyi alacakt. 118 Bu mektup kendine ular ulamaz Serasker
Ahmed Paa, Nadirin szn ettii durumun gerekletirilme ihtimalini sormu,
mmkn olmad sylenmi olmasna ramen yine de Kars kalesi iinde su depolanmas
iin gerekli almay balatmt.119 Seraskerin bu tedbiri, Kars kalesini kurtaracaktr.
II) Nadir ahn II. Kars Kuatmas
Nadir ah, 23 Temmuz 1744de Arpaaya 5 fersah uzaklktaki Hanki zerinden
Karsa yneldi120 ve 28 Temmuzda, Karsa iki saat mesafedeki ler Da yaknnda
karargahn kurdu. 121 Nadir ahn birlikleri, ayn gn zerlerine kaleden gnderilen
Osmanl birlikleriyle saat kadar arptlar. arpma sonunda Osmanl birliklerinin
bir ksm yenilerek kaleye geri ekilirken bir ksm da Erzurum istikametine firar

112

Merv; Cihangua,
Merv III
114
Cihangua,
115
Cihangua,
116
TBSA.
117
Merv
118
Srr Efendi,
119
Srr,
120
Merv; Cihangua,; brahim Naimeddin,; Mehmet Saray, Nadir ahn Necef Vesikasnn Babali
tarafndan reddedilmesine kzd iin Karsa saldrdn sylyor ki alakas yoktur,
121
BOA.; zz, ; Osman Saf,; Risale,; Srr,
113

306

etmiti. 122 Serasker Ahmed Paa, bu atmada biraz daha askeri bulunmu olsayd
Nadir ahn iinin bitirilmi olacan bildirdii iin, Bbli, Kars kalesine bir an
evvel asker takviyesi yaplmas iin emirler gndermiti. 123 zellikle, Diyarbakr
Seraskeri Abdlcelilzade Hseyin Paaya, bir an evvel Karsn yardmna yetimesi
emredilmti. 124 Bu atmadan sonra Nadir ah, Serasker Vezir Ahmed Paaya
gnderdii mektupta, sulh iin gelmelerine ramen kendilerine saldrlm olmasndan
ikayet ediyordu. Ayrca iki de talepte bulunmutu: bar grmeleri iin Kesriyeli
Ahmed Efendinin gnderilmesi ve kalede bulunan szde Safev ehzadesi Safi
Mirzann kendilerine teslim edilmesi. Serasker ise cevaben, Padiah tarafndan ehzade
Safiyi ecdadnn tahtna oturtmakla grevlendirildiini, bartan da haberi olmadn
bildirdi.125
Nadir ah , karargahn 30 Temmuz gn, Kars-Erzurum yolu zerindeki Kesik
Knbed Kyne tad ve ordugahnn evresini bir surla rdrd.126 Ayrca, nehrin
mecrasnn deitirilmesini emretti. Amac, Kars susuz brakp teslim olmaya
zorlamakt.127
Nadir ahn timadddevlesi Mustafa Han ise, 28 Temmuz gn meydana gelen
arpmalar ile ilgili olarak Serasker Ahmed Paaya gnderdii mektupta, ilk gn
meydana gelen atmalarda dklen Mslman kannn hesabn eyhlislmn Allah
indinde nasl vereceini soruyordu. Eer daha fazla kan dklmesi istenmiyorsa
Osmanl ricali, Nadir ahn Caferilik ile ilgili teklifini yeniden dnmeliydi.128
timadddevlesinin mektubuna cevap verilmemesi zerine Nadir ah, Karsa ilk
umumi hcumu 5 Austosta dzenledi ve baarsz oldu. Kars kalesi dayansa da, acilen
asker takviyesine ihtiyac vard.129 5 Austostaki umumi hcumdan sonra Nadir ahn
timadddevlesi

Mustafa Han, 7 Austosta tekrar bir mektup gnderdi, ve

gnderdikleri mektuplara cevap verilmemesinden ikayet etti. Nadir ahn amac,

mmet

arasndaki

ihtilaf

kaldrmakt.

Hristiyanlar

rahat

iinde

yaarken;

122

BOA.; Merv; zz,; Osman Saf, ; Srr,

BOA.; BOA.; BOA. BOA.; BOA.; BOA.
124
brahim,
125
Srr Efendi
126
BOA.; zz,; Osman Saf,
127
zz,
128
BOA.; Osman Saf,
129
BOA.
123

307

Mslmanlarn birbirlerinin mallarna, canlarna ve namuslarna gz dikmesine bir son

vermek lazmd. Acaba Mslmanlarn byle birbirlerine dmesinin sebebi Osmanl
Devleti mi idi yoksa Devlet-i Nadiriyye mi ?.130 Serasker Ahmed Paa bu mektuba,
Kuran ve hadislerden deliller sunan ve suu Nadir aha atan bir mektup yazarak
cevap verdi. Bu mektuba cevaben, yine Mustafa Han tarafndan gelen mektupta ise,
Osmanl taraf sylenen laf dinlememekle sulanmt. Fakat arada sava olmas,
elilerin gidip gelmesine engel deildi. Serasker, elisini istedii zaman Nadir aha
gnderebilirdi. Ayrca, Osmanl Padiahnn Padiah- ruy-i zemin, HakanlBahreyn, Padiah- slm-penah, skender-i dest-gah gibi nvanlara sahip olmasnn
pek bir ey ifade etmedii, nk kendisinin henz sava meydannda grlmedii de
hatrlatlmt..131
Nadir ah, Arpaay civarnda brakt ordusunun arlklarn 21 Austosta
Karsa getirtti. 132 Arlklarn getirten Nadir ah, 23 ve 24 Austos gnleri kaleye
umumi hcum yaptrttysa da yine baarl olamad. 133 Bu iki hcumunun baarsz
olmas zerine Nadir ah, Serasker Ahmed Paaya bir haberci gndererek bar
yaplmas iin baz teklifleri olduunu, bunun iin ordu defterdar Kesriyeli Ahmed
Efendinin tarafna gnderilmesini istedi. Sava esnasnda dmann byle tekliflerine
kulak asmamas konusunda Padiahn emri bulunmas nedeniyle; Serasker; elileri
cevap vermeden gnderdi.134
Kars kalesinde ise durum iyi deildi. Kuatma uzadka erzak problemi kendini
gstermi, asker firar etmeye balamt. Kaledeki askerlerin, bu frsatn karlmamas
ynndeki dedikodularnn artmas ve emrindeki komutanlarn basks yznden
Serasker, Kesriyeli Ahmed Efendiyi, Mir-i Miran Murtaza Paa, Yenieri Ocandan
Camus Hasan Aa, Serasker-i Sabk Kethdas Ali Efendi ile birlikte Nadir ahn
yanna gndermeyi kabul etti.135 Nadir ah, cevap beklemeden 31 Austos gn Kars
kalesine tekrar bir umumi hcum dzenledi. Yine baarsz olup geri ekilmek zorunda
kald. Bu baarszlktan sonra ordusunun arlklarnn bir ksmn Revan taraflarna

130

BOA.; BOA.
BOA.
132
Cihangua,
133
zz,
134
zz,; Osman Saf,
135
zz, ; Merv; Cihangua
131

308

gnderdii haber alnd.136 Nadir ahn ordusunda da durum iyi deildi. 137 Ayrca Kars
kalesinin az da olsa takviye almas, Nadir ahn ordusunda moral bozukluuna sebep
oluyordu.138
Nadir ahn, grmeler iin eli talep etmiken 31 Austosta aniden saldrmasna

misilleme olmak zere, bu sefer Kars kalesinden kan Osmanl birlikleri 3 Eyll gn
Nadir ahn karargahn hedef aldklar bir saldr dzenlediler. atmalar btn gn
srd ve aniden kan bir frtna nedeniyle Osmanl birlikleri akam st Kars kalesine
geri ekildiler. 139 Ertesi gn Serasker Ahmed Paa bir toplant yapt. Nadir ahn
timadddevlesi Mustafa Hann gnderdii mektuplar deerlendirildi. Erzak stou ve
askerin durumu iyi deildi. Erzak satn alnmas iin para baslmasna karar verildi.
Serasker ve komutanlar, altn eyalarn darbhaneye verdiler. Ayrca Kesriyeli Ahmed
Efendinin Nadir ahn yanna gnderilmesine karar verildi. Fakat Kesriyeli Ahmed
Efendinin gnderileceini haber alan askerin bir ksm, antlama yaplaca midiyle
kaleyi terk edip Ardahana gitmiti.140 Zaten Nadir ahn, grmelerden beklentisi de
bu idi.
Kesriyeli Ahmed Efendi, 5 Eyll gn Nadir ahn karargahna geldi. Bu esnada
Nadir ah, kendi beylerini toplayp, kendisini mi yoksa Kars kalesindeki ehzade Safi
Mirzay m

ah olarak istediklerini sormu, hepsi de kendisini ah olarak kabul

ettiklerini, bakasn istemediklerini sylemilerdi. Bunun zerine Kesriyeli ile gren

Nadir ah, Osmanl komutanlarnn szlerinin birbirini tutmadn, Kars kalesindeki
her ocaktan bir vekil ve mir-i mirandan baz kimselerin bizzat gelmesi durumunda bar
yapacan bildirdi.141
Erzak konusunda Nadir ahn ordusu da skk vaziyette idi. Nadir ah, 5 Eyll
tarihli fermannda Kars civarndaki kyllere, kylerini ve topraklarn terk
etmemelerini sylyordu. Askerlerine emir vermiti. Kimse kyllerin can ya da

136

BOA.; BOA.; Kad mer

BOA.
138
Kad mer
139
Osman Saf,
140
Osman Saf
141
Osman Saf,
137

309

mallarna dokunmayacakt. Bunun karlnda kyller de rn kaldrp yarsn ran

ordusuna getireceklerdi. Kendilerinden baka bir ey istenmeyecekti.142
Osmanl heyeti 6 Eyll gn dnd ve ayn gn Serasker bir toplant yapt. Erzak
durumu iyice ktlemiti. Halk, Nadir ah Kars Suyunun mecrasn deitirdiinden
beri, kuyu suyu imekten hasta olmutu. Gelen yardm, kalenin savunulmas iin yeterli
deildi. Nadir ah ile konumak iin yeni bir heyetin gnderilmesine karar verildi.
Heyette bu kez Kesriyeli Ahmed Efendi, Murtaza Paa, Abdurrahman Paa, ocakldan
Camus Hasan Aa, Humbarac Ahmed Aa, Levendat taifesinden Kara Mehmed Aa
vard.143
Osmanl heyeti 7 Eyllde Nadir ahn yanna geldi. Nadir ahn szleri yle
olmutu:
Ben, ran ve Turan klcmla fethettim. Kimseye minnetim yoktur. Fakat Padiahnz
Sultan Mahmud bizim bymzdr. Mekke ve Medine ona emanet olunmutur. ran
istila ettiimde bana bir ferman gnderdi ve beni ah olarak kabul etti. Ayrca
Nihavend, Tebriz, Gence , Revan ve Tiflis gibi kaleleri bize geri verdi. Aramzda dostluk
oldu. Geri biz geen senelerde Musul, Kerkk, ehrizor ve Krdistan ve Bebeyi
yama ettik, ama daha sonra piman olup geri ekildik. Bu sene ise Padiah hazretleri,
bir ahs, ehzade diye bize kar fitne olarak kard. Oysa biz kendisinden birka ey
istedik. imdi ben kanun-i Osmaniye zere ocaklarnzdan birer mahzar alp ve
Erzurumdan da mazhar alp bunlar stanbula gndereceim. Kesriyeli Ahmed Efendi
stanbula gidip gelinceye kadar bekleyeceim. Hatta askermi alp Revan snrna
ekileceim. Bu szlerden sonra Nadir ah, elilik heyetindeki birka paaya hilatlar
giydirip geri gnderdi.144
Heyet dndkten sonra; 8 Eyllde tekrar toplant yapan Serasker Ahmed Paa,
Nadir ahn talep ettii belgeleri hazrlayp Kesriyeliyi stanbula gndermeyi kabul
etti. 145 Sersakerin hazrlad belgelerle tekrar Nadir ahn yanna giden Kesriyeli
Ahmed Efendiye, hangi artlar zerinden bar yapacan ifade eden mektubunu veren
Nadir ah, stanbuldan haber gelmesini 50 gn boyunca bekleyeceini bildirdikten

142

BOA.
Osman Saf,
144
Osman Saf,
145
Osman Saf,; Srr Efendi,
143

310

sonra Kesriyeli Ahmed Efendinin tekrar Kars kalesine dnmesine izin vermedi ve onu
8 Eyllde doruca Erzuruma gnderdi. 146 Erzurumda bulunan Erzurum muhafaz
Hamavizade Ahmed Paa ile Abdlcelilzade Hseyin Paa ise, Kesriyelinin stanbula
gnderilmesi zerine, stanbuldan bir haber gelmeden harekete gemeyi uygun
grmedikleri iin Karsa yardma gitmeyi ertelemilerdi.147
Bbli ise bu esnada, Dastan emirlerine bir an evvel Kars kalesinin yardmna
gitmeleri

ve

emretmiti.

148

Nadir

ahn

irvan

civarndaki

arlklarn

yamalamalarn

Kars yaknlarndaki valilere de, bir an evvel Kars zerine gidip Nadir

ahn ordusuna saldrmalar konusunda emirler gnderilmiti. 149 Oysa Nadir ahn
plan ie yaram, herkes Kesriyelinin eliliinin sonularn beklemeye balamt.
I. Mahmud, Karsdan gelecek haberleri sabrszlkla bekliyordu. skdarn 4-5
fersah uzana her gn adamlar karlyordu. Bu adamlarn grevi, haber getiren
Tatarlar grr grmez elindeki mektubu alp Padiaha ulatrmakt. 150 I. Mahmud,
Karsdan zafer haberleri beklerken, bir Osmanl heyetinin Nadir ah ile grt
haberi Eyll aynn sonlarnda stanbula ulatnda kyamet koptu. Nadir ahn,
byle bir giriimden amacnn, Kars kalesinin takviye almasn engellemek olduu son
derece akt. Nadir ahn ordusu Osmanl topraklarndan karlmadan grme
yaplmayacakt. Bu nedenle Kesriyeli Ahmed Efendi Erzuruma geldiinde, elindeki
katlar stanbula gnderilecek ve kendisi de Erzurumda ikamet ettirilerek, stanbula
gelmesine izin verilmeyecekti.151 Kesriyeli Ahmed Efendi, Kars kuatmasndan sonra
nce Samsun kalesine hapsedildi, daha sonra Edirneye srgn edildi. Kesriyelinin
suu, Nadir ah ile grmelere katlp, bar yaplacak dedikodusu yznden orduda
ayrlk yaratmas ve Nadir aha kar kalenin savunmasnn zayflamasna yol
amakt.152
Nadir ah, kurduu mizansenin ie yaradn anlad. Bar grmesi yapld
haberi Kars kalesindeki askerin zlmesine ve bir ksmnn kaleyi terk etmesine yol

146

zz,; Srr,; brahim Naimeddin,

brahim Naimeddin,
148
BOA.
149
BOA.; BOA.
150
Kad mer
151
BOA.; BOA.; BOA.; BOA.; brahim Naimeddin,
152
BOA.; zz,; emdnzde,; Ebu Sehl
147

311

amt. 153

Bar grmeleri haberi yayldndan beri Kars kalesine yardm da

gelmemiti. Kalenin yeterince zayfladna kani olan Nadir ah, Karsa yarm saat
mesafedeki bir tepede yapt hazrlklar tamamladktan sonra, 24 Eyllde Kars
kalesine tekrar umumi hcuma kalkt. kindiye kadar sren atmalardan sonra ran
ordusu yine geri ekilmek zorunda kald.154 Nadir ah, 25 Eyll gecesi Kars kalesine
tekrar saldrd, fakat sonu deimedi.155 26 Eylldeki saldr dokuz saat srd; fakat
Nadir ahn ordusu yine baarsz oldu. Asker bana verilen 600 kuru bahi ie
yaramamt.156
Bu son saldrdan sonra midini olduka yitiren Nadir ah, Kars kalesine bir adam
gndererek, bar grmeleri iin eli talebinde bulundu.157 Nadir ahn talebi zerine
Serasker bir toplant yapt ve katlanlarn grlerini ald. Toplantya katlanlar, ahn
yalan sylediini, szne artk gvenilemeyeceini, ne yaparsa yapsn kaleyi
savunmaya devam edeceklerini bildirdiler. Bu karar zerine yazlan mektup Nadir aha
gnderildi.158
Nadir ah ise, 20 Eyllde, yaklak 20 bin kadar askerini Revan taraflarna
gndermiti. Bunlarn yaral askerler olma ihtimali yksekti.159 Kars kuatmas, Nadir
ah iin hzla bir hezimete dnyordu. Bbli ise, Nadir ahn Kesriyeli Ahmed
Efendi ile gnderdii mektuplar incelemi ve kayda deer bir teklif sunmadna karar
vermiti. Nadir ahn bu giriimi, Osmanl Devletini oyalamaya ynelik bir taktikten
baka bir ey deildi. O nedenle Kars kalesine destek vermek iin hzl ekilde hareket
edilmeliydi. 160
Nadir ah, bu kez 30 Eyllde ordusunun arlklarnn bir ksmn

Revana

gndermiti. Ordusundaki erzak durumu ise son derece kritik durumda idi.161 Babali,
valilerini Nadir ah zerine yrmeye cesaretlendirirken162; Nadir ah, 9 Ekim gn
Kars kalesine ard arda iki saldr dzenledi, ama yenilerek geri ekilmek zorunda kald.

153

zz,; Srr Efendi,

Osman Saf,; zz,
155
zz,; Osman Saf,
156
zz,; Osman Saf,
157
Osman Saf,
158
Osman Saf,
159
BOA.
160
BOA.; BOA. zz,
161
BOA.
162
BOA.; BOA.
154

312

Abdlcelizade Hseyin Paann Erzurumdan Karsa hareket ettiini haber alan Nadir
ah, Osmanl birliklerinin basknna maruz kalmamak iin Kars kuatmasna

10

Eyllde son verdi163 ve Revan taraflarna ekildi.164

Nadir ahn Kars kuatmasn kaldrd haberi stanbula Ekim aynn sonunda
ulat. Bbli, savunmada emei geen herkesi iltifatlara bodu. 165 Ayrca Serasker
Ahmed Paaya, ran topraklarna intikam amal garet hcumlarnda bulunmas
emredildi. ehzade Safi Mirza tarafna gemi airetler ve hanlarn bulunduklar
yerler hari, her yer yamalanacakt.166
Kars kuatmas, Musul kuatmasndan sonra Nadir ahn ikinci byk baarszl
oldu. isyanlarla bouan ve iktidarnn meruiyetini salamlatrmak iin bir zafere
ihtiya duyan Nadir ah, bunu bulmak iin geldii Kars kalesi nnde kendisinin
beklemedii; ama bizim amzdan srpriz olmayan bir sonu ile karlamt. Sonuta
kale kuatmalar, Nadir ahn en zayf olduu aland. Kars kuatmas, Nadir ahn
kale kuatmalar konusundaki baarszlklarna altn bir halka olarak eklendi.
III) Karsdan Revana Osmanl Devleti ve Nadir ah
Meydanlarda Nadir ah, kalelerde ise Osmanl Devleti rakipsiz gibiydi. Kaleler
imdilik

Nadir ah durdurabiliyordu. ki devlet arasndaki ekimeyi kimin

kazanacana ise bir meydan savann karar vereceini her iki taraf da biliyordu.
Bbli, hem Musuldan sonra Kars nlerinde de Nadir ah durdurmu olmann
verdii gvenle, hem de Nadir ahn ordusunun eskisi kadar gl olmadna dair
toplad istihbarata dayanarak, Nadir ahn bir meydan savanda alt edilebileceini
dnmeye balad ve Kars kuatmasndan sonraki hazrlklarn bu amala srdrd.167
Bbli, ilk olarak yine Krm Hanndan asker talebinde bulundu. 168 Ardndan,
hasta olan Kars Seraskeri Ahmed Paa grevinden istifa edince yerine, Sabk sadrazam

163

Osman Saf,; BOA.; Merv; Cihangua,; brahim Naimeddin,

Kad mer
165
BOA.
166
BOA.; BOA.
167
25 Eyllde stanbula gelmi olan Babrl elisi Seyyid Ataullah, Nadir ile Osmanl Devletinin bar
yapmamas ve Nadire kar iki lkenin birlikte hareket etmesi konusunda kulis yapmt. Ama Babaliyi
cesaretlendiren Babrl elisinin teklifi deil, Nadirin Musuldan sonra Kars nlerinde de durdurulmu
olmas idi, Yusuf Hikmet Bayur,; smail Hakk Uzunarl,
168
BOA.; BOA., TSMA., TSMA.; Ali Rza Atasoy,
164

313

Yeen Mehmed Paa Aralk aynn sonlarnda Kars Seraskeri olarak tayin edildi. 169
Kendisine verilen ilk emir, Nadir ahn bar yapmak amacyla gnderecei hibir
eliye ve mektuba kulak asmamas idi.170 Ayrca Nadir ah sktrmak amacyla
Diyarbekir Valisi Vezir eteci Abdullah Paaya, ran toprana yama amal aknlar
dzenlemesi emredildi. Yanna, Erdelan sabk han Ahmed Han ile Musul Valisi
Hseyin Paa da verilmiti. 171 Ayn emir Badat Valisi Vezir Ahmed Paaya da
gnderildi. 172 1745 ylnda rana, Diyarbekir, Badat ve Kars taraflarndan ve
koldan saldrlmasna karar verilmiti.

173

Nadir ah ile yine Kars civarnda

hesaplaacan tahmin eden Bbli, Kars kalesinin lojistik asndan ayakta durmas
iin art olan Erzurum ve Van kalelerinin tamiratna Ocak 1745de balad. Ayrca yine
Kars kalesi iin Erzurum civarndan zahire satn alnmas emredildi.174 Rumeliden de
bir an evvel asker yazlp gnderilmesi emredilirken, Anadoluda askerin de gelecek
seneki sefer iin hazrlanmas emredildi.175
Bblinin Kars taraflarndaki asker harekatlarnda vazgeilmez mttefiki olan
Dastan Beylerine nce yine mansblar datlm, ardndan da savaa hazr olmalar
iletilmiti.176 Bbli bir yandan da, Nadir ahn ynetiminden kaanlar ile ilgileniyor,
hem masraflarnn karlanmas hem de Osmanl topranda uygun bir yere
yerletirilmesi iin emirler veriyordu. Gelenlerin saysna baklrsa, Nadir ahn
Azerbaycandaki ynetiminde ciddi bir zlme balamt. 177 Osmanl toprana
snanlar arasnda , amansz Osmanl ve Snn dmanl ile tannan ahseven
Airetinin hanlar bile vard.178
Yeen Mehmed Paa, 25 Mart gn Ktahyadan hareket ederken 179 , Krm
birlikleri, Nisan aynn bandan itibaren stanbula gelmeye baladlar ve 15 Nisanda

169

BOA.; zz,; Yeen Mehmed Paaya, Serasker olarak tayin edilmesi nedeniyle verilen hediyelerin
listesi iin bkz., TMSA,
170
BOA.
171
BOA.; zz,; BOA.; BOA.; TSMA.; eteci Abdullah Paaya masraflar iin gnderilen para hakknda
bkz., TMSA,
172
BOA.; zz, ; BOA.
173
BOA.; TSMA:
174
TMSA,; TSMA.
175
TSMA. , TSMA.; TSMA.; TSMA.; TSMA., TSMA.; Ali Rza Atasoy,
176
Kad mer; BOA.; Dastan hanlarna gnderilen hediye ve paralar iin bkz., BOA.
177
Kad mer; BOA.; BOA.; zz,; emdnzde,
178
BOA.
179
TSMA.

314

stanbuldan Karsa hareket ettiler. 180 Sefer mevsiminin almas ile birlikte Bbli,
Mays aynda nce Gazi-Kumuk Beyi Muhammed Hana bir name gnderdi. Hem ran
topraklarna yama amal aknlar dzenlemeleri hem de Nadir ahn ordusunun
arlklarn ya da ikmal yollarn vurmalar emredildi.181 Ayrca Rumeliden de asker
sevkine baland. 182

Erzurumdan Kars kalesine zahire ulatrlmas emredildi. 183

Yeen Mehmed Paaya yazlan emirde, talep ettiin btn zahire, asker ve
mhimmatn karland, kendisinden zafer beklendii iletilmiti.184
Haziran aynn banda iyi haberler gelmeye balamt. Krm birlikleri, ran
topraklarna akn etmiler ve hi mukavemet grmemilerdi. Krm birlikleri ayrca
Maku kalesini bile ele geirmilerdi185 ve yaknlarda bulunan Nadir ah bu duruma
mdahale etmemiti.
Yeen Mehmed Paa ise 7 Haziranda Erzuruma geldi. 186 Paaya, ne yapmas
gerektii srarla bir kez daha hatrlatld; Nadir ahn zerine gidip iini bitirmek ve
Nadir ah tarafndan gelecek hibir bar teklifini dinlememek.

187

Yeen Mehmed

Paaya takviye vermekle grevli olanlara ne yapmalar gerektii son kez bildirildi.188
Yeen Mehmed Paa, 2 Temmuzda Erzurumdan Karsa hareket ederken, eteci
Abdullah Paa da 8 Temmuzda Musul sahrasndan ran snrna ynelmiti.189 Yeen
Mehmed Paa da 22 Temmuzda Karsa vard.190
Bbli, 1745 ylnn ilk aylarn Kars cephesini glendirmek iin harcarken Nadir
ah ise Kars kuatmasn kaldrdktan sonra Aralk balarnda Berdaaya geldi ve
burada birka gn dinlendi.191
Daha sonra Dastan Lezgilerini itaat altna almak iin 27 Aralkta Berdaadan
hareket etti192 ve 10 Ocak 1745de Derbende geldi.193 Burada yine istedii baary

180

zz,; BOA.; TSMA.,; TSMA..

BOA.
182
TMSA,
183
TMSA,; TSMA.
184
TSMA.
185
zz,
186
BOA.; Yeen Mehmed Paann hibir talebi geri evrilmemi, erzak ya da para ile ilgili btn
talepleri hemen yerine getirilmiti, TSMA.
187
BOA. BOA.
188
BOA.; BOA. BOA.; BOA.; Ali Rza Atasoy
189
BOA.; zz,
190
zz,
191
Merv; Cihangua,
181

315

yakalamayan ve Lezgilere boyun ediremeyen Nadir ah, sefere son verdikten sonra 7
ubatta Berdaaya geri dnd ve burada 20 gn kadar dinlendi.194
Bblinin hazrlklarndan haberdar olan Nadir ah, 27 ubatta Ere yaknlarna
geldi ve eki yaylas yaknlarnda ay kadar konaklad. Burada askerini ve atlar
dinlendirdi. Burada iken, olu Nasrullah Mirzay Irak- Acem tarafna gnderdi. 195
Babalinin, ran ordusu Kars taraflarnda iken Irak- Aceme saldracan biliyordu.
Nadir ah, ekiden ayrldktan sonra Kr nehrini geerek Hain zerinden 12
Temmuzda Revan yaknlarndaki Gke Yaylasna geldi. Nadir ah hasta idi ve yolun
bir ksmn tahtrevan ile kat etmek zorunda kalmt. 196 Yeen Mehmed Paann,
byk bir ordu ile Karsa geldiini haber alan Nadir ah, seraskeri karlamak iin 3
Austosda ekiden hareket etti.197
IV) Revan Sava ve Osmanl Ordusunun Malubiyeti
Nadir ahn gnderdii nc birlikler, Osmanl nclerini Kars ile Revan arasnda
karlad. Bu atmalarda yenilen Osmanl birlikleri geri ekildiler.198 Nadir ah da 7
Austosta Revana 2 fersah uzaklktaki Murad Tepe mevkiine gelip ordugahn
kurdu.199 Yeen Mehmed Paa da ertesi gn ayn yere gelip, Nadir ahn ordusuna 2
fersah uzaklkta ordugahn kurdu. 200
ki ordu arasndaki atmalar 10 Austosta balad.201 Yeen Mehmed Paann
sava dzeni yle idi: kendisi kalabalk bir svari birliinin ortasnda dururken saflarn
nne top arabalarn ve tfekileri koymutu. evresini salam tabyalar ve tahta ile
evirmi ve bunlar zincirlerle birbirine balamt.202 lk gnk atmalarda her iki

192

Cihangua,
Merv; Cihangua,
194
Cihangua,; Merv.
195
Merv; Cihangua,
196
Merv; Cihangua,
197
Merv; Cihangua
198
Merv
199
Merv; Drre,; Cihangua, .
200
Cihangua,; Merv III,; Drre,
201
Cihangua,; zz,
202
Merv
193

316

ordu da birbirine stnlk salayamad. Yeen Mehmed Paa, ertesi gn Frenk usul
savaacan syledi.203
Ertesi gn Yeen Mehmed Paa, dedii gibi savamaya balad. O gnden itibaren
ordugahn her gn eyrek fersah kadar Frenk usul hareket ettirip, yani siper ve
metrisler kazdrarak Nadir ahn ordugahna doru yaklatrrken, Nadir ah da bu
ekilde ilerleyen Yeen Mehmed Paaya

top atlar ile

karlk vermeye

alyordu.204 Bu ekilde savamaya ne kendisi ne de askeri alk olmayan Nadir ah,

bir gece baskn dzenledi ve bu baskn esnasnda Osmanl ordusu ciddi zayiat verdi.
Bunun zerine Yeen Mehmed Paa, bir kar baskn ile Nadir ahn ordusuna
saldrmaya karar verdi.205 Sava 10. gnn doldurmak zereydi.
Fakat tam bu esnada, zaten hasta olan Yeen Mehmed Paann hastal arlat
ve asker iine kmaz oldu. Yeen Mehmed Paann ortalkta gzkmemesi nedeniyle
ordudaki Rafz asll levendat askeri arasnda dedikodular dolamaya balad srada
Yeen Mehmed Paa ld. Haberin btn orduya yaylmasndan sonra askerlerin bir
ksm firar etmeye balamt.206
Nadir ah, ayn tarihte Irak- Acem cephesindeki olu Nasrullah Mirzadan, eteci
Abdullah Paann pskrtld haberini ald. Nasrullah Mirza ayrca ele geirdii
baz Osmanl esirlerini de babasna gndermiti. Nadir ah, bu esirleri Yeen Mehmed
Paaya gndermeye hazrlanrken, Seraskerin ldn rendi. Frsat karmayan
Nadir ah 20 Austos gn Osmanl ordusuna hcum etti ve Osmanl birliklerini
Arpaaya kadar kovalad.207 Dalan Osmanl ordusu Karsa geldi. ans eseri de olsa,
Nadir ah bir meydan savandan daha galip kmt.

203

Merv
Merv
205
Merv
206
BOA.; zz, ; BOA.; BOA. BOA.; Risale,; Yeen Mehmed Paa, Kars kalesi civarna gmlmtr,
Hafz Hseyin Ayvansarayi,; Encyclopaedia of Islamn Yeen Mehmed Paa maddesini yazan A. H. De
Groot, Paann lmnden sz ederken, Nadir ahn ismini bile anmyor,
207
Cihangua, s
204

317

C) Bara Giden Yol

I) Barn Tesisi in Yaplan Giriimler
Nadir ah, bu seferki zaferini ans eseri kazandn biliyordu. Yeen Mehmed
Paa lmemi olsa, Seraskerin takip ettii usuln Osmanl ordusuna zafer getirme
ihtimali yksekti. Bu mcadelenin sonu olmad belli olmutu. Nadir ah, Osmanl
ordular ile baa kabileceini, ama her sene dou snrna yeniden ordu gnderebilecek
kadar gl Osmanl maliyesi ile baa kamayacan grmt. Artk Osmanl
ordularn yenmek Nadir aha pek bir ey kazandrmazken, ran maliyesi uurumun
kysna gelmiti. erideki isyanlar da artk ok daha sk olarak ve ayn anda birden
fazla yerde boy vermeye balamt. rann biraz nefes alabilmesi iin Osmanl
savalarna artk bir son verilmesi gerekiyordu.208
Nadir ah, Revan savandan sonra, Badat Valisi Vezir Ahmed Paaya Fethali
Han Trkmen eliyle mektuplar gnderdi. Caferilik ve Kabede rkn meselelerinden
vazgemiti ve artk iki devlet arasnda bar yaplmasn arzuluyordu. Fakat Caferilik
meselesinden

vazgemesi

karlnda

Van,

Badat

ve

Basrann

kendisine

braklmasn da talep etmiti.209

Mektuplar, Ahmed Paa tarafndan stanbula gnderildi.210 Nadir ah, Nevruza
kadar cevap verilmesini istemiti. 211 Nadir ah, mektuplar gnderdikten sonra 26
Austosta Murad Tepeden hareket etti ve ors, Mahmudi zerinden Selmasa gitti.212
Daha sonra Hemedan ve Ferahan zerinden 28 Aralk 1745de Isfahana vard. 213
Bbli ise, Osmanl ordusunun yenildiini 5 Eyllde haber ald ve ilk i olarak
sabk sadrazam Ahmed Paay Serasker olarak tayin etti.214 Henz Nadir ahn bar
teklifi stanbula ulamamt. O nedenle Bbli, yeniden ordu hazrlanp Nadir ahn
zerine yrnmesi iin emirler vermeye balamt.215

208

1723-1746 yllar arasndaki Osmanl-ran savalarnn ,Anadolunun sosyal ve ekonomik yapsnda ne

gibi etkilere yol atna dair bugne kadar hi aratrma yaplmamtr. Anadolunun bu uzun savatan
nasl etkilendiine dair dank bilgiler ihtiva eden bir alma iin bkz., Ycel zkaya,
209
Merv; Cihangua,; zz,
210
zz,
211
BOA. A
212
Merv; Cihangua,
213
Merv; Cihangua,
214
BOA.; BOA.; Kad mer
215
BOA.; BOA.; zz,; BOA. BOA. BOA.; BOA.; Ahmed Paann maiyetine tayin edilen paalarn listesi
iin bkz., TMSA,

318

Nadir ah, bir mektup da Eyll aynn balarnda yeni Seraskere gnderdi.
Caferiliin kabul, mmet arasndaki ihtilaf ortadan kaldrmak iin teklif edilmiti.
Bunun iin btn ran halkna Hulefa-yi Raidinin hakkn teslim etmeleri ve sebb
adetini brakmalar teklif edilmi, ran halk da bunu kabul etmiti. Fakat daha sonra
Yeen Mehmed Paa vakas gerekleti. Ancak bu vakann aradaki dostluu
bozmayaca mit edildii iin, Fethali Han Badat zerinden stanbula gnderilmi,
mezhep meselesinde srar edilmemesine karar verilmiti. Bylece iki devlet arasnda
savamay gerektirecek bir durum kalmam olacakt.216
Seraskere, Nadir ahn timadddevlesi Mustafa Handan gelen mektupta ise,
Nadir ahn bandan beri Ehl-i Snneti rahatlatmak ve Rafzlii ortadan kaldrmak
iin alt iddia ediliyordu. Dostluk kurmak iin defalarca eliler gnderilmiti.
Oysa Osmanl Devleti inanlmaz bir ie girimi ve Muhammed Rafsancaniyi, Safi
Mirza ad altnda Isfahanda tahta oturtmaya kalkmt. Bir kere padiahlk takdir-i
ilahi ile olurdu. Acaba Osmanl Devleti Muhammed Rafsancaniyi gerekten tahta
oturtsayd ve randa yeniden Rafz Safev Devletinin kurulmasn salasayd bunun
hesabn Allaha verebilir miydi? Yine de Fethali Han Trkmen, Bbliye elilik ile
gnderilmiti. Caferilik teklifinden vazgeilmiti. Nadir ahn bar arzuladndan
phe edilmemeliydi. Nadir ahn kendisi Isfahana hareket etmi, ordusunu
Azerbaycandaki klaklarna gndermiti. Bundan sonra stanbuldan gelecek
haberlere gre hareket edecekti.217
Bbli ise, stanbula gnderilen Fethali Han Trkmenin hemen stanbula
gnderilmesini istemedi. nce elinin elindeki mektuplarn ierikleri ve elinin hangi
meseleleri konumaya yetkili olduu renilecek ve ona gre hareket edilecekti.218
Nadir ahn mektuplar Kasm aynn balarnda stanbula ulat. Mektuplardaki
teklifleri deerlendirmek iin bir toplant dzenlendi. Nadir ahn teklifleri uygun
grld. Ama Nadir aha gvenilemeyecei iin, antlama yaplncaya kadar asker
hazrlklara devam karar alnmt.219

216

BOA.
BOA.
218
BOA.; BOA.
219
BOA.; zz,
217

319

Bbli, Nadir aha o kadar gvenmiyordu ki Nadir ahn elisinin stanbula

gelmesi beklenirken; gnderilen emirlerde, gelecek sene ran zerine iki koldan sefer
yaplmasnn muhakkak olduu, ona gre hazrlk yaplmas emrediliyordu.220 Ayrca
Krm Hanndan yine asker talebinde bulunulmu221, 4 Ocak 1746da ise Ahmed Paa
azledilip onun yerine

Kars Sersakerliine, ran ilerindeki tecrbesi nedeniyle

Hekimolu Ali Paa tayin edilmti.222

II) Nadir ahn Elisi Fethali Han Trkmen stanbulda

Nadir ahn elisi Fethali Han Trkmen, 8 Ocak 1746da Kadkye geldi. 223
Heyet, 12 Ocakta stanbula geirildi.224
Elinin, Sadrazam ve Padiahn huzuruna kmadan nce, hangi konular
konumaya yetkili olduu renildi. Elinin takririne gre Nadir ah bar yapmaya
Molla Ali Ekber ve Mustafa Han ikna etmilerdi. Kendisine de, her iki lkenin anlarna
uygun bir antlama yapmas iin ruhsat verilmiti. 225 Bu takririnden sonra eli, 17
Ocakta Sadrazam tarafndan kabul edildi.226
Sadrazama gnderilen mektuplarda, her iki devlet arasnda anlamazla yol aan
Caferiliin tasdiki talebinden vazgeildii ve artk barn tesisi iin allaca
iletilmiti.227
Eli, 1 ubat 1746da Padiahn huzuruna kt. 228 Nadir ah, gnderdii
mektuplarda daha evvelki fikirlerini savunuyordu. Caferiliin kabul edilmesi talep
edilmi, fakat Devlet-i Aliyye ulemas bunu kabul etmemiti. Yeen Mehmed Paa
vakasndan sonra bu iin daha fazla kan dklmesine yol aaca anlaldndan bunu
engellemek iin Caferiliin tasdiki teklifinden vazgeilmiti. ranl haclar da bundan
sonra Kabede drt mezhebten istediklerine tabi olabilirlerdi. 229

220

BOA.
BOA.
222
BOA.; zz,; Paaya masraflar iin gnderilen para hakknda bkz, TMSA,
223
BOA.; zz,
224
BOA.
225
BOA..; BOA.
226
Kad mer
227
BOA.; BOA.; BOA.
228
zz,
229
BOA.; BOA:; BOA.; BOA.; zz,
221

320

Bu mektupla gnderilen dier bir mektupta ise Nadir ah, grlerini daha ak ve
samimi bir ekilde ortaya koymutu. randa sebb adeti ve Rafzliin kaldrlmas iin
allm ve Caferiliin kabul edilmesi iin Osmanl Devletine bavurulmutu. Ama,
mmet arasndaki ihtilaf kaldrmakt. Baka ama gdlmemiti ve bu yzden teklifin
kabul edilecei mit edilmiti. Yeen Mehmed Paa olayndan sonra Caferilik meselesi
bir kez daha dnld. Bu kadar kan dklmesine ramen, Osmanl Devleti bu teklifi
kabul etmemiti. Oysa bu teklif Hulefa-i Raidin hazretlerinin hakikatine aykr deildi.
Fakat Osmanl Devleti niyetimizin halis olduuna inanmad. Bunun zerine tekliften
vazgeildi. Fakat Azerbaycan lkeleri, ah smail zamanndan beri Safev Devletinin
elinde idi. Daha sonra baz paralar Osmanl Devletinin eline gemiti. Aslnda
bunlar tek bir memleketti ve iki para halinde durmas uygun deildi. Bunlarn bir
ksmnn Devlet-i Nadiriyyeye iadesi ran tarafn fazlasyla memnun edecekti. Fakat
bu talebin kabul edilmemesi bar yaplmasna engel deildi. 230
Mektuplarn tercme edilmesinden sonra, Sadrazam huzurunda 3 ubatta bir
deerlendirme toplants yapld. Nadir ahn toprak talebinin reddine, gerek niyetinin
anlalmas iin bir eli gnderilmesine karar verildi. Padiah da alnan kararlar tasdik
etti. 231
Mektuplarnda her ne kadar hl baz toprak talepleri bulunsa da; Bbli, Nadir
ahn bar konusunda samimi olduuna inanmt. Krm Hanna, sefer mevsimi iin
daha evvel hazr etmesi emredilen askerleri gndermesine gerek olmad bildirildi.232
Eli, 13 ubatta eyhlislm ile grt ve ahruh Mirzann mektubunu verdi.
Burada eyhlislma, Nadir ahn bar yapmak istediini, randa Rafzlii kaldrp
ran halkna, 4 mezhepten birini semelerini sylediini iletti. eyhlislm da, Osmanl
Devletinin savatan korkmadn, savamak iin gerekli olan insan ve malzemenin
Osmanl Devletinde fazlasyla mevcut olduunu, fakat mmet arasndaki anlamazl
ortadan kaldrmak iin bara yanatn iletti.233

230

BOA.; BOA.; zz,; emdnzde,

Kad mer; zz,; emdnzde,
232
BOA.
233
zz,
231

321

Eli, 8 Martta Padiahn huzuruna kt ve Nadir aha gnderilecek nameleri

teslim ald. 234 Eliye verilen namede Bbli, Caferiliin kabul edilmesi talebinden
vazgeilmesinden duyulan memnuniyeti belirtiyordu. Nadir ahn Ehl-i Snnet
akaidin randa yerletirmek iin gsterdii aba herkesin malumu idi. Caferilik
meselesi halledildiine gre, iki devlet arasndaki IV. Murad zamanndaki snrlar
zerinden bir antlama yaplmamas iin herhangi bir engel kalmamt.235
13 Martta Sadrazam ile gren eliye, Nadir ahn timadddevlesi ve ayn
zamanda torunu olan ahruh Mirzaya hitaben yazlan name verildi.236 Namede, her iki
devlet arasnda barn salanmas ve dostluun tekrar tesisi temennileri ifade edilmiti.
IV. Murad dnemindeki snrlar zerinden bar yaplmas mit ediliyordu. 237 ran
elisine, stanbuldan ayrlmas iin izin verildi ve mihmandar olarak Seyyid Mehmed
tayin edildi.238
Bbli, bir yandan Fethali Han Trkmen ile ilgilenirken dier yandan da Nadir
aha gnderilecek elinin hazrlklarn srdryordu. Bbli, ubat aynn sonlarna
doru, Nadir aha gnderilecek eli olarak Maliye Tezkirecilerinden Mustafa Nazif
Efendiyi seti. Kendisine verilen ruhsatnamede, IV. Murad dnemindeki snrlar
zerinden antlama yapmaya yetkili klnd yazlmt. Baka bir konuda vaatte
bulunmayacakt. 239
Mustafa Nazif Efendinin yollarda ihtiyalarnn grlmesi iin gereken emirler
verilirken 240 eli de, Mart aynn balarnda Darssaade Aasnn huzurunda hilat
giydikten sonra Padiahn huzuruna kt. 241 Mustafa Nazif Efendiye, Nadir aha
gtrmesi iin verilen namede Bbli, Nadir ah Rafzlii randan kaldrd iin
takdir ettiini belirtiyordu. Bu hizmeti karlnda Osmanl Devletinden be mesele
talep etmi,

talep ettii be meselenin kabul edilmi, dier ikisi ise reddedilmi ve

bunun eri sebepleri bildirilmiti. Bu eri delillerin kabul edilecei

beklenirken,

Osmanl Devletine Devlet-i Nadiriyye tarafndan sava ilan edilmiti. imdi ise artk

234

Kad mer
BOA.; BOA.; zz,
236
Kad mer
237
BOA.; BOA:; zz,
238
BOA.; BOA., Eli iin yaplan masraflar hakknda bkz., BOA.
239
BOA.; emdnzde,
240
BOA.; BOA.; BOA.
241
Kad mer
235

322

kan dklmemesine karar verildii beyan ile Fethali Han Trkmen, Osmanl Devletine
eli olarak gnderilmiti. Toprak talebi hari dier artlar uygun grlmt. Antlama
maddelerini grmek zere Maliye Tezkirecisi Mustafa Nazif Efendi, rana
gnderilecekti.242
Mustaf Nazif Efendi, ran elisi Fethali Han Trkmen ile birlikte 14 Mart 1746da
stanbuldan ayrld.243
III) Bar Grmeleri ve Kerden Antlamasnn mzalanmas
Eliler rana doru giderken, Bblinin temkinli davranmas ve snrda asker
hazrlklarna youn olmasa da devam etmesi snrdaki ranl hanlarn houna gitmemi
ve bu durumdan rahatsz olduklarn Badat Valisi Vezir Ahmed Paaya iletmilerdi.
Babali, bu durumun normal olduunu bildirdi. Osmanl Devleti de Nadir ah gibi
bara meyletmiti, ama Bblinin gelenei, bar kesin olarak salanmadan ihtiyat
elden brakmamakt. Bu, dmanlk olarak grlmemeliydi.244
Eliler, Haziran aynn balarnda Badata vardlar. Mustafa Nazif Efendiye bu
srada gnderilen yeni bir emirde, ranl haclarn takip edecei gzergah ve
ehbenderlerin hukuki ve siyas durumlar ile ilgili olarak Badat Valisi Vezir Ahmed
Paa ile grmeden hareket etmemesi sylendi. 245
Bbli, Nadir ahn diplomatik temayllere vakf olmadn bildii iin,
grmeler esnasnda karabilecei anlamazlklara kar eliyi tekrar uyard.
Grmelerin ana ekseni, IV. Murad dneminde izilm olan snrlar zerinden
yeniden bir bar antlamas yaplmas idi. ranl haclarn gzergahlar, ehbenderler
meselesi

tali

konulard

ve

antlama

metninde

yer

almamalar

bir

daha

grlmeyeceklerini gstermezdi. Nadir ah, bu konularn da muhakkak antlama

metninde yer almasnda srar eder ve bu konularn antlamada yer almamas
durumunda antlamann kesinlikle yaplmayacan sylerse eli Mustafa Nazif Efendi,

242

BOA.; zz,
Kad mer
244
BOA.
245
BOA.; BOA.; BOA.
243

323

kendi insiyatifi ile bu meselelerin de antlama metnine uygun ekilde konulmasna rza
gsterebilirdi.246
Grmelerde son sz Badat valisi Ahmed Paa syleyecei iin heyet Badattan

ayrlmadan nce eli Mustafa Nazif Efendinin yanna, Ahmed Paann divan
katiplerinden Veli Efendi de katld. 247
Heyet, 24 Austosta Kazvin ile Tahran arasnda bulunan Kerden ky
yaknlarnda bulunan

Nadir ahn yanna ulat. 248 Mustafa Nazif Efendi, 25

Austosta Muayyerba ile, 26 Austosta Nadir ah ile grt.249

Grmeler 27 Austosta balad ve ksa srede sonuland. Hazrlanan temessk,
Badat Valisi Vezir Ahmed Paaya gnderildi ve onun cevab beklendi. Ahmed
Paann da onay verdii haberi gelince, Mustafa Nazif Efendi 2 Eyllde Nadir ahn
huzuruna kt ve Nadir ah tarafndan imzalanm temessk ald. Karlnda da
Ahmed Paa tarafndan imzalanm olan temessk verdi.250 Mustafa Nazif Efendinin
ran tarafna verdii metnin sadeletirilm sureti yledir:
(Badel el-Kab)Muganda ittifak ile ran ah seilen Nadir ah, Hanefi
Mezhebine tabi olmas nedeniyle i olan ranllarn ah olmay aslnda kabul etmek
istememiti. Bunun zerine ranllar, Nadirin kendilerine ah olmasn salamak iin
inanlarndan rcu etmilerdi. Nadir ah, ksa srede Rafzlii randan silmek iin
abalad ve Osmanl Devletinden be maddelik bir talepte bulundu. Bu maddelerin
tanesi umur- mlkiyeden olmas sebebiyle kabul edilm, dier ikisi eren mahzurlu
grld iin reddedilm ve durum Nadir aha bildirilmti. Fakat bu sebepten
tr yine iki lke arasnda sulh nasip olmam ve atmalar devam etmiti. Nadir
ahn amac toprak ya da mal edinmek olmad herkese malumdur. ran halk
arasnda Ehl-i Snnete ittiba gerekleince, bu durumun Osmanl Devleti tarafndan
tasdikine gerek kalmadna kani olmu ve iki devlet arasnda bar yaplmasn arzu
etmidir. Ayn arzu Osmanl Devleti tarafnda da mevcut olduundan, her iki devletin
anna uygun bir bar yaplmasna karar verilmitir. Murad- Rabi hazretlerinin

246

BOA.
zz,
248
zz,; BOA.
249
BOA.
250
BOA.; BOA.
247

324

zamannda yaplan antlama zerinden bar yaplmasna karar verilmitir. Ve bunun

iin benimle birlikte Badat Valisi Vezir Ahmed Paaya da ruhsatname verilmitir. Bu
amala Badat Valisi Vezir Ahmed Paa tarafndan tayin olunan divan katiplerinden
Veli Efendi ile savb- memuriyetimize hareket ettik. Kazvin ile Tahran arasnda Nadir
ahn ordugahna vasl olduk. Namelerimizi Nadir aha sunduk. Tayin ettii
murahhas ile antlamay ekillendirdik. Antlama Nadir aha sunulmu ve
temessklerin yazlmasn emretmitir.
- Esas- Mevad: Murad- Rabi hazretleri zamannda yaplan antlama her iki devlet
tarafndan da meri tutulacak ve snrlarda hibir deiiklik yaplmayacaktr.
- art- Evvel: Her iki devletin annn korunmasnda her iki taraf da ittifak edecektir.
- Madde-i Evvel: ran haclar Badat ve am taraflarndan Kabeye azim olduklarnda
yollardaki vlat ve hkkam bu haclar Rum haclar gibi kollayp koruyacaklardr.
- Madde-i Sani: Bu iki devletin ittifak ve ittihadn cmleye iaat iin senede bir
tebdil olunmak zere Dergah- Mualla bendelerinden bir kii tayin olunup Isfahanda,
yine ran mutemedlerinden bir kimse dahi stanbulda ikamet eyleyecektir. Ve taraflar
bu kiilerin masraflarn karlayacaklardr.
- Madde-i Salis: ki tarafn esirleri braklacak ve alnp satlmayacak. Vatanlarna
dnmek isteyenlere mani olunmayacaktr.
- Tezyil: Her iki lke arasndaki snr Murad- Rabi hazretlerinin zamannda yaplan
antlamadaki gibi olacak. Her iki lkenin snr muhafzlar snr ihlal edecek her trl
hareketten kanacaklardr. ran ahalisi artk Rafzlii brakp Ehl-i Snnet mezhebine
duhul ettikleri iin bundan sonra Osmanl topraklarna gelen ranl haclar korunacak,
ve hibir isim altnda para talebinde bulunulmayacaktr. Yine Acem tccarndan da
kanun d herhangi bir nesne talep olunmayacak. Badat ve civarndaki yerleri
ziyarete gelen ranllar, eer ellerinde ticaret mal yoksa hibir ekilde rahatsz
edilmeyeceklerdir. Osmanl tarafndan rana, randan Osmanl tarafna firar edenler
himaye edilmeyecektir. Ve talep olunduklarnda da teslim edileceklerdir.
- Hatime: 1160 senesi evailindeki Nevruz- Sultaniyeye kadar her iki lkenin, uygun
unvan ve makamlara

sahip elileri bu temessklerin padiahlar tarafndan tasdik

edilmi nshlrn birbirlerinin lkelerine getireceklerdir. Muayyirlmemalik olan

Hasan Alicann verdii temessk yaplan grmelere uygun olduu iin alnp kabul

325

edilmi, Badat Valisi Vezir Ahmed Paann da uygun grp mhrlemesi ile bu hakir
tarafndan da mhrlenmitir..251
Mustafa Nazif Efendi, yola kar kmaz, grmeler hakknda takririni kaleme ald
ve Badata gnderdi. Takrir, Badat Valisi Vezir Ahmed Paa tarafndan da hemen
stanbula gnderilmitir. Takrire gre ran taraf antlamaya varlmasndan son
derece memnun olmutu. Nadir ahn yannda 40 bin asker vard ve k nerede
geirecei de belli deildi.252
Nadir ah ile bir antlamaya varld haberi stanbula 4 Ekimde ulat.253 Nadir
ah ile bir antlamaya varld haberinden sonra Bblinin ilk ii, Erzurumda bulunan
ehzade Safi Mirzay geri armak oldu.254
Badata 11 Ekimde gelen Mustafa Nazif Efendi ise, 20 Ekimde Badattan
stanbula hareket etti.255 Antlamann temessk stanbula 3 Kasmda vard ve ayn
gn Padiahn huzurunda okundu. Padiah, Sadrazam ve eyhlislma hilat
giydirdi.256
Mustafa Nazif Efendi, 14 Aralkta stanbula vard ve varr varmaz Padiahn
huzuruna karld. Padiah, antlama yaplm olmasna o kadar sevinmiti ki o gne
kadar hibir eliye gstermedii iltifat Mustafa Nazif Efendiye gstermiti.257
Nadir ahn gnderdii nameler hemen tercme edildi. Nadir ah, Caferilik
meselesinden vazgeildiini ve artk bar yaplmamas iin herhangi bir sebep
kalmadn bildiriyordu. Baz toprak talepleri ise Bblinin reyine braklmt. IV.
Murad dnemindeki snrlar zerinden bir antlama yaplmas Osmanl Devletince de
kabul edilirse, iki lke arasnda herhangi bir sorun kalmayacakt.258 ahruh Mirzann
namesinde de, ran tarafnn bar iin istekli olduu ve o nedenle Caferilik
meselesinden vazgeildii iletilmiti.

259

Mollaba Ali Ekberin eyhlislma

gnderdii mektupta ise, Nadir ahn bugne kadar ki btn abasnn Acem taifesini

251

BOA.; BOA.; Nadir ahn gnderdii farsa temessk, BOA.; farsa temesskn tercmesi , BOA.;
BOA.; Antlamann J. C. Hurewitz tarafndan yaynlanan ngilizcesi iin bkz,
252
BOA.
253
BOA.; Kad mer
254
BOA.; BOA.
255
zz,
256
Kad mer
257
zz,; emdnzde,; Kad mer II,
258
BOA.; BOA.; BOA.; zz,
259
BOA.; BOA.; BOA.; zz,

326

Ehl-i Snnet yoluna sevk etmeye ynelik olduu beyan edilmiti. Kabede bir rkn
talebi de ayn amaca ynelik bir istekti. Osmanl Padiah, bu taleplerden
vazgeilmesini isteyince Nadir ah da bar yaplabilmesi iin bu taleplerinden
vazgemiti.260
16 Aralkta, Sadrazamn saraynda Nadir ah tarafndan gelen namelerin okunup
deerlendirildii bir toplant yapld. Toplantya, randan gelen Mustafa Nazif Efendi
ile rana gidecek Kesriyeli Ahmed Efendi de katld. Nadir ahn taleplerini kabul
etmenin, Osmanl Devletinin anna bir zarar vermeyeceine karar verildi. Ayrca
Nadir ahn, bu kadar savatan sonra Caferilik meselesinden vazgemi olmas da
hayret uyandrmt.261
IV) Osmanl Elisi Kesriyeli Ahmed Paa
Temesskn Padiah tarafndan beenilmesinden sonra, Nadir aha gidecek eli 6
Kasmda belirlendi. Kesriyeli Ahmed Efendi, daha evvel Kars kuatmasnda ordu
defterdarl yapt ve Nadir ah ile grt iin ran tarafnn meselelerine vakf
olduu dnlerek eli olarak seilmiti. Kendisine ayn tarihte Sivas valilii vezaret
ile verildi.262
Badat Valisi Vezir Ahmed Paaya, randan gelecek Nadir ahn elileri ile
rana gidecek Osmanl elilerinin mbadele trenini uygun ekilde yaptrmas ve
elilere zen gstermesi emredildi. 263 Herhangi bir protokol krizinin antlamann
gecikmesine ya da yaplmamasna sebep olmasna izin verilmemeliydi.
Kesriyeli Ahmed Efendinin btn ihtiyalar karlandktan sonra 264 elinin takip
edecei gzergah olarak, Adana, Halep, Rakka, Mardin yolu seildi.265 Nadir aha
gnderilecek hediyeler 2 Ocakta Sadrazamn huzurunda sergilendi. 266

Kesriyeli

Ahmed Paaya, yolculuu esnasnda kullandktan sonra geri iade edecei ve Osmanl

260

BOA.; BOA.; BOA.; BOA.

zz, emdnzde,; Baz bilgi hatalar ihtiva etmesine ramen, 1723-1746 arasnda cereyan eden
Osmanl-ran siyas ilikilerinin yararl bir zeti iin bkz, Stanford Shaw,
262
zz,; Kad mer; BOA.
263
zz,
264
Kad mer; BOA.; BOA.; BOA.; BOA.; BOA.
265
BOA.
266
Kad mer, TSMA,; TSMA,; TSMA, , TMSA,
261

327

Devletinin ann ve ihtiamn gsterecek muhtelif silah ve taklar 6 Ocakta teslim

edildi. 267
Kesriyeli, 19 Ocakta Padiahn huzuruna kt. Heyette ayrca Ordu Defterdar
payesiyle Mustafa Efendi, kinci eli olarak Recep Paa, ordu kads Ebu Sehl Numan
Efendi ve vakanvis Rahmi Efendi de bulunuyordu. Heyete hilatlar giydirildi ve Nadir
aha gtrlecek nameler ve Ahidname-i Hmayun teslim edildi. 268 Gnderilen
Ahidname-i Hmayunnun sadeletirilmi hali yledir:
Badel el-Kab: Muganda ran ah olmanzdan sonra randa Rafzlii kaldrp
Ehl-i Snnet akaidini yerletirmek iin almaya baladnz. Ve bizden be maddelik
bir talepte bulundunuz. Bunlardan tanesi umur- mlkiye ile ilgili olduu iin kabul
edilmi, dier ikisi umur- eriyyeden olduu ve baz mahzurlar tad iin kabul
edilmemi ve durum tarafnza bildirilmiti. Yine anlamazlk devam ederken
tarafnzdan, amacnzn mal ya da toprak ya da savamak olmad, tek amacnzn
mmetin birlii olduu, zaten ran halknn da Ehl-i Snnet yoluna ittiba etmesi
nedeniyle artk bu maddelerin tasdiki talebinizden vazgetiinizi bildiren mektubunuz
tarafmza ulat. Ayrca baz snr dzeltmeleri konusundaki talebinizin de antlama
yaplmasna art koulmadn, karar bize braktnz bildirmisiniz. Bizde Murad-
Rabi hazretlerinin zamannda yaplan antlama zerinden tekrar antlama yaplmasna
izin verdik. Ve bu i iin Mustafa Nazif Efendi ve Badat Valisi Vezir Ahmed Paa
murahhas klnd. Elimiz Mustafa Nazif Efendi yannza ulap namemizi size teslim
etti. Ve Muayyirl- memalik-i ran olan Hasan Ali Can ile grmelere balad.
Yaplan grmeler sonucunda bir antlamaya varld ve 17 aban 1159da 269
temesskler alnp verilmitir. Ayrca bu temessklerin tasdiknamelerinin her iki lkenin
birbirine msavi byk elileri ile her iki lkenin bakentlerine getirilmesine karar
verilmitir. Tarafnzdan verilen temessk Mustafa Nazif Efendi ve mihmandar klnan
Muhammed Hseyin Bey ile birlikte Badata getirilmi, oradan da Badat Valisi Vezir
Ahmed Paa tarafndan stanbula gnderilmi ve Sadrazamm Mehmed Paa
tarafndan katmza sunulmutur. Ve tarafmzdan kabul edilmitir. ki lke arasnda

267

BOA.; BOA.
Kad mer; emdnzde,
269
4 Eyll 1746.
268

328

Murad- Rabi hazretlerinin zamannda yaplan antlamann zerinden aynen antlama

yaplmasna ve snrlarnn hibir ekilde tahdid edilmemesini uygun grdm.
Madde-i Evvel: ranl haclar Badat veya am yolu ile hac yapacaklardr. Yol
zerindeki valiler ve mirl-haclar ranl haclarn gvenliini salayacaklardr.
Madde-i Sani: ki devletin dostluunu teyid iin her senede bir karlkl olarak
eliler teati edilecektir.
Madde-i Salis: Her iki tarafn esirleri serbest braklacak ve alnp satlmalarna izin
verilmeyecektir.
Tezyil: Snr, Murad- Rabi hazretlerinin zamanndaki gibi olacak, her iki tarafn snr
muhafzlar antlamay ihlal eden hareketlerden kanacaklardr. ranl haclar artk
Rafzlii terk ettikleri iin kendileri gerektii gibi korunacak ve kendilerinden kanun
d bir nesne talep edilmeyecektir. Badat civarna ziyaret amacyla gelen ranl
ziyaretilerden eer yanlarnda ticaret mal yoksa kanun d bir nesne talep
edilmeyecektir. Ayn ekilde randa da Osmanl tebaasna bu ekilde muamele
edilecektir. Osmanl Devletinden rana, randan Osmanl Devletine firar edenler
himaye edilmeyecek ve talep edilenler iade edilecektir.
Sizin tarafnzdan bu antlamaya uyulduu srece bizim tarafmzdan da bir tek fert bile
antlamaya mugayir hareket etmeyecektir.. 270
Heyet, 21 Ocakta Padiahn nnde bir geit resmi yapt271 ve ayn gn skdara
geip orada 1 hafta kadar konakladktan sonra 272 28 Ocakta rana hareket etti.273
Heyet, 30 Maysta Badata vard. 274 Badat Valisi Vezir Ahmed Paa, heyeti
kabul etti ve Nadir ahn yine mezheb meselesini amas durumunda heyette onun
sorularna cevap verebilecek biri olup olmadn sordu. Ebu Sehl Numan Efendinin
bu ii yapabilecei sylenince, Numan Efendiye birka soru soran Ahmed Paa,

270

BOA.; BOA.; BOA. ; BOA.; BOA.

Krml Sefaretname,; Kad mer; Krml Rahmi Efendinin Sefareti, Sleyman Toatan iki yl
sonra tekrar bir yksek lisans tezine konu olmutur, bkz. Fatma nder, fakat Sleyman Toan
almas ok daha zenli ve ciddi durmaktadr.
272
Krml Sefaretname; BOA.
273
Krml Sefaretname,; Kad mer
274
Krml Sefaretname,
271

329

Numan Efendinin verdii cevaplar beendi. Ahmed Paaya gre, Nadir ahn
slm ya da ilik ile bir ilgisi yoktu. Dehri kafirin teki idi. 275
Heyet, rana hareket etmeye hazrlanrken Badat Valisi Vezir Ahmed Paa,
Byk Eli Kesriyeli Ahmed Paaya, randa durumun kark olduuna dair haberler
aldn, ortalk duruluncaya kadar Badatta kalmasn tavsiye etmi, fakat eli kabul
etmemiti.276 Heyet 10 Haziranda Badattan ayrld.277
26 Haziranda, ran ve Osmanl elilik heyetleri snrda mbadele oldular ve her iki
heyet de memur olduklar istikamete hareket etti.

278

Heyet, 29 Haziranda

Kirmanahana ulat ve randaki karklklarn ciddi olduunu ilk kez burada anlad.
Kirmanahan Han Abdlcelil Han, yollardaki erzak sknts yznden hemen hareket
etmeyip Kirmanahanda biraz kalmalarn rica ettiyse de, Byk Eli Kesriyeli Ahmed
Paa bunu kabul etmedi ve heyet Hemedana hareket etti.279
Heyet, 9 Temmuzda Hemedana vard 280 ve 10 Temmuz gn Nadir ahn
katledildiini haber ald.281 Heyet, durumu ve Nadir ahn katlini Badat Valisine
bildirmi, Hemedandan Sinne ve Baban zerinden Badata dnmeye alacaklarn
iletmiti. Gelecekleri yol zerinde zahire hazrlanmasn ve Baban Krt beylerine heyete
zarar vermemelerinin yazlmasn istemilerdi. 282 nk yannda bu kadar deerli
hediye taya bir heyetin herkesin itahn kabartacana phe yoktu.
Byk Eli Kesriyeli Ahmed Paa, ald karardan cayd ve Nadir ahn katline
inanmadn syleyip 19 Temmuzda Isfahana doru yola kt. Ancak daha Hemedan
dnda iken, Nadir ahn Azerbaycana gnderdii Afgan birliklerinin oraya buraya
dald grlnce daha ileri gidilmeyip Hemedan dnda kamp kuruldu ve durum bir
kez daha Badat Valisine yazld. 283

275

Ebu Sehl,
Ebu Sehl,
277
Krml Sefaretname,
278
Krml Sefaretname,
279
Krml Sefaretname,; Ebu Sehl,
280
Krml Sefaretname,; Ebu Sehl,
281
Ebu Sehl,
282
Ebu Sehl ,
283
Krml Sefaretname,; Ebu Sehl,
276

330

Heyet, 22 Temmuzda Hemedandan Sinneye hareket etti. Geldikleri yoldan geri

dnememelerinin sebebi, yol gvenlii olmamas idi. 284 25 Temmuzda Sinneye
ulaldnda Nadir ahn katledildii haberleri burada da alnd ve Byk Eli
Kesriyeli Ahmed Paa, bu sefer Nadir ahn gerekten katledildiine kani oldu. 285
Sinnede 1 hafta kalan heyet, 3 Austosta buradan ayrld286 ve 18 Austosta Badata
varabildi.287
V) Nadir ahn Elileri Mustafa Han amlu ve Mirza Muhammed Mehdi Han
Bbli, bir yandan Mustafa Nazif Efendinin bir an evvel stanbula gelmesini
beklerken dier yandan da Nadir ahn stanbula gnderecei eli ile ilgili
hazrlklarn yapyordu. Badat Valisi Vezir Ahmed Paa, Nadir ahn stanbula
gnderecei elilerin Mustafa Han amlu ve Mirza Muhammed Mehdi Han olduunu
bildirince, Sipahiler Aas Ruhavi Mehmed Aa elilere mihmandar olarak tayin
edildi. 288 Badat Valisi Vezir Ahmed Paaya da, ran heyetini Halep zerinden
gndermesi emredildi. Diyarbakr yolu hemn talk hem de birka senedir sren
savalar nedeniyle kaza ahalileri maddi adan zayf dm durumda idi. Ayrca, ran
heyetinin geecei eyaletlerin valilerinin heyete ziyafet vermesi de emredilmiti.289
Nadir ah da heyetini, 22 Ocakda yola kard.290 Heyet, deerli hediyeler ve ok
sayda fil getiriyordu.291 Nadir ahn gnderdii ferman ve antlama metnini, heyette
bulunan Mirza Muhammed Mehdi Han bizzat kaleme almt.292
Bbli de, Badat Valisi Vezir Ahmed Paaya tekrar uyarda bulunup, ran
heyetinin ve yanndaki fillerin ihtiyalarnn daha rahat karlanabilmesi iin RakkaHalep yolunu kullanarak Anadoluya geirilmesini tekrar emretti. 293 Ayrca heyetin

284

Krml Sefaretname,; BOA.

Krml Sefaretname,
286
Ebu Sehl,; Krml Sefaretname,.
287
Ebu Sehl,
288
BOA.
289
BOA.
290
Cihangua,
291
Merv
292
Cihangua,; Nadir ahn gnderdii ahidname sureti iin bkz. Mirza Muhammed Mehdi Han
Esterabadi,
293
BOA.
285

331

Mihmandar da deitirildi ve Sipahiler Aas Ruhavi Mehmed Aa yerine, Sirozi

Mehmed Aa grevlendirildi.294
26 Haziranda Osmanl Heyeti ile snrda mbadele olan ran heyeti Badata
hareket etti295 ve 6 Temmuzda Badatta trenle karland. Bbli, heyetin Badata
vardn Austos aynn balarnda rendi. Nadir ahn srda olduu haber alnan
Mirza Muhammed Mehdi Hana zellikle iltifat edilmesi, Badat Valisi Vezir Ahmed
Paaya emredildi.296 ran heyeti, randan dnen Osmanl elilik heyetinin Badata 18
Austosta gelmesiyle Nadir ahn katlini haber ald. Elilik heyetinin misyonu sona
ermiti297
D) Nadir ahn Katli
Nadir ah, stanbula gidecek elilerini 22 Ocak 1747de yola kardktan sonra
kendisi Kirmana hareket etti 298 ve Mart sonlarnda Mehede geri dnd.299
Fakat ksa sre sonra Horasanda, vergi toplanmas ile ilgili bir anlamazlk
yznden isyan kt. Nadir ahn yeeni Ali-Kulu Han isyanclarn bana geti. Bu
srada Habuan Krtleri de, Nadir ahn Radkandaki haralarn yamalad. Nadir ah,
nce Habuan Krtlerini cezalandrmak iin harekete geti 300 ve 19 Haziranda
Habuana 2 fersah uzaklktaki Ferahabadta konaklad.301
Nadir ah; Muhammed Bey Kacar Erivani, Musa Bey Afar Tarumi, Koca Bey
Kunduzlu Afar Urumi, Hseyin Bey ahvar tarafndan 20 Haziran Pazar gecesi
1747de ldrld. 302 Alkl Han, Salih Han Krklu Ebiverdi, Muhammed-Kulu Han
Afar Urumi Keikciba, Nadir ahn katline nayak olan kiilerdi.303 Nadir ah,

294

BOA.; BOA.; BOA.

Krml Sefaretname,
296
BOA.
297
Donald Quataert, 18. yzyl Osmanl tarihinin genel bir panoramasn verdii eserinde, maalesef
Osmanl-ran ilikilerini bir iki cmleyle geitiriyor ve 18. yzyln ilk yarsnda Osmanl Devleti ile ran
arasnda cereyan eden olaylarn, bata ekonomi ve maliye olmak zere Osmanl Devletinin yaps ve
tarihi zerine yol at etkiler hakknda bir tek cmle bile etmiyor,
298
Merv; Ebul-Hasan bin Muhammed Emin Glistane,
299
Vladimir Minorsky,
300
Minorsky,
301
Merv
302
Merv; Drre,; Krml Sefaretname; Cihangua,; Glistane,; Mirza Muhammed Sadk Musevi,; Saide
Hacieva, Nadir ahn, saraynda ldrldn sylerken yanlyor,
303
Cihangua,; Glistane,
295

332

ldrldnde 60 yanda idi.

zlmesi

305

304

Kendisinden sonra siyasal sistemin hzla

, Nadir ahn kurduu dzenin ran corafyasna ne kadar uygun

olmadn gsteren en nemli kant olarak kabul edilebilir. Merkezi idareyi yeniden
kurmas dnda Nadir ah dnemi ran iin ticari, zirai, ekonomik ve demografik
adan tam bir felaket olmutur.306

304

Kazvini,; Nadir ahn ynetim anlay yannda, din politikasnn da evresi tarafndan
paylalmadn gsteren nemli delillerden biri, Nadir ahn din politikasnn nde gelen
savunucularndan Mollaba Ali Ekberin de Nadir ahn katledildii gn ldrlm olmasdr, Hamid
Algar,; Mehmet Saraya baklacak olursa Nadir ahn ilik konusunda randa yapt deiiklikler
sadece slm dnyasnda deil Trk-ran ilikilerinde de olumlu bir hava brakmtr. Ayrca Nadir ah,
daha evvelki Safev ahlarnn aksine, verdii szleri tutmas ve yapt antlamalara sadk kalmas
nedeniyle dostlar ve dmanlar tarafndan sayg duyulan bir devlet adam olmutur. Osmanl Devleti ile
1730-1746 yllar arasnda sava halinde bulunan; Basra, Badat, Musul, Kerkk, Kars gibi Osmanl
kalelerine saldran, savat blgelerdeki halk katlettiren ve verdii szlerden istedii zaman dnmesi ile
n salm birinin nasl olupta Trk-ran ilikilerinde olumlu bir hava brakt ve herkes tarafndan takdir
edilen bir devlet adam olarak sayld, bizim amzdan imdilik bir muammadr,; Nadir ahtan sonra
Afar hanedannn dier yelerinin 1795 ylna kadarki siyas faaliyetleri iin bkz., Hadi Seyyid
Hseyinzade,; Afariye; John R. Perry,; Nadir ahn kiilii zerine, hi Farsa kaynak kullanmadan!
yaplan bir kiilik deerlendirmesi iin bkz., Abdurrahman Ate,
305
Richard W. Bulliet,
306
John R. Perry, ; T. M. Ricks,; Nadir ahn trbesi Mehedtedir, smet Parmakszolu,

333

SONU
Safev Devleti 1501de kurulduunda; ah smail, ran corafyasna uygun bir
devlet modeli ngrmt. Bu modelde kendisi ve Safev tarikat ile kaynam olan
hanedan merkezde duruyordu. Daha nce randa mahalli beylikler tarafndan temsil
edilen iilik ise, ran corafyasnn resmi mezhebi haline getirildi ve yaylmas iin aba
harcand.
ah smail, slm gelenei ile kadim ran geleneini birletirmiti. Kendisi hem
siyas otoriteyi hem de din otoriteyi temsil ediyordu. Kendisi ve hanedan, Safev
tarikat sayesinde mistik bir karizmaya brnmt. Kendisini ve hanedan iktidar
sahibi kabul etmeleri karlnda devleti oluturan unsurlar belli mali ve siyas haklara
sahip olmulard.
Safev sisteminde ahn vekili, Kzlba reislerin arasndan seiliyor ve ehzadeler
bir Kzlba reisin lalalnda eyaletlerde devlet tecrbesi kazanyordu. Bu adet, ah
Abbas tarafndan daha sonra kaldrlmt. Orta ve alt kademe brokrasi, Tacik denen
Fars kkenlilerin elinde iken, asker snf meydana getiren Kzlba reisleri, hem
merkezdeki hem de eyaletlerdeki st dzey grevleri ellerinde tutuyorlard.
Eyaletlerdeki gelirleri tasarruf eden Kzlba reisleri, sava ktnda orduya
katlyorlard.
ah smailin devleti, Osmanl Devletinin merkeziyeti iktidar yaps ile
karlatrlmayacak kadar esnekti. Zaten ger bir iktisadi hayata yakn byk bir
kitleyi iinde barndran ran toplumunun, sk bir merkeziyeti iktidara ve sk mali
denetime tabi olmasn salamak 16. yzyln balarnda ok zordu. Siyas szleme bu
esneklik zerine kuruldu ve 16. yzyln son eyreine kadar da korundu. Sistem
baarsn, evresindeki Osmanl Devleti, Babr Devleti ve Orta Asya Trk hanlklarna
kar verdii mcadelede ayakta kalarak kantlamt.
Fakat 1578de balayan ve 1590daki antlama ile sona eren Osmanl-Safev
savalar, Osmanl sisteminin stnl ile sonuland. Siyas, asker ve iktisadi adan
merkeziyeti bir sava makinesine dnm olan Osmanl sistemi karsnda hl
ger geleneklerden beslenen siyas ve asker bir yapya sahip Safev sistemi ok ar

338

bir darbe almt. Bu sistem ile Osmanl sistemine kar durmak mmkn
gzkmyordu. Bunu tespit eden ve harekete geen I. Abbas oldu.
I. Abbas, Safev sistemini yeniden ina etmeye balad ve bu kez bunu yaparken,
ah smail gibi, evresindeki unsurlar ile bir mutabakat aramad. Safev ahl, onun
dneminde Osmanl padiahl gibi, yani otoritesi sorgulanmayan ve iktidarn teorik
bile olsa hi kimse ile paylamayan bir yap eklinde ina edildi.
Ermenilerden, erkezlerden, Grclerden ve kendisine bal olan Trkmenlerden
oluan yeni bir gulam ordusu meydana getiren I. Abbas, ayrca tfeki ve topu
birlikleri de kurdu. Bu birliklerin askerlerine , Osmanlda olduu gibi kul, reislerine de
kullar aas deniyordu. I. Abbas, bu yeni birlikler sayesinde sava ktnda, savaa
katlmalar iin Trkmen beylerine ve askerlerine baml olmaktan kurtulduu gibi
savan sonunda elde ettii siyas ve ekonomik kazanmlar da kimse ile paylamak
zorunda kalmyordu.
Devletin gelirlerini arttrmak iin, belli mali zerklii olan ve genellikle Trkmen
beylerinin ynetimindeki mlk topraklarn, geliri tamamen merkezi hazineye aktarlan
hassa topraklarna evirmeye balad. Bu sayede hem dzenli maa alan gulam
birliklerinin mali ihtiyac karlanm hem de Trkmen beylerinin siyas ve mal
nfuzlarnn krlmasnn n almt. Bylece I. Abbas, ah smailin kurduu dzeni
restore etti, hatta tersyz etmi oldu. I. Abbas, siyas ve mali glerini yitiren Trkmen
beylerinin etkisinden kurtulurken, Lar, Lahican, Mazenderan, Gilan gibi blgelerdeki
yerel hanedanlarn hakimiyetlerine de son vererek Safevi ahlnn hakimiyet alann
geniletti.
1590 ylnda balayan sre ksa srede meyvelerini verdi ve ah Abbas, 1590
ylnda Ferhad Paa Antlamas ile Osmanl Devletine brakt topraklar 17. Yzyln
ilk eyrei iinde geri ald gibi Badat da uzun sre elinde tutmay baard. Ayrca
Babrlleri ve zbek hanlarn da ayn sistem sayesinde yendi.
Fakat grnrde Safev ahln ve devletini glendirmi gibi gzken bu sistem,
merkezi ynetimin ve Safev hanedannn ran corafyas ile olan siyas, mali ve asker,
ama hepsinden nemlisi duygusal ban zayflatmt.
Safev Devletinin 17. yzyldaki hikayesi, I. Abbasn

balatt bu byk

yeniden ina politikasnn hikayesidir. ah Abbastan sonra gelen Safev ahlar, bu

339

politikay devam ettirdiler. 1639da imzalanan Kasr- irin Antlamasndan sonra

Safev Devleti, 1709daki Afgan isyanna kadar, byk bir asker hareket gerektirecek
herhangi bir ciddi siyas problem yaamad. Bu durumu gz nne alan ah Abbas
sonras Safev ahlar, I. Abbasn kurduu ve byk mal klfeti olan gulam
birliklerinin

saysn

azaltrken,

hassa

topraklarn

mlk

topraklar

aleyhine

geniletmeye ve merkezi hazinenin gelirlerini arttrmaya devam ettiler. Bu sre devam

ederken, ahlk kurumunun kaytsz artsz otoritesini de korumaya altlar.
Safev ahlar artk, ah smail dnemindeki gibi eitler arasnda birinci deil, tek
birinci idi. ah, iktidarn kimse ile paylamyordu. Osmanldaki sultan-tebaa ilikisine
benzer bir model kurulmutu. ahlar bundan memnundu ancak ayn durum halk,
zellikle kendilerini bir kenara itilmi gibi hisseden Trkmen beyleri ve airetleri iin
geerli deildi.
17. yzyl ayn zamanda, Safev yksek brokrasisinin Farslama, merkezdeki
asker glerin de Grcleme devri olarak kabul edilebilir. timadddevle gibi devletin
en yksek brokratik pozisyonuna artk Trkmen deil Acem kkenliler ile
devirmelikten yetienler getirilir olmutu. 17. yzyln sonlarndan itibaren de ahn
muhafz alaynda ok sayda Grc asker bulunmaya balam, hatta bu muhafz
alaynn bana, mhtedi Grc beyleri bile tayin edilir olmutu. Sarayn ve ahn dili
her ne kadar Trke olsa da, sarayda ve yksek brokraside artk Trkmenlere daha az
rastlanr olmutu.
Safev Devletinin 17. yzyln sonlarndaki azameti yanltcyd. Safev sistemini
destekleyen siyas ve sosyal gruplarn says azalmt. Deyim yerindeyse, ah Abbas
dneminde balayan merkez ile evre arasndaki yabanclama had safhaya varmt.
Hanedann, bir ekim merkezi olma gc kaybolmutu. Eyaletlerde bulunan ve
ellerindeki mal imkanlar her an kaybetme korkusuyla yaayan beylerbeyleri, hanlar ve
valiler iin Safev hanedan, var olmas iin canlarn ortaya koymalarn gerektirecek
bir hanedan deildi artk. Siyas mutabakat bozulmu; halk ve taradaki mera, merkez
ile yaptklar szlemeyi sessizce fesh etmilerdi. Merkezin bu durumdan haberdar
olmas iin 1722 yln beklemek gerekecekti.

340

ah Hseyin 1694de tahta kt;

fakat ynetim ksa sre sonra

sarayn,

brokrasinin ve liderliini Muhammed Bakr Meclisinin yapt ulemann eline geti.

ah Hseyin, bu grubun arasnda bir kukla olarak saltanatn srdrd.
Merkezin, tarada hakimiyeti zayflamt. Hele snr blgelerinde bu hakimiyetin
yalnzca ad kalm gibiydi. Yol gvenliinin zayflamas ticari faaliyetleri aksatm, bu
da halkn refah seviyesinin dmesine ve maliyenin gelirlerinin azalmasna yol amt.
Ulemann, Snnleri sindirmeye ve iilii kabul ettirmeye ynelik abalarna ah
Hseyin tarafndan yeil k yaklmas, Safev Devletine ballklar zaten ereti olan
Snn tebaann bu ballklarn iyice zayflatt. Siyas basiretini yitiren merkezi
ynetim, Snn tebaann devlete balln kuvvetlendirmek yerine sanki koparmak
ister gibi davranyordu.
Ayn durum, ellerindeki mlk topraklar alnp hassa toprana eklenen yerel
yneticiler iin de geerliydi. Bu uygulama, yerel yneticileri fakirlie srklyordu.
Ne Snn Mslmanlarn ne de ii halkn ve tara yneticilerinin, Safev Devletinin
varln devam ettirmesini desteklemek iin bir nedenleri kalmt.
Dou snrndaki Snn Afgan kabilelerinin Safev Devletine ball zayft ve
isyan etmeleri veya Snn Babr Devletine yanamalar bahaneye bakyordu. Gurgin
Han olay bu bahaneyi Glzaylara verdi ve Glzaylar, liderleri Mir veys nclnde
Safev Devletini ykla gtrecek olaylar zincirini 1709 ylnda balattlar. Glzaylar,
zerlerine gnderilen btn Safev ordularn yendiler ve Kandaharda, ad konmam
bir bamszln sahibi oldular. Bu olayn duyulmas, hi phe yok ki Herattaki Snn
Abdallerle birlikte Dastan Snnlerini ve Bahreyn Araplarn da harekete gemek iin
cesaretlendirdi.
Dastan Snnleri, daha 1707den itibaren seslerini ykseltmeye balamt. Safev
Devletine isteksiz ve zayf ekilde arz ettikleri itaatleri ksa srede isyana dnt ve
1712de emahy ele geirdiler. ah Hseyin, bir yandan Kandahar ve Herat ile
ilgilenirken dier yandan Dastan Snnleri ile uraamayacan grd iin
Dastanllarla 1714de bir bar yapt. Osmanl Devleti de Avrupa politikasna
younlat iin Dastanllarn yardm talebine gl bir cevap verememiti.
Dastanllar yine Safev Devletine balanmt ama bu tamamen gstermelik bir
durumdu. Aslnda bu bar Dastanllarn cesaretini artrmaktan baka bir ie

341

yaramamt. ah, kendisine tabi olmas gereken bir toplulukla bar yapmak zorunda
kalyordu. Bunun manas son derece akt.
Asl srpriz olan ise, 18 bin kiilik bir Glzay ordusunun 1722de Isfahann
kaplarna dayanmas oldu. Neredeyse hi mukavemet grmeden Isfahan nlerine gelen
Glzay reisi Mir Mahmud, Safev ordusunu yendi ve Isfahan kuatma altna ald.
Kuatmann srd 8 ay boyunca Afgan ordusunun, Safev hanlar veya birlikleri
tarafndan, ok zayf bir iki teebbs hari, neredeyse hi taciz edilmemesi aslnda
Safev Devletini meydana getiren unsurlarn, artk Safev Devletinin varl ile ne
kadar ilgilenmediklerini gsteren nemli bir delildir. ran corafyas, 8 ay boyunca ah
Hseyin ve Safev saltanatnn can ekimesini izlemi, ah Hseyin de 1722 ylnn
Ekim aynda tacn Mir Mahmuda teslim etmek zorunda kalmt.
Karaya hapsolmu Rusyay, denizlere ulatrmaya kararl olan I. Petro ise, daha 18.
yzyln balarndan itibaren ran ile ilgilenmeye balamt. Rusyann byk devlet
olmasn engelleyen

be siyas yap vard; Orta Asya Hanlklar, Safev Devleti,

Osmanl Devleti, Polonya ve sve. I. Petro tarafndan izilen ve halefleri tarafndan I.

Dnya savana kadar takip edilen politika, bu bloklarn paralanmas ya da bir ekilde
ele geirilmesiydi. I. Petro, kendi dneminde svei dize getirip Rusyay Baltk
Denizine karmt. Daha sonra 1696da Karadenize yapt hamle, Osmanl Devleti
tarafndan 1711de Prut Seferi sonucunda geri pskrtld. Pruttan sonra I. Petro,
arln Orta Asya ve Safev Devletine verdi. Safevlerin iinde bulunduu durum,
1722de I. Petroya arad frsat verdi. I. Petro, Isfahan Afgan kuatmas altndayken
Hazar Denizinin bat kylarndaki Safev topraklarn ele geirdi ve Rusya tarihinde ilk
kez Kafkaslara ayak bast.
Osmanl Devleti, ran corafyasnda olan biteni yakndan takip ediyordu. Rusya
faktr olmasa byk olaslkla Osmanl Devleti, ran corafyasna ilikin kadim
tecrbesine dayanarak Safev meselesine asker olarak mdahil olmayacakt. Snn
Dastanllarn yardm talepleri ya da snr valilerinin asker bir hareket iin srarl
talepleri sonucu deitirmeyecekti. Fakat Rusyann Hazar Denizi kylarnda ilerlemesi
ve Kafkaslara sarkmas Osmanl Devletinin kabul edemeyecei byklkte

bir

jeopolitik tehditti.

342

Mir Mahmud, Ekim 1722de Isfahanda ran tahtna kt. Kuatma esnasnda
Isfahandan karlm olan ehzade Tahmasb da Kazvinde tahta kmt. Rusya
Kafkaslara inmiti ve Hazar Denizi kylarnda ilerlemeye alyordu. Dastan
Snnleri ise Eyll 1722de Osmanl Devletine tabi olmak iin stanbula elilerini
gndermilerdi. Tablo kark gibi duruyordu ama Bblinin plan ve amac ok netti.
Rusyay dizginlemek ve bir tehdit olutuunda Osmanl-Safev snrnn gvenliini
salamak.
Bbli, bir yandan

1722 ylnn Ekim aynda gnderdii eli ile Rusyay

diplomatik yollarla durdurmaya alrken bir yandan da 1723 ylnn Haziran aynda
kuvvetlerini Grcistana sokarak Rusyann daha fazla ilerlemesini engelledi. Ardndan,
Prutta ald ar yenilgiyi unutamad iin hl Osmanl ordularnn karsna
kmaktan ekinen I. Petronun bu korkusunu kullanan Bbli, 1724 ylnda Rusya ile
bir antlama imzalad ve her iki lkenin Safev topraklarndaki nfuz blgeleri
belirlendi. lk etapta Osmanl diplomasisinin baars gibi duran bu antlama, aslnda
Kafkas corafyasnn kaderini derinden etkileyen ve sonular bugne kadar devam
edegelen bir siyas basiretsizlik rnei idi. Osmanl Devleti bu antlama ile, Rusyann
Kafkaslarda hak sahibi olduunu tasdik etmi ve Rusyann, Osmanl Devleti ile Hazar
Denizi arasna bir haner gibi girmesini kabul etmiti. Osmanl Devleti, Hazara veda
etmiti.
Bbli, Rusya ile yapt bu antlamadan sonra, Afgan hakimiyeti altndaki
topraklarla Osmanl snr arasndaki sahipsiz Safev topraklarna saldrd ve ksa srede
btn amalarna ulat. Gence, Revan, Nahivan, Urumiye, Tebriz, Erdebil,
Kirmanahan, Hemedan gibi Safev kentleri ele geirildi. ran cephesini aarken
Bblinin temel hedefi Rusyann durdurulmasyd ve bu ksa srede baarlmt.
Cepheyi geniletmenin stratejik olarak bir anlam yoktu. Fakat yeni vergi kaynaklar
vaat eden sahipsiz Safev topraklarnn Osmanl snr valilerinin itahn kabartmas;
Dastan Snnlerine yardm edilmesini Rafzlerin cezalandrlmas ad altnda bir tr
cad avna dntren ulemann telkin ve tahrikleri; Pasarofa ile kaybedilen toprak ve
prestij kaybn kolay bir zaferler zinciri ile telafi edebileceine inanan III. Ahmedin
beklentileri, makul olan ran harekatnn ynn bir toprak kazanma lgnlna
dntrmt.

343

Nitekim ilk etapta, Afganllarla baz srtmelere ramen Bbli, Safev

topraklarndaki kazanmlarn Mir Mahmudun halefi Eref aha da kabul ettirdi. 1727
ylna gelindiinde manzara kesinlikle Osmanl Devletinin lehine gzkyordu. Kanuni
Sultan Sleyman ya da IV. Murad dneminde bile ulalamayan snrlara ulalmt.
airler, yaplan fetihleri ven iirler yazarak III. Ahmed ile yetenekli sadrazam ve
damad brahim Paay yere ge sdramyorlard.
Oysa Bblinin zafer kutlamas yapmas iin vakit biraz erkendi. nk bu
baarlar elde edilirken, Osmanl ordular hibir Safev ordusu ile ciddi bir mcadeleye
girmemiti. Safev Devletinin bat snr boyunca elde edilen fthat, herhangi bir
Safev asker potansiyeli yok edilerek elde edilmemiti.
Osmanl Devleti, Afganllarla 1727 ylnda yaplan antlamadan sonra, Nadir ve
ehzade Tahmasbn Eref

ah ile mcadelesini yakndan takip etmedi. iki sene

boyunca, Safev topraklarnn tahriri, airetlerin ekyalklar ve Osmanl mali sistemine

adapte edilmeleri ile ilgilendi. Bblinin bu esnada, Eref ah ile ibirlii yapp Nadirehzade Tahmasb ikilisine kar mcadele eden Afganllarla birlikte hareket etmemesi,
en hafif deyimle siyas krlkle aklanabilir.
Nadir-ehzade Tahmasb, Horasanda ksa srede byk bir ordu toplayarak Eref
ah zerine yrdler ve savan sonunda Isfahandaki Afgan ynetimi ykld.
ehzade Tahmasb, 1729 ylnn sonlarnda Isfahanda atalarnn tahtna kt. Safev
Devleti yeniden kuruldu. Ve kurulur kurulmaz Osmanl Devletinin elindeki Safev
topraklarn geri almak iin harekete geti.
Nadir, iki ay gibi ksa bir srede, Osmanl kuvvetlerinin elindeki btn Irak- Acem
topraklarn, hem de ciddi bir direni ile karlamadan Temmuz-Austos 1730da geri
ald. Panik halindeki Osmanl kuvvetleri ve yneticileri, pozisyonlarn korumak iin
ciddi bir direni gstermeden Badata doru ekilmilerdi. Ayn durum Tebrizde de
yaand. Ne Bbli bu kadar ar bir hezimet bekliyordu, ne de Nadir Osmanl
kuvvetlerini bu kadar ksa srede Safev topraklarndan karmay umuyordu.
Tam bu srada, her iki devlet de dahili problemlerle kar karya kald. III. Ahmed
ile sadrazam brahim Paann ynetimine kar duyulan honutsuzluk, ran cephesinde
yaanan byk bozgun ile birlikte iyice su yzne kmt. Padiahn sefere kmak
iin skdara gemesi bile bu honutsuzluu azaltmamt. Patrona htilali ile III.

344

Ahmed tahtn, brahim Paa da hayatn kaybetti. Nadir ise, Herat Abdallerinin isyan
nedeniyle, Tebrizden sonra Revan ve Gence zerine yrme plann ertelemek zorunda
kalm, Horasana hareket etmiti.
Osmanl tahtnn yeni sahibi I. Mahmud ilk aamada ran cephesi ile ilgilenemedi.
Ancak Patrona ve arkadalarn bertaraf ettikten sonra dikkatini dou cephesine
evirebildi. Aslnda I. Mahmud, Safev Devleti ile devam etmekte olan savaa taraftar
deildi,

fakat tahta ktnda bu sava kucanda bulmutu. Bu savan devam

ettirilmesinde gsterecei isteksizlik ve baarszln kendisini , amcas III. Ahmedin

urad sona srkleyeceini tahmin ettii iin istemedii halde savaa btn gc ile
sarld. Ya baarl olacakt ya da vuruarak yenilecekti. Ama muhaliflerine, sava
kazanmak iin yeterince almad izlenimini vermeyecekti.
Nadirin baarlarnn glgesinde kalan ve bu durumun ileride tasfiyesine yol
aabileceini hesaplayan II. Tahmasb, taht hak ettiini gstermek iin, hl Osmanl
kuvvetlerinin elinde olan Revan almak maksadyla 1730 ylnn sonlarnda harekete
geti. II. Tahmasbn bu saldrsna btn gc ile karlk veren Osmanl kuvvetleri, II.
Tahmasb yendikleri gibi Tebriz, Kirmanahan ve Hemedan 1731 yl iinde geri
aldlar ve II. Tahmasb da daha fazla toprak kaybetmemek iin bu durumu tasdik eden
bir antlama yapmay kabul etti.
1732 yl Safev Devleti iin dnm noktas oldu. Osmanl Devleti ile antlama
yaplmasn kabul etmeyen Nadir, antlamay tasdik etmekte srar eden II. Tahmasb
tahttan indirdi ve yerine, Tahmasbn henz bebek olan olu Abbas , III. Abbas nvan
ile Safev tahtna kard. Kendisi saltanat vekili olmutu. Ama artk herkes, gerek
ahn kim olduunu biliyordu.
II. Tahmasbn tasfiyesi Osmanl Devleti iin de bir dnm noktas oldu. Artk
karlarnda yeteneksiz ve kararsz bir ah deil, savamaktan baka bir ey bilmeyen
kararl bir komutan vard ve istediini almadan da durmaya niyeti yoktu. Nadir, ksa
srede Osmanl kuvvetlerini Hemedan ve Kirmanahandan kard ve sava Osmanl
topraklarna tayarak 1733 ylnda Badat kuatt. Her ne kadar burada, 1733 ylnn
Temmuz aynda Topal Osman Paaya kar ar bir malubiyet aldysa da bunu 4 ay
sonra telafi etti. irazda patlak veren isyan nedeniyle rana geri dnmek zorunda kalan
Nadir, 1734de nce Dastan seferine kt. Ardndan Genceyi kuatt ve Kprlzade

345

Abdullah Paay Haziran 1735de malup etti. Bu malubiyetten sonra Revan, Gence
ve Tiflis Osmanl kuvvetlerince tahliye edildi. Rusya ile yaplan 1735 Gence
Antlamas ile de Rusyann elindeki btn Safev topraklar geri alnd. Nadir ok ksa
srede iki byk asker ve

siyas gce kendini kabul ettirmi ve Safev toprak

btnln tekrar salamt. Ne isterse yapabilecek konumdayd. 1736da Muganda

Safev Devletine son verdi ve ran tahtna kt. Kadim topraklara artk yeni bir
hanedan hkmedecekti.
Aslnda Osmanl Devletinin 1723 ylnda balayan ran maceras, 1735 ylnn
sonbahar aylarnda sona ermiti. Osmanl Devletinin Safev topraklar ile ilgili
herhangi bir iddias kalmamt. Yeniden, Kasr- irin antlamasndaki snrlar
zerinden bir bar yapmaya hazrd. Fakat byk bir prz kt.
Nadir ahn Caferilik politikas, yeni devletin ve hanedann meruiyeti ile ilgili
probleme are bulmaya ynelik bir teebbst. Nadir ah, asker baarlarnn ran
corafyasnn kendisini desteklemesi iin yeterli sebebi oluturmayacan biliyordu.
ran corafyas ile arasnda, Safev ahlarnn bu corafya ile aralarnda kurduklar
mistik liderlik gibi gl bir baa ihtiyac vard. Nadir ah, kendini asker baarlarla
var eden biri idi ve baka bir yetenei yoktu. Zafer kazand srece iktidarn
koruyabilirdi. Bunun iin de ran halknn kendisini, asker temin ederek ve vergi
deyerek srekli desteklemesine ihtiyac vard. ran halknn bu arka gnll olarak
katlmas iin de bir sebep lazmd. Nadir ah kendini, ran halknn hayat tarzn temsil
eden Caferilii var etmeye ve Snn Osmanl Devletine bunu kabul ettirmeye alan
biri olarak lanse etmeye alt ve Caferilii bunun iin siyas bir ara olarak kulland.
Aslnda ran halknn, Caferiliin Osmanl Devleti tarafndan tasdik edilmesine ihtiyac
yoktu. Nadir ahn da buna ihtiyac yoktu ama bunun bir problem olarak var olmasna
ihtiyac vard.

ark basitti. Nadir ah, anl baarlarna yeni halkalar ekleyecek,

ordusundaki askerler sava ganimetlerinden faydalanmaya devam edebilmek iin Nadir

ahn peinden gidecek, ran halk da Caferilik iin mcadele eden Nadir ah ve
ordusunu finanse etmeyi srdrecekti.
Nadir ah, bu dncesi ile Hindistan seferinden dnte nce, bir trl itaat altna
alamad Dastan zerine yrd ama bu kez hezimet olarak tanmlanabilecek bir
sonu ile karlat ve geri dnmek zorunda kald. Baarsz Dastan seferi, hem asker

346

hem de para kaybna yol amt. Ayrca Nadirin prestiji de zedelenmiti. Hep kolay ve
ganimeti bol bir sefere ihtiya duyduunda yapt gibi yine Osmanl topraklarna
yneldi ve 1743 ylnn Eyll aynda Musulu kuatt. Fakat Musul kalesi, hi
beklemedii bir direni gsterdi. Kuatmay kaldrdktan sonra Necefte Aralk 1743de
nl toplantsn dzenledi ve Necefe toplanan byk bir i ulema grubu, Caferiliin
hak bir mezhep olarak kabul edilmesi gerektiini ilan etti. Caferilik hakt ve Caferiliin
hak olduunu Osmanl Devletine kabul ettirmeye alan Nadir ah da hakl idi. Nadir
ahn bu toplanty dzenlemekten amacnn da, kendisine destei azalan askerin ve
ran halknn gnln kazanmaya ynelik olduu akt. nk toplantnn sonu
bildirisini Osmanl Devletine gnderme ihtiyac bile hissetmemiti.
Musul kuatmasnn baarszln silmek zere bu kez 1744 ylnda Kars kalesini
kuatt ama yine baarsz oldu. zerine gelen Osmanl ordusunu, ordunun komutan
Yeen Mehmed Paann ani lm zerine ans eseri yendiyse de artk ne Nadir
ahn, ne askerinin ne de ran halknn bu sava srdrecek ve finanse edecek mali ya
da moral gc kalmad iin bara yanamak zorunda kald. Yaplan grmeler
sonunda 1746 ylnda Kerden Bar yapld ve 1723ten beri aralklarla devam eden
sava haline son verildi.
Osmanl Devleti, 1723-1746 yllar arasndaki mcadelenin ardndan, 1639 tarihli
Kasr- irin Antlamasnn, ran corafyas ile Osmanl topraklar arasndaki snr
yalnzca siyas deil; din, ekonomik ve demografik adan da belirlediini bir kez daha
grm oldu. Fakat bunu renmenin maliyeti, Osmanl Devleti iin yksek olmutu.
zellikle Osmanl maliyesi, sava her ne kadar bir ekilde finanse etmeyi baardysa
da, skntl zamanlar geirirken; vergi mkellefleri ve zellikle Anadolu ehirleri ve
ahalisi bu finansman salamak uruna ciddi fedakarlkta bulunmak zorunda kald. Irak Arabn ve el-Cezirenin ran ordular tarafndan bu kadar kolay ve sk sk igal
edilmesi ise, blgedeki Arap toplumunun ve nderlerinin Osmanl Devletinin gc
konusunda belki de ilk kez phe duymasna yol at.
Nadir ah, her ne kadar rann toprak btnln Safev Devleti dnemindeki
gibi yeniden salam olsa da, ran halknn desteini ancak iddet ve tehdit sayesinde
elde edebilmiti ve katlinden hemen sonra ran corafyas 1796 ylna kadar siyas
alkantlarla sarsld. Nadir ah, rann arad asker liderdi ama rann alk olduu

347

siyas sistemi kuramamt. Safev dneminin gevek idari ve mali modeli yerine son
derece merkeziyeti bir dzen kuran Nadir ah, ksa srede nefret edilen ve bertaraf
edilmesi drt gzle beklenen bir lider konumuna gelmiti. lmnden sonra ailesinin
neredeyse btn fertlerinin ldrlmesi, ve akrabas olan Adil ah ile brahim ahn
ksa srede ortadan kaldrlmalar; Nadir ahtan, ailesinden ve getirdii sistemden ne
kadar nefret edildiini gstermektedir. rann toprak btnln yeniden kuran Nadir
ah, bunun bedelini halka ok ar detmi, zellikle mal ve ekonomik adan ran
iflasn eiine gelmiti.
Osmanl Devletinin 1723-1746 yllar arasnda verdii mcadelenin ve Nadirin
siyas faaliyetlerinin dnya tarihi asndan etkileri ise yle sralanabilir:
1- Nadir ahn 1738-1740 yllar arasnda gerekletirdii Hindistan seferi, Babrl
Devletinin Hindistandaki siyas ve ekonomik gcne ok ar bir darbe vurmu, bu
darbeden sonra Babrl Devleti bir daha eski gcne kavuamamt. Nadir ah,
Babrl Devletine indirdii bu darbe ile ngilizlerin Hindistana yerlemesinin nn
amt.
2-Nadir ah, Osmanl Devleti ile 1736dan sonra da savamaya devam ederek,
Rusyann Kafkaslarda ve Balkanlarda ilerlemesinin nndeki en byk engeli tekil
eden Osmanl Devletinin asker ve mal gcn zayflatarak Rusyann politikalarna
farknda olmadan katkda bulunmutu.
3-Nadir ah, her ne kadar ne Musulu ne de Badat ele geirememi olsa da, Osmanl
Devletinin Ortadou ve Basra krfezindeki nfuzunun zayflamasna yol amt. Yine
bu da, ngilizlerin ileride Basra krfezinde, zellikle ticari hegomonya kurmasnn
nn aan bir gelime olmutu.

348

BBLYOGRAFYA
I. Ariv Kaynaklar
a) Babakanlk Osmanl Arivi
li Emir, IV. Murad
Nr. 767.
Byk Ruzname Kalemi
Nr. 20690.
bnlemin Hariciye
Nr. 18, 205, 407.
Kamil Kepeci
Nr. 1936; 2580; 2582; 2583.
Maliyeden Mdevver Defterler
Nr. 235; 1332; 3443; 4326; 4347; 4715; 14357.
Mhimme Defterleri
Nr. 80; 81, 82, 87; 88.
Mhimme Zeyli Defterleri
Nr. 9.
Nme-i Hmayun Defterleri
Nr. 7.
Rusya Federasyonu Arivlerindeki Osmanl Evrak
Nr. 1/2.
Tahrir Defterleri
Nr. 1028
b) Topkap Saray Mzesi Arivi
Nr. D. 2008; D. 2010; E. 1815; E. 2908; E. 3420; E. 3640; E. 5222/32; E. 6523; E.
6952; E. 7039/34; E. 7039/37; E. 7039/41; E. 9038.

II. Yaynlanm Ariv Belgeleri

85 Numaral Mhimme Defteri, (1040/1630-1631), Tpkbasm, Ankara 2001.
A Chronicle of the Carmelites in Persia and the Papal Mission of the XVIIth and
XVIIIth centuries, I-II, London 1939.
Bayr, nder; IV. Murad'n Hatt- Hmayunlar, Marmara niversitesi Trkiyat
Aratrmalar Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1994.
Bacque-Grammont, Jean-Louis; tudes Turco-Safavides, I. Notes sur le Blocus du
Commerce Iranien par Selim Ier, Turcica, VI, (1975), s. 68-88.
; tudes Turco-Safavides, III. Notes et Documents sur la Rvolte de Sh
Vel b. Seyh Cell, AO, VII, (1982), s. 5-69.
Calendar of State Papers, East Indies, China and Japan, 15131616, Volume II,
(edt. W. Noel Sainsbury), London 1862.
Calendar of State Papers, East Indies, China and Japan, 16171621, Volume III,
(edt. W. Noel Sainsbury), London 1870.
Calendar of State Papers, East Indies, China and Japan, 16251629, Volume VI,
(edt. W. Noel Sainsbury), Vaduz 1964.
Calendar of State Papers, East Indies, East India and Persia, 16301634, Volume
VIII, (edt. W. Noel Sainsbury), Vaduz 1964.
Calendar of State Papers, Relating to English Affairs in the Archives of Venice,
16071610, Volume XI, (edt. Horatio F. Brown), London 1904.
Calendar of State Papers, Relating to English Affairs in the Archives of Venice,
16151617, Volume XIV, (edt. Allen B. Hinds), London 1908.
Calendar of State Papers, Relating to English Affairs in the Archives of Venice,
16171619, Volume VX, (edt. Allen B. Hinds), London 1909.
Calendar of State Papers, Relating to English Affairs in the Archives of Venice,
16251626, Volume XIX, (edt. Allen B. Hinds), London 1913.
Calendar of State Papers, Relating to English Affairs in the Archives of Venice,
16281629, Volume XXI, (edt. Allen B. Hinds), London 1916.

Calendar of State Papers, Relating to English Affairs in the Archives of Venice,

16321636, Volume XXIII, (edt. Allen B. Hinds), London 1921.
East India Company's Records: Letters Received by the East India Company from its
Servants in the East, II, (edt. William Foster), London 1897.
East India Company's Records: Letters Received by the East India Company from its
Servants in the East, VI, (edt. William Foster), London 1902.
Osmanllar'da Divan, Brokrasi, Ahkm: II. Byezid Dnemine Aid 906/1501 Tarihli
Ahkm Defteri, (Haz. lhan ahn-Feridun Emecen), stanbul 1994.
zkan, Nevin; Modena Devlet Arivi'ndeki Osmanl Devleti'ne likin Belgeler
(14851791), (Tpkbasm-eviri-Deerlendirme), Ankara 2004.
Rmer, Claudia; Die Osmanische Belagerung Bagdads 103435/162526, Der
Islam, 66, (1989), s. 119-136.
Sahilliolu, Halil; Drdnc Murad'n Badat Seferi Menzilnamesi (Badat Seferi
Harp Jurnal), Belgeler, II/3-4, (1965), s. 1-35.
ahin, lhan; 1638 Badad Seferinde Zahire Nakline Memr Edilen Yeni-il ve
Halep Trkmenleri, TD, nr. 33, (Mart 1980 / 1981), s. 227-236.
Tadhkrat al-Mulk, A Manual of Safavid Administration, (Translated and expained
by V. Minorsky), London-Cambridge 1980.
The Negotiations Sir Thomas Roe in his Embassy to the Ottoman Porte, from the
Year 1621 to 1628, London 1740.
III. Kaynak Eserler
a) Belge Koleksiyonlar
Edirneli Ali elebi, Mnct, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi
Kitapl, nr. 5317.
Feridun Ahmed Bey; Mneat's-seltn, I-II, stanbul 1294.
brahim elebi Cevr; Dstr'l-in, Sleymaniye Ktphanesi, Nuruosmaniye
Kitapl, nr. 4304.

Muhedt Mecmuas, II, stanbul 1294.

Mnet, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi Kitapl, nr. 3384.
Nevai, Abd'l-hseyn; ah Abbas: Mecma-i Esnd ve Mktabt- Trih Hemrh
b-Yddth-i Tafsli, III, Tahran ty.
Sar Abdullah Efendi; Cevheret'l-bidye ve Drret'n-nihye, stanbul niversitesi
Trke Yazmalar Ksm, nr. 1252.
; Dstr'l-in, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi Kitapl, nr. 3332.
Sefer Hazrlklar Hakknda IV. Murad'a Arzlar, Sleymaniye Ktphanesi, Laleli
Kitapl, nr. 1608/7, 43a-46a.
b) Menzilnameler
Drdnc Murad'n 1044 Revan Seferi Menzilnamesi, Sleymaniye Ktphanesi,
Laleli Kitapl, nr. 1608/5, 30b-35a (Nezihi Aykut, IV. Murad'n Revan
Seferi Menzilnmesi, TD, XXXIV, (1984), s. 183-246).
Drdnc Murad'n 1047 Badad Seferi Menzilnamesi, Sleymaniye Ktphanesi,
Laleli Kitapl, nr. 1608/6, 35a-42b.
c) Osmanl Tarihleri
Abdurrahman Hibr Efendi; Defter-i Ahbr, Byezid Devlet Ktphanesi,
Veliyddin Efendi Kitapl, nr. 2418 (Muhittin Aykun, Abdurrahman Hibr
Efendi, Defter-i Ahbr (Transkripsiyon ve Deerlendirme), Marmara
niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi, stanbul 2004).
Ahmed b. Hemdem Sheyli; Trih-i h, Sleymaniye Ktphanesi, Fatih Kitapl,
nr. 4356.
kpaaolu Ahmed k; Tevrh-i l-i Osman, Osmanl Tarihleri iinde, (Haz.
iftiolu Nihal Atsz), stanbul 1947.
Avn, Trh-i Feth-i Kala-i Bagdd an Yed-i Sultn Murd, Bursa nebey Yazma
Eserler Ktphanesi, Orhan Camii Koleksiyonu, nr. 550/7, 24b-25a.

Bostanzade

Yahya

Efendi;

Tarihe-i

Vaka-i

Gen

Osman,

Sleymaniye

Ktphanesi, Halet Efendi Kitapl, nr. 611.

Dervi Dede Ahmed Efendi Mneccimba; Sahif'l-ahbr fi vekyii'l-asr, III,
stanbul 1285.
Gnizde Nadir; Gznme-i Halil Paa, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi
Kitapl, nr. 2139.
Hac Halife Mustafa b. Abdullah Ktip elebi; Fezleke-i Ktip elebi, I-II,
stanbul 1286.
Hammer-Purgstall, Joseph von; Devlet-i Osmaniye Tarihi, VIII-IX, (terc. Mehmed
Ata), stanbul 1333.
Hasan Bey-zde Ahmed Paa; Hasan Bey-zde Trhi, Metin ve ndeks (1003
1045/15951635), III, (Haz. evki Nezihi Aykut), Ankara 2004.
; Telhis-i Tct-tevrih, Sleymaniye Ktphanesi, Nuruosmaniye
Kitapl, nr. 3134.
brahim Peev; Trih-i Peev, I-II, stanbul 1283.
Karaelebizde Abdlaziz Efendi, Zafernme, Sleymaniye Ktphanesi, Esad
Efendi Kitapl, nr. 2086 (Nermin Yldrm, Kara elebi-zde Abdlaziz
Efendi'nin Zafernme Adl Eseri (Tarihe-i Feth-i Revan ve Badad) Tahlil
ve Metin, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2005; mer Kucak,
Zafernme (Tarihe-i Feth-i Revan ve Badad), Afyon Kocatepe
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,
Afyonkarahisar 2007).
; Ravzat'l-ebrr, Kahire 1248.
Krm el-Hac Abdlgaffar, Umdet't-tevrih, stanbul 1343
Mehmed b. Mehmed er-Rm (Edirneli)'nin Nuhbet't-tevrih ve'l-ahbr' ve Trh-i
l-i Osman' (Metinleri, Tahlilleri), (Haz. Abdurrahman Sarl), stanbul
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi,
stanbul 2000.

Mehmed Halife; Trih-i Glmn, stanbul 1340.

Mustafa b. Molla Rdvan el-Badad; Trih-i Fetihnme-i Badad, Sleymaniye
Ktphanesi, Nuruosmaniye Kitapl, nr. 3140/2.
Mustafa Sf'nin Zbdet't-tevrh'i, II, (Haz. brahim Hakk uhadar), Ankara 2003.
Mlhim brahim Efendi, ehinahnme, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi,
Revan Kitapl, nr. 1418.
Nam Mustafa Efendi; Trih-i Nam (Ravzat'l-Hseyn f Hulsati Ahbri'lHfikayn), II, (Haz. Mehmet pirli), Ankara 2007.
Nazm-zde Murteza'nn Glen-i Hulef'snn Tenkitli Transkripsiyonu, (Haz.
Mehmet Karata), Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Yaynlanmam Doktora Tezi, Erzurum 2001.
Nuri Ziyaeddin brahim, Fetihnme-i Badad, sterreichische Nationalbibliothek,
nr. 1054.
Oru Be Tarihi (Osmanl Tarihi - 12881502), (Haz. Necdet ztrk), stanbul
2007.
Revan Seferi Ruznmesi, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Badat Kitapl, nr.
405 (Yunus Zeyrek, IV. Sultan Murd'n Revn ve Tebriz Seferi Rz-nmesi,
Ankara 1999; A. Sheyl nver, Drdnc Sultan Murad'n Revan Seferi
Kronolojisi, Belleten, XVI/64, (Ekim 1952), s. 547-576).
Sdk Paa, Gazavt- Sultn Murd- Rbi, Sleymaniye Ktphanesi, Hamidiye
Kitapl, nr. 1103 (Gazavt- Sultn Murd- Rbi (IV. Murd'n Revan
Seferi, (Haz. Mehmet Arslan), stanbul 2006).
Solak Hseyin Tug; Vaka-i Sultan Osman, Byezid Devlet Ktphanesi, Veliyddin
Efendi Kitapl, nr. 1963.
Solakzde Mehmed Hemdem; Trih-i Solakzde, stanbul 1297.
Topular Ktibi Abdlkdir (Kadr) Efendi Tarihi (Metin ve Tahlil), I-II, (Yay. Haz.
Ziya Ylmazer), Ankara 2003.

Vecih Hasan Efendi, Trih-i Vecih, Sleymaniye Ktphanesi, Hamidiye Kitapl,

nr. 917.
c) Safevi Tarihleri
skender Be Trkmen, Trih-i lem-r-y Abbs, I-II, (ner. rec Afar), Tahran
1382 h.
skender Be Trkmen ve Muhammed Yusuf Mverrih, Zeyl-i Trih-i lem-r-y
Abbs, (ner. Sheyli Hansari), Tahran 1317 h.
Kad Ahmed-i Kum, Hlsat't-tevrh, (Translated and edited by Hans Mller as
Die Chronik Hulsat at-tawrh des Qz Ahmad Qum: Der Abschnitt ber
Schah Abbs I, Wiesbaden 1964.
Kemal b. Celal Mneccim, Trhe, Sleymaniye Ktphanesi, Atf Efendi
Kitapl, nr. 1861.
Mirza Bey Cnbad, Ravzat's-safeviyye, (ner. Gulam Rza Tabataba Mecid),
Tahran 1378 h.
Muhammed Masum bin Hacegi-i Isfahan, Hlsat's-siyer, Trih-i Rzgr- ah
Safi-i Safev, Tahran 1358 h.
ah Tahmasb- Safev, Tezkire, (ev. Hicabi Krlang), stanbul 2001.
d) Ermeni Kaynaklar
The Chronicle of Deacon Zakaria of Kanaker (Zakareay Sarkawagi
Patmagrutiwn), (translation and commentary by George A. Bournoutian),
Costa Mesa, California 2004.
IV. Hatra ve Seyahatnameler
Don Juan of Persia, A Shiah Catholic, 15601604, (edt. G. La Strange), LondonNew York 1926.
Early Voyages and Travels to Russia and Persia by Anthony Jenkinson and Other
Englishmen, with Some Account of the First ntercourse of the English with
Russia and Central Asia by Way of the Caspian Sea, I-II, (edt. E. Delmar
Morgan and C.H. Coote), New York ty.

Evliy elebi b. Dervi Mehemmed Zll, Evliy elebi Seyahatnmesi, I. Kitap,

(Haz. Orhan aik Gkyay), stanbul 1996.
, II. Kitap, (Haz. Zekeriya Kurun vd.), stanbul 2006.
, Evliy elebi Seyahatnmesi; IV. Kitap, (Haz. Ycel Dal-Seyit Ali
Kahraman), stanbul 2001.
Jean Baptiste Tavernier, Tavernier Seyahatnamesi, (edt. Stefanos Yerasimos; ev.
Teoman Tundoan), stanbul 2006.
, The Six Voyages of Jean Baptiste Tavernier, Baron of Aubonne through
Turky into Persia and the East-Indies for the space of Forty Years, London
1678.
Letters from George Lord Carew to Sir Thomas Roe, Ambassador to the Court of the
Great Mogul, 16151617, (edt. John Maclean, F.S.A.), London 1860.
Monsieur de Thevenot, The Travels of Monsieur de Thevenot into the Levant, I, (Edt.
Fuat Sezgin), Frankfurt 1995.
Pietro della Valle, Viaggi di Pietro della Valle il Pellegrino, I, (edt. Mario Schipano
is by G. Gancia), Brighton 1843 (Farsas iin bkz. Sefernme-i Piyetro
della Valle, I-II, (ev. Mahmud Bihfiruzi), Tahran 1380).
Sir Antony Sherley his Relation of his Travels into Persia, London 1613.
The Embassy of Sir Thomas Roe to the Court of the Great Mogul, 16151619, I-II,
(edt. William Foster), London 1926.
The Three Brothers; The Travels and Adventures of Sir Antony, Sir Robert & Sir
Thomas Sherley, in Persia, Russia, Turkey, Spain erc. with Portraits,
London 1825.
V. Aratrma ve nceleme Eserleri
Afyoncu, Erhan; Tanzimat ncesi Osmanl Tarihi Aratrma Rehberi, stanbul 2007.
Ahmedov, Shah; Azerbaycan'da iliin Yaylma Sreci, Ankara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2005.

Aka, smail; X. Yzyldan XX. Yzyla Kadar ilik, Milletleraras Tarihte ve

Gnmzde ilik Sempozyumu, 1315 ubat 1993, stanbul 1993, s. 69120.
; Gzide-i Esnd-i Siyas-i ran ve Osman: Devre-i Kacariye cild-i evvel
(ran ve Osmanl Siyas Belgelerinden Semeler: Kacarlar Devri), I. Cild,
(12111270 / 17961854); cild-i dovvom, II. Cild, (12711313 / 1854
1895), Belleten, LXV/243, (Austos 2001), s. 713-737.
Akda, Mustafa; Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Celal syanlar, stanbul
1995.
Akyol, Taha; Osmanl'da ve ran'da Mezhep ve Devlet, stanbul 1999.
Allen, W.E.D.; Problems of Turkish Power in the Sixteenth Century, London 1963.
Allouche, Adel; Osmanl-Safevi likileri, Kkenleri ve Geliimi, (ev. Ahmet Emin
Da), stanbul 2001.
Andresyan, Hrand; Abaza Mehmed Paa, TD, XVII, (1967), s. 131-141.
Arjomand, Said Amir; The Shadow of God and the Hidden Imam: Religion, Political
Order, and Societal Change in Shiite Iran from the beginning to 1890,
Chicago 1984.
Armaan, Mustafa; Kasr- irin Efsanesi, Zaman Pazar, (28 Ocak 2008).
Aslanian, Sebouh D.; From the Indian Ocean to the Mediterranean: Circulation and
the Global Trade Networks of Armenian Merchants from New Julfa/Isfahan,
16051747, Columbia University, Unpublished Ph.D. dissertation, New
York 2007.
Babayan, Kathryn; The Safavid Synthesis: from Qizilbash Islam to Imamite
Shi'ism, Iranian Studies, XXVII/1, s. 135-161.
Bacque-Grammont, Jean-Louis; Osmanl mparatorluunun Doruu: Olaylar
(15121606), Osmanl mparatorluu Tarihi, I: Osmanl Devleti'nin
Douundan XVIII. Yzyln Sonuna, (edt. Robert Mantran-ev. Server
Tanilli), stanbul 1995, s. 171-194.

; XVI. Yzyln lk Yarsnda Osmanllar ve Safeviler, Prof.Dr. Bekir

Ktkolu'na Armaan, stanbul 1991, s. 205-219.
; Les Ottomans, Les Safavides Et Leurs Voisins: Contribution a L'histoire
Des Relations Internationales Dans L'Orient Islamique De 1514 a 1524,
stanbul 1987.
Bala, Mirza; Erivan, A, IV, 2001, s. 311-315.
Baysun, M. Cavit; IV. Murad, A, VIII, 2001, s. 625-647.
Bellan, Lucien-Louis; Chah Abbas I: Sa Vie, Son Histoire, Paris 1932.
Blake, Stephen P.; Shah Abbas and the Transfer of the Safavid Capital from
Qazvin to Isfahan, Society and Culture in the Early Modern Middle East,
Studies on Iran in the Safavid Period, (edt. Andrew J.Newman), LeidenBoston 2003, s. 145-164.
; Half the World: The Social Architecture of Safavid Isfahan, 15901722,
Costa Mesa, California 1999.
Boyle, John Andrew; ran'n Mill Bir Devlet Olarak Gelimesi, (ev. Berin U.
Yurdado), Belleten, XXXIX/156, (Ekim 1975), s. 643-657.
Braudel, Fernand; II. Felipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, II, (ev.
Mehmet Ali Klbay), Ankara 1994.
Burton, J.Audrey, Relations between the Khanate of Bukhara and Ottoman Turkey,
15581702, IJTS, V/12, (199091), s. 83-103.
Casale, Giancarlo L.; The Ottoman Age of Exploration: Spices, Maps and Conquest
in the Sixteenth-Century Indian Ocean, Harvard University, Unpublished
Ph.D. dissertation, Cambridge-Massachusetts 2004.
Clifford, W.W.; Some Observations on the Course of Mamluk-Safavi Relations
(15021516 / 908922) I-II, Der Islam, LXX, (1993), s. 245-278.
elenk, Mehmet; 16. ve 17. Yzyllarda Safev ilii, Uluda niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Bursa 2005.
etinkaya, Nihat; Kzlba Trkler (Tarihi, Oluumu ve Geliimi), stanbul 2005.

izaka, Murat; Price History and the Bursa Silk Industry: A Study Ottoman
Industrial Decline, 1550-1650, The Journal of Economic History, XL/3,
(September 1980), s. 533-550.
Dalsar, Fahri; Trk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa'da pekilik, stanbul 1960.
Danimend, smil Hmi; zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, III, stanbul 1971-1972.
Diyanet, Ali Ekber; lk Osmanl-ran Anlamas (1555 Amasya Msalahas), stanbul
1971.
Emecen, Feridun; Irakeyn Seferi, DA, XIX, 1999, s. 116-117.
; Osmanl Devleti'nin ark Meselesinin Ortaya k lk Mnasebetler
ve Yansmalar, Tarihten Gnmze Trk-ran likileri Sempozyumu,
1617 Aralk 2002, Konya, Ankara 2003, s. 33-48.
Erdoru, Mehmet Akif; 1635 Tarihli Revan Kalesi Fetihnamesi, Tarih
ncelemeleri Dergisi, XIV, (1999), s. 25-43.
Farooqi, Naimur Rahman; Mughal-Ottoman Relations: A Study of Political and
Diplomatic Relations between Mughal India and the Ottoman Empire,
15561748,

University

of

Wisconsin-Madison,

Ph.D.

dissertation,

Wisconsin 1986.
Faroqhi, Suraiya; Anayol Kavanda Bursa: ran pei, Avrupa Rekabeti ve Yerel
Ekonomi (14701700), Osmanl Dnyasnda retmek, Pazarlamak,
Yaamak, (ev. Gl aal Gven-zgr Tresav), stanbul 2003, s. 97-132.
; Krizler ve Deiim, 15901699, Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik
ve Sosyal Tarihi, 16001914, II, (edt. Halil nalck-Donald Quataert; ev.
Aye Berktay vd.), stanbul 2000, s. 543-757.
; Rewan, El, VIII, 1999, s. 487-489.
; Haclar ve Sultanlar, Osmanl Dneminde Hac (15171638), (ev. Gl
aal Gven), stanbul 1995.
Felsefi, Nasrullah; Zindegn-i ah Abbas- Evvel, V, Tahran 1358.

Ferrier, R.W.; The Armenians and the East India Company in Persia in the
Seventeenth and Early Eighteenth Centuries, The Economic Review, New
Series, XXVI/1, (1973), s. 38-62.
; The Terms and Conditions under which English Trade Was Transacted
with Safavid Persia, Bulletin of the School of Oriental and African Studies,
University of London, XLIX/1, In Honour of Ann K.S. Lambton, (1986), s.
48-66.
Finkel, Caroline; Ryadan mparatorlua Osmanl, Osmanl mparatorluu'nun
yks, 13001923, (ev. Zlal Kl), stanbul 2007.
Fisher, Sydney Nettleton; The Foreign Relations of Turkey, 14811512, EJOS, III,
(2000), s. 1-111.
Floor, Willem; Dutch-Persian Relations, EIr, VII, 1996, s. 603-613.
; The Dutch and the Persian Silk Trade, Safavid Persia, The History and
Polities on Islamic Studies, (edt. Charles Melville), London-New York
1996, s. 323-368.
Floor, Willem-Patrick Clawson; Safavid Iran's Search for Silver and Gold,
International Journal of Middle East Studies, XXXII, (2000), s. 345-368.
Gabashvili, Valerian N.; The Undiladze Feudal House in the Sixteenth to
Seventeenth-Century Iran According to the Georgian Sources, Iranian
Studies, XL/1, (February 2007), s. 37-58.
Goffman, Daniel; zmir ve Levanten Dnya (1550-1650), (ev. Ayen Anadol-Neyyir
Kalaycolu), stanbul 1995.
Gkbilgin, M. Tayyip; Arz ve Raporlarna Gre brahim Paa'nn Irakeyn
Seferindeki lk Tedbirleri ve Ftuhat, Belleten, XXI/83, (Temmuz 1957),
s. 449-482.
; aldran Muharebesi, A, III, 2001, s. 329-331.
Glpnarl, Abdlbaki; Kzlba, A, VI, 2001, s. 789-795.
Gregorian, Vartan; Minorities of Isfahan: the Armenian Community of Isfahan,
15871722, Iranian Studies, VII/3, (1974), s. 652-680.

Griswold, William J.; Anadolu'da Byk syan, 15911611, (ev. lkn Tansel),
stanbul 2000.
Groot, A.H. de; IV. Murad, El, VII, 1999, s. 597-599.
Gurney, J.D.; Pietro della Valle: The Limits ve Perceptions, Bulletin of the
Oriental and African Studies, University of London, XLIX/1, in Honour of
Ann K.S. Lambton, (1986), s. 103-116.
Ger, Ltfi; XVI-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluu'nda Hububat Meselesi ve
Hububattan Alnan Vergiler, stanbul 1964.
Glc, Erdin; Osmanl daresinde Badat (15341623), Frat niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Elaz 1999.
Gndodu, Abdullah; Trkistan'da Osmanl-ran Rekabeti, Osmanl, I, (edt. Gler
Eren), Ankara 1999, s. 581-587.
Gndz, Tufan; Safeviler, DA, XXXV, 2008, s. 451-459.
Halaolu, Yusuf; Badat, II. Osmanl Dnemi, DA, IV, 1991, s. 434.
Herzig, Edmund; The Volume of Iranian Raw Silk Exports in the Safavid Persia,
Iranian Studies, XXV/1, (1992), s. 61-79.
Hinz, Walter; Uzun Hasan ve eyh Cneyd, XV. Yzylda ran'n Mill Bir Devlet
Haline Ykselii, (ev. Tevfik Byklolu), Ankara 1992.
Hirotake, Maeda; The Forced Migrations and Reorganisation of the Regional Order
in the Caucasus by Safavid Iran: Preconditions and Developments
Described by Fazli Khuzani, Reconstruction and Interaction of Slavic
Eurasia and Its Neighboring Worlds, (edited by Osamu Ieda and Tomohiko
Uyama), Sapporo 2006, s. 237-271.
Imber, Colin; The persecution of the Ottoman Shiites According to the Mhimme
Defterleri, 15651585, Der Islam, LVI, (1979), s. 245-273.
Islam, Rizaul; Indo-Persian Relations, A Study of the Political and Diplomatic
Relations between the Mughal Empire and Iran, Tehran 1970.

lgrel, Mcteba; IV. Murad, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, X, (edt.
Hakk Dursun Yldz), Konya 1994.
; Celali syanlar, DA, VII, 1993, s. 252-257.
nalck, Halil; Bursa I: XV. Asr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar,
Osmanl mparatorluu, Toplum ve Ekonomi, stanbul 1996, s. 203-258.
; Harir, The Ottoman Empire, El, III, 1986, s. 211-218.
; Husrev Paa, A, V/1, 2001, s. 606-609.
; pek, Osmanl Devleti, DA, XXII, 2000, s. 362-365.
; Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 16001700,
AO, VI, (1980), s. 283-337.
; Osmanl mparatorluu'nun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiye'nin
ktisad

Vaziyeti

zerinde

Bir

Tetkik

Mnasebetiyle,

Osmanl

mparatorluu, Toplum ve Ekonomi, stanbul 1996, s. 139-186.

; Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs,
Belleten, XII/46, (Nisan 1948), s. 349-402.
; Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 13001600, I,
(edt. Halil nalck-Donald Quataert; ev. Halil Berktay), stanbul 2000.
; Trkiye Tekstil Tarihi zerine Aratrmalar, stanbul 2008.
Jabbari, Hooshang; Trade and Commerce Between Iran and India during the Safavid
Period (1555-1707), Delhi 2003.
Jorga, Nicolae; Osmanl mparatorluu Tarihi, II-III, (ev. Nilfer Epeli), stanbul
2005.
Kevsern, Vecih; Osmanl ve Safevilerde Din-Devlet likisi, (ev. Muhlis
Canyrek), stanbul 1992.
Keyvani, Mehd; smail-i evvel, Dirat'l-marif-i Bozorg-i slm, VIII, 1998, s.
637-639.
Khadduri, Majid; Harb, Legal Aspect, EI, III, 1999, s. 180-181.

Kl, Remzi; XVI. ve XVII. Yzyllarda Osmanl-ran Siyas Antlamalar, stanbul

2001.
Krzolu, Fahrettin; Osmanllar'n Kafkas-Ellerini Fethi (14511590), Ankara 1993.
Kramers, J.H.; Halil Paa, Kayserili, A, V/1, 2001, s. 160-161.
Kunt, Metin; Sleyman Dnemine Kadar Devlet ve Sultan: U Beyliinden Dnya
mparatorluuna, Kanun ve a, Yeniada Osmanl Dnyas, (edt.
Metin Kunt-Christine Woodhead; ev. Sermet Yaln), stanbul 2002, s. 329.
Kurat, Akdes Nimet; The Turkish Expedition to Astarkhan' in 1569 and the
Problem of the Don-Volga Canal, Slavonic and East European Review,
XL/94, (December 1961), s. 7-23.
; Rusya Tarihi, Balangtan 1917'ye Kadar, Ankara 1993.
; Trkiye ve dil Boyu (1569 Astarhan Seferi, Ten-dil Kanal ve XVI-XVII.
Yzyl Osmanl-Rus Mnasebetleri), Ankara 1966.
Kkda, Yusuf; Osmanl Devleti'nin ah smail'in Anadolu'yu iletirme
almalarn Engellemeye Ynelik nlemleri, Osmanl, I, Ankara 1999, s.
269-281.
Ktkolu, Bekir; Osmanl-ran Siys Mnasebetleri (15781612), stanbul 1993.
Labib, Subhi; The Era of Suleyman the Magnificent: Crisis of Orientation,
International Journal of Middle East Studies, X/4, (November 1979), s.
435-455.
Levent, Agh Srr; Gazavt-nameler ve Mihalolu Ali Bey'in Gazavt-nmesi,
stanbul 1956.
Lockhart, Laurance; European Contact with Persia, 13501736, The Cambridge
History of Iran, Volume 6, The Timurid and Safavid Periods, (edt. Peter
Jackson and Laurance Lockhart), Cambridge 2001, s. 373-409.
; The Persian Army in the Safavid Period, Der Islam, XXXIV, (1959), s.
89-98.

Malcolm, Sir John; The History of Persia: From the Most Early Period to the
Present Time, I-II, London 1829.
Masters, Bruce; The Origins of Western Economic Dominance in the Middle East,
Mercantilism and the Islamic Economy in Aleppo, 16001750, New York
and London 1988
Matthee, Rudi; Anti-Ottoman Concerns and Caucasian Interest, Diplomatic
Relations between Iran and Russia, 15871639, Safavid Iran and her
Neighbors, (edt. Michel Mazzaoui), St. Lake City 2003, s. 101-128.
; Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century
Trade in Silk between Safavid Iran and Muscovy, Cahiers du Monde
Russe, XXXV/4, (1994), s. 748-750.
; Between Venice and Surat: The Trade in Gold in Late Safavid Period,
Modern Asian Studies, XXXIV/1, (2000), s. 223-255.
; Mint Consolidation and the Worsening of the Late Safavid Coinage: The
Mint Of Huwayza, JESHO, XLIV/4, (2001), s. 505-539.
; The Safavid-Ottoman Frontier: Iraq- Arab as Seen by the Safavids,
IJTS, IX/1-2, (Summer 2003), s. 155-173.
; The Politics of Trade in Safavid Iran: Silk for Silver, 16001730, New
York 1999.
Mazzaoui, Michel M.; The Origins of the Safawids: iism, Sfism, and the ulat,
Wiesbaden 1972.
McCaffrey, Michael J.; ldern, EIr, V, 1990, s. 656-658.
McChesney, R.D.; The Central Asian Hajj-Pilgrimage in the Time of the Early
Modern Empires, Safavid Iran and Her Neighbors, (edt. Michel
Mazzaoui), St. Lake City 2003, s. 129-156.
; The Conquest of Herat 9956/15878: Sources for the Study of
Safavid/Qizilbash-Shibanid/Uzbek Relations, Etudes Safavides, (edt. Jean
Calmard), Paris-Teheran 1993, s. 69-107.

Melikoff, Irene; Uyur dik Uyardlar, Alevlik-Bektalik Aratrmalar, (ev. Turan

Alptekin), stanbul 2006.
Melville, Charles; A Lost Source for the Reign of Shah Abbas: the Afal alTavrkh of Fazli Khuzani Isfahani, Iranian Studies, XXXI/2, (Spring
1998), s. 263-265.
; New Light on the Reign of Shah Abbas: Volume III of the Afal alTavrkh, Society and Culture in the Early Modern Middle East, Studies on
Iran in the Safavid Period, (edt. Andrew J. Newman), Leiden-Boston 2003,
s. 63-96.
; Shah Abbas and the Pilgrimage to Mashad, Safavid Persia, The History
and Politics of an Islamic Society, (edt. Charles Melville), London 1996, s.
191-229.
Moreen, Vera B.; The Status of Religious Minorities in Safavid Iran, 161761,
Journal of Near Eastern Studies, XL/2, (April 1981), s. 119-134.
Morgan, David; Medieval Persia: 10401797, New York 1988.
Mufassal Osmanl Tarihi, II, (haz. Mustafa Cezar vd.), stanbul 1958.
Mughul, M. Yakub; Portekizlilerle Kzldeniz'de Mcadele ve Hicaz'da Osmanl
Hakimiyetinin Yerlemesi Hakknda Bir Vesika, Belgeler, II/34, (1965),
s. 37-48.
; Kanun Devri Osmanllarn Hint Okyanusu Politikas ve Osmanl-Hint
Mslmanlar Mnasebetleri, 15171538, stanbul 1974.
Muhammedolu, Salih Aliyev; Elkas Mirza, DA, XI,1995, s. 55.
Mun, Thomas; England's Treasure by Forraign Trade: The Ballance of our Forraign
Trade is the Rule of our Treasure, London 1664.
Murphey, Rhoads; An Ottoman View from the Top and Rumblings from Below:
The Sultanic Writs (Hatt-i Hmayun) of Murad IV (r. 1623-1640), Turcica,
XXVIII, (1996), s. 319-338.
; Osmanl'da Ordu ve Sava, 15001700, (ev. M. Tanju Akad), stanbul
2007.

; Suleyman's Eastern Policy, Suleyman the Second and His Time, (edt.
Halil Inalck-Cemal Kafadar), stanbul 1993, s. 229-248.
; The Construction of a Fortress at Mosul in 1631: A Case Study of An
Important Facet of Ottoman Military Expenditure, Trkiye'nin Sosyal ve
Ekonomik Tarihi (10711920), (edt. Osman Okyar-Halil nalck), Ankara
1980, s. 163-178.
, The Functioning of the Ottoman Army under Murad IV (16231639/1032
1049), I-II, University of Chicago, Unpublished Ph.D. dissertation, Chicago,
Illionis 1979.
Ocak, Ahmet Yaar; Alevilik Tarihinin Temel Bir Problemi: Alevilik ve Nizari
smaililii, Uluslararas Bektailik ve Alevilik Sempozyumu I: Bildiriler ve
Mzakereler, Isparta 2005, s. 26-33.
; Babaler syanndan Kzlbala: Anadolu'da slm Heterodoksisinin
Dou ve Geliim Tarihine Ksa Bir Bak, Belleten, LXIV/229, (Nisan
2000), s. 129-159.
; Din ve Dnce, Osmanl Medeniyeti Tarihi, I, (edt. Ekmeleddin
hsanolu), stanbul 1999, s. 107-220.
; Osmanl Kaynaklarnda ve Modern Trk Tarihiliinde Osmanl-Safev
Mnasebetleri (XVI.-XVII. yzyllar), Belleten, LXVI/246, (Austos 2002),
s. 503-516.
; Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15.-17. Yzyllar), stanbul
1999.
Ostapchuk, Victor; An Ottoman aznme on Hall Paa's Naval Campaign against
the Cossacks (1621), Harvard Ukranian Studies, XIV/3-4, (December
1990), s. 482-521.
zbaran, Salih; Osmanl mparatorluu ve Hindistan Yolu, Onaltnc Yzylda
Ticret Yollar zerinde Trk-Portekiz Rekbet ve likileri, TD, XXXI,
(Mart 1977), s. 65-146.

XVI.

Yzylda

Basra

Krfezi

Sahillerinde

Osmanllar,

Basra

Beylerbeyliinin Kuruluu, TED, XXV, (Mart 1971), s. 51-72.

ztuna, Ylmaz; Trkiye-ran Snr, Trkiye, (24 Ocak 2006).
Pamuk, evket; Osmanl mparatorluu'nda Parann Tarihi, stanbul 1999.
Peirce, Leslie P.; The Imperial Harem, Women and Sovereignty in the Ottoman
Empire, New York 1993.
Posch, Walter; Der Fall Alkas Mirza und der Persienfeldzug von 15481549: ein
Gescheitertes Osmanisches Projekt zur Niederwerfung des Safavidischen
Persiens, Marburg 2000.
Richard, Francis; Carmelites in Persia, EIr, IV, 1990, s. 832-834.
Riedlmayer, Andras; Ottoman-Safavid Relations and the Anatolian Trade Routes:
16031618, The Turkish Studies Association Bulletin, V/1, (March 1981),
s. 7-10.
Remer, H.R.; The Safavid Period, The Cambridge History of Iran, Volume 6, The
Timurid and Safavid Periods, (edt. Peter Jackson and Laurance Lockhart),
Cambridge 2001, s. 189-350.
Rota, Giorgio; Safev ran ile Venedik Cumhuriyeti Arasndaki Diplomatik
likilere Genel Bir Bak, (ev. Nasuh Uslu), Trkler, VI, Ankara 2002, s.
899-906.
Salibi, Kamal; Fakhr al-din, EI, II, 1999, s. 749-751.
Saray, Mehmet; Trk-ran likileri, Ankara 1999.
; Trk-ran Mnsebetlerinde iliin Rol, Ankara 1999.
Sarwar, Ghulam; History of Shah Ismail Safawi, Aligarh 1939.
ahin, lhan-Feridun Emecen; Amasya Antlamas, DA, III, 1991, s. 4-5.
Sava, Saim; XVI. Asrda Safeviler'in Anadolu'daki Faaliyetleri ve Osmanl
Devleti'nin Buna Kar Ald Tedbirler, Uluslararas Kuruluunun 700.
Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi, 0709 Nisan

1999, Bildiriler, (Yay. Haz. Alaaddin Akz-Bayram rekli-Ruhi zcan),

Konya 2000, s. 183-197.
; Osmanl-Safev Mcadelesinin Toplumsal Sonular, Trkler, VI,
Ankara 2002, s. 907-919.
; XVI. Asrda Anadolu'da Alevilik, Ankara 2002.
Savory, Roger M.; Relations between the Safavid State and its Non-Muslim
Minorities, Islam and Christian-Muslim Relations, XIV/4, (October 2003),
s. 435-458.
; Abbas I, EI, I, 1999, s. 7.
; Abbas I, EIr, I, 1985, s. 71-75.
; Alkas Mirza, EI, I, 1999, s. 406.
; Safawids, EI, VIII, 1999, s. 765-793.
; Some Reflections on Totalitarian Tendencies in the Safavid Iran, Der
Islam, LIII, (1976), s. 232
; The Consolidation of Safawid Power in Persia, Der Islam, XLI, (1965),
s. 71-94.
; The Sherley Myth, Studies on the History of Safavid Iran, London 1987,
s. 73-81.
; The Emergence of the Modern Persian State under the Safavids, Studies
on the History of Safavid Iran, London 1987, s. 1-44.
; The Office of Khalifat Al-Khulafa under the Safawids, Journal of the
American Oriental Society, LXXXV/4, (October-December 1965), s. 497502.
; Iran under the Safavids, Cambridge 1980.
Slaves of the Shah: New Elites of Safavid Iran, (edt. Susan Babaie-Katryn BabayanIna Baghdiantz McCabe and Massumeh Farhad), London 2004.

Sohrweide, Hanna; Der Sieg der Safaviden in Persien und seine Rckwirkungen auf
die Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert, Der Islam, XLI, (1965), s. 95223.
Stanfield-Johnson, Rosemary; Sunni Survival in Safavid Iran: Anti-Sunni Activities
during the reign of Tahmasp I, Iranian Studies, XXVII/1, s. 123-133.
; The Tabarraiyan and the Early Safavids, Iranian Studies, XXXVII/1,
(March 2004), s. 47-71.
Steensgaard, Niels; Harir, Survey of the Trade and Industry, EI, III, 1999, s. 209211.
; The Asian Trade Revolution of the Seventeenth Century, The East India
Companies and the Decline of the Caravan Trade, Chicago 1974.
Steinmann, Linda K.; Shah Abbas and the Royal Silk Trade 15991629, Bulletin
(British Society for Middle Eastern Studies), XIV/1, (1987), s. 68-74.
Subrahmanyam, Sanjay; Persians, Pilgrims and Portuguese: The Trevails of
Masulipatnam Shipping in the Western Indian Ocean, 15901665, Modern
Asian Studies, XXII/3, (1988), s. 503-530.
Smer, Faruk; Ouzlar (Trkmenler), Tarihleri, Boy Tekilat, Destanlar, stanbul
1999.
; Safev Devleti'nin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol,
Ankara 1992.
Sykes, P.M.; A History of Persia, II, London 1915.
Tansel, Selhattin; Sultan II. Byezit'in Siyas Hayat, stanbul 1966.
; Yavuz Sultan Selim, stanbul 1969.
Tapper, Richard; ran'n Snr Boylarnda Gebeler, ahsevenlerin Toplumsal ve
Politik Tarihi, (ev. F. Dilek zdemir), Ankara 2004.
; Shahsevan; El, IX, 1999, s. 221
Tekinda, ehabettin; ah Kulu Baba Tekeli syan, Belgelerle Trk Tarihi
Dergisi, I/3, (1967), s. 34-39; I/4, (1968), s. 54-59.

; Yeni Kaynak ve Vesikalarn I Altnda Yavuz Sultan Selim'in ran

Seferi, TD, XVII/22, (19678), s. 49-78.
Tezcan, Baki; II. Osman rneinde lerlemeci Tarih ve Osmanl Tarih
Yazcl, Osmanl, VII, Ankara 1999, s. 658-668.
; Searching for Ottoman: A Reassessment of the Deposition of the Ottoman
Sultan Osman II (16181622), Volume I-II, Princeton University,
Unpublished Ph.D. dissertation, New Jersey 2001.
; The 1622 Military Rebellion in Istanbul: A Historiographical Journey,
IJTS, VIII/1-2, (Spring 2002), s. 25-43.
Turan, erafettin; Kanun Sleyman Dnemi Taht Kavgalar, Ankara 1997.
Uur, Ahmet; Yavuz Sultan Selim'in Siyas ve Asker Hayat, stanbul 2001.
Uluay, aatay; Yavuz Sultan Selim Nasl Padiah Oldu?, TD, VI/9, (1954), s.
53-90; VII/10, (1954), s. 117-142; VIII/11, (1955), s. 185-200.
; 17. Asrda Saruhan'da Ekyalk ve Halk Hareketleri, stanbul 1944.
; Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, Ankara 1992.
Uyar, Mazlum; i Ulemnn Otoritesinin Temelleri, mmiye as'nda Usllik ve
Hiyerarik Yaplanmas, stanbul 2004.
Uzunarl, smail Hakk; Osmanl Tarihi, II, Ankara 1994; III/1, Ankara 1995.
nal, Tahsin; IV. Murad ve Badat Seferi, (Yay. Haz. Ali Gler-Suat Akgl),
Ankara 2001.
; Savaa kan Osmanl Ordusunda Lojistik leri, Trk Kltr, V/58,
(Austos 1967), s. 728-740.
zm, lyas; Kzlba, DA, XXV, 2002, s. 546-557.
Walsh, J.R.; The Historiography of Ottoman-Safavid Relations in the Sixteenth and
Seventeenth Centuries, Historians of the Middle East, (edt. Bernard LewisP.M.Holt), London 1964, s. 197-211.
Varlk, Mustafa etin; aldran Sava, DA, VIII, 1993, s. 193-195.

Yans, Kerim; IV. Murad Devrinde Osmanl-Safev Mnsebetleri, stanbul

niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Osmanl Messeseleri ve
Medeniyeti Tarihi Krss, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 1977.
Yazc, Tahsin; ah smail, A, XI, 2001, s. 275-279.

ZGEM
LKER KLBLGE

22 Nisan 1970de zmirde dodu. lk, orta ve lise eitimini zmirde yapt. 1990da
girdii Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmn 1996 ylnda bitirdi. Ayn
sene Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yenia Tarihi Anabilim Dalnda
yksek lisan eitimine balad. 2002 ylnda 141 Numaral Mhimme Defteri
(H.1148) isimli tezi ile yksek lisansn tamamlad. 2004 ylnda Ege niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Yenia Tarihi Anabilim Dalnda doktora programna girdi.
1998 ylndan beri Celal Bayar niversitesinde Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi
okutman olarak grev yapmaktadr. 40 yanda ve bekardr.

ZET
Afgan ve Lezgi isyanlar ile dalmann eiine gelen Safevi Devletinin
topraklarna, 1722 ylnda Rusyann mdahale etmesi; Osmanl Devletinin de 1723
ylnda Safevi topraklarn igale balamasna yol amt. Osmanl kuvvetleri ksa
srede Safevi Devletinin batsndaki Tiflis, Gence, Revan, Tebriz, Hemedan ve
Kirmanahan gibi blgeleri igal etti. Osmanl Devleti, bu devrede her ne kadar
sfahan ele geirmi olan Afganllarla ile atmaya girdiyse de, bu atma 1727de
yaplan bar antlamas ile sona erdi ve Osmanl Devleti igal ettii Safevi topraklarn
elinde tutmaya devam etti. .
Nadirin ortaya kmas ve II. Tahmasb ile ibirlii yapmas Osmanl Devletinin
ran macerasnn ikinci aamasn tekil eder. Nadir, Afganllar 1729da Safevi
topraklarndan kard ve II. Tahmasbn sfahanda tahta kmasn salad. Ardndan
Osmanl Devleti ile giritii mcadelede hem Osmanl kuvvetlerini Safevi
topraklarndan kard, hem de Safevi hanedann ykp 1736da kendini ah ilan ettirdi.
Bylece randa yeni bir devlet ve yeni bir hanedan kurulmu oldu.
1736dan sonra Nadir ah iki hedefin peinden kotu. Timur gibi Hindistan
fethetmek ve Caferilii beinci mezhep olarak Osmanl Devletine kabul ettirmek.
1738-1741 arasnda Hindistan ve Trkistan seferlerinden sonra tekrar batya dnen
Nadir ah, 1746 ylna kadar Caferilii Osmanl Devletine kabul ettirmek iin savat.
Musul ve Kars kuatt, ancak baarl olamad. Sonunda, 1746da Osmanl Devleti ile
Kerden bar antlamasn imzalayarak savaa son verdi.
Osmanl Devletinin 1723de balayan ran maceras Osmanl Devletine hibir
yarar salamad. randa ise 221 yllk Safevi Devletini yklm, yerine yeni bir devlet
ve hanedan kurulmutu.

ABSTRACT

In 1722, the Russian intervention to the Safavid territory, which was on the verge of
disintegration due to the Afghan and Lezgi uprisings, led the Ottomans to start invading
Safavis land in 1723. In a short while, the Ottoman forces occupied some regions in the
west of Safavid Empire such as Tbilisi, Gence, Revan, Tabriz, Hamadan and
Kermanshah. The Ottoman Empire, in that period, clashed also with the Afghanis who
captured Esfahan. Nevertheless, it ended in 1724 with a peace treaty and the Ottoman
Empire kept holding the Safavid Land captured previously.
The emergence of Nader and his cooperation with Tahmasb II formed the second
phase of the Ottoman Empires adventure in Iran. Nader expelled the Afghanis from
Safavid land in 1729 and enabled Tahmasb II to succeed to the throne in Esfahan. After
that, he both expelled the Ottoman forces from Safavid territory and removed Safavid
dynasty, having himself announced as the shah in 1736. Thus, a new state and a new
dynasty were established in Iran.
After 1736, Nader pursued two goals: to conquer India as Timurid did and to have
the Ottoman Empire accept Jafaria as the fifth sect. Following the expeditions to India
and Turkistan between 1738 and 1741, Nader Shah headed towards the west again and
fought the Ottoman until 1746 for the purpose making them accept Jafaria. Although he
laid siege to Mosul and Kars, he did not succeed. Eventually, he ended the war with the
Ottoman Empire by signing the Treaty of Kerden in 1746.
The Iranian venture of the Ottoman Empire, which started in 1723, provided no
benefit to the empire. In Iran, on the other hand, the 221-year-old Safavid crown came
to an end, giving way to a new state and a new dynasty.