1.

GR
Hafif metal alamlarnn gnmz teknolojisindeki uygulamas ve nemi giderek
artmaktadr. Bu tr alamlardan olan alminyum dkm alamlar kolay dklebilmeleri,
zgl arlk ve sl genlemelerinin dk, sl iletkenliklerinin yksek olmas ve uygun
mekaniksel zellikler gstermeleri nedeni ile teknolojik bir neme ve ekicilie sahiptirler.
Tarihsel olarak tane inceltme yntemi titanyum ve bor ihtiva eden tuz flakslarn sv metale
ilavesiyle balamtr. Tane inceltici olarak kullanlan flakslar verimli olmalarna ramen
birok dezavantaja sahiptirler. Tuz flakslar sv metalin hidrojen ieriini arttrmaya, korozif
gazlar retmeye ve inceltici elementlerin zelliklerini tam olarak gsterememesine neden
olmaktadr. Alminyum dkm endstrisinde verimli tane inceltme Al-Ti ve Al-Ti-B n
alamlarnn ilavesiyle baarlmtr.
Al-Ti ve Al-Ti-B ihtiva edene n alamlarn ilavesi ile yaplan tane inceltme scak
yrtlmalara kars direnteki art, gelimi mekaniksel zellikler, mikro yaplarn homojenlii
ve makro porozitedeki azalma, bu ynteminin uygulanmasnda nemli nedenlerdendir.
Alminyum dkm alamlarnda tane boyutunun kontrol mikro yapnn katlama srasnda
ve katlamadan sonra kontrol altnda bulunmas ve amalara gre ynlendirilmesi ile
salanabilir. Mikro yap ile alminyum dkm gerelerin mekanik zellikleri arasndaki iliki
gz nnde bulundurularak kullanm amacna en uygun mikro yapnn oluumu
salanmaldr. Alminyum dkmlerde tane inceltmenin verimlilii silisyumun morfolojisi,
souma hz ve dkm scakl gibi dier retim parametrelerinin eitlilii ile
arttrlabilir[1].
Bu almada Alminyum-%4 Mangan alamna ticari tane inceltici olan Batu1 kullanlarak
borun zamana bal deiimi incelenmitir.

2.ALMNYUM VE ALMNYUM ALAIMLARI

Alminyum, varl 1808de ngiliz kimyager H. Davy tarafndan kantlanan gen bir
metaldir ve yer kabuunda en fazla bulunan elementlerden bir tanesidir. En nemli kayna
boksit cevheridir. Gm beyaz rengindedir ve Al simgesiyle gsterilir. Atom numaras 13
olup ktle numaras 27dir. Atomik arl 26,98 gr/moldr ve yzey merkezli kbik kristal
kafes yapsna sahiptir. Ergime scakl 660 Cdir [2].
Alminyum 2,7 g/cm3 bir younlua sahiptir ki bu deer neredeyse eliin (7,8 g/cm3) ve
bakrn (8,93 g/cm3) te biridir. Dk younlua sahip olmasna ramen ok iyi mukavemet
zellikleri sergiler. Alminyum atmosferik, sulu, petrokimyasal ve kimyasal sistemler ieren
bir ok evrede mkemmel bir korozyon direnci gsterir. Bu mkemmel korozyon direnci
yzeyde oluan ince alminyum oksit tabakasndan dolaydr. Anodize etmek, boyamak gibi
farkl yzey ilemleri ile bu zellii gelitirilebilinir. Snek bir malzemedir, dk younlua
ve ergime scaklna sahiptir. Bundan dolay kolaylkla makine ile islenebilir, dklebilir ve
ekstrze edilebilir. Alminyum mkemmel termal ve elektriksel iletkenlik gsterir. Elektrik
iletkenlii edeer arlktaki bakrn iki kat kadardr. Alminyum ferromanyetik deildir.
Havada kendiliinden tutumaz. Alminyum ayrca toksik deildir ve yemek-iki kaplarnda
kullanlabilinir [2].
2.1 Alminyum Alamlarnn Snflandrlmas
Alminyum alamlar dkm ve dvme alamlar olarak iki guruba ayrlmtr. Bu guruplar
alminyum dvme ve alminyum dkm alamlardr.
2.1.1 Alminyum dvme alamlar
Amerikan Alminyum Birliine gre, alminyum dvme alamlar drt basamakl bir say
ile gsterilmektedir:

1XXX: Saf alminyum: Genellikle elektrik ve kimya endstrisinde kullanlmaktadr.

2XXX: Al-Cu alamlar: Esas alam elementi bakrdr. Bata magnezyum olmak
zere, dier alam elementleri de bulunabilir. Yksek mukavemet istenen havaclk
sektrnde yaygn bir ekilde kullanlmaktadr.

3XXX: Al-Mn alamlar: Esas alam elementi mangandr. Boru, sv tanklar ve

mimari uygulamalarda kullanlmaktadr.

4XXX: Al-Si alamlar: Esas alam elementi silisyumdur. Isl genleme katsays
dk, anma direnci ve korozyon dayanm yksek alamlardr. Kaynakl yaplarda,
levha retiminde, otomobil paralar retiminde kullanlmaktadr.

5XXX: Al-Mg alamlar: Esas alam elementi magnezyumdur. Magnezyum oran

arttka sertlik ve mukavemet artar, fakat sneklik azalr. Deniz suyu korozyonuna
kar direnci yksek olduundan, bu ortamda alacak yaplarn imalatnda
kullanlmaktadr.

6XXX: Al-Mg-Si alamlar: Esas alam elementi magnezyum ve silisyumdur.

ekillendirme kabiliyeti yksek olan bu alamlar, zellikle ekstrzyon ile retilen
paralarn imalatnda sklkla kullanlr.

7XXX: Al-Zn alamlar: inko esas alam elementi olup, Mg, Cr ve Zr ilave alam
elementleridir. Alminyum alamlarnn en yksek mukavemete sahip olandr. Uak
paralar yapm ve dier yksek dayanm istenen yerlerde kullanlr.

8XXX: Al-Li alamlar: Esas alam elementi lityum olup, kalay eklentisi de
yaplabilmektedir. zellikle uak ve uzay yaplarnda kullanlmaya balanan bu
malzeme, iyi yorulma direnci ve iyi tokluk zelliklerine sahiptir. Fakat dier Al
alamlar ile karlatrldnda, retim maliyetleri yksektir.

2.1.2 Alminyum dkm alamlar

Dkm alminyum alamlar ise aadaki ekilde snflandrlmaktadr:

1XX.X: Saf alminyum

2XX.X: Esas alam elementi bakrdr.

3XX.X: Alam elementleri silisyum, bakr ve magnezyumdur. Sanayide kullanlan

dkm alamlarnn %90 3XX.X serisidir.

4XX.X: Esas alam elementi silisyumdur.

5XX.X: Esas alam elementi magnezyumdur.

6XX.X: Bu seri numaras kullanlmamaktadr.

7XX.X: Esas alam elementi inkodur.

8XX.X: Esas alam elementi kalaydr [3].

2.2 Alminyum Alamlarna Alam Elementlerinin Etkileri

Alminyum alamlarnda kullanlan balca alam elementleri; bakr, silisyum, mangan,
inko, krom, kalay, magnezyum, demir, nikel, titanyum, zirkonyum, fosfor, kurun, berilyum
ve bor gibi elementlerdir.

2.2.1 Alminyum alamlarna silisyumun etkisi

Dkm alamlarnda, silisyum, esas katk metalini tekil etmektedir. Silisyum; dkm
alamna, kalbn ince kanallarna kolaylkla nfuz etme zelliini salamaktadr. zellikle,
kum ve gravite dkmlerinde birinci planda nem tar. Pres dkmde fazla nemli
olmamakla beraber yine de fayda salar.
%5 veya daha yukar silisyumlu alminyum alamlarnn, kalpta katlama esnasnda
meydana gelen atlaklara kar mukavemeti artmaktadr. Nitekim %10-13 silisyumlu
alamlarn katlama esnasnda atlaklar meydana getirmesi mmkn olmamaktadr.
Silisyum katkl metalin salad dier bir avantaj da; artan silis yzdesi orannda lineer
termik ekmeyi azaltmasdr. %10 veya daha fazla silisyum ihtiva eden alam dier dkm
alamlarna nazaran daha az lineer termik ekme gstermekte olup silisyumlu alminyum
alamlarnn korozyon direnci de olduka yksektir [3].

ekil 2. 1 Alminyum silisyum denge diyagram

2.2.2 Alminyum alamlarna bakrn etkisi

Alam alamlarnda en ok kullanlan alam elementlerinden biridir. Bakr ilavesi
alminyum alamna salamlk, sertlik ve daha iyi ilenebilme zellii kazandrr.

ekil 2. 2 Alminyum bakr denge diyagram

2.2.3 Alminyum alamlarna magnezyumun etkisi

Magnezyum elementi alminyum'a yksek mukavemet, iyi sneklik, iyi korozyon direnci ve
kaynak kabiliyeti salar. Bu tr alamlarn, mekanik zellikleri ok stn olmasna ramen,
genellikle kullanlmakta olan dkm zelliklerine sahiptirler.
Alminyum-Silisyum-Bakr alamlarna belirli bir miktarda magnezyum ilavesiyle alamn
sertlik ve salaml arttrlabilmektedir.

ekil 2. 3 Alminyum magnezyum denge diyagram

2.2.4 Alminyum alamlarna manganez etkisi

Alminyum-silisyum-demirden meydana gelen ine ekilli yap, manganez ilavesiyle daha az
zararl duruma getirilmektedir.
Mangan, genellikle kum ve metal dkm uygulamalarnda arzu edilen bir alam maddesi
olarak tanmlanmaktadr. Manganezin bulunmas, belirli miktarda demir ilavesine de imkan
salamaktadr.
Kum ve metal kalba dkmde, pres dkmdeki kadar hzl bir souma olmad iin
manganeze ihtiya duyulmaktadr. Fakat pres dkmde, manganez ilavesi gerekmemektedir.

ekil 2. 4 Alminyum manganez denge diyagram

2.2.5 Alminyum alamlarna inkonun etkisi

inko ilavesinin, alamn scak ekil almada gevreklik meydana getirmesi ve korozyona
dayankl olmay gr uzun yllar younluk kazanmtr. Fakat, yakn zamanlarda yaplan
almalar, %2.5'a kadar inko ilavesiyle mekanik zelliklerin hi deimedii veya ok az
deitii ve korozyona kar dayankllnda da bir fark olmadn ortaya koymutur. inko
ilavesi, ilenme zelliini daha da iyiletirmektedir [4].

ekil 2. 5 Alminyum inko denge diyagram

2.2.6 Alminyum alamlarna titanyumun etkisi

Alminyum alamlarnda tane kltc bir etki gsterir. %0.05 - 0.2 limitleri arasnda ilave
edilebilir. Basnl dkm alamlarnda Ti ilavesi zararldr. nk Ti ilavesi akkanl
azaltr, bu durum ise dkm srasnda zorluk kartr.

ekil 2. 6 Alminyum titanyum denge diyagram

2.2.7 Alminyum alamlarna demirin etkisi

Alminyum alamna demir ilavesiyle, alamn metalik kalba yapma eilimi azaltlm
olur. Al-Fe alamlar pek kullanlmazlar. Demir baz uygulamalarda mukavemeti, yksek
scaklklarda sertlii arttrma gibi alam zelliklerini iyiletirici zellie sahiptir.
Demirli, sv alminyum-silisyum ve magnezyum alam yava yava soutulduu zaman
geri kalan ksm sv alamn halini korurken demirin bu alam metalleri ile bal olan
bileimi katlap frnn veya potann dibine ker. ayet scaklk tekrar arttnlsa dahi, bu kat
ksm svlamaz. yi bir karma salanmadka tabanda kalr. Bu kat bileimler, sv metal
ile birlikte dkm kalbna gittii zaman, ileride ileme esnasnda sert noktalarn meydana
kmasna sebebiyet vermi olurlar. Bunu nlemek iin sv metal scaklnn 700 C'nin
altna drlmemesi, metalin iyi karmas, ve herbir kat alam maddesi ilavesinden sonra
iyi bir kartrma ileminin yaplmas gerekmektedir.

ekil 2. 7 Alminyum demir denge diyagram

2.2.8 Alminyum alamlarna nikelin etkisi

Nikel alminyum alamlarna yksek olmayan yzdelerde katld takdirde tpk bakr gibi
dayanm ve sertlii arttrr. Alama parlaklk ve yanstclk vererek yzey kalitesini
ykseltir.

ekil 2. 8 Alminyum nikel denge diyagram

2.2.9 Alminyum alamlarna kalay etkisi

Metal ergidikten sonra ilavesi olduka kolaydr. Alminyum alamlarnda kalay, dk ve
yksek scaklklarda dayanm drr. Kalay, yatak olarak kullanlan alminyum
alamlarnn en nemli bileenlerinden biridir.

10

ekil 2. 9 Alminyum kalay denge diyagram

2.2.10 Alminyum alamlarna kurunun etkisi

zellikle kalay ve bizmut ile kullanldnda alamn ilenebilme kabiliyetim arttrr.
%0.5'den aa miktarlar da ilave edilir. Alminyum ierisindeki erirlii ok dktr.

ekil 2. 10 Alminyum kurun denge diyagram

11

2.2.11 Alminyum alamlarna kromun etkisi

Kromun alminyum ierisindeki erirlii ok dktr. Burada ikinci faz kelmesi grlmez.
Genellikle %0.1-0.6 oranlarnda ilave edilir.

ekil 2. 11 Alminyum krom denge diyagram

2.2.12 Alminyum alamlarna borun etkisi

Genellikle %0.01 orannda kullanlr. Titanyumla beraber iyi bir tane kltcsdr.

12

ekil 2. 12 Alminyum bor denge diyagram

2.2.13 Alminyum alamlarna berilyum etkisi

Yksek magnezyumlu (%4 ve daha fazla) dkm alamlarnda cruflamay azaltmak ve
yeniden ergime esnasnda magnezyumun yanarak kaybolmasn nlemek iin berilyum ilave
edilir.

13

2.3 Alminyum Alamlarnn zellikleri

Alminyum metalinin elektriksel uygulamalar haricinde saf olarak kullanm olduka snrl
olup, daha ok saf alminyum; elektrik iletiminin istenildii yerlerde, ambalaj sanayinde ve
dekoratif amal uygulamalarda kullanlmaktadr. Alminyum metali demir ve bakra gre
yaklak olarak 3 kez daha hafif, elektrik iletiminde younluuna gre olduka yksek olup
saf alminyum'un zellikleri Tablo 1de gsterilmitir.

Kristal Yaps
Younluk
Yeniden Kristalleme Scakl
Is letkenlii (25 C)
lem Scakl
Ergime Scakl
ekme Dayanm
Akma Dayanm
Sertlik (BHN 2.5)
Elastik Modl
Kayma Modl
entik Darbe Tokluu
Kopma Uzamas

Yzey Merkezi Kbik

2.7 gr/cm3
150-300 C
645-660 Kcal/Sa/cm/C
300-500 C
660 C
4-9 kg/mm2
1-3 kg/mm2
12-20 kg/mm2
7.2 x 105 kg/cm2
2.7 x 103 kg/cm2
10 kg/cm2
% 30-40

Tablo 2. 1 Saf alminyum metalinin zellikleri

14

2.3.1 Arlktan tasarruf

Otomotiv ve uak endstrisinde arlktan tasarruf nemli bir konudur. nk;

G tasarrufu olur.
Hareketli paralan olan makinalarda verim ykselir.
Tehizatn elle idaresinde ii daha az yorulur.
Nakliye ilerinde tonaj dmektedir.
Pik mamuller, alminyumdan yaklak 2.5 defa, elik mamuller ise 3 defa daha ardr. Bu
nedenler, alminyum alamlarnn kullanlma ilevini artrmaktadr.
2.3.2 Mekanik zellikler
eitli alminyum alamlar sl ilemler sonucu arzu edilen ekilde mukavemet, sertlik,
tokluk ve dier mekanik zellikleri gelitirilebilir. Mekanik zelliklerin byle deiebilir
olmas alminyum alamlar iin byk bir avantaj olup, kullanm alann geniletmektedir.
2.3.3 Korozyon davran
Alminyum alamlar korozyona kar olduka dayankldrlar. Ayrca birok kimyasal
maddelere dayankl olduklarndan petrol ve kimya endstrisinde kullanlmaya elverilidir.
2.3.4 Isl ve elektirik iletkenlii
Alminyum alamlar s ve elektrii ok iyi iletirler. Pistonlar, silindir kafalar, eitli
mutfak eyalar, kalorifer radyatrleri gibi ismin hzla iletilmesi istenen yerlerde geni
uygulama alanlar bulmulardr.
2.3.5 lenebilme Kabiliyeti
Alminyum alamlarnn scak ve souk ilenebilme zellii vardr. ok iyi hadde zelliine
sahiptirler. Ayrca baz alminyum alamlarnn dkm zellikleri de iyidir.
2.3.6 Dk son maliyet
Alminyum alamlarnn birim nite maliyetinin dier metallere gre daha ekonomik oluu
bir tercih sebebi olmaktadr.

2.4 Alminyum Alamlarnn Kullanm Alanlar

Alminyum alamlarnn birok kullanm yeri vardr. Bunlardan balcalar:
2.4.1 naat sanayisinde

15

Son yllarda inaat tekniinde ve mimari stilde meydana gelen gelimeler alminyum ve
alamlar lehinedir. Alminyum ve alamlarnn kullanlma sahalarnn fazlal dk
maliyetli, iyi grnml ve inasnn hzl olmasndandr.
2.4.2 Uak endstrisinde
Alminyum ve alamlar 1908 ylnda yalanma sertlemesinin bulunmasyla uak sanayine
girmitir. Bugn uak sanayinde dralminyum tipi alamlar kullanlmaktadr. Alminyum
alamlar uaklarn gvde ksmnda kullanlmaktadr.
2.4.3 Gemi sanayisinde
Gnmzde kk aratrma gemileri, yat, yelkenli ve feribot gibi kkl bykl
gemilerin yapmnda alminyum alamlar kullanlmaktadr. Yolcu gemileri ve ileplerde
hafif olduklar iin tercih edilen alminyum alamlar, byk askeri gemilerde, dk
manyetik geirgenlikleri sayesinde bir avantaj daha salamaktadrlar.
2.4.4 Elektirik sanayisinde
Bir alminyum iletken, dk younluu nedeniyle bakr bir iletkenden daha hafiftir. Bu
nedenle 1930 ylndan beri enerji nakil hatlarnda kullanlmaktadr. Yurdumuzda da "Trkiye
Elektrik Kurumu" enerji nakli ve i hatlarda alminyum kablolar kullanmaktadrlar.
2.4.5 Ambalaj ve konserve sanayisinde
Alminyum, paketleme (ambalaj) malzemesi olarak da kullanlmaktadr. Ayrca nfus
artyla ortaya kan beslenme problemi konservecilii gelitirmi ve alminyumdan
yaplm kutular n plana gemitir. Bunlar dier malzemelere gre daha iyi zellik ve dk
maliyet salarlar. Kullanlan kutular atld iin bu durum nemli bir avantajdr. Ayrca bu
kutular hurda olarak da kullanlabilir.
2.4.6 Demiryolu sanayisinde
Alminyum ve alamlar pahal olmasna ramen iletme masraflarnn az olmas, korozyona
dayankl ve hafif olmas nedeniyle demiryolu aralarnda kullanlmaktadr. Son yllarda
vagon, treyler, lokomotif yapmnda alminyum alamlar kullanlmaya balanmtr.

2.4.7 Otomotiv endstrisinde

16

Alminyum alamlar dk zgl arlkl ve stn mekanik zellikleri nedeniyle bol

miktarda kullanlmaktadr.
Tat aralar ne kadar hafif olursa, hareket etmeleri iin daha az enerjiye gerek duyulur.
Alminyum alamlar demir elik grubu malzemelere nazaran daha dk younlua sahip
olduundan otomotiv endstrisinde her geen gn daha da kullanm artmaktadr [4,5].

BLM.3 ALMNYUM ALAIMLARINDA TANE NCELTME

Mikroyapnn almalar ve deneyimler sonucunda, birok faktrlerden etkilendii tespit
edilmitir. Dkmde kullanlacak alamn mikroyap kontrol ise kontroll katlamann yan
sra temel olarak pratikleri ile salanabilmektedir.
Alminyum Silisyum alam sistemlerinde mikroyap kimyasal kompozisyon ve dkm
prosesinin zelliklerine gre deikenlik gstermektedir. rnein, ince ekilli tektik yap
basnl dkmde hzl soutulma ile elde edilirken, ayn zamanda dendrit kol uzunluklarnn
ve dolaysyla dendritik hcrelerin daha ksa olumasna sebep olmakta, bununla birlikte tane

17

boyutunun klmesine yardmc olmaktadr. ncelikli olarak tane inceltme ve modifikasyon

gibi iki nemli sre ve etkileim mekanizmalar iyi ekilde anlalmaldr.
3.1 Tane nceltme Prosesi
Dkm alamnn yapsal zelliklerini belirleyen faktrlerin banda gelen tane inceltme
prosesi; scak yrtlma eilimi, porozitenin dalm ve beslemenin iyiletirilmesi asndan
byk bir nem arz etmektedir. Tane inceltme ilemi sonucu, parada daha az yapsal dkm
kusuru grlrken buna mukabil olarak, ok daha iyi mekanik deerler elde edilebilecektir.
Tane inceltme ileminin alamn yapsnda nasl geekletiinin anlalabilmesi iin,
ncelikle dkm parasnn temel yap ta olan ekirdek teorileri ve tane oluumu
incelenmelidir. Bu sayede, tane inceltme mekanizmalar kolayca grlebilecektir.
3.1.2 Tane yaps
Tane boyutunun yapsal ve mekanik deerler zerindeki etkisi oklu fazlarda tam olarak
bilinmemesine ramen, tekli fazlarn zellikleri bilinmektedir. Sektrde yaygn bilgi ve
deneyimlere gre, ince tane yaps iri tanelere gre tercih edilir. Ancak Al Si alamlarnda
bu durum esas yapsal zellikleri belirleyen tektik silisyum faz dolaysyla zellikle
modifikasyon ve tane inceltme terimlerinin birbirleriyle kartrlmamas gerekliliini
dourmaktadr.
Pratik uygulamalarn kazandrd deneyimler nda, Al Si dkm alamlarnn yapsna
etki eden faktrlerin banda gelen tektik silis morfolojisi, boyutlar ve dendrit kol uzunluu
gelmektedir. Ancak, bu faktrler incelenirken birbirinden ayr ele alnmas gerekmektedir.
rnein, bir dkm alamnda ince ya da iri taneler modifiye edilmi ve yahut edilmemi, daha

geni veya daha ksa dendrit kol uzunluklarnda grlebilirler. rnein, bir dkm
alamnda ince ya da iri taneler modifiye edilmi ve yahut edilmemi, daha geni veya daha
ksa dendrit kol uzunluklarnda grlebilirler.
Alamn yapsnda bulunan ve tane olarak adlandrlan yapda, ayn ekirdekten oluan
alminyum dendritleri bulunmaktadr. Bu dendritlerin uzunluu ise en bata katlama hz ile
belirlenmekte, katlama hz yavaladka dendritlerin uzunluu artmaktadr. Bahsi geen
dendrit kollarnn arasnda ise, modifiye edilebilir tektik silisyum faz yer almaktadr.

18

19

20