Anda di halaman 1dari 25

Czowiek w Kulturze 19

Andrzej Maryniarczyk SDB


Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawia II

Przeom w dziejach polskiej filozofii.


Koncepcja filozofii metafizycznej
Mieczysawa A. Krpca OP
Przystpujc do charakterystyki koncepcji filozofii wypracowanej
przez Mieczysawa A. Krpca, ktrej synonimem jest metafizyka reali
styczna, nie mona oderwa si od oglnej sytuacji kulturowo-filozoficznej, z jak mielimy do czynienia w Polsce, a take w wiecie w latach
pidziesitych XX wieku. W Polsce wszystkie szkoy wysze (z wyjt
kiem Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego) zostay zdominowane
narzuconym administracyjnie marksizmem. W Europie za filozofia
znalaza si pod silnym wpywem scjentyzujcego pozytywizmu.
Efektem polskich zmaga i prac z tego okresu jest powstaa w latach
pidziesitych XX wieku Lubelska szkoa filozoficzna, stanowica
w tym czasie jedyn enklaw wolnej myli filozoficznej od Berlina
do Seulu. Wprawdzie na powstanie tej szkoy zoy si wysiek wielu
osb, jednak bez sformuowania nowej koncepcji metafizyki realistycz
nej (oglnej i szczegowych) przez Mieczysawa A. Krpca szkoa
ta nie mogaby zaistnie, rozwija si, a przede wszystkim stanowi
zwrotnego punktu w polskiej i wiatowej filozofii wspczesnej.
W dziejach filozofii polskiej nie zostaa wypracowana autonomiczna,
zborna i zarazem caociowa filozoficzna interpretacja rzeczywistoci.
Dokona tego po raz pierwszy M. A. Krpiec w ramach polskiej
szkoy filozofii klasycznej1. To dziki pracom Krpca zrodziy si
1 Taka nazwa szkoy pojawia si na pocztku jej powstania. Zob. M. A. Krpiec
i A. Maryniarczyk, Lubelska szkoa filozoficzna, w: Powszechna Encyklopedia Filozofii,
red. A. Maryniarczyk, t. 6, Lublin 2005, s. 533nn.

74

Andrzej Maryniarczyk SDB

oryginalne, polskie opracowania takich dziaw filozofii jak: metafi


zyka, antropologia, filozofia prawa, filozofia polityki, filozofia kultury,
teoria poznania realistycznego, teoria analogii, metodologia metafizyki
i inne. Zaproponowana za przez badacza koncepcja filozofii meta
fizycznej stanowia take przeom w europejskiej i wiatowej filozofii
klasycznej (realistycznej)2.

1.
Historyczny i merytoryczny kontekst formowania si
koncepcji filozofii metafizycznej Krpca w szkole lubelskiej
Podjte na pocztku lat pidziesitych na Wydziale Filozofii
Chrzecijaskiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego prace dydak
tyczno-naukowe, zainicjowane przez S. Swieawskiego, J. Kalinow
skiego, a w szczeglnoci M. A. Krpca, zostay okrelone przez
Kalinowskiego (po roku 1957 osiedli si we Francji), w czasopimie
Revue Philosophique de Louvain przy okazji omawiania dorobku
filozofw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, jako Ecole philo
sophique lublinoise3.
W ten sposb zacza funkcjonowa nazwa Lubelskiej szkoy
filozoficznej na okrelenie programu nauczania i stylu uprawiania
filozofii w KUL, jaki zosta zapocztkowany w latach pidziesitych
drugiej poowy XX wieku.
Czym mia charakteryzowa si w styl uprawiania filozofii?
w sposb uprawiania filozofii mia charakteryzowa si tym, e
jako podstawowa dyscyplina filozoficzna zostaa wskazana metafizyka
(tak oglna, jak i metafizyki szczegowe), ktr wyrnia midzy
innymi realizm poznawczy. Oznaczao to, e przedmiotem poznania
filozoficznego jest realnie istniejcy byt (ujty kategorialnie lub trans
cendentalnie). Badania metafizyczne mia te cechowa maksymalizm
2 By o tym si przekona, wystarczy zestawi prace M. A. Krpca z tymi, ktre
w literaturze europejskiej i wiatowej ukazay si w ostatnim pidziesicioleciu w za
kresie metafizyki realistycznej.
3 W krgu filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Z dyskusji o dorobku
Wydziau Filozofii Chrzecijaskiej z okazji 60-lecia Uczelni, ycie i myl 11 (1978),
s. 30.

Przeom w dziejach polskiej filozofii

75

poznawczy, ktry przejawia si w tym, e dono do tego, aby wyja


nienie filozoficzne objo cao egzystencjalnie nonej problematyki
i skupiao si na odkryciu pierwszych i ostatecznych przyczyn istnienia
tak poszczeglnych bytw, jak i caej rzeczywistoci.
Tworzona koncepcja filozofii metafizycznej miaa wyrnia si
take autonomi metodologiczn (tak co do nauk szczegowych
[przyrodniczo-matematycznych], jak i teologii). Miao to oznacza,
e dla potrzeb tak rozumianej filozofii metafizycznej (metafizyki)
formuuje si odpowiednie dla niej metody poznania. Ponadto, tego
typu filozofia charakteryzuje si transcendentalizmem twierdze
(twierdzenia odnosz si do caej rzeczywistoci) oraz jednoci
metodologiczno-epistemologiczn (ta sama metoda jest stosowana
w rnych dziedzinach filozofii uprawianych przedmiotowo. Z tym
jednak, e metoda metafizyki oglnej nie moe by jednoznacznie
przenoszona do metafizyk szczegowych, lecz w sposb analogicz
ny). Z kolei spjno poznania metafizycznego zagwarantowana
zostaa wewntrzn zbornoci przedmiotu oraz obiektywnoci
osigan dziki samozwrotnej sprawdzalnoci twierdze, co uzy
skiwane jest przez kadorazowe odnoszenie ich od oczywistoci
przedmiotowej.
Wrd przyczyn, ktre skoniy M. Krpca do wypracowania
koncepcji filozofii metafizycznej w ramach formujcej si szkoy,
znalaz si wprowadzany rodkami administracyjnymi marksizm,
obowizujcy na wszystkich uniwersytetach pastwowych, szkoach
wyszych i studiach podyplomowych. Grozio to zaamaniem si pod
staw kultury humanistycznej przez zakamanie prawdy o czowieku
i wiecie, a co najwaniejsze, zniewoleniem ideologi wolnej myli
filozoficznej. Drug z przyczyn bya potrzeba wypracowania uwsp
czenionej koncepcji klasycznej filozofii realistycznej (ktra zostaa
zdeformowana zarwno suerezjask neoscholastyk, jak i esencjalizmem filozofii Ch. Wolffa i J. Kleutgena) i zaproponowania polskiej
(a take wiatowej) humanistyce i kulturze alternatywnej koncepcji
filozofii maksymalistycznej w odniesieniu do pojawiajcych si w tym
czasie innych propozycji, takich jak: krakowska szkoa fenomenolo
giczna Romana Ingardena czy lwowsko-warszawska szkoa analizy
logicznej (analitycznej).

76

Andrzej Maryniarczyk SDB

1.1. Potrzeba powstrzymania naporu


ideologii marksistowskiej
Z pocztkiem lat pidziesitych nastpio w Polsce, zorganizo
wane przez komunistyczne wadze, nasilenie akcji nauczania filozofii
marksistowskiej na wszystkich szczeblach szk wyszych (a take
i rednich), w myl postulatu, by w miejsce wiatopogldu chrzecija
skiego wprowadza ideologi materialistyczn. Daje temu wiadectwo
A. Schaff, gdy w roku 1950 pisze: Warunkiem cakowitego ideolo
gicznego zwycistwa wiatopogldu marksistowsko-leninowskiego
w Polsce jest, midzy innymi, przezwycienie wpyww ideologicznych
obcych klasowo kierunkw filozoficznych. Idzie tutaj w pierwszym
rzdzie o filozofi tomistyczn, a wic filozofi o wyranym obliczu
fideistycznym, ktra jest oficjaln filozofi szk katolickich. Powany
wpyw posiada filozofia neopozytywistyczna. Wreszcie, niejaki wpyw
wywiera rwnie pewna odmiana filozofii Husserla. Walka z tymi
obcymi wpywami ideologicznymi w filozofii nie jest atwa. Chociaby
ze wzgldu na to, i marksistowskie kadry naukowe dopiero rosn
i zwolennicy filozofii marksistowskiej dopiero zaczynaj si przedo
stawa na katedry uniwersyteckie. Teoria marksistowska oddziaywa
jednak rozmaitymi drogami. Szeroka sie szkolnictwa partyjnego oraz
masowa akcja upowszechniania ideologii marksistowskiej s potn
broni w walce z obcymi kierunkami ideologicznymi. Najwikszy wpyw
wywiera sowo pisane. Tumaczenia klasykw marksizmu oraz naukowej
literatury marksistowskiej osigaj fantastyczne jak na stosunki przed
wojennej Polski nakady. Do powiedzie, e Dziea wybrane Marksa
i Engelsa wydano w nakadzie ponad 200.000 egz., Lenina Materializm
i empiriokrytycyzm 275.000 egz., Stalina O materializmie dialektycznym
i historycznym ponad 300.000 egz., a Krtki kurs historii WKP zosta
wydany w nakadzie 1.300.000 egzemplarzy. Walka przeciw buruazyjnej ideologii w Polsce Ludowej jest jedynym z aspektw toczcej
si w kraju i na caym wiecie walki obozu demokracji i socjalizmu
przeciwko obozowi imperializmu grocego ludzkoci rozptaniem
nowej wojny wiatowej. W wietle ostatnich wielkich historycznych
zwycistw socjalizmu, w wietle nieprzerwanego postpu budownictwa
socjalistycznego w ZSRR i krajach demokracji ludowej, perspektywy

Przeom w dziejach polskiej filozofii

77

tej walki zarysowuj si zupenie wyranie - wynik moe by tylko


jeden: zwycistwo socjalizmu w caym wiecie. Bdzie to ostateczny
tryumf ideologii marksizmu-leninizmu4.
Zorganizowana przez wczesne wadze akcja anty-racjonalna i antynarodowa skonia nas, wykadajcych filozofi w KUL - wspomina
M. A. Krpiec - do obrony rozumu filozoficznego i suwerennoci
polskiej kultury przez przemylan prac naukow i dydaktyczn
w zakresie filozofii. Wanym punktem okazaa si take potrzeba
ukazywania w filozofii penej prawdy o czowieku, od ktrej zaley
waciwa organizacja ycia spoecznego, politycznego, religijnego
i kulturowego.
W latach pidziesitych i kolejnych rodowisko filozoficzne KUL
byo jedynym w Polsce orodkiem uniwersyteckiego ksztacenia filo
zoficznego i humanistycznego niezalenego od ideologii marksistow
skiej. Stao si to szczeglnie widoczne, gdy w nastpstwie protestw
partyjnych i naciskw na wadze uczelni, dokonane przez modych
gniewnych propagatorw ideologii marksistowskiej, ktrzy starali si
utorowa sobie miejsce na katedry uniwersytetw, usunito z polskich
uniwersytetw najwybitniejszych profesorw filozofii, midzy inny
mi: W. Tatarkiewicza, R. Ingardena, T. Czeowskiego, I. Dmbsk
i innych. Naley tu, dla pamici, odnotowa synny prowokacyjny
protest studentw UW, uczestnikw seminarium prof. Tatarkiewicza,
czonkw PZPR: B. Baczko, H. Jarosza, A. Suckiego, H. Hollanda
i L. Koakowskiego, z jakim wystpili pod adresem W. Tatarkiewicza,
ktry to protest by jednym z elementw programu dziaa zmierza
jcych do pozbawiania katedr tych profesorw, ktrzy nie chcieli ulec
ideologizacji5.
Profesorowie ci znaleli moliwo wygaszania odczytw czy pro
wadzenia gocinnych wykadw w KUL-owskim orodku filozoficznym,
a take mogli kontynuowa prowadzenie prac doktorskich swoich
uczniw (np. M. Goaszewska dokaczaa swj doktorat u R. Ingar
dena na KUL-u).
4

A. Szaff, Narodziny i rozwj filozofii marksistowskiej, Warszawa 1950, s. 403.


Zob. B. Dbowski, Spr o metafizyk i inne studia z historii filozofii polskiej,
Wocawek 1997, s. 307
5

78

Andrzej Maryniarczyk SDB

Odwoanie si do obiektywnie istniejcej rzeczywistoci, jej racjo


nalne poznanie i wyjanienie miay stanowi antidotum na zideologizowan filozofi marksistowsk, administracyjnie narzucon polskim
orodkom naukowym, a take na ograniczenia zwizane z dominujcym
w filozofii wspczesnej scjentycznym pozytywizmem i nastawieniem
antymetafizycznym
W rodowisku profesorw filozofii Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego zrodzi si postulat, by odbudowa filozofi klasyczn
i zarazem realistyczn, ktra dy do ostatecznociowego poznawania
rzeczywistoci w jej istotnych, koniecznych i powszechnych (transcen
dentalnych) strukturach. Miao to zagwarantowa ujcie tych aspek
tw rzeczywistoci, do ktrych nauki przyrodniczo-matematyczne, ze
wzgldu na swe metody, nie mogy dotrze. Z tej racji grupa ludzi
przygotowanych dogbn lektura tekstw klasycznych staroytnych
i redniowiecznych, czua na zagroenia penej prawdy o wiecie i o
czowieku, dostrzega, e rezygnacja z klasycznej filozofii stanowi
ogromn szkod wyrzdzon czowiekowi i kulturze. Std nawizanie
do filozofii klasycznej. Nie chodzio o zwrot ku przeszoci, waciwy
historykom, ale o rozstrzyganie problemw wspczesnych przez konty
nuacj okrelonego metodologicznie typu filozofii i przez wykorzystanie
dowiadczenia najlepszych mylicieli przeszoci i teraniejszoci, by
jak najwaciwiej i najgbiej zrozumie oraz wyjani rzeczywisto6.
Tak powstawaa koncepcja filozofii metafizycznej, ktra miaa by
specyfik wyrniajc szko lubelsk.
Nie byo wwczas odpowiednich podrcznikw i monografii fi
lozoficznych sucych poznaniu i wyjanianiu wiata osb i rzeczy
w sposb racjonalny, uzasadniony i sprawdzalny. Te za, ktre byty
dostpne, czsto nosiy na sobie pitno wolffiaskiego esencjalizmu,
czynicego z filozofii przedmiot jaowych docieka, oderwanych od
rzeczywistoci, lub znamiona pozornego racjonalizmu, znajdujce
odbicie w prbach budowania systemw filozoficznych na wzr sys
temw dedukcyjnych. Tymczasem pozornemu realizmowi filozofii
materialistycznej (ktry w gruncie rzeczy by jedn z form idealizmu,
6
Z. J. Zdybicka, O wierno rzeczywistoci i pen prawd o czowieku - Poska
Szkoa Fiozofii Kasycznej, Summarium 9 (1980), s. 110.

Przeom w dziejach polskiej filozofii

79

gdy bazowa na przyjtej a priori abstrakcyjnej idei materii) nalea


o przeciwstawi zdroworozsdkow, ucilon i uzasadnion wizj
rzeczywistoci, jako realnie istniejcej - wspomina M. A. Krpiec.
Opracowywanie, w formie podrcznikowej, podstawowych dziedzin
filozofii - w morzu literatury marksistowskiej - byo zasadniczym
wyzwaniem dla rodowiska formuujcego program filozofii Szkoy.
Ciar tej pracy, jak moemy to dzi zobaczy z perspektywy lat, podj
w gwnej mierze M. A. Krpiec7.
7
Aby si o tym przekona, wystarczy przegldn podstawowe tytuy monografii
opracowanych przez M. A. Krpca, dotyczcych poszczeglnych dziedzin filozoficznych:
Z DZIEDZINY METAFIZYKI: Struktura bytu. Charakterystyczne elementy systemu
Arystotelesa i Tomasza z Akwinu, Lublin 1963, ss. 361 (wyd. II popraw., Dziea, t. V,
Lublin 1995); (wsplnie z T. elenikiem) Arystotelesowska koncepcja substancji. Oglna
teoria i wybr tekstw, Lublin 1966, ss. 214; Metafizyka. Zarys podstawowych zagadnie,
Pozna 1966, ss. 558 (wyd. III, Dziea, t. VII, Lublin 1995; przekad angielski M. Lescoe,
A. Wonicki, Th. Sandok [i in.]: Metaphysics. An Outline of the Theory of Being, New York
1991); opracowanie i wydanie po raz pierwszy w Polsce bazowej pracy dla studentw
i filozofw trjjzycznego wydania: Arystoteles, Metafizyka (tekst w jzyku greckim, a
ciskim i polskim), tekst polski opracowa M. A. Krpiec, A. Maryniarczyk, red. naukowa
A. Maryniarczyk, tum. T. elenik, Lublin 2000, t. I, ss. 409, t. II, ss. 427; Z DZIEDZI
NY ANTROPOLOGII: Ja czowiek. Zarys antropologii filozoficznej, Lublin 1974, ss. 455
(wyd. V, Dziea, t. IX, Lublin 1998; przekad angielski M. Lescoe, R. Duncan: I-Man. An
Outline of Philosophical Anthropology, New Britain (Conn.) 1983; tum. chiskie T. Lu,
1989); Czowiek i prawo naturalne, Lublin 1975, ss. 259 (wyd. III, Dziea, t. X, Lublin
1999; przekad angielski M. Szymaska: Person and Natural Law, New York 1993);
Dlaczego zo? Rozwaania filozoficzne, Krakw 1962, ss. 190 (wyd. II poszerz., Dziea,
t. III, Lublin 1995; tum. franc. G. Roussel: Pourquoi le mal?, Paris 1967, ss. 227); Jzyk
i wiat realny, Lublin 1985, ss. 368 (wyd. II, Dziea, t. XIII, Lublin 1995); Kim jest czo
wiek?, Warszawa 1987, ss. 69; Czowiek w kulturze, Rzym-Warszawa 1990, ss. 369 (wyd.
II, Dziea, t. XIX, Lublin 1999); Ludzka wolno i jej granice, Warszawa 1997, ss. 306
(wyd. II, Dziea, t. XVIII, Lublin 2000); Psychologia racjonalna, jako Dziea, t. XX, Lublin
1996, ss. 304; Z DZIEDZINY FILOZOFII POLITYKI: Suwerenno ... czyja?, d
1990, ss. 103 (wyd. II, pod tytuem Suwerenno - czyja?, jako Dziea, t. XVI, Lublin
1996); Wprowadzenie do filozofii polityki, cz. I, Lublin 1992, ss. 115; O ludzk polityk!,
Katowice 1993, ss. 321 (wyd. II, Dziea, t. XVII, Lublin 1998); Z DZIEDZINY FILO
ZOFII KULTURY: U podstaw rozumienia kultury, jako Dziea, t. XV, Lublin 1991, ss.
268; Odzyska wiat realny, Lublin 1993, ss. 768 (wyd. II, Dziea t. XXIII, Lublin 1999);
0 chrzecijask kultur, Lublin 2000, ss. 64; (wraz z A. Maryniarczykiem, P. Jaroszy
skim, Z. J. Zdybick), Wprowadzenie do filozofii - przewodnik, t. I, ss. 281, t. II, ss. 323,
t. III, ss. 298, Lublin 2000; III wyd. Lublin 2003; Z DZIEDZINY METODOLOGII
1 TEORII POZNANIA FILOZOFICZNEGO: Realizm ludzkiego poznania, Pozna
1959, ss. 652 (wyd. II, Dziea, t. II, Lublin 1993); Teoria analogii bytu, Lublin 1959, ss.

80

Andrzej Maryniarczyk SDB

1.2. Propozycja oryginalnej polskiej filozofii realistycznej


M. A. Krpca
Podejmowane na terenie Polski prby wizania filozofii realistycz
nej z fenomenologi, zwaszcza ingardenowsk, ktra deklarowaa co
prawda realizm, nie gwarantoway sukcesu poznawczego ze wzgldu na
odmienne przedmioty bada (byty intencjonalnie istniejce w podmio
cie poznajcym w miejsce realnych rzeczy). Rwnie problematyczne
okazay si prby czenia filozofii realistycznej z filozofi analityczn
ze wzgldu na odmienno przedmiotu bada, stosowanych metod
i celw poznawczych. To samo mona powiedzie o prbach unaukowienia filozofii realistycznej przez formalizacj jej jzyka, podej
mowanych midzy innymi przez J. Salamuch, J. F. Drewnowskiego
czy J. M. Bocheskiego.
Przedstawiane, w opozycji do napierajcego marksizmu, propo
zycje uprawiania filozofii w Polsce lat pidziesitych XX wieku,
wychodzce czy to z krakowskiej szkoy fenomenologicznej Romana
Ingardena, czy lwowsko-warszawskiej szkoy analizy logicznej (anali
tycznej), charakteryzoway si minimalizmem poznawczym, a zatem
w punkcie wyjcia zamykay si na egzystencjalnie none problemy
ludzkie. Z tej racji nie mogy stanowi konkurencji dla marksizmu.
Po drugie, byy przeniknite mentalnoci pozytywistyczn, przejawia
jc si w redukcji opisu i wyjaniania bogactwa wiata osb i rzeczy
do wsko rozumianego wyjaniania naukowego opartego na modelu
wyjaniania matematyczno-przyrodniczego. Po trzecie, proponowano
filozofi, ktra przedmiotem bada czyni dane wiadomoci lub jzyk,
pozostawiajc poza obszarem bada to, co najwaniejsze, a mianowicie
zarwno byt ludzki, jak i rzeczywisto otaczajcego nas wiata.
Formowanie przez M. A. Krpca w ramach powstajcej Lubelskiej
szkoy filozoficznej koncepcji filozofii metafizycznej byo odpowie
dzi na dominujcy w tym czasie w filozofii europejskiej pozytywizm
i neopozytywizm, propagujcy program filozofii minimalistycznej
415 (wyd. II, Dziea, t. I, Lublin 1993); (wsplnie z S. Kamiskim) Z teorii i metodologii
metafizyki, Lublin 1962, ss. 415 (wyd. III, Dziea, t. IV, Lublin 1994); O rozumienie filozofii,
jako Dziea, t. XIV, Lublin 1991, ss. 322; Poznawa czy myle. Problemy epistemologii
tomistycznej, jako Dziea, t. VIII, Lublin 1994, ss. 328.

Przeom w dziejach polskiej filozofii

81

i nieautonomicznej, a take w odniesieniu do innych nurtw filozofii


wiadomoci czy filozofii jzyka.
Koncepcja filozofii metafizycznej bya nakierowana na wypracowa
nie nowej wersji klasycznej filozofii realistycznej, ktra moga stanowi
odpr dla marksizmu ogaszajcego si jako realizm. W programie tym
znajduj swe rda dwa postulaty waciwe dla filozofii uprawianej
w Szkole Lubelskiej:
- dogbne uwzgldnienie do wiadczenia historycznego przez
powrt do rde, do oryginalnej myli znaczcych filozofw, szcze
glnie Tomasza z Akwinu, by omin deformacje poczynione przez
jego komentatorw i pniejszych przedstawicieli [...];
- towarzyszca rozwaaniom merytorycznym refleksja metodo
logiczna, uwzgldniajca oglnie akceptowane osignicia logicznej
teorii nauki8.
Starano si - jak wspomina Krpiec - konfrontowa badania ze
wszystkimi propozycjami, ktre s wysuwane przez wspczesne kie
runki filozoficzne. Zdajc sobie spraw z tego, e myl ludzka podlega
historycznemu rozwojowi, e sam czowiek jest bytem historycznym,
[starano - A. M.] si zwrci baczn uwag na ca histori filozofii,
a zwaszcza na te jej okresy, w ktrych powstay nowe kierunki filo
zofowania. Rwnoczenie, majc wiadomo wielkiej iloci kierun
kw filozoficznych i rozmaitoci sposobw jej uprawiania, [kadziono
- A. M.] szczeglny nacisk na sprawy metodologiczne w filozofii.
Okazuje si bowiem, e filozofia, mimo i jest jedn z najstarszych
dziedzin poznawczych, cigle jeszcze nie ma zadowalajco opracowanej
swej metodologii9.
Uprawianej w ramach Szkoy filozofii, ktrej centraln dyscyplin
bya metafizyka (std nazwa filozofii metafizycznej), towarzyszya
szeroko pojta refleksja metodologiczna. Dotyczy to tak metafizyki
oglnej, jak i metafizyk szczegowych oraz historii filozofii. Prace:
Z teorii i metodologii metafizyki (Krpiec, S. Kamiski) i Zagadnienie
historii filozofii (S. Swieawski) wyznaczaj kierunek tych bada i analiz,
8 Z. J. Zdybicka, O wierno rzeczywistoci i pen prawd o czowieku - Polska
Szkoa Filozofii Klasycznej, s. 110.
9 M. A. Krpiec, Filozoficzna szkoa lubelska, w: Czowiek - kultura - uniwersytet,
Lublin 1998, s. 249.

Andrzej Maryniarczyk SDB

82

ktre bd czci programu formuujcej si Szkoy. W jej pracach


wsppracuj ze sob katedry metafizyki (oglnej i szczegowych),
historii filozofii i metodologii nauk.
Naley jednak zaznaczy, e uprawiana na KUL-u przez S. Swieawskiego historia filozofii, nawizujca do myli J. Maritaina i E. Gilsona,
jest histori metafizyki. Dziki temu sama funkcjonuje take jako
szczeglne dowiadczenie dla metafizyki uprawianej systematycznie
w katedrze powiconej tej dyscyplinie10. Logika i metodologia zo
stay potraktowane w pierwszym rzdzie jako narzdzia usprawniajce
poznanie filozoficzne (metafizyczne), a drugorzdnie, take z uwagi
na potrzeby dydaktyczne, jako dyscypliny samodzielne.
W badaniach metodologicznych, prowadzonych przez S. Kamiskiego w cisej wsppracy z M. A. Krpcem i pod jego wpywem,
zosta pooony nacisk na opracowanie metod badawczych stosownych
dla filozofii, a zwaszcza dla metafizyki realistycznej (klasycznej).
Podjto prb usystematyzowania metod racjonalnego i naukowego
poznania w ogle. Miao to na celu ukazanie szerokiej panoramy
poznania naukowego, w ktrego obszar wchodz nie tylko nauki
matematyczno-przyrodnicze, co forsowa dominujcy scjentyzm, ale
i nauki filozoficzne, humanistyczne oraz teologiczne.
W programie formowania koncepcji filozofii metafizycznej dono
do oparcia filozofii na szeroko pojtym dowiadczeniu, obejmujcym
nie tylko percepcj zmysowo-intelektualn, lecz take intelektualn
intuicj (intelektualizm) teoretycznoci, czyli nastawienie na poznanie
prawdy (propter ipsum scire). Wskazywano na konsekwencje i cele prak
tyczne wynikajce z prawdy, ktrej jednak nie konstytuuje si, a oceny
i normy uzasadniano i tumaczono ostatecznymi istotami rzeczy11.
M. A. Krpiec rozpocz systematyczne opracowanie gwnych
dziedzin filozofii realistycznej, ktrej pocztki pojawiy si u Arysto
telesa, a ktra zyskaa rozwinicie w pracach Tomasza z Akwinu,
a wspczenie w pogldach E. Gilsona, ktrego publikacje trzeba
byo jak najprdzej udostpni polskiemu profesorowi i studentowi.
10

Tame, s. 250.
Zob. Z. J. Zdybicka, O wierno rzeczywistoci i pen prawd o czowieku - Polska
Szkoa Filozofii Klasycznej, s. 111.
11

Przeom w dziejach polskiej filozofii

83

Postanowilimy zatem - relacjonuje Krpiec - e naley w filozoficz


nym nauczaniu oprze si na nowo opracowanej metafizyce, gdy
ona decyduje o filozoficznym, metodycznym nauczaniu filozofii take
w innych gaziach filozofii, wyrastajcych z metafizycznego pnia.
Prcz metafizycznej podstawy poznania trzeba rwnie uwzgldni
pogbiony organon mylenia, jakim jest historia filozofii, teoria
poznania, logika z metodologi.
Po metafizyce - opracowanej przez Krpca - jako podstawowej
dyscyplinie filozoficznej zaczy si ukazywa dokonane przez niego
nowe opracowania kolejnych dziedzin filozoficznych, takich jak: teoria
poznania (realizm ludzkiego poznania), antropologia filozoficzna,
filozofia religii, filozofia prawa, filozofia kultury, teoria i metodologia
metafizyki, teoria analogii, filozofia polityki i inne.
Zaproponowana polskiej kulturze koncepcja filozofii metafizycz
nej miaa by tak filozofi, w ktrej nie zostay zerwane wizy
z ca bogat tradycj, gdzie nie poddano si presji minimalizmu
poznawczego, scjentyzmu, a take presji filozofii podmiotu, zrywaj
cej z obiektywizmem, nie mwic ju o presji ideologii, ktrej napr
w naszym kraju by szczeglnie duy. Niepoddanie si mu wymagao
mocy intelektualnej i moralnej. Filozofowie tego nurtu filozofii byli
wiadomi tych wszystkich naciskw i moe dlatego z wiksz ni gdzie
indziej skutecznoci zdoali obroni teori czowieka przed okrojonymi
wizjami, sprowadzajcymi go do roli narzdzia12.

2. Specyfika koncepcji filozofii metafizycznej M. A. Krpca

2.1. Oglne zaoenia


Tym, czym miaa si charakteryzowa filozofia metafizyczna upra
wiana w ramach Szkoy - wyjania Krpiec - s dwie rzeczy; pierwsze
- nawrt do filozofw klasycznych, tzn., do ich tekstw jako do rde,
w tym przekonaniu, e filozofowie ci, ju klasyczni, maj najwicej
12

Tame, s. 115.

84

Andrzej Maryniarczyk SDB

w filozofii do powiedzenia: drugie - ksztatujca si refleksja meto


dologiczna na tle dotychczasowych sposobw filozofowania, w tym
zwrcenie uwagi na sam sposb definiowania filozofii, na sposb wyja
niania i argumentowania, budowania sytemu (nie naruszajc przy tym
postulatu otwartoci filozofowania), a to w celu wyzwolenia si od
narosego w tradycji klasycznej werbalizmu [...]. Nie tyle chodzi nam
0 jaki konkretny a niepodwaalny dorobek (cho do tego staramy si
dy), ile o kontynuowanie pewnej tradycji, stylu filozofowania, ktry
zwiemy midzy innymi klasycznym (a take egzystencjalnym, filozofi
bytu, czy inaczej jako)13.
W filozoficznym programie Szkoy od pocztku wskazywano me
tafizyk realistyczn jako centraln dyscyplin filozoficzn, ktra
odgrywa podstawow rol w uprawianiu filozofii oraz w ksztaceniu
filozoficznym. Nastpnie wyrniano metafizyki szczegowe, ktre
wyznaczay poszczeglne dziedziny bada filozoficznych. Badania te
miay by dopeniane studium z historii filozofii (staroytnej, rednio
wiecznej, nowoytnej i wspczesnej) oraz pogbiane zreflektowan
wiadomoci metodologiczn, logiczn i epistemologiczn.
Punktem wyjcia w budowaniu nowej koncepcji filozofii realistycznej
byo wskazanie na tzw. egzystencjalne rozumienie bytu jako przed
miotu filozofii. Egzystencjalna koncepcja bytu - opracowana przez
M. A. Krpca - bya tym punktem oparcia nowej koncepcji filozofii
metafizycznej, ktry wskazywa na zasadnicze rnice filozofii kla
sycznej w wersji arystotelesowskiej, scholastycznej i neoscholastycznej.
Do odkrycia na nowo egzystencjalnej koncepcji bytu przyczyni si
midzy innymi powrt do rdowych tekstw w. Tomasza z Akwi
nu, a take osobiste uwraliwienie Krpca na problematyk istnienia
1jego zagroenia.
M. A. Krpiec - w opracowanej metafizyce - w sposb szczegl
ny zacz zwraca uwag, e to wanie akt istnienia bytw stanowi
najwaniejszy i najdoskonalszy czynnik bytowy, ktry domaga si afirmacji i staje si pierwszym i podstawowym przedmiotem wyjaniania
13
W krgu filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Z dyskusji o dorobku
Wydziau Filozofii Chrzecijaskiej z okazji 60-lecia Uczelni, ycie i myl 11(1978),
s. 24-25.

Przeom w dziejach polskiej filozofii

85

filozoficznego. Fakt ten wyznacza cel poznania filozoficznego, ktrym


jest poznanie i wyjanienia realnie istniejcego wiata osb i rzeczy.
Gwnym zatem zadaniem filozofii bdzie wskazanie na konieczne
i ostateczne czynniki wyjaniajce istnienie wiata w ogle, a istnienie
czowieka w szczeglnoci. Wskazanie na egzystencjalne rozumie bytu,
jako przedmiotu formalnego filozofii, staje si punktem integrujcym
rne dziay filozofii w wyjanianiu caej rzeczywistoci.
Odnonie do refleksji metodologicznej, ktra winna towarzyszy
filozofii realistycznej, zwrcono uwag na metodologi nauk w og
le, a na poziom metateoretycznego zreflektowania studiw w sposb
szczeglny. Poniewa w Polsce - jak wyjania S. Kamiski - w okresie
midzywojennym i zaraz pod II wojnie wiatowej przewaaa w fi
lozofowaniu postawa analityczno-krytyczna, przeto nastpio u nas
swoiste zharmonizowanie maksymalistycznej co do treci filozofii
klasycznej z analityczno-krytycznym stylem podejcia do problematyki
filozoficznej14.
Z tej racji M. A. Krpiec wraz z S. Kamiskim zawracaj uwag na
specyfik poznania metafizycznego, co szczeglnie ujawnia si w analogicznoci jzyka metafizyki, w procedurach wyjaniania, dowodzenia
i uzasadniania, ktre czsto zachodz rwnoczenie. Ponadto zauwa
ono, e nie mona przenosi narzdzi metodologicznych z nauk przy
rodniczych czy matematyczno-logicznych do metafizyki, lecz naley jest
wypracowywa jako autonomiczne narzdzia dla metafizyki. Wynikiem
tego byo, unikalne w literaturze polskiej i wiatowej, opracowanie wraz
z Krpcem metodologii metafizyki (Z teorii i metodologii metafizyki);
zwrcenie uwagi na specyfik dowodzenia metafizycznego oraz jzyka
analogiczno-transcendentalizujcego. M. A. Krpiec z kolei kad duy
nacisk na pogbienie i dopracowanie koncepcji poznania sdowego
(egzystencjalnego), ktre jest baz poznania realistycznego.
Kolejny element, na ktry zwracano uwag w programie Szkoy, to
obrona autonomii filozofii: tak do nauk szczegowych, jak i teologii
oraz w odniesieniu do nurtw filozofii wspczesnej (fenomenologii,
filozofii analitycznej czy egzystencjalizmu). Nie oznaczao to jednak
14
W krgu filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Z dyskusji o dorobku
Wydziau Filozofii Chrzecijaskiej z okazji 60-lecia Uczelni, tame, s. 30.

86

Andrzej Maryniarczyk SDB

jakiej separacji. W uprawianiu filozofii wskazywano na znajomo


wynikw nauk matematyczno-przyrodniczych oraz teologicznych,
a take wspczesnych kierunkw filozoficznych, jako element erudycji
i inspiracji. Ponadto wchodzono w dyskusje ze wspczesnymi kierun
kami filozoficznymi, by bardziej doprecyzowa metody wyjaniania
filozofii realistycznej, a take by podejmowa nowe aspekty bada,
ktre inspiruj nurty wspczesnej filozofii (np.: fenomenologia, egzystencjalizm czy filozofia jzyka).

2.2. Szczegowe czynniki charakteryzujce koncepcj filozofii


metafizycznej Krpca
Gwne czynniki determinujce sposb uprawiania przez Krpca
filozofii metafizycznej to midzy innymi: (1) nowe rozumienie bytu, jako
przedmiotu poznania metafizycznego; (2) przyjcie zradykalizowanej
koncepcji poznania, zgodnie z ktr akty sdzenia egzystencjalnego
stanowi najbardziej pierwotne akty poznawcze (pierwotniejsze ni
akty pojciowania); (3) powrt do naturalnego i zintegrowanego jzyka
w filozofii, w ktrym operuje si stron syntaktyczn, semantyczn
i pragmatyczn; (4) metoda (separacji), na ktr skaday si midzy
innymi: opis faktw realnych, historyzm, diaporeza w wyjanieniu
problemw, pytanie dia ti i wskazanie na czynnik przedmiotowy
uniesprzeczniajcy wyjaniany fakt; (5) narzdzia poznawcze, w tym
logika pojmowana jako teoria usprawniania poznania (w odrnieniu
do usprawniania mylenia); (6) teoria uzasadnie - wskazywanie na
ostateczn racj badanego aspektu bytu obiektywnie sprawdzaln.

2.1.1. Egzystencjalna koncepcja bytu


Charakter metafizyki - pisze Krpiec - zaley cakowicie od
koncepcji bytu, ktry jest jej przedmiotem. Pierwszym i podstawowym
pytaniem metafizyki jest pytanie o byt, a jego zrozumienie i wypraco
wanie jego koncepcji jest jej najwaniejszym zadaniem. Aby zrozumie
dokadnie, na czym polega novum tej koncepcji, trzeba znw sign

Przeom w dziejach polskiej filozofii

87

do historii. Koncepcj bytu pojtego jako to, co istniejce, wypraco


wa w. Tomasz z Akwinu. On take zarysowa metod dochodzenia
do tak pojtego bytu, okrelon mianem separacji, drog zupenie
ron od abstrakcji, o ktrej - powoujc si na Arystotelesa - tyle
mwia pniejsza scholastyka. Ta zreszt w duej mierze zaprzepacia
dorobek Tomasza z Akwinu, uprocia go i zeschematyzowaa, przede
wszystkim za oddalia si od ywych problemw wyrastajcych na
gruncie realistycznej metafizyki, koncentrujcej si wok zagadnie
wynikajcych z dostrzeenia i analizy indywidualnego, konkretnego
istnienia15.
W filozofii chodzi bowiem o poznanie realnie istniejcego wiata
osb i rzeczy. Jest to tradycyjny, klasyczny przedmiot filozoficznego
poznania przeciwstawiony rnym formom subiektywizmu, reduku
jcego filozofi do analizy znakw poznawczych: poj, jzyka czy
danych wiadomoci.

2.1.2. Koncepcja poznania sdowego


Krpiec w sposb szczeglny podkrela, e poznanie filozoficzne
bazuje na poznaniu zdroworozsdkowym i jest jego rozwiniciem.
Poznanie bowiem zdroworozsdkowe czy nas z realnie istniejcym
wiatem. Naleao zatem dla potrzeb nowej metafizyki wypracowa
teori takiego poznania metafizycznego, ktra z jednej strony gwa
rantowaaby realno i konkretno przedmiotu metafizyki, z drugiej
za jego oglno, opart jednak nie na abstrakcji, lecz na analogii.
Dopiero w takiej perspektywie mona byo przystpi do przebudowy
caoci metafizyki, do opracowania wielu szczegowych zagadnie,
takich chociaby jak sama teoria analogii bytu, transcendentaliw,
wewntrzne i zewntrzne racje (cilej: czynniki uniesprzeczniajce)
bytu itp. W nowym wietle ukazuje si take sprawa samego pozna
nia. Przecie poznanie jest take bytem, bytem szczeglnego rodzaju,
a wobec tego i ono staje w zasigu docieka czysto metafizycznych.
I od razu okazuje si, e w takim ujciu odpada wiele zagadnie epi15

M. A. Krpiec, Filozoficzna szkoa ubeska, s. 251.

Andrzej Maryniarczyk SDB

88

stemologicznych. Niektre z nich s po prostu pseudoproblemami,


inne schodz na dalszy plan. Jednym sowem, przebudowa metafizyki
pociga za sob przebudow sprzgnitej z ni najcilej teorii pozna
nia, ktra w gruncie rzeczy winna by szczeglnym przypadkiem czy
szczegow dziedzin metafizyki16.
W opracowaniu koncepcji poznania realistycznego Krpiec zwraca
uwag na fakt, e istniej akty bezporedniego poznania, w ktrych
nie uwiadamiamy sobie przeciwstawienia: podmiot - przedmiot. S to
wanie najbardziej pierwotne akty, w ktrych dowiadczamy samego
istnienia. Znajduj one swj wyraz w sdach egzystencjalnych, do
ktrych z kolei w pierwszym rzdzie odwouje si metafizyka. W s
dzie egzystencjalnym mamy dany bezporednio tylko fakt istnienia
czego, czego nawet jeszcze dobrze nie poznalimy. Sam fakt istnie
nia chwyta nas za gardo tak, e w tym momencie nie ma jeszcze
mowy o wtpieniu czy dystansie poznawczym. Wykluczone jest tu
take zdwojenie na podmiot-przedmiot; to pojawi si moe dopiero
w aktach refleksji, gdy tymczasem sd egzystencjalny jest wynikiem
spontanicznego poznania prerefleksyjnego17.

1.2.3. Koncepcja integralnego jzyka


Jzyk sucy do komunikowania rezultatw poznania jest jzykiem
zintegrowanym, a nie rozbitym czy przeakcentowujcym strony: seman
tyczn, syntaktyczn i pragmatyczn. Kamiski wyjania: [...] jzyk
teorii bytu rni si swym charakterem od jzyka innych typw wiedzy,
a co wicej, trudny jest do penej determinacji semiotycznej. Aczkolwiek
pod wzgldem analitycznoci zblia si do jzyka nauk formalnych, to
jednoczenie odznacza si integralnym i niemal skrajnym realizmem.
Dotyczy jakociowej strony rzeczywistoci, ale jednoczenie aspektowi
oglnoegzystencjalnemu przyznaje prymat ontyczny i poznawczy. Ge
netycznie wywodzi si z jzyka potocznego i na nim gwnie bazuje,
lecz zarazem posuguje si terminologi o wielce specjalistycznych
16
17

Tame, s. 251-252.
Tame, s. 253

Przeom w dziejach polskiej filozofii

89

funkcjach semiotycznych. A wreszcie uywa nazw o najszerszym zakre


sie, przypisujc im wcale nie ubog tre. Dla pogodzenia tych prze
ciwstawiestw i rozwikania zwizanych z tym trudnoci opracowano
adekwatn dla jzyka teorii bytu doktryn: o analogii i partycypacji,
0 transcendentaliach oraz o prawdach koniecznych18.
W koncepcji filozofii metafizycznej Krpca zwraca si uwag, e
jzyk nie jest tworem autonomicznym i kierujcym si swoimi auto
nomicznymi prawami i reguami, niezalenymi od struktury i natury
wiata rzeczy, do ktrych nas odnosi, lecz jest w swej strukturze za
rwno podmiotowo-orzecznikowej, jak i podmiotowo-orzeczeniowej
ugruntowany w strukturze rzeczy (zarwno ich zoeniu z substancji
1 przypadoci, jak i istoty i istnienia). Ponadto take reguy syntaktyki,
semantyki czy pragmatyki maj swe ugruntowanie w strukturze rzeczy,
czego wyrazem s kategorie ukazujce ugruntowanie orzecznikw.
Zwraca si te uwag, e specyfik jzyka metafizyki jest to, e jest
on jzykiem pierwszego stopnia, czyli tzw. dorzecznym, co oznacza,
e jest nakierowany na naprowadzanie na widzenie rzeczy, a nie na
definiowanie poj. Ponadto jest jzykiem analogiczno-transcendentalizujcym, dziki czemu moe przenosi wiedz o caej rzeczywistoci.

2.1.4. Autonomiczna metoda poznania metafizycznego


Metoda ta polega, wedug Krpca, na analizie realnych faktw
w wietle naukotwrczego pytania: dia ti i wskazywaniu na te czyn
niki uniesprzeczniajce, ktrych negacja pociga za sob odrzucenie
wyjanianego faktu. Metod tak ma by separacja metafizyczna, ktra
jako metoda autonomiczna pozwala nie tylko wyodrbni przedmiot
metafizyki, ale take przedmiot ten gbiej poznawa w ramach tzw.
procesu uwyraniania. Istot separacji metafizycznej jest docieranie
do takich czynnikw bytu czy badanego zdarzenia, faktu, procesu lub
wytworu, dziki ktrym fakty te istniej. Nie jest to zatem metoda
parcelujca przedmiot na czci, ktre s poznawane w oderwaniu,
18
S. Kamiski, Osobliwo metodologiczna teorii bytu, w: Jak filozofowa, Lublin
1989, s. 81.

Andrzej Maryniarczyk SDB

90

lecz jest to metoda, ktra pozwala nam poznawczo wyseparowa


okrelone istotowe czynniki zoeniowe w celu lepszego dostrzeenia
i zrozumienia caoci istniejcego bytu, zjawiska, zdarzenia czy wy
tworu. Separacja, pojta analogicznie, jest take metod metafizyk
szczegowych, a wic caej filozofii realistycznej19.

2.1.5. Wypracowanie adekwatnych narzdzi poznawczych


Narzdzia poznawcze, w tym logika, pojmowane s jako instru
mentarium usprawnienia rozumiejcego poznania (w odrnieniu do
narzdzi skutecznego mylenia). Problemy, ktre dotycz adaptacji
logiki wspczesnej do metafizyki, rodz si przede wszystkim std,
e adaptacja ta oznacza prb redukcji poznania metafizycznego
do logiczno-matematycznego. Bowiem narzdzia, jakimi operuje
logika wspczesna, zostay tak skonstruowane, e nie s one zdolne,
ze wzgldu na sw strukturaln nono, uj i usprawni poznania
metafizycznego, ktre jest poznaniem konkretystycznym i transcen
dentalnym i opiera si na jzyku analogicznym. Tego typu poznanie
nie moe by zredukowane (ani zastpione) do poznania kombinatoryjnego czy operacjonistycznego.

2.2.6. Koncepcja uzasadniania w metafizyce


S. Kamiski, uwzgldniajc koncepcj metafizyki Krpca, zwraca
uwag, e na terenie filozofii bytu nie wystpuje dedukcja rozumiana
w sensie wspczesnym. Nie jest to bowiem mylenie formalne, po
sugujce si wynikaniem w sensie inferencyjnym. Nie wystpuje tu
rwnie dedukcja sylogistyczna, rozumiana w sensie arystotelesowskim.
Z tego te tytuu nie ma tu argumentacji apodyktycznej, rozumianej
take w sensie arystotelesowskim. Zasadniczym powodem tego jest
niedefiniowalno cisa per genus proximum et differentiam specifi
cam metafizycznych poj. Pojcia filozofii bytu s ponadrodzajowe
19

Zob. szerzej A. Maryniarczyk, Metoda metafizyki realistycznej, Lublin 2006.

Przeom w dziejach polskiej filozofii

91

o zakresie nieskoczonym. Jelibymy nazwali dedukcj mylenie


koniecznociowymi stanami rzeczy, to tak pojta dedukcja miaaby
miejsce na terenie filozofii bytu. Suponowaaby ona jednak uwiado
mion konstrukcj przedmiotu filozofii bytu (uwiadomion w formie
noetycznych take pierwszych zasad: tosamoci, niesprzecznoci,
wyczonego rodka, racji bytu), argumentacj zasadniczo negatyw
n poprzez wskazywanie na oczywisty absurd zdania przeciwnego,
na niezgodno zdania przeciwnego z faktami, na sprowadzenie do
sprzecznoci zdania przeciwnego, na niemoliwoci innego postawienia
sprawy nawet przez realnego czy fikcyjnego przeciwnika. Naturalnie,
wszelkie negatywne argumentacje dokonuj si w wietle skonstru
owanego (nie dowolnie) przedmiotu waciwego filozofii, w oderwaniu
od ktrego w ogle nie mona filozofowa, tak jak w oderwaniu od
waciwego przedmiotu jakiej nauki nie mona uprawia w jej obrbie
naukowych bada20.
Naley jednak pamita, e na terenie metafizyki operujemy ana
lizami stanw rzeczowych. I cho przy tej analizie dadz si wyrni
wszystkie znane we wspczesnej metodologii nauk sposoby rozumowa,
to jednak zawsze mamy tu do czynienia ze swoistym poznaniem, ktre
nie mieci si cakowicie w rozcznych klasyfikacjach formalnych.

3. Metafizyka i inne dziedziny filozofii


M. A. Krpiec w formowanej koncepcji filozofii metafizycznej
zwraca szczegln uwag na jedno uprawianej filozofii, ktr two
rzy metafizyka oglna i metafizyki szczegowe. Owa jedno filozofii
wynika std, e filozofia ma jeden analogiczny przedmiot (wszystko,
co istnieje), ktry ujty jest oglnie (transcendentalnie i analogicz
nie) i wyjaniany w metafizyce. Dlatego metafizyka stanowi bazow
dyscyplin filozoficzn. Ujmuje waciwoci przysugujce wszystkim
bytom (tzw. waciwoci transcendentalne), odczytuje prawa rzdzce
wszystkim, co istnieje, poznaje wewntrzn struktur wszelkiego bytu,
20
M. A. Krpiec, S. Kamiski, Specyficzno poznania metafizycznego, Znak 83
(1961), s. 627-628.

92

Andrzej Maryniarczyk SDB

jego przyczyny. Ostateczne wyjanienie bytw domaga si afirmacji


istnienia Bytu Absolutnego jako jedynej racji ostatecznie wyjaniajcej
istnienie bytw zoonych, zmiennych, niekoniecznych21.
W programie wypracowywanej przez Krpca filozofii metafizyka
oglna zostaa wic wskazana jako gwna i podstawowa dyscyplina
filozoficzna, ktra powinna peni centraln rol w caoksztacie
uprawiania filozofii. To szczeglne miejsce metafizyki w programie
Szkoy wynika std - jak wyjania S. Kamiski - e tak pojta teoria
bytu obejmuje wszystkie dyscypliny realistycznie pojtej metafizyki
i stanowi poznanie filozoficzne jednolite pod wzgldem epistemologiczno-metodologicznym. Znaczy to, e teoria bytu wyczerpuje ca
fundamentaln problematyk tzw. filozofii klasycznej i rozwizuje
j zasadniczo w ten sam sposb we wszystkich swoich dyscyplinach.
Nie odrnia si tu (ze wzgldu na metod ostatecznej eksplanacji)
teorii poznania od metafizyki jako dwch dziedzin filozofii. Teoria
poznania jako odrbna dyscyplina filozoficzna traci po prostu swoj
racj istnienia, gdy szereg jej gwnych zagadnie wyroso na bd
nych drogach metafizyki, std ma ona charakter metafilozoficzny.
Dyskusja np. nad rnymi idealizmami moe odbywa si przy okazji
metafilozoficznego usprawiedliwienia sposobu formowania pojcia
bytu. Kontrowersje za co do wartoci poznania mog by rozpatry
wane w historii filozofii (w kontekcie ustalania pomyek i wypacze
mylenia metafizycznego). Historia filozofii ma dostarcza teorii
bytu faktycznego dowiadczenia dziejowego dla wyboru waciwego
sposobu uprawiania metafizyki22. Tak rozumiana historia filozofii
jest dla metafizyki nieodzowna i peni w stosunku do niej potrjn
rol: (1) jest wprowadzeniem do metafizyki przez to, e przywouje
pojawiajce si dziejach filozofii rnorodne rozwizania problemw
filozoficznych; (2) stanowi paszczyzn do rozwizywania pojawia
jcych si problemw teoriopoznawczych; (3) jest pomocna przy
wyborze waciwego typu metafizyki, w ktrej wyjanienie wiata

21 Z. J. Zdybicka, O wierno rzeczywistoci i pen prawd o czowieku - Poska


Szkoa Fiozofii Kasycznej, s. 112.
22 S. Kamiski, Osobiwo metodoogiczna teorii bytu, s. 76.

Przeom w dziejach polskiej filozofii

93

osb i rzeczy zostao przedmiotowo, ale i historycznie sprawdzone


i zweryfikowane.
Jeli chodzi o inne dyscypliny, takie jak: logika, metodologia czy
wspominana ju teoria poznania, stanowi one - wedug Krpca - organon, czyli zesp dyscyplin pomocniczych w uprawianiu metafizyki,
a ich status okrelany jest jako status dyscyplin metafilozoficznych.
Tak zarysowany w Szkole program filozofii metafizycznej gwa
rantowa jej organiczn jedno. Jest to jedno pojta analogicznie,
a nie jednoznacznie. T jedno poznania w teorii bytu - wyjania
Kamiski - osiga si dziki przyjciu przedmiotowego filozofowania
oraz ostatecznociowej eksplanacji wycznie w oparciu o wewntrzn
struktur bytu. Kto natomiast zakada, e niedogmatyczne wyjanianie
filozoficzne musi by metaprzedmiotowe (typu refleksyjnego albo in
terpretacyjnego) lub e moe odwoywa si ostatecznie do wycznie
jakociowych struktur rzeczywistoci, ten ustanawia teori poznania
jako fundamentaln (pierwsz) dyscyplin filozoficzn, a metafizyk
rozbija na rne metodologicznie dyscypliny. Tymczasem poznanie
metafizyczne w teorii bytu rozpada si na poszczeglne dyscypliny tylko
ze wzgldu na odrbny punkt wyjcia (osobny typ przedmiotu danych
dowiadczenia), a nie na sposb ostatecznej eksplanacji (i przedmiot
formalny najbardziej teoretycznych tez)23.
W ukadzie dyscyplin filozoficznych nie oddziela si filozofii Boga
(teodycei) jako oddzielnej metafizyki szczegowej, gdy ani Bg,
ani dowiadczenie Boga nie jest dostpne w punkcie wyjcia bada
metafizycznych (wyodrbnienie, z ktrym w praktyce si spotykamy,
ma cele czysto dydaktyczne). W punkcie wyjcia metafizyka operuje
dowiadczeniem bytu jako bytu lub bytu spartykularyzowanego (bytu
poznania, bytu czowieka, bytu moralnego, bytu kultury, bytu religii,
bytu sztuki, bytu spoeczestwa itd.). Z tej racji problematyka Absolutu
(Boga) pojawia si jako ostateczna racja wyjaniania metafizycznego
i jako spenienie racjonalnego i ostatecznociowego poznania wiata
osb i rzeczy.
Wyrnia si natomiast, ze wzgldu na odrbny punkt wyjcia,
obok metafizyki oglnej metafizyki szczegowe, takie jak: filozofi
23

Tame, s. 76.

Andrzej Maryniarczyk SDB

94

przyrody (oywionej i nieoywionej), filozofi czowieka, filozofi mo


ralnoci (etyk indywidualn, gospodarcz i polityk) oraz filozofi
kultury i sztuki. Z tym jednak, e kada dyscyplina filozofii kultury,
majca za przedmiot dziaania i wytwory ludzkie, odwouje si do
filozofii czowieka i do innych metafizyk szczegowych. Dyscypliny
metafizyki szczegowej - wyjania Kamiski - aczkolwiek s samo
dzielne w punkcie wyjcia, zale jednak strukturalnie od metafizyki
oglnej, bo odwouj si w swoim wyjanianiu ostatecznym rwnie
i do jej tez. Odnosi si to take do aksjologii i filozofii kultury. Takie
stanowisko pozwala zachowa jedno wyjaniania w caej teorii bytu
bez popadnicie w naturalizm filozoficzny [...]24.
Odnonie do okrelenia przez M. A. Krpca relacji metafizyki
oglnej i metafizyk szczegowych do nauk szczegowych (matema
tyczno-przyrodniczych), Kamiski wyjania, e uprawiajcy metafizy
k (tak ogln, jak i szczegow) powinien korzysta z rezultatw
odpowiednich nauk, lecz wycznie jako wyjciowej podstawy erudycyjnej, szczeglnie w sposb negatywny, tj. dla determinacji wasnego
przedmiotu bada. Stanowisko takie nie neguje ani potrzeby (np.
w inspirowaniu nowej problematyki naukowej), ani poznawczej war
toci (np. dla przezwycienia agnostycyzmu parcjalnego) filozofii
scjentystycznej, czyli filozofii typu epistemologicznego lub krytycznoontologicznego, obok teorii bytu jako filozofii typu metafizycznego.
Atoli odrzuca metodologiczne czenie tych sposobw uprawiania filo
zofii oraz nieodzowno pozametafizycznych filozofii dla naturalnego
niedogmatycznego filozofowania (od tego jest przecie metafilozofia),
tudzie ostatecznego ugruntowania racjonalnych podstaw pogldu na
wiat i filozoficznych zaoe poznania naukowego. Szczeglnie za
wyklucza moliwo zastpienia teorii bytu przez scjentystyczne typy
filozofii [...]25.
W tak sformuowanym programie uprawiania metafizyki zostaje
osignity jednolity typ filozofowania, gdy kada dziedzina filozoficz
nego poznania dotyczy tylko swoicie spartykularyzowanego jednego
i tego samego przedmiotu metafizyki. A jest nim byt ujty w aspekcie
24
25

Tame, s. 77.
Tame, s. 77-78.

Przeom w dziejach polskiej filozofii

95

istnienia. I jedna jest tu take ostatecznie metoda bada. Rnice


zarysowuj si w tym, e podczas gdy na terenie metafizyki badamy
oglnie struktur bytu, to w filozoficznych dyscyplinach szczego
wych bierzemy pod uwag wane z okrelonych wzgldw dziedziny
lub aspekty bytu realnego, jak na przykad spoeczno ludzk lub
struktur materialn przedmiotu, twory kulturowe, ludzkie decyzje itd.
W ten sposb wyodrbniaj si takie dyscypliny jak filozofia spoeczna,
filozofia przyrody, filozofia kultury, etyka itd. A wolno przypuszcza,
e z biegiem czasu, w zalenoci od nowych potrzeb poznawczych,
pojawi si i inne specjalne dyscypliny filozoficzne26.
Naley zatem zauway, e wedug Krpca, chocia filozoficzne
ujcie i wyjanienie bytw kategorialnych: czowieka, moralnoci,
kultury, spoecznoci, sztuki czy religii itp. dokonuje si na podsta
wie odrbnego, w stosunku do metafizyki, dowiadczenia, to jednak
w wyjanianiu ostatecznociowym dyscypliny te sigaj do analogicznie
pojtej metody wyjaniania metafizycznego i posuguj si pojciami
i prawami wypracowanymi w metafizyce. Gwarantuje to pewn jedno
i zborno wyjaniania filozoficznego.

Podsumowanie
Na program filozofii metafizycznej, ktry zosta wypracowany od
strony merytorycznej w gwnej mierze przez M. A. Krpca, skadaj
si midzy innymi nastpujce elementy: (1) przedmiotowy sposb
uprawiania filozofii, ktra z tej racji powinna by uprawiana na sposb
metafizyki oglnej lub metafizyk szczegowych; (2) historyzm, ktry
zabezpiecza filozofowanie przed powracaniem do starych bdw
i rozwiza i moe zagwarantowa rozwj poznania filozoficznego; (3)
wiadomo autonomii metodologicznej, ktra pociga za sob potrzeb
wypracowywania autonomicznych narzdzi metodologiczno-logicznych
tak dla metafizyki oglnej, jak i szczegowych; (4) posugiwanie si
integralnym jzykiem uwzgldniajcym jego stron semantyczn,
syntaktyczn i pragmatyczn oraz determinujcym specyfik pozna
26

M. A. Krpiec, Filozoficzna szkoa ubeska, s. 252.

96

Andrzej Maryniarczyk SDB

nia metafizycznego; (5) wykorzystanie w dowodzeniu oczywistoci


twierdze metafizycznych metody przedmiotowego wyjaniania (tzw.
uniesprzeczniania) badanych faktw, zdarze czy procesw poprzez
wskazywanie tych realnych czynnikw, ktrych odrzucenie pociga
za sob negacj wyjanianego faktu. W wyjanianiu tym dy si do
ukazywania podstaw uwalniania ludzkiego poznania i mylenia
od absurdu i aprioryzmu dziki wskazywaniu przedmiotowych racji
(przyczyn) istnienia dla badanych faktw, dostarczaniu filozoficznych
narzdzi realistycznej interpretacji wiata i czowieka oraz odsanianiu
podstaw racjonalnoci ludzkiego poznania i dziaania.
Zdobyte w cigu wielu lat dowiadczenia rozumiejcego poznania
wiata osb i rzeczy, rozwijanego w ramach Lubelskiej szkoy filozo
ficznej, zostay ukierunkowane na przygotowanie i wydanie pierwszej
dziejach kultury polskiej Powszechnej Encyklopedii
Filozofii, majcej suy podstawom nauk humanistycznych i pod
stawom kultury, to jest: nauki, etyki, sztuki, techniki i religii. Inicjato
rem tego przedsiwzicia jest Mieczysaw A. Krpiec. Opracowywana
Powszechna Encyklopedia Filozofii nawizuje do najlepszych tradycji
Lubelskiej szkoy filozoficznej. Jest encyklopedi powszechn, gdy
mimo e w sposb szczeglny zostao uwzgldnione w niej dziedzictwo
filozofii klasycznej (stanowi ono bowiem podstaw tosamoci kultury
europejskiej), to jednak zwrcono take uwag na dorobek filozofii
arabskiej i ydowskiej oraz filozofii Wschodu (Indii, Chin, Japonii,
Korei, Wietnamu), a take Afryki i Ameryki aciskiej. Encyklopedia
dostarcza szerokiej (niemajcej odpowiednika w literaturze wiatowej)
perspektywy rozumienia zarwno samej filozofii, jak i problemw
filozoficznych.
The turning-point in the history of Polish philosophy.
Mieczysaw A. Krpiecs conception of metaphysical philosophy

Summary
The conception of metaphysical philosophy formulated by M. A. Krpiec
has been a crucial point in the history of polish philosophy. The program of
this metaphysical philosophy consists, among others, of following elements:

Przeom w dziejach polskiej filozofii

97

(1) an objective way of practicing philosophy, which therefore ought to be


practiced in a way of general metaphysics and particular metaphysics; (2)
a historism, which protects philosophizing from repeating old errors and
solutions, and can guarantee the development of philosophical cognition; (3)
a consciousness of the methodological autonomy, which results in necessary
elaborating autonomous, methodological and logical instruments both for
general metaphysics and particular ones; (4) a usage of the integral language
that covers semantic, syntactic and pragmatic aspects, and determines a specificity of the metaphysical cognition; (5) while demonstrating the obviousness
of metaphysical statements, a usage of the method that objectively explains
(makes non-contradictive) given facts, events or processes by indicating such
real factors which being rejected results in negation of the very explained
fact. Such the explanation strives for revealing a basis of deliverance of the
human cognition from any absurdity and a priori thinking by (a) indicating
objective reasons (causes) of the existence of given facts, (b) supplying with
philosophical instruments of realistic interpretation of the world and man,
and (c) revealing bases of human rational cognition and activity.

Anda mungkin juga menyukai