TURNER
Yllardr editrlk yapyor. N ew Yorkda yayor. Yazar,
H istory o f H ell (1995) [Cehennemin Tarihi] adl incelem e
eserinin yan sra, kimi ksa hikye ve bilim kurgu hikaye
leri antolojileri hazrlad: The P layboy B ook o f Science F ic
tion (1998); P layboy S tories: The B est o f F orty Years o f
Short F iction (1994); Snakes H ands: A C hapbook A bout
the F iction o f John C row ley (2001). Bata The N ew York
R eview o f S cien ce F iction olmak zere eitli dergilerde
makaleleri yaymland.
Ayrm: 412
ncelme dizisi: 190
Cehennemin Tarihi
Alice K. Tumer
ngilizceden eviren
Ayhan Sargiiney
Yayma hazrlayan
Nilgiin Bayram
Kitabn zgn ad
The Hisory a/Hell
A Harvest Book/1995
basmndan evrilmitir.
Alice T b m e r/1993
Kapak illstrasyonu
Sevin Altan
Kapak dzeni
Arslan Kahraman
Dzelti
A. Tansel Mumcu
Bask ve cilt
Sena Ofset 10212) 613 38 46
Birinci basm 2004
Bask adedi 2000
ISBN 975-539-403-6
AYRINTI YAYINLARI
www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Dizdariye emesi Sk. No.: 23/1 34400 embcrlita-st. Tel.: (0212) 518 76 19 Faks: (0 212) 51645 77
Alice K. Turner
Cehennemin Tarihi
N
C
E
L
E
M
E
D
I
Z
i
S
I
ENLKL T O P U M ! Jfch a t YEL POUTlKAW. a t MARKS, FREUD VE GNLK HAVAN ELETRS. ) a t KA
DINLIK ARZULAHL/R. Couard a t FREUD'DAN U C A N A PSKANAZ/S. . Tura a t NASIL SOSYALZM? HANG YEL? NN
TNSELLK?/ Sahra a t ANTROPOLOJK AIDAN DDET/Der: 0. * ELETREL ALE KURAMFM. Posiez a t KBNE
DORUlft ms a t OEMOKRASi ARAYIINDA KENWK Bumi
YARIN/R Havemmn
DEVLETE KARI TOPLUM/R
Ctastres a t RUSYA'DA SOVYETIER (195-1921, AmuVsr -* BOLEVKLER VE DKETMiA! Blinton * EDEBYAT
KURAMVT Eagleton
k i FARKU SYASET/L K iker a t ZGR ETM Spring * EZLENLER! PEDAGOJS/R F raie a f
SANAY SONRASI TOPYALAR/B. Frmkel a t KENCEY DURDURUNYT Akem a t ZORUNLU ETME HAYIRVC. Betef a t
SESSZ YIINLARIN GLGES! DE YA DA TOPLUMSALI! SONU/J. Baudtilard a f ZGR BRTOPLUMDABM/R Feyerabend
a f VAH SAVANN MUTSUZLUU/ Oestres a t CEHENNEME VG/6. Vassaf a t GSTER TOPLUMU VE YORUMLAR/G. Debotd a t AIR EKM. Soul a t CNSEL 00ET/A Goderai a t ALTERNATF TBLNOLOJID, Drctaon
ATE VE
GNE! Uutdoch -A OTORTE/R. Senne a t TOTALTARZM/S. a t SLAM'N BNALTNDA KAHNIF Ayt Sabbeh
a t MEDYA VE DEMOKRASJ. Keane OCUK HAKLARI/Oer: B. FrankTtn a t KTEN SCNRA/Den R. B inektim a t DN
YANIN BATIUUMASI/S. Latoche a t TURKYENN BATIUUTIRIIMASI/C. Aktar a t SINIRLARI YKMAKG!. to to a t KAP
TALZM, SOSYALZM, EKQLOJVA G o t a t AVRUPAMERKEZCLk/S. Amin a t AHLAK VE MODERNK/ft Ftofe * GNDELK
HAYAT KIUVUZUIS. m s a t SVLTOPLUM VE DEVLET/Der J, > TELEVZYON: LDRBIELENCEIN. Postoan - *
MODERNLN SONULAfil/A G ito n s a t DAHAAZ DEVLET DAHA OK TOPLUM IR Cantzen a t GELECEE AF
bert - a t MEDYA, DEVLET VE ULUS'A Schlesiger a t MAHREMYETN DNM/A. S o te n !
TARH VE TNIJ,
Kovel
ZGRLN EKOLOJSIM Bookchin - DEMOKRAS VE SVLTOPLUM/J. > U HAN KALPLERMZ/R
! A K U VEDA/P, Feyerabend a t BEYN FAL ffiE KE S A MaHert ^ KTSAD AKUN ELETRSt/A Goz a t MO
DERNLE SKNT1LARI/C. Taylor a t GL DEMOKRAS/B. B a te r
EKRGE/B. Suits
KTLN EFFAFUVJ.
/riSard * ENTELEKTE1 S an * TUHAF HAVA'A R oss a f YEN ZAMANLARA. Hal-M. Jacques - TAHAKKM VE DREN SANATLARVJ.C. Serti a t SALIN GASPV! Ilc h a t SEVGNN BLGEVA FM kkraul * KMLK VE FARKLILIK/IV
Connoty a t ANTPOLTK ADA POLTkA/G to lg an a f Y B I BR SOL ZERNE TARTIMALAR/H. Wamwnghl a t 0 RAS VE KAPTALZM/S. Bufes-H. G M s a f OLUMSALLIK, RON VE DAYANIMA/R. Rony * OTOMOBLN KOLOJS/R Freund-G. Manin a t PME GIDIKLANMA VE SIKILMA ZERNEA P hilips a t MKANSIZI! POLTKASI/J.M Besni a t GEN
LER N HAYAT BLGS a KTABVR, VaneJem a t CENNETN DB/G Vassal a t EKOLOJk BR TORUMA DORUIM. Booteb il a ! DEOLOJK Balatn a t DZEN VE KALKINMA KISKACNDA TRKYE/A ksel a t AMERKA/J, Baudrlard a t POSTMODERNZM VE TKETM KLTR/M, Fealherslone a t ERKEK AKIl/G. Uoyd a t BARBARLK/M. Henry a t KAMUSAL NSA
NIN K Sermen a t POPLER KLTRLER/D. R om a t B E L E h l YTREN TOPLUM/R Jecniy a t GLME/H. Berg
son a f LME KARI HAYAT/N. O. Bm m a t SVL TAATSZK/Def.: Y. Coar a f AHLAK ZERNE TARTIMAUR/J. to n a l
* TKETMTOPLUMU/J. Baudrilard a t EDEBYAT VE KTLK/G, BataHie a t LMCL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kier
kegaard a t ORTAK BR EYLER OLMAYANLARN ORTAKUI/A. Unis a t VAKT LORMEK/P. Feyerabend a t VATAN A
KIM!. V to i a t KMLK MBLANLARVO, to /te y-K . Robins a t DOSTLUK ZERNE/S ly cft a t KSE LKLERN. LafoBrt
a t KADINLAR NEDEN YAZDKURI HER MEKTUBU GNDERMEZLER7/D. Leader a t OKUMJ/VG. Josm ld a t TRAF ED
LEMEYEN CEMAAT/M B lancM a f RRT ZERNE/A PtaHps a t FELSEFEY YAAMAK/R B iln jlo n a f POLTk KAMERA/M.
Ryen-D. Ke/her a t CUMHURYETLK/P Penh a t POSTMODERN TEOfiVS. Best-D. Kelner a t MARKSZM VEAHUK/S. L
tes a t VAHET KAVRAMAK Reemtsma a t SOSYOLOJk DNMBL'Z Banman a t POSTMODERN ETK/Z Bauman a t
TOPLUMSAL CNSYET VE KTDAR/R.IV a t OKKLTURL YURTTAUK/V. K yrrim a a t KARIDEVRM VE S
YAN/H kiram sa a t KUSURSUZ CNAYET/J. Baudrilard a t TOPLUMUN McDONALDLATIRIlMASVG. Bzer a t KUSURSUZ NlHUST/KA Peasen - t HOGR ZERN E/M Walzer a t 21. YZYIL ANARZMler.J. P v tk is iJ . Bonen a t MAR/CN Z
GRLK ET/G. G. Btankett a t MEDYA VE GAZETECLKTE E Tk SORUNUR ar.:A, B elce yi R C hatM ck a t HAYATIN DE
ERM. Harris a t POSTMODERNZMN YANILSAMAURVT a t DNYAYI DETRMEK ZERNE/M. Lwy a t K
ZN A'SVB. Sanders a t TAHAYYL GCN YENDE! DNMEK/D.: G Robmsco J. R urdel a t TUTKULU SOSYOLOJVA Game t A. NefcaFe a t EDEPSZLK, ANAR VE GEREKLK/G Sanwell a t KENTSZ KENTLEME/M. a t YN
TEME KARI/P Feyerabend a t HAKKAT OYUNLARIM. Forresler a t TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?/ Cennertm a t LME
HAKKI/S. Inceou a t ANARZMN BUGN/0ef.:HansM5fJ Deen a f MELANKOL KADINDIR/D. Bmkert a t SYAH 'ANLAR
l-IVJ. BendrUard a t MOOEPNZM, EVRENSRLk VE BREY1$. Benhabb a t KLTRE BZPERYALZMM TomSnson a t G
ZN VCDANVR S efiren a f KRESELLEME/Z a t ETE GR/A Pieper a t DUYGUTES TOPLUM/S. M eskcn
a t EDEBYAT OURAK HAYAT/A Nehamas a t MAJ/K Robins a t MEKANURI TKETMEK/J. Urry a t YAAMA SANATVG.
S a rim i a t ARZU AM Km el a t KOLONYALZM POSTKOLONYALZM/A Loomba a t KRETEK YABAN l/A P hilips a t
ZAMAN ZERNE/N, B ias a f TARHN YAPtSKM/A to n slo w a t FREUD SAVALARVJ. Forresler a t TEYE ADIM/M.
B lancM a t POSTYAPISALCI ANARZMN SYASET FESEFESl/T Mey a t ATEZM/R La Poidevin a f AK LKlLEfiVO.F.
Kemberg a t POSTVODERNLK VE HONUTSUZLUKURL/Z Bauman a t LMLLK, LMSZLK VE DER HAYAT
STRATEJLERVZ Bauman a t TOPLUM VE BNDIVK Leledakis a t BYS BOZULMU DNYAYI BYLBAEK/G. RJter
a t KAHKAHANIN ZAFERl/fl. Sandars - EDEBYATIN YARATILII/ Oupor > PARALANMI HAYAT/Z Bauman a f KL
T R E BELEK/J. Assmam a t MARKSZM VE DL FESEFESVV, N. Vo/o/nov a t MARX1N HAYALETLER/J. Damda a t
ERDEM PENDE/ t t DEVLETN YENDEN RETM/J. Stevens a f AOA SOSYAL BLMLER FESEFES/B. Fay
a f KARNAVALDAN ROMANA/MI BaM a t PYASA. ON a a f ANNE: MELEK M, YOSMA MI?/EV Welidon a t KUTSAL
NSAN/G Amgamben at BNALTNDA DEVLET/R. Loutauat YAADIIME SEFALET/A Gorz a t YAAMA SANATI FELSE
FESN Nehamas
KORKU KLTR/ Funx a t ETMDE ETK/ Haynes a t DUYGUSAL YAANTl/0. Lupton a t
ELETREL TEOR/R. Gees a t AKIVlSTh E KTABVR Shart a t KARAKTER ANMASI/. Senne a t M00ERNLK VE
MPHBJLk/Z Bauman a t NIETZSCHE BR AHlAK KARITININ ET/P. Berhm itz a t KLTR. KMljK VE SYASET/Nafe
Tok a t AYDINLANMI ANARl'M. Kaufmann a t MODA VE GNDEMLER/D. Crane a t BLM ETVD. Resnk a t CEHEN
NEMN TARHVAK Tumer
H
A
Z
I
R
L
A
N
A
N
K
T
A
P
L
A
R
ADALET ARZUSU/fi.C. Sokrmon a t KRESELLEME VE KLTR/J. Totrinscn a t ZGRLK OLARAK KALKINMA/A Sen
a t KORKUNUN GLERVJ. Kisteva a t FOUCAULTNUN ZGRLK SERVEN/J.IV. Bernauer a t
indekiler
Giri............................................................................................. 9
I. KO RK UN Y ER A L T I........................................................................ 14
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
V1U. GNOSTSZM.......................................................
IX.
63
M A N C L K . ..................................................................................... 66
5
X. LK H1RSTYANLAR........................................................................69
XI. CEHENNEM E N .............................................................................86
XII. SON YARGI............................................................................................93
XIII. APOKALPTK CEHENNEM T U R L A R I.................................106
XIV. O R T A A ............................................................................................ 114
XV. GZEM O Y U N L A R I........................................................................ 145
XVI. A R A F ...................................................................................................... 160
XVII. D A N T E NN N FER N O S U ..........................................................168
XVIII. YKSEK ORTAA........................................................................ 183
XIX. R E F O R M A S Y O N ............................................................................. 199
XX.
XXI.
XXII.
XXIII.
XXIV.
BAROK C E H E N N E M ...................................................................215
KAYBEDLM C E N N E T ..............................................................221
MEKANK E V R E N .......................................................................... 235
A Y D IN L A N M A ............................................................................... .2 4 6
SW EDEN BO RG U N G R S ....................................................258
XXV.
X XV I.
XXVII.
XXVIII.
ON DOKUZUNCU Y Z Y I L .........................................................262
GOETHENN F A U S T 'U ................................................................ 268
R O M A N T K LE R ............................................................................... 272
E V R E N SE L C L K ............................................................................. 286
293
K A Y N A K A ....................................................................................... 300
D Z N ........................................................................................................
TEEKKR
Bu akademik bir alm a olm asa da, kimi sekin akademisyenler kitabn
baz blmlerini okuma inceliini gsterdiler. N ew York ve Yale niver
sitelerinden Harold B loom a; N ew York niversitesi'nden Norman Can
tor ve James R Carseye; Harvard'dan Em ily Vermeuleye teekkr bor
bilirim. M etinde herhangi bir hata varsa sorumlusu kesinlikle onlar deil,
benim. lk blmler iin mkemmel bir disiplinleraras balang noktas
salayan, N ew York niversitesi Bilim ve Sanat Okulu'nun grece yeni
kurulmu olan Liberal Studies blmne ve ktphanede gsterdii ayr
calklar iin zellikle Cynthia Warda mteekkirim. Okul arkadam o l
duu iin Carol H ill'e, Gotik esinlem eleri iin Margaret A twood'a, kimi
iyi nerileri iin Ted K leine, John Martin iin Tom D isch'e, A rt & Antic/t/esdeki gzel tantm iin Jeffrey Schaireye, haritalar hazrlayan Ken
F eisele, hem verdii evk hem de yayna hazrlamadaki kat tutumu nede
niyle Anne Freedgooda teekkrlerimi sunuyorum. ki zel teekkr de
yayncm ve dostum Eric Ashworth ve sonsuz moral destei, yararl kitap
lar ve snrsz bilgisi iin deerli R oom Anne Stainton Danee.
Bir kaynakada tm kitaplar eittir, ama gerekte bazlar dierlerin
den daha eittir. Enfem olojinin diabolojiden ne kadar farkl olduunu on
dan iyi kimse bilm ese de Jeffrey Burton Russel Fin. blis zerine okumaya
deer be kitaptan oluan nc akademik alm as, srekli mihenk ta o l
du. Sayfalan anan dier kitaplar arasnda Robert H ughesun H eaven and
H ell in Western A rt' . D.P. W alkcrm D eclin e o f H ell, Le G o f f un The
Birth o f P u rgatory'si, Paul Johnson'n A H istory o f Christianity'! ve H o
ward Rollin Patchin The O th er World'ii var. A.R.L. B eilin C ehennem in
Ayklanmas zerine hazrlad baslmam tezi yararl oldu ve birok ma
kalenin yenibasmlannt bana gnderdii iin Alan B em steine aynca m
teekkirim; Mr. B em stein'in ortaada Cehennem zerine yapt akade
mik almas da cehennem evrelerinde merakla bekleniyor.
Bu baskda, gerekli dzeltme ve eklem eler hekim Henry M. Claman,
rabip Dr. Kendall S. Harmon, Luther J. Link. Patrick M. O 'neil ve John
Updike tarafndan yapld.
Bana birok kez, bu kitab yazma Fikrinin nereden kt soruldu. in
hakikati altnda, G lgam , Enkidu, nanna ve Erekigali gecikm i kefim
yatyor. M ezopotamya mitleri beni ylesine artt ve k ey if verdi ki. Kor
kun Yeralt'nn geri kalann da kefedebilirim diye dndm. Ve bu y
le bir yolculuk oldu ki. asla tahmin edem eyeceim yerlere ekti beni.
G iri
dklerine inanrz. Biz de br dnyada onlara gerektii gibi davranmasn salamak iin, l bedenlerini uygun ekilde gmerek
ya da yakarak onlar etkileyebiliriz. Dualarmz, sunulannz ya da
ihmalkrlmz onlar etkileyebilir. Baz kltrler, llerin ruhlar
nn insan ya da hayvan olarak yeniden beden bulduklarna inanr
lar. Bazlar ise bir ller lkesinde, kasvetli bir Ananka ya da eolde, gneli bir Tir na n-O gda. destans bir Valhallada ya da Es
ki M srdaki gibi bir corafi blgeler toplamnda daimi bir lm
tesi varolua inanrlar. Ve bazlar da bedenin et ve kan molekl
lerinin, sonuta fiziksel olarak yeniden dirileceine inanrlar.
oumuz mant bir yana brakarak bu grlerin birkana
birden inanrz. Sekler amzda bile iyi bir Hristiyan, Arthur
Amcann ayn anda mezarlkta gml olduu yerde yattna; ru
hunun baka bir yerde, byk olaslkla da yukarda, merhametli bir
Tanr'nn yannda olduuna; hayaleti ya da ruhuyla bir medyum ya
10
dt, ama ou insana hl Periler lkesinden, A tlantisten, Valhalladan ya da dier hayali meknlardan daha gerek gelir. Bu
nun nedeni, olduka hacimli, ar ve etkin olan eski gelenekler, ya
ratc fanteziler, analitik gerekeler, kat dogmalar ve yeralt dnya
snn haritasn karmak iin sregiden giriimde ok uzun bir s
redir - binlerce yldr- kullanlan hem basit hem de karmak inan
lardr. Cehennemin peyzaj, imgelem tarihindeki en byk ortak
ina projesidir ve bam im arlan da Homeros, Vergilius, Platon, Augustinus, Dante, Bosch, Michelangelo, Milton, Goethe, Blake gibi
yaratc devler olmutur.
Cennet farkldr. Teologlar, airler, ressamlar ya da lm eii
deneyimi geirenler onu tarif etmeye altklarnda belirginlikten
uzak duma eilimi gstermilerdir. (XVIII. yzyl spiritalisti
Emanuel Swedenborg bir istisnadr). Cennet kavram, cennet kap
lar, arplar ve haleleriyle gerek bir yer olmaktan ok, igdsel
olarak T ann'nm rahmetindeki ruhun esriklii ya da erincini anlat
mak iin yetersiz bir giriim, bir metafor olarak anlalr. Gnah
krlarn cezalandrld yer olan Cehennem ise, belki de anlamas
daha kolay olduundan, daima daha gerek bir yer olarak dnl
mtr. Cennet tinsel ise, Cehennem, can yakai ikenceleri ve
zellikle de tarihinin baz dnemlerinde ar derecede ar atmos
feriyle garip bir ekilde tenseldir. Ancak Cehennem ayrca, Cennetten farkl, esrarl bir merak uyandryor gibidir. Tarihin kimi d
nemlerinde, kimilerine romantik de gelmitir.
Cehennem in olas bir radikal boyutu, Hollywoodun onun e
lence unsuru olarak niteleyebilecei yandr. Ciddi eskatologyann
yan sra, br dnyaya ykc bir mizahi bak da hep var olmu gi
bidir. Bu kahkaha, asabi olabilir, ama varl da inkr edilemez.
Mezarlk mizah tarihte uzanabileceimiz kadar eskiye, eski Yakn
Dou'dan bize kalan ilk ller lkesi yklerine kadar geriye gi
der ve gnmzde de Stephen King'in romanlar ve korku filmle
rinde yaamaktadr. Mizah, her zaman da mevcut deildir -kim se
Augustinus ya da M iltona mizah deme gafletine dm eyecektirama tamamen uzakta da deildir. Hristiyanlk tarihinin en sofu ve
kilise egemen saylan dnemlerinden ortaa ve Priten Reformasyonda bile Elenceli Cehennem rnekleri vardr.
12
K o rk u n y eralt
17
22
II
M s r n l l e r kitab
la, srme srlm, mrsafiyle yalanm olarak Adalet Salonuna gireceksiniz. Anubis genellikle akal bal bir tanr olarak
tasvir edilir, ama soylu Msr kan bin yl kadar geriye dayanan saf
kan bir firavun kpei gren herhangi biri onu hemen tanyacaktr.
zellikle cesetlerle balantlandrldnda akaln uursuz bir a
rm vardr. Fakat Anubis, ruhun lideri ya da klavuzu rolnde reh
berlik etmeye gelen sadk bir kpektir.
Ondan ok daha sevimsiz olan kk, rkn canavar Ammit,
bize gemi ve mevcut varoluumuzu savunma ansnn verilecei
Adalet Terazisinin altnda melmitir. Bilgelik Tanrs, blis bal
Toth, savc rolndedir. Osiris, Yarg olarak, tanralar Neftis ve
sisin eliinde bir tahtta oturur. Sz istediiniz kadar uzatn ve
etkili konuun, sonunda Anubis terazinin bir kefesine sizin kalbini
zi, dierine de Hakikat Tanrs M aatn balndan alnm bir t
y koyacaktr. Eer kalbinizdeki gnahlarn arlndan dolay ke
fe inerse Ammit kalbinizi yutacaktr. Ve bu da sizin sonunuz ola
caktr.
Diyelim ki hayatta kaldnz ve yeni bedeninizle ya da sahu'nuzla Sekhet A aruya ya da Sazlk A lana kabul edildiniz. Sorunlarnz
henz bitmemitir. ller Kitabnda, sizi timsahlardan, ylanlar
dan, dev bceklerden, havaszlktan dolay boulmaktan, rmekten, tekrar lmekten {sahu dokunulmaz deildir), ba aa dn
mekten ve dk yedirilmekten koruyacak byler vardr. imdi he
definiz kendinizi (ya da belki ha"nz) bir kua dntrmektir: Bir
altn ahine, bir ankaya, bir balkla veya bir krlangca. Ya da bel
ki de bir timsah veya bir ylan (G tlg a m f ta grdmz gibi, ye
nilenmenin ve genlemenin sembol) olmak istersiniz, ya da bir
Nilfer.
Belki de bir ifti olmak isterdiniz. Sazlk Alan, her birinin ken
di hkmran olan ve bazlar esrarl on be Aat ya da blgeden olu
ur. rnein, tanrlardan gizlenmi bir blge olan kesi'de yalnz
ca Yumurtasndaki yce tanr yaar. Burada yaamak istemezdi
niz, nk hi hava yoktur ve Yumurta tanr da pek dost canls de
ildir.
Ancak, belki tarma elverili bir alan bulabilirsiniz ve topra
25
4. Anubis Kalbi tartyor. Bu yorumda Ammit aka dii olarak gsterilmitir; dierlerinde daha ok hayvana benzer.
27
III
Zerdtlk
32
IV
K la s ik H a d e s
33
F3ARKA/Cchcmcmin Tarihi
kadar iyi bilinir ki, ou insan bunun gerek olmadn bile unu
tur. Cad K irkenin yeraltna gitmeleri gerektiini syledii Odys
seus ve denizci arkadalar aslnda oraya gitmezler, yine de Odys
seus Hades'teki nllerden birounu grmeyi baarr.
On yl boyunca Troya Savanda savaan thakeli asker kral
Odysseus yurduna dnmeye alnca ciddi engellerle karlar.
Bata amansz Kralie Hera, tiim tanrlar ona kardr. Ona ancak,
hem erkek hem kadn olarak farkl zamanlarda yaadndan lm
llerin en bilgesi olduu sylenen Tiresiasn ruhu yardm edebilir,
tabii ona bavuracak cesareti varsa.
Bunun iin Odysseusun kuzeye yelken ap Hadesin Kralie
si Persephonenin, yeralt nehirleri Phlegeton ve Kokytosun Akherona kart yerdeki korusuna gitmesi gerekir. Oradaki maara
nn aznda gen bir ko ve bir karakoyun kurban edip kanlarn bir
ukura aktmaldr. Kokuyu alan ruhlar maarann azna eceklerdir, ama Odysseus, konuabilmek iin kan tatmas gereken
Tiresias gelene kadar klcyla onlar durdurmak zorundadr.
Ruhlar lk la gelirler, aralarnda daha yeni lm olan
ve gemideki arkadalarnn henz yokluunun farknda olmadkla
r gen bir denizci, Elpenor da vardr; gerek Hadese ulaabilmesi
iin ona bir ant sz verilir. Tiresias, kan tatmak ve gelecee ili
kin karanlk haberler vermek zere gelir. Odysseus annesini grr
ve ona, kendisini niye tanmazdan geldiini sorar. Kandan geici
bir g alncaya kadar konuamayacan renir. Annesi kan ta
dnca konumaya balarlar, annesine sarlmak ister, ama Glgam m Enkiduya sanlamamas gibi, o da bunu yapamaz.
Dier nl kadnlar gelir yanma; bylece sonraki airlerin izle
yecei bir gelenek balatlr: Yeraltmdaki ziyaretlerde nce bayan
lar gelecektir. Odysseus eski komutan olan ve evine dndnde
kars tarafndan ldrlen Agamemnonu grnce ok arr. Di
er si lal arkadalar olan Akhilleus, Patrokles ve Aias grnr. Ke
derli Akhilleusu teskin etmeye alr: Durum o kadar da kt de
ildir; burada bile kendisine soylu muamelesi yaplmaktadr. Akhil
leus ise, tkenmi ller e efendilik etmektense, sefil bir iftinin
serfi olmay yeleyeceini syleyerek onu tersler.
35
davranarak, nce G izem lere kabul ritiielinden gemek zere Eleusise gider, destekisi de Theseusdur. Byk gnah yknden
arnmas drt yl srer. Ardndan o da Taenarus maaras yolundan
iner ve Styks'den kendisini geirmesi iin kayk Kharon'u korku
tur. Hayaletler bile ondan kaar. Yalnzca, hayattayken biroklarm
taa eviren ylan sal Gorgon Medusa onu taa evirmeye alr.
Ama ldn ve gcn yitirdiini unutmu grnen Medusa
bunda baarsz olur.
Eski dostu Theseusu Unutkanlk M akam 'nda bulan Herakles,
onu tm gcyle kaldrr, ama Theseusun vcudunun byk bir
blm orada kalr. Sra Peirithoosa gelecektir, ama Hades devre
ye girer. Kararl olan Herakles kpei ele geirir. Onu boazn
dan da kavrayarak (Kerberosun kafa says deiir, ama genellikle
39
tane olduu kabul edilir) yere serer, aslan postunun iine sarar
ve Theseusu da peinden sryerek yukar kar. Kerberos krala
sunulur, ok korkan kral, Kerberos geri gnderilene kadar bir k
pn iinde melerek saklanr.
Bir baka yolculuunda Herakles, Alkestisi kurtarmaya gider.
Alkestis, yerine lecek birini bulabilirse lmden kurtulaca sz
n alm olan Admetos adnda bir kralla evlenmitir. Kocam ol
malarna karn annesi de babas da lmeye raz olmad halde, bu
sadk kadn zehir ierek onun iin lmtr. Adm etosun evine ta
knlkla gelip sonra mahup olan Herakles, Alkestisin peinden gi
der ve Persephone bir kadnn kocas iin lmesinin kabul edilemez
olduunu dndnden onu kolayca geri alr. M.. IV. yzyl
oyun yazarlarndan Euripides, Alkestis adnda bir oyun yazmtr,
ama bu oyunda yeralt sahneleri yoktur. Adm etos'un ailesinde ya
anan psikolojik gerilimlerle ilgilenmitir.
Bu hikyeler dinsel unsurlardan arndrlmtr. Theseus hikye
si, Theseusun M inotaurosu ele geirmek iin Girit labirentine
(simgesel bir Hades) inmesini ileyen ciddi bir hikyenin basit tak
lidi niteliindedir. Yeralt dnyas, en azndan kimi zaman, dalga
geilen bir yer de olmutur. Bu nedenle M.. 405de, Euripidesin
lmnden yalnzca birka ay sonra, komedi yazar Aristofanes,
kahramanlar sarho Dionysos, soytar hizmetkr Ksanthos ve bir
aslan postuna brnm olan ve kas yn gibi duran Heraklesin
olduu bir Hades yolculuu zerine, The Frogs adnda bir fars yaz
mtr. Slyksi, korkun canavarlar yerine, ark syleyen kurbaa
lar bekler. Komik l Kharon ile baarsz bir pazarla giriir, ar
dndan bir Eleusis riteline katlr (bu, zamannda dinsel hiciv ola
rak grlmtr), bir meyhaneci kadna rastlar (Glgam gibi) ve
nihayet yeraltmn yarglarndan biriyle karlap ona isteklerini
syler: Artk nezih air kalmamtr, Euripides geri dnmelidir.
ller ayaklanr, daha kdemli ve ciddi bir air olan Aeskylus ile
Euripides arasnda taraf olurlar. Bir iir yarmas dzenlenir ve
Aeskylus kazanr.
ok daha sonralar, M.S. II. yzylda, yaratc air Samosotal
Lukianos, Dialogues o fth e Deacl'de, daha kullanl bir hiciv bii
40
Hadesin 3.636 hektarlk bir alanna mhlanm ve cieri akbabalarca yenilmektedir. Hadesten firar etmek iin hileye bavurmu olan
Sisyphos, ebediyen bir kayay yoku yukar yuvarlamaya mahkm
edilmitir, ki kaya, tam tepeye ulamken her seferinde tekrar aa
yuvarlanr. Onun yanmda, Olympos Kraliesi Heraya tecavz
giriiminde bulunduu iin ateten bir embere balanm ksion
vardr. Yaknlarda bir yerde ise, kendi olunu piirip tanrlara sunan
Tantalos vardr: Bir gln zerindeki aata asldr, alk ve susuz
luk iindedir, ama ne gldeki suya ne de aataki meyveye uzana
bilir. Erken dnem Yunan yazarlar, kimi zaman onu yalnzca boy-
P la to n ik c e h e n n e m
P4N/Cehcnneni Tarihi
49
V!
R o m a m paratorlu u
F4ARKA/Cehcnncmin 'tarihi
Tabii ki iler hep iki ynl yrd. Askerler yerli kzlarla evle
nip onlar lkelerine gtrd ya da ordudan ayrlp oralarda yerle
ti - iki durumda da kltr harmanlamas gerekleti. ok uzaklar
daki bir kentin stsnflan, lkelerini fethedenlerin Helenistik, aris
tokratik tarzlarna zenirken yerel kyller de yeni gelmi piyade
lere kendi geleneklerini rettiler. Daha nce hayal bile edemeye
cekleri tercihler karsnda olan genler ya da tatminsiz kesimler
yeni bir eyler istiyordu. Asyadan, A frikadan, skandinavyadan
ve Slav lkelerinden getirilen kleler, kendileriyle birlikte tuhaf
adetlerini de getirdiler. Helenistik sfatnn, Yunan ve Dou kl
trlerinin uyumlu bir karm olduu kabul edilir, ama Roma m
paratorluumu da iine alan uzun dnemde, bu kltrel harman
ok daha zengindi.
Dnya tarihinde o zamana kadar dillerin, kltrlerin, adetlerin
ve inanlarn bylesine artc bir apraz dllenmesi grlmemi
ti ve XX. yzyla kadar da bir daha grlmeyecekti. Eski dinler bir
yenilikler mozainin saldrsna uramt. Greko-Msrl Serapis
gibi tmyle yeni tanrlar uydurulmutu, yaban ellerden ise eski
tanrlar gelmiti: Asyadan Sabazios. randan Mitra, M srdan
sis. Byk Ana Kybelenin heykelcii Anadoludan Romaya ta
nmt ve onun hadm rahiplerinin cinsiyetsiz grnlerinden
fazlasyla rahatsz olan Roma senatosu, ge de olsa vatandalarnn
onunla herhangi bir ba kurmalarn yasaklamt.
Helenizmin Roma mparatorluu iinde eridii bu uzun kltr
harmanlama dnemi, sfr dediimiz noktadan balayarak her iki
ynde de yaklak drt yzer yllk bir sreyi kapsar. Bir ucunda
Byk skender (M.. 336-323), dier ucunda ise yine Byk de
nilen Konstantin (M.S. 306-337) yer alr. Yaklak olarak her iki u
ta da, Cehennem hakkmdaki fikirler de dahil, nemli dnceler
reten bir fikir adam vardr: Atinal Platon ve Hippolu Augustinus.
Romallar, dindar olmalarna karn pek mit oluturma eilimin
de deillerdi. Kendi yerel dinleri, Japon intoizm ine ok benzer
bir tr animizmdi: Korularn, akarsularn, halta tek tek aalarn bi
le kendi tanrs vard; hanelerin, avlularn ve gndelik yaamn her
ynnn ya da ilevinin de. Her erkein kendi genin.?u. her kad51
verir. Uyku maaralarn geerler (Vergilius, Hesiodos ve Homerosa kar duyarlyd: Bunlar, l aklarn getii maaralardr,
daha sonralar Romantik airler de buralar ziyaret edecektir), ar
dndan huysuz Kharon ile nehri geerler, Kerberosa yattrc bir
ey atarlar, M inosun ruhlar yarglad salondan geip aralarnda
Aineiasn, onu grnce srtn dnen trajik, intihar eilimli ak
Didonun da bulunduu kadnlarla karlarlar. Sonra kahramanlar
grnr, kahramanlar bu kez Yunanllar deil, kendi kasvetli sava
hikyeleriyle Troyallardr.
Sibylla onun, ikiye ayrlan yolun sandan, Disin evini geip
Cennet Baheleri'ne gtren tarafndan gitmesi iin acele etm ekte
dir. Ancak Aineias sola, alevler fkran bir nehrin karsnda, ze
rinde Furialardan birinin tnedii devasa bir kaps, kat duvar
olan hisara bakmak iin durur. eriden iniltiler, kam aklamalar,
zincir krtlar duyar. Sibylla, bu ruhlar oraya, abise dmeden
nce vahi kzkardeleriin ve elli bal korkun Hydrann intikam
almas iin Rhadamantysun gnderdiini syler.
Sibylla bildik nllere dikkat eker -Titanlar, Tityus, ksion, Peirithoos, Theseus (airler ona gereksinim duyduunda Theseus ma
kamna dner). Ama akrabalarna zulmedenler, cimriler, zina ya
panlar, hainler gibi sradan gnahkrlar da vardr burada. Sibylla,
demirden grtla olsa onlarn gnahlarn anlatmakla bitireme
yeceini syler.
Vergilius'unki, zihinde canlandrlmas mmkn ilk btnsel ni
telikteki Cehennem tasviridir ve en iyilerinden de biridir. indeki
tm imgeler, dneminde yaygn ve gndemdedir ama sanatn, ge
nel fikirleri olduka belirli ekillere sokan bir yolu vardr. Vergili
us, yalnzca kendisinden rehber ve retmen diye sz eden (ve ken
disi de Cehennem in haritasn ebediyen deitiren) Dante gibi da
ha sonraki air ve hikye anlatclar zerinde deil, Hristiyan koz
molojisinin ilk hatlarn ortaya koyan kilise babalan - skenderiye
li Klernes, Origenes, Tertullianus ve zelliklede ondan sk sk aln
t yapan Augutinus - zerinde de ok etkili oldu.
Yeralt dnyasna yaplan bu ziyaretin geri kalan, R om ann ha
nedan soyunu Troyann soylu hanedanlna balamak gibi yurtse54
IF
Q ate of
Ivory
Q ate of
H orn
Elysiar
Elysian
Fields
Prison of
Tartarus
Cit
. -
Pluto
vc
Crossroads
Ou
f
Fields of Tears
ftiver SW*
^
K>^
Avrnus
O -k j.
%
Jns
ver bir ama gden Vergiliusa yle gelmese de nemsizdir. Ankhises ortaya kar ve br dnyada ilerin nasl yrdn aklar:
55
VII
eol
VIII
G nostisizm
$*3N/Cehcnncmn Tarihi
65
IX
M anicilik
Markion ve Mani, geleneksel olarak Gnostiklerle balantlandrlr, ama bilselerdi phesiz ki ikisi de bu balanty inkr ederdi.
kinci yzylda Rom ada yaayan Suriyeli Markion, kendisini bir
Hristiyan ve Aziz Pavlus'un takipisi olarak grd, ama iki Tanr
olduunu dnyordu: Eski Ahitin kaprisli ve ounlukla hiddet
li Yahvesini -tam anlamyla kt olmayan, ama iyi ve kesinlikle de
kadiri mutlak olmayan- Demiurgos ile zdeletirdi. Bylece Eski
Ahitin tmn ve cemaatine byk lde budayarak sunduu Luka Incili ve Pavlusun risaleleri dnda Yeni A hitin de byk b
lmn reddetmi oldu. M arkionun retisinde sa, Hakiki Tanrnm oluydu ve insanl esareti altnda tutan ve Kyam ette ken
di deersiz maddi evreniyle birlikte yok olacak olan Demiurgosa,
66
K5AJtKA/CchermcminTarihi
68
lk H r i s t i y a n l a r
11. Lazar ve arkada, Zengin Adam'n lp de scak kazana atld anda brahim'in
kucandaki seilmilere katlr. Ortaaa ait bir mezmurlar kitabndan.
12. Yedi ba, burada kzl ejderha ve Romanm yedi tepesiyle zdetir. Babil'in
Fahiesi'nin ise, hi allmadk ekilde, burada hayvan ba vardr.
VAHY kitab Yeni A hite son anda almdt ve sonunda kabul edil
mesi de bir atf hatasyla gerekleti. Yazar artk, Yuhanna ncilinin yazarndan ayrt etmek iin genellikle Patmoslu Yuhanna ola
rak adlandrlyor. Vahiy kitab, ilk yzyln ikinci yarsnda Roma
idaresine, zellikle de imparatora tapnmaya dayal imparatorluk
kltne kar protesto olarak yazld sanlan apokaliptik bir eser
dir. Dnemin imparatoru Domitianus (M.S. 81-96) kendisine daima
dominus et d e us, efendi ve tanr diye hitap edilmesini isleyen, za
lim ve atafat dkn biriydi.
77
79
13. Lucifer'in dnn, bilinen en eski resmedilii. M.S. V. yzyl. Bu resimde kzl
ejderha, hl yakkl olan bir dm melee dnmtr; hayvani eytan henz
ortada yoktur. st solda, Aziz Mikail.
81
14. Otranto Katedralindeki XII. yzyldan kalma bir yer mozaiinde eytan ken
disiyle zdeletirilen kzl ejderhann zerinde oturuyor.
F f jA R K A /C d te m c n n T a rih i
85
XI
C e h e n n e m e ini
ki bin yln byk bir blm boyunca, sann Kutsal Cuma ile
Paskalya arasnda Cehenneme inii, sa'nn yaam, lm, yeni
den dirilii ve ge knn tamamlanm hikye dngsnn ay
rlmaz paras olmutur. Yeni A hitte bu konudaki kaynak, mulak
olarak Malta 27.52-53dedir. sann lm annda deprem oldu, ka
birler ald, ve uykuda olan nice mukaddeslerin cesetleri kyam
ettiler. Petrusun ilk mektubu daha aktr (3.19-20): Bedende l
drlm, fakat ruhta diriltilmi olarak, bir defa ld; o ruh ile de
gidip zindanda olan ruhlara vz etti. Bu blm Nuh, Tufan ve vaf
tiz sulan zerinde mulak bir ekilde devam eder, ama armha
Geriliten hemen sonra sann saygn Eski Ahit cetlerinin ruhlanna vaaz etmeye gittii ve ardndan onlann da Kutsal Kente ya da
86
15. XIII. yzyldan bir mezmurlar kitabndan bir Cehennemin Ayklanmas sahnesi.
Havva'nn arballna ve stteki tipin kurtulua doru umutsuzca abalayna
dikkat edin.
90
D EC C A L
unlukla da dizinde otururken ya da daha sonralar (adn bran ilerin gerek bir muharebe meydanndan alan) nihai Armagedon
savanda Yecc ile Mecc glerinin -paganlarn, kfirlerin, sap
knlarn, bilerek gnah ileyenlerin - bandayken tasvir ettiler.
Ama artk Rosmary'nin Bebei gibi filmler dnda pek bir nemi
kalmad.
92
XII
S o n yarg
94
ne olacakt? Bu kadar zamandan sonra beden nasl diriltilebilecekti? Lanetlenmi ruhlar da dirilecek miydi, yoksa bu yalnzca kut
sanmlar iin miydi?
Bu sorular zel Yarg fikrinin domasna yol at, bylece M
sr ve Pers sistemlerindeki gibi, bireysel ruhun gidecei yer lm
de belirleniyordu. Zengin Adam ile Lazar meseli de, sann Golgotada iyi hrsza verdii sz de bu zm destekler grnyordu.
Yine de kyamet mileneryanizmi buna kar kt.
lk kilise babalar bu fikirleri uzlatrmaya alt. kinci yzyl
da Justinus iyilerin ve ktlerin ruhlarnn Son Yargy ayr yerler
de (ve kesinlikle ayr koullarda) bekleyeceini syledi. Aa yu
kar ayn zamanlarda yazan Tatianus ise, ruhlarn, zamann sonuna
kadar uyuyacan dnyordu; birok sapkn ve Protestan mez
hepler de bunu kabul etti, ancak bu Roma doktrini deildir.
nc yzylda Tertullianus - dorudan Cennete gidecek olan
ehitler hari - tm ruhlar yeri ve koullar farkl olan yeralt Limbuslarnda bekletmeyi uygun buldu. IV. yzyla gelindiinde Poitiersli Hilarius, ruhun nihai yargsnn Kyamete dek bekleyeceini
kabul etse de. gnahkrlar hemen lmden sonra gelecek cezaya
kar uyard. Beinci yzylda ise Augustinus, biri hemen lmden
sonra ve dieri de yeniden diriliin ardndan yaplacak olan iki ay
r yarglama olduunu ilan etti. Bu, yzyllar sonra Araf doktrini ta
rafndan tasfiye edilinceye kadar Bat Kilisesi'nin olduka gevek
tanmlanm tavr oldu.
Son ya da Genel Yarg kutsal metinlerde sk sk getii halde
zel Yarg ak olarak hi ifade edilmedii iin (Zengin Adam ile
Lazar ve iyi hrsz rneklerini rtk olarak kabul edebiliriz) kilise
babalarnn bunlar arasndaki fark belirlemeleri gerekti. Augusti
nus, The City o fG o d 'da bu fark, byk bir ustalkla bedenin yeni
den dirilii doktrinine balad.
Ruhlar, bedenleriyle yeniden buluup haklarnda oradaki ayn beden
lerinde azap ya da kutsanma kararnn verilecei asl yarglamadan n
ce, bedenlerinden ayrldklarnda yarglanrlar.
96
19. Liebanal Beatus adnda. VIII yzyldan bir spanyol kei, Vahiy Kitab'ndaki Kyamet
zerine, elyazmas kopyaclarn 500 yl etkileyen bir metin yazd. Bu. XIII. yzylda. IX.
yzyldaki aslndan Franszca kopyas karlan eserlerin tipik bir rneidir. Sol stte,
gnele rtnen kadn, meleklerin saldrd kzl ejderha tarafndan kovalanmakta. Kzl
ejderha, gkteki yldzlarn te birini kuyruuyla sprmekte. Yldzlarsa meleklerin
tetatoru olarak kullanlm. Kadnlar, den melekler olarak grrz, ardndan. eytan'n
artk hayvani olarak, rlplak ve ocuka ate glnde oynayp uzandn grrz.
sytan'n kafasndaki vandalizm izi, ne yazk ki ok yaygn. Beatus'un bu gzel eseri.
p'erpont Morgan Ktphanesine aittir.
22. Koruyucu melei, gen Tundal' bir Cehennem turuna karr. lk olarak.
Cinayet Vadisini grrler.
IvintU
c?|vwWccfrnfi::
iu r
tlOll
' I K I i r p i m
p if jf c r C ll u
$ur.'-..{ l
b :/fn - ttl'ltltcttd<nr>
c tn fc yajji.KWt-t3X jl:-.n
lil.'.'S io t-tb n c
f J /td ilv
m m c k f w u m o d n c r
tm c ftU tc p k /f
fa t o m u l l
pOUHWvUlgilMlui'in
.J jtr
iLomcutTumtcC: rtjHE
j j v n n f muuf.o o u u r tt
J lo lc rmtfun c r t t* efe
cctcmv*
coiuU-l,
pV cutt oocntter tn tw '
'9cusUcmaful>n4tdk
mcttmrfuuv 4S4}Wtr
lam c d r t t # i a < w
e t m f e b e f c jic /f'" i o t t n t f l u i * m i l t t c t l t
l\u <Vlajti>uc
.\uc^3iK.patymaft
MiSme-oticretomcif
4*+iiinr>"tKnf &tla
mc^nd:iiilcrTprcr
M m t m bnc
26. Cinsel perhizini bozmu olan rahip ve rahibeleri yiyip dklayan korkun
yaratk. Resim 69'da, Bosch'un D n ye vi Z e vk le r B a h e sin d e ki kula
karlatrr.
27. Cehennem 'deki son dehet m anzaras, bir krkayak kadar ok sayda kol ve
bacayla Lucifer ve etrafna m demonlardr. Ayn sahnenin. Resim
2 1 'deki Limbourg uyarlam asyla karlatrn.
f a r r t d i c td n c f I h t t
fr 1icurunrcz't,
a .n u fto a n i' Jctrc/Jc. .
tzjtt'L ct Imh iUl n c i I3
cm c IVd lum r lut
28.
S ayfa 95'deki.
Torcello'daki XII. yzyldan
kalma mozaikten Cehennem
detay. Bir Bizans eytam'nn
dizindeki Deccal kadar insani
oluuna dikkat edin. Bizansa
zg bir baka nitelik de
lanetlenmilerin muntazam
blmelere ayrlmasdr; Bat
Cehennem leri daha kaotiktir.
Melekler, ssl balklarndan
servetleri ve kibirleri
anlalanlar drtklyorlar.
Cehennem az ise.
eytan'n tahtnn parasdr.
Hi uyumayan kurtuklar alt
soldadr.
29. 1300 ylnda. Floransa'daki vaftiz yerinin kmbetindeki byk mozaiin rtsnn
al nemli bir olay olmu olmal. Dante. buradaki kimi imgeleri kendi n fe m o 'su iin kul
land. Kulak ve tahttaki eneye dikkat edin.
32. Bologna'da. Pinacoteca'daki, cokulu ve anonim bir XIV. yzyl Son Yarg's, Dante'nin
b lg e ve kprlerini de ieriyor.
35. Luca Signorelli (1441-1523) ayrntl ve bir nevi pornografik C ehennem ler izmitir. Bu
resim, kalabalk Barok resimlere iyi bir rnektir.
37. Baciccio'nun, Roma'daki Cizvit kilisesi Gesu'nun Barok tavanndaki resmi. yerde,
resmin erevesi, ykm a doru den lanetlilerce bozuluyor.
97
t- <MUYit; fn a t f im ciyi cf t n
-v tc h m m uuoat{ S H uY (T
tYYm tttK 'fcj/o.tce m ctie:ct< I
m m k m fc v n t
tve T J^fa
.<
39. Bir Bizans fildii kabartmasnda, alt kanatl kerublar Cehennemin kapsn bek
lerken intikam melekleri lanetlileri eytan'a doru iterler ve aada, Sr flenir.
Lanetlileri ayr kutulara koymak. Bizans sanatnn tipik bir zelliidir. Alt kutudaki
kurtuklara dikkat edin.
I(X)
sa herey doal olarak zamann sonunda onun paras olacakt - blisin olumsuz yanlar artc atete yok edilip yalnzca esas melek si benlii kalacakt. Bu evrensel kurtulu teorisine apokastastasis
denir.
Origenesin mantn izlersek Cehennem zamann sonundan
sonra varln srdremezdi: nk byle bir ey. gnahn ve blisin zaferine iaret ederdi. Origenes ayrca, ondan sonra gelenle
rin birou gibi, gnah ve sutan caydrc bir unsur olarak sradan
insanlarn inanmalar gerektiini dnse de Cehennem deki duyu
sal cezalara ilikin makul kukularn ifade etti.
Origenesin lmsz, ama dmeye yatkn ruh imgesinin Platonunkiyle ne kadar yakn olduu, bu ykselme ve dme eylemi
ni byk bir dng olarak aklayan hasm bir tann, Jerom enin
(y.340-420) grlerinden kolaylkla anlalabilir.
Origenes'in retisi tm rasyonel, grnmez, cism ani olmayan varlklann (burada m elekler) dikkat etm ezlerse yava yava aalara doru
kayacam syler. Maddeye doru szlerek inileri srasnda hava ya
da esir younluunda, ama insan teninden yaplma bedenlere brnr
ler. Bu arada, kendi kararlaryla blisin liderliinde Tanrnn hizm e
tinden km olan demonlarn birazck aklllan balarna gelm ise
(K lem esi izleyen O rigenesin demonlann igal ettiini dnd da
ha kaba, daha maddi ten yerine) onlar da insan tenine brneceklerdir,
yle ki, her biri cezasm ekm i olarak, ilk nce tene girdikleri ayn
dngsel hareketle ykselm eye balayacaklar ve T annnn yanma d
necekler, bylece effaf esir bedenlerinden kurtulacaklar. Ve ardndan
tm eyler Tanrnn nnde diz kecek ve Tanr, bizim le birlikte,
her ey olacak.
102
40. Aziz Augusiinusun kalbinden fkran izgilerle sanatnn tam olarak neyi
anlatt bir srdr, ama eer Augustinus'un (dipten saat ynnde) kylleri, oban
lar, ormancl, teknolojiyi, tamacl, iftilii ve Cehennem'in kendisini
etkilediine iaret etmek istediyse, bundan daha yanln yapamazd.
105
X III
A p o k a l i p t i k c e h e n n e m turlar
41. XII. ve XIII. yzyllarn romanesk katedralleri, ikenceleri dekoratif bir unsur
olarak kulland. Bu, Fransada Tours'daki St. Julienden bir stun bal.
107
de kfirler iin ayrlm dar, pis kokulu ve ateli bir ukur vardr ve
iinde de uyumayan kurtuk bekler, stelik onlardan ok sayda
vardr ve her biri de ift baldr. Ve atee ramen souktan diler
takrdar.
Pavlus'dak asl yenilik, mola ya da refrigerium fikridir. Pavlus,
ikenceleri grnce gnahkrlarn kaderine alar, ama byle yapt
iin paylanr da (bu azar, Dantenin kullanaca bir baka tema
dr). Sonuta bamelek Mikail, semai ordusuyla birlikte aa iner.
(syankar melekleri bozguna uratmasnn dnda Mikail sklkla
Yarg G nnde koyunlar keilerden ayrmak ve gerekli datmn
yaplmasyla da grevlendirilir). Pavlusun merhametinden dolay
sa, Paskalyada bir gn bir gece ikenceye ara verilmesini buyu
rur. Bu popler halk temas, efaatinin sklkla Bakire Meryem ol
duu Orta a boyunca varln srdrmtr.
111
F8 N /C ehtfnnem in Tarihi
113
XIV
O rta a
F8ARKA/CchenncminTarihi
45. Birok ortaa grsnde ortak olan kprnn harika bir manzaras. Ne yazk
ki, talya, Piano'da, Santa Mariadaki XV. yzyldan kalma bu anonim freskteki
Cehennem sahnesi, tmyle paralanm; gr edebiyatndan bylesine etkilenmi
bir ressamdan bir Cehennem manzaras grmek ilgin olurdu.
dan birini ona frlatr; bu, Furseusa miras yoluyla biraz para brak
m biridir. Furseus, bedenine dndrldnde bu deneyim nede
niyle enesinde ve omuzunda, m r boyu tayaca yank izleri ol
duunu grr. Ve Bede bize, tand ok eski bir keiin tand
bir adamn Furseusu grp souk bir k gnnde ondan hikyesi
ni dinlemi olduunu aktarr - kara ktr ama Furseus, ince bir el
bise iinde olduu halde yaz scandaki gibi terlemektedir.
Bedenin 696 tarihini verdii ikinci hikyesi, Drythelm adl
Northumbrianl bir aile resine aittir. Drythelm akam zeri lr ve
afakta birden yeniden dirilir, haliyle ailesi korku iindedir. Ayn
gn mallarm e bler, bir parasn karsna, birini ocuklarna ve
ncsn de hayr ilerine verir ve bundan ksa bir sre sonra da
46. Surreydeki St. Peter ve St. Paul kiliselerindeki, XIII. yzyldan kalma bu yaratc
fresk birok gr unsurunu sergiler: Demonlarn gnahkrlar ekip ald Yakub'un
Cennete kan Merdiveni, kzgn kazan, ivili kpr, ikence aletleri. Eden
aacndaki ylann ift oluuna dikkat edin.
122
ler? Nerede gzel kzlar? Kibirin nerede? diye haykrrlar. Tundalm ruhu korkudan kaskat kesilmitir ki, bir melek kagelir. Bu
melein, onun hibir zaman umursamad koruyucu melei oldu
u anlalr, fakat melek ona, tvbe etmezse bana neler gelecei
ni gstermeyi nerir. Bu sre zarfnda demonlardan korunacaktr,
engellenen dem onlar ise vahice aralarnda kavgaya tutumular
dr.
Tundala ii, berbat kokular karan kzgn korlarla dolu bir va
dinin zerinde uzanan demir bir zgarada czrdayan katiller, ardn
dan bir yan ate dier yan buz ve kar kapl ve aralarnda dolu fr
tnalarnn olduu bir da gsterilir, zebaniler, ellerinde demir kan
calar ve yabalarla kfirleri ve sapknlan (baka bir uyarlamasnda
casuslan ve hainleri) bir ikenceden dierine kovalamaktadr.
Sonra, zerinde 300 m. uzunluunda ve yalnzca 30 cm. geni
liinde bir kalasn uzand ve kibirlilerin ve cimrilerin aa yu
varland tehlike dolu derin bir vadi gsterilir. Tundaln korku do
lu ruhu, melein yardmyla buradan gemeyi baarr ve ardndan,
gzlerinden alevler saan ve aznda iki iblisin stunlar gibi durdu
u devasa canavar Akherona giden yolu trmanmaya balar. Cana
varn kam nda agzller - ve bir an iin Tundaln kendisi de!vardr. Koruyucu melei ortadan kaybolur ve beklemekte olan ze
baniler Tundal lgn aslanlar, kudurmu kpekler ve ylanlar ta
rafndan srlmak, atete yanmak, souktan donmak, dayanlmaz
kokulara maruz kalmak ve iblislerce dvlmek zere aa atarlar
ve nihayet melek yeniden ortaya kar. Haliyle Tundal devam ede
meyecek kadar bitkin dmtr, melek onu eliyle saaltr.
Bir sonraki zorlu aama, alktan gzleri dnm canavarlarla
dolu bir gln zerindeki 3 km. uzunluunda ve yalnzca bir avu
ii geniliinde olan ucu keskin ivilerle kapl bir kprden ge
mektir. Hrszlarn ve ekyalarn bu kpry gemesi gerekir, tabii
TundaFm da, stelik vahi bir inekle. Hatrlar m sn? diye sorar
melek arkadalarndan birinin ineini almtn? Ama geri ver
dim diye barr Tundal. Ald cevap ise Yalnzca ona bakamadn iin, ama yine de geri verdiin iin fazla azap ekmeyeceksindir.
125
47. Cehennem aznda kzarm sapkn eti ziyafeti. 1440 yl, Cleves'li Catherineir
Dua Saatleri Kitab.
129
130
F9 A R K A /C chcnw m in Tarihi
13!
yanan zift vard. Derisi, vcudunu rten tabakalarm deri ve her yeri
ne sperm bulam keten bir elbise gibiydi; buz gibi souktu ve enfeksiyonlu bir lserden szan, bu dnyadaki hereyden daha iren kokan
bir aknt karyordu.
132
135
Yar kara renkli (ya da yava yava ryen) ve yan ten rengindeki tanna Hel. hem eytanla hem de Prometeusla karlatrlan
kavranmas zor bir tipleme olan Loki'nin kzdr. Prometeus gibi,
Loki de tam anlamyla bir tanr deildir ve bir dev olarak temsil
edilir. Btnyle kt de deildir; adnn Hristiyanlar tarafndan
ktye karld dnlr. Esasen bir dzenbaz, komedyen, hr
sz ve deiik cinsiyetlere brnen bir sanatyd: Diil biiminde
yalnzca Helin deil, kurt Fenririn. at Sleipnirin ve dnyann
evresini saran byk Midgard ylannn da anasyd.
Loki. Attis ya da Dumuzinin eski skandinavyalI karl olan
Balderin lmnden sorumluydu (ki, Hermod onu Niflheimde
bouna aramt). eytan ve Prometeus gibi, Loki de suunun ceza
136
yanlkta da varlklarn srdrd. Bir dereceye kadar Hristiyan demonlar oldular, ki bu da baz durumlarda demonik statlerinin mu
zip bir cinden ok da kt olmayan bir yarata, afacan kk ey
tan statsne indirilmesine yol at.'
Roma mparatorluunu dnnce aklmza kentler, ticaret yolla
r, gemicilik, para sistemi, klecilikle desteklenen uluslararas bir
ekonomi ve dzenli ordu sistemi gelir. Hristiyan Bizans mparator
luu bu modeli korudu ama Batnn bymesi farklyd. ok geni
tarm ve orman arazilerinin yerel efendilerce idare edildii, mer
kezden koparlm bir idare biimi olan feodalizm, ortaan belir
leyici zelliiydi. Vergiler, yasal sorunlar, dinsel atamalar, hayr i
leri ve gnlk yaamn tm ayrntlar, antropologlarn yapay akra
balk yaps dedii bir sistem altnda bu efendilerce idare ediliyor
du. Sistemin merkezinde airetin lideri, ona sadakat yemini eden
herkesin babas olan bu efendi bulunuyordu. Byk soylu aileler,
geni topraklarnn ortasnda kaleler iinde yaarlard ve atl val
yelerden oluan ordular -vassallar- tarafndan korunurlard. Bu
vassallar da, o topraklarda geimini salamak iin tarmda ya da di
er el iiliklerinde alan ok daha fazla saydaki sertler ya da r
gatlar tarafndan besleniyorlard.
Manastrlar da sekler feodal sistemin hemen hemen ayns olan
bir rahipler sistemi uygulad: Barahip efendinin roln stlendi,
rahipler vassallard ve sradan keiler de serflerdi. Barahibin pa
paya ballk yemini etmesi gibi, efendinin de bir krala resmi ba
llk gstermesi gerekebilirdi.
Bu nedenle gksel hiyerarinin ou zaman, kendi Efendisi, ma
iyetindeki havarileriyle gen prensi, (Bakire Meryemin kiiliinde)
malikanenin hanmefendisi, ailenin nde gelenleri olarak azizleri ve
zrh giyip kl kuanan ve ou kez ardndaki melek birlikleriyle
ortaya kan bamelek Mikail de valyesi olmak zere feodal bir
yapda sunulmas artc deildir. Lucifer dtnde yanna ken' Rnesans da benzer olarak, klasik faunus ile satyrteri, "dem onlatrdf. Ayak
lara bakn. Eski demon resimleri, Bizans rn ve insan ayakl om adka genel
likle ku penelidir. Rnesans ise, Pann ift toynakl ayaklarn tercih etti.
138
140
141
144
XV
G i z e m o y un la r
145
FlARKA/Cchcnntrmin Thrih
F?J
tt>*1K*t*
= 2 ^
-7 9 ^
4
'>3 K T
!# ] ?
> S 4 !
W
* 7 f-c
y~j
50. Bir Alman kent meydannda oynanan bir gizem oyununun, ynetmen taralndan
yaplm sahne tasarm. Cehennem'in az alt solda ve Cennet, bir merdivenle, en
sttedir.
52. Cehennem azndaki zebaniler". Stun benzeri dzenek, byk ihtimalle eneyi
ap kapamak iin kullanlyordu. XV. yzyldan kalma Almanca bir elyazmasndan.
149
150
53. Sahne tasarmna gre Kurulduu aka belli olan baka bir
Cehennem az.
Eski Ahitten Yeni Ahitin balarna ilerlerken, zaman zaman - Habil ile Kabil, Eyb ve benzeri durumlarda -yeniden sahnede gr
nebilirlerdi. imdi eytana, uygun demonik grnmndeki n
c kostmyle, sann Gnaha Tevii iin ihtiya duyulacaktr.
Gnaha Tevikte eytan, komik, baarsz bir tipleme olarak
gsteriliyordu; Ludus Coventriaede eytan, byk bir gmbr
tyle Cehennem in azna doru hiddetle yrr, Chester'deki
oyunda ise, izleyicilere vasiyetini aklar:
153
155
157
XIV.
ve XV. yzyllarda lmn kimiletirilmesine ynelik b
hamle. armha Gerili, Meryemin sann cesedini kucanda tu
tuu, azizlerin ehit olular ve lm dei imgelerinin rktc
canllktaki yzlerce resim ve kabartmasnda ve hatta Ars Mor ien
di ya da lm Sanat denilen kk karikatr kitapklarnda
yanksn bulur; bu eilim, ahlk oyunlarnda olduu kadar iirde
de grlr. lm dehetine duyulan bu ilgi, salgn hastalklara ya
da dier felaketlere bir karlk m yoksa zamann doal olarak k
tmserlie doru eilimi mi, bu tartmaya ak bir konu. Asl an
laml olan, sanatn ve iirin, Kilisenin A raf doktrinini benimseme
sinden hemen sonra Cehennemin hayalgc stndeki etkisini yi
tirdiini gstermesidir.
Bu, insanlarn artk Cehenneme inanmad anlamna gelmi
yor. Kukusuz ou inanyordu ve Kilise bu yndeki abalarndan
asla vazgemedi. Ancak Araf, yk hafifletti ve yle grnyor ki.
Cehennem korkusunun yerini lm korkusu alm oldu. Barok a
na gelindiinde zerleri kurtuk kaynayan cesetlerin rktc
gereklikteki heykelleriyle sslenmi mezarlar hi de nadir deildi.
Felemenk Jan van Eyckin XV. yzyl ortalarnda yapt srad bir resim, eski Cehennem in, yeni iskeletsi ve srtkan lm ta
rafndan bastrldn gstererek iki kavram arasndaki mkemmel
grsel kpry kurar.
159
XVI
Araf
Ayrca brahimin, lyas ve Enou (en azndan) ve de dilenci Lazar' sallad dnlen kuca vard. Buras, kimi zaman, dinlen
me yeri olan refrigeriumla zdeletirildi. Atalarn ve vaftiz edil
memi bebeklerin Lim busundan sz edildi. Dahas Pavlus, blm
ok ak olmasa da atele bir tr kurtulua iaret eder gibidir
(l.K o r.3 .15). Ve grler, yzyllar boyunca tekrar tekrar Cehenneminkinden ayr Araf cezalarna ilikin imalarda bulundular.
Kilisenin br dnyada nc bir ana yeri kabulnn tarihi,
akademik bir dedektiflik almasnn iyi bir rnei olan The Birth
o f Purgatory'de Fransz tarihi Jacques Le Goff tarafndan yazld.
Bu kitap hakkndaki en nemli eletiri, bir baka nemli ortaa
uzman olan Rus Aron Gurevi tarafndan yapld; Gurevie gre
Le Goff, Kilise resmen kabule hazr hale gelmeden ok nceleri
Araf fikrinin iyice yerlemi olduunu gsteren grlere yeterli
nemi vermemiti. Her halkrda bu yeni doktrin, Trent Konsiline kadar nihai onay verilmese de 1253deki papalk mektubuna
kadar geri gider.
Trent Konsilinin daha sonra hazrlanan ilmihalinde yle der:
Lekeli hibir eyin giremeyecei ebedi lkeye onlar iin bir giri
alabilmesi iin, dindarlarn ruhlarnn, geici bir cezayla ardldk
lar bir araf atei vardr. Orada tutulan ruhlara, inanllarn duala
r, ama zellikle de sunaa yaplan kabul edilebilir adak yardm
eder. Piskoposlara bu doktrini retmeleri sylenirken, zellikle
konuyla ilgili olarak eitime hizmet etmeyen ok zor ve incelikli
sorunlardan uzak durmalar sylendi, zellikle de batl inanlara
hizmet edebileceklerden, parasal kazan kokanlardan ya da skandal
ve saygszlk yaratma olasl olanlardan. Bu son ifadede Protes
tanln borularnn hafif hafif flendii duyulabilir.
1984 Amerikan basmnda, LeGoff, eletirileri kabul edip grlere yeni bir e k .
litirdi, am a XII. yzyla kadar gerek anlam da Araf kavramnn olm adna ili
kin tezinden geri adm atmad.
Fl lN/Cebctncmin Tarihi
P llA R K A /C e h c n n e m ln T*trit
57.
XV. yzyl Fransz Dua Saatleri K/fa/'ndan baya mstehcen bir Araf
167
XVII
D a n t e nin n f e r n o su
170
171
173
61. William Blake, insan kemii fosillerini, blge zerindeki kprnn talarna
koyar.
f
in . w %
'\
' 4 Tf r
v'*-
'!>?. - r f \
""
*i
?
W
s .
74. Sonraki Felem enk ressamlarn en nde gelenlerinden Peter Paul Rubens (1577-1640)
bile La n etle n m ile?de farkl bir tarz uygulad.
* d u i r i ur* tp c tiv u t a r f n \ i \ j u M ct
fK
p i o t t b cc t h n t f v r J m u f f r t m
i t y u c * Ds> ( m m < u ju
177
F 2 A R K A /C c h e n n c m n T u n l
86. airler Geryona kmaya hazrlanrken seyreden paragzden biri ortada olan
ve genellikle armasndaki hamile domuzla zdeletirilen Reginaldo Scrovegnidir.
180
182
XVIII
Y k s e k o r ta a
Fairy Queen, ortaan alegorik trajik-konik-tarihsel-pastoral romans epiklerinin bir numarasdr. Dante gibi Edmund Spen
ser de (y. 1552-1599) devrini tamamlam bir edebiyat trne dn
d ve ikisi de bu tr yarglayp sonunu getirdi. Dante, yaayan ye
rel dili kullanmada bir ncyd, ama Spenser'n dili kasten arkaik
ti. O, talyan tarznda bir ngilizce epik, Arthur hikyelerine ekle
necek yeni bir Britanya miti yazmaya niyetlenmiti. Onun On iki
ahlki erdemi biimleyen on iki kitap tasars da Kralie Eliza
bethan sarayndaki, air valye arkadalar Sir Philip Sidney ve
Sir Walter Raleighin de aralarnda bulunduu stsnf iin yazlm
romantik bir elencelik olacakt. Cehennem in tarihi asndan
onun dank iirindeki en yeniliki dnce, iyi ile kt arasnda
ki savan yeni bir tanmdr: Spenser bir Priten, (modaya da uy
gun olarak) kararl bir anti Katolikti.
Spenserin uzun alegorisi, baka bir Londra olan Cleopolisteki.
baka bir Kralie I. Elizabeth olan Gloriana tarafndan ynetilen
baka bir ngiltere olan Periler lkesinde geer. Spenserin val
yeleri pek yle feodal deillerdir. Rnesans sarayllar olmak, iin
zamanla deimilerdir. Kzlha valyesi bir tr" Mesihtir ve
ldrd canavarlar da eytan trleridir. Speser, zamannn n
gilteresinde papann ve papaln fazlasyla dahil edildii cehen
nemi tipler konusunda lgnca bir savurganlk iindedir. rnein
Kanto lde. Hata Maarasnda ilgin bir canavar vardr, yan kadn,
yar ejderhadr: lrken "pis ikembesini kusar ve eski kitaplar ve
kt tomarlar (Katolik reti) dolu bir zehir seli karr ve kendi
korkun yavrular atlayp lnceye kadar annelerinin zehirli kan
n emerler. Pek incelikli bir alegori saylmaz.
Sonra, sofu bir mnzevi gibi grnen Archmiago kt bir by
c, yanndaki demonlarla tam bir Deccal tiplemesi oluverir.
Plton un korkun Hanmn uyandrd.
Ve Cennet'e lanet yadrp
In ve yaamn Efendisi, Yce Tanr'y kt and,
yle cretkr, yle kt bir adam ki. Byk Gorgou,
Kokyts'un tir tir titreyip Styks'in kat.
Karanln ve kr gecenin Prensi'ni adyla ard
186
GE ORTAA
yatknc, hatta yavandr. Onun Romal modeli Vergilius ya da Ovidius deil, Cehennem'ini tek esprilik bir akademik hicive eviren
Lucianuslur. M enippus'ta Lucianus, br dnyada filozoflarn y
celtildiini, Kserkses ve skender gibi krallarn ise alaltldn
gsterdi. Rabelais bu imgeyi, (ayakkab tamir eden) skender ve
(hardal satan) Kserksesten balayp klasik tarih ve mitolojiye, Arthur hikyelerine ve dier romanslara, papalara vs. uzanarak uzun
bir nller listesine yayd. Rabelaisnin onlar iin bulduu tek yeni
ikence ise frengiydi. Bir de onun Cehennem inde bolca ienir.
Jan Van Eyck (y. 1390-y. 1441) XV. ve XVI. yzyllarda serpilip ge
lien Felemenk sanat ekolnn ilk ustasyd ve Son Yarg adl eseri
geleneksel Cehennem imgelerinin lm nkilerle - ya da yeni ve
allmadk imgelerle - yer deitirmeye baladklar noktay ok
191
gzel gsterir. Roger Van der Weyden, Dieric Bouts ve Hans Memling sunak arkasndaki panolar iin dikkate deer, hatta gzel Ce
hennem sahneleri resmetmilerdir. Ancak gelenein iyice tesine
geen Bosch olmutur.
Hieronymus Bosch (y. 1460-1516), ok az saydaki, gerek an
lamda zgn Cehennem yaratcsndan biridir. XV. yzyln sonla
rnda gelenek olduu zere, sunak arkasndaki tahta panoya ya
plan bir Son Yarg resminde, soldakindeki Cennet ya da Edeni
dengelemek iin sadaki panoda bir Cehennem olurdu, ancak
Boschun kanatl resimlerinde Cehennem sinsice tm kompozis
yonu kaplama eilimindeydi.
Bosch. adn ald (aile ad van Aken'di) bir Felemenk tara ka
sabas olan Hertogenboschda yaad. Gnmz Hollandasnda
Belika snrnda ve Ren nehri yaknlarndaki bu kasaba, ortaan
sonunu getirmeye balayan gelimekte olan orta snf kasabalarn
dan biriydi. Bu noktada, ortaa Kilisesi hl egemendi ve Bosch
ile ailesinin ou yesi, Bakire'ye bal birok dinsel gruptan biri
olan Meryem Kardeliine yeydi. Bykbabas, babas, kardei
Goosen ve drt amcasndan en az ressamd, ama byk ihti
malle bykbabasna ait olan bir fresk hari, hepsinin resimleri
kaybolmutur. Bosch, 1479 ile 1481 arasnda bir tarihte zengin bir
kadnla evlendi. Yapt baz ilerin tarihleri dnda, onun yaam
hakkndaki bilgi de bu kadardr.
Sanat tarihilerinin ok ilgisini eken ve artan resimleri. Ce
hennem tarihinin sk takipileri iin daha anlalabilir gelebilir.
Okuma yazma bilsin ya da bilmesin, Bosch zamannn adamyd ve
o zamanlarda Cehennem zengin bir gr, alegorik fantezi, valye
parodisi, mit ve folklor, dinadam dmanl, grotesk yaklam,
mstehcenlik ve samalk geleneini ieriyordu. Bosch, deiken
leri yeniden ve yeniden deneyerek bu karm resmetti. Cehennem,
onu dier konulardan daha ok ekti; Eden resimlerinde bile asi
melekler gkten derken kk cinayetler - fare, kurbaa, geyik ilenir. Orta panolarnn birinde, saman dolu yk arabas, zerinde
bir demon olduu halde Cehennem 'e doru gider; Viyanadaki Son
Fu/'^/sda ortadaki pano A rafa benzer; Dnyevi Zevkler Bahesi.
192
F 1 3A R K A /C chcnncm in Tarihi
195
90. Michelangelonun Son Y'a/g/'sndan bir detay, ilk kez gerekten, sonunda, geri
dndrlemez biimde Cehennem'e gitmekte olduunu fark eden bir gnahkr gs
teren bu imge, Bat sanatnn en nl imgelerindendir.
196
198
XIX
Reform asyon
91. XIII. yzyldan bir Fransz el yazmasndan, Theofilis. Demon phesiz ki iblis
kyafetli ve maskeli bir aktrdr.
209
Ve yine:
FAUSTUS: Syle bana, insanlarn Cehennem dedii u yer nerede?
MEFOSTOFLS: Gklerin altnda.
FAUSTUS: Evet, her ey yle, ama neresinde?
MEFOSTOFLS: Bu elementlerin en dibinde.
Azap iinde ebediyen kalacam z yerde,
Cehennem in snrlan yoktur, kendine ait bir yeri de yoktur.
Bulunduumuz yerdir Cehennem.
Ve Cehennem neredeyse biz de hep oradayz.
Ve ksacas, tm dnyann sonu geldiinde.
Ve her yaratk arndnda.
Cennet olmayan her yer Cehennem olacak...
Ve:
FAUSTUS: Faustusu, bu yaamdan sonra bir ac olacan
Dnecek kadar aptal m sanyorsun?
Hayr, bunlar bo laflar ve yalnzca kocakar masallar.
MEFOSTOFLS: Ama Faustus. ben aksini ispatlayan bir rneim,
nk sana lanetlendiimi ve imdi C ehennem de olduumu sylyo
rum.
FAUSTUS: Nasl? im di, C ehennem de?
Hem de buras C ehennem se ben seve seve lanetlenmeye razym.
Ne! Uyumak, yem ek, yrmek ve tartmak m?
F!4ARK_A/C<hcnnem n T an h
211
212
214
XX
Barok C ehennem i
215
temel eitimi eksik kalmt - ve 33 yanda Barselona niversitesi'ne girdi. Engizisyonun kovuturmas onu, nihayet 4 5 inde M.A
derecesi ald ve yeni cemaatini oluturmasna yardmc olacak ar
kadalarn bulduu Parise gitmeye zorlad; bu yeni oluum, ksa
srede Katolik reform iin etkin bir liderlik a ve Protestan yayl
masna kar direni gelitirdi.
Cizvit ideali, bir kimsenin yalnzca kendi ruhunu deil, komulannkini de kurtarmasn ierir; bu nedenledir ki, hem bir reti
hem de bir misyoner hareketidir. Cizvitler inanlarn A syaya, Do
u ve Bat Hint A dalan'na ve Amerikaya tadlar. Eski Katolik
oluuma ve ayrca yeni Barok sanatna itenlik, canllk ve yeni fi
kirler kattlar. Belirlenmi snrlar dahilinde, bilimde de gnceli ya
kaladlar.
XVII.
yzyln balarnda ine giden Cizvit misyonerleri Ay ve
Gne tutulmalarn doru tahmin edebiliyorlard; daha sonralar,
Dnyann Gnein etrafnda dnmesi gibi ruhlarn da sabit Tan
rmn etrafnda dndn ilan ederek, Galileonun konumuna
dmekten kandlar. (Vatikan, 1992ye kadar, Galileo meselesin
de hatal olabileceini resmen kabullenmedi.)
Basl kitaplarn ve deien eitim standartlarnn yaygnlama
ya balad erken modem ada, rencilerinin ou zengin ve
nde gelen kimselerin ocuklar olduu iin, C izvitlerin retisi
toplumu etkileme ve deitirme ynnde ok gl bir konumday
d. Jacob Burkhardk, The Civilization o f the Renaissance in Italy
adl kitabnda, Rnesansn dorua ulat dnemde, talyadaki
st ve orta snflarn Kiliseye kar hissiyat, derin ve aalayc
bir nefret, gnlk yaama girmi olan harici kilise adetlerini uysal
lkla kabullenme ve ayin ve trenlere kar ballk duygusunun ka
rmndan ibaretti diye yazar. Cizvitler de bu duygular deitir
meye koyuldular.
Etkili yaklamlardan biri Cehennem i deitirmekti. Eski Ce
hennem, rktc olduu kadar eitlilik, faaliyet ve bir oranda da
elence deerine sahipti -aslnda Cizvitler iin fazlasyla elence
liydi. Eitimsiz kitleleri iyi davranmaya yneltmek iin onlar kor
kutmaya yarayabilirdi, ancak bu insanlar tarafndan ciddiye alnm
216
218
93. Bir XVI. yzyl Pan', evhetle bir peri kzna bakyor. Pan ile iblis imgeleri,
Rnesans'ta iyice yaknlat.
* E.M . Butlern The Fortunes o f Faust [Faust'un Zenginlii] (1952) adyla derle
dii kronolojik aratrmada, bazlar mzikal, otuzu akn Don Juan dram as, krk
akn da Faust dramas yer alyor, (besteciler, Goethe'nin Gretchen hikeyesini
eklemesinden sonra ilgilenmeye baladlar). Bunlarn arasnda, X VIII. XIX. yz
yllardaki yar doalam a saysz anonim kukla oyunu yok. Butler de onlar say
m adan, Goethe sonrasnda elliyi akn Alm anca Faust olduunu sylyor.
22 0
XXI
K aybedilm i cennet
John Milton (1608-1674), kendisinden bir kuak nce Cambridgede okuyan M arlow edan ok farklyd. Stenograflk ve kimi za
man da tefecilik yapan, sonradan Protestan olma bir babann kk
oluydu. Cam bridgede M iltona, tartmasz gzelliinden ok,
anya kaan ahlklndan dolay Hanmefendi lakab takl
mt. Ailesi onun din adam olmaya uygun olduunu dnyordu,
ama onun dncesi bakayd. niversitedeki yedi yllk eitim (li
sans ve yksek lisans iin) dneminde yazd ve sa nn Dodu
u Sabah ile LAllegro ve l Penseroso yu da ieren iirleri
ona yerel bir n ve edebi kariyeri dnecek gveni salamt.
Babasnn cmertlii sayesinde, almalarn srdrmek zere
- Galileoyu ziyaret ettii - talya'ya gitti ve orada dinsel zgrlk
221
223
Olimposun ustas Hefastus ya da Vulcanusun dier ismiyle Mulciberdir ve inaat, eski pitokratik dostumuz, Cennetten den
en deersiz Ruh/ C ennet'te bile baklar ve dnceleri/ Daima
aa doru kayan/ C ennetin Altn kapl kaldrmlarn/lahi ya da
kutsala yeleyen M ammondur. Bunlarn ortak abas, artc bir
sonu verir. Pandemonium (Tm Demonlar), Cehennemin tari
hindeki en muhteem yapdr, Spenserdeki her eyden daha byk,
Dantenin D isin Kentinden daha heybetli, Hesiodosun Styksin
Evinden daha gz kamatrcdr. eytan, gsterili toplant salo
nunda bir konsil ans yapar. Cehennemi konsil, edebiyat ve dramada gelenekseldir ama Miltonnki tmyle farkldr. Yeni monark, yalnzca Shakespearein Kleopatrasnn altn kaplamal salta
nat kayyla kyaslanabilecek bir atafatla oturur makamna:
Hrmz'n ve H in din y a d a K rallar na
G rgszce nci ve A ltn yadran
M uhteem D ou nun zenginliini g lgede brakan
B ir Saltan at Tahtnda
225
Bu blm, en azndan nedenden tr ilgintir. lk olarak, Marloweun ve yoksunluun poena damni'sinin yanks vardr; kinci
si, iirin zgr isten savnn altn izer, ve nc olarak da XVII.
229
233
234
XXII
M e k a n i k e v re n
KatolikJer iin Cehennem in ve ebedi cezann varl, Trent Konsilinin 1564te kard ilmihalde kesin olarak kabul edildi ve Engizisyonun Bruno ve Galileoya tavr, onlar kilisenin dogmasna
meydan okumada ihtiyatl olmaya itti. Ancak sekliler bilginin iler
leyiinin nn kesmek zordu. Kopemik devriminin ilk ve en he
yecanl gnlerinde, gerek Protestan ve gerekse Katolik Avrupann
her yannda' bilim ve mekanikte yeni keifler yapld. Ancak XVII.
yzyla gelindiinde Protestan lkeler byk bir bilimsel stnle
sahip durumdaydlar. Newtonla birlikte yzyln en byk dn
r olan Ren Descartes (1596-1650), Cizvitlerle birlikte alt,
" Kopernik Polonyal'ydi; Tycho DanimarkalI; Bruno ve Galileo Italyan; Kepler
Alman; Dee ve Bacon ngilizdi.
235
238
240
O rbita a tu rn
O rbita Jovis
1 O r b ita M a rtis
OrbitaJTel|i/r/s
/ /
. "'"ory>it
/ f / f / / 77
/^ %
/
///// /
f
\ \ \ \
\ \ \ \ \
\\ \ \ \ \
\W a \
\
. X\
\
\ \ \ \\ \ \ \ \
\\WV
^ \ \\ '\
/7 /I /
I
/ /
1 1 , ,
V \
\ \
'-.
241
gede Newtonun ardndan matematik profesr olan, ama ortodoksiye uymayan inanlarndan dolay atlan William Whiston, ha
reketin ikinci yasas ile, kuyruklu yldzlarn mekanik evrende elip
tik ama izlenebilir yrngeler izleyen gk cisimleri olduu fikrinin
olumasna yardm eden Newtona adad, A s tr o n o m ic a l P r in c ip
le o f R e lig io n , N a tu r a l a n d R e v e a ld 'i yaymlad. 1705de Edmund
Hailey, yirmidrt periyodik kuyruklu yldzn hesaplanm yrn
gelerini yaymlad ve Newtonun devrimci matematiini kullana
rak, adn tayan kuyruklu yldzn 1758deki dnn doru tah
min etti. Whiston, bu kitab ve zellikle ar scak ve souk asn
dan Cehenneme ilikin kant inceledi ve Gnee fazlasyla yak
lap Satrne yakn souk blgelere kadar uzanan bir kuyruklu
yldzn izledii yolun, azap yeri iin mantksal Yzey ya da At
mosfer olduuna karar verdi.
Royal Societydeki arkadalar biraz kukuyla yaklanca W his
ton da kendi imha teorisine dnd. 1740da, T h e E te r n ity o f H e ll
T o rm en ts C o n s id e r e d 'd a , t m l ruhlar, yola gelme anslarnn
olaca, yeryzndeki cezasz bir (kalabal dnnce kesinlikle
rahat olmayan) Hadese yerletirdi. Son Yargda (Whiston bir milenyumcuydu), kutsanmlar ruhani bedenlerde, slah olmaz tipler
de lmdeki hastalkl ya da hasarl bedenlerinde yeniden dirilecek
lerdi. Bu. kurtuklar aklyordu, ate ise, dnyann sonundan on
lar en byk aclarda yok olana kadar" srecekti.
F l A R K A /C e h cn n cm m T an h i
243
Bu vaazda birinci tekil ahs kullanm mthi bir etki yaratr. Don
ne, Marlowe ve Shakespearein ada olsa da onlardan daha uzun
yaamtr ve hem iiri hem de dzyazs yzn bilim ana ve
Augutinus ile Marcus Aureliustan beri uygulanmayan bir tr z
vahiye evirmi gibidir.
Thomas Brownem (1605-1682), Religio M edici'ndeki benzer
bir gnah karma pasaj, Donneye benzer ama biraz onun solun
da bir Anglikan konumunu ele alr. Dier entellektellerle uyumlu
olarak Browne da deizme kayyordu. Cehennemden hi korkmad
n anlatyor ve Tanrnn Cehennem i kkrtma sonucunda, an
cak son are olarak kullanmas gerektiini dnyordu.
Cennete korkuyla giren biri olabileceini pek dnemiyorum; Cennete, Tannya, bir Cehennem olmakszn hizmet edecek en gzel yol
dan giderler; Cehennem korkusuyla onun nnde diz ken dier
kar dknleri, kendilerine hizmetkr deseler de aslnda Kadiri Mut
lakn klesidirler.
Dier yandan yzlerce Priten vaiz, dinleyicilerini. Christopher
Lovenki (1618-1651) gibi tehditlerle korkutuyordu;
Artk konuamayana dek dua etseniz; kasklarnz atlayana dek i ge
irseniz; her sz bir i geirme, her i geirme bir gzya, her gzya
bir kan damlas bile olsa Ademle yitirdiiniz hsam asla geri kaza
namazsnz; Tannmn gzel suretini sildiniz; bir gnahla o bilgiyi yi
tirdiniz, ki artk onu, onbin vaazla da onbin Hizmetle de geri alamaz
snz.
Tezat bir ekilde Love ad verilen bu mfrit, konumunu korku ve
ren vaazlarn imana gelmemi ruhlar zerindeki etkisi, huzur veren
vaazlarnkinden daha hayrl olmutur, kat ve zorlu ruhlarda
yalnzca cehennem ateinin yalamas vicdan irkiltir diyerek sa
vundu. Ilml bir dinadam olan Robert Burton (1577-1640), The
Anatomy o f M elancoly'de (1621) kkreyen vaizler tarafndan
lmcl umutsuzlua itilenleri tarif etti ve onlara, Kutsal Kitaptan
rahatlatc blmlerin listesini yapmaya soyundu.
Ancak XVII. yzyl vaizlerinin en tannm, bir Baptist olan A.
244
John Bnyandr (1628-1688). Onun, kurtulua giden yolda bir Hristiyann yolculuunun alegorisi olan, ok popler armh Yolcu
su (1678) adl eseri, 1792 ylna kadar yz altm bask yapmt ve
ngilizcede XVIII. yzyln sonlarna kadar. Kutsal Kitaptan son
ra en ok satan kitap olmutu. Bu kitapta Cehennem, yalnzca ev
resel unsur olarak yer alr, ancak onun, ikinci nl kitab A Few
Sighs from H ell'd ir ki ilk basld yl olan 1658 ile 1797 yl ara
snda otuz basks yaplmtr. Bnyann iki kitabnda da genel ba
k as ve teknii tmyle ortaaa zgdr: A n popler olma
lar. sekinlerle kitlelerin bak alar arasnda nasl derin bir uu
rum olabileceinin bir kantdr. Gerek bir vaazdan gelitirilen A
Few Sighs, Priten terrist hitabetiyle gncelletirilmi bir gr
yolculuundan baka bir ey deildir: K annlar kzgn zift ya da eri
mi kurunla doldurulmu, kzgn kerpetenlerle etler para para
kopanlm akta, kollar bacaklar kopmu, ruhlar kzarmaya, dalan
maya ve kavrulmaya ve ebediyen yanmaya terk edilmitir. Ve Pritenlerin ocuklan Bnyann kitaplanyla bytlrd.
245
XXIII
Aydnlanm a
yzylda, ayn sosyal evreden ya da Boswellin dedii gibi kulpten olan eitimli insanlar arasndaki farkllklara biraz k tutar.
12 Haziran 1784te, cumartesi gn, bu byk adam, papaz Dr.
Adams, alim ve sofu Mr. Henderson ve B oswellle akam yemeindedir. Johnson bir noktada aniden aklar:
Selametin baland koullan yerine getirdiimden emin olam ad
m iin, korkarm lanetleneceklerden biri olabilirim . DR. A DA M S,
(kasvetli bir bak atarak) Lanetlenmile ne demek istiyorsunuz?
JOHNSON (tutkulu ve yksek bir sesle) C ehennem e gnderilmek,
efendim ve ebediyen azap ekm ek. DR. A D A M S. Ben bu doktrine
inanmyorum.... (Johnson) kasvetli bir heyecan iindedir: Bu konu
da artk konum ayacam .
251
Mayflower Prtenlri, Anglikan hiyerarisine bakaldrm Kongregasyonalistlerdi. Baptistler de aa yukar ayn zamanda kopup
Rhode Islandda rgtlenmilerdi. ngilterede eziyet gren Quakerlar, Pennsylvania'da yerletiler ve sko Presbyterianlar da on
lara orada ve New Jerseyde katldlar. John Wesley M etodizmi
XVIII. yzylda kurdu ve ana kilise birok kola ayrlsa da New
York eyaletinde kk sald.
1730lardan balayarak tm kolonilerde, bir misyoner uyan
hareketi yayld. Byk Uyan denilen hareket. New Jerseyde,
Presbyterian misyoner Gibbert Tennent (1703-1764) ile balad,
ama hemen New Englandda nl Kongregasyonalist teolog Jonat
han Edwards (1703-1758) tarafndan stlenildi ve ardndan da san
sasyonel vaaz tavr, kendisinin de dedii gibi, Ate, Aklk ve
G" bileimi olan Calvinist Metodist George Whitefield (17141770) tarafndan gelitirildi. Bunlarn ilan edilmi amac uyukla
yan ruhlara korku ivisi akmakt. Dinleyenler gzyalar, lk
lar, kaslmalar ve baylmalarla karlk veriyordu ve kitlesel dn
meler gerekleiyordu .
Bykbabas ve babas New England din adamlarndan olan
olan Edwards, 1723de M.A. derecesi ald Yale niversitesinde,
Newton ve Locke okumutu ve doa bilimlerini Pritenizmin ii
ne ekmeye abalyordu ve bunda da azmsanmayacak bir baar
elde etmiti. Ktl ve cezasn byk bir tasarnn paras ola
rak dnen kat bir kaderciydi, ama ayn zamanda da biraz esrikti
ve terr v aazfnda yetenekliydi. Onun ilk byk uyan toplants,
1734-35de Northampton, M assachusettsde gerekleti ve en ok
bilinen vaazlarndan biri olan Kzgn Bir Tanrnn Ellerindeki G
nahkrlar", Byk Uyann dorua ulat 1741de vaaz edildi.
Bu vaazn metni. Zaman gelince ayaklan kayacakd, tefsiri ise,
Ktleri herhangi bir anda Cehennem'in dnda tutacak, Tanrmn
keyfinden baka hibir ey yokturdu ve zayf iplikiklerden alevle
rin zerine sarkan rmceklere ilikin arpc imgeleminde, iplik
ikler Tannnn parmaklarna balanyordu.
Kalbin doutan gelen, gnahkr sapknln paylaanlarn
kibar pazar tavrlar, belli ki onu rahatsz ediyordu. Ktlerin Ge
256
257
XXIV
S w e d e n b o r g un grs
F 7ARKA/Cchcnnemn Tarihi
260
261
XXV
O ndokuzuncu yzyl
L es
L asons d a n g e re u se s.
267
XXVI
G o e t h e nin F a u s t u
BYK ALMAN AR Johann Wolfgang von Goethe (17491832) tarihsel olarak nereye yerletirilir ki? Yaam yle uzun ve
verimliydi ki, eserleri tm yaratc dnemleri kapsar: XVIII. yzyl
klasizminden, gerek anlamda balatp sonra reddettii Alman
Sturm und Drang (Coku ve Frtna Akm) dnemine, Fransz
Devrimi ve Napolyon Savalarndan -N apolyonla grt ve onu
byk lde onaylad- Gotik Romantizmini geip Viktorianizme,
oradan modem an fantazmagorik deneyciliine kadar uzanr.
Burada ele alacamz bayapt Faust'un yazlp gzden geiril
mesi altm yllk bir sreye yayld. XIX. yzyln Romantik ope
ras, ilhamn bu dramann* ilk blmnden alrken, tm XX. yz Berlioz, Boito, Gounod, Schumann, Liszt ve M ahlerin hepsi F a u s f\a urat,
268
271
XXVII
Rom antikler
RNESANS klasik miti yeniden kefetmenin tadn kard, Milton Hristiyan mitini geniletti, deistler bilimi mitletirdi ve Aydn
lanma da her trl mitletirmeyi nlemeye alt. Gemie isyan
eden romantik yazarlar, eskileri altst etmeye ve itibarn sarsmaya
alarak yeni ve badak mitler retmeye giritiler. Yzyl ilerle
dike bu yeni mitler daha sapkn, daha doast ve fantastik (ama
daha az zgn olduu sylenebilir), uyuturucu ve ila kullanm
nn sonucu olan grlere daha baml ve bilerek daha ahlksz ol
du. Tm Avrupa apnda hakl olarak kar kltr denebilecek bir
bak as olumaya balad.
Bu radikal bak as, daha yzyln banda, kimi ynlerden
gelecek olann bir n rnei niteliindeki William Blakein (1757272
273
F 1 8 A K K A /C c h c a n c m m T a rih i
Byron, Britanya burjuva dzeninin akn zebanilerine kar horgrsn dorudan kustu ve bundan daha iyisini de yapamazd.
Karanlk nn sonuna kadar kullanarak kendisini, biraz da ironiy
le, tiranla isyan eden yalnz bir Promethevari asi, srgn edilmi
sanat, kadnlarn arzulad lanetlenmi Don Juan ve kibirli Gotik
anti kahraman olarak sundu. Halk, onun bu pozuna kand - kitap
larna da. Goethe, onun M issolonghideki iirsel lmnden son
ra, Faust'u bir mersiyeyle keserek Byronu Euforion, iirin Ruhi
olarak gklere kard; ayrca, M efistofelese sakat bir toynak vere
rek - Byronun mehur sakat ayana bir gnderme - bir baka tr
den takdir ifadesine de giriti.
Byron, tahmin edilecei zere, Luciferin bizzat Byronvari bir
kahraman olduu C ain'de [Kabil], bu demonik temaya geri dnd
Burada Cehennem ilgintir, nk o an ve bizzat airin kendisi
nin, bir baka yann gsterir. Byron, Comte de Buffon ile Darwin
arasndaki dnemin balayc ahsiyeti Fransz jeolog ve paleontolog Baron Georges C uvieri (1769-1832) okuyordu. Baron, hl
276
101.
281
282
Sir O rfeodan yola kan bir ortaa gizem oyunundan bozma bir
sahnedir bu. Ancak tuhaflklar daha yeni balamtr. Cesur Lizzie
cinlerin sularm tatmaz ama her tarafna bulam halde eve, Lauraya koar, lk ladr:
zledin mi beni?
Hadi gel p beni.
Bover morluklarm.
Sarl bana, p beni, eni sularm
Cin yemilerinden senin iin skld.
Cin z, cin iyi.
Ye beni, i beni, sev beni;
Lara, al beni."
Ve Laura ona doru atlr. Stmal gibi korku ve acyla sarsla
rak,/Byk bir itahla onu pcklere bodu." Cinlerin suyu bu kez
acdr, ama Laura duramaz. Neyse ki Lizzienin erdemi, bedeninde
ki suyu panzehire evirir ve Laura kanndaki zehiri'den kurtulur ki bu, kzkardelere zg temiz aka ilikin ahlk dersi ve Victorian dneminin nansa kar kasti krlyle birlikte, bu ka attrc iiri tm ailece okunur hale gelirdi.
283
XXVIII
Evrenselcilik
289
292
XXIX
Freud a
294
299
Kaynaka
B osing, W alter, Hieronymus Bosch: Between H eaven and Hell, C ologne: B encdikt Taschen. 1987.
B oyce. M ary, der. ve ev. Textual Sources fo r the Study o f Zoroastrianism, M anchester:
M an ch ester U niversity P ress, 1984. yeniden basn. C hicago: U niversity o f C hicago
P ress. 1990.
B row n, Peter, Augustine o f Hippo: A Biography. B erkeley and L os A ngeles: U niversity
o f C alifo rn ia P ress. 1967.
B row n. Peter. The M aking o f Late Antiquity. C am bridge: H arvard U niversity Press.
1978.
B row n, Peter, Society and the H oly in Late Antiquity, B erkeley ve L os A ngeles: U niver
sity o f C alifornia P ress. 1982.
B udge, E.A . W allis. The Egyptian H eaven and Hell. C ilt.3, The C ontents o f the Books o f
the O ther World D escribed and Compared. N ew York: A M S P ress. 1976.
B u rck hard l, Jacob. The Civilization o f the Renaissance in Italy, ev. S.G .C . M iddlem orc. N ew York: R andom H ouse, M odem L ibrary. 1954.
B urkert, W alter. Greek Religion, ev. John R affan, C am bridge: H arvard U niversity
Press, 1985.
B urkert, W aller. Horn N ecans: The anthropology o f Ancient Greek Sacrificial Ritual and
Myth. ev. P eter B ing. B erkeley ve L os A ngeles: U niversity o f C alifo rn ia P ress. 1983.
B ush. D ouglas, der. John Keats: Selected Poems a n d Letters, B oston: H oughton M iff
lin, 1959.
B utler. E liza M arion. The Fortunes o f Faust, L ondra: C am bridge U niversity P ress, 1952.
B yron. Lord, G eorg e G ordon, Byron:Selections, der. Jerom e J. M cG ann. N ew York: O x
ford U niversity P ress, 1986.
C am pbell, Joseph, The Hero with a Thousand Faces. 2. b asm . B oltingen Serisi,
cill.X V Il, Princeton: P rinceton U niversity P ress, 1968.
C am poresi, P iero, The F ear o f Hell: Im ages o f Damnation and Salvation in Early M o
dern Europe, ev. L u cind a B yatt. U niversity P ark. PA: P enn sylv an ia State U niversity
P ress. 1991.
C antor. NoTman, M edieval History: The Life and D eath o f a Civilization, N ew York:
M acm illan. 1963.
C o h n. N orm an R .C . The Pursuit o f the M illennium. 1957, ikinci basm . N ew Y ork: O x
ford U niversity P ress. 1972.
C oughlan. R obert v e T im e-L ife B ooks edit rleri. The World o f M ichelangelo: 14751564, A lexandria. VA: T im e-L ife B ooks. 1966.
D ailey. S tephanie, ev. M yths fro m M esopotam ia: Creation, the Flood, Gilgamesh, and
Others, N ew York: O xford U niversity P ress, 1989.
D ante A lighieri. D ante: The Divine Comedy, cilt.I: Inferno, ev. M ark M usa. B loom ing
ton, In d ian a U niversity P ress. 1971. ikinci b asm . N ew York: P enguin. 1984. [lahi
K om edya, cilt. I, C ehen nem , ev. R ekin Teksoy. O lak Y aynclk, d rdnc bask.
2002-1
D ante A lig hieri. The Inferno, ev. John C iardi. 1954, N ew Y ork, ikinci basm . New
A m erican L ibrary. 1982.
D ante A lighieri. The Inferno, ev. D orothy S ayer, B altim ore: P enguin. 1950.
D avidson. C lifford v e T h om as H. S eiler, der. The Iconography o f H ell. K alam a/.oo: M e
d iev al Institute P u blicatio n s. W estern M ichigan U niversity. 1992.
D avidson. G ustav, A D ictionary o f Angels. Including the Fallen A ngels. N ew York: Free
P ress, 1967.
D avidson. H .R. E llis, G ods an d M yths o f N orthern Europe. B altim o re: P enguin. 1964.
303
D avidson, U .R. E llis, M yths and Sym bols in Pagan Europe: Scandinavian an d Celtic
Religions, S yracuse, NY: S yracuse U niversity P ress, 1988.
D elem ueau, Jean, Sin and Fear: The Emergence o f a Western G uilt Culture 13tli-18th
Centuries, ev. Erich N icholson. N ew York: S t. M artin 's P ress. 1990.
D iderot. D enis. Encyclopdie ou D ictionnaire raisonne de sciences, des a n s et des m e
tiers, N ew York: A dler. 1967.
D odds, E.R. The Greeks and the Irrational, B erkeley ve L os A ngeles, U niversity o f C a
lifornia P ress, 1951.
D oods. E.R . Pagan and Christian in an A ge o f Anxiety: Som e Aspects o f Religious Ex
perience front M arcus Aurelius to C onstantine, N ew York: N orton, 1965.
D olan. John P., der. ve ev. The Essential Erasmus, N ew York: N ew A m erican L ibrary.
M entor-O m ega, 1964.
D onne, John. The Complete Poetry and Selected Prose o f John Donne, der. C harles M .
C offin. N ew York: M o d em L ibrary, 1952. [Seilmi iirler, ev. B lent B ozkurt, Ya
p K redi Y aynlar. 1994. |
Ebor, D onald ve bakalar, ev. The N ew English Bible with the Apocrypha. N ew York:
O xford U niversity Press and C am bridge U niversity P ress, 1970.
E im crl, S arel. The World o f Giotto. N ew York: T im e, Inc.. 1967.
E liade. M ircea ve bakalar, der. The Encyclopedia o f Religion, N ew York: M acm illan,
1987.
E lsen, A lbert E. The G ates o f H ell by Auguste Rodin. Stanford, CA : S tanford U niversity
P ress, 1985.
E m erson. R alph W aldo. Essays and Lectures, N ew York: T h e L ibrary o f A m erica S eri
es. L iterary C lassics o f the U .S.. 1985.
E m m erson, R ichard K enneth. Antichrist in the M iddle Ages: A Study o f M edieval A p o
calypticism. Art. and Literature. Seattle: U niversity o f W ashington P ress. 1981.
The Encyclopedia Britannica. C hicago: W illiam B enton, 1963.
E uripides, Four Tragedies. N o. I., der. D avid G rene ve R ichard L attim ore, C hicago:
U niversity o f C hicago P ress. 1955.
E usebius o f C aesaria, The History o f the Church From Christ to Constantine, ev. G . A.
W illiam son, N ew York: P enguin. 1965. yeniden basm 1989.
Faulkner. R .O .. ev. The Ancient Egyptian Book o f the Dead, der. C arol A ndrew s. A u s
tin: U niversity o f T exas P ress. 1990.
F eavere. W illiam . The A rt o f John M artin. O xford: C larendon P ress. 1975.
Ferguson. John, The Religions o f the Rom an Empire. Ithaca: C ornell U niversity P ress.
1970.
Forsyth. N eil. The O ld Enem y: Satan and the Combat M yth. Princeton: P rinceton U ni
versity P ress, 1987.
G ardiner. Eileen, der. Visions o f Heaven and H ell Before Dante, N ew York: Italics P ress,
1989.
G ardner. John ve John M aier, Giigamesh. N ew York: K nopf. 1984.
G ay. Peter, The Enlightenm ent: A n Interpretation, The Rise o f M odern Paganism . N ew
York: W.W. N orton, 1966.
G ay. Peter. The Party o f Humanity: E ssays in the French Enlightenment. N ew York:
W.W. N orton, 1971.
G ibson, W alter S. Brueghel, N ew York: O xford U niversity P ress. 1977,
G ibson. W aller S. Hieronymus Bosch, N ew York: O xford U niversity P ress. 1973.
G inzburg, C arlo, Ecstasies: Deciphering the Witches' Sahhatli, ev. R aym ond R o sen t
hal. New York: P antheon. 1991.
304
G oethe. Joh ann W olfgang von. Faust. Part l, ev. P hilip W ayne. N ew York: P enguin.
1949.[FflH.w, ev. C elal ner, O d a Y aynlar. 2001; Faust, ev. sm et Zeki E yubolu,
S osyal Y aynlar. 2001; F aus, 1. K sm , ev. A hm et C em al. M ito s B oyut Y aynlan,
1999; Faus 1. K sm , ev. Ali an k n l, T m a Y aynlan. 1999; Faust 1. K sm , ev.
N ihat Diner, te k i Y aynlan, 1996.J
G oethe. Johann W olfgang von. Faust. Part II. ev. P hilip W ayne. N ew York: P enguin.
1959.
G raves, R obert. The G reek M yths, N ew York: G eorge B raziller, 1955.
Green, V.H.H. Renaissance and Reform ation: A Survey o f European H istory between
1450 and 1660. L ondra: E dw ard A rnold, 1952.
G urevich, A ron, M edieval Popular Culture: Problems o f B elief and Perception, ev. Ja
m es M . B ak ve Paul A . H ollingw orth. N ew York: C am bridge U niversity P ress. 1988.
1990.
G uthrie, W .K .C. O rpheus and G reek Religion: A Study o f the Orphic M ovement, N ew
York: W.W. N o n o n , 1966.
H adas, M oses, A H istory o f Greek Literature. N ew York: C olu m b ia U niversity Press,
1950.
H askell, A nn S .. dcr. A M iddle English Anthology, G arden C ity. NY: D oubleday. A nchor
B ooks, 1969.
H earn. M .F. Rom anesque Sculpture: The Revival o f M onum ental Stone Sculpture in the
Eleventh and Twelfth Centuries, Ithaca: C ornell U niversity P ress, 1981.
H cidel. A lexander, The G ilgam esh Epic and O ld Testament Parallels, C hicago: U niver
sity o f C h icag o P ress. 1949.
H erberm ann, C harles G eorg e ve bakalar, der. The Catholic Encyclopedia, cilt.17 . N ew
York: A ppleton. 1907-1912.
H esiod, Theogonv, Work and O avs, ev. M .L. W est, N ew York: O xford U niversity P ress,
1988.
H im m elfarb, M artha. Tours o f Hell: An Apocalyptic Form in Jew ish and Christian L ite
rature. P h iladelphia:U niversity o f Pennsylvania P ress, 1983.
H innels, John R der. A Handbook o f Living Religions, N ew Y ork: P enguin, 1984.
H olm es, R ichard, C oleridge: Eearly Visions. N ew York: V iking, 1989.
H om er, The Odyssey, ev. R obert Fitzgerald, 1961. G arden C ity. NY: D oubleday, A nc
hor B ooks. 1963. [Odysseia, ev. A zra E rhat, A .K adir, C an Y aynlan. 1997. ]
H ooke. S.H . M iddle Eastern Mythology. Baltim ore: V iking-P enguin, 1963.
H oughton. W aller E. The Victorian Fram e o f M ind. N ew H aven: Yale U niversity Press.
1957.
H ughes. R obert. Heaven and H ell in Western Art. N ew York: S tein & Day, 1968.
H uizinga. Johan. The Waning o f the M iddle Ages: A Study o f the Form s o f Life, Thought,
and A rt in France and the N etherlands in the X lV lh and XVth Centuries, ev. A Hopm an. G arden C ity. NY: D oubleday, A nchor B ooks, 1949. 1954.[Ortaan Gnbatmt, ev. M ehm et A li K lbay, m ge K itabevi Y aynlan, 1997.]
H uxley, A ldous, H eaven and Hell, N ew York: H arper, 1956.[A/g Kaplar, Cennet ve
Cehennem , ev. M eh m et F ehm i m re, m ge K itabevi Y aynlan, 1995.|
Jam es, M ontague R hodes. The Apocryphal N ew Testament, O xford: C larendon, 1924,
1953.
Joh n so n . Paul. A History o f Christianity, N ew York: A theneum , 1976.
Johnson. Sam uel, A D ictionary o f the English Language. L ondra: W. S trahan. 1765.
Jonas. H ans. The Gnostic Religion: The M essage o f the Alien G od and the Beginnings
o f Christianity, ikinci basm , B oston: B eacon P ress, 1963.
R N /C eh e n n em in Tarihi
305
F 2 0A R K A /C eheruuin Tarihi
1873.
M ilton, John. The Student's M ilton, der. F ran k A llen P atterson, N ew York: A ppletonC entury-C rofts, 1957.
O vid, The M etam orphoses, ev. H orace G regory, N ew York: V iking, M entor, 1958,
I960. [Dnmler, ev. snet Z eki E yubolu, Payel Y aynlan, 1994.]
O w en, D .D .R . The Vision o f Hell: Infernal Journeys in M edieval French Literature.
N ew York: B am es & N oble. 1971.
O w sl, G .R . Literature and Pulpit in M edieval England: A N eglected Chapter in the H is
tory o f English L etters and o f the English People, ikinci g zden geirilm i basm .
N ew York: B am es & N oble, 1966.
Panofsky, E rw in, G othic Architecture and Scholasticism: The M iddle Ages, N ew York:
N ew A m erican L ibrary, 1974.
Patch, H ow ard R ollin, The O ther World: According to D escriptions in M edieval Litera
ture, C am bridge: H arv ard U niversity Press. 1950.
Pike, E. R o y ston , Encyclopedia o f Religion and Religions, N ew York: M eridian, 1958.
Plato, The D ialogues o f Plato, ev. B enjam in Jow ett, N ew York: R andom H ouse, 1937.
[Diyaloglar, ev. S abah attin E yiibolu, A dnan C em gil. M elih C evd et A nday. T eom an
A ktrcI, R em zi K itabev i, 4. B asm . 1996.]
Platt, R utherford H ayes, The L ost Books o f the Bible and the Forgotten Books o f Eden,
N ew York: N ew A m erican L ibrary. M eridian, 1974.
Praz, M ario, The Rom antic Agony, ev. A ngus D avidson, N ew York: O xford U niversity
Press, 1970.
P ritchard, Jam es B., der. The Ancient N ear East. cilt.I. An Anthology o f Texts an d Pictu
res, P rinceton: P rinceton U niversity Press. 1958.
P ritchard. Jam es B.. der. The Ancient N ear East, cilt.II. .4 N ew Anthology o f Texts and
Pictures. Princeton: P rinceton U niversity P ress, 1975.
R ice. D avid G . ve Joh n E. S lam baugh. Sources fo r the Study o f G reek Religion. N ew
York: S cho lars P ress. 1979.
R obinson. Jam es M . ve bakalar, der. The N ag Ham m adi Library in English, 3. B asm .
N e w York: H arperC ollins, 1988.
R ussell, Jeffrey B u rton , The D evil: Perceptions o f Evil fro m Antiquity to Primitive
Christianity, Ith aca: C o rn ell U niversity P ress. 1977.
R ussell. Jeffrey B urton, Lucifer: The D evil in the M iddle A ges, Ithaca: C ornell U niver
sity P ress. 1984.
R ussell. Jeffrey B urton. M ephistopheles: The D evil in the M odern World, Ithaca: C or
nell U niversity P ress, 1986.
R ussell. Jeffrey B urton. The Prince o f Darkness: Radical E vil and the P ow er o f G ood in
History. Ithaca: C o rn ell U niversity P ress. 1988.
R ussell, Jeffrey B urton, Satan: The Early Christian Tradition. Ithaca: C ornell U niver
sity P ress. 1981.
S hakespeare. W illiam . T he C om plete Works o f Shakespeare, der. G o erg e L ym an K ittredge, B oston. N ew Y ork, C hicago: G inn & C om pany, 1936.
Shelley. P ercy B ysshe. Shelley's Poetry and Prose, der. D onald H . R eim an ve S haron BP o w ers. N ew Y ork: N o rton C ritical E dition. 1977.
S m ilh. M orton. Jesus the M agician, S an F rancisco: H arper & Row . 1978.
Snyder, Jam es. M edieval Art: Painting. Sculpture. Architecture. 4 tli-l4 lh Centuries,
N ew York: A bram s. 1989.
Spenser, E dm und, Edm und Spenser's Poetry: Authoritative Texts. Criticism , der. H ugh
M acL ean. N ew York: W.W. N orton, 1982.
307
N O T : eviride K itab M ukaddes aln tlan brani. K ildani ve Yunani dillerinden yaplan
tercm enin 2001 tarihli basksndan (eski eviriden) yapld. Kitab M ukaddes,
Eski ve Yeni Ahit, K itab M ukaddes irketi, stanbul, 2001.
308
Resim ler
1. X III. Y zy ld an b ir kyam et sahnesi, M s. 422, B elediye K tphanesi. C am brai, G iraudon/A rt R esource, N ew York.
2. M erm erden y ap lm M ezopotam yal b ir kadn figr, L ouvre, Paris, G iraudon/A rt
R esource. N ew York; B ir kadn figr, V orderasiatische S am m lungen, B erlin, M arburg/A rt R esource. N ew York.
3. N ip p u rdan iki hey k elcik , Irak M zesi, B adat, S eala/A rt R eso u rce. N ew York.
4. P ren ses E n tiu -ny in cenaze papirs. K ralie M ery e-A m u n un T eb ehrindeki m eza
rndan. M etropolitan Sanat M zesinin izniyle. 1928-29 tarihli M ze v e R ogers F o
nunun d este iy le yaplan kazlardan.
5. A str P azuzu bronzu, L ouvre, Paris, G iraudon/A rt R esource, N ew York.
6. P ersep h on e re s sa m la n 'n a atfedilen A ten ad ak i b ir vazo. M etropolitan S anat M zes i'n in izniyle, F letch er Fonu 1928.
7. C ehen nem kpei K erb eru sa ait siyah figr, M . . VI. yzyl, Env. E 701, L ouvre.
Paris, E rich L essin g 'in fotoraf/A ri R esource, N ew York.
8. K haron, III. Y zy ld an kalm a bir lahit, Vatikan M zesi, E rich L essin g 'in fotoraf/A rt
R eso u rce. N ew York.
9. V ergiliusun aa d ny a haritas.
10. M .S .835 tarihli b ir m ezm urlar k itab, M nih, M arburg/A rt R esource, N ew York
11. Sr. Louis ve K astilyah Biance M ezm urlar Kitab, F ranszca, 1223-1230, Lal. 1186. f.
171, B iblotheque N ation ale, Paris.
12. N. B ataillc. "D n yad an v e D enizden B ir H ayv an ," C hateau A ngers, G iraudon/A rt
R esource. N ew York.
13. Trier Kyam eti, E rk en H ristiyanlk d nem inden bir el yazm as, C arolingian ko py a
s. M s. 3 1. f. 37R . T rier S tadtbibliothek. A lm anya.
14. P antaleone y er m ozaii, X II. yzyl, O tranto, E rich L essin g in fotoraf/A rt R esour
ce, N ew York.
15. Staasbibl M ezm urlar Kitab, M nih. 1. V. 13, f. 2 7, M arburg/A rt R esource. N ew
York.
16. A ndrea d a F irenze, C ehennem 'in Ayklanm as, S anta M aria N ovella, F loransa, A linari/A rt R esource. N ew York.
17. X II. Y zyl B izans m ozaii, D uom o, T orcello. V enedik, A linari/A rt R esource. N ew
York.
18. B ir m elek C eh cn n cm in enelerini sktryor, W inchester B a Piskoposu Blois'l
309
81. W illiam B lake. Son Yarg, T he N ational T rust. Petw orth H ouse. B ridgem an S anat
K tphanesi/A rt R esource. N ew York.
82. W illiam H ogarth, eytan, G nah ve lm, T ate G allery /A n R esource. N ew York.
83. John M artin, Den M elekler Pandem onium 'a Girerken, Tate G allery/A rt R esource.
N ew York.
84. A uguste R odin, C ehennem in Kaplar, M use d 'O rsay , Paris, G iraudon/A rt R eso u r
ce, N ew York.
85. G iotto . Son Yarg'dan bir detay, S cro veg n i apeli, P adova. A linari/A rt R esource.
N ew York.
86. airler G e ry o n 'a k m aya hazrlanrken.
87. V ergilius iin ta bask.
88. Yal P ieter B rueghel, C ehennem 'in Ayklanm am, 1550 d o lay lan , A lbertina, V iyana,
M arburg/A rt R esource, N ew York.
89. Yal P ieter B rueghel, Son Yarg, 1558, A lbertina, V iyana. M arburg/A rt R esource.
N ew York.
90. M ichelangelo. Son Y argi'dm b ir detay. V atikan. S istina apeli, S cala/A rt R esource.
N ew York.
91. T h eo filis, DanimarkalI Ingehorg'un M ezm urlar Kitab, C ond M zesi. Chantilly,
M s. G /1695 f.35v G iraud o n /A rt R esource, N ew York.
92. E dw ard A lleyn, D oktor F austus rolnde.
93. G iulio R om ano, Pan ve Peri K z, Te S aray, M antua. E rich L essin g 'in fotoraf/A rt
R esource. N ew York.
94. Kaybedilm i Cennet, M ilton un evreninin haritas.
95. E ugene C o x un haritas, K en Feisel.
96. John M artin in K aybedilm i C ennet izim leri.
97. T obias S w in d e n 'in evren i, K en Feisel.
98. G zlk takan, dnem ine u y gu n bir A ydnlanm a dem onu.
99. H onor D a u m ie rnin T an talu su.
100. Tehlikeli likiler, san sayfalardan.
101. G stave D or. htiyar Denizci.
102. "G o b lin M arket iin L aurence H o u sem an n izim i.
103. izim ler, Girm em eleri iin U yarm ak zere Cehennem 'in H ristiyanlar'a Alm am ndan, D ublin, 1841.
104. nsan K albini ya Tanr'nn Tapna ya da blisler'in Yurdu Olarak Gsteren
R uhani A yn a 'd m , 1830.
105. X IX . Y zyldan b ir reklam .
106. A uguste R odin. C ennet'in K apla r'n d m U golino, K unstgew erbem useum , Z urih,
E rich L essin g 'in fotoraf/A rt R esource, N ew York.
312
Dizin
I. E lizabeth 203
U. C harles 222
U. D nya S ava 296
n . P hilip 203
n . F elibc 194
DI. R ichard 214
IV. Paul 197
V I. E dw ard 203
V III. H enry 203
A
A at 25
Abaddon (Y km ) 58
A bis 34, 84
A dalet T erazisi 25
A dam d e la H alle 189
A dam s 251
A dana 207
A ddison. Joseph 253
A dern 21, 62, 6 7 .6 8 , 79, 84, 88. 91, 94,
132, 1 5 2 ,2 2 2 , 229
A dm etos 40
A donis 17
A elfric 133
Aeneis 52, 5 3 , 172, 183. 184, 185
aeon 64
A eskylus 4 0
A frika 51. 117
A gada 62
A gam em non 35
A gcn 24
A hab 83
A hura M azda 30
A iakos 43
A ias 35
A ineias 5 3 ,5 4 , 56, 130
A kad 14, 15, 17
A kdeniz 33, 5 0 ,5 7
A kheron 3 5 ,4 1 . 47, 125, 172, 188
A kherusian G l 4 7 ,4 8
A khillcus 35
A krasia 188
A krep nsanlar 19
A lasto r 43
A lberic 128, 130
Albi 162
A lbigcnsiyan 162
A lbigcn siy an lar 162
Alice H arikalar lkesinde 285
Aliens 299
A lighieri. D ante 168
A llatu 15
A llen, E than 2 4 7, 287
A lleyn, E dw ard 2 0 8 ,2 1 1
A lm an 147, 151, 156, 1 8 9 ,2 0 1 ,2 0 8 , 235,
2 3 8 ,2 3 8 , 2 6 8 ,2 6 9
A lm anca 149, 205, 2 2 0 ,2 2 0
A lm an y a 146, 154, 189, 2 0 3, 269
A ltnc D aire 174
A m brose 101
A m erika 216. 243, 2 4 7 ,2 5 5 . 257, 263.
287, 288
A m erikan 1 6 1 ,2 5 7 ,2 6 3 . 2 7 3 ,2 8 3 ,2 8 8
A m m it 25
A nadolu 5 0 ,5 1
A n alar 137
313
A nanias 128
A nanka 10
A nath 17
A ndersen, H ans C hristian 283
A n Enguiry into the Natura and Place o f
H ell 240
A nglo-N orm an 149
A nkhises 53, 55
A nnw n 135
A ntaeus 177
A n tcn or 177
A ntenora 177
A ntw erp 194
A nubis 24, 2 5 .4 4
A nzu kuu 21
A o m is 4 1
A phrodite 17
apokaliptik 106
apokastastasis 101
A p o krifa 60, 97
A pollon 41. 4 4 , 275
A puleius 52, 56
A quinas. T h om as 115
A raf 9 6 . 116. 130, 159, 160. 161. 162,
163, 165, 166. 167. 170, 172, 181, 182,
185, 192, 197. 198. 200. 201, 202, 210,
212, 240, 242, 259, 275
A raf D a 170
A ra fn D ouu 161
A rchm iago 186
A rio sto , L odovico 184
A ristofanes 4 0. 41
A ristoteles 64, 115, 173,201
A rlecchino 190
A rm agedon 92
A rm inius. Jacobus 202
A rs M oriendi 159
A rtem is 41
A rth ur 186, 191
A sgard 135
Asi M eleklerin D 194
A sklepios 188
A sphodclos ayrl 36. 43
A starte 15
A storet 15
A sur 15, 67. 107
A surlular 14, 15, 29
A sya 3 2 .5 1 .5 1 .6 7 .6 8 .2 1 6
A a C ehennem 178
314
B
ha 24, 25
Baal 17
Baba Z engin A dam 173
Babil 14. 30. 58, 58. 59, 6 2 .7 8 . 7 9 ,2 2 4 .
233
B acon, F ran cis 2 0 7 .2 3 5
B akire 1 9 2 .2 0 1 ,2 0 7 . 270
B akire M eryem 4 6 , 113. 138, 140
Bakire'nit Apokalipsisi 107
Bakire K o re 36
B akire-K ralie-C ad 43
B alam 81
B alder 135, 136
B allou. H osea 287. 288
Baratre Infernel 191
B am um . P.T. 288
B arok a 159
B artas. G u illaum e du 222
B artholom eos ncili 85, 87. 113
B anh 107
B asra K rfezi 14
Bat H int A d alan 216
B audelaire. C harles 2 8 0. 281
Baudin de Sebour 131
Bayie, P ierre 246. 2 4 7 ,2 4 8 . 249
Beardsley. A ubrey 282
B eatles 282
B eatrice 170
B eckett, S am uel 298
B ede 1 2 0 .1 2 1 . 122. 123, 124. 130
B eelzeb ub 44. 113, 128, 210
B ehem ot 84
B elika 1 9 2 ,2 0 3
B eliar 87, 113
B enediktin 118, 190
B eo w ulf 132
B eradsley, A ubrey 264
B erlioz 220, 268
B ernini 220
B em o ld 127
B erry 124
B einci D aire 174
B eytlehem 91
B ilgelik 64
B ilgelik T anrs 25
Birinci E n o 59, 62
B izans 31. 117, 138, 180
B izans m paratorluu 138
B izans K o nstantinopolisi 224
B lake, W illiam 12, 121, 174, 2 5 9 ,2 7 2 ,
273. 274
B landina 110
B ocaccio 169, 188
B ociccio. l 220
B odel. Jean 156
B oeotia 46
B o g om illcr 31, 162
B oito 220. 268
c-
C ad K irke 35
C ad lar B ayram 189
C aedm on 132
C aesar. Juliu s 253
315
C aesarius 163
C alig u la 91
C alvin, John 202
C am bridge 205, 221, 243
C am bridge C alvinistleri 202
C am pbell, Joseph 182
C am pbell, P atrick 52
C am us. M arcel 299
C anav ar G eryoneus 176
Candide ya da iyim serlik 238
C arroll, L ew is 285
C ath erin e 273
C ehennem A yklaycs 38
C ehennem K pei 34
C ehen nem in A yklanm as 113, 132, 146,
148. 177, 193, 2 3 3 ,2 3 4
C ehen nem in enesi 150
C ehen nem in k 240
C ehen nem in K aps 172
C enevre 202
C ennet B aheleri 172
Cennet ile Cehennem 'in Evlilii 273
C eres 17
C erm en 118, 137
C erm en ler 1 1 7 ,1 3 3 ,1 3 4 ,1 3 5
C ervantes, M iguel d e 222
C csen a, B iag io d a 197
C e se tler K ys 134
C harlem agne 1 1 5,1 1 7, 127, 184
C harles 269
C hatcubriand 280
C h ester 146, 153
C hrist and Satan 132
Christ's Victory a n d Triumph in Heaven
a n d Earth 133
C hristian 163
C ibber. C olley 254
C icero 52
C io n e. N ardo d e 181
C ity o f God. 96, 102
C izv it 189
C laudius 213
C leopolis 186
Clevesli C atherinein D ua Saatleri Kitab
129
C ockaigne lkesi 193
C octeau, Jean 299
C oetzc, J.M . 296
C oleridge, S am uel T aylor 278, 280
316
D
d 'A le m b ert, Jean 247
D aena 3 0
D alg alar A ltndaki lke 15'
D anaid ler 43
D anaos K zlan 188
D ance o f D eath 158
D aniel 7 8 .9 3
D aniel P eyg am b er 172
D an ielin K itab 59
D anim arka 1 3 4 ,2 3 5
D ante 1 2 .5 4 , 107, 108. 111. 127, 128.
135. 139. 139, 162. 167, 169. 170, 171,
1 7 2 .1 7 3 .1 7 4 , 1 7 6 ,1 7 7 ,1 7 7 , 1 7 8 ,1 8 0 ,
181. 182, 1 8 3 ,1 8 4 , 186. 193. 1 9 4 ,2 0 7 ,
2 2 5 .2 7 3 .2 7 5 .2 9 7 , 298
D arw in. C harles 2 6 9 .2 7 6 , 288, 293
D aryus 33
D aum ier. H onore 252
D avidson, H .R . E llis 135
D uvud 94
d e Q uincey, T h om as 278
de S ade. M arquis 265, 266
D cccal 84. 91. 94. 133, 137, 154, 186,
201. 207. 262
Dein 44
Delilie vg 200
Demeter 17,36, 37
Demir Orman 135
Demiurgos 64. 66
Demogorgon 274, 275
demonlar 176
den Vondel, Joost van 222
Descartes, Rene 218. 235,237, 239
Dev Mimir 135
Diacono, Piero 128
Dialogues o f the Dead 40
Diana 52
Diaspora 61
Diderot 247, 249
Dido 54
Dilmun 15, 19
Diodoros 43
Dionysos 38.40, 79
Dis 54, 174, 178. 180
Dis Kenti 139, 168, 174
Dives 53,73
Divita Commedia 168
Dialogues 118
Doges Saray 194
Dou Avrupa 203
Doktor Faustus 148, 155,207, 208. 212,
296
Doktor Faustus and Don Jan 270
Dokuzuncu Daire 177
Domitianus 77.91
Don Giovanni 269
Don Jan 220. 253, 255, 265, 266, 276
Don Juan in Hell 296
Donn 137
Donne. John 242,243,244
Dor, Gustave 173, 175
Dorian Grayin Portresi 209
Dormisyon 164
Dostoyevski, Fyodor 296
Dnler 44
Dn Olmayan lke 15
Drdnc Daire 173
Dr. Jekyll ve Mr. Hyde 285
Draumkvaede 137
Drythelm 122, 123
Dua Saatleri Kitab 124, 185
Dublin 115
Duessa 188
Dulle Griet 194
Dulle Griet 194
Dumuzi 16, 17, 136
Duncan 155
Dnya Aac 134
Dnyevi Zevkler Bahesi 126
Dm Meleklerin At 132
E
East Anglia 121
Ebedi Ceza 289
Eclanumlu Julianus 103
Eden 15,84, 122. 133, 151. 192,229,277
Eden Express 298
Eden miti 21
Edwards, Jonathan 256, 257, 287
Efsane 157
Ehriman 30, 31.67
Eisnadi 155
Ejderha 134
Elesius 36. 37, 38. 39.40
Eleusis ayrl 43
Elf-Kral 189
Eligius 128
Eliot, T.S. 231,298
Elizabeth 204
Elkin. Stanley 299
Eine 148
Elpenor 35, 36
Elucidarium 143
Emerson 258, 259,261,262,292
Emmanuel 128
Empusa 43
Empyrios 220
Endor Bycs 58
Engels, Friedrich 294
Engizisyon 162, 200
Enkidu, nanna 19, 20,21. 35. 59
Eno 61,76, 79, 81, 93, 161
Er 4 8 .4 9 ,5 3 . 56.56
Erasmus 200, 201
Erceldounelu Thomas 185
Erebus 34,41, 134
Erekigal 15. 16. 17, 18, 19, 2 1,37,59,
299
Erigena, Johannes Scotus 114
Eriha 178
Erinysler 43, 56
317
E rlknig 189
E scorial 194
E sdras 93
E skatologya 71. 101
E ski A hil 5 7 .5 8 .6 6 .6 8 . 76, 8 1 .8 6 . 88.
9 3 .9 7 .
106. 146. 153, 209. 2 5 0 .2 7 3
E ski B abil 28
E ski K rallk 24
E ski M sr 10, 24
E ski N orve 124
E sseniler 6 0 ,6 8 . 250
E stefanius 119. 120
E tna Y anarda 130
E triiskler 22
E triisklii K harun 4 4
E tyopik 61
E ukhcrius 127
E um enides 187
E uripides 40
E urydike 38. 184, 220
E urynom os 44
E usebius 70. 7 9 , 110
Everyman 157
Exem pla 142
E y ck , Jan Van 159, 191
E ynshani 133
E v b 8 3 . 1 5 3 ,2 7 0
E zra 107
F
F airy Queen 186, 190
Farrar, D ean 76
F arrar. F.W. 13
F ars 6 0
F aust 156. 1 6 3 ,2 0 9 . 2 1 8 .2 2 0 . 253. 255.
2 6 5 .2 6 7 . 2 6 8 .2 7 0 .2 7 0 .2 7 5 , 276, 296
F aust K itab 210
F a u sl'u n Z enginlii 220
F austus 2 1 0 .2 1 1
F elem enk 189. 191. 192
F elsefe atosu 172
F enikeliler 34
F en rir 136, 137
Ferisi 6 0 .6 9
F crisiler 6 0 .7 2 . 7 3 .2 5 0
fesla fatuorum 189
F eton 81
F ew Sighs From H ell 245
F ildii K aps 56
318
F ilistinliler 15
F landers 194
F letcher. G iles 133
Floransa 169. 177. 180, 1 8 1 .2 0 3
F lo ran sak 178
F orsyth. N eil 81
F oxe. John 162
F our Q uarters 298
Francesca 213
Frankenstein 285
F rankfurt 269
F ran klin . B enjam in 2 4 7 ,2 5 7
F ransa 107. 146, 148, 157, 184, 189, 190.
202, 203, 2 3 6 ,2 4 6 . 2 5 7 ,2 6 2 . 263
F ransiskan 162, 190
F ransz 140, 141. 161. 165, 184, 189,
306. 214, 236, 246. 247. 263. 268, 269.
273. 280
Franszca 142, 185
F ren k 117. 118
F reud. S igm und 13. 181. 295
Frogs 154
F uria 3 8 .4 3 , 54, 174, 188
F u m iss, M uhterem Joseph 289
F urscus 120. 121. 122, 123
G
G add is. W illiam 296
G alilei. G alileo 207
G alileo 168. 1 7 0 ,2 1 6 , 2 1 8 ,2 2 1 . 229,
2 3 5 .2 3 5 .2 3 6 ,2 3 6 .2 3 7 .2 4 3
G aller 135
G allup 13
G a ly a 50
G aly allar 5 2 ,1 3 3
G argantua 190
G argantua et Pantagruel 190
G arm 135
G ay. P eter 263
G azap G n 93
G e A ntik a 65
G e A ntikite 63
G en W ertherin Aclar 269
genius 51
gere 154
G ery o n 180
G ery o neu s 178
G csu 218
G ibb o n . E dw ard 247
H
H abe 107
H abil 153
H al S eferleri 140. 156, 162. 167, 184
H ades 34, 35, 36. 3 7, 3 8 ,3 9 ,4 0 .4 1 , 42.
4 3, 4 4 ,4 7 ,4 8 , 56, 6 1 .6 4 , 7 3 .7 8 . 84.
88, 8 9 ,9 0 , 113, 134, 168, 169. 188.
2 4 2 .2 7 0 .2 7 4 . 277
H akikat T an n st M aat 25
H ailey. E dm und 242
H am let 2 1 1 ,2 1 2 ,2 1 3
H am let. C lau d io 213
H am m adi. N ag 63
H am m istagan 30
H arlekin C roquesot 189
H arlequin 190. 254
H arpyalar 176
H ata M aaras 186
H avv a 64, 6 7 .7 9 , 84, 87. 88. 91. 94, 113,
132.
152, 2 0 5 ,2 2 2
Heaven and H ell 259
H efaestus 81. 225
H egge 146
H eidelberg 207
H eistcrbach 163
H ekate 43
H el 134, 136
H elen 36, 38. 205
H elena 269, 270
H elena, Saint 262
H elenisl 46
H elenistik 3 0 .3 8 .5 1 . 51. 52. 61
H elenizm 51
H eller. Joseph 296
H enderson. Mr. 251
Henry.son 185
H era 42. 53
H erakles 38, 3 9 .4 0
H ercdos 128
H erlekin 255
H erm es 3 6 .4 1 ,4 4 , 53
H erm od 135, 136
H eriogcnbosch 192
H esiodos 3 4 .4 1 .5 4 , 62. 172. 172. 225
H esperidler 15
319
H u n lar 117
H uys, P ieter 194
H rm z 30
H w eng elm ir 135
H y d e 285
H ydra 54
H yperion 275
I-
lag o 214
Irak 14
Ik T anrs 67
b lis 13, 3 2 .6 4 .6 5 .7 2 . 78, 8 5 ,8 9 .9 0 .9 4 .
100.
101. 102. 104, 133. 140, 1 4 1 .1 5 0 ,
151. 152. 154. 155, 157, 176. 180, 190.
1 9 0 .2 0 1 .2 0 2 .2 0 2 .2 0 5 ,2 0 6 .2 0 7 , 208.
209. 2 1 0 .2 1 1 , 2 1 2 .2 1 4 , 2 1 9 ,2 2 2 .2 2 5 .
2 3 4 ,2 5 3 ,2 5 4 ,2 7 0 , 275. 2 8 2 .2 9 6
Ibrahim 68. 73. 76, 88. 94. 155. 161, 163,
202.211
brani ncili 84
b ran iler 173
da D a 172
htiyar D enizcinin T rks 278
Ikarus 81
jk esi 25
kinci D aire 173ksion 4 2 .5 4 .6 1 . 188
lahi H aftalar ve ler 223
lahi K om edya 169. 170. 107. 168. 181,
182
lk D aire 163. 169. 172
ilk G nah 79
Uyas 7 6 . 107. 137. 161
m parato r Julian us 117
m p arato r K onstantin 68
n an na 15, 16. 17. 17. 1 8 .2 1 .2 9 9
nanna-G tlgam -E nkidu 20
ncil 3 1.6 4 .6 5 . 7 1 . 7 2 .7 3 . 8 3 . 237
n fem o 171
ngiliz 146, 156, 157. 184. 1 8 5 ,2 0 4 .2 0 5 .
2 3 5 .2 3 6 .2 3 9 .2 8 0 .2 8 6 .2 8 7 .2 9 8
ngiliz K ilisesi 2 0 3 ,2 0 4
ngiltere 146, 186. 189. 194, 2 2 2 .2 2 3 ,
2 3 6, 2 4 6 .2 4 7 ,2 5 6
ngiltere K ilise T arihi 120
ngiltere K ral II. C harles 236
ntihar Orman 176
oscphus. F lavios 6 0
Jonson, B en 212
Jotunheim 134
Joy ce, Jam es 1 1 5 ,2 1 7 ,2 9 6
Isa 16, 17. 24, 2 8. 3 1 .4 6 . 63, 64, 65, 6 6.
Julianius 103
Juliette, Erdem sizlie vg 265
67. 68. 70. 70, 71. 7 2. 7 3 ,7 6 .7 6 .7 9 ,
81. 83, 84, 86, 87, 88. 8 9 ,9 0 ,9 3 .9 4 .
Jung 295
9 6 ,9 7 . 100. 107. 111, 113. 118. 130,
Jung, C ari 182
133.
141, 149, 153, 154, 155, 159. 164.Ju n o 52. 56
1 9 8 .2 0 2 . 202, 2 1 1 .2 1 5 , 221. 233, 249, Jurieu . P ierre 248. 249
287
Justine ya da Erdem in Felaketleri 265
Isak 107
Juslin us 96
Isis 1 7 ,2 4 ,2 5 ,5 1
Jp iter 52, 99, 170, 274
skandinav 116, 134, 1 3 6 ,2 0 3 , 283
Iran 1 5 ,2 4 ,2 8 ,5 1 ,5 9
rlanda 124, 130, 142.203
rlandalIlar 131
skandinavya 51
133
skaryot Y ahuda 178
skender 191, 213
skenderiye 54
sko 251
sko P resby tcrianlar 204
Iskoya 203
tslam 3 2 ,4 9
ispanya 50, 146. 194, 203
spanya K raliesi sabella 194
spanyol 156, 253
spanyol R nesans 222
srail 7 8 . 82
srailo u llan 58
sve 1 3 4 ,1 3 6
sveli A ziz B rigil 131
svire 1 4 6 ,2 0 3 ,2 1 8 . 236
svireli H u ld reich Z w in g li 202
aya P ey g am b er 5 8 ,5 9 ,7 6 .7 9 , 237
tar 15, 17
taly a 5 3 ,1 2 1 , 146. 169, 181. 184, 190.
2 0 3 ,2 1 6 , 2 2 1 .2 3 6 ,2 7 8
ta ly a 'd a R nesans U ygarl 216
talyan 157, 169, 177, 183, 1 8 6 .2 3 5
talyan R nesans 195
thakeli 35
yi oban 38
ka 24
K abil 1 5 3 ,1 7 7 . 276, 277, 2 7 8 .
K adn lar lkesi 135
K adiri M utlak B aba 90
K afk a 298
K aiafas 128
K ain 177
K aisereia 109
K aideliler 250
K am bur Q uasim odo 267
K am rusepas 17
K anto I 186
K apc 24
K apital 2 94
Karam azov K ardeler 296
K aranln Yrei 2 9 6
K aranlklar E fendisi 140
K assius 178
K astor 16
K alalonya 130, 162
K a th a rla r3 l, 162
K atolik 167. 186, 189, 194. 203, 208.
213, 2 1 8 ,2 2 0 , 240, 2 5 5 .2 7 0 , 271, 286.
2 8 9 .2 9 2
K atolik A vrupa 2 2 0 ,2 3 5
K ato lik reti 186
K ato likler 1 6 4 .2 0 2 .2 0 4 , 2 0 7 ,2 1 2 .2 3 5
K aybedilm i C ennet 2 2 2 ,2 7 3
K ayk K haron 172
K eats, Joh n 2 75
K ebcs 4 6
K ellik 135. 184
K clller R hine 133. 134. 135, 137
K entau r 175
K epler, Joh ann es 2 0 7 ,2 3 5 ,2 4 3
sk a n d in av y a lIlar
J
Ja n ve P ieter 194
Jap o n in toizm 5 1
Jeffcrso n. T h om as 2 4 7 ,2 5 7 , 287
Jerom e 101
John. P rester 15
Joh n so n . S am uel 250
FZlNCehcnefnn Tarifai
321
L
l'A irc . R aym ond de 141
la B arca. C alderon d e 222
L aclos, Pierre C hodobsun 265
L adurie. E m m anuel L eR oy 141
Lai d'O rphe 184
L aing, R .D . 298
L am ia 43
L ane. D rury 254
L ane. L ois 277
L angiand, W illiam 129. 133
L atin 115
L atince 145. 146. 200. 209. 222
L aura 282, 283
La Voie d'E nfe et de Paradis 129
L azar 73. 7 6 .9 6 . 143. 155, 161
L e B ateu ivre 281
Le G off, Jacques 161
Le Songe d'E nfer 128
Legend o f the Three Living and Three
D ead 157
Leh V istul 134
L eibnitz. G ottfried 238
L eipzig 269
L essing. D oris 299
L ethe 4 1 ,4 9 , 172
L eto 41
F21ARKA/CchcnncminTarihi
L eviathan 84
L ew is. G.S. 131
L ew is. M atthew G reg o ry 266
L ibertine 253
L idya 184
L iguori. A lph o n so d e 255
L ilith 21. 62
L ilitu 21
L intbourg 124
Lim bus 30. 53, 64, 76, 88, 89, 97. 149,
161. 162. 163. 1 7 2 ,2 0 2 . 2 2 9 ,2 5 9
L iszt 268
Lives o f the A rtists 178
L iving E nd 299
L izbon 194
L izzie 283
L ocke, John 239. 240, 2 5 6
L oki 136
L om bard, P eter 114
L ondra 186, 2 3 3 ,2 4 2 .2 7 3 , 273, 282
L ord B yron 275
L o renzo d e M edici 196
L ough D erg 130
L o uih crbo u n g, P hilippe Jacques de 233
L ove. C h ristop h er 244
L oyola. Ig n atiu s'21 5 . 242
L u cifer 58, 79. 8 1 .1 2 6 , 131, 133. 138.
139. 150, 151. 170, 1.84, 1 9 0 ,2 0 9 ,2 1 0 .
211, 242, 259. 2 6 6 .2 7 6 , 277, 278
Lucifer 222
Ludus Coventriae 146, 151, 153
L u ka 60. 6 9 .7 1 , 72, 73
L uka ncili 66. 81, 231
L ukianus 41, 1 9 1 ,2 4 2 ,2 5 3
L uther, M artin 201, 202
M
M acbeth 155, 208, 2 1 2. 213, 214
M ah af 24
M ahler 268
M ak kab eler 60
M alebolge 176, 177
M alebranch 176, 177
M am m on 188
M ancilik 31
M andyn. Jan 194
M anfred 267
M ani 66. 6 8, 162
M anicilcr 68
M ankafa 254
M ankind 157
M ann, H orace 288
M ann. T h om as 296
M ani 67
M archelli. R o m o lo 217
M aria de France 184
M arie 185
M arkion 66, 67
M arkionculuk 67
M arkos 60, 7 0 ,7 1 ,7 1 .7 2
M arkos ncili 69
M arlow e, C h ristop h er 140. 148. 204, 205,
208. 209,210.212, 221,229. 244. 255.
270
M arm ari 41
M ars 52, 170
M arta 73
M artel. C harles 127, 184
M artin, John 231. 233
M arvell, A ndrew 222
M arx. Karl 294
M assachusetts 256
M au D alan 15. 19
M ater Dolorosa 164
M atta 31, 60, 71, 7 2 .7 3 ,8 6 .9 1,9 3 ,9 4 ,
103, 237
M esih 3 1 .8 7 , 9 1 .9 9 , 186
M etropolis 277
M ezopotam ya 14. 15, 1 9 .5 8 ,2 9 9
M czopotam yallar 250
M ichelangelo 12, 196. 197
M idgard 134. 136
M ik a il5 9 ,7 8 .8 1 , I I I , 133, 138. 1 3 9 .2 2 3
M ilenaryalizm 91
M ill. John S tuart 263
M ilton, Joh n 1 2 .1 3 2 . 1 3 3 ,2 2 1 , 222, 223,
2 2 4 ,2 2 5 .2 2 6 ,2 2 8 . 2 3 1 .2 3 3 ,2 3 4 ,2 4 3 ,
2 7 2 .2 7 3 .2 7 4 .2 8 0
M inos 3 6 .4 3 .5 4 ,9 9 , 173, 197. 253
M inotauros 4 0 ,1 7 5
M inyas 44
M iracle de Thophile 156
M sr 1 7 .2 3 .2 4 .2 5 , 3 1 .4 4 . SO. 5 1 ,6 1 .
96.
108
M srl H orus 38
M srl P lotinos 4 6
M srl Y ahudi P hilo 4 6
M srllar 2 3 ,2 4 ,4 3 .2 5 0
M issolonghi 276
m istik 52
m it 14. 15, 16. 1 7 .3 4 ,3 7 ,4 4 , 79, 83.
181, 182. 186. 1 9 2 ,2 6 2 ,2 7 2 ,2 7 3 , 275
M itra 38. 51, 84
M oby D ick-Beyaz Balina 281
m odern d in 181
M odgud 135
M olina, T irso de 253
M olog 58
M ontaigne 253
M ontesquieu 247
M onteverdi, C lau d io 2 2 0
M ora Y arm adas 41
M oroni 30
M ote, Jeh an d e le 129
M ountfort. W illiam 254
M ozart 2 2 0 ,2 6 9
M uham m cd 177
M ulcibcr 225
M urray, Joh n 287
M u sa 6 8 ,7 3
M uspell 134. 137
M uspilli 137
M Qnih 218
M slm an 2 8 , 140
324
N
N abu k adn czar 172
N apolyon 2 6 2 .2 6 8 .2 8 0
N am ia 131
N astrond 134
N azansus 101
N a zile r 1 4 6 ,2 9 5
N eftis 25
N ergal 1 7 ,1 8 , 19,21
N eron 9 1 ,1 0 9
N essu s 175
N ew E ngland 256
N ew Jersey 2 5 6 .2 8 7
N ew Y ork 256
N ew ton, Isaac 2 0 7 ,2 3 5 , 239, 2 4 2 .2 5 6
N icolette 1 4 1 .1 4 2
N idhogg 134. 135
N ietzsche, Friedrich 2 7 4, 295 2 9 6
N iflheim 134. 136
N ikodem us 9 0. 132. 133. 154
N ikodem us incili 88
N il 110
NilUfer 25
N in$ubur 16
N oir O rpheus 299
N o rd ik lcr 133
N ortham pton 256
N orthum brian 122
N orve 134
N otre D am e d e P aris 267
N -T ow n 146
N uh 1 9 ,6 4 .6 8 .8 6
N y ssa 'li G regorius 101
0 -
P
P adua 178
P aine. T h om as 247
P akom ius 107
Pan 138
Pantagruel 190
Panurgc 209
Paolo 213
p apa 186
P apa m. Paul 197
P apa Joan 156
Papa R egin aldo 178
P apa VII. K lem es 197
P apa X in . L eo 289
Paris 216. 255
P atch. H ow ard R o l n 15
P atm oslu Y uhanna 77
P atro k les 35
P ausanias 44
P avlus 68, 70, 72. 8 1 ,9 1 ,9 4 , 106, 108.
109. 111, 161, 163
Pavlus' un Apokalipsisi 106. 107, 110
P azusu 29
P eirithoos 16. 38, 3 9 ,5 4
P erelhos 130
P eriler K raliesi 186
P eriler lkesi 11. 116. 185
Perpignan 148
Pere 4 3 ,4 6 , 96
P ersephone 16, 34, 3 5 .3 6 ,3 7 , 3 8 ,4 0 ,4 1 ,
53
P ersler 33, 50. 1 1 0 ,2 5 0
P erugino 197
P etrarca 169
P etrus 70, 83, 86. 91, 9 4 ,9 7 , 103, 107,
108. HO. 1 1 0 .2 0 5
Petruka 190
Pkaedrus 48
Phaidon 4 5 ,4 6 . 67
P hiladelphia 287
Phlegeton 3 5 ,4 1 , 175, 176, 188, 198
P hlegyas 174
P hosphorus 79
P hristinus 126
P iano 121
P icasso 296
Pickelharing, H ans 255
Piers Plowman 133
P ilatu sun leri 88
P ilatus 128
P ilatus, P ontius 188
Pin d ar 43
P iren eler 162
P ythagoras 4 1 ,2 1 1
P laton 12. 41, 4 3 , 45. 4 8 ,4 9 , 5 3 , 53, 63,
7 6 ,9 9 .1 0 0 , 103. 196, 200
P latonculuk 115
P latonik 64
P lutarkhos 5 3 ,5 6
P luton 38, 53. 184, 1 8 6 ,2 5 3
P lutos 173
Poe, E d g ar A llan 267, 280, 283
P oitiers 96
P o g n o tu s 4 4
Polluks 16
P olonya 235
Portekiz 203
Portinari, B eatrice 169
P rado 194
Prolog 270
P rom eteus 81, 136. 1 3 7 ,2 7 4
325
S-
S aadet K am eriyesi 188
S abazios 51
S adukiler 60
Saint Pierre et le Jongleur 190
S akso nlar 117
Salut d'E nfer 190
S alvius 120
S am aryali S im on M agus 91. 205
S am osolali L ukianos 4 0
S am uel 58. 83
San G iovanni K atedrali 178
S an P ietro K ilisesi 196
Sana G l Bahesi Vadetmedim 298
Sanatnn Bir G en Adam Olarak
Portresi 115, 217
S artre, Jean P aul 297
Satrn 52, 170
Sazlk A lan 25
S caram ouche 254
Schum ann 268
S crovegni apeli 178, 197
S crovegni, E nrico 178, 179
S crovegni, R eginaldo 180
Seinte Resureccion 149
S ekhet A aru 25
S ekhet H etepet 24
S eleukeia 50
Sem ele 38
S e ra /e n 140. 184
S etlefraf 128
S everus 119
Sevi h a l Katln Avcs 253
S ezar 5 2 ,2 1 3
S hadw ell. T h om as 253
S hakespeare. W illiam 1 5 5 ,2 0 4 . 212. 214,
225. 244
Shaw", G eorg e B ernard 253, 296
Shelley. M ary 275, 278. 285
Shelley. Percy B ysshe 2 7 4
S ibirya 170
Sibylla 54, 56, 185
Sicilya 130
Sidney. S ir P hilip 186
Sidon 71
S im on M arm ion 124, 126, 207
Sinbad 131
Sineklerin Tanrs 44
S irO rfeo 184, 185
S isline apeli 195. 196, 197
S isyphos 3 6 .4 2 .6 1
Skipio'nun Riivas 53
Slav 51
S lavonik 61
S leip n ir 135, 136
S lith nehri 193
S lyvester, Josu ah 223
Sm ith. A dam 247
S o do m 71
S ofva 64. 205
S o krates 4 5 .4 6 .4 7 , 4 8 .6 7 . 253
Son Yarg 24, 84, 163. 180, 181, 191. 192
195. 196. 202, 238, 239, 242
S oyans 31
S ovyet 170
S penser. E dm und 186. 188
S pinoza, B aruch 237, 238, 2 4 9 .2 6 9
St. Julien 107
St. M ichael K ilisesi 218
S ta, M aria 121
S tation A das 130
Stat 253
Steele, R ichard 253
S tevens, W allace 281
S tevenson 285
Sligian 47
S tockholm 258
Stoker 285
S trasbourg 269
Sturluson, S norri 134
S tvks 34, 36. 3 9 .4 0 . 4 1 ,4 7 .6 2 . 172, 174,
186, 198. 225
Suevler 117
S u n iu lf 120
S uriye 5 0 ,6 0
Suriyeli M arkion 66
Srt 134, 137
Sleym an 94
S m er 14, 15, 16, 17
S r 94, 100
S w abia 127
S w edenborg, E m anuel 12, 32, 258, 259,
260, 2 6 1 ,2 6 9 ,2 7 3
Sw inden, T obias 240, 241
abti 27
ark Evi 30
ehitler K itab 162
ehvet 52
eol 10, 58
eytan 6 2 ,6 5 .6 7 .7 8 . 79, 81, 83. 8 4 .8 8 ,
91.
108, 133. 1 3 6 ,1 3 7 , 139, 151. 153,
153. 154, 156, 174. 1 7 8 ,1 8 0 . 181, 182,
1 8 4 ,2 0 1 , 2 0 2 .2 0 9 ,2 1 8 . 223, 224, 225,
227, 228. 229, 231, 233. 233. 234, 262.
273, 280, 282
eytani P eneler 176
im an C harles 127, 130. 191
T
T aenarus 3 8 .3 9 . 41
Tamburlaine 205
Tanr Tlsm 155
T an talo s3 6 . 42, 61. 188
T arsuslu S aui 69
T artaros 34, 3 6 .4 3 ,4 7 , 48. 62. 134, 177,
275
T artarukus 110
Tasso, T orquato 184
Tatianus 96
T ekvin 6 2 .7 9 ,9 0 . 102. 132, 239
T elepinus 17
T em bellik 52
T em m uz 17
Teneke Trampet 296
Tennent, G ibb ert 256
Tcophilius 163
T ergcm see M anastr 154
327
T una 134
T undal 125. 126. 130, 178, 191, 193
T rk 207
Trlerin K keni 293
TVcho 2 35
u-
U g aritler 17
U golino 297
U lak 24
U lysses 296
Une Saison an Enfer 281
ur 17
U ranos 34
U riel 108
U ruk 1 9,21
U tnapitim 19
nc C ennet 127
nc D aire 173
m itsizlik D a 128
V
V aftizci Yahya 9 4 , 164
Vahiy 91,103, 164
Vahiy K itab 6 2 ,7 1
V algrind 135
V alhalla 10, 11. 135
V alkrler 135
van A ken 192
V andallar 117
V asari 178
V atikan 195. 197, 216
V eda 30
Vega. L ope d e 222
V enedik 9 4 .2 0 3
V enedik K ardinali G rim ani 194
V enusbcrg 135, 193
V ens 1 7 ,5 2 . 170
V egilius 1 2 ,5 2 ,5 3 ,5 4 ,5 5 . 103, 168.
170. 172, 173, 177, 1 8 1 ,1 8 3 , 184, 185,
187, 191
V erlaine, P aul 281
V ictoria 282, 2 8 3 ,2 8 5 .2 8 9
V ietnam S ava 296
V kingler 133, 134, 135. 136
V illon, F ranois 140, 141. 164
V iraz 31
V irginia 256
V iyana 192
V izigolar 117
V oltaire 218, 238, 2 4 6 ,2 4 7 ,2 4 9 , 250
V ollera, D aniclc d a 197
V onngui, M ark 298
V ulcanus 225
W
W agner 269
W akefield 146
W aldensiyanlar 162
W aldo. P eter L yonlu 162
W alker, D.P. 13, 240
W alpole, H orace 266
W aterloo 262
W ay to P aradys 129
W eaver, Sigourney 299
W ebster, John 214
W eim ar 270
W esley, Jo h n 2 5 6 ,2 8 7
W eyden, R oger Van d er 192
W histon. W illiam 242, 285
W hitcfield. G eorge 2 5 6 .2 5 7 , 287
W ilde. O scar 282, 285
W illiam 184
W indsor'un en Kadnlar 21
W inehester, E lhanan 287
W urst, H ans 255
Y
Yade 78
Y ahuda 7 0 . 83, 84, 9 7 , 112, 128, 131,
1 4 0 ,1 7 8
Yahudi 59, 6 0 .6 1 .6 3 ,6 7 ,6 9 .7 6 , 78. 79,
160, 2 0 7 ,2 3 7
Yahudi A pokrifas 93
Yahudi R e form zm i 60
Y ahudi S ava 60
Y ahudilcr 24, 3 3 ,4 4 . 5 7 ,6 0 .6 1 . 65. 68,
79.
83. 140, 140, 200, 240
Y ahve 57, 5 8 ,5 9 . 6 0 . 6 1 .6 6 . 68. 79, 81,
83, 2 0 9 ,2 7 8
Yakub 122
Y alanlarn E fendisi A ngra M ainyu 30
Y am a 30
Y aratl 146
Yarg G n 1 1 .6 5 . 78. 143. 144
Yarg D is 56
Yeats, W illiam B u tler 282
Yecc 78, 8 4 .9 2 . 194
z
zanni 190
Z arath ustra 28
Z erd t 2 8 .3 0 , 3 1 ,4 9 ,5 9 , 68. 78. 84, 160
Z erdtlk 2 8. 30, 32. 33. 34. 52, 67
Z crd tiler 43, 60, 67
Z cu s 38, 228
zndk 41
Z u 21
329
Giorgio Agamben
Kutsal insan
E G E M E N K T D A R V E IP L A K H A Y A T
nceleme/eviren: smail TrkmenJ272 sayfa/SBN 975-539-331-1
Kutsal nsan. talyan sitasyonizm inin nde g elen isim lerinden G iorgio A g am
b en in siy aset felsefesi geleneini radikal olarak yeniden dnm eyi gerektiren
zgn analizlerine b ir yenisini ekliyor. Yakn g em iteki alm alarnda kim lik,
tekillik, cem aat kavram lar zerin de younlaan ve to taliter olm ayan am a b i
rey den de h areket etm eyen b ir cem aatin olabilirlik koullarn aratran A g am
ben, bu kitabnda d a p lak h ay a t kav ram nd an yola karak eski Y unand an bugie Bat siyasi dncesine h ak im olan iktidar anlaynn grnm eyen y z
n ortaya karyor.
M ichel F o ucaultn u n biy o lo jik m o dernliin eii o larak adlandrd v e insann
biyolojik varoluunun tad tm glerle birlikte dorudan doruya siyasetin
nesnesi halin e gelm esi olarak tanm lad biyosiyaset k avram m k noktas
o larak alan A gam ben, F o u cau ltnun tersine biyosiyasetin sadece m odernlie
zg olm adm , farkl biim lerde de olsa A risto teles'ten R o m a H u k uk u n a . n
san H aklan B eyannam esind en C arl S chm itte, A u sch w itzden g nm z to p la
m a k am plan n a k ad ar siyasi dnce ve p ra kleri boydan boya kateltiini g s
teriyor. ln san m biyolojik varoluunu plak h ay a t olarak kavram sallatran
A g am ben e gre btn bu srete sz konusu olan, y aam n siyasi dzenin ii
n e dahil edilm esi, aslnda egem en ik d an n kendisini d e k uran kkensel b ir
edim le ik tid an n p lak hayat zerinde egem enlik kurm asdr. O y sa hayatm si
y asi dzene dahil edilm esi p aradoksal b ir biim de ancak belirli anlam larda d
lanm asyla gerekleir. B u p aradoksal durum u tarihsel olarak en iyi ifade eden
fig r ise R o m a H u k uk u 'n da k arm za k an H om o Sacer, y an i kutsal insan
figrdr. O ldriilebilen. am a kurb an edilem eyen b ir kategori olarak kutsal in
sann tad yaam ayn zam anda egem enliin alann d a belirler.
K endi p lak hayatm k endi setii b ir biim de siyasetin nesnesi h alin e getiren,
am a bunu yaparken de k u tsal olan hay atnd an vazgem eyi g ze alan insanla
r hayata dndrm ek zere ldrebilen ik tid ar u y gu lam alan b u analizler
nda d aha anlalr hale geliyor.
K u tsal n san , siyaset felsefesindeki y erleik d n m e k alp la n v e tanm lardan
vazgeerek okunm ay gerektiren v e D ebo rd un G steri Toplumu ndan N egrive
H a rd t'm m paratorluk'm a. g iden ze l izgiye ait b ir kitap.
Marx, radika) kiinin kklere gitmesini bilen kii olduunu sylyordu. Glorgio Agamben'ln Kut
sal Insan' Eski Roma hukukundan modem devletin toplama kamplanna Bat'nn yasal dzeniy
le iktidar dzeninin kklerine gittii in radikal bir kJtap.[...| Aslnda, Agamben yasal olmayan,
hatta yasaya kar ve hi kukusuz anarist ynler ve tarihsel olmaktan ok onolojlk nitelikli tk noktalar eren alternatif bir politika aray inde. Gene de, yararsz ya da iirilmi birok
kitabn yannda, bu salam ve tutad deneme devletin doas zerine blrtatmay yeniden ba
latabilir.
Romano Luperlni
evremizde grdklerimize inanmamz m gerek? Kan ve rza geme, yoksulluk ve etnik temiz
lik. kayrma ve dlama grntlerine? Yant evet ise, belli bir iktidarszlk duygusu zerimize
kyorsa, o zaman Iktidan ve onu yeniden tanmlamay dnme vakti gememi demektir. Gior
gio Agamben de, son derece yi savlarla, son kitab Kutsal Insan'da bunu yapm.
Antonio Gnoll
Zygmunt Bauman
lmllk, lmszlk ve
Dier Hayat Stratejileri
nceleme/eviren: NurgUl Demirdven/285 sayfa/ISBN 975-539-250-5
Sren Kierkegaard
Norman 0 . Brown
mmmmmmmmm
Todd May
Postyapsalc Anarizmin
Siyaset Felsefesi
nceiemeleviren: Rahmi G. dVl96 sayfa/SBN 975-539-274-2
O la n ile o lm a s g e r e k e n a ra s n d a k i g e r ilim , g e le n e k s e l a n a r iz m d e n
M a rk s iz m e , E le tir e l K u r a m d a n p o s ty a p s a lc k a k a d a r s iy a s e t fe ls e
fe s in in a n a s o r u n s a ln o lu tu ru r.
M a rk s iz m , o la n ' a k la r k e n e k o n o m ik ili k ile ri m e rk e z e k o y a r, e rk
ili k ile rin i d e b u b a la m d a y o ru m la r. G e le n e k s e l a n a r iz m is e , M a rk
s iz m 'in to p lu m s a l v e s iy a s a l a la n a r a m a iz d i i k e s in a y r m a k a r
k a r; a m a in s a n n d o a s g e r e i iy i o ld u u k a b u l n e d a y a n a n h m a n iz
m i n e d e n iy le k im i s o r u n la r b n y e s in d e b a rn d rr.
F o u c a u lt, D e le u z e v e L y o ta rd p o s ty a p s a lc y a k la m la , te k b ir m e r
k e z d e n k a r a k to p lu m u k o n tro l a ltn a a la n b a s k c e r k a n la y y e rin e ;
m e rk e z s iz , h e r y e r d e b u lu n a n , re tic i b ir e rk a n la y n o r ta y a k o y a ra k
s iy a s e t fe ls e fe s in d e b y k b ir d n m n im k n la rm s a la m la rd r.
T o d d M a y , P o sty a p sa lc A n a r iz m in S iy a s e t F e ls e fe s i n d e , h m a n is t a
p r io r i's in d e n s y rlm , p o s ty a p s a lc b ir a n a r iz m k u ra m g elitiriy o r.P o s ty a p s a lc l m k u ra m s a l n c lle r in i d e v le t, e rk , to p lu m s a l a la n , s i
y a s a l p ra tik g ib i b a la m la r d a in c e le y e n M a y , p o s ty a p s a lc d n c e n in
b u a la n la r a ili k in y a k la m m b ir ta k tik s iy a s e t fe ls e fe s i o la r a k b e n im
siy o r. M a y e g re s tr a te jik s iy a s e t fe ls e fe s i te k b ir h e d e fe y n e lik , n ite r b ir z m le m e y i g e r e k li k la r. T m s o ru n la r te m e l b ir s o r u n a in
d irg e r. M e rk e z d e te m e l s o ru n u n , e v re d e is e t r e m i s o r u n la r n y e r a l
d e m e rk e z li h a lk a la r d a n o lu m u b ir to p lu m s a l v e s iy a s a l e v re n
ta s v ir e d e r. B u fe ls e fe y e g re e r k b ir m e rk e z d e n y a y lr. z g r le e b il
m e k i in n c b ir p a rtin in e lik e tti i m d a h a le /m c a d e le t r e s a str.
F o u c a u lt, D e le u z e v e L y o ta r d m y a p tla rn d a a a k a n ta k tik s iy a
s e t fe ls e fe s i i in e rk in k o n u m la n d te k b ir m e rk e z y o k tu r. E rk in m e rk e z s iz le m i , d a n k v e a s a l b ir z e llik g s te rd i i y e r d e n c ro l
g e re k s iz le ir. T e m s iliy e t re d d e d ilir . E rk v e b a s k n n m e rk e z s iz o lm a s
g ib i d ir e n i in d e m e rk e z s iz o lm a s z o ru n lu d u r.
mmmmmmmmm
Joel Kovel
Tarih ve Tin
Z G R L E M E F E L S E F E S Z E R N E B R N C E L E M E
Incelemeltv.: Hakan Pckincli325 sayfaJISBH 975-539-066-9
R olf Cantzen
Daha Az Devlet
Daha ok Toplum
Z G R L K / E K O L O J /A N A R i Z M
Inceleme/ev.: Veysel Ausyman/299 sayfa!ISBN 975-539-061-8