NOMBOR MODULAR

Nombor Modular adalah satu bentuk aritmetik asas yang sama seperti jam, di mana
sebaik

sahaja

anda sampai

ke dua

belas

nombor

kembali

ke

sifar.

Aritmetik Modular jam (asas 12)

Dalam aritmetik Modular anda bekerja dengan asas tertentu. Dalam erti kata lain, jam
yang anda akan bekerja boleh mempunyai 12 nombor atau 10 nombor atau 100, atau
mana-mana nombor yang lebih

besar

daripada

sebagaijumlah nilai-nilai yang boleh diterima. Sebagai

atau

2.Pada amnya, mana-mana

nombor boleh

sifar. Asas boleh dinyatakan

contoh asas 3 nilai boleh 0, 1
ditukar

kepada betul-

betul nilai salah satu daripada pelbagai <0, asas-1>:.

Dalam bahagian ini kita akan membincang tentang aritmetik jam, operasi asas yang
melibatkan aritmetik jam dan kekongruenan mod. Aritmetik modular adalah matematik
yang hanya menggunakan set nombor yang finit. Banyak masalah boleh diselesaikan
dengan menggunakan nombor modular antaranya menentukan hari apa yang anda
lahir pada tahun tertentu, mencari kod rahsia, hari tertentu pada tarikh tertentu dan
sebagainya.

34

ARITMETIK JAM
Aritmetik jam (atau modular) adalah aritmetik yang anda buat pada jam.
Pada jam - 12 (12-hour clock), terdapat 12 nombor iaitu 1, 2,3,4,5,6,7,8,9.10,11 dan 12.
Biasanya kita mengguna nama piawai untuk nombor-nombor pada jam, dan mula
dengan 0 bukan 1. Maka nama piawai pada jam-12 kita guna 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11.

Untuk memudahkan kefahaman kita menggunakan jam-12 di atas untuk membuat

aritmetik yang mudah.
Jika sekarang pukul 3 (3 oclock) dan kita tambah 5 jam dan jam akan menunjukkan
pukul 8 (8 oclock), jadi kita tulis 3 + 5 = 8. Tetapi jika sekarang pukul 11 dan kita
tambah 5 jam dan jam akan menunjukkan pukul 4 (4 oclock), jadi kita perlu menulis
11 + 5 = 4 bukan 16 kerana tidak terdapat nombor 16 pada jam-12.
Setiap kali kita melepasi 12, kita membilang jam mulai 1 semula. Jika kita menambah
nombor dengan cara kita menambah jam dengan menggunakan jam, kita sebenarnya
melakukan aritmetik jam. Maka, dalam jam aritmetik 8 + 6 = 2 kerana 6 jam selepas
pukul 8 adalah pukul 2.

35

Operasi Asas Aritmetik Jam

Penolakan, pendaraban, dan pembahagian dalam aritmetik jam boleh ditakrifkan
sebagaimana dalam aritmetik biasa
a)
b)
c)
d)

Penolakan : a b = x bermakna a = b + x
Pendaraban : a x b = ab bermakna b + b +... + b tambah a kali
Pendaraban sifar : Jika a = 0, maka a x b = 0 x b = 0
Pembahagian : a b = a / b = x bermakna a = bx mempunyai songsang

Dengan menggunakan takrifan operasi asas aritmetik jam seleasaikan soalan berikut
berdasarkan jam-12.
i.
ii.
iii.
iv.

49
4x9
47
4/9

(i) 4 9 = x
Bermakna 4 = 9 + x.
x=7
(ii) 4 x 9 bermakna 9 + 9 + 9 + 9 =12
(iii) 4 7 = y
Bermakna 4 = 7 y
Dengan cara cuba jaya, 7 x 1 = 7; 7 x 2 = 2; 7 x 3 = 9; 7 x 4 = 4.
Maka y = 4

36

(iv) 4/9 = t
Bermakna 4 = 9 t
Dengan cara cuba jaya, 9 x 1 =9; 9 x 2 = 6; 9 x 3 = 3; 9 x 4 = 12;
9 x 5 =9; 9 x 6 = 6; 9 x 7 = 3; 9 x 8 = 12;
9 x 9 =9; 9 x 10 = 6; 9 x 11 = 3; 9 x 12 = 12
Oleh kerana tiada nilai t apabila 9 t = 4, maka 4/9 tidak wujud.

Jadual 3 Pendaraban pada jam-5

x
0
1
2
3
4

Proses penambahan atau pendaraban di atas juga dikenali modulo 5 atau mod 5
Dari Jadual 3, didapati
4 + 9 = 3 dan 2 + 1 = 3
Maka, 4 + 9 = 2 + 1

Untuk menjadi pernyataan tersebut benar, kita menggunakan notasi berikut:

4 + 9 = 2 + 1, (mod 5)
37

Dibaca sebagai 4 + 9 adalah kongruen kepada 2 + 1, mod 5. Dengan demikian

kekongruenan mod m ditakrifkan seperti berikut:
Kekongruenan Mod m
Nombor nyata a dan b adalah kongruen modulo m, a = b, (mod m),
jika beza a dan b adalah gandaan bagi m.

Contoh
Tentukan pernyataan berikut sama ada benar atau palsu.
i.
ii.
iii.

3 = 8, (mod 5)
3 = 53, (mod 5)
3 = 19, (mod 5)

Penyelesaian
i.
ii.
iii.

3 = 8, (mod 5) kerana 8 3 = 5, dan 5 adalah gandaan bagi 5.

3 = 53, (mod 5) kerana 53 3 = 50, dan 50 adalah gandaan bagi 5.
3 = 19, (mod 5) kerana 19 3 = 16, dan 16 bukan gandaan bagi 5.

Terdapat cara yang lain untuk menentukan sama ada dua nombor itu kongruen mod m.

38

Bahagikan setiap nombor dengan m dan semak bakinya. Jika baki mereka adalah
sama maka nombor-nombor itu kongruen mod m. Contoh, 3 5 bakinya 3, dan 53 5
bakinya 3 juga, jadi 3 = 53, (mod 5).
Contoh:
Selesaikan persamaan berikut.
1. 4 + 9 = x, (mod 5)
2. 15 + 92 = x, (mod 5)
3. 2 + 4 = x, (mod 5)
Penyelesaian
1. 4 + 9 = 13 = 3, (mod 5)
Maka, x = 3.
(Panduan: 13 5 dan dapatkan bakinya)
2. 15 + 92 = 107 = 2, (mod 5)
Maka, x = 2.
3. 2 + 4 =6 = 1, (mod 5)
Maka, x = 1.

Pecahan

39

Nombor dalam gambarajah di sebelah dikenali sebagai pecahan. Perkataan ini

dterjemahkan daripada perkataan Inggeris fraction. Perkataan fraction berasal daripada
perkataan Latin fractio iaitu terjemahan daripada perkataan Arab al-kasr yang bermakna
pecah.
Cara menulis nombor pecahan seperti sekarang ini direka oleh para sarjana Islam.
Anatara yang paling terkemuka ialah al-Hassan Abu Kamal. Walau bagaimanapun.
Kaedah tersebut dipopularkan ke neagara barat oleh seorang rahib Yahudi bernama
Abraham bin Ezra.
1.1 Pecahan bagi suatu bahagian
Perhatikan cara kita menulis pecahan suatu bahagian tertentu daripada keseluruhan
objek.
1
4

Gambarajah
1 bahagian adalah
dibahagikan kepada 4
1
bahagian yang sama
4
besar
daripada
keseluruhan objek

1
5

Gambarajah
1 bahagian adalah
dibahagikan kepada 5
1
bahagian yang sama
5
besar
daripada
keseluruhan objek

40

1.2 Nombor Bercampur

Nombor Bulat + Pecahan
Beberapa contoh nombor bercampur ialah:

1
3

2+

1
3

7
8

3+

7
8

1
6

9+

1
6

1.3 Pecahan Wajar dan Tak Wajar

A. Makna Pecahan Wajar dan Tak Wajar

Pecahan Wajar :
Pengangka kecil daripada penyebut
1
2

Contoh :

dan

13
15

1
4

2
5

3
7

Pecahan Tak Wajar :

Pengangka lebih besar atau sama besar
dengan penyebut
1
Contoh : 1
,

dan

41

49
11

4
3

5
5

10
6

B. Menukar Nombor Bulat Kepada Pecahan Tak Wajar

Contohnya :
Soalan :
Apakah jawabnya jika,
1

1,

1?

Jawapan
1

1=

1
1

=1,

1 =

3
1

=3,

1=

2
1

=2

1=

4
1

=4

C. Menukar Nombor Bercampur Kepada Pecahan Tak Wajar

Kita boleh juga menukar nombor bercampur menjadi pecahan tak wajar kerana nombor
bercampur terdiri daripada nombor bulat dan juga pecahan wajar. Misalnya tukarkan 5
2
3

kepada pecahan tak wajar.

Langkah 1 : Darabkan penyebut pecahan dengan nombor bulat

3

5 = 15

42

Langkah 2 : Tambahkan jawapan dalam langkah (1) dengan pengangka pecahan

15 + 2 = 17
Langkah 3 : Bahagikan jawapan dalam langkah (2) dengan penyebut pecahan.
17
3
2
Oleh itu, 5 3

17
3

pecahan tak wajar

E. Menukar Pecahan Tak Wajar Kepada Nombor Bercampur Atau Nombor Bulat
Pecahan tak wajar boleh ditukar kepada nombor bercampur atau nombor bulat dengan
membahagi cara panjang pengangka dengan penyebut.
a) Hasil bahagi sebagai nombor bulat
b) Baki sebagai pengangka pecahan
c) Pembahagi sebagai penyebut pecahan

2
5

13
hasil
bahagi

10
3

pembaha
gi

Baki (jika
ada)

43

2.1 Penambahan Pecahan

A. Menambah Pecahan Yang Penyebutnya sama

Contoh :

3
8

2
8

3+ 2
8

5
8

B. Menambah Pecahan Yang Penyebutnya Berbeza

Contoh
1
3

:
1
6

(1 x 2)+1
6
Cari pecahan setara bagi

3
6

1
3

dan

mempunyai penyebut sepunya.

44

1
6

yang

2.2 Penolakan Pecahan

A. Pecahan dengan penyebut yang sama dan penyebut yang berbeza

Contoh
7
8

:
3
8

73
8
Menolak pengangka tetapi mengekalkan
penyebutnya.

4
8

B. Menolak pecahan daripada nombor bulat

Contoh :
Kira 5 -

3
8

45

Penyelesaian :
Tukarkan 5 kepada pecahan yang penyebutnya 8.
5=

5
1

5x8
1x8

40
8

Oleh itu,
5 -

3
8

=4

5
8

40
8

3
8

403
8

37
8

2.3 Pendaraban Pecahan

A. Hasil Darab Nombor Bulat dan Pecahan
Mendarab suatu nombor bulat dengan suatu pecahan adalah sama dengan menambah
oecahan tersebut berulang-ulang
Contoh 1 :
3 x

1
4

Oleh itu, 3 x

= ?
1
4

1
4

1
4

Contoh 2 :

46

1
4

3
4

3
4

7 x

= ?
3
4

Oleh itu, 7 x
3
4

21
4

3
4

3
4

3
4

3
4

3
4

3
4

1
= 5 4

B. Hasil Darab Di Antara Dua Pecahan

Mencari hasil darab di antara dua pecahan dengan cara melukis bukanlah cara yang
sesuai.
Mendarab Pengangka dan Penyebut
Contoh :
(a)

5
13

7
10

Darabkan
pengangka

5 x7
13 x 10

Darabkan

35
130

7
26

2.4 Pembahagian Pecahan

A. Membahagi dan menandakan bahagian

3=

1
3

47

3=

2
3

1 bahagian =

1
3
1
3

1
3

1
3

1
3

1 bahagian =

1
3

2=

1
3

1 bahagian =

3
4

1
6

2=

1
6

3
8

3
4

1
6

1 bahagian =

48

2
3

3
8
3
8

B. Pembahagian yang melibatkan pecahan

(i) Pecahan dibahagi dengan pecahan lain
Contoh
3
4

2
3

=?

Penyelesaian
3
4

2
3

2
3

3
5

Menukar pembahagi

3
4

2 kepada 1
3

3
2
3
2

9
10

49

Penyelesaian Masalah :
Soalan 1 :
Seorang peladang mempunyai kebun seluas 5

1
4

6
7

hektar. 3

hektar daripada

kebunnya ditanam dengan koko dan bakinya dikhaskan untuk sayur-sayuran. Berapa
luas kebun yang dikhaskan untuk sayur-sayuran tersebut?

Penyelesaian :
1. Mengumpul maklumat :
Luas semua kawasan kebun : 5

1
4

hektar

Luas kawasan yang ditanam dengan koko: 3

6
7

hektar.

Baki bermakna perbezaan luas semua kawasan kebun dengan luas kawasan yang
ditanam koko.
2. Menentukan operasi: tolak
3. Menyusun maklumat ditanam dengan sayur-sayuran
=5

1
4

= (4 + 1 +

- 3

1
4

5
= (4 - 3) + ( 4

6
7
Pecahan

6
7

) (3 +

6
7

1
4

lebih kecil

) = (4 +

= 1+

5
4

35
28

) (3 +

50

24
28

6
7 )

= 1+

11
28

11
= 1 28

hektar.

11
4. Semakan : 1 28
35
28

=4+

11
28

:: Luas kebun yang ditanam dengan sayur-sayuran ialah 1

11
28

hektar.

=5

6
+3 7

=4+

11
28

6
7

24
28

=4+

1
4

Soalan 2 :
Seorang hartawan melabur modal sebanyak $

kediaman dan $

3
4

1
2

juta dalam pembinaan rumah

juta dalam pembinaan bangunan pejabat. Berapakah jumlah

pelaburannya?
Penyelesaian :
1. Mengumpul maklumat :
1
Pelaburan dalam pembinaan rumah : $ 2

Pelaburan dalam pembinaan pejabat: $

juta
3
4

2. Menentukan operasi tambah

3. Menyusun maklumat dan menyelesaikan:
Jumlah pelaburan = Hasil tambah pelaburan

51

juta

1
Hasil tambah pelaburan = $ 2

$ 2+ $ 3
4

= $1

4. Semakan:

3
4

1
2

+$

:: Jumlah pelaburan ialah $1

1
4

3
4

juta

=$

5
4

juta
3+ 2
4
1
4

5
4

=1

1
4

juta.

Soalan 3 :
Seutas tali yang panjangnya 12 meter dipotong pendek-pednek supaya ukuran setiap
keratin ialah

3
8

meter. Berapa utas tali yang diperoleh daripada keratin ini?

Penyelesaian :
1. Mengumpul maklumat:
Jumlah panjang tali : 12 meterHendak mencari : berapa banyak

12.
52

3
8

dalam

1 keratan tali sepanjang

3
8

meter

2. Menentukan operasi: bahagi

3. Menyususn maklumat dan menyelesaikan :
3
8

Jumlah keratan = 12
8 = 12
3
3x4x8
3

4. Semakan : 32 x

3
8

= 32 utas

4 x 8x 3
8

= 12

:: Terdapat 32 utas tali

53