DERS NOTLARI
NDEKLER
Sayfa
NDEKLER........................................................................................................... 2
1. OPAMPIN TANITILMASI ................................................................................. 2
1.1 Opamp Sembol ve Terminalleri ....................................................................... 3
1.2 Opamp'larn zellikleri ...................................................................................... 4
1.3 OPAMPlarn Elektriksel Modelleri................................................................... 6
1.4 OPAMP'larn Beslenmeleri ................................................................................ 6
1.5 Opamp'larn k Gerilim ve Akmlar ............................................................. 7
1.6 Opamp'n Ak evrim almas ...................................................................... 8
1.7 Opamp'larn Kapal evrim almas ............................................................ 10
1.8 LM741 ve LM747 OPAMP Entegredevreleri .................................................. 10
1.9 OPAMPn Offset Geriliminin Sfrlanmas ..................................................... 12
2. KULLANIM ALANLARI ................................................................................... 13
2.1 Tersleyen Ykselte (Inverting Amplifier) ...................................................... 13
2.2 Terslemeyen Ykselte (Noninverting Amplifier) ........................................... 15
2.3 Gerilim zleyici (Voltage Follower) ................................................................. 18
2.4 Toplayc Ykselte (Summing Amplifier) ...................................................... 19
2.5 Fark Ykselteci (Difference Amplifier) ........................................................... 21
2.6 Karlatrc (Comparator) ............................................................................... 25
2.7 Integral (Integrator) Devresi ............................................................................. 27
2.8 Trev (Differentiator) Devresi ......................................................................... 30
2.9 Dorultucu Olarak Kullanlmas ...................................................................... 32
2.9.1 Yarm dalga dorultucu ............................................................................. 32
2.9.2 Tam dalga dorultucu................................................................................ 35
2.10 Logaritmik Ykselte ..................................................................................... 36
2.11 Gerilim Reglatr ......................................................................................... 37
2.12 Alak Geiren Filtre Devresi .......................................................................... 38
2.13 Yksek Geiren Filtre Devresi ....................................................................... 39
2.14 Bant Geiren Filtre Devresi ............................................................................ 40
1. OPAMPIN TANITILMASI
Operasyonel (ilemsel) ykselteler, ksaca OPAMP olarak bilinir ve bu adla
tanmlanrlar.
Elektronik
endstrisinde
retilen
ilk
tmdevre
(Integrated
circuits=ICs) bir OPAMPtr. 1963 ylnda Fairchild firmas tarafndan A702 kodu
ile retilip tketime sunulmutur. Sonraki yllarda birok firma tarafndan farkl tip
kodlarda OPAMPlar retilip kullanma sunulmutur. Gnmzde; sre kontrol,
Elektronik piyasasnda ok eitli amalar iin retilmi binlerce tip OPAMP vardr.
retici firmalar rettikleri her bir OPAMP tipini tantmak iin bir kod kullanrlar.
ekil1.4de genelde pek ok reticinin uyduu kodlama sistemi iki ayr tmdevre ile
birlikte gsterilmitir. Kodlama genellikle 3 gruba ayrlarak yaplr.
zellikler
1. Grup
2. Grup
3. Grup
rnekler
C: Seramik klf
P: Plastik klf
D, J: Cift sral soket (DIP)
zellik
deal Opamp
Sonsuz
Yksek (1M)
Sfr
Dk (<500)
Sonsuz
ok Byk (104)
Sonsuz
Sonsuz
Yksek (70dB)
Sfr
Dk (<0.5A)
Sfr
Dk (<10mV,<0.2nA)
Deimez
Az (5V/0C, 0.1nA/0C)
V0=0
V00 olabilir.
Besleme Gerilimi
5V..15V
Maksimum k Akm
20mA
izelge 1.2 : deal OPAMP ile gerek bir OPAMPn zelliklerinin karlatrlmas
deerini alacaktr. V+< V- ise k gerilimi " -Vdoyma" deerini alacaktr. Yukarda
anlatlan tm durumlar ekil1.9 ve ekil1.10 zerinde ayrntl olarak gsterilmitir.
Pin No.
1- Offset sfrlama
10
Pin No.
1- OPAMP I 'in tersleyen giri ucu
2- OPAMP I 'in terslemeyen giri ucu
3- OPAMP I 'in offset sfrlama ucu
4- (-) V, negatif besleme voltaj (ki OPAMP iin ortak)
5- OPAMP II 'nin offset sfrlama ucu
6- OPAMP II 'nin terslemeyen giri ucu
7- OPAMP II 'nin tersleyen giri ucu
8- OPAMP II 'nin offset sfrlama ucu
9- OPAMP II 'nin+V besleme voltaj girii
10- OPAMP II 'nin k
11- Bo u
12 OPAMP I 'nin k
13- OPAMP I 'nin +V besleme voltaj
14- OPAMP I 'nin offset sfrlama ucu
11
12
2. KULLANIM ALANLARI
2.1 Tersleyen Ykselte (Inverting Amplifier)
13
Vo = -(Rf / R1). Vi
14
Cevap: 12.5V
Soru: Aadaki devrede OPAMPn k geriliminin tepe deerini hesaplaynz ve
eklini iziniz?
Cevap: 3V
2.2 Terslemeyen Ykselte (Noninverting Amplifier)
15
=>
Vo / Vi = 1 + (Rf / R1)
Cevap: 6.4V
Soru: Aadaki devrede OPAMPn k gerilimi -4.88Vdur. R direncinin
deerini hesaplaynz?
Cevap: 2.5k
16
17
18
19
I1 = (V1 - Vx) / R1
I2 = (V2 - Vx) / R2
If = (Vx - Vo) / Rf
(Vx = 0 olduu iin)
I1 = V1 / R1
I2 = V2 / R2
If = Vo / Rf
I1 + I2 = If
=>
Soru: Aadaki devrenin k gerilimini hesaplaynz? (OPAMP art eksi 12V ile
beslenmektedirler. Devrenin giriindeki gerilim kaynaklar V1=3V, V2=-5V, V3=1V
DC deerlerindedir.)
20
21
Soru: Aadaki devrenin k gerilimini hesaplaynz? (OPAMP art eksi 12V ile
beslenmektedirler. Devrenin giriindeki gerilim kaynaklar V1=5V, V2=3V DC
deerlerindedir.)
Soru: Aadaki devrenin k gerilimini hesaplaynz? (OPAMP art eksi 12V ile
beslenmektedirler. Devrenin giriindeki gerilim kaynaklar V1=3V, V2=5V DC
deerlerindedir.)
22
Soru: Aadaki devrenin k gerilimini hesaplaynz? (OPAMP art eksi 12V ile
beslenmektedirler. Devrenin giriindeki gerilim kaynaklar V1=2V, V2=5V DC
deerindedir.)
23
V1=9V
R7
10k
2k
R2
2k
R4
+14V
2k
R8
2k
V3=3V
2k
R32
4k
R31
4k
O2
2k
R12
R34
V4=0 V
R14
R5
O4
R10
R15
2k
O3
10k
6
2
R16
10k
4
1
5
V2= -2V
2k
10k
R33
10k
R3
V4=9V 10k
-14V
R11
2k
24
741
Vout=?
>
Vref
olursa,
ktan
yaklak
+V
deeri
alnr.
(Vo
+V)
Vi
<
Vref
olursa,
ktan
yaklak
-V
deeri
alnr.
(Vo
-V)
Karlatrc devre, bir TTL devreyi srecek ise ekil2.7'deki devreye bir diyot
eklenir ve ekil2.8deki devre elde edilir.
ekil2.8'deki devreye gre;
Vi > Vref olduunda, Vo = +5V (diyot yaltmda olduu iin)
Vi < Vref olduunda, Vo = -0.6V (Silisyum diyot iletimde olduu iin) elde edilir.
25
ekil2.9 'daki devrede, OPAMPn k (+) iken zener diyot ters ynde
kutuplanaca iin Vo = +3 Volt olur. OPAMPn k (-) olduunda, zener diyot
iletim ynnde kutuplanr ve normal bir diyot gibi alr. OPAMP k bu durumda
-0.6V olur.
Soru: Tepe deeri 1V, frekans 1Hz olan bir sinzoidal bir iareti deeri 5V ve -5V
arasnda deien, frekans 1Hz olan bir kare dalga iarete dntren devreyi
tasarlaynz?
Not: Kullanacanz opamplar art eksi on volt ile beslenmektedir ve ideal
alnacaktr.
Cevap:
26
27
28
OPAMP'n evirmeyen giriiyle ase arasna R2 gibi bir diren balanr. R2 direncinin
deeri,
R2 = R1 // Rf olarak bulunur.
ntegral alc bir devrenin, giriine uygulanan iaretin integaralini alabilmesi iin yani
devrenin integratr olarak alabilmesi iin;
1. fgiri >= fc = 1 / 2 RfCf olmaldr. (Girie uygulanan sinyalin frekans, fc kritik
frekanstan byk veya eit olmaldr).
2. Devrenin zaman sabitesi (T = R1.Cf) ile girie uygulanan sinyalin periyodu
birbirine eit veya yakn bir deerde olmaldr.
Eer devrede bu artlardan birisi veya ikisi salanmyorsa devre giriine uygulanan
sinyalin integralini alamaz, tersleyen (faz eviren, inverting) ykselte olarak alr.
Bu haliyle devrenin kazanc -Rf / R1 olur.
Soru: Aadaki ekildeki devrenin giriinde frekans 1kHz olan ve deeri "0" ile
"1V" arasnda deien bir kare dalga uygulanmaktadr. Opamp art eksi ondrt volt
ile beslenmektedir. k iaretinin grafiini iziniz?
29
30
31
Eer, devrede bu artlardan birisi veya ikisi salanmyorsa, devre giriine uygulanan
sinyalin trevini alamaz, tersleyen (faz eviren, inverting) ykselte olarak alr ve
devrenin kazanc -Rf / R1 olur.
Soru: Aadaki devrenin giriine deeri 0V ile 1V aras deien bir kare dalga
uygulanmaktadr. aretin 0Vdan 1Va ykselme sresi ve dme sreleri 1mikro
saniyedir. Bu devrenin k iaretinin (Vout) zamanla deiimini iziniz? (OPAMP
art eksi 14V ile beslenmektedir.)
32
"Vi" giri sinyalinin pozitif alternansnda "x" noktasndaki potansiyel sfr volttan
kk (Vx< 0) olur. Bylece D1 'in anoduna eksi gerilimde olduu iin yaltmda, D2
'nin katoduna eksi gerilim geldii iin iletimdedir. D2 iletime geince ktan girie
negatif geri besleme olur. OPAMP'n eviren eviren girii yaklak "0V" olduundan
(+ u topraa bal) "x" noktasnda "-0.6" Volt grlr. "Vi" kaynandan kn
btn akm hi bir diren ile karlamad iin "D2" diyotu zerinden akar. "R2"
direncinin olduu koldan akm akmad iin "V0" k gerilimi ise OPAMP'n
eviren girii ile ayn gerilimdedir.
Giri iareti "0V" seviyelerine geldii zaman diyotlar her ikisi birden kesime
giderler. "Vi" giri sinyalinin negatif alternansnda "x" noktasndaki potansiyel sfr
volttan byk (Vx> 0) olur.
(Vx = +V) Bylece D1 iletken, D2 yaltkandr. D1 diyotunun iletken olmasyla R2
direnci zerinde devrenin giriine geri besleme yaplr. Kazan "R2 / R1" kadardr.
OPAMP, faz eviren ykselte gibi alr ve kta girile ters fazda bir sinyal elde
edilir.
Devre, giriine uygulanan sinyalin sadece negatif alternans geirmekte ve fazn ters
evirerek kta pozitif yarm alternanslar meydana getirmektedir. OPAMP
kullanlan dorultucular ile girie uygulanan mikrovolt (V) seviyesindeki sinyalleri
dorultmak mmkndr
rnein, OPAMP'n ak evrim kazanc 100.000, giriine uygulanan AC iri
sinyali voltaj 6V ise OPAMP'n k voltaj Vo = 6V . 105 = 0.6 Volt 'tur.
33
Bylelikle OPAMP ile gerekletirilen hassas yarm dalga dorultucu ile 6V 'luk
bir AC sinyali dorultmak mmkndr. Normal bir yarm dalga dorultucu
devresinde byle kk bir sinyali dorultmak hibir zaman mmkn deildir.
Soru: Aadaki ekilde "V1" giri gerilimi frekans 1kHz, tepe deeri 1V olan
sinzoidal bir iarettir. OPAMP'lar art eksi 14V ile beslenmekte ve zener diyotun
(D3) gerilimi 10V'tur. "V0" k geriliminin eklini iziniz?
DCdir. Besleme2 gerilimi ise tepe deeri 1V, frekans 1Hz olan bir sinzoidal bir
iarettir. Opamplar art eksi 14V ile beslenmektedir.
a) Aadaki devrede Besleme1 geriliminden grlen giri direncini hesaplaynz?
(10 Puan)
b) Aadaki devrede V1 , V2, VIKI k iaretlerinin ekillerini iziniz?
(20 Puan)
34
35
36
37
38
zamanla
deiimini
iziniz?
(OPAMPlar
art
beslenmektedirler.)
Cevap:
2.13 Yksek Geiren Filtre Devresi
39
eksi
14V
ile
40
41