)(8*=-0/']
11:46:50 AM
VI
VARI
um
VOLUME
8,
1970
i
VAN GORCUM - ASSEN - NETHERLANDS
& ZEITLINGER
LISSE - 1985
B.V.
11:46:50 AM
VI
VARI
um
A JOURNAL FOR MEDIAEVAL PHILOSOPHY AND
THE INTELLECTUAL LIFE OF THE MIDDLE AGES
editors
publishers
subscription
single copies
published
eachnumber
ca 80 pages.
Twiceyearly,
MayandNovember;
submitted
tovivarium
shouldbe written
Contributions
preferably
or German.
The manuscripts
shouldbe typein English,
French
anddoublespaced,exceptforlongquotations
andfootwritten
notes.Adequate
(i inch)shouldbe leftat each edge
margins
be numbered
should
ofthesheet.Footnotes
continuously
throughbe
outeacharticle.
Theymay placedeitherat thefootofthepage
or at theendofthetext.
11:46:50 AM
CONTENTS
OF VOLUME
VIII (1970)
logicales (Conclusion)
10
servus
GIEEN
Rome
ThomasGascoigneand RobertGrosseteste
: Historical
and CriticalNotes
$6
j. ENGELS
Utrecht
V "autobiographie"
du jongleurdans un Dit du ms.
Paris, B. N.J. Jr. 837
68
JACQUES
MONFRIN
Paris
Le latinmdivalet la languedeschartes
81
j. ENGELS
Utrecht
NoticesurJean Thenaud
99
REVIEWS
157
BOOKS RECEIVED
8o,
11:46:50 AM
I 9
Plato
and
Atfarabi
11:46:56 AM
ofhelpers
andassociates
to
; andwhenwe havecalleda number
requirements
inoneplace,we callthata state.1
livetogether
Alfarabisubdividescommunitiesinto varous sizes:
areofmedium
societies
arelarge,others
aresmall.
Somehuman
size,stillothers
with
The largesocietiesconsistof manynationsthatassociateand cooperate
ofa nation
oneanother
onesconsist
; thesmallaretheonesembraced
; themedium
Hencethecityrepresents
societies.
the
bythecity.Thesethreearetheperfect
of
first
perfection.2
degree
Here we observe certain parallelismsbetween Alfarabiand Plato.
Alfarabi's theory of association corresponds, with qualifications,to
Plato's polis. However, Alfarabiwent a step furtherthan Plato and
talked about a large association comprisingthe whole world and the
middle-sized nation. This may well be due to Alfarabi's Islamic environment; it agrees with the universalismof Islam as a way of life.
Alfarabiadds, in AlmadinahAlfadilah
, that the firstassociationin which
the highestgood and the utmostperfectionattainableis the city-state,
not a smallerpolitical unit. Since man is guided by freewill and choice,
true happinessis attainableonly in the ideal state (almadinahalfadilah).3
For only in it do men help each other in promotinggood ratherthan
evil.4
Plato's views on divisionof labor based on man's naturalaptitude
can be traced in Alfarabi's emphasison the need of manypeople, who
must work togethereach according to his ability in order to satisfy
:
one another's needs. Plato expresses this view in the Republic
and
our
commonwealth
to
establish
we
first
You remember
how,when
began
that
severaltimessince,we havelaiddown,as a universal
principle, everyone
in thecommunity
forwhichhisnaturebest
theonefunction
oughtto perform
s
suited
him.
Alfarabi's emphasis on cooperation and division of labor is shown in
thefollowingpassage:
ofdifferent
areeachcomposed
Thecityandthehousehold
partsofa determinate
to eachotherandgradedin
someless,somemoreexcellent,
number,
adjacent
andthereis combined
workindependently,
eachdoinga certain
different
grades,
oftheaimin thecityor
theperfection
fromtheiractionsmutual
helptowards
households.6
1SeeF. M.Cornford,
The
etc.
II,367E,p. $6.
(Oxford
ofPlato
Republic
2 Mahdi,
Political
1963,p. 32.
, Glencoe,
, in:Medieval
Philosophy
Almadaniyjah
Siyasah
3Alfarabi
andimaginary
true
between
happiness.
distinguishes
happiness
4Almadinah
, p. 97.
Alfadilah
s Republic
, XII,433A,p. 127.
6Alfarabi,
andtranslated
Almadani
Fusul
1961,p. 37.
Cambridge,
, edited
byD. M. Dunlop,
2
11:46:56 AM
11:46:56 AM
11:46:56 AM
11:46:56 AM
Fusul
Almadani,
op.cit.,p. $1.
s Republic
(EndofBookIV).
6
11:46:56 AM
man rules according to the laws, he is called king. Probably it. is the
latterwhich is the originalof Alfarabsnamingof the lawfulking and
not thelawfulking'sconditions.
The fourthsource of authorityis the chiefsaccording to the law.1
This source occurs when no man is found in whom all the above
qualities are united, but theyexist separatelyamong a group, and they
togethertake the place of the kingaccording to the law. This seems to
be a developmentoriginalto Alfarabiand has no counterpartin Plato.
In the finalanalysisof authorityand ruler, it is necessaryto explore
more fullythe notion of equating Alfarabs Imam with Plato's Philosopher-King.In his Tahsil Alsa adah, Alfarabiobserves that th philosopher, supremeruler,prince, legislator,and Imam is but a singleman:
So letitbe cleartoyouthattheideaofthePhilosopher,
Ruler,Prince,
Supreme
andImamis buta singleidea.No matter
whichoneofthesewords
Legislator,
tolookatwhateachofthemsignifies,
themajority
youtake,ifyouproceed
among
ofthosewhospeakourlanguage,
youwillfindthattheyall finally
agreebysignioneandthesameidea.2
fying
Proceeding to look at what each of Alfarabi's terms signifies,we
findthat "the legislatoris he who, by the excellence of his reflection,
has the capacityto findthe conditionsrequired for the actual existence
of voluntaryintelligiblesin such a way as to lead to the achievementof
supreme happiness."3If this legislatorintendsto possess a craftthat is
authoritativerather than subservient,'the legislatormust be a philosopher.'4 The name 'prince' signifies'sovereignityand ability,'5 To be
completelyable, he has to possess the power of the greatest ability
which comes frompossession of art, skill, and virtue. "Thereforethe
true prince is the same as the philosopher-legislator."6
As to the ideal
Imamin the Arabic language,"it signifiesmerelythe one whose example
is followedand who is well received; thatis, eitherhis perfectionis well
received or his purpose is well received.7 The supreme ruler is "he
who does not need anyone to rule him in anythingwhatever, but has
actuallyacquired the sciences and everykind of knowledge, and has no
need of a man to guide him in anything."8This supreme ruler knows
1Fasul
Almadani
, op.cit.,p. i.
2 Tahsil
Alsa'adah,
op.cit.,p. 79.
3 Tahsil
Alsa'adah,
op.cit.,p. 79.
4Ibid.
s Tahsil
Alsa'adah,
op.cit.,p. 78.
6 Tahsil
Alsaadah,
op.cit.,p. 79.
7 Ibid.
8Sisayasah
Almadanijyah,
op.cit.,p. 36.
7
11:46:56 AM
what he ought to do. He is' able to guide others into true happiness.
Therefore, when Alfarabiasserts that the meaning of the philosopher, supremeruler, prince, legislator,and Imam is butja single one,
he creates a synthesisbetween Plato's Philosopher-King1with the ideal
Islamicruler. It has been achievedby the Greek and Islamicrequirements.
As was suggested earlier, this synthesisrepresents Alfarabi's great
contributionto Islamicpoliticalphilosophy.
The focus on law in both Greek and Islamic civilizationsprovided
the nucleus of the synthesis.But we should realize the big distinction
between the Sharah, a divinelyrevealed law to the Muslim law-giver,
and the Nomos of the Greek, the Laws of Plato, in particular. The
Sharah guaranteedtwo-foldhappiness,here and hereafter.Philosophy
alone enabled man to understandthe meaning of that law.
Generally speaking, Alfarabi concentrates on the philosophical
qualificationsof the firstruler, especially in TahsilAlsa adah. In Alma
dinah Alfadilah
, he brieflytalks about the dominant position of the
Sharah as the guarantorof happiness and perfection,without giving
more details of it. This is not surprisingto the writer, since Alfarabi
was occupied with Plato's arrangementin the Republic
, although this
, and Tahsil
applies more to AlmadinahAtfadilah,AlsiyasahAlmadaniyjah
Alsa adah, which is mainlyconcernedwith happiness.Since it emphasizes
the role of the ruler in the ideal Muslim city, it is naturalthat Alfarabi
shoulddevote largespace to the conditionsand qualitiesofthe ideal ruler.
In the last passage of TahsilAlsa'adah, Alfarabidiscusses the nature
of falseand vain and counterfeitphilosophers.The discussionis modelled
after Plato's description of the false philosopher in the Republic.2
The false philosopher is "he who acquires the theoretical sciences
without achieving the utmost perfectionso as to be able to introduce
others to what he knows in so faras their capacitypermits."3 The vain
philosopher is one "who learns the theoretical sciences, but without
the acts
going any furtherand without being habituated to doing
the
or
consideredvirtuousby a certainreligion
generallyaccepted noble
acts."* The counterfeitphilosopher is "he who studies the theoretical
sciences without being naturallyequipped for them."5
In conclusion then, certainparallelsbetween Plato's and Alfarabi's
1Republic
V,417C-487.
2 Republic
VI,487-497.
3 Tahsil
Aha*
adah
yp. 80.
4 Ibid.
s Ibid.
8
11:46:56 AM
11:46:56 AM
On
The Genuine
11:47:07 AM
11:47:07 AM
estquodisteliberprimasui divisione
diciproemium.
Propter
quodaliterdicendum
ad suumprincipale
inin partesduas.Primoponitquoddampreambulum
dividitur
intento.Secundaparsincipitibi: Sed
de principali
tentimi;secundoprosequitur
in partestres.
lectionis.Et dividitur
quia disputaticiHec est divisiopresents
MS). Tertioponit
Secundoponitcorrelarium1
Primodifimit
(quorelarium
dyaleticam.
vocabuli.Secundaparsincipitibi: Et ideo. Tertiaibi: Et dicitur
etimologiam
in presenti
remanent
indivise.Et sic in universo
lectione
dyaletica.Isteparticule
sunttresparticule.
estarsartium
autemsic proceditur:
Circaprimam
, idestde numero
septem
dyaletica
estarsartium
artium;velalitersic exponitur:
perexcellentiam,
dyaletica
quiaexcellit
aliisscientiis.
Et sic
ad modumarguendi
artesaliasquantum
quo preparaiomnibus
metodorum
idestprebens
habens
estarsartium
,
viam,ad omnium
viam>
principia
dyaletica
ea perprobabilia.
a sedeclarando
aliorum
Et sequitursic. Quod prebetviamad omnesscientias
correlarium.
Tuncconcludit
ut dictumest (irb). Ergoest
esthuiusmodi,
Sed dyaletica
estpriusin adquisitione.
a regulaque
scientiarum
in adquisitione
quosdam
prior.Vel ibi estlocussecundum
non
Et
istum
locum
est
dicitquodde prioribus
habeamus,
prius agendum. quamvis
Namsecundum
secundum
istelocusadlocum<a>convertibili
reducitur
tamen
quosdam.
multisuntloci quosnonhabeamus,
Boetium
qui tamenad aliosreducuntur.
sicutpropria
Sedhocnichilest.Nammultasuntpriorain adquisitione
scientie,
prinad
viam
omnium
non
artium.
tamen
scientie,
prebent
principia
que
cipiauniuscuiusque
hoc
omnium
artium.
viamad principia
communia
Namsolaprincipia
Propter
prebent
ad superius.
sedpotiusab inferiori
estquodibinonestlocusa convertibili,
dicendum
estpriusinadquisitione
omnium
viamadprincipia
Namquodprebet
scientiarum,
artium,
etnoneconverso.
ibi
Et patetquod dicit.Sed notandum
dyaletice.
sequituretimologia
Consequenter
rationibus
vallata
.2
diversorum
Ysidorum:
secundum
putatio
disputatio
ibi quod disputatio
Item.Notandum
quamalicuialii
dyaletice
magisappropriatur
modumdisputandi
nisiinquantum
nondisputent
cumalie scientie
scientie,
accipiunt
sic: alie scientie
Si enimarguatur
sic ad multaargumenta.
a dyaletica.
Et hocapparet
non
vero
( !),
patet.
dyaletica,
disputent
literalis.
Et in hoc terminatur
expositio
)
( Dubitabilia
sunt.Primoquedamque suntextraliterm,
dubitanda
lectionem
Circapresentem
sunttriavelquatuor
Circaprimum
est
videndum.
in
litera
sunt
secundo
inquirenda.
que
Adquoddicendum
etintroductio.
estquidestsumma,tractatus,
Primm
quodsumma
est via
Introductio
eorumque alibidiffusius
traditio
est compendiosa
pertractantur.
Tractatus
difusius
sunt
tractata.
alibi
eorum
demonstratio
facilior
seu
et
brevis aperta
que
attrahuntur.
eorum
veroesttraditio
queexdictisautenticis
facilitas
Undenotandum
(falcitas
MS)
quod in qualibetsummaistatriaattendenda:
et
>. Rationemodi diciturintroduction
quia 'introductio'
(compendiositas
auteminscientia
scientiam
intro
. et *duco
dicitur
ab 'intro*
; ducimur
, ducis'quasiducens
introattribuitur
Phisicorum
. Etideofacilitas
Primo
Aristotilem
secundum
(!) perfacilia,
1correlarium
inMediaeval
Latin.
tobetheusual
seems
orthography
, notcorrolarium
2notfound
inourtextofIsidore's
Etymologiae.
I2
11:47:07 AM
turin summaestcompendiositas.
Namquandosumma
Sed quodattendi
ductioni.
fit,
subcompendio
lindecompendiositas
ea queprimoerantdifusa
attribu
tur
compilantur.
insumma
estquodipsaa dictisautenticis
Tertium
summe.
extrahuntur.
quodrequiritur
a
extraitur
Et sic patet
tractatus
tractus
aliunde.
Et ideodicitur
>,
<
quasi
quia
re
sunt
sed
diffrant
summa
introductio
tractatus
idem
in
ista
tria:
ratione.
,
,
quod
a summapenesbrevitatem.
Undesummula
differt
Item.Notandum
quod summula
diffiniri
:
summula
est
traditio
eorum
alibi
sunt
tradita
sic
brevis
, quanonpotest
que
potest
artis
summa
contineatur
declaret.
essebrevior
jque
et quidstudium.
est quid est ars,et quidmethodus
Arsautem
Secundovidendum
sicdiffinitur:
arsestnitum
; namea que suntinarte
infinitatis
compendium
magistraliter
finitis
continentur
rationis
miraculum
; nam
quasiinfinita,
reguliset factis(?); insigne
est infinita
miraculum
nature
consilium
reduci;quod in arte contingit;
;
imperiosum
de quo dicitUgo de Sancto
istanaturaest ingenium
naturale,
(iva) sed notandum:
inlibrosuoDe magistro1
: ingenium
estvisinsitaanimo,queimmoderato
Victore
labore
obtuditur
(!) sed moderatoexercicioacuitur.Ista autemnaturaredditpotentem
ad completum
scientieadquirendum.
Ut dicitTullius:naturapotentem,
hominem
ususpromptm
redditartificem.
Cum(?) autem
artemsi perseconsideres
arsfacilem,
,
si
idest
vero
subiecta
ad
materiam
sibisubiectam,
minimam
;
(ad)
reperies
quantitatem
applices,
Undeuna regulamodicequantitatis
maximam
reperies
potestatem.
potestin pluresconstructions
.
artisdiffinitio
Ex predictis
apparet
que talisest: arsestfinitum
infinitatis
igitur
compenrationis
consilium
miraculum
nature
siperseconsideres
, imperiosum
, quam
dium,
,minimam
insigne
2.
; si veroad subiecta
, maximam
quantitatem
reperies
reperies
potestatem
applices
a Tullio:arsestcollectio
Aliterdiffinitur
multorum
, idestaggregatio,
, idest
preceptorum
multarum
ad unum
idest
tendentium
Dico
.
maximarum,
,
finem
principlem,
principlem
essepluresfines
nonprincipales,
sicutpatetingramatica.
Finis
quiain scientia
possunt
estcongruum
et incongruum
Finesautemnonprinevitandum.
principalis
eligendum
reetepronuntiare,
indictione
reetelitteras
ordinare.
cipalessuntsicutrecteconstruere,
Ex hoc patetsolutiohuiusargumenti:
estars; et nonhabetunumfinem,
gramatica
Petrm
EliesuperPrimm
secundum
Maior
estquod
is,immoplures
; ergomaledictum
ad unumfinem.
tendit
Et iampatetsolutioex predictis.
Dicitur'ars'de 'arto,artas'quiaanimum
artatet retrahit
a curaistorum
sensibilium.
autemestarsbrevisdevitansobliqui
Methodus
tateset confusiones.
Undenotandum:
* habetduas
*methodus
. Uno enimmodoidemest methodus
significations
quodrecta
citius
ducit
semita
ad
terminm
In
mevia
alia
tarnen
que
quam publica.
significatione
thodusidemest quodscientia
in qua omnisconfusio
brevis
et obliquitas
Et
evitatur.
hic.Undemethodusi
sicaeeipitur
hicmetaphorice
ad similitudinem
viebrevis
aeeipitur
que citiusducitad terminm
quamviapublica.
Item.Notandum
estve<h)emens
Studium
animi,secundum
quideststudium.
applicatio
Tullium
in Rethorica
idestperfecte
Undequi
sua3,ad aliquidperagendum,
agendum.
nonsolumdebetsciscere
verestudet,
utsciat,sedutperfecte
Tunc
autem
perfecte
agat.
et ideo verestudiosus
est virtuosus.
agit,cumexercetoperavirtutis,
1Didascalicon,
Destudio
ed.Buttimer
legendi
(Washington
1939),p. s719"22.
2Forseveral
definitions
ofars,seeL. M.deRijk,
AContribution
toTheHistory
Modernorum.
Logica
ofEarly
Terminist
ofTheTheory
of
andEarly
Logic.Vol.II, PartI: TheOrigin
Development
Assen
1967,pp.171-176,
Supposition,
esp.p. ijg.
3 Cfr.De inventione
2 (36).
13
11:47:07 AM
'
est de istisnominibus,
scilicet*sciential'sapientia
Nuncvidendum
' philosophic
,
'doctrina
*et 4
*
'ars*.
conveniunt
et qualiter
,
(ivl)) 'methodus*,
disciplina
qualiter
'facultas*
est quareseptemartesnominantur
Et nuncquerendum
differunt.
magisartesquam
Sciendum
scilicet'scientia'
veldiscipline.
scientie
nomina,
, 'sapientia*,
quodistaquatuor
'
differunt
ab istisquatuor,
scilicet
'doctrina*,
, 'facultas*
*,'methodus*
disciplina
'philosophic*
animeabsolute,
informativum
et 'ars*
. Namprimaquatuordicunthabitm
alia vero
non
anime
informativum
absolute
sed
habitm
dicunt
exerci
tium.
Item.
per
quatuor
interse,quiaunumse habetperadditionem
differunt
ad alterum.
Primaautemquatuor
informativum
animeabsolutequi consistit
dicithabitm
in solacogniNam'scientia*
ut
autemadditsuprascientiam
tione. 'Sapientia*
saporem, sapientiadiciturquasi
autem
additamorem.Namquod est
scientia
I.
supra
sapientiam
Philosophia
saporosa
additfacultas
Supraautemphilosophiam
postsaporemredditamorosum.
saporosum
TulliumLibrode <
Namamorredditomniafaciliasecundum
facilitatem.
).
scilicet*doctrina
Istaautemquatuor
differunt
nomina,
*, 'disciplina*
, 'ars*
, et 'methodus*
inexercitio.
Etitadifferunt
idquoddicunt
interse quoddoctrina
a predictis
quiadicunt
Etnotaquodsecundum
dicitur
proutestin discpulo.
proutestin docente,disciplina
estmorum<
Basilium
dicuntur
>. Arsautemet methodus
disciplina
sive
si
in
exercitio
ve
consistimi
>
<
discipulus
quilibetalius.
prout
sitarsbrevis,ut visumest,arsautemdicitur
sivefuerit
Licethoc nomen'methodus*
artesvocantur
exhocpatetquodpotiusseptem
artesquamscientie,
siveconfusa,
brevis,
etarsconsistt
inexercitio,
utvisumest.
cumpotissimum
adquirantur
perexercitium
scientiemagisvocantur
artesquamquadruviales,
Ex hoc etiampatetquaretriviales
(!) ex
per exercitium
quamquadruviales.
Coniugendo
magishabentur
quia triviales
cumlittera
fitaliquisgramaticus
et sillabacumsillabaet littera
cumdictione
dictione
et sillogizando
fitbonuslogicus
bonus; diffiniendo
; cumautemquis
autem,dividendo
bonusrethoricus.
se exerceatin pulchroeloquioet ornatoefficitur
vel econverso.
Et notahic
est utrumtrivium
Item.Videndum
prcdt
quadruvium
faciunt
trivium
sunt
vie
et
rethorica
tres
ad unum
et
quia
quasi
quodgramatica logica
scilicet(sed MS) ad eloquentiam.
finem
arismetica,
tendentes,
Symiliter
geometria,
tenet musica;et dicuntur
quadruvium
quasiquatuorvie ad unumfinem
astrologia
Et
videtur
scilicet
trivium,
dentes,
(2ra).
prcdt
sapientiam. quod quadruvium
considrt
remettrivium
Sedquadruvium
secundum
Resestantesermonem.
sermonem,
dicitur
Solutio.Aliquid
alterodupliciter
:
Ysaac.Ergotrivium
prius
quadruvium.
sequitur
Trivium
via
sic
obicitur
Et
nature.
autviadoctrine.
autvianature,
pecedit
quadruvium
Namscientiassermocinales
trivium
si via doctrine
priusdepeceditquadruvium.
modmsciendiqui estanteomnem
bemusaddiscere
quamreales,cumprimoparent
Ex hoc
secundum
scientiam
(!) supraSecundum
Methaphisice.
Avaroys
aquirendus
artes
alie
scientie
vocantur
mathematice
reales,
(artis
MS)
quam
patetquod
magis
et methaphisica,
sicutnaturalis
perexercitium
quammathequiaistemagisaquiruntur
habetur
necessitate
doctrina
matice.Alieautemappellantur
doctrine,
quia verissima
abeisa doctore
( !) MS).
(dotoctore
in eis generatur
in discipulo.
Item.Appellantur
disciplina
discipline
quia verissima
scientia
et
doctrina
Et appellatur
naturalis,
quia istanomina
disciplina
magisquam
matematice
in
et
iste
id
dicunt
exercitio
dicunt
et
'doctrina*
magis
quod
'disciplina*
1Cfr.thedefinition
SeeL. M.deRijk,Logica
condimento
estsaporii
conditio.
ofsapientia
: sapientia
II i, p.418.
Modernorum
H
11:47:07 AM
Etsicmagis
naturalis.
scientia
appellatur
quamscientia
quam,
perexercitium
adquiruntur
naturalis.
sitars. Et videtur
utrumdyaletica
Hic dubitatur
quodnon.Omnisarshabetunum
Sed dyaletica
habetpluresfines,Primo
Tulliumin sua Rethorica.
finemsecundum
non
est
Nulla
Item.
sientia
de omnibus,
ars.
speculatur
Topicorum.
Ergodyaletica
de omnibus,
ut habetur
ibidem.Ergodyaletica
Phisicorum.
Primo
speculatur
Dyaletica
estuniusgeneris
Primo
nonestscientia.
Item.Omnisscientia
Elencorum.
determinati,
est indeterminati
ut
dicitur
non
est scientia.
ibidem.
Sed dyaletica
generis,
Ergo
scientienon est scientia.Dyaleticaest huiusmodi,
secundum
Item.Instrumentum
nonestscientia.
Boecium
superPorphirium.
Ergodyaletica
Primo
esse
Ad oppositum
, quoniamdicitdyaleticam
patetper Aristotilem
Topicorum
habet
subiectum
et
Item.Omneilludestscientia
artem.
<et>
partes, prdprietates
quod
de subiectoet de partibus
subiecti.Sed dyaletica
habetsicutsubiectum
considrt
eteiuspartes
et proprietates
considrt.
Quodconcedo.
Ergoestscientia.
sillogismum,
est
et
Item
communis
Sed intende
scientia:
communis.
propria
duplex
quodduplex
verascientia,sicutmethaphisica,
et alia perquam
est: quedamper quamhabetur
modussciendi,sicutlogica.Dico ergoquod logicaest scientiacommunis
habetur
modumsciendiceterisscientiis
et ministrans,
secundum
Sepreparans
Avarroym
cundo
Metaphisice.
in contrario
Ad primum
Et dico quod duplexest
factum
respondeo.
argumentum
Dicoergoquoddyaletica
etnonprincipalis.
unum
finem
habet
finis:principalis
principnonprincipales,
sedhabetpluresfines
sicutexercitationes
lem,scilicetoppositionem,
et obviationes,
estars.
uthabetur
Primo
Etitadyaletica
Topicorum.
Ad aliuddicendum.
et specialis.Dico ergoquoddyaEstduplexscientia:communis
leticaestcommunis
scientia
ettalisbenede omnibus
Scientia
tarnen
speculatur.
specialis
nonde omnibus
Et sic obicitur.
Et perhocpatetsolutioad secundum.
speculatur.
Ad tertium
dicendum
est quod dyaletica
Uno modo
considerari.
potest dupliciter
et estgeneris
et sicnon
docens,et sic estparsphilosophie,
determinati,
inquantum
de omnibus.
Aliterpotestconsiderari
utens,et sic est instruspeculatur
inquantum
etspeculatur
mentum
deomnibus
et <est>generis
seusubiecti
indeterminati.
philosophie
utens
Et diciturdyaletica
alie scientieutuntur
modoargumentandi
inquantum
quem
versatur
circascientiam
sui subiectiqui
preparai.Diciturautemdocens
inquantum
dicitur
Etperhocpatetsolutio
adobiectiones.
sillogismus.
Item.Dicitauctorin littera
estarsartium
>*.Seddiver<
quoddyaletica
simodegramatica
dicitur
arsartium
excellit
omnes
aliasartes
excellentiam
:
per
quia
ad modumconstruendi
et litteras
ceteris
etsillabasordinandi
quantum
preparat
quem
Sed logicadiciturars artiumper excellentiam
scientiis.
quia excellitaliasscientias
ad modum
et diffiniendi
et ministrat.
scientiis
quantum
arguendi
quemceteris
preparat
Etsicpatetsolutio.
Item.Diciturquod dyaletica
Et est
omnium
metodorum.
prebetviamad principia
est acipsamethodus.
Ergoipsaprebetviama<d> seipsum.Solutio.Istadistributio
est:
idestaliisa dyaletica;
omnia*
sicuthic: 'ceium
accommodata
commodata,
; verum
tegit
aliaa se.Similiter
dicoinproposito,
sicutpatetinexpositione
litere.
prime
1Ourmanuscript
hasanomission
here.
apparently
11:47:07 AM
omnium
Sed metaphisica
viamad principia
artium.
Item.Dicit quod dyaletica
prebet
omnium
artium
ea, uthabetur
QuartoMetaphisice.
probando
prebetviamad principia
Nonergodyaletica.
omniumartiumsed
Solutio.Et dico quodutraqueistarum
prebetviamad principia
declarat
aliarumartiumsecundum
Nammetaphisica
differenter.
veritatem,
principia
Hancdifferentiam
MetasupraQuartum
ponitAvaroys
opinionem.
logicasecundum
phisice.
Sed contra.Metaphysica
est
estpriorin adquisitione
scientiarum.
Item.Dicit: dyaletica
non
in PrimoVeterisMetaphisice.
ut habetur
scientiis,
Ergodyaletica
prioromnibus
utdicitYsoaliarumscientiarum,
estpriorin aquisitione
estprior.Item.Gramatica
dorus.Nonergodyaletica.
ter:
estquodaliquascientia
Solutio.Adhocdicendum
potestesseprioralteraduplici
etomnes
aliescientie
sicmetaphisica
Sivianature,
autvianature
autviadoctrine.
reales,
etgramatica
etlogicam.
Seddyaletica
sicutnaturalis
etgeometria,
precedimi
gramaticam
aliis
et gramatica
namdyaletica
viadoctrine
omnesaliasscientias,
prparant
precedunt
modum
modum
modum
scientiis
sciendi.Namgramatica
construendi,
preparat
dyaletica
alicuiusscientie
Istismodisenimpotest
pervenire
aliquisadperfectionem
argumentandi.
et logicaprecedunt
Sic
Secundo
secundum
(2va)
supra
Metaphisice.
gramatica
Avaroym
duSedaliquascientia
viadoctrine.
aliascientias
potestesseprioralteraviadoctrine
via
sic
vel
Si
vel
via
via
nobilitatis.
pecedit
dyaleoriginis, gramatica
pliciter:
originis
Nammodus
sic dico quod dyaletica
ticam.Si via nobilitatis,
peceditgramaticam.
modumaraliisscientiis
via originis
construendi
pecedit
quempreparat
gramatica
Sed
modus
aliis
scientiis
logica
quempreparat
preparat.
arguendi
quemdyaletica
guendi
Et sic apparet
vianobilitatis
modumconstruendi
quempreparat
pecedit
gramatica.
Et patetsolutioad argumenta.
aliamet econverso.
quomodounapecedit
Et videturquodnon:
utrumdyaletica
Item.Queritur
possitprobaresua principia.
PrimoPhisicorum.
Aristotilem
secundum
Nullascientia
Ergo
probatsua principia,
fitper
cum sit scientia.Item.Omnisprobatio
nonprobatsua principia,
dyaletica
Boecium.Sed nichilest priusin scientiaipsisprincipiis.
Ergo
priora,secundum
scientianonpotestprobaresua principia.
Quarenec dyaletica.
Aristosecundum
methodorum
Contra.Dyaletica
principia,
prebetviamad omnium
Item.Circaidem
Et itaprobatsuaprincipia.
tilem.Ergoprebetviamad suaprincipia.
Sed
Aristotilem
et dyaleticus
secundum
versatur
QuartoMetaphysice.
metaphisicus
et
sua
QuartoMetaphysice.
probat principia,
Ergo dyaletica.
metaphisica
etquedam
suntprincipia
Adhocdicendum
: quedam
incomplexa.
complexa
quodduplicia
sednonper
suaprincipia
benepotestprobare
Dico autemquoddyaletica
incomplexa,
declarantur
mediumrealesed per mediumvocale.Que principia
per expositionem
Aristotilem
Namsecundum
Etsicpossibile
demonstrari.
suorum
terminorum.
principia
trminos
LibroPosteriorum,
cognoscimus.
inquantum
principia
cognoscimus
in contrario
Ad argumenta
ad hoc factaconcedimus.
A<d)
respondeo.
Argumenta
scientia
de
est
verum
sua
dicitur
nulla
scientia
cum
probat principia,
quod
primum
Et ideo dyaletica
est dyaletica.
etnonde scientiacommuni,
speciali
quemadmodum
dicendum
Ad
secundum
sua
potestprobare
quoddyaletica
potestprobare principia.
16
11:47:07 AM
termini
autemsunt
suaprincipia
terminorum;
perpriora,quoniamperexpositionem
Et sic patetsolutio.
priores;quaresua principia.
Here ends the firstlectio. Althoughour authorhas, in theforegoing
lines (see above, p. 11), argued the incorrectnessof the title proemium
in the opening
for the opening part of the Summule
, he calls it proemium
linesof the second lectio :
Etdividitur
inpartes
2va: Sed quia disputado,etc.Finitoproemio
tractatus.
incipit
duas.
Some observationscan be made about the firstlectio, (i) Like
all other early commentariesour glosses call Peter's work Tractatus
,
. (2) Our author apparentlydid not read scientiascientiarum
not Summule
in his text nor the second sentence opening with Sola enimdialetica.(3)
The only authors quoted by our Anonymousare Aristotle, Cicero,
Boethius, Isidore of Sevilla, Hugh of St. Victor, Petrus Helyas, and
Averroes. (4) His firstlectiocontainsa numberof interestingdefinitions
'
'
'
of the terms summa
, summula and 'ars'.
', 'tractatus'
, introductio'
As to the last term, our author gives a paraphrasingcommentaryon
the well-knownars-definition
which is foundin manythirteenthcentury
1 are
' and ' studium
treatises1. ($) Next the terms methodus
defined
and the differentusages of the terms 'scientia','sapientia', 'philosophia'
,
, 'doctrina'and 'disciplina'are discussed in an
'facultas','ars', 'methodus'
extensive way. (6) Finally, some questions are raised about the first
lemmataof the Summule
.
This introductorypart of the commentary,as it is given in the
firstlectio,is somewhat more extensivethan what is said by Guillelmus
Arnaldi. However, for the greater part the same items are discussed
and the discussionsshow remarkableresemblances.GuillelmusArnaldi's
commentaryseems to be of a somewhat later date than our anonymous
gloss. This may appear from Arnaldi's rejection of the distributio
which is stillaccepted as a correctexplanationof such phrases
accommoda2
as 'Deus creavitomnia' by our anonymous author^. Besides, Arnaldi
rejects the distinction via originisand via nobilitatisas a solution for
i SeealsoL. M.deRijk,Logica
II i, pp.174-17$.
Modernorum
Seealsothepreceding
article
ofthis
inVIVARIUM
series
7 (1969),(pp.120-162),
p. 124.Seealsobelow,
p. 2if.
3Seetheprevious
article
ofthisseries
OnTheGenuine
ofSpain's
Summule
TextofPeter
logicales.
Tractatuum
IV: Thelectura
ofArtsat Toulouse
in:
Master
Arnaldi,
byGuillelmus
(1238-44)
VIVARIUM
7 (1969),
p. 133.
3Seeabove,
p. i.
17
11:47:07 AM
11:47:07 AM
11:47:07 AM
De introductionibus
De predicabilibus
De predicamentis
De sillogismis
De locis
De suppositionibus
Defallaciis
(2 84*8-29irb)
(29iva-293rb)
(293rb-296rb)
(296rb-298va)
(298^-307)
(307ra-3o8ra); breaks off
(308rb-309ra); only a few notes.
:
metarum
De sufficien-(309ra)-cia
quaresuntquinquet nonplureseque
queritur
autestex parteactus,autex
omnis
finis
Ad
hoc
dicendum
sophiste
quod
pauciores.
est
ex
sic
Si ex parterei,
sermonis.
Si
aut
ex
actus,
rei,
parte
redargutio.
parte
parte
ad animam.
sic duplici
ter: autex partereisecundum
se, autex parterei comparate
ad animam,
sic estfalsum,
Si comparate
Si secundum
se, sic estinopinabile.
quiaab
sicdupliciter
: autexpartesermonis
eo quodresestvelnonestetc
. Si expartesermonis,
- et sicestsolecismus
ad intellectum
-, autex partesermonis
superfluentis,
comparati
et sic est nugatio.DEO GRACIAS
The Vallicelliana glosses on Tracts II-VII are completelydifferent
from those given in the Ivrea gloss, but those on the firsttract of the
Summule
open in a similarway. I give the opening words of the Vallicellianagloss (2 84ra) :
scilicetex
ex duobusconficitur,
in Phisicis,omnecompositum
Ut vultAristotiles
et forma.Sed cumab eo quoddatesse unumquodque
materia
habeat,
perfectionem
Cum
et completur.
ab eodemperficitur
ab ilio a quo aliquidhabetessenecessario
cuiuset
a
esse
non
a
habeat
forma
naturale
materia,
compositum
ergounumquodque
estperfectio1
libetreinaturalis
.
forma
This is practicallythe same incipitas that of the Ivrea gloss, folio c.
It is true that folio c of the Ivrea codex is almost illegible as a
result of damp stains, but many parts are prettyreadablewiththehelp
of the Vallicelliana text:
ex materia
et forma.
s. tumex duobusconf
Ut dicit.... in Phisicis,
Sed cumab eo quoddatesse <
)l habeat,ab ilio a qupaliquid
Cum ergo.... q. . . que
.... completur.
ab eodemconficitur
esse, necessario
1There
isfollowed
to
word
thelatter
: estperfection
tobewritten
seems
, while
bya signreferring
abovethecolumn.
note(correction?)
anillegible
marginal
20
11:47:07 AM
habeatesse. . . forma
....
.... naturale
composi
esta forma1.
perfectio
a materia,
cuiuslibet
rei naturalis
11:47:07 AM
debemus
ceteris
Cumergosumus
artem,
pociusillaminquirere
quemodum
inquisituri
Hecautemestdialetica
vellogica.
omnibus
etviaminquisitionis
subministrat
preparai.
Thus logica or dialeticais introduced and several definitionsof it
and explained:
mentioned
are
De qua dicitAlgazelquodfinislogiceest sciencia,finisautemsciencieestfelicitas
estares( !) artium,
scientia
scientiarum
: dialetica
dicitAugustinus1
De hacautem
eterna.
dicitur
sinequanulla.Arsartium
scirefacit,
seitetsolascientes
perexcellentiam,
quesola
deorum
. Quesolaseitetc.Hocautemdicitur
ldeus
sicut' virgo
perexcellentiam.
virginum'
nulla
scirenisiperhanc.Sinequanullasubiungitur
Namnulluspotestperfecte
quoniam
haberinisilogicamediante.
scienciapotestperfecte
De hac autemdicitBoetius2:Hec est, inquam,scalarisdominapenetrans
(284rl>)
virtutum.
fastidia
scientiarum
et ad quarumlibet
aliarumvestigia
prebetincrementa
est
a termino
: primoenimincipit
dicitur
Scalaris
; deindecognoscenda
quiaestgradus
deindeestsillogismus
et tercioargumentum;
inquirendus.
propositio
veri
dialetica
cumsitinquisitiva
in PrimoTopicorum:
De hacautemdicitAristotiles
viamhabet.
metodorum
et falsiad omnium
principia
estarsarcium
etc.
: Dialctica
Tractatuum*
inprincipio
Ethocestquoddicitur
4
and ' summa9are discussed:
Next the terms introducilo9
in hiisTractatibus
et
in librissubconfusione,
autemquodea que dicuntur
Sciendum
rudiumet etiamaliorumtraduntur
in aliis ad introductionem
planomodo.Unde
Petri
siveTractatus
Introductions
sumula
: Incipiunt
in huncmodum
intitulatur
magisti
Hispani. 1
ad maiora.Introhominem
ab 'introduco
Et diciturintroductw
, -cis',quiaintroducit
sub
confusione
terminantur.
alibi
eorum
et
doctrina
est
ducilo levis(!) plana
que
sumatim
est levis(!) et compendiosa
Item.Nota quod introductio
(!)
aliquorum
de
terminantur.
in
ad
necessaria
ea
est
ingenerali
traditio
speciali
que
que
nondescendens,
adspecialia
communia
Suma( !) estquedam
comprehendens
compilacio
inevidentia
incidencia
?)
(*br:
utilia,
difficilia,
truncata,
explanans
exponens
supplens
etinpertinencia
de<re)linquens.
'
In the next passage the author explains the terms dialetica'
i
1
:
'ars9y scientia
, and 'methodus9
doctrina9, disciplina9
'
Sumule
Primoautemde divisione
littereaccedamus.
Ibid. Hiisvisisad explanationem
terinduaspartes.Primo
istaprincipali
Dividiturautemsummula
dicamus.
velTractatus
1CpDeordine
II i, p.439,n. 2.
Modernorum
II 13(38).SeeL. M.deRijk,
Logica
2 ps.-Boethius,
medievale.
di pedagogia
ed. Ducei(EddaDucei,Unsaggio
Dedisciplina
scholarium
Torino1967),p. 89:
StudiSuperiori,
dello Pseudo-Boezio.
scholariumn
Il "De disciplina
adscientiarum
natura
vestium
scalaris
varia
"Hecestenim(inquam
domina,
quepenetranti
lectio)
virtutum.
incrementa
fastigia
prebet
quarumlibet
3Notetheuseofthistitleforthework.
22
11:47:07 AM
secundotractatam
(!). Primaparsibi: Dialetica est ars etc.
ponitprohemium,
ibi: Sonus est etc. Ordopatet.Sicutenimignorancia
anteignoSecunda
nagacionis
sicprimaparsantesecundam.
Perprohemium
enimremovetur
ranciam
disposicionis,
Vel: sicutgenerale
veroignorancia
pertractatum
disposicionis.
negacionis,
ignorancia
antespeciale,
sicprima
parsantesecundam.
in duas,quoniam
in primaparteponit
Primaparsestpresents
Et dividitur
lectionis.
in
secunda
modum
diffinicionem
dialetice
et eiusinterpretacionem
;
procedendi,
tangit
dialetice
ibi: Sed quia disputacio.Primainduas: Primoponitdiffinicionem
; secundo
utibi: Dialetica autemdicitur.Primain duas.Primoponit
eiusinterpretacionem,
diffinitionem.
Secundo
ex eo infert
correlarium
(!), utibi: Et ideo in acquisicione.
Etsicpatetsententia
ingenerali.
leccionis
Circaistamleccionem
notare.Et primoad evidenciam
diffinicionis
quedampossumus
4
4
utrumistanominaquinqu,scilicet'ari', 'sciencia*
dialetice,
, doctrina*
, disciplina*
,
4
et metodus'
idemvelnon.Adhocdicendum
, sintidemvelutrum
quod}sta
significent
nominasupradicta
vel secundum
autemin
idemsuntin substancia
rem,differunt
conside
racionesive secundum
est scienciasive dicitur
raciones.Quoniamdoctrina
estindoctore.Quodpatetpereiusdiffinicionem.
estsermoprogrediens
Doctrina
prout
ab oredoctoris
autemdicitur
discipuli
proculexpellens.
Disciplina
prout
ignoranciam
estin discpulo.Undesic diffinitur
estquidam
habitus
mentis
a doctorein
disciplina:
Scienciaautemdiciturididemproutquies est in animaet
derelictus.
discipulum
ab
sic diffinitur:
Unde
scienciaest nobilispossessioanimi,que
eadem.
possidetur
distributa
incrementum
et avarum
(284)possessorem
per partessuscipit
dedignata
citoelabiturnisipublicetur.
Per primam
diffinicionis
particulam
patetquodsciencia
dicitur
ab eadem.
proutquiescitinanimaet possidetur
Illudidemest metodus.Et diffinitur
ad
sic: metodusest aliquodpreparamentum
in Primo1Topicorum:
dicentem
Quod patetper Aristotilem
aliquidperagendum.
inqualibet
estmetodum
invenire
exquapossimus
"Propositum
silogizare
quidem
negocii
facltate".
Et ideoartemmetodum
nominamus.
Arsautemdicitur
illudidemproutestiamactuinanima.Quodpatetperdiffinicionem
iushabitam2.
super
Here ends the parallellouspassage in the Ivrea and the Vallicelliana
codices. HenceforththeVallicelliana codex still shows some similarities
with the Ivrea manuscript,but theyseem to be quite incidental. From
this the conclusion can be drawn that the Ivrea gloss and the Vallicelliana gloss are differentbut apparentlygo back to the same source
for their introductorypart. As a matter of fact this common source
was also used by Robert Anglicus, as also appears from the similarity
oftheopeningsentences3.
i this
isthelastwordofIvrea
79,f.cb.
2Ivrea
has(f.da):perdiffinicionem
tullii
manifestatane
superius
3Seeabove,
p. 21,n. 1.
23
11:47:07 AM
11:47:07 AM
III
IV
V
VI
De
De
De
De
predicamentis
sillogismis
locis
suppositionibus
(ff.11^-16)
(ff.16va-2 1ra)
(ff. 2 1 -3ovb)
(ff.3 ira-33vb).
11:47:07 AM
however, was already found in his text, as appears from the divisio
textusgiven (f. 29va) of the lemma Dicitur alterum alteri opponi
etc. (ed. Bocheski, nr. 3.32). From the divisiotextusgiven (f. 298)
at the beginningof TractatusV the incipitof the Tract on fallacies is
mentioned: Disputacio est actus sillogisticus etc. As is known,
these are the opening words of the so-called Fallaciae maiores
, not of
the Fallaciae minoresprinted by Bocheski as TractatusVII. The work
seems to have been writtenat some place in France as maybe concluded
fromthe order of the namesGallia and Lombardiain the followingpassage (f. 299va-vb):
: "in mundo",
vel "inGallia"vel "in
de Sorteubisitet respondeatur
... si queratur
adhuccontin-(299vb)-git
Lombardia",
querereubisitSor.
No more explicit hintsat the place of originare found.
There are some interesting notes on the specific differences
9 and other items
9 and irrationale
' rationale
connected with the problem
of theuniversais(ff.3o6rb_va):
nr. .4$]quodhie est
de hoc quodipsedicit[ed. Bocheski,
Hoc habitoqueritur
aliud
racinale
MS), aliudirracionale.
in
"animalium
divisio
(irracionale
generis species:
et irracionale
suntdiffrencie
essefalsum,
Sedhocvidetur
ipsumgenus
quiaracinale
in species,sedin diffrencias.
dividentes
... ; ergononestdivisiogeneris
*
estquod 'rationale*
et *irracionale
Ad hoc dicendum
sumi,scilicet
possunt
dupliciter
velangelus.
Etsimiliter
velpotens
utiracione
racionem
reshabens
; quodidemestquodhomo
'irracionale*
utbosvelasinusetsicde aliis.Ethocmodo
utiracione,
, idestresnonpotens
* et *irracionale
* idemest
est divisiogenerisin species.Alio autemmodo*racinale
et
speciem,ut racionalitas
genericonstituit
quod formailla simplexque adveniens
ab alia specie,ut asinusab
irracionalitas
, que suntforme
perquasunaspeciesdiffert
in diffrencias.
Et hocmodoestdivisiogeneris
homine.
turperPorphirium.
auctorsic,alio modosolvi
Et si[c]obicis: sedintelligit
Qui dicit
costitutive
divisive
et
et
sed
differentie
divisive
costitutive
eedem
sunt
(
!),
generis
quod
speciei.Etsicnullaestobieccio.
est
: 'racinale
t de diffrencia
Posteaqueritur
utrum
i, sic dicendo
predicar
genuspossi
*
'
'
estanimai*
.
estanimai
animal*
estanimal*
*,vel volatile
y mortale
(aliterMS), irracionale
tilesin
DicitenimAristo
de diffrencia.
Et videtur
quodgenusnonpossitpredicari
de causaquod
ad interimendum
ubi ponittalemconsideracionem
SextoTopicorum,
si
ilia
est
in
:
littera
nonsitbeneassignata,
talis
"Rursum,
predicatur
plane
genus
que
sed de illisquibusdiffrencia,
nonenimde diffrencia,
de diffrencia,
genusvidetur
nonde
ut animaide homineet boveet de aliisgressibilibus
animalibus,
predicari,
si
Nam
ea diffrencia
de
dicitur.
(de)
MS)
(secundum
(unamquamunaquaque
que specie
et diversade unaspecie
multaanimalia
animaipredicaretur,
que MS) differenciarum
de
si predicaretur
de
Nam
diffrencie
"Amplius,
speciepredicantur".1
predicarentur.
1Topica
VI,144a 31-bi .
26
11:47:07 AM
diffrencia
vel speciesautinferiorum
nulla
aliquidspecie,nonestdiffiniens;
genere
enimdifferenciarum
de
omnium
amplissime
eoquodgenus
contingit generepredicari
dicitur"1.
de diffrencia,
Etsicbenepatetquodgenusnonpredicatur
quiasi genusde diffrencia
homo
diversa
Et
sic
diversa
ammaliade una specie
animalia.
esse<t>
predicaretur,
Verbigracia,animalpredicatur
de homine,quia animalconcludi
tur
predicarentur.
inhomine.
Esseilludquod <de>alteropredicatur
concluditur
ineo de2quopredicatur.
Preterea.
in homine.Si ergogenus
de homine.Ergoanimalconcluditur
Sedanimalpredicatur
velmortali,
de diffrencia
utanimalde racionali
in
predicatur
ergoanimalincluditur
velmortale
hacdiffrencia,
scilicetracinale
de specie,
. Ergocumdiffrencia
predicetur
habebit
inse differenciam.
inclusam
Sed habetin se genus.Ergogenusincludispecies
turinspecieracionediffrencie.
Etsicdiversa
animalia
essentinspecie,uthomine
vel
etsicde aliisspeciebus
animalia
animalis
dehomine
asino,
(animalibus
MS).Etsicmulta
uno. Quod est inconveniens.
Si verodicaturquodgenusdescendit
in
predicabuntur
et sic estidemanimainumero
idestmediante
diffrencia,
perdifferenciam,
speciem
essefalsum,
hocvidetur
nonpotest
quiaidemnumero
quodestinspecieet indiffrencia,
esseindiversis.
Sedspeciesitasuntdiverse.
non
erit
idem
scilicet
Ergo
genusnumero,
animal
estperpredicta
quodestin eis. Ergo(306)manifestum
superius
quodde difnonpredicatur
frencia
genus.
Adhocdicendum
etforma
etabstracta
quoddiffrencia
proutestquidracionis
simplex
et predicatur
abhocetnunc
de pluribus
et
in
est
speciebus
plusquamgenus,nonpredicaturde ipsa,quia tuncsimplicissi<m)a
resestdiffrencia
et nullasubicitse. Si vero
suma
diffrencia
tursecundum
et converti
turcumspecie,
quodestquidaggregativum
sicgenus
de
Sed
tunc
idem
est
diffrencia.
predicatur ipsa
diferencia
quodsuppositum.
Item.Notaquodomniscommunitas
a singularitate
Sedsi genusde diffrencia
procedit.
est quidsimplex,tuncsequeretur
inconveniens
proutdiffrencia
predicaretur
quod
omnis
a communi
tateprocedit.
Undenotandum
a
singularitas
quodcausaetcommunitas
Sed
dicit
non
Aristotiles
esse
universale
procedit.
singularitate
preter
quod
singulare
inlineapredic^mentali,
patetquiain Sorteet in Platoneet in quolibetalio individuo
suntomnesformesuperiores
Et procedunt
communes,
que universalia
appellantur.
illeforme
a singularitate
omne
hocmodo: in Sorteenimet in Platoneet in quolibet
esthumanitas
alioindividuo
etracioneillius
sibiessencialis,
particularis
que estforma
homo
forme
de Sorte.Animaenim
forma,
particularis
qui est communis
predicatur
illamformam
videns
illiusforme
inSorte,ipsaanimarecipit
similitudinem
particularem
illamab hiisetnunc
etabstrahit
etmodum
dicendi
de
etdatsibiquandam
communi
tatem
Unde non est dicendum
rei
formam
pluribus.
particularem
quod animaabstrahit
ab ipsare naturali,
naturalis
etaccipitquansedad similitudinem
illiusipsaconsidrt
et facitcommunem.
damformam
Sicutarchifaber
vult
facere
abstrahit
ab
archam
qui
ad cuiussimilitudinem
aliaarchaformam,
inSorteest
facitpluresarchasalias,similiter
et est animaiet corpusanimatum
animairacinale
et sunt
et corpuset substancia,
forme
Sortis
invel
Et
anima
alterius
individui
eiusdem
diverse.
particulares
speciei
tellect
communes
et abstrahit
eas ab omnimotuet materia,
<iv)afacitillasformas
ab illisformis
dicoquodabstrahit
similituEt animasumitquamdam
particularibus.
dinemquamfacitcommunem.
fora singularitate
racione
Et sic communitas
procedit
1Ibid.
y144a 28-31.
MS.
? eode]eodem
27
11:47:07 AM
in Sorte.Omnesalie superiores
formede
marum
que suntnaturaliter
particularium
tur.Et itaomniaque suntin rectalineasuorum
Sortepredican
superiorum
recipiunt
*
estanimai*
. Illaque sunta latereobliquam
ut 'Soresthomo*
re, homo
predicacionem,
idest
vel
ut
est
substancia
'rationale
'
substancie,
pars
predicacionem,
'differentia
cipiunt
est(substancia*
, idestpars)substancie.
The use of the common source for the introductorypart of these
gloss seems to point to the South of France as the place of origin,since
this source certainlycomes fromthatregion1. The date of composition
will be nearlythe same as thatof the Ivrea gloss.
3 - The Gloss Quia omnisnostrafound in Cremona, Bibl. Govern. 27
I found another gloss-commentaryon the firstfive tracts of the
Summuleand on the Fallaciae of Thomas Aquinas in a manuscriptof
of the Biblioteca Governativaat Cremona (cod. ij)2. This codex seems
to have been written in the last part of the thirteenthcentury. The
I-V are foundon ff. 69ra-i i9vb ; those on Thomas'
glosses on Summule
Fallaciae are incompleteand foundon ff. 1i9vl) (Incipiunt
fallaciefratris*
deAquino
Thome
) up to 124vb^#
The title of these glosses is given by a later hand on the top of
f. 691": ExpositiotractatusPetriHispani et FallaciarumSancti (!) Thomede
Aquino.
The firstglossopens as follows(f. 69ra) :
Diatetica est ars artiumet scientiascientiarumetc. Quiaomnisnostra
cognitio
in minusnotaet quantoaliquasuntmagiscommunia,
tanto
procedita notioribus
in cognitionem
eorumque traduntur
in
suntnobismagisnota,ideo ut deveniamus
Et illasunttria,scilicet
ab hiisque suntcommunissima.
libroisto,oportet
incipere
et cuipartiphylosophie
causa,librititulus,
supponatur.
The authorshipof the Summuleis discussed in this way (ibid):
scientiam
istiuslibriin
Petrus
fuitmagister
Causaefficiens
Ispanus,
quiaex quo recepit
istamsivedoctrinam
scolaresita quodperscientiam
se, scripsit
ipsam,siveinstruit
ad actum.Etperconseet deduxit
scolarium
intellectus
transmutavit
ipsosde potentia
quensfuitcausaefficiens.
1SeeVivarium
7 (1969),pp.2gand38ff.
2 Onf.124vatheoldnumber
.3689isfound.
27
3Theuseoffratris
waswritten
tlatthismanuscript
before
instead
ofsancti
shows
1323,theyear
ofThomas'
canonization.
Thefirst
works
dePersico.
contains
half
ofourmanuscript
byJohannes
28
11:47:07 AM
11:47:07 AM
11:47:07 AM
la
Pierre
fameux
lacune
tait
fin.
malgr
d'Espagne
thologien, un
converti
au catholicisme
Juif
quivivaitau 12e sicle.On a de luiunDialogue
Espagnol
lesJuifs
contre
des Pres.Nousavonsici unecompilation
, insrdansla Bibliothque
mais
certainement
de tousses traitsde dialectique,
anonyme,
contemporaine,
qui
n'ontpasencoret retrouvs.
en quelquesorteet trs
Cetabrgnousen dispense
certainement
ce manuscrit
estuniqueet entirement
indit.
No modern student of Mediaeval logic would like to be responsible
for those words, writtendown about a centuryago by such a famous
scholaras Haurau was.
The work is entitled Compilationes
supra tractatusmagistiPetri
on
of
It
breaks
offin the discussion of the
the
f.
3ra.
(!)
Yspanij
top
secundum
non
causam
ut
causam
in
VII of the Summule.
Tract
fallacy
Museum
, cod. 27.773. This manuscript
(b) Nuremberg, Germanisches
dates from about 1260 and contains ff. ioora-i29rb a tract entitled
bya later hand in the colopyon on f. 129rbas Compilationes
supraSumulas
Petri
a
It
is
all
on
the twelve
2.
Magisti
Hispani
complete commentary
tractsof Peter of Spain's Summule
. The manuscriptseems to come from
one of the Parisian schools.3
is found in
(c) Another thirteenthcenturycopy of these Compilationes
the BayerischeStaatsbibliothekin Munich, C.L.M. 22.294, ff. 13417ovb. The work is completehere, too.
1Lopold
latins
etfranais
les
aufonddesnouvelles
Delisle,Manuscrits
ajouts
pendant
acquisitions
annes
. Inventaire
intheendof
Partie
thiscodex
187^-91
II,Paris
1891,
alphabtique,
p.41,dates
thethirteenth
century.
2Fortheother
contents
ofthismanuscript,
seeL. M.deRijk,Logica
Modernorum
II 1,pp.54-5S
iS-i6o.
3Seeibid.
31
11:47:07 AM
11:47:07 AM
11:47:07 AM
estsermoprogrediens
aboredoctoris
: doctrina
consimilem
patetpereiusdescriptionem
in animoauditoris.
habitm
Disciplinadiciturproutest in discpulo,
derelinquens
est habitusdoctoris
ex doctrina
in
disciplina
quodpatet(pereiusdescriptionem)1:
est
est
Methodus
Item.
derelictus.
Et
(3va)
prout quoddam
preparamentum.
discipulo
* methaforice.
Methodus
enimproprieest via
arshoc nomine'methodus
denominatur
estsemitacompendiosa
sic: methodus
stratecommunis
Undediffinitur
compendiosa.
est
et
artis
Et
traditio
devitat
devi
tates
tans.
compendiosa
quia
prolixitates,
obliqui
inprincipio
lindeAristotiles
methodus
hancmetaforam
nuncupatur.
Topicorum:
propter
invenire
a quo poterimus
methodum
de
quidemestnegotium
sillogizare
"propositum
idest
doctrinam
sive artem.Idem
methodum2
,
compendiosam
quolibetproblemate";
Et manifeste
ex eis
enimdiciturars proutactu, <id)estpreparamentum.
colligitur
multorum
ad unum
dataa Tullio: arsestcollectio
diffinitio
.
preceptorum
nemtendentium
rationis
nature
Itemalia: arsestnitum
miraculumy
compendium
insigne
imperiosum
innitatis
adsubstantiam
minimam
si vero
siperseconsideres
consiliumf
quantitatem9
reperies
applices
quam
ab
Item*.Estscientia
invenies
maximam
proutestinanimaet proutpossidetur
potestatem.
estnobilis
animi
: (3vb)scientia
anima.Quodpatetperdiffinitionem4
possessio
quedistributa
citoelabitur
nisipublicetur.
Itemalia:
etavarum
incrementum
possessorem
dedignata
recipit
ex
virtutis
collatione
virtutis
esthabitus
scientia
intelligibilis
contemplationem
acquisitus
per
rationalis.
interdoctrinam,
et differentia
convenientia
Sicapparet
methodum,
artem,
disciplinam,
etscientiam.
et in Secundoeiusdemquoniam
PrimiPosteriorum
in principio
Sed dicitAristotiles
cumscimuscausas.Ideohuiuslibricausasvideamus.Sed
scireunumquodque
opinamur
causaefficiens,
scilicet
suntgenera
utdicitidemineodem,quatuor
materialis,
causarum,
sitlibrietcuipartiphilosophie
Etadduntur
etfinalis.
duo,scilicetquistitulus
formalis,
inprincipio
libriinquiruntur.
cuiuslibet
Istasexopportune
supponatur.
Petrus
Causamaterihuiusoperisestmagister
Dico igitur
Yspanus.
quodcausaeffciens
insesiveinsuispartibus
cumdispositionibus
consideratus
alissivemateria
estsillogismus
Forma
et formatractandi.
est duplex:formatractatus
Causaformalis
eorundem.
Forma
libri.Que patebitin sequentibus.
tractatus
(4ra) est ordinatio
capitulorum
scilicet
est
estidemquodmodus
tranctandi
diffinitivus,
divisivus,
Qui quadruplex,
agendi.
alii
Duo primisuntde essescientie,
exemplorum
positivus.
improbativus,
probativus
totisubiectoet diffinitio
verode beneesse.Divisioenimdebetur
partibus
respondet
etinprobare
subiecti,
probantur
passiones
proprie
quoniam
partium,
probare
passionibus
UndeAristotiles:
addiscentes.
utilisestpropter
de suissubiectis.
Exemplorum
positivus
ut sentiatqui addiscit".Causafnalisest duplex:est enimfinis
"exempla
ponimus
Finis
eorumque in librodeterminantur.
intraet finisextra.Finisintraest cognitio
siveintelligentia
est cognitio
et remo
extraduplexest: propinquus
tus. Propinquus
tus:
tus triplexest: remo
Finisautemremo
Aristotilis
librorum
vel artisdyaletice.
ad
beatificado
anime
:
remotissimus
intellective,quam
remotior;
eloquentia;
sapientia;
et inmedi
mediatius
et remotius,
omnesscientiesecundum
(4rb)-atius
propinquius
final
iterordinantur.
1supplied
from
C.L.M.22.294,
f.134.
Munich,
2 methodus
Paris.
3item
Munich
; idemParis
, Nrnberg.
4diffinitionem
Paris.
, Munich
; inductionem
Nrnberg
34
11:47:07 AM
4titiAus
*
Introductiones1
PetriYspani.
Et dicitur
Tituluslibriest iste: incipiunt
magisti
4
sol
illumint
totum
ita
sicut
titulus
Sol
illumint
a Titan
mundum,
, quodest , quia
totumlibrum.lindequidam:abrasolibrititulo,paginaremanet
quasimuta.
autemrationali
quia tractatde sermone.
philosophie,
Supponitur
{Dubitabilia
)
ad formam
accedamus
ter pertractatis,
Hiis ita brevi
occurrun
tractatus,
antequam
tur
utrum
de
sitscientia
Dubita
dubitabilia.
Et dico
primo
dyaletica
possibilis.
aliqua
Tertio
una
vel
dictum
est
utrum
Secundo
sic.
sit
plures.
quia
quodsillogismus
quod
veri
indyaletica,
hochabeat
tatem.
utrum
subiectum
sitscientia.Et videtur
sic queritur:
utrum
Circaprimm
dyaletica
quodnon. Ortinis
non
tendit
ad
unum
finem.
arstenditad unumfinem.
Dyaletica
Ergononestarsvel
ad unumfinem
scientia.Probatiomaioris.Tullius:ars est collectiopreceptorum2
utilisestad tria:ad obviationes,
Aristotiles:
Probatio
minoris.
tendentium".
"dyaletica
et ad secundum
exercitationes,
philosophiam
disciplinas".
Ergotenditad tresfineset
estde corruptibili.
nonad unum.Adidem.Nulla(4va)nulla(!) scientia
est
Dyaletica
de corruptibili.
sua:
Ergononest scientia.Probatiomaioris.Boetiusin Arismetica
sui finem
est eorumque inpermutabilem
"scientia
sortiuntur".
Probatioassumptes.
de contingentibus.
Est enimdyaletica
Contra.De omnieo quod habetprincipales
estscientia.Dyaletica
esthuiusmodi.
causaset elementa,
possibilis
Ergode ipsaposin Topicis:"dyaletica
cumsitinquisitiva
sibilisectscientia.
Item.Aristotiles
veritatis,
viamhabet".Ergo,ab auctoritate,
ad omnium
methodorum
estscientia.
principia
estscientia.
hocprobantes
Dicendum
Ethabeorationes
quoddyaletica
procausa.Unde
concedoeas.Adprimum
dicendum
: principalis
etnonprincipalis,
quodduplexestfinis
sivegeneralis
et specialis.Finisgeneralis
estdiscernere
veruma falso.Qui
dyaletice
unusesttantum.
Finisverononprincipalis
sumi
turad obviationes
et cetera*.
Et iste
essemultiplex.
Adsecundum.
terconsideran:
ingenerali
potest
Dyaletica
potestduplici
vel in particulari.
Si in generali,
et perpetua
est. Si in particulari,
permanens
prout
scilicet
in
in
est
Sorte
vel
esteoquod
Platone,
prodyaletica
accipitur
corruptibilis
que
Sortecorrumpitur
(!)
corrupto
particularis
que in ipsoest.Incorrumptibile
dyaletica
autem
est.
semper
Nuncde secundo.Omnisscientiaunaestque est (4vb)uniussubiecti.Dyaletica
non
estuniussubiecti.Ergononestunascientia,
sed plures.Probatio
Aristotiles
maioris.
in PrimoPosteriorum:
"scientia
est uniusgenerisdeterminati,
parteset passiones
Probatio
in QuartoMetaphisice:
Aristotiles
considerans".
minoris.
"circaidemnegosive
et
tiantur
idest
circa
totum
ens
circaomnia.
Cum
loycus,metaphisicussophista",
circamulta,
subiecta
Item.Loycus
determinai
multas.
ergoloycus
negotietur
loyceerunt
de terminis,
de enuntiatione,
de sillogismo,
et de proprietatibus6
eorum.Illaautem
suntplura.Ergosubiecta
erunt
Illud
estsolumsubiecvidetur.
plura.Oppositum
loyce
1Forthistitle,seethethird
ofthisseries,
article
VIVARIUM
7 (1969),pp. 30and47-48.
2 other
hasprincipiorum.
MSS;Paris
3assumpte
Paris
, Munich
; minoris
Nrnberg.
4 Nrnberg
.
5multe
Paris.
6proprietate
Paris.
3S
11:47:07 AM
in ea. Seddesillogismo
determinatur
de quo principaliter
solumdetertumin scientia
in dyaletica
et omniaalia ad ipsumfinaliter
minatur
ordinantur.
principaliter
Ergo
in dyaletica.
Sed ab unitatesubiectiscientia
subiectum
est solummodo
sillogismus
dicituruna. Dyaleticaest huiusmodi.
Ergoest scientia.Quod concedo.
Ad probationem
interimo.
Maiorem
concedo.Minorem
Adprimum.
respondeo
quod
duplexest loyca,scilicetutenset docens.Undeverumest quodutenscircamulta
Aristo
tiles.Sedloycadocensversatur
tantum
circa
Et de taliin-(ra)-telligit
versatur.
Vel
die
est
minor
de
tali
intendimus
hic.
Et
subiectum.
quod
duplexet
proprium
determinet
earnsicutdictumest.Adaliuddicendum
quodquamvis
dyaletica
distingue
Ideosolumsillode terminis
tarnen
et<c>.,de omnibus
[de]ipsispropter
sillogismum.
unum
tantum
est
alterum,
subiectum,
propter
ubicumque
utrobique
quoniam
gismus
unum
est.
istiusscientie.Et videtur
sitsubiectum
Nuncde tertio,utrum
quodnon.
sillogismus
sit
instrumentum
eius.Tuncarguo:nichilunum
Dicitureniminferius
quodsillogismus
sicutmalleus
nonpotestesse
et instrumentum
et idempotestessesubiectum
eiusdem,
et materia
Sed sillogismus
fabriperquodfabricat
instrumentum
supraquamfabricat.
eiusdem.
est instrumentum
loyceper quemfacitfidem.Ergonon est subiectum
in scientia.
determinatur
inscientiade quo principaliter
Illudestsubiectum
Contra.
in dyaletica.Ergo est subiectum
in ea.
determinatur
De sillogismo
principaliter
dicendum
Quod concedo.Ad oppositum
quod idemet eodemmodoconsideratimi
Sed diversimode
et instrumentum.
nonpotestesse subiectum
sumptum
potestesse
sui
consideran
ad
constitutionem
hocetillud.Dicoergoquodsillogismus
quantum
potest
Ethocmodo
tam($rb)ex principiis
tionem
sive composi
complexis
quamincomplexis.
scilicetad fidem
ad quemordinatur,
ad finem
facere.
artis.Velquantum
estsubiectum
Ethocmodoestinstrumentum.
Then follows, in the Parisian manuscript, the title Capitulum
and not De propositionibus
introductionum
. That De introductionibus
, is the
correct title of the firstchapter of the Summule
, was already argued
in one of the previous studies of this series1 and it appears also from
the openingphrasesof the next lectiowhere our authorgives the general
divisionofthe Summule
(rb):
est
Dialetica est ars artiumetc. Cognitiscausishuiusoperisnuncaccedendum
turautemisteliberinduodecim
ad formam
tractatus,
capique estdivisiolibri.Dividi
deintroductionibus
tula.In primocapitulodeterminatur
, in secundode predicabilibus,
insexto
inquinto
delocisdyaleticis,
de sillogismis,
inquarto
intertiode predicamentis,
in nonode
in octavode relativis,
de locissophisticis,
in septimo
de suppositionibus,
in duoin undcimo
de restrictionibus,
in decimode appellationibus,
ampliationibus,
in
videbitur
Ubicapitula
decimode distributionibus.
processu.
incipiant,
1OnTheGenuine
ofa Commentary
IllTwoRedactions
s Summule
Text
upon
logicales.
ofPeter
ofSpain
inVIVARIUM
theSummule
7 (1969),[pp.8-61],
pp.29-30;47-48.Like
Anglicus
byRobertus
intheArts
at
Curriculum
Father
A.Weisheipl
Grabmann,
(inhisexcellent
Developments
study:
James
28
Mediaeval
Studies
n.
in:
in
Fourteenth
the
1^1-17^],
,
(1966),
13)
[pp.
p.
Century
Early
Oxford
for
forthewhole
work.Inmyviewthistitleisnotcorrect
thetitleintroductiones
takes
wrongly
SeeVIVARIUM
work
ofShyreswood's
either.
William
7 (1969),p. 30,n. 3.
36
11:47:07 AM
There is another gloss on this item in the second lectio. It is found as.
the firstdubitabileof this lesson ($vb-6ra):
Adevidentiam
eorumque proposita
Primodubidubitabilia.
sunt,quedamoccurrunt
taturde divisione
huiuslibri.Secundode dictisin littera.De primosic.
capitulorum
Dictumest (6ra) quodinprimo
determinatur
de introductionibus
, in secundode
capitulo
Contra.Totusisteliberintroductorius
est,scilicetinlibrosAristotilis.
predicabilibus.
in librosAristotilis.
est introductorium
Ergoquodlibetcapitulum
Ergonulla<est>
divisio.<
).
Adprimum
dicendum
sit,tamenilludprimum
quodlicettotusisteliberintroductorius
non solumin librosAristotilis
sed in capitulasequentia
Ideo
introducit.
capitulum
anthonomasice
.
( !) introductions
capitulum
nuncupatur
The meaningof the phrasears artium
, too, is discussedin thislectio
(6ra-rb):
Adaliuddicendum
dicitur
arsartium,
nonquodsitmelioraliisartibus,
quoddyaletica
sedquiadeservit
aliisartibus
sicutmanus
dicitur
omnibus,
orga-(6rb)-norum,
organum
nonquodsitmeliusorganum
aliisomnibus,
sed quiadeservit
omnibus
aliis.Sedista
nonconsonai
solutio
Ideo
dicendum
dicitur
ars
artium
expositioni.
quod
perexcessum,
nonquodsimpliciter
sitmaiorvelmelioraliisutratione
sedquiadatmodum
subiecti,
inomnibus
aliisartibus
etrectificai
omnes
aliasartes.
procedendi
The distributio
is adduced as an explanationforthe phrase
accommoda
methodorum
omnium
principia(6rb) :
'habetviamad omnium
Ad tertium
dicendum
methodorum
quod sic est intelligendum
'
scilicet
a
scientiarum
Similiter
hie:
'celum
omnia
aliarum
se.
; ergose;
principia'
tegit
' et
et *Deuscreavit
omnia
se. Undeestibi
; ipseestde numero
omnium;ergocreavit
distributio
accommoda.
Unlike the introductionthe glosses on the lemmataof the Summule
are ratherconcise. They do not containanythingnoticeable as compared
with the previous commentaries. Unfortunatelythe lemma on Exemplumdoes not give any geographicalname. Thereforethe origin of our
commentarycannotbe concluded fromit, as was possible for the other
commentarieshithertodiscussed. As a matter of fact I could not find
any clue to the school in which our glosses originated. However, it
should be noted thatthe oldest copies of the work came fromParisian
libraries[our items (a), (b), (e), (f) and (h)]. To be sure, one of them,
Munich, C.L.M. 6905 [our (f)] seems to have been writtenin the South
of France in the second half of the thirteenthcentury. From this the
conclusion might be drawn that, like the previous commentaries,
these glosses, too, originatedfromsome school in the South of France
37
11:47:07 AM
11:47:07 AM
to the Summule
, since the syllogismis called the material cause of the ,
work.
Then follow (i i ira-i 26vb) the incomplete glosses on the Summule
mentioned by Heine. This commentarydoes not contain the usual
general introduction and immediately starts with the first lemma.
The anonymousauthor does not speak of lectioneseither. I give the
glosses on the firstlemma (inra_rb):
et completum
Diateticaest ars etc. Quiainstrumentum
proprium
dyaletice
dispuest sillogismus
ideo accedentibus
ad dyaleticam
tationis
necessarium
est
dialeticus,
de sillogismo.
est quoddamtotumcompositum
Sed quia sillogismus
haberenotitiam
et ad cognitionem
estcognicio
tociusnecessaria
cumpartes'
ex suispartibus
parcium,
et
sint
ideo
inmediate
ad
proxime
principales
sillogismi proposiciones,
cognicionem
necesseest proposi
tionumnotitiam
sive noticiam
Et ideo in
prehabere.
sillogismi
huiuscompilationis
sivede enunciacione,
de propositione
particula
prima
agitMagister
licetdiffrant
racione.Ethocsequendo
modum
Aristotilis
queidemsuntinsubstantia,
in quo determinai
Aristotiles
de enunciacione
in libroPeryarmenias,
que est pars
sic in istaprimaparticula
Procedit
autemMagister
materialis
huiusoperis
sillogismi.
de
determinai
enunciacione
et
hocest
MS),quiaprimo
(operationis
completa perfecta,
de inesse,secundode enunciacione
et diminuta,
de propositionibus
hocest
incompleta
de propositionibus
modalibus.
Et hecibi: Modus est adacensrei determinacio.
In the next lines our author continues (iiira_rb) his division of
what he takes to be the firstpart of the firstchapter (nrs. 1.01-1.27
ed. Bocheski). On f. iiirb he opens the discussion of the lemma
Nomen est vox etc. (nr. 1.04 ed. Bocheski) but aftera few lines
he abruptlycomes to speak of the definitionof dialeticaas given in nr.
i. o i of the Summule
, and the usual items are dealt with (ars, trivium
,
methodus
,
, dialetica docensand uteris(1 1irb-i 12ra). I give
quadruvium
two interestingglosses on methodus
(1 1irb-i 1iva) :
viarecta
devitans
Utsi quisvelletireab (11iva)
Etnotaquodmethodus
dicitur
obliquitates.
in duo equalia,ad extremitatem
dividens
circulum
ab (!) unaextremitate
diametri,
velcircumferenciam
; et tunciliaque esset
quampossetiresupraveliuxtadiametrum
diceretur
sibidiameter
methodus
alterius.
respectu
methodus
a 'meia',quodesttrans
Et dicitur
, et lodos'quodest via,quasitransvium
,
etrectadevitar's
Et ad huiussimilitudinem
dialeticadicitur
idestviabrevis
obliquitates.
metodus
tate,idestsineerrore.Qui enimsecundum
quiaestvia rectaet sineobliqui
nonerrat.
artem
operatur,
After some objections and their solutions our author continues his
discussionof vox. This order seems to point to a rathercareless compilation of our commentaryout of other glosses. In this connection
it should be marked that the glosses on Chapter I, which are finished
39
11:47:07 AM
1Seeabove,
p. 36f.
2 CfrLambert
Summula
ofAuxerre's
( adloc.).
40
11:47:07 AM
11:47:07 AM
11:47:07 AM
11:47:07 AM
in quemidestspeculumpuerorum.Here a
(!) and then: IncipitTerminus
Nobile
fluens) upon Richard Billingham'sSpeculum
commentary (Inc.
seems to begin. It ends on f. 122v with the colophon: Expliciunt
iuvenum
Tractatus
. F. 123 is blank and ff. 124 and i2$r contain some stray
notes on logical subjects and some drawings.
As to the Toledo copy of our commentary,like the second Parisian
copy ( Nouv. acq. lat. 2^8) it gives the commentaryincompletelyand
in a differentredaction than it is found in the firstParisiancopy (B.N.
Lat., 6433).
In the Toledo copy the following parts are found. On Ch. I
: ffiT-2jy ; on Ch. II (De predicabilibus)
: ff.27^3 T;
(De Introductionibus)
: ff. 3r~4iv; on Ch. IV (here De
on Ch. III (here: De sillogismis)
: ff. 42r-6ir. As in the second Parisian copy (B.N.
predicamentis)
Nouv. acq. lat. 258) here, too, the whole commentaryhas the form
of note,the last of which given in this copy is :
duosmodosquosponitPhilosophus
ibifortase
f. 61r: <N)otaquaredicitur
(!) propter
habetfabulose
diciturf. Et in
ut f alashabetcelumet febris,
in QuintoMetafisice,
totum.
hocterminatur
The second Parisiancopy (Nouv. acq. lat. 2$8) ends with the same note,
whichreadsthere(f. 126v) :
Notaquod dicituribi fortasse
Quinto
propterduosmodosquos ponitPhilosophus
de gigante
habethominem
fabuloso.
ut allashabetcellm;febris
Metafisice,
The firstParisian copy (B.N. Lat. 6433) concludes the chapter De
as follows(f. 2 13vb):
predicamentis
aliimodiapparebunt,
se. Et dicitquodfortasse
sed
In istaparteexcusat
Fortasse
autem.
sunt.Et
dicitquod omnesilli modiqui consueverunt
dici, peneomnesenumerati
'
duosmodosquosponitPhilosophus
notaquoddicit'fortasse
QuintoMetafisice1,
propter
*
2
hominem*
dicitur.Et in
celum*
habet
ut Alias (!) habet
; de Alante(!) fabulose
, 'febris
cumAnte
materia
Predicamentorum
lectioet perconsequens
hocterminatur
(predicamentis)
etcetera.
etPost
(predicamentis)
From this comparisonit will be prettyclear that fromthe manuscripts hitherto discussed the MS Paris, B.N. Lat. 6433 contains by
far the best copy of the work, and that the two other manuscripts
have only rathernegligentabbreviations.Besides, the copy in MS Paris
1Aristole,
23,1023a8-2$,
esp.a 20anda10.
Metaphisics
2for:Atlas.
44
11:47:07 AM
B.N. Lat. 6433 is much more complete. There our work has the followingparts:
Chapter I
Chapter II
Chapter III
Chapter IV
Chapter V
Chapter VI
Chapter VII
On
On
On
On
On
On
On
De introductionibus
: ff. i3ra - 17 3rto
De predicabilibus : ff173rl> -184
De sillogismis1 : ff. i84rb-i9ivb
De predicamentis1: ff. I9ivb - 2 13vb
De locis
: ff. 2 13vb-2 3ra2
De suppositionibus
: ff.237- 247
: ff.247va-2^8rb.
Defallaciis*
The last chapter is incomplete and breaks off in the lemma Unde
sophiste etc. Folio 2$8v is blank.
'
2ra-28ra
28ra-4iva
1Theorder
ofthetracts
benoted.
asgiven
hereshould
2Thepages
areblank.
23rb;
23$*;236r_v;
237*"
3theso-called
Fallacie
tobenoted.
maiores,
4S
11:47:07 AM
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
On
On
On
On
On
On
On
On
On
On
De predicamentis
De sillogismis
De locis
De suppositionibus
:
:
:
:
:
Dejallaciis
De relativis
:
De ampliationibus :
De appellationibus :
De restrictionibus :
De distributionibus :
4iva-74vb
74vb-92va
92va-ii3vb
113vto123va
i2 3va-i46vb
146vb-1i ra
iira-i2ra
i2ra-i2vb
i^2vb-i^6ra
i^6ra-i6^ra.
11:47:07 AM
11:47:07 AM
soletdiciquodargumentum
a similidisolvitur
Et hoc estquodcommuniter
perdiscontraTaurenses
malumest,
simile.lindenonsequiturquodsi Zamorenses
pugnare
contraAlbenses.
Salamantinos
NamforteZamorenses
quodetiamsitmalumpugnare
Taurenses
contra
nonpugnant
Albenses)
(corrected
from
aliquacausalicita; propter
quod
contra
Albenses
bonum
SedforteSalamantinos
est.NamsiAlbenses
estmalum.
pugnare
Termiorum1
ultralimites
velintse extendere
capiendo
quodsuumnonest,lieitumest
contra
eos2.
Salamantinos
pugnare
From this detailed discussion it is clear that the Spanish cities
Zamora, Toro, Salamanca and Alba de Tormes are all of them wellknown to our author. Zamora cannot be the seat of the school, since
the author speaks of the shortest way to Zamora (see the previous
quotation). The finalremarksfoundin our last quotation seem to point
to Salamanca as the seat of the school, which is quite obvious, too, for
general reasons. As a matterof factSalamancahad a cathedralschool as
early as the twelfthcentury3.King Alfonso IX of Len founded the
) of Salamanca probably c. 1227-28,
University (Studium Generale
at any rate at some date before his death in 1230*. We know from a
royal document issued by this king that as early as the end of the
1220*8 the original staffof the Universityconsisted of one legist,
three canonists, two masters of logic, two of grammarand two of
only the mastersof theologyare mentioned for
physics*.Unfortunately
the early period6. However, the firstattemptto found a universityat
Salamanca proved abortive. So King FerdinandIII of Castile, the Saint,
could become its second founderby issuing a charter of privilege in
12437. The prosperityof the universitydates only from the days of
1theriver
Albais called
after.
which
Tormes
2Thecopies
inParis,
found
B.N.Nouv.Acq.lat.
, 94-27donot
258andToledoBibl.delCabildo
onDelocis.
contain
thechapter
3SeeHeinrich
desMittelalters
bis1400Berlin
derUniversitten
DieEntstehung
188^(reprint
Denifle,
Graz1956),
p.479.
4 Seeibid.
andA. B. Emden,
TheUniversities
inThe
andH. Rashdall,
F. M.Powicke,
ypp.479-480
U.(Oxford
Middle
1936),
p.75.
Ages
s SeeJosM.deOnis,Memoria
enesta( = ofSalamanca)
elestado
dela instruccin
Universidad
sobre
dela
de1881 1882(Salamanca
al curso
acadmico
1882),p. 132,n. . Vincente
correspondiente
I Madrid
deensenanza
enEspaa
establecimientos
delasUniversidades
Historia
, colegios
, y dems
Fuente,
1884,
p. 29.
* SeetheChronic
illustrata
IV,p. 113.(Cp.Rashdall,
ap.Hispania
byLucasdeTuy(Tudensis)
eu.yop.cit.y
p.7,n.1).
7 Vincente
Historia
e interna
de
delaFuente,
Arteaga,
pragmatica
fcsperab
op.cit.,I, p. 89; hnrique
I La Universidad
deSalamanca
deSalamanca
la Universidad
1914),p. 19.It
(Salamanca
y losReyes.
ofthisact: enestami
Friars
isamong
thesubscribers
oftheBlack
thePrior
benoticed
that
should
e elDean,e elPrior
delospredicadores
deSalamanca,
e deenderaar
: ElObispo
carta
loayan
deveer
e Migael
deLen,
de
Munniz
Perezcalonigo
e el Guardiano
delosdescalos
... e Pedro
calonigo
Lamego.
48
11:47:07 AM
11:47:07 AM
1SeeM.Grabmann,
des12.und13.Jahrhunderts,
DieSophismataliteratur
; Thesame,
op.cit.,
pp.38-40
EinBeitrag
desEinwirkens
der
zurGeschichte
vonDacien.
desoetius
eines
mit
Sophisma
Textausgabe
in:
dermittelalterlichen
aufdieAusgestaltung
aristotelischen
Disputation,
Logik
philosophischen
desMittelalters
derPhilosophie
undTheologie
zurGeschichte
i.W.1940,
36,1.Mnster
Beitrge
- Especially
asfound
intheopening
inVat.
linesofthetreatise
onepassage
Lat.
4537
pp.29-33.
ourattention,
needs
indeed.
2 Thedategiven
forthewhole
israther
conandGrabmann
(s. XIII-XIV)
manuscript
byInanguez
fusing.
11:47:07 AM
nibus
) with an interspersedcommentary.The latter begins as follows
(afterPeter's text,nrs. i.oi ed. Bocheski)1:
eorumque inpresenti
lectione
dicuntur
de primo
queramus
p. i9a_b):Adevidentiam
Et occasione
estarsartium.
huiusqueratur
verbomagisti
quandodicitquoddyaletica
quidsitars.
ad unumfinem
Adhoc dicendum
tenpreceptorum
quodarsestcollectiomultorum
et multarum
idestcollectiomultorum
documentorum
dentium,
que ordiregularum
illiusde quo principaliter
scilicetad cognitionem
ad unumfinem,
intenditur
nantur
enim
in
in
Omnes
et
omnia
arte.
documenta
Quod patet gramatica.
(p. i9b)
regule
ingramatica
orationem
ad hocsuntutcognoscamus
etcongruperfectam
quetraduntur
inloycaomniaqueibidicuntur
adhocsuntutcognoscamus
am.Etsimiliter
sillogismum
seetsuasspecies.
secundum
Dom Inanguez in his catalogue rightlysays2: SummulaeLamberti(viz.
more in Petri Hispani Summulassunt
Lambert of Auxerre) commentarti
this
Grabmann
information.However, Inanguez
rejected
dispositae.
was right,for the interspersedcommentarywas taken from Lambert's
Summula.As a matter of fact what follows after the phrase Ad hoc
dicendum
quod is almost literallythe same text as is founde.g. in MS.
Trojes 2402 (written in 1281) presumablyone of our best copies of
Lambert's works. Thus Montecassino
362 VV, pp. i9a-2ia, firstline =
follows
a passage in Montecassino
Then
ira_2rb>
Trojes 2402, ff.
pp.
_
2 ib 22a) which does not occur in the Troyes copy:
in totaloyca.Etsoletdicicommuniter
Consequenter
queritur
quidsitsubiectum
quod
de
et
eius
in totalogica. . . etc.
determinatur
!)
(
partibus
quoniam quo
sillogismus,
This note was apparentlytaken by our anonymousauthor elsewhere.
Then follows Peter's text (nrs. 1.02-1. 03 ed. Bocheski). The
commentaryopens as follows(pp. 23a-27a) :
Ad evidentiam
eorumque in hacpartedicuntur
primoquareloycusincipit
queritur
a sonoet nonab aliquoquodsitantesonum.Adhocdicendum
quodloycusestartifex
sermocinalis
. . . etc.
Lamberthas ( Trojes2402, f. 2rb) the same text. Again, our anonymous
author adds some notes which are not found in Lambert's Summula
.
Hence it clearly appears that what we have here is not an older re1without
theinterpolation
hand
atthetopofthe
: Solaenim
wasadded
diatetica
, which
byanother
page.
2op.Cit.
yp. 69.
3Foritsdate
andpublication,
seeVIVARIUM
9 (1969),
pp.160-162.
SI
11:47:07 AM
11:47:07 AM
11:47:07 AM
8 - Conclusions
A numberof general conclusionsmay be drawnfromthese studies
on the genuine text of Peter of Spain's so-called Summulelogicales
and on its date and place of origin. They will be brought out more
to my edition of Peter's logical works, which
fullyin the Introduction
will be publishednextyear.
I abbreviateas follows:
I, 2 = On The GenuineTextof Peterof Spain s Summule logicales
I, p. is [in VIVARIUM 6 (1968)].
not Summuleor
(1) The correct title of Peter's work is Tractatusy
Introductions.See II, 70-71; III, 13; 29-30; V, 17; 29; 33; 46.
, not De propositionibus
(2) The firstchapteris entitledDe introductionibus
as Bocheski has it. See III 14; 30; 47-48; V, 36; 40.
(3) Our earliest manuscriptsof the work already contain a number of
interpolations.I mentionsome of them:
. See II, 100;
(a) ed. Bocheski nr. 1.01: [scientia scientiarum]
V 17; 23547.
(b) ibid. : [Sola enim dialetica probabiliter disputt de principiis
omnium aliarum scientiarum].See II, 100; III 26-27; V 17; 23; 2S;
40; 47.
(c) The Caliditasinterpolation (nr. 3.32, ed. Bocheski) is
found in all the early commentarieshithertoknown. See I, 3-4; III,
o-i; IV, 136-138; V 18; 2g.; 30. However, Simon of Faversham
(d. 1306) rejected this passage as not authentic. See IV, 138. As a
matterof fact two of our earliestmanuscriptsof Peter's work omit the
.
Caliditas-pssge
maiorum
(4) All glosses give theircommentsupon the so-called Tractatus
, not on the shorter tract which was
Jallaciarumor Fallaciae maiores
edited by Bocheski in his edition of Peter's work. It is the longer
4
11:47:07 AM
tractwhich was part of Peter's work, not the shorterone, which seems
to have been added (c.q. substituted)at a later date (not before the
i2 8o's, I would guess). See III 30; IV 134-136; V 19; 26; 4^, n. 3.
(t) As to the originof Peter's work it seems to be of some importance
that the region of Southern France and Northern Spain, not Paris,
was the main scene of the earliest commentarieson the work. See III
38-39; IV, 139-140; V, 19; 2s; 28; 37; 38; 47fr.
(6) Since our earliest gloss commentariesseem to date from as early
as the i24o,s, Peter's work must have been written in the 1230^
at thelatest. See III, 40 ; V, 18 .
Leyden
FilososchInstituut
WitteSingel 71
SS
11:47:07 AM
Thomas
11:45:47 AM
11:45:47 AM
11:45:47 AM
sicutquidamimperiti
et ideononest.
estresnaturalis
dicunt,quodfornicatio
Scireenimdebetquodconiunctio
etpropagatio
mariset femine
peccatum.
prolis
resestnaturalis.
Sedpruritus
ardoret estuatio
et pudicarnis,
concupiscentialis
bundusmotusmembrorum
contraimprium
rationis,que sicut
genitalium
soletpropagari,
comitantur
improba
proles
semper
opusnaturale
pedissequa
quo
venerunt
nonde natura
sedde peccatoprimiparentis.
Si enimprimus
non
parens
nonessetaliquisardorconcupiscentialis
autinordiautpruritus
carnis
peccasset,
natusmotusmembrorum
sed sineomni
contraimprium
rationis,
genitalium
ardoreconcupiscentiali
et carnispruritu
et pudibundo
et inordinato
motuper
mariset femine
fieretpropagatio
coniunctionem
prolis.Concupiscentia
igitur
de peccatovenitet nonestnaturalis
que comitatur
opusnaturalis
propagationis
sed potiuscorruptio
est et nonipsumopusnaturale.
nature.Ipsadamnabilis
Et ipsasic inficit
in culpam,,
ipsamtotumreputatur
opusnaturale
quodpropter
Et
nisi
excusetur
bonum
matrimonii.
damnabilem,
per
quamgravissit culpa
fornicationis
et adulterii
et omnisillicitusususillorummembrorum
attendere
ut patetin diluvio
potestex penispropeccatocarnishumano
generiinflictis,
Noe et quandoperiitPentapolis
etc. Videetiamqualespedisigneet sulphure
in
fidelem
habeat
ut
David
luxuriam
Uriam
luxuria,
sequas
patet
qui propter
et sic in ceteris.Hec omniaet pluraalia bonacontraluxuriam
interfecit,
habetdominus
in quodamscripto
suocontra
doctorGrosseteste,
Lincolniensis,
ex
manu
sua
Et
illud
luxuriam,quod scripsit
scriptum manusua
propria.
propriaego ThomasGascoignevidi OxonieannoX1 14.55,et estinterminoresin libroregistrato
Lincolniensis
I.' Et dominus
'EpiscopusLincolniensis
in libropostdictum
illumscriptum
contraluxuriam
manusuapropria
scripsit
dominiLincolniensis
dominiLincolniensis
cum
XXIII,et tamenilludscriptum
manusuapropria
nonestin numero
dictorum
sedest
contraluxuriam
suorum,
contra
manupropriadominiLincolniensis
opusper se distinctum,
scriptum
Et illudscriptum
doctorisRobertiGrosseteste
luxuriam.
dominiLincolniensis
estinterfratres
Lincolniensis
minores
Oxoniein libroregistrato
I,'
'Episcopus
foliovicsimo
quinto,utvidiannoX1i4x.
Another work of Grosseteste that might be identifiedwith the
philo
help of Gascoigne, is his comment on Boethius' De consolatione
I
course
like
to
the
old
.
Of
would
not
error
of
sophiae
repeat
ascribing
the comment of William of Conches to the Lincoln Bishop2. Nevertheless,I want to give here a passage,attributedby Gascoigne to Grosseteste, which hitherto has remained unnoticed. It was even affirmed
that there was no such evidence at all in Gascoigne's Dictionarium*
.
Under the same headingLuxuriaGascoignequotes :
1MSLincoln
118,p.64a-b.
2 Seeonthisquestion
Thomson,
, p. 243-244.
Writings
3Ina noteonp. 243Thomson
issomemistake
inBaur'sconstruction
ofthetext
writes:
"There
ofGascoigne's
Liber
intheedition
Veritatum
neither
ofThorold
, which
nor,I amkindly
Rogers
informed
whohasreadthewholeMScarefully,
intheautograph
of
byMissWinifred
Pronger
ascribes
thecommentary
toGrosseteste".
Gascoigne
59
11:45:47 AM
enimnonamoresedspelucrietvoluptatis
commiscent
se cuilibet.
. . . meretrices
Lincolniensis
Hec dominus
, prosaprima,'felix
superBoiciumDe consolatione
vincula
et argentum
terre',hecmetro12o,id estaurum
gravis
quipotuitsolvere
a
linderecteappellantur
exeunt
mentes
hominum.
vincula
terra,que ligavit
que
necdiligere
homonec cognoscere
suum
terrequibusligatus
creatorem.
poterit
Lincolniensis
Hec ibidemsanctus
superxiimetroBoiciiDe consolatione1.
What gives relevance to this text is the fact that it does not occur
in William of Conches' commentary,at least not in the reliable thirteenthcenturycopy I consulted at the Vatican Library2.Of course this
passage may be found in one of the other manuscriptsof William's
comment, perhaps in such that had been erroneously ascribed to
Grosseteste*. In that case, Gascoigne might have been led into an
erroneous assumption. If, however, Gascoigne's quotation cannot be
traced, what truthlies in the affirmationof Arnoul Grban that he
freely excerpted Grosseteste's commentaryon Boethius for his own
purpose4? For Pierre Courcelle' s bare statementthat "the attribution
to Robert of Lincoln of a Latin commentary,thoughattestedsince the
fifteenth
century,has no foundationwhatsoever"5would then demand
furthercorroboration.It would be superfluousto say that Gascoigne's
quotation does not originatefrom Grosseteste's own copy of De consolatione which survives in the Oxford MS Trinity College 17, fol.
ir-42v, 9or-98v6. Although this text is interestingon account of
the indexingsymbols,subject notes and referencesto worksof Augustine
and Seneca in the Bishop's handwriting,it has no comments or explanationsin the margins.
It is especially the now lost notes of Grossetesteon the Pauline
1MSLincoln
118,p. 63a.
2Vatican,
thetwelfth
metrum
ofbook
MSlat.2o2,
where
fol.24va-26va,
Biblioteca
Apostolica
visere
Felixquipotuit
lucidum.'
"Felix
which
IVis expounded,
boni/Fontem
begins:
quipotuit
solvere
vincula".
gravis/Terrae
3FortheMSSseeThomson,
surlescommen"Etude
, p. 243f.,andP. Courcelle,
critique
Writings
doctrinale
etlittraire
Archives
histoire
de Boce(IXe-XVe
de la Consolation
mentaires
sicles),
dumoyen
ge,XIV(1939),129-131.
* "Accipite
militantes
hocopuscumecum
Parisius
acindisciplinae
scolares
gratiosi
palaestra
igitur
sedexdiversorum
imbecillitale
nonexnostri
sedsociale,
lumnonmagistrale,
formtm,
ingenii
eiuscommentatoris
dictis
Boetii
dignissimi,
excerptum,
putaLyconiensis
glossatorum
multipliciter
licetsubnimia
Traveth
ordinis
fratris
Nicolai
utrimque,
opussubtiliter
quidictum
praedicatorum
utiles
nonnullas
etiamglosalicetantiqussima
transcurrit
; ex quadam
brevitate,
applicationes
Boetium
Trudone
secuti
sumus
deSancto
tamen
Ronierum
quiasuper
elicuimus;
quem
principaliter
adpropositam
resecare
materiam
subservientia
etmulta
abreviavimus
satis
diffuse
paucum
scripserat
MSlat.9323,fol.3v;quoted
loc.cit.
Nationale
byCourcelle,
(Paris,
Bibliothque
disposuimus"
no).
s Courcelle,
loc.cit.95.
6SeeR. W.Hunt
inRobert
Grosseteste
(ed.cit.),p. 133.
60
11:45:47 AM
11:45:47 AM
11:45:47 AM
sertions, especially in the notes on Psalm 81, but on the whole its
referencesto the sources are less accurate and less elaborate than in
the firsttranscript.Since it is hard to believe that Grossetestewould
have writtenboth redactions in his own copy, we must assume that
the transcriberof ArchiginnasioA. 983 collated more thanone book in
the libraryof Greyfriars.With these facts in mind it is now easier to
understandthe full sense of the colophon of the Bologna MS. We
need no longer be puzzled by those enigmaticwords 'librorumlibrarie'
as tautology,
^for the Bologna copy was made according to the books in
the Oxford library, insofar as they proved to contain Grosseteste's
comment on the Psalms: "Explicit Lincolniensis super psalterium
'
quantumreperitur ipsum fecisse secundum exemplar librorumlibrarie
Oxonie. Amen"1. It is tempting,though little less than arbitrary,to
propose the Vatican MS Ottobon. lat. 185, fol. i96ra-2ivb as a new
candidate for the 'better written' copy noted by Gascoigne2. Though
the fragmentof 20 folios, bound togetherwith Bonaventure's commen, is writtenin a beautifulEnglish
taryon the fourthbook of the Sentences
bookhandfromthe middle of the thirteenthcentury,we can produce no
fromthe Bologna
furtherevidence thanthat its text is notablydifferent
a
that
it
be
direct
be
a
hint
collation. This could
copy from
might
Grosseteste's autograph.
The close relationshipof Gascoigne and Grossetestehas recently
received a new confirmation.In 19^4 the Bodleian Libraryacquired a
little manuscriptthat probably once belonged to the library of the
FranciscanMission of Abergavenny.It is a notebook of Thomas Gas.
coigne, containing drafts relative to his Dictionariumtheologicum*
an
means
do
to
here
exhaustive
no
I
of
the
intend
description
By
give
. I just
book nor to investigateits exact relation to the Dictionarium
wish to say a word on the place that Grossetesteoccupied in thiswork
also of Gascoigne's. We are not surprised to find that here, again,
Grosseteste is one of Gascoigne's favoriteauthors. He is quoted no
less than go times. Frequentlyused are his comments on the Psalms
(17 times) and on I and II Corinthians(respectively7 and 14 times).
1MSBologna
aremine.
reads
Thomson,
, p. yg,erroneously
983,fol.i73vb.Theitalics
Writings
for
quantum.
quem
2 Vatican,
Biblioteca
MSOttobon.
Thismanuscript
was
lat.i8$,fol.i96ra-2ivb.
Apostolica
surlesSentences",
Archivm
"Commentaires
Franciscanum
Historicum
noted
first
,
Doucet,
byVictorin
XLVII
(i94)103.
3 Bodl.Libr.MSLat.th.e. 33.SeeNotable
in19^8(Oxford,
Guide
toanExhibition
held
Accessions.
I9S&)>
P463
11:45:47 AM
11:45:47 AM
11:45:47 AM
that Grossetestewas doctor sacre theologie de Oxonia'1. FatherDaniel
A. Callus pointed out that this expression does not necessarilyimply
that Grosseteste obtained his mastershipat Oxford. It may simply
mean that he was for some time Regent-masterin Oxford, a fact
which has hever been disputed2. However, Gascoigne might have intended to say that he obtained his degree at Oxford. In our notebook
4
the statement doctor sacre theologie Oxoniensis' is stressed by the
tis Oxonie missis Clementi iiii
words 'ut patet in litteris Universita
A
similar
eius
canonizatione'3.
text, also in the hand of
pape pro
end
of
the
treatise
De cura pastoraliin MS
occurs
at
the
Gascoigne,
Bodley 312: "Iste dominus Lincolniensis fuit doctor sacre theologie
Oxoniensis, ut patet in litera testimoniali quam post mortem eius
scripsitclerus Oxonie Clementi iv pape pro eius canonizationefienda"
(fol. 184V). Accordingto Gascoigne, a copy of thisletterwas preserved
at the AugustininAbbey of the Blessed VirginMaryat Osney (Oxfordshire)*. From a Barlow MS with the letters of Grosseteste Tanner
copied the note that Grossetestewas "doctor SS. Theol. Oxoniensis,
ut patet in litera univ. Oxon. missa Clementi iv papae, cujus copia
est prope Oxoniam in abbatia de Osney, in quodam nigro libro"s.
11:45:47 AM
Rome
IstitutoStoricodei Cappuccini
I Information
ABiographical
toA.D.ioo,
given
Register
byA. B. Emden,
oftheUniversity
ofOxford
II(Oxford,
1958),
p.747.
2 Ibid.
yp.746.
67
11:45:47 AM
L' ,, auto
du jongleur
biographie"
dums. Paris, B.N.ffr.
dans
un Dit
83J
J. ENGELS
tabli
auXVIe
sicle
antrieurs
Lesincipit
despomes
, rpertoire
bibliographique
franais
Paris
deM.PaulMeyer
Vaide
denotes
, vol.I (seulparu),
,[1917]
p. $8.
5Fabliaux
dumanuscrit
envers
duXIIIe
837dela Bibliosicle,
, DitsetContes
franais
fac-simil
franais
deFrance
del'Institut
souslesauspices
nationale
Debrousse)
, publi
(Fondation
parHenri
thque
Omont,
Paris,1932,pp.425-426.
6LeDitn'estpasmentionn
XXX1-LX
Romania
destomes
aums.837dans
lesrfrences
, Tables
parmi
secrtaire
deLesdain,
II,Paris,1958,p. 70.MmeA.-M.Bouly
(1902-1934)
Roques,
parMario
a bienvoulum'crire:
destextes,
et d'histoire
l'Institut
de recherche
de la section
romane
autrerfrence
aucune
dansnosfichiers,
dj
quecellesquevousconnaissez
"Jen'aitrouv,
rcent
oumme
relativement
mention
d'untravail
rcent".
etaucune
etl'dition
(Lngfors
Mon)
7 Parue
dansNeophilologus
LIV= 1970,pp.10-112.
68
11:47:22 AM
11:47:22 AM
et Theodelet
, largement postrieures, comme je crois l'avoir montr1,
1200.
des livresest crit la premire personne.
Le Dit du Departement
Le "je" s'adresse un public pour relater un certain nombre d'vnements de sa vie. Ces vnements ont inspir Victor Le Clerc le
passage que nous allons citer2. Aprs avoir dclar: "Le jeu, ce fatal
ennemi de Rutebeuf et de ses pareils, dut contribuersouvent faire
dchoir ceux-l mme entre les trouvresqui avaientle plus de talent",
il continue:
"L'exemple suivantva nous prouver que s'il n'est point ncessaire
"de croire, comme on l'a prtendu, que des membres du clerg
"soient les auteurs de presque tous ces pomes, on peut du moins
"supposer que plus d'un clerc devint trouvre, puis jongleur, et
"peut-trepls. En voici un qui, tout en se moquant de ces anciennes
"tudes, nous transmetde prcieux matriauxsur les livres des coles
"et les habitudesdes coliers. Il raconte, ou on lui faitraconteren vers
"faciles et nafs, comment, chapp de son couvent, il a jou ce
"funestejeu du tremerei
, o les jongleurs, ainsi qu'on le verra bientt,
et
"perdaientsouvent, comment il y a perdu lui-mme la collection
"entire de ses livres sacrs et profanes, dont il nous fait connatre
ou la dispersionen diffrentesvilles de France. La vo"le departement
cation de ce malheureux,qui n'a plus ni chape, ni manteau, ni cotte,
"ni tabard, n'tait pas trs-ardente;car les premiers manuscritsqu'il
"ait exposs ces fcheux hasards sont prcismentceux qu'il aurait
"d le plus respecter. [ . . .] On ne peut douter que ces plaintes d'un
"tudiantqui avait ainsi perdu, suivantson expression,toute sa clergie,
"et qu'on suppose tre devenu alors un rimeur en langue vulgaire,ne
"soient attribues un ancien lve des moines; car il finitpar promettre quiconque lui donnera de quoi racheter ses livres, de le
"recommander aux prires du chapitre, lorsqu'il sera revenu dans
"son couvent".
Dans ces lignes, l'historien expose, non sans brio, une conception
de la situation sociale et morale au XIIIe sicle - plus prcisment
de la dchance - de clercs devenantd'abord trouvres,puis jongleurs
ambulants,et qu'il taie d'une interprtationdu Dit. Cette interprtation part de l'ide que les vnements que le "je", aux vv. 1-60,
1Article
citde Neophilologus.
2 Article
littraire
delaFrance
citde['Histoire
, XXIII= 18^6,pp.99-100.
70
11:47:22 AM
11:47:22 AM
11:47:22 AM
11:47:22 AM
11:47:22 AM
le lecteur pourra
et VAvionnet,
, le Theodelet
manuels,le Donet, le Catonnet
LIV = 1970, mais les atse reporter mon article de Neophilologus
des livresn'y ont pu tre insres temps.
testationsdu Departement
L'identification de plusieurs lieux-dits reste incertaine. J'ai
tir grand profitdu dictionnairetoponymiquede M. Gysseling,lequel
atteste les localits ds avant la date de composition du Dit.
Parfois, une traduction a t donne en note afin d'aider ces
lecteurs qui l'ancien franais ne serait pas aussitt transparent.
CV :
DC :
GY :
FO :
LC :
M
MG :
ms :
SA :
SC :
SD :
T
TL :
UT :
WL :
Sigles,en ordrealphabtique:
aux sourcesde l'histoiredu cultechrtien
Cyrille Vogel, Introduction
au mojenge, Spolte, 1966.
Dictionnairede droitcanonique. . ., publi sous la direction de
R. Naz, Paris, 193^-196^.
van Belgi, Nederlandy
M. Gysseling, ToponjmischWoordenhoek
en West-Duitsland(vr 1226), 2
, Noord-Frankrijk
Luxemburg
vol., Bruxelles, i960.
Le fac-simildu ms (voir ce sigle) publi par H. Omont aux
pp. 425-6 de Fabliaux, Dits et Contesen versfranais du XIIIe
sicle. . ., Paris, 1932.
Victor Le Clerc, article dans VHistoirelittrairede la France
XXIII = 1856, pp. 99-100.
M. Mon, Nouveaurecueilde fabliaux et contesindits
, des potes
XVe
et
sicles
, Paris, 1823,
franais des XIIe, XIIIe, XIVe
404-6.
pp.
Ibid., Glossaire
, pp. 455-98.
des livres qui se lit au feuillet 213 du
Le Dit du Departement
manuscritParis, B.N. f.fr. 837.
Les annotationsde Sainte-Palaye SC (voir ce sigle).
La copie du ms (voir ce sigle) excute pour Sainte-Palaye, et
conserve dans le manuscritde l'Arsenal 276^, ff. 39r-4ov.
Sainte-Palaye (J.B. de La Curne de), Dictionnairehistoriquede
Vancienlangagefranois,Paris, 1875-1882.
A. Tobler, article dans Zeitschrift
fur romanischePhilologie
XXII = 1898, p. 94.
Wrterbuch
Tobler-Lommatzsch,Altfranzsisches
(1925- ).
du mojen ge,
des
sources
historiques
Ulysse Chevalier, Rpertoire
, 2 vol., 1894-1903.
Topo-bibliographie
. . ., Londres,
R. E. Latham, RevisedMedieval Latin Word-List
1965.
75
11:47:22 AM
12
i6
2o
aladispersion",
TLII 1408ligne24.
(Ledepartement):
i (enquiert):
"s'informe".
MG467;TLII 1714ligne11.
3 (despris):
"dguenill,
TLVII3^7lignes
6 malepart):"audiable",
2^-6.
- (m'aabatu);
SCtranscrit
m1
a batu
"table
ouTonjoueauxdez"(Sy4).
, lapsus
7 (tremeriaus):
dans
SD(IX89a).
quia pass
v 10 : "Ilya longtemps
queje nelesai plus".
vu : "J'aichang
monplaisir
entristesse".
v 12 (Quer)
: SCetM: Quar.
de la Seine,
unequinzaine
dek.m.
Gandelu
dansle Dpartement
v i (Gandelus):
L'actuel
GYI 386b.
ausuddeLaFert-Milon;
v 16 (A.B.C.)
: TLI 43 ligne31.
mais
unms.avec
v 17 (Patrenostre):
TLVII483ligne
ton.Gebetbuch",
45,"me
plusexactement
unPater
noster
l'oraison
dominicale,
glosatus.
peut-tre
mais
onpourrait
v 18 (Credo):
Monloon
TLII 1024.9 (Monieon):
IC,lisant
glose"Laon",
(ms?),
voirUTII 2002b.
deGandelu;
Montlevon
aussi
30k.m.sud-est
songer
constitus
dela pnitence",
v 19 (mes.vii.Siaumes):
Les"sept
6, 31,
parlespsaumes
psaumes
37,o,101,129et 143dela Vulgate.
constituant
la "Cantique
des
119-133
de la Vulgate,
v 20 (Mes.XV.Siaumes):
Lespsaumes
montes".
v
v
v
v
76
11:47:22 AM
24
28
32
36
v 22
v 23
v 24
v 2
v 26
v 27
v 28
v 29
v 30
v 31
v 33
v 34
v 35
v 37
v 38
v 39
del'anne
oudessaints?
desftes
(Kalendier):
Uncalendrier;
Cf.TLII 178ligne3.
duDoubs.
dansle Dpartement
(Pontarlie^:
Pontarlier
TLV 337lignes
dasBuchdasdieLitanien
(Letanie):
enthlt",
1-2,
338ligne1, "meton.
TLV i68$ligne21; CK4.
(Messel):
"missel",
Salins
(Alavileol'enfetleseP:Onpeutnotamment
songer
(LC)ou Lons-le-Saunier,
duJura.
dans
leDpartement
lesdeux
"labonne
Lespices
Montpellier
(Ausespices):
comme
dessert
chre".
quel'onservait
taient
cf.TLIII1167ligneig.
rputes;
TLI 40$ligne3; CVg.
lesantiennes,
(Antefinier):
le livrequicontient
"antiphonaire",
a iciplutt
TLV 306ligne2. Aufond,
cevocable
le sensdelegendier
, voirle
(Legendes):
- (Grel)
suivant
deTL,"Legendensammlung,
: "graduel"
lemme
;
Legendenbuch".
(SA.LC)
TLIVosligne26,etCV,329.
de l'Eure-et-Loir,
Chateaudun
(Dun-le-Chastel):
(SA)dansle Dpartement
(Divinit):
"thologie"
(54); TLII 1969ligne38.
TLI 2lignes
21-2:"hier
art= Grammatik
(Art):MG4^8: "Magie,
?".divination";
TLIII 1883ligne1.
"mdecine"
ou "sciences
naturelles",
(Fisique):
TLII 669ligne
ofthe13th
andlater
writers
(mesConduis):
43. "Medieval
century
applied
conductos
somedegree
oflooseness
tocertain
Latin
of
thename
(orconductum
songs
), with
inthemiddle
thenthto 13thcenturies".
G. Reese,Music
, Londres,
1941,p. 201.
ages
mall'abrviation
SC,rsolvant
; SAajouteen marge
pourpar,transcrit
piti
(partie):
! - (auctors);
TLI 687ligne39.
partie"
"p[oulr
deFO,laquelle
: SCetMconservent
laleondoues
esttoutefois
unefaute
manifeste
<Do[n]s)
Avant
decopiste.
a reconnu
icilepetit
Donat.
T,Sv4
la forme
SCtranscrit
de M, chacones
(Chatons):
de FOavec-t-,La faute
correctement
,
a tsignale
parT.
(Theodelet):
SCetMlisent,
rimeimparfaite
oucorrigent,
-s.Lamme
(Donns-Chatonnet
)
selitencore
auxvers332-3
dela Farce
demaistre
Jehan
Jenin.
77
11:47:22 AM
4o
44
48
de la Seine-Maritime.
dansle Dpartement
Le ma sansdoute
Rouen
tamen
v 40 (Roem):
Mimprime
dumotsuivant.
lettre
Roen.
parlapremire
dansle Dpartement
TLIII 1857ligne42.- (Saumur):
deMaine-et-Loire,
v 42 (Philosophie):
duNord
oeutlieulabataille
de1214,mais
lapetite
v 43 (Bouvines)
: Cene'est
paslacommune
sa
quelques
villeBouvignes-sur-Meuse
k.m.au nordde Dinant
(GYI 177a,autrefois
dansl'industrie
de la dinanderie.
rivale
aumoyen
legrant)
"estlenomsouslequel
esthabituellement
v 44 (Ovide
gele pome
dsign
Paris
Gaston
desMtamorphoses",
disait
litt.Fr.XXIX,
djen 188g dansVHist.
p. $08,
note2.
aux"rgimes
desant"
ou"desprinces",
: TLVIII618ligne10.Onpeutsonger
v 4$ (Regiment)
vers
unlivre
dedroit
duvers
suivant
mais
letitre
Gloses
canonique".
L'expression
pointe
plutt
law"estatteste
dsle onzime
sicle{WL,398s.v.
au sensde "canon
animaram
regimen
- (Bruieres
>: Ona lechoix
localits
dumme
entre
diverses
nom
; voirGYI 199.
regentia).
Voirlanoteprcdente,
DCV 972et
auDcret
deGratien.
v 46 (Gloses):
Sansdoute
la Glosa
le choix,
Ona denouveau
voirGYI 6gia et696a.
TLIV38$ligneig.- (Maisieres):
- (Bonival):
tait
lei deceverbe
v 48 (Oubliai):
LCimprime
Oubliiai
, tort
syllabique.
puisque
cellesitue
dansl'arrondissement
dece nom,onprfrera
Parmi
lesdiffrentes
localits
deChteaudun;
voir(771443-4.
- (Vigile
): Stace.
): Virgile.
v 49 (Estace
v go (Abevile):
le choix,
voirGYI 34-$.
Ona encore
MG456: "Estmisici pour
de Gauthier
de Chtillon";
v gi (Alixandres)LC: "1'Alexandreis
- (Goivre):
MG476:
sonhistorien".
Letitre
esttropvague
Quinte-Curce,
pourtrancher.
dansce casil s'agirait
de Coeuvres-et"Nomde villecorrompu".
LCgloseCoeuvre;
VoirGYII i1a.
30k.m.estdeCompigne.
dans
leDpartement
del'Aisne,
Valsery
en 1212; TL
d'Evrard
de Bthune,
mort
v 2 (Grecime):
latine
Le Graecismus
, la grammaire
del'Yonne.
dansle Dpartement
IV604ligne19.- (Auoirre):
Auxerre
v 3 (Thobie):
LC:"leTobias
deMatthieu
deVendme";
V.L.log,933-80.
Migne,
de Ville-Dieu;
v gg (Doctrinal):
latined'Alexandre
Le Doctrinale
metricam
, la grammaire
TLII 1980ligne
del'Yonne.
2.- (Sens):dansle Dpartement
78
11:47:22 AM
$6
60
64
68
doctrine"
v 60 (clergie>:
"science,
(SA);cf.TLII 478-9.
v 62 (doignent):
"donnent"
(5/1).
tort,
formelle
v 6$ (partelcouvent
>: "avecmapromesse
que";cf.TLII 988.Mimprime,
SAcomprend:
duvers67.
"l'estat
cequinevapasavecchapitre
convent.
quimeconvient",
Till988.
v 66 <couvent>:
TLII 246-7.
v 67 (chapitre):
"Kapitelssaal",
): "quitte
sans
v 68 (aquite
raison,
(SA); Mimprime,
acquite.
pardonne"
79
11:47:22 AM
Books
Received
filosofici
Durando
diS. Porziano
. Elementi
dellaterza
M.T.BeoniobrocchieriFumagalli,
dell'Istituto
diStoria
alleSentenzie".
dellaFilosofia
del"Commento
Publicationi
redazione
La NuovaItalia1969pp.XXII-141.L. ioo.
di Milanonr17. Firenze,
dell'Universit
derKommission
frdie HerausThomasvon Sutton,Quodlibet.
Verffentlichungen
Band2. Herausgegeben
Geisteswelt.
Texteausdermittelalterlichen
gabeungedruckter
- Haba.Verlag
derBayerischen
vonMariaGonzlez
unterMitrbeit
Schmaus
vonMichael
In Kommission
bei derC. H. Beck'sehenVerlagsbuchderWissenschaften.
Akademie
Mnchen
1969.L-681 S. und4 Tafel(mitZitateundSach-undPersonenhandlung
index(S. 661-681).DM 92,-.
numerus
editionis
currens
Alberti
, Tomus
VII,ParsI (huius
8): De anima.
MagniOperaOmnia
stroicko.m.i. 1969;XXIIund284 Seiten.Einzelpreis:
EdiditClemens
146.- DM,
: brosch.132162- DM. Subskrip4pnspreis
Halbleder158- DM, Halbpergament
Mnster.
146- DM. VerlagAschendorff
DM, Halbleder142- DM, Halbpergament
Alberts
desgrossen
Kommentars
Schriften
DieserBandisteinBestandteil
_zusmtlichen
als BandXVIbereits
erschienen
Kommentar
vondemderMetaphysikdesAristoteles,
istindieserAusgabe
diesesWerkes
zudenbisherigen
ist.ImUnterschied
Druckausgaben
worden.
benutzte
lteregriechisch-lateinische
dievonAlbert
Uebersetzung
hinzugefgt
wurde
edierteUebersetzung
Handschriften
DiesevonManuelAlonsonurnacheinigen
weiterer
neu
unter
Handschriften
bearbeitet.
frdie vorliegende
Benutzung
Ausgabe
weilhierbereits
deshalbvon Bedeutung,
ist besonders
Der Inhaltdes Kommentars
der arabischen
Philowirdzu der abweichenden
Interpretation
genommen
Stellung
des
die
den
60er
der
in
der
nach
Einheit
insbesondere
erstMji
Intellekts,
Frage
sophen,
Averroismus
und
die
Geister
zum
lateinischen
des
13.
Jahrhunderts
Jahren
erregte
fhrte.
XIV
Tomus
Alberti
Omnia,
Opera
Magni
i . SanctidoctorisecclesiaeAlbertiMagniordinis
codicum
critico,
edenda,apparatu
manuscriptorum
operaomniaadfidem
praedicatorum
curavitInsti
tutum
Alberti
instruenda
indieibus
notis,prolegomenis,
MagniColoniense
Bernhardo
praeside.
Geyer
Treslibros
et quaestiones.
TomusXIV, ParsI, Fase. 1: SuperEthica.Commentum
kuebel. Mnster,
ediditWilhelmus
1968. XIV und
Aschendorff,
prioresprimm
brosch:100- DM.
brosch:11- DM. Subskriptionspreis:
219 Seiten.Einzelpreis:
denzu Beginnderfnfziger
enthlt
Der BandXIV der EditioColoniensis
Jahredes
Alberts
Kommentar
undbisherungedruckten
in Klnverfassten
XIII. Jahrhunderts
diedreiersten
Bcher.
Zunchst
erscheinen
zurNikomachischen
EthikdesAristoteles.
die vonAlbertbenutzte
istin einembesonderen
DemTextdes Kommentars
Apparat
die im Text durchKursivdruck
des RobertGrosseteste
beigegeben,
Uebersetzung
sichvonder grossenAristotelesist.DieserKommentar
unterscheidet
hervorgehoben
in strengem
Sinnebietet,
einen
Textkommentar
er
nur
dass
nicht
dadurch,
paraphrase
undmitderchristden Inhalterlutert
sondernauchmitzahlreichen
Quaestionen
Mitteldes lateinischen
setzt.Da er derersteKommentar
lichenEthikin Beziehung
Ethikdes Aristoteles
alterszurNikomachischen
ist,stellter einenwichtigen
Beitrag
denn
dar. Der Bandist nurbroschiert
zur Frageder Aristotelesrezeption
lieferbar,
2. Faszikel
sollmitdemnochfolgenden
dieserFaszikel
4 und5 enthlt)
(derdieBcher
sowie
frdiesenHalbband
desBandesXIVbilden.Das Titelblatt
denerstenHalbband
werdendannkostenlos
oderHalbpergament)
die Einbanddecke
(in Halbleder
mitgeliefert.
80
11:47:29 AM
Le latin
mdival
et la
langue
des chartes*
JACQUES MONFRIN
11:45:45 AM
11:45:45 AM
11:45:45 AM
ques la rdaction des lettres prives, aussi bien qu'aux actes des
empereurs, qui se prsententla plupart du temps comme une lettre
adresse un fonctionnairecharg d'excuter la volont du prince.
1) Souscription,adresse, salut.
Nous les trouvonspartout. Il suffitd'ouvrir n'importe quel recueil de
lettresde Cicron ou de Pline: "Marcus Quinto fratrisalutem".
2) Prambule.
La ncessit de ne pas commencer sans un exorde ressortit la fois la
rhtoriqueet la philosophiepolitique et morale.
Les rgles de la rhtorique,telles qu'elles ont t dgages par les
Grecs de l'poque hellniste,puis par les Romains, indiquaientque tout
discours, toute lettre devait dbuter par quelques propos destins
frapperet retenirl'attention et la bienveillance des auditeursou du
destinataire: c'est la "captatio benevolentiae", fondementde toute la
topique de l' exorde. L'une des ides les plus souventexploites est celle
du sentimentd'insuffisanceque ressentcelui qui prend la parole ou, la
plume, sentimentsincre ou non: ce qui est modration chez les uns
peut tre habilitchez les autres.
Les philosophespartentd'un autre point de vue, que Platon, par
exemple, dveloppe dans les Lois: le souverain ne doit pas imposer sa
volont par la force, mais par la persuasion. Il ne doit donc pas formuler
ses volontsex abrupto
, mais, dans un prologue, exposer la ncessitet la
des
mesures
justesse
prises. Cette manire de prsenterles choses est
aussi celle de la prdicationmoralisantedes Stociens.
L'usage du prambule est constantds qu'une lettre a un certain
caractrede solennitet adopte un stylesoutenu. Dans la correspondance
de Cicron, aussi bien parmi les lettres expdies par lui que parmi
celles qu'il recevait de ses correspondants, les prambules sont frquents. Mais, ce qui situe bien le niveau du styledans lequel ils sont de
rgle, c'est que, lorsque le grandorateur crit son frreQuintus ou
son ami Atticus,lettresfamilires,il n'use jamais d'un pareil procd.
En revanche, la chancellerieimpriale, dans les dernierssicles de
l'Empire, s'en sert systmatiquement:elle a de manire dfinitive
adopt le style noble, impos dsormais pour longtemps aux actes
mdivaux. L'empereur n'en vient jamais au fait: il commence par
exprimer une vrit gnrale, le plus souvent de caractre moral, qui
n'a pas de rapportavec le contenude la lettre,mais y conduit.
Il conviendraitsans doute de nuancerces indicationstrs gnrales,
mais je n'insiste pas. L'tude de M. Fichtenau, en mme temps qu'elle
fournitde nombreux exemples de cette pratique, en retrace l'histoire
84
11:45:45 AM
donne
lieu
la
du
fait
rdaction
et
la
de
lettre,
qui
l'expdition
l'expos
puis de la partie principale, dcision ou ordre du prince, requte du
sujet, faire des observationsparallles. Sur ces deux points, il est bien
clair que nous ne trouvonspas normalement,dans la lettre prive, la
mme rgularitque dansles documentsissusdes bureauxde l'empereur.
En revanche, la date apparat dans les unes aussi bien que dans les
autres.
Il n'est pas tonnantque les chancelleriesde l'antiquit aient suivi
les rgles de l'Ecole. Elles employaient souvent des rhteurs qui
appliquaient les rgles de leur art, comme les chancelleries du Moyen
ge emploierontles clercs; et il me semble voir un air de familleentre
tous ces plumitifs gage.
Ds qu'elle futorganisede manireun peu complexe, l'glise chrtienne prit modle sur l'administrationcivile, et nous voyons les papes
couler l'expression de leur volont dans les mmes moules que les
empereurs. On peut donc dire que, vers la finde l'antiquit, les faits
sont assez nets et rvlentune pratique bien entre dans les moeurs. La
lettreofficielle,civile ou ecclsiastique,estune formeun peu particulire,
solennelle et sans abandon, de Vepistolalatine, et soumise, comme elle,
aux principes de la rhtorique.
Pour les actes privs le problme est un peu diffrent.Les formulaires tablis par les juristes proposent, mme si le contrata la forme
d'une epistola
, des mises en formetrs spciales. Il y a l un problme
qu'il n'est pas ncessaire de traiterdans l'expos gnral que je tente
aujourd'hui.
Ce qui a t dit jusqu'ici fait donc apparatreque, dans sa structure,la
chartemdivale est l'hritiredes actes publics et des lettresde l'antiquit. La discussionque les diplomatistesont introduitesur ce point, se
demandantdans quelle mesure les actes du haut Moyen ge reprsentaientbien la traditionromaine, ne nous concerne gure: car ce qu'ils
ont en vue est la porte juridique des actes. Je crois que du point de vue
de la forme,tout le monde est d'accord pour trancherdans le sens de la
continuit.
Elle se rvle aussi dans les dtails de rdaction et de style. Voici
quelques exemples. Lorsqu'un acte est adress une personne dtermine, ce qui est le cas le plus habituel, on la nomme dans la formule
initiale. Mais il parat peu courtois de la dsigner seulement par son
nom, ou par le pronom tu ou vos, dans le texte: on utilisera, en lui
8*
11:45:45 AM
11:45:45 AM
Excellentia
, Gloria, Mansuetudo
, Pietas; celle des grands personnages
Beatitudo
celle des grands personnages
,
Sanctitas;
ecclsiastiques:
Eminentia
Celsitudo
,
, Magnicentia
; on eut aussi les titres
laques:
rservsaus infrieurs:Devotio
, Diligentia, Experientia
; puis les simples
titresde courtoisie: Fraternitas
, Gratia, Potestas
, Prudentia.
Le latin mdival puisera abondamment cette source en bouleversantsans doute le schma qui vientd'tre esquiss; mais au fondil ne
feraqu'amnagerune situationacquise.
Prenons au hasard un autre secteur, celui des verbes d'ordre, si
frquentsdans les actes publics. Le Bas-empireutilisaitdj avec prdilection les tours que nous trouverons si souvent du type censemus
destinandum
. On pourraitsouligneraussi cette
, decernimus,
jubemus,volemus
se
traduit
tant
affecte
de prcautions: l'enveloppepolitesse
qui
par
ment, par des priphrases nombreuses, des formules attnues, de
l'expression d'une volont sans appel; puis le souci d'viter la forme
subjective: l'crivainne s'introduitque le plus tardpossible.
Enfin,il faut bien rappeler ce fait si connu: c'est pendant la fin
de l'antiquit que se sont tablies les rgles du cursusqui prconisent,
pour les finsde phrases,certainesalternancesde syllabesaccentues et de
syllabesatones, concidantavec une dispositionparticulirede la coupe
des mots, rythme intensifqui avait remplac le rythme tonal des
clausules classiques.
Lorsque les bouleversementsdu IVe et du Ve sicle eurent ruin l'empire romain,les principesanciensne furentpas pour autantabandonns.
Diverses circonstances,d'ailleurs, en favorisrentla survie. En premier
lieu, je l'ai dj dit, le stylede chancelleriedes empereurset des hauts
fonctionnairesavait t adopt par les papes et les vques. Et comme
les structuresde l'administrationecclsiastique se maintinrentau milieu
des royaumesbarbareset continurent fonctionner,elles perpturent
les anciennes rgles de l'art d'crire: nous ne faisons l que relever
l'application un cas particulierd'un fait trs gnral et bien connu,
mme si la discussionsubsistesur quelques modalits,en particuliersur
le possible maintien, au Vile sicle, de quelques bureaux d'criture
lacs. D'autre part, le hasard voulut que le souverain ostrogothThodorie, install Ravenne, et qui avait acquis une sorte d'hgmonie au
moins morale sur les autres rois barbares, s'assura les services, pour
rdigeret expdier ses lettres,d'un homme qui mit tous ses soins les
bien tourner, l'instar de la chancellerieimpriale, Cassiodore, et que
cet homme eut l'ide de runirles meilleurschantillonsde son savoir
7
11:45:45 AM
11:45:45 AM
11:45:45 AM
11:45:45 AM
11:45:45 AM
11:45:45 AM
11:45:45 AM
11:45:45 AM
11:45:45 AM
11:45:45 AM
11:45:45 AM
98
11:45:45 AM
Notice
sur Jean
Thenaud
J. ENGELS
la Noticebibliographique
surPierreBersuire
x, j'ai signal2que le
frremineurJeanThenaud avaitconsacr cet auteurun passage
Dans de sa
Margaritede France, mais le tempsm'avait manqu pour le
retracer. Puis, Thenaud s' tant lui aussi occup de mythologie, la
question se posait tout naturellementde savoir dans quelle mesure il a
t tributairede VOvidiusmoralizatus
de Bersuire. Je livre ici le rsultat
de recherches assez complexes, car la bibliographiede Thenaud s'est
rvle des plus embrouilles.
THENOT
Commenons par dbroussailler le terrain. Au tome VI de la Table
, parue en 19483, du Cataloguegnral des manuscrits
gnralealphabtique
de
la
franais
Bibliothque nationale Paris se lit l'item suivant: "thenaud (Le Fr. Jean), Posies, n.a. 1870. - Science potique, 2081 *. Et
sept lignes plus loin: "thenot. Voirthenaud". La notice du premier
manuscrit, Nouvelle^ acquisitions 1870, a t rdige par Omont*
comme suit:
1870. Discourset recueilde plusieurs
coqs l'asne,superscriptions,
epistres,
oraisons,
chos,odeset huictains,
depuisiig jusques 1569et
epigrammes,
i*77.
Posiesde LyonJamet,
etc.- Tabledespicesentte
Marot,Brusquet,
Thenot,
- Aubasdutitrela signature
duvolume.
: Debart.
dela venteJ.Pichn(1869).
No. 493ducatalogue
v et 96feuillets.
XVIesicle.Papier,
Rei.maroquin
vert,
io sur170millimtres.
du baronJ.Pichn.
au chiffre
1 vivarium
II = 1964,
pp.62-124.
Sigle:Notice.
1 Notice,
pp.74-.
3 Bibliothque
desmanuscrits
nationale.
Table
desAncien
Catalogue
gnrale
gnral
franais.
alphabtique
etNouveaux
etP. Per(N1-33264
fonds
(N1-IOOOO),
) etdesNouvelles
acquisitions
parA. Vidier
VI(5Z), Paris,
tome
rier,
1948,
p. log.
B.N.Cat.gn.desmss.fr.
/(Noa1-3060),
Nouvelles
Paris,
acquisitions
franaises
parH. Omont,
1899,
pp.297-8.
99
11:45:54 AM
11:45:54 AM
lettres, de fvrieret d'aot 15^9, adresses par Petrus StatoriusTonvillanus Calvin1, et dans une lettre de juin 1$6o adresse par Calvin
Statorius.2
Il fallaitrunir toute cette documentation,car la correspondance
des rformateurs
parat fournir peu prs tout ce que nous savonssur ce
de Bourges, que l'annotateur de la lettre 2426
Thenaudus
Joannes
de
. Jeune homme, il s'tait rendu
Vir
caeteroquinignotus
qualifie
instruit
Genve pour y tre
par Calvin lui-mme dans la religion
rforme.Peu aprs i$6, il quitte Zurich pour Pinchow, o il collaborera la premire traductionprotestantecomplte en polonais de la
Bible, laquelle sera imprime Brest-Litovsken 156^. En 1^60, il se
marie avec une Polonaise, comme il dit, ut me, quumprimm
,
fieriposset
4. Son ge, ses concarnistentationibus
, mundiac patriaeillecebrisliberarem
victions religieuses et sa situation sociale excluent que ce personnage
soit identique celui qui en iii5, quand il partit pour le Levant,
devait tout de mme avoir au moins vingtans, et qui antrieurement
: JrereJehanThenaudymaistrees ars, docteuren
lS3S5 signait son Voyage
des
et
Je peux donc laisser
theologie gardien freresmineurs Angoulesme.
ce Thenaudus l'attentiondes thologiensseizimistes.
LE GARDIENDES CORDELIERSD'ANGOULEME
Continuons de dblayer. Les Annalesde Wadding6 relvent pour 1282
qu'en cette anne fut commence Angoulme la constructiond'un
couvent? de frresmineurs, le premier de la custodie de Saintonges.
Elles relatent ensuite quelques vnementspostrieurs concernant ce
couvent: En septembre 1557 mourut Jacobus Magnelotus, qui en avait
t le gardien pendant dix ans. Peu aprs, Michael Grelet lui succda
dans cette fonction,mais il futpendu par les "hrtiques"en 1^68. Suit
alors cette phrase: Hunepraecessit
;
fraterJoannesThenaudiDoctorTheologus
Mellinensis
Abbas. Le conex
apud Cenomanos
Apostolica
postea dispensatione
1 Nos3004et3098(CRXLV= Calvini
XVII,1877,coll.425-6et602).
2 N3209(CXLVI
= Calvini
XVIII,1878,col.102).
Surcette
Diepolnischen
dansNew
TestadeL. Stefaniak,
voirl'article
traduction,
Bibelbersetzungen
XL=
dans
W= 1958-9,
Elenchus
Biblica.
ment
Studies
(p. 331,5),signal
bibliograpbicus
pp.328-333
!99P-67*,n 1041.
4 N 3267.
6 Cette
dateseratablie
plusloin.
L. Wadding,
minorum
Annales
. . ., II,Lyon,
1628,pp.492-3;2edition
V,
parJ.M. Fonseca,
donne
voirinjra
, p. 90,note1 (pource sigle,
,
Rome,1733,p. 118(xxii);rfrence
parBlau
p. m).
7 Surcecouvent,
citinfra
voirl'ouvrage
deNanglard
, p. 110.
IOI
11:45:54 AM
1 Cf.E. Frascadore
delle
etH. Ooms,Bibliografia
, Florence,
1964-5;
Bibliografie
francescane
p. 68;
p. 66.
* Franciscus
De origine
franciscanae
, eiusque
, deregularis
progressibvs
seraphicae
religionis
Gonzaga,
eius
aclegibus
administrations
obseruanciae
Rome,
, admirabilique
1587,
in*titutionc,
propagationef
forma
5. Francisci
).
(Conuentus
Engolismae
pp.678-80
* Gonzaga,
op.cit.,p. 679.
4 Premier
1584,p. 267.
Maine
. . . Paris,
deLaCroix-dudusieur
volume
dela Bibliothque
5 II n'estpasle seul cefaire.
auxpp.333et473desa
Terrand
En1563,le P. Labbeimprimera
enpassant
NovaBibliotheca
, surlaquelle
qu'iln'ya pasde
je reviendrai
plusloin.Remarquons
onena prisparfois
comme
l'habitude.
d'unaccent
raison
affubler
aigulee deThenaud,
pour
I02
11:45:54 AM
de mlinais
11:45:54 AM
Mlinais s'est rallie en 163^. Haurau ne semble pas avoir connu, pas
plus que Cottineau, le recueil manuscrit60 82, du XVIIe sicle, lequel
contient aux ff. 404-63 une copie partielle et fort dfectueuse du
aussi quelques renseignements
indits.
cartulaire,mais fournissant
Il ressortdes entresdu ms. 675, comme Haurau l'avait not, et du
ms. 608, que les cinq derniersabbs de Mlinais*- avantqu'en 1607 le
titreabbatial ftaboli et la mense de l'abbaye annexe par Henri IV au
Collge des Jsuitesde la Flche rcemmentcr furent: 1) Ludovicus
Chantereau (1^19-1^295); 2) JoannesT(h)esnaud6 (1^29-1^42/3); 3)
Felix Goyvrot ou Goevret (1 543-15$ -);
4) Nicolaus Bruslard de
de
Crosne
Bruslard
(1591 -). Les dates
Sillery(1 61-191); s) Jacobus
de Gonzaga
l'affirmation
Bruslard
dmentent
de
Nicolas
de l'abbatiat
qu'il y avait Mlinais aprs 1^64 un abb nomm Ioannes Thenaudi.
S'agit-il d'une simple confusionde dates? En d'autres termes,le Ioannes
Thenaudi, gardien du couvent franciscain d'Angoulme, dont parle
Gonzaga, est-ilmalgrtout le mme personnageque le JoannesThenaud,
abb Mlinais de 1529-1^42/3? Les entres des mss. 675 et 608 ne
permettentpas de l'affirmer.La qualificationde "frre"qu'elles prtent
l'abb, en mme tempsque celles de "prtre", "docteuren thologie"
et "aumnier du roi", n'y suffisentpas. C'est sans doute pourquoi
Haurau n'en soufflemot.
La confirmationvient d'un tout autre ct. En effet, le ms.
Genve fr. 167? contient un trait sur la Cabale compos sans aucun
doute, comme nous verronsplus loin, par le frremineurJeanThenaud.
Le copiste du manuscrita ajout une note, mal dchiffrepar Senebier8,
mai3 dont Thorndike^ a donn une transcriptioncorrige: "Ce livre a
escript franoysgryueldemon, a AngiersPour Reverend pere en Dieu
F. I. Tenaud Abb de Mellynays 1536 Le 19e de May". Le tmoi1 Renseignement
fourni
parlems.608,f.404*.
* Voirlanotice
deKohler,
dans
leCatalogue
dumanuscrit
I,pp.313-.
Jbid.
3 et2 d'enbas.
tp. 314,lignes
dansles
deMlinais
Jen'aidispos
surl abbaye
Notice
historique
quesurle tarddeP. Chevalier,
etartsd'Angers
nationale
dela Socit
Mmoires
, 1851,II, pp. iSJ-70.Cette
, sciences
d'agriculture
duMans,
netraite
auxArchives
conserves
basesurdespices
intressante
communication,
pasde
Thenaud.
d'tre
nomm
s LouisChantereau
en 1529.C'estsansdouteparcequ'ilvenait
sedmit
vque
debiographie
dansle Dictionnaire
deMacon
, VIII,1959,col.397).
franaise
(T. deMorembert
6 Tenault
dansle ms.608,f.4o$r.
dela Ville Rpublique
f J.Senebier,
dans
la Bibliothque
conservs
desmanuscrits
raisonn
Catalogue
deGenve
, 1779,
pp.418-20.
Ibid.,
p.420.
L. Thorndike,
science
andexperimental
AHistory
, VI,1941,
p.43note70.
ofmagic
I04
11:45:54 AM
Paris
veuve
chez
de Jeande Saint-Denis.
Hirusalem,
"voyage
imprim
2) bibliothque historique de la France...,
1 Secret
combiner
de Thenaud
lestmoignages
(p. 142et note4), le premier
pourl'abbatiat
etparHaurau,
soussilence
le problme
produits
parWadding
passe
chronologique
qu'ilsposent.
PourlesigleSecret
, voirinfra,
p. 111.
10s
11:45:54 AM
nouvelle dition par feu Fevret de Fontette, IV, Paris, 1775, p. 380,
no 15691* (cf. Notice
, pp. 74-5).
Fevret
.
Je garde ce sigle, parce que c'est sous ce nom que la
Sigle:
d'ordinaire
cite. En ralit, elle est de la main de J.-L. Barbeau
est
note
de La Bruyre, l'diteur du tome IV aprs la mort de Fevret (voir
Mercier-aci-dessous).
C'est une note additionnelleau no. 15691 du tome II, Paris, 1769,
p. 46, qu'on me sauragr de reproduireici :
de France,ou Chronique
"15691.*Ms. La Margarite
abrgedes Roisqui ont
filsde Japhet,
s
VIII.inclusijusqu'Charles
"rgn Gaules,depuisSamoths-Dis,
la Comtesse
Frre
ddie Madame
"vement,
thenaud,
Jean
par
d'Engoulesme;
: in-fo.
"Mineur
en vlin,estentrelesmainsde M. Mercier,
Abbde S. Lgerde
"Ce Manuscrit
de l'Auteur,
nidansla CroixduMaine& duVerdier,
Il n'estquestion
"Soissons.
duPrologue
Onapprend
"nimmedansWading.
quisuitla TabledesArticles,
que
deLouis
anne
duRgne
en 1508.
a tfaitla onzime
XII.c'est--dire,
"cetOuvrage
de Monseigneur
deMolins
la correction
se soumet
"L'Auteur
Franois
, qu'ilappelle
de Franois
"sonprcepteur
Sl irradiateur
, & qui parottrechargde l'ducation
Louisede Savoye,
& depuisRoisousle nomde
filsdela Comtesse
" Angoulesme,
dontlesdeuxpremiers,
estdivisentroisTraicts,
I. CetOuvrage
"Franois
qui
le tiers,ne sontpresqueque desExtraits
desfauxOuvrages
de
environ
"forment
ans
Annius
&c. publisen Latinenviron
Manthon,
"Brose,
auparavant
par
vingt
"de Viterbe.
ne
ungrand
nosChroniqueurs
service:il ditque 'voyant
a crurendre
"L'Auteur
&
si
autres
des
Princes
Gaulois
comme
traiter
Franois
Pharamond,
depuis
que
enlumire
& enlangaige
tpardevant,
"'n'eussent
maternel,
(il a) vouluproduire
de nostre
histoire
ditenation& gent,parlaquelle
"'l'antiquenoblesse& vtust
n'acdni
l'onpourra
comment
la Monarchie
de France
"'videmment
cognoistre
& prou"'donnlieus Monarchies
Perse,Grce& Romeenvtust
d'Assyrie,
la nostre
& annichiles,
... lesautres
vesse,maislesa surmontes
huydfaillantes
ouParties
commence
entire
& inconcussible'.
Chacun
desTraits
"'seuledemeure
la
des
faits
avant
&
les
considrations,
Rois,
aprs
quiconcerChronique
"parsept
de leurtemps,& les
illustres
nent chaqueRoi, l'Auteurindiqueles Hommes
faits
"principaux
trangers."
3) Barthlmy mercier, abb de l'abbaye Saint-Lger Soissons, a
rdig, entre 1772 et 1779, troisnotes sur JeanThenaud, dont deux indites et la troisimepasse peu prs inaperue.
a) Mercier a annot de sa main, sans doute pour son propre usage, un
. Cet exemplaire est conexemplaire de La Croixdu Maine et Du Verdier
serv la Bibliothque nationale sous les cotes Rs. Q^. 205-210 (cf.
de la Bibliothque
nationale
, Auteurs,
Cataloguegnraldes livresimprims
et
Frre
Thevet
Andr
col.
, grand
541,
LXXXV, 1925,
J. Adhmar,
106
11:45:54 AM
11:45:54 AM
"nousrendons
, Maglorius
, &c.; nanmoins
Gregorius
parGrgoire
parMagloire
je
"douteencore,parla raisonque voici: JeanThenaud,
au
Cordelier,
qui crivoit
du 16eme.siecle,s'exprime
ainsidanssaMarguerite
"commencement
deFrance
(*) :
Pierrede Bersuyre
, qui fitle Dictionnaire....,futpremirement
Cordelier,
ou Bressuires
(en LatinBersuria
"'puisMoine& Prieurde S. Victeur'.Bersuire
"Bescorium
de Thouars;Pierre,
na trois
) estunepetiteVillede Poitou,Election
de cetteVille,ce quil'auroit
"lieuesde Poitiers,
faitsurpouvoittreoriginaire
Berseur
nommerde Bersuire
renduen
, & parcorruption
; qu'il auroitlui-mme
Le Cordelier
nousapprenant
Thenaud
"LatinparBerchorius.
que Pierreavoitt
il parotqu'onpeutl'encroiresurle vrai
avantde se faireBndictin,
"Cordelier
de Tite-Live
de cetEcrivain.
2. La Traduction
"surnom
Franoise
parBerchoire,
dansnosBibliothques,
Manuscrits
"dontil existediffrens
(**) futimprime
en
i
i
Edition
il
"ParischezGuill.Eustace& Franois
dont
in-folio,
,
Regnault,
y
unExemplaire
survelin,maisquin'estpointla premiere.
"avoitchezM. Gaignat
de Maffliers,
cellede Parisenla grand'
rueSt.Jacques
, sansnom
"J'aivuau Chteau
format
des
de
2colonmais
caracteres
Vrard,
in-folio,
i486,
petit
"d'Imprimeur,
la premiere
Dcade.Cettelere. Editionde i486 estde la plus
ies, contenant
ne
la Caille,Orlandi8cnos Bibliographes
Franois
raret;Maittaire,
"grande
Latinsde PierreBerchoire,
ds
"l'ontpointconnue.Les Ouvrages
imprims le
ceci me
souventcopis 8cabrgsdansles Monasteres;
"XVe.siecle,furent
l'exclamation
qui, la finde sontravail,
puriled'unde ces Copistes
"rappelle
s'crie: Veredicere
d'enthousiasme
Berchoire,
possum
pourson confrere
"plein
"
venter
talem
Monachum
&
portavitgenuit.
qudbeatusfuit qui
filsde
desRoisde France,
"(*) C'estuneChronique
depuisSamoths-Dis,
abrge
"Japhet,
jusqu'CharlesVIIIddieparl'Auteur Louisede Savoye,merede
dansla Biblioen 1509.Voyezla Noticede ce Manuscrit
I, 8ccompose
"Franois
N
Il appartient
IV.
de
la
Tom.
France,
15691*.
380,
pag.
thquehistorique
8cde celledesBelles M. de Fncemagney
de l'Acadmie
Franoise
"aujourd'hui
lettres.
un Ste. Genevieve,
8tc.Le plusanciende
"(**) Il y en a deuxen Sorbonne,
le Traducteur
Bertheure
nomme
"Sorbonne
, 8cl'autreBerthuren.
c) Enfin,de la main de Mercier est la note, concernantThenaud, de la
fiche colle sur la feuille de garde du ms. Ars. 061, contenant le
Traitde la Cabale en prose de cet auteur.
Sigle : Mercier-c.
de la
Cette note n'est pas signale dans le Cataloguedes manuscrits
Secret
de l'Arsenalpar H. Martin, V, Paris, 1889, p. 31.
(p.
Bibliothque
140) la croyaitd'un bibliothcairede l'Arsenal, mais son contenuet son
critureexcluent tout doute.
En voici le texte:
en prose,parJeanthenaud,Cordelierd'An"Traitde la CabaleChrtienne,
en vers,dans
ddi
I.erparuneEpitrededicatoire
Franois
ouvrage
"goulme;
par lui composs,
"laquellel'Auteurse nommeet rappelled'autresouvrages
et dont
sa Cabalemetrifie
"entr'autres
, dontcelui-cin'estque le dveloppement
108
11:45:54 AM
infoliosurvelinest la Bibliothque
du Roi,N 7236,olimp6.
"leManuscrit
Franois
I. Dansle 3.echapitre
"CeManuscrit[-ci]
prsent
paroittrel'original
dela croix,suiviedeplusieurs
donnela figure
"du.eTrait,JeanThenaud
autres
en lettres,
Crucis
) dontil
d'aprsle Traitde raban maur(deLaudibus
"figures
en versfranois
lesverslatins.M. le Baronde Heisspossdeunsuperbe
"traduit
foiset dontje
"MS.*de ce Traitde RabanMaurqui a t imprim
plusieurs
un autreManuscrit
aux Religieux
"connois
de S.teCroixde la
qui a appartenu
Paris.
"Bretonnerie
a compos
"Ce JeanThenaud,cordelier,quoiqu'inconnuaux Bibliographes
enproseetenvers; ilssont la Bibliothque
du Roi,except
"plusieurs
ouvrages
deFrance
celui-ciet la Marguerite
de france,
, especed'Histoire
"pourtant
gnrale
in
de
"dont
un
beau
sur
M.
de
MS.1
folio,
velin,
j'ai procur
foncemagnel'Acad"
mie franoise
etde celledesBellesLettres...
4) PAULIN paris, Les manuscrits
franois de la Bibliothquedu roi...,
Paris, I (1836), pp. 286-93; IV (i840> PP- 136-44; VI1 0 848), pp.
78-82.
Sigle: PaulinParissuivi de la tomaison.
A propos des deux premires notices, l'auteur lui-mme dclare
dans la troisime: "J'ai pniblement ttonn en dcrivant ces deux
volumes; je me suis tromp, puis je me suis corrig et j'ai laiss subsisterbien des incertitudes"(VII, p. 79). On ne sauraitmieux dire.
Cite (VII, p. 79) La Croixdu Maine(etDu Verdier
). Aucun renvoi Fevret.
trois
fautes
du
tome
VII. A la page 78, derd'impression
Corriger
nire ligne, dans la rfrenceinterne "Voy. Tome III, pp. 136 144",
lire "Tome IV". A la page 79, ligne 19, corriger "p. 3^3" en "p. 333".
A la mme page, ligne 20, corriger"Terraud" en "Terrand".
A Paulin Paris remontele lemme Thenaud
(Jean) par Blondeau dans
la Biographieuniverselle
ancienneet moderne(Supplment)..., tome 84,
Paris, i8$7, pp. 26-7. A la p. 27, col. 1, lignes 14-^, "le P. Montfaucon" est une coquille pour "M. Paulin Paris".
Les items 2, 3 et 19 des Noticessur quelquesmanuscrits
de la Biblioont
Louise
de
Savoie
et
son
thqueimprialequi
appartenu
fils Franois1er
faisantsuite La Bibliothque
de Charlesd'Orlans, comte Angoulme,
au
chteaude Cognacen 1496 , p.p. Ed. Snemaud, Paris, 1861, pp. 63 ; 72-3,
ont t extraitsde Paulin Paris.
, Palestine)de
g) ch. schefer, Le Voyage Outremer
(Egypte,MontSinajr
Jean Thenaud. . . (Recueil de voyages et de documents pour servir
l'histoire de la gographiedepuis le XlIIe jusqu' la findu XVIe sicle,
V), Paris, i8[8]4 (repr. Slatkine, Genve, annonc pour paratre),pp.
iii-xc (introduction); pp. 1-145^(dition annote).
109
11:45:54 AM
.
Sigle: Schefer
Cite (p. lxxxiv, note i) La Croixdu Maine (de mmoire); a utilis
des Vertus
Fevretpour la Margaritede France; Paulin Parispour le Triomphe
Il cite plusieurs passages directement d'aprs les
et la Cabale mtrifie.
manuscrits,sans toujoursen indiquer les cotes.
6) J. NANGLARD,Pouill historiquedu diocse Angoulme,3 vol., Angoulme, 1894-1900.
Sigle: Nanglard.
de
alphabtiquedes tablissements
Signal par H. Lematre, Rpertoire
Vordrede saintFranoisdansVouestde la Francedu XlIIe au XIXesicle, dans
Revue histoire
franciscaineVI = 1929, p. 322, et par Leproux(voir
ci-aprs).
Ce pouilldu diocse d'Angoulme, c'est--dire "l'tat de son personnel, avec celui de ses ressourcesmatrielleset religieuses" (I, p. 1),
contient (II, pp. 432-4$) une histoire fort dtaille du couvent des
cordeliers, base sur les pices d'archives.
, Recherches
7) j.-M. CARR, Voyageurset crivainsfranais en Egypte
IV
et
V
et
d'histoire
de
l'Institut
de philologie
archologie,
(Publications
franaisd'archologie orientale du Caire, 2 vol.), Le Caire, 1932; 2e
d. revue et corrige,Le Caire, 19^6, I, pp. 2-4; p. 11.
Sigle: Carr.
Sur prs de 800 pages, deux seulementsont consacres Thenaud.
Si j'inclus l'ouvrage quand mme dans cette bibliographie,c'est parce
qu'il situe le cordelier en chef de file des nombreux Franais qui ont
visit et dcrit l'Egypte entre le dbut du XVIe sicle et le milieu du
XIXe.
A utilis Schefer.
en Orient
, Paris, 1939, pp.
8) m. leproux, QuelquesfiguresCharentaises
Thenaud
. . .).
du XVIesicle,Jean
19-38 ( Voyageurs
.
Sigle: Leproux
Ce chapitrenous intresse deux titres: il utilise les donnes sur
Thenaud fourniespar Nanglard, et il prsente une analyse dtaille du
(la pice de rsistance).Malheureusement,le reste est
Voyaged1outre-mer
rapportde deuxime sinon de troisime main, de sorte que littralement tout doit tre vrifi. Les coquilles abondent. Ainsi, la p. 3$,
note 2, le nom de Fevret de Fontetteest devenu Feretde Fontenette
; la
110
11:45:54 AM
11:45:54 AM
LA MARGARITE DE FRANCE
Le premier ouvrage crit par Thenaud parat avoir t la Margaritede
France, acheve en i$o8. Dix ans plus tard,un manuscritse trouvait la
Librairie de Blois. Il est signal dans l'inventaire1dress en 151S par
Guillaume Petit2, dont une copie, antrieure 1^30, a t conserve
dans le ms. Vienne 2^483. L'inventaire comporte une liste des Aultres
livresque le Royportecommunment
, c'est--dire qui se trouvaientdans les
caisses de livresqu'il avait sa suite pendantses nombreuxvoyages.Sur
cette liste de dix-huitlivres,se lit l'item suivant: 399. La Marguarite
de France et Cronicque abrge de tous les roys qui furentjamais en
France, escript en parchemin la main, couvert de veloux cramoisi.s.
Ce manuscrita-t-ildisparupendantun dplacementde Franois1er? En
de la librairiede Blois
tout cas, il n'est plus mentionndans VInventaire
dress lors de son transfert Fontainebleau en i446. A partir de ce
l'absence de cet
moment, force nous est de constater, avec Mercier-cy
ainsi
de
tout
la
de
France
de
,
autre7, dans la
que
Margarite
exemplaire
Bibliothque du roi.
1 Pourcetinventaire
Notice
surlesanciens
d'une
. . ., prcdes
: Concordances
catalogues
p.p.H. Omont,
a treprise
avecdesadditions
et
Notice
Paris,
1903(pp.v-xi).Cette
parOmont,
bibliographiques
dela Bibliothque
danssesAnciens
inventaires
etcatalogues
nationale
desplanches
, Introducdiffrentes,
a tditparOmont
dans
lui-mme
tion
etconcordances
, Paris,1921(pp.6-12).- L'inventaire
Blois,
Fontainebleau
etParis
auXVle
etcatalogues
inventaires
Anciens
.. ., I, Lalibrairie
sicle,
royale
Paris,
1908,
pp.1-154.
taitdj l'impression
montexte
C'estseulement
l'dition,
quej'ai puconsulter
quand
a commenc
publier
en1902,sousletitre
Inventaire
celled'Omont,
queP. Arnauldet
parallle
desarchives
LeBibliographe
moderne
international
deBlois
en15/8,dans
duchteau
dela librairie
, courrier
main
Omont,
dontla description
estdeseconde
etdesbibliothques
(vol.VIsv.).Contrairement
a
etconc.,
1et2),Arnauldet
. . ., 1903,p.vi,notes1et2 = Introd.
1921,p. 6,notes
(Concordances
entre
lesdeuxditions
diffrences
euaccsaums.Vienne
2^48.Certaines
parl.
s'expliquent
2 SurGuillaume
trsestim
de Bud,voirL.
etbibliophile",
"humaniste
ce dominicain
Petit,
nationale
delaBibliothque
Lecabinet
desmanuscrits
, Paris,
III,1881, pp.17^-7,etM.-M.dela
Delisle,
etdeGuillaume
d'rasme
Bud.
. ., Paris,
Lacorrespondance
1967,
Garanderie,
p. 313;pp.97sv.
3 Tabulae
Palatina
Vindobonensi
asservatorum
codicum
... in Bibliotheca
II,
, Vienne,
manuscriptorum
VI =*1902,
LeBibl.
mod.,
1868,
pp.iosv.
p. 96;Arnauldet,
Delisle,
desmanuscrit
Cabinet
*,m,p. 176,noteg.
s Anciens
sicle
etParis
auXVle
Blois
inventaires
etcatalogues.
. ., I, Lalibrairie
,
, Fontainebleau
royale
IX = 190$,
a 398,non399;Marguerite
, nonMarguarite
mod.,
(LeBibl.
Paris,
1908,
p. j.Arnauldet
P. 392).
6 Edition
Omont
cite lanoteprcdente,
pp.1^5-264.
7 SiArnauldet
silaMargarite
deFrance
IX = 190$,p. 392)a pusedemander
signale
(LeBibl.mod.,
dansle ms.B.N.f.fr.
neserait
dansl'inventaire
deBlois,
sansnomd'auteur
9$$,
pasconserve
- il ignorait
lems.
deJean
Fevret
Thenaud.
omisdeconsulter
c'estque- ayant
Certes,
qu'ils'agit
etsonauteur
tantt
etdesvices),
tantt
9estappel
Marguerites
hystorial(l)es,
(desvertus
Marguerite
en
deChabannes
Jean
maisc'estJean
senomme
"Frere
Massue,
quia ddisachronique
Jehan",
Ancien
Cat.desmss.
. impriale
. Dp.desmss.
1868,p. 163,et
, I, Paris,
1497.Cf.Bibl
fonds
franais,
II 983etDupuy
P. Paris
VII,pp.316-34.
igault
976.)
(Alap. 316,comprendre
Ill
11:45:54 AM
Quant au beau manuscritin-folio,sur vlin, que l'Abb de SaintLger a dnich vers 1774 et qu'il a procur l'acadmicien E. L. de
, -c), il n'a pas non plus t retrac2.
Foncemagne1( Mercier-b
aucun
Actuellement,
exemplaire de la Margaritede Francen'est
signal, ni en France ni ailleurs. Toutefois, mme si les manuscritsde
cette chronique ont d tre peu nombreux, il n'est point exclu qu'il
s'en cache un dans tel ou tel fonds. Ainsi, pour un autre ouvrage de
Thenaud, Holban (p. 26^, note 2) a identificomme tel un manuscritde
Lningradpourtant dj amplement dcrit par Laborde. Il faut donc
avoir l'il au guet. Evidemment,ce qui complique ici les recherches,
c'est que dans les catalogues les titres Margarite("perle") et Chronique
sont fortfrquents.
En attendant, nos renseignementssur la Margaritede France se
limitent quelques citationscueillies dans les ouvragesde Thenaud; aux
quelques remarques faitespar Mercier de Saint-Lgersur le manuscrit
dcouvertpar lui ; et la notice de Barbeau dans Fevrety
que Metcier-aa
avec
"assez
raison
Ces
reviennent
imparfaite
qualifie
renseignements
crite par Thenaud dans la onzime anne
ceci : La Margaritede Francey
du rgne de Louis XII (en io8), futddie la comtesse d'Angoulme
Louise de Savoie, mre du futurroi Franois1er, et soumise par lui la
correctionde MonseigneurFranoisde Molins, son matreet inspirateur.
C'est une espce d'Histoire gnrale de la France, sous la formed'une
Chronique abrge des rois qui ont rgn s Gaules jusqu' Charles
1 Etienne
Laurault
de Fdicemagne
a notamment
surla
(1694-1779)
publidesdissertations
desroisdeFrance
etsurlaquestion
desavoir
silacouronne
tait
alors
lective
ou
dynastie
premire
VoirBiographie
tome
hrditaire.
MedievaXVII,Paris,
i8$6,coll.69-70;L. Gossman,
gnrale...,
lism
andthe
..., Baltimore,
1968(Index,
ideologies
oftheenlightenment
p. 371).
2 Unexamen
desnombreux
conservs
la Bibliothque
nationale
Foncemagne
pouss
papiers
uneindication
surlesortdecemanuscrit
livrerait
deFrance.
delaMargarite
VoirlaTable
peut-tre
citesupra
III( K), 193$,p. 108a.
, p.99,note3,tome
gnrale
alphabtique
auxArchives
Moulin
La collection
de l'Acadmie
trois
de
contient
franaise
autographes
2 lettres
des
(1749et s.d.)et unepice(1777)signe
Foncemagne:
gnral
parlui (Catalogue
desbibliothques
deFrance.
Paris
etnouveau
del'Institut
manuscrits
, Bibliothque
, ancien
publiques
fonds
p.p.
etJ.Tremblot,
12,du11aot,
coteFoncemagne
sans
M.Bouteron
1928,
anne,
p. 31).Lalettre
estadresse
Mercier
maisnetraite
Mercier
[deSaint-LgerJ,
pasdumme
sujet.Comme
yest
deSteGenevive
SteGenevive",
"Bibliothcaire
d'avant
elledoitdater
1772.
appel
La bibliothque
de l'Institut
de France
unseulautographe
de Foncemagne,
possde
plus
aussisurunsujetdiffrent,
rcent
dansle vol.2714(voirmme
(177g)mais
Catalogue,
p. 43^).
Levol.4677/6
del'acceptation
contient
letexte
desfonctions
d'exetparBrquigny
parDacier
delasuccession
cuteurs
deFoncemagne
testamentaires
desmanuscrits
desbiblioth(Catalogue
gnral
deFrance
deVInstitut
deFrance
, tomeLIV,Paris
, Bibliothque
ques
publiques
(Supplment
) parJ.TremblotdelaCroix,
nefont
denotre
manuscrit.
1962,p. 98).Cesquatre
pages
pasnonplusmention
MllePauleChatel,
archiviste
del'Acadmie
bienvoulu
me
d'avoir
franaise,
Jeremercie
delalettre
unephotocopie
12.
Moulin,
procurer
Foncemagne
"S
11:45:54 AM
11:45:54 AM
11:45:54 AM
, ... et
Voyageet itinaire[sic] de oultremer, faict par FrereJehanThenaud
.
.
.
au
les
On
vend
.
a
Paris
en
la rue
premirement Angoulesme
jusques Cayre
- Paris (s.d.). Petit in -8,
Dame
V
Nostre
Sainct
Nicolas
.
Neufve
enseigne
64 ff. ...I. En 1884, Scheferen a procur une excellente rdition
annote, avec ample introduction2,de sorte que je peux me borner
quelques points controverss.
Rappelons d'abord certaines dates de l'itinraire, qui ne sont pas
toujours rapportes exactement. Parti Angoulme le 2 juillet 15-11,
Thenaud dbarque Alexandrie le 2 fvrier1512 n.s., pour arriverau
Caire le 25 mars suivant.Il repartiradu Caire le 14 octobre 1512, pour
rentrer Angoulme le 6 mai 1513. Ces dates liminentl'hypothse,
admise par Schutz,d'une impressiondu Voyageen 1512.
Le texte imprim n'a pas t rdig pendant ou immdiatement
aprs l'expdition. Il est postrieur janvier 1515, parce que Franois
Angoulme y est appel "roy et empereur" ( Schefer,p. 2); voire
postrieur 1523, parce que la prise de Rhodes par Soliman y est
mentionne ( Schefer
, p. lxxi; p. 124). En d'autres termes, ce texte n'a
t rdig que dix ans, ou plus, aprs le voyage qu'il entend dcrire.
Thenaud crivait-il entirement de mmoire? Avait-il pris dj des
notes en cours de route? A-t-il ds son retour faitune premire rdaction, qu'il a labore plus tard avant de l'envoyer l'imprimeur?Nous
l'ignorons. Nous ignoronsmme quand le texte conserva t imprim.
Aussi y a-t-il un dcalage d'une vingtaine d'annes entre les dates
avances pour l'dition princeps: 1512 (Schutz); vers 1513 (Carre,p.
ii, note 1); vers 1520 (Cioranesco), entre 1525 et 1530 ( Schefer
, p.
lxxxiv); 1530 (Atkinson,avec point d'interrogation); en 153 1 ( Holbany
p. 266); aprs 153 1 (Holbanyp. 283).
Le titre, sans date, ne donne pas non plus le nom de l'imprimeur.
Il comporte une figure,consistanten 3 croix, dont deux blanches sur
La littrature
dela Renaissance
G. Atkinson,
, Rpertoire
...,
gographique
bibliographique
franaise
Acritical
literaParis,
1927,n42,pp.48-9,p. 425(Fig.29);D. C. Cabeen,
bibliography
ofFrench
sixteenth
ed.A.H. Schutz,
II,The
turet
N.Y.,1956,p. 43,n407;Catalogue
century
gnral
Syracuse
deslivres
dela Bibliothque
nationale
tomeCLXXXV,
Paris,19^9,col.462; A.
, Auteurs,
imprims
delalittrature
19^9,p. 660,n210^4.
duseizime
sicle
Cioranesco,
, Paris,
Bibliographie
franaise
Lanotice
dibibliografia
storica
M.daCivezza,
, Prato,
723dans
etnografica
Saggio
sanfrancescana
Paulin
Paris.
j879,p. 89remonte
1 Cetitre
Le titre
a treproduit
en
estcitd'aprs
le Catalogue
dela Bibliothque
nationale.
dansAtkinson.
fac-simil
2 OnliraaussiLeproux.
Enrevanche,
auVoyage
lespages
consacres
et sonauteur
onpeutngliger
Trente
ansdejeunesse
dansR. de Maulde
La Clavire,
Louise
etFranois
deSavoie
Iery
51s),
(1485-1
deSavoie,
et"Roi"
deFrance
Louise
Paris,
,
189$,pp.321sv.,etdansPauleHenry-Bordeaux,
Rgente
Paris,
i94,
pp.69sv.
II6
11:45:54 AM
11:45:54 AM
11:45:54 AM
11:45:54 AM
cet
t
montrant
Franois d'Angoulme.
que
ouvrage
passages
Secret(p. 139, note 3) constateque "La descriptionde la Lignede
Saturnedans [Schefer]diffrede celle de P. Paris", et rappelle (p. 140,
note 1) que Snemaud, renvoyant P. Paris, avait signalde Thenaud le
.
Traitdes divinits
potiques
Holban (p. 266, note 4) remarque que Thenaud a crit la Lignede
Saturneen 1510 pour le jeune Franois d'Angoulme.
En ce qui concerne d'abord la Lignede Saturne
, on voit que ces
savantsne sont d'accord, ni sur le contenudu trait,ni sur le personnage
auquel il futddi. En revanche, tous les quatre ne fonttat que d'un
seul manuscrit.Pourtant,ds 1857, Blondeau* avait signalchez Mont-
1 Surl'rudit
deJsus...,
dela Compagnie
nouvelle
Labbe,voirBibliothque
Philippe
polygraphe
dition
IV,Bruxelles-Paris,
1893,coll.129^-1
328.
Bibliographie,
parC. Sommervogel,
2 Philippus
1 vol.,Paris,165^3.
Bibliotheca
sive
C'estle
Nova
librorum
mss.
Labbeus...,
specimen...,
Bibliotheca
aveclen^4: Nova
deSommervogel,
n48delaBibliographie
qu'ilnefaut
pasconfondre
2 tomes,
Paris,
librorum...,
16^7.
manuscript,
3 Voicil'item
.
Laligne
deSaturne,
deLabbe,
parFr.leanTerrand
p. 333(!): MMXIII.
*
Art.citsupra,
p. 109.
I 20
11:45:54 AM
11:45:54 AM
2081
Frere
La Sciencepoeticque,
JehanThenaud,commenant
par
par: [PJour
vie
sontencestuy
forslongue
ce queplusieurs
monde,quiautrechosenedemande
... etfinissant
par:
habebat.
Pectuset oralee,caudamserpentis
XVe
sicle.
7947.)
(Ane.
Papier.
11:45:54 AM
11:45:59 AM
11:45:59 AM
11:45:59 AM
11:45:59 AM
11:45:59 AM
11:45:59 AM
*
Fairlyspeaking I cannot see why Geyer1and others2see this as a
positiveprooffromcontemporaneousevidence thatthe Petrus Hispanus
who wrote the so-called Summule
logicalesis to be identifiedwith John
XXI. The passagefromNicolas of Pressoiris a precious piece of evidence,
indeed, for the high renown the later Pope John XXI enjoyed as a
is to be foundnowherein the Summule
logician. However, his determinatio
3
For
that
.
or in the Syncategoreumata
matter,the ratherplastic expression
would make us think, indeed, of an oral utteranceof
stercusde stercore
Peter of Spain, and so does the perfecttense 'determinavi. Probablywe
cardinalisqui modo( hic) (= in Paris) est. Peter
have to read: tusculanus
in
mighthave visitedParis March i 274 duringthe Council of Lyons.
The studies by Fr. Cristoforo, R. Stapper* and G. Petella6 and
others7may be referredto in which the identityof the famouslogician
and physicianwith Pope JohnXXI has been shown.
Romanorum
II 1710 (Vothast)
I only referto the RegestaPonticum
,
where Pope John XXI is mentioned explicitly as the author of the
:
Summule
, which are called by theiroriginalname, Tractatus
Petrusanteadietusest nationeHispanus,Ulissipone
natus,Julini
Magister
de Vernusi
in ecclesiaBraccarensi
medicus,ex archidicono
flius,professione
a Gregorio
Braccarensis
cardinalis
Tusculaarchi
X, episcopus
episcopus
designatus
anno 1273 renunciatur,
ad summum
nus in concilioLugdunensi
postmodum
Multoscomposuit
duodecim
ascendit.
,
libros;e.g. Tractatus
, Loycalia
pontificatum
siveThesaurum
inIsaacum
de dietis
mentorm
Summam
, Commentarium
experi
pauperum
et particularibus
8.
universalibus
1 Bernhard
Zuden
desPetrus
in: PhilosoSummulae
und
Lambert
von
Auxerre
logicales
Hispanus
Geyer,
derGrresgesellschaft
o(1937),[pp. 1-S13J,
Jahrbuch
pp.S1
phisches
2 SoJoseph
intheexcellent
Introduction
tohisedition
ofthelasttracts
oftheSummule
, p.
Mullally
Ferreira
XVI.AlsoJoao
below,
(study
quoted
p. 130,n. 4), p. 367.
3 Gey
Deappellationibus
tothetract
isuseless,
since
Peter
doesnotsaythere
er's reference
anything
like'Cesar
estCesar*.
ofsuchpropositions
Thishasalready
beenremarked
about
thetruth
byI. M.
oftheSummulef
intheIntroductio
tohisedition
Bocheski
p. XI.
*identit
* Francesco
e dell
DiPietro
di
recordato
daDante
nelcanto
12delParadiso
Cristofori,
Hispano
XXI
Giornale
Arcadico
in:
Nuevo
luicon
ilPapaGiovanni
,
3 (Milan
1890).
s R.Stapper,
di
senese
inSiena
Pietro
in:Bullettino
Hispano
XXI)edilsuosiggiorno
(PapaGiovanni
storia
424-431.
(Siena1898),
pp.
patria
*identit
6 Giovanni
in:
dantesco
inSiena
Gull
dePietro
e poipapacolfilosofo
Petella,
, medico
Ispano
6 (Siena1899),
distoria
senese
Bullettino
patria
pp.277-329.
7 G. Battelli,
e pontefice
diGiovanni
XXIin: Il VICentenario
Pietro
medico
colnome
filosofo
Hispano
del Comitato
catolico
a DanteAlighieri,
Bullettino
Dantesco,
1918,p. 102.
perl'omaggio
di storia
Di unmaestro
nelParadiso
dello
studio
senese
senese
Dantesco
in: Bullettino
D. Barduzzi,
delle
critica
28(Siena1921),pp.417-429.
inRivista
distoria
G. Bilancioni,
Pietro
Ispano
patria
11 (1920-22),
andsocial
mediche
e naturali
Political
scienze
histor
of
Douglas,
pp.49-67.Langton
London
the
1908.
ofSiena,
Republic
Tothistestimonial
theauthor
ofMSMadrid,
thecolophon
beadded
where
Bibl.Nac.3314may
129
11:45:59 AM
11:45:59 AM
11:45:59 AM
qui conelli
Ugoda SanVittore
E PietroMangiadore,
e PietroIspano
Lo qualgilucein dodicilibelli;
Mi mossela infiammata
cortesia
Di fraTommaso,
e il discreto
latino1
The date of the Summule
, as assumed by Simonin, was bound to get him
into the greatest difficulties.The above-mentioned testimonials in
conjunction with the fact that quite a lot of manuscriptsof both the
and the Syncategoreumata
Summule
certainlydo not date from later than
the middle of the thirteenthcentury2and that our oldest commentaries
antedateby manydecades the date of compositionsupposed by Simonin,
make his thesis quite untenable. Moreover, the oldest gloss commentaries extanton Peter of Spain's Summule
should be referredto. The fact
those
that just
,
datingfromthe Pope's own life-timecall him magister
notfrater*ycan indeed be takenas a proofof decisive strength.
Finally, it should be remembered that if Lus of Valladolid's
testimonial,in which Petrus Hispanus is made a Black Friar too, would
be accepted, we would have decisive evidence against Simonin's
.
supposed date of the Summule*
From the above evidence the followingstatementscan be made with all
due certainty:
(i) duringhis life-timePeter of Spain, the author of the so-called
Summulelogicales (more correctly named Tractatus*
), is considered a
secular master
1 Laurent,
tothenoticeable
fact
that
Dante's
textdidnotgiveany
op.cit.,p. 45points
although
reason
totakePietro
asa Black
hiscommentor
of
under
theinfluence
Friar,
Hispano
(presumably
thetradition
intheStams
embodied
made(towards
ofthe
Catalogue)
1389)Petera member
Dominican
hispredecessors,
Order.
dellaLana,
da
Pietro
andFrancesco
However,
Jacopo
Alighieri
Butididnotmake
suchmistake.
Seethenext
note.
2 Whencommenting
sonPietro
Dante's
Manducator
et
uponthispassage
says:Itemet Petrus
Petrus
induodecim
Tractatus
libellos
Dantis
quifecit
(P. AUegherii
Hispanus
logicales
partitos
super
comoediam
commentarium
daButi
ed.V. Nannucci,
Florence
ipsius
genitoris
1845,p. 637).Francesco
isevenmuch
inhiscomment:
more
fumaestro
Pietro
diSpagna
chefecelitrattati
Questo
explicit
dellaloicacheincominciano:
Dialetica
estarsetc
In dodici libelli: questo
fumo
dodici
di Francesco
Pietro
daButisopra
la Divina
libri,li qualifecelo dettomaestro
Spano.(Commento
diDante
Commedia
ed.C. Giannini
III,Pisa1862,p. 378.
3 Guillelmus
Arnaldi
(c. 124$),Robertus
Anglicus
(c. 1270,orevenc. 1240).Seethepresent
author's
studies
ontheir
invivarium,
AJournal
forMediaeval
commentaries,
published
Philosophy
AndTheIntellectual
inTheMiddle
Life
andpp.14and26.
7 (1969),pp.125-127
Ages
Seeabove,
p. 124.
s Seeabove,
p. 126,n. 1,p.54.
132
11:45:59 AM
11:45:59 AM
'
of St. Dominic, the founderof the Black Friars Order, was the Dominican Petrus Ferrandi, also called PetrusFerrandiHispanusor possibly
PetrusHispanus.His work on the life of St. Dominic, the Legendasancii
Dominici
, was widely known among the Dominicans. According to
Laurent it is quite possible that in the firsthalfof the fifteenth
century
were attributedto Petrus Ferrandi Hispanus O.P. by Luis
the Summule
of Valladolid O.P., since he identifiedthe composer of the Legenda,
fromwhich the oldest officewas taken, with the author of the logical
treatise. It seems plausible, indeed, that Luis of Valladolid could have
confusedboth famousauthors. However, as an explanationof the wrong
attributionin the Stams Catalogue to a fraterPetrus Alfonsi(not : Jrater
PetrusFerrandi)Laurent's solution is ratheruseless. It can only explain
the fifteenth
centurywrong assignations,but by no means the entryin
the Stams Catalogue. Besides, the combinationfound in the attribution
made as early as in a
PetrusFispanusde OrdinePredicatorum
to a magister
and
thirteenthcentury manuscript1,
dating, accordingly, before the
Stams Catalogue, cannot be sufficiently
explained by Laurent's position.
Grabmannsuggested2to stick to PetrusAlfonsiHispanusO.P. as the
'
authorof a logical summa
to
, however, to take the title Summule
logicales1
refer to the Summatotiuslogicae which is wrongly numbered among
the Opusculaof Thomas Aquinas3. As a matter of fact the latter work
must have been written by some Spanish author4. Geyer has already
remarked*that the title Summule
logicalesis too unequivocal in its usage
to be takenforthe title Summatotiuslogicaeysince the formerapparently
designatesa textbook for neophytesin logic, whereas the latter seems
to referto a more extensive treatiseon logic. I thinka more decisive
argumentagainstGrabmann'sposition is thatthe Summatotiuslogicaewas
certainlynot writtenuntil the middle of the fourteenthcentury,as has
been proved by Pierre Duhem6. In the last edition of his studyon the
1 Seeabove,
p. i2$.
2 Martin
desPetrus
undFunde
zudenphilosophischen
Grabmann,
Schriften
Forschungen
Handschriftliche
XXIin: Sitzungsberichte
Akademie
derWissenderBayerischen
, desspteren
Johannes
Papstes
Hispanus
Phil.
-Hist.
schaften,
9 (1936),
Abteilung
[pp.3-137],pp.24-2$.
3 Edited
omnia
curaetstudio
R.P. Petri
5. Thomae
Mandonnet,
Opuscula
Aquinatis
byP. Mandonnet,
Tomus
Ord.Praed.
V,Parisiis
1927,
pp.1-162.
Cp.tract.
Namdicimus:
into
nosinlogica
: lingua)
VI,cap.2: Hocfacimus
(tobecorrected
vulgri.
' ; ubi 'eVestarticulus.
V (DepraedicaSotract
'elcorere
mio
edition,
(Parma
p. 84b,ii46-48.
ly
a 'Praga*
'civ
'civis*
mento
itate'ut(tebe read:et)'Pratensis1
(tebe read:
ubi):sicutdicitur
Parma
andBraga).
edition,
p.j?1*-16.
Bragemis
5 Op.Cit.
fp.12.
6 Pierre
etle mouvement
in: Revuede Philosophie
Lemouvement
absolu
7 (1907),
Duhem,
relatif
Paris1913,
deVinci
Etudes
surLonard
Troisime
Thesame,
Srie,
pp.320ff.
[pp.26^-272].
134
11:45:59 AM
11:45:59 AM
orthodox scholar, Peter is likely to have been in close touch with the
Dominican circles in that region. It certainlyis not to be considered a
mere coincidence that our best manuscriptof the Tractatus
comes from
the Dominican Convent at Avignonand that one of the oldest copies of
the probablyfirstcommentaryextant upon the Tractatuscalls Peter of
Spain in a contemporaneouscolophon (not in the text itself,to be sure) a
Black Friar1. I feel sure thatthe Dominican Conventat Toulouse played
an importantrle in the earlydiffusionof Peter's work2. Whoever wants
to explain the 'Dominican error' adequately should trace back his investigationsto the timebeforethe StamsCatalogue (i 3 11). The authorof
this catalogue seems to have been influencedby a traditionmuch older
thanthatof his own days. As faras the period about 1300 is concerned,
Peter's work, no doubt, continued to enjoy such a peculiar favourin
Dominican circles, that from about that time, especially in Italian
manuscripts,Thomas Aquinas' Tractonfallacies is frequentlyfound in
and takes the place
combinationwith the firstfivetractsof the Tractatus
of Peter's tracton fallacies.
The specifictraditions[(b) and (c)J of frater PetrusAlfonsiHispanus
0 .P. orJraterPetrusFerrandiHispanusO.P. as the supposed authorsof the
Tractatusshould be estimated in this frame-work.As was said before,
Simonin's thesisof the authorshipof one Petrus Alfonsiwho lived at the
end of the thirteenthcentury, is definitelyuntenable because of the
existence of older manuscriptsof, and commentarieson, our work. For
that matterI would thinkthat the author of the Stams Catalogue - or
betterhis source - had anotherPetrus Alfonsiin mind. There is a document datingfromSeptember 6, 124^ extant reportingthe InfanteDon
Afonsoof Portugaltakinga solemn oath in Paris beforeKing Louis IX of
France. Among the prominentPortugueseswho attendedas witnesses,a
is founds. His presence
JraterPetrusAlfonsiHispanusde ordinepredicatorum
in Paris in the 124o's, no doubt in the ConventofSaintJacques,mayhave
led afterwardsto the confusionof this prominentPortuguese (Dominican), Petrus(Alfonsi)Hispanuswith another prominentPortuguese, our
) Hispanus.
(secular priest) Petrus( Julini
1 Secabove,
p. 125.
* Seebelow,
p. 147ff.
J Forthetext,
III,ed.AdeMagalhes
deD. Sancho
IIe D. Afonso
seeFreiAntnio
Crnicas
Brando,
isPeroGarcia,
ofBraga.
treasurer
witnesses
Porto
theother
Basto,
1946,
among
p.96.Incidentally,
I think,
ina jeering
on
Cancioneiro
Colocci-Brancuti
whoisfound
heisthesame
(intheso-called
poem
of
XofCastilia
ofonePeter
Alfonso
Halle1880),where
heisinthecompany,
(ed.Molteni,
again,
Spain:
136
11:45:59 AM
To sum up our results: thatour author was made a Black Friar in some
manuscriptsand commentariesmight be explained as a result of the
basic formof what I have called the 'Dominican error' The uncertainty
of the thesis of a Dominican's authorshipseems to betray itself in a
syncretisticview such as hold by the Dominican Philip of Ferrara that
Peter afterwards
was a Black Friar2. The fact that somechronicles not
all
of them, it should be remembered^-, call a specific
decidedly
Dominican as the authorof the Tractatus
, mustbe viewed in the lightof
the basic fact that neithera manuscriptof the work nor a commentary
whatsoevermade upon it call an Alfonsior Ferrandithe author, so that
one would feel inclined to explain the occurrence of specificnames in
the chroniclesas just a resultof a chronicler'squite understandableneed
to give more exact information.
Pero
decompanha
queeyoramengua
Nem
Pero
Espanha
Garcia
Pero
, nem
Nem
Pero
Calego
Non
irn
comego.
E bem
vol-o
Maria
,
juroporSanta
nem
Espanha,
Pero
Garcia
,
QuePero
Nem
Pero
,
Galego
Non
irn
comega.
I think,
inthis
isthesame
mentioned
thePerod'Espanha
Petrus
Alfonsi
whointhe
poem
Hispanus
as is
ofPeroGarcia
attended
theInfante
Afonso'
s oathinParis,
notourPeter
ofSpain
company
andJuan
a
Carreras
assumed,
Terrats,
e.g.byJoaquin
commonly
Apports
hispaniques
yArtau
Tusquets
chrtienne
deVOccident
Cardinal
Mercier,
(Chaire
1962,pp.17-18;
philosophie
i960),Louvain-Paris
Pedro
Parasituar
nahistoria
dafilosofa.
J.M.daCruzPontes,
Hispano
Portugalense
Braga
1968,p. g.
1 Seesome
ofthemanuscripts
ofthat
time,
above,
p. 12t.
2 Seeabove,
p. 126.
3 Seeabove,
p. 127.
Forthat
there
have
beensome
more
ofthename
Peter
ofSpain
whoweremember
matter,
people
oftheBlack
Sowasonej rater
in1260Friars.
Petrus
oftheConvent
atBordeaux
O.P.prior
Hispanus
I37
11:45:59 AM
11:45:59 AM
11:45:59 AM
11:45:59 AM
11:45:59 AM
11:45:59 AM
11:45:59 AM
when comingto Paris he has been veryyoungand thathe is still rememberingthe manyyearshe spentin thatfamousUniversityto studyvarious
sciences:
Nos tarnen
meritis
in Dei
patrisfidei,licetinsufficientibus
qui Habrahe
typum
tueritenemur,
Ecclesiagerimus
et propterea
etiamsingularis
ipsamspecialiter
Studium1
affectus
Inilliusnamque
accendit.
quemad idem,ab olim,concepimus
ab annisteneris
variisscienciis
inibistudiose
laribus
diucius
observati
vacavimus
et,
secusdecursus
sedentes
earumlibamenta
plurimos
perannos
ipsarum,
sapidissima
veresapiencie
NobisDominusmaiestatis,
Dator,induisit.
quantum
gustavimus,
illud
oblivisci
non
etc.2.
possumus
Propter
quod
Peter speaksof variousstudies ( variaescientiae).Paris was an outstanding
center for logical, philosophicaland theological learningin those days.
Althoughnot everyword of a Papal Bull should be takenentirelyserious,
is likely to referto the
the phrase variisscienciisinibistudiosevacavimus*
for
the
that
Peter
studied
there logic, physics,
obvious
rest,
fact,quite
and
In
he
fact
is
metaphysics
commonly described by the
theology.
chroniclersas a manwho studiedall branchesofscience. So theanonymous
author of the AnnalesBasileenses*
calls him in omnibusdisciplinisinstructus
s proves that Peter obtained the academical
and his title clericusgeneralis
grades in all these branches6.
The question arises who possibly were his mastersin Paris. We have
firstto make shortwork of such pious fancieswhich make him a faithful
adherentto Thomas Aquinas?. Such a hypothesisis untenableon chronological grounds,since Thomas is supposed to have come to Paris forthe
1 Sc.generale
ofParis.
, viz.theUniversity
2 Found
intheDictamina
Berardi
ofNaples),
Lat.3977,f.i7or;
Vat.
(Bernard
e.g.Vatican
Library,
The
Bibl.Municipale,
cod.761,ff.228r v; Paris,
B. N. Lat.14.713,
ff.2o9v-2ior.
Bordeaux,
eIa
a portuguese
translation
istobefound
inArtur
text
with
deSa,Pedro
Moreira
Hispano
complete
deParis
da Biblioteca
22
in: Boletim
da Universidade
dellj") da Universidade
de Coimbra
crise
1. Seealsoibid.,
manubetween
ofsome
(Coimbra
19^4),pp.16-2
p. 13andp. 14,fora photostat
scripts.
3 Fora comparison
I givethecorresponding
from
a BullofHonerius
IV's: M.... ineiusdem
passage
libamina
laribus
obversati
deilliusdulcedine
libavimus
annos
secusdecursus
studii
grata
perplures
this
ofvarie
letter
doesnotspeak
sedentes
....". Asisseen,
seiende.
ipsius
Ed.Pertz.
Germ.
Mon.
Hist.
XVII,p. 200.
Scriptores
s SeePtolemy
ofLucca,
Historia
Ecclesiastica
Rerum
italicarum
XI,p. 1176.
ap.Muratori,
scriptores
6 SeeDuCange,
mediae
etinfimae
Glossarium
latinitatis
, s.v.clericus.
i So Pietro
Thomas
XIIIe delprincipio
delsecolo
delXIVin: Divus
C. M.,Gliscolastici
,
Castagnoli
etTheologia,
dePhilosophia
Commentarium
3 (Piacenza
478-^1^;4 (1927),
1926),(pp.281-309;
p.288.
PP-lSS~l74;49-*62),
144
11:45:59 AM
firsttime in the years i 24^-48 and Peter then, already stayed in Siena.
Besides, Prof. Joo Ferreira has succesfullyshown that also doctrinal
divergenciesmay be adduced againstit2.
As to Albert the Great's supposed^ mastershipof Peter of Spain,
. JohnBuralliof Parma, O.F.M., (c. 1209-89) is
thingsare not different1
not likelyto have been one of Peter's mastersin Pariseither.We are told
by Salimbene that,as Pope, Peter had the intentionto appoint Johnof
Parma to the dignityof Cardinal but that the former's sudden death
preventedhim fromaccomplishingit. Ferreirathinksit possible thatthe
Pope wished to honour his former master*. However, chronology
seems not to be in favourof this surmiseand Salimbene does not give a
reason of thatsort eitherbut only refersto Peter's and John's congenial
way of thinkings.This is the more striking,I think, since Salimbene
obtained his informationsfrom Parisian circles6. The Pope's intention
can be explained well by his acting under the influenceof the powerful
Cardinal Orsini (who was Protector of the Minorites?), as has been
suggestedin factby Ptolemyof Lucca8.
The assumptionof William of Shrerwoodas havingbeen a teacher
of logic of Peter of Spain's commonly held up to now is not tenable
either, as will be proved latere Peter may have studied logic under
JohnPagus and Herveus Brito, who were the great mastersof logic in
Paris duringthe thirddecade of the century.As to Peter's theological
1 Joo
Temas
deCultura
Sobre
a posio
doctrinal
dePedro
in:
Ferreira,
Filosoca
Portuguesa.
Hispano
deEstudos
Colectanea
(19^4),pp.48-56.
2 SobyJ.Mullally,
The
Summulae
ofPeter
Notre
DameIndiana
logicales
1945,Introduction,
ofSpain.
Itshould
benoted
that
didnotrepeat
itinhisrecent
work
Peter
, Tractatus
p.XVIII.
Mullally
ofSpain
And
Selected
Treatises
Wise.1964,p. 3.
, Milwaukee,
Syncategorematum
Anonymous
3 SeeFerreira,
OsEstudos
dePedro
op.cit.(above,
, p. 202.
p. 17,n.4),p. 54andhisarticle
Hispano
Seeibid.,
p.54,n.1andp. 202.
s Salimbene
di Adamo,
Chronicon
Et
, ed. Holder-Egger
(seeabove,
p. 128,n. 2) p. 30411-20:
notandum
frater
deParma
habuerit
muitos
mordaces
occasione
doctrine
Johannes
quod,quamvis
abbatis
doctrines
ofJoachim
ofFiore),
habuit
tarnen
muitos
(i.e.theheretical
Joachym
quieum
Inter
Petrus
dilexerunt.
cardinalis
et postea
quosfuitmagister
Hyspanus;
quifactus
ipseidem
factus
cumessetmagnus
et disputator
XXIvg,
papaJohannes
sophysta,
loycus
atquetheologus,
misit
insehabebat.
deParma,
Johanne
quisimilia
profratre
]. Voluit
[
ergoPapaquodsemper
esset
cumeo inCuria,
etcogitabat
eumfacere
m, sedmorte
cardinale
nonpotuit
facere
preventus
Namcamera
cecidit
et mortuus
de
est.(= Salembene
quodmente
conceperat.
superPapam,
Nuova
edizione
critica
a curadi Giuseppe
Cronica.
Scalia(Scrittori
Italia,
n. 232,Bari
Adam,
1966),
Ip. 4434-16).
6 Cp.ibid.,
Hecomnia
habui
a magistro
Faventino
Benedicto
p. 3oo3-3x:
supradicta
phisico,
qui
interfuit
Nammultis
annis
etaudivit.
Parisius
studuit
etmultum
etcommendabat
fratrem
diligebat
de Parma.
Johannem
7 Seeabove,
p. 141.
Seeabove,
p, 142.
IntheIntroduction
ofPeter's
tomyedition
works.
logical
I4S
11:45:59 AM
11:45:59 AM
1 Forthefullest
account
oftheaffair,
seeMatthew
ofParis,
Historia
.... (written
contemporaneous
in1236),
Fora clear
oftheevents
andtheir
onthedevelopIII,pp.166-168ed
survey
impact
oftheParisian
ment
seeRashdall;
TheUniversities
InThe
Powicke,
Emden,
University,
ofEurope
I (Oxford
Middle
andFernand
VanSteenberghen,
InTheWest
Aristotle
, The
Ages
1942),pp.334-343
OfLatin
Louvain
Aristotelianism,
19s5*pp.78-88.
Origin
2 SotheDominicans
tookadvantage
ofthesituation
toestablish
intheUniversity
themselves
when
intheautumn
of1229their
Roland
ofCremona
could
hischair
oftheology.
inaugurate
companion
SeeC. E. Du Boulay
HI(Paris1666,reprint
Historia
Unirersitatis
Parisiensis
Frankfurt
(Bulaeus),
Main1966),
p. 138.
3 SeeRashdall
etc.,
op.cit.,p. 336.
147
11:45:59 AM
MCCXXIXfactafuitParisiusinterscholares
AnnoDominipraetaxato
Aliiquidem
dissensi
o, quammoxsecutaeatad tempusmultipharia
dispersio.
in
vero
alii
alii
alii
in
Italiamvel
alii
Remis, Andegavis, Aurelianis,
Angliam,
causa
studii
in
sunt
sive
alias
mundi
Multi
profecti.
provincias
Hispaniam,
quoque
venerunt
etrexerunt
Tholosam
ibidem1.
etscholares
magisti
It would appear thatthe dispersioncontinuedthroughouttheyears1229
and 1230 and thatmastersand scholarswere not at work in Paris before
the beginningof 123 12.
As to Toulouse, thiscityhad the greatluck thatat the verymoment
when the 1229 crisis had come to a head in Paris, its universitywas
, as a result of the treatyconcluded on Holy
being in staturenascendi
between the orthodox King Louis IX of
1229
Thursday (April, 12)
Franceand the hereticalCount RaymondVII of Toulouse, to put an end
to the AlbigensianWar. Up to then, Toulouse had been the veryfocus
which had at lengthbroken
of the religiousand intellectualfermentation
forthin the Albigensianheresy, that product, at once religious and
intellectual, of thirteenthcentury "Lay-spirit".Therefore the Pope
(GregoryIX) and the pious and conservativeKing (Louis IX) took it
most appropriate to establish just at Toulouse an importantstudium
9 which should be especially devoted to the maintenance of
generale
Catholic faithand the extirpationof the Albigensianheresy. Rashdall
seems to be perfectlyrightin pointingto the importantdifferencesin
spiritualclimat between the SouthernFrench region and the North of
France, Paris not excluded, where culture was more theological and
moreecclesiasticalthanit was in the South,and where the intellectualism
of the age was on the whole of a farless bold and destructivecharacter
than there with its educated laity, its sceptical troubadours,and its
pecularlyindolentand ignorantclergy^.
As a matterof factit is the Order of the Black Friarswhich largely
manipulatedthe Universityof Toulouse in its early period, to such an
extent, indeed, that Rashdall could characterize the situation very
happily in comparingthe rle the Dominicans and the Universityof
Toulouse played in the contestagainstthe Albigensianheresywith that
of the Jesuitcolleges in the Counter-Reformation*.
1 Edited
inReceuil
deshistoriens
deFrance
XXI,p. 69$.
2 SeeRashdall
etc.I, p. 337.
3 SeeRashdall
etc.II,p. 162.
SeeRashdall,
is
Toulouse
wasfounded
etc.II,p. 162.That
asa rampart
against
Albigensian
heresy
alsoclear
from
thesermon
delivered
oftheUniversity,
Hebegan
Helinand.
bytheofficial
preacher
hissermon
a denunciation
with
ofallthegreat
ofhisdayonthegeneral
that
universities
theme
148
11:45:59 AM
11:45:59 AM
11:45:59 AM
11:45:59 AM
11:45:59 AM
1 Thisisthefamous
bullFlamen
Itscomplete
inArchivm
textisfound
Franciscanum
Historiaquevive.
18(1925),
elaCrise
cum
Moreira
deS,Pedro
deI2j7 daUniversidade
de
p.459,andinArtur
Hispano
daBiblioteca
Paris
do Boletim
de Universidade
de Coimbra,
22 (Coimbra,
, Separata
19^4),pp.
a Portuguese
16-21
(with
translation).
2 Seeabove,
p. 14$,n. g.
3 Seee.g.Ricobaldi
ofFerrara,
Historia
Romanorum
, col.181,capp.72-73(continuation
Pontificum
ofthetextquoted
vitae
above,
gauderet,
p. 127,n.4): Dumhiclongo
spatio
quodsibietaffuturum
nova
sibicirca
Viterbii
camera
jactabat,
dumque
legeret,
(73)eopraesente
quam
palatium
paraverat,
corruit
etsolus
attritus
diequinto
etlapides
etmunitus
inter
sacramentis
ligna
palatium
supervixit
ecclesiasticis
e sculo
etsepultus
estViterbii
Ecclesia
Sancti
Laurentii.
migravit
op.cit.,
Cp.Stapper,
- Mr.H. A.G. Braakhuis
waskind
ofthepassage
togivemehistranscription
pp.107-108
enough
Lives
inBergamo,
Biblioteca
XXI,intheanonymous
, preserved
concerning
Civica,
John
ofthePopes
IV, 34,ff.38v-39r.
Delta
inquarto
written
ina fine
Thepaper
fifteenth
humanmanuscript,
century
isticcursive
consists
of1^3folios.
Onf. i$Tthecolophon
isfound
inrubrica
: Adlaudem
hand,
altissimi
de Oliverio
Cardinali
clericus
proReverendissimo
Jo.Cabbart
Neapolitanij
scripsit
is familiari*.
diocesi
eiusdem
Cardinal
After
thealphabetical
listpreceeding
thework
Ambianeij
iswithout
XXI'slifeisfound
inchapter
(which
proper
title)
36:
John
XXInatione
anteavocatus
ex episcopo
Tusculano
Johannes
patria
Hispanus
Ulixiponensis
petrus
Hiedoctissimus
esthabitus,
creatur.
sedignoratione
rerum
pontifex
gerendarum
plusdetrimenti
honoris
Multa
attulit.
enim
stolide
etleniter
inunotarnen
commendatione
quam
pontificatui
gessit,
litterarum
studiosos
maxime
is ecclesiasticis
et pecunia
benefici
dignus
quodadolescentes
inopes
Inverbis
iuvit.
inrebus
timidus
etineptus.
adprincipes
occidentales
erat,
agendis
promptus
Legatos
misit
utarma
inSaraccnos
ethostes
Christiani
sibihomo
stolidus
nominis
Pollicebatur
pararent.
vitam
etdiusevicturum
omnibus
camera
Sedeccedumhanc
stulticiam
longam
iactat,
praedicabat.
novaquaminpalacio
viterbiensi
corruit
subito
extruxerat,
quedam
lignaet lapides
atqueinter
inventus
dieposttantam
ruinm
sui
omnibus
sacramentis
ecclesie
septima
acceptis
pontificatus
mense
octavo
moritur.
virutdixiadmodum
sedparum
litteratus
Viterbiique
sepelitur
prudens.
Multa
enimscripsit,
cnones
ad medicinam
arte
Nammedendi
presertim
quosdam
pertinentes.
erat.Edidit
etproblemata
Aristotelem
etmulta
alia.
peritissimus
imitatus,
*S3
11:45:59 AM
1205 :
1220-29 :
i 23 1 :
i 23:
Leyden
Instituut
Filosofsch
WitteSingelJI
14
11:45:59 AM
Miscellaneous
Notes
Versus
cuiusdamad librumsuum
the
edited
, Bodl. Digbj 65
from msOxford
summer,duringa visitat Oxford,FatherServusGieben happened
to
read the followingpoem, not yet edited accordingto Walther1,
Last
on folio 8va of the Bodleian ms Digby 65 (s. XIII)2. Since his
deslivresin the
attentionhad been drawnby the edition of the Department
Dr
Gieben
made
a
fascicule
of
vivarium*,
transcriptionand
preceding
sentit togetherwith some additionalnotes to the EditorialBoard.
This poem, consistingof 18 disticha,evidentlybelongs to the widespreadpseudo-Ovidiantradition.It is, however, neitherlistedby Klopsch
in the extensivesurveyof the pseudo-Ovidianpoetryin his editionof the
Vetula*,nor mentionedby Lenz in his edition of, and commentaryon,
the authoruses the toposof the
the anonymousParvepulexs . In the Versus
writerspeakingto his book, just like Horace (Ep. I xx), Ovid (Trist.I i :
Parve. . . liber) and Baudry of Bourgueil (xxxvi)6. The resemblance to
the Ovidian poetrydoes not only consist of this toposand the analogous
incipit.The authorcombinesit with anotherthemealso belongingto the
II xv Ovid uses a ringto come in touch with
Ovidian tradition.In Amores
his beloved, the anonymousof the pseudo-Ovidian Parvepulexa flea. In
our poem it is a book, probably,as Dr Gieben supposes, an Arsamandi.
himBut unlike both 'otherpoems, in which the poet likes to transform
selfinto theverythingthroughwhich the contacthas to be accomplished,
the authorof the Versus
does not thinkof a metamorphosis
, just as Ovid in
Trist.I i . He onlywishes to accompanyand explain his book.
C. H. Kneepkens
1 CjrH. Walther,
Initia
ac Versuum
Medii
Aevi
Carminum
Posterions
Latinorum
, Gttingen
19^9,n
13747.
2 Catalogi
codicum
Bibliothecae
ParsNona
a . . . Kenelm
...
Bodleianae.
, Codices
manuscriptorum
Digby
donatos
Oxford
1883,col.67-71.
complectens,
byG.D. Macray.
3 J.Engels,
V"autobiographie"
dujongleur
dansunDitdums.Paris,
in:vivarium
B. N.J.Jr.#37
VIII(1970),
pp.68-79.
4 P. Klopsch,
und
Pseudo-Ovidius
De Vetula.
undText
Studien
( = Mittellateinische
Untersuchungen
Leiden
undKln1967,
Texte,
Bandii),
p. 292.
s F. W.Lenz,
DePulice
libellus
in:MaiaXIV(1962),pp.299-3?}.
6 Cfr
und
Literatur
lateinisches
E. R. Curtius,
Bern1954,pp.319sqq.
Mittelalter2,
Europische
I SS
11:44:47 AM
11:44:47 AM
Reviews
La Vie Latine de Saint Pachme, traduitedu Grec par Denys le Petit,
dition critique par H. van Cranenburgh. Subsidia hagiographica,
Socit des Bollandistes,Bruxelles, 1969.
Pour s'orienter dans le problme concernantl'origine de la VitaPachomii de Denys le Petit (6e s.), il fallait auparavantavoir recours la
VitaPatrmdu Jsuitebelge HeribertRosweyde (-1*
1629). Edite en 161
chez Moretus Anvers, son uvre fut incorpore dans la Patrologie
Latine de Migne, tomes 73-74. En 1969 parut comme no 46 dans la
srie Subsidiahagiographicades Bollandistesun nouveau texte critiquede
la Vita Pachomii de Denys avec en face le texte de la deuxime Vie
grecque avec laquelle la vie latinea la plus grandeconformit.
L'dition est prcde d'introductions dtailles et munie d'un
apparat critique et de rfrences l'Ecriture Sainte. L'ensemble
donne une informationcomplte sur les opinions aujourd'hui admises
par rapport cette biographie. La comparaison du texte latin avec le
texte grec offreun avantagespcial. Dj une lecture superficielledes
deux versionsconduit la question: est-ceque le textelatinde Denysestun
extraitdu texte grecjuxtapos, ou est-cela traductiond'un ancienmanuscritgrec, utilispar l'auteurde la deuximeVie grecque, conjointement
d'autressources? C'est juste titreque l'introductionappelle l'attention
sur le faitque pour pouvoir se faireune ide des rapportsentreces deux
textes une "minutieuseanalysephilologique" serait ncessaire. Comme
elle se borne plutt aux argumentsextrinsques,cette dition prsente
une invitation ce traitementphilologique. Le traducteurlatin Denys,
Scythe de naissance mais compltement Romain de murs, tait un
moine fortsavantet qui possdait parfaitementle grec et le latin. Luimme dclare s'tre appliqu rendretrs fidlementen latin ce qu'il a
trouv dans le texte grec. Cependant les diffrencesentre les deux
textessont trop grandespour justifierune relationdirecte. En outre, le
texte latin est formulplus correctementque le texte grec. Une comparaisonminutieusede quelques passages montre clairementle rapport
mutuel. Toutefois, le texte latin est intelligible, tandisque la version
grecque au point de vue de la grammaireet du contenu n'en est assurment pas la contre-partie.
L'dition se termine par un index des termes latins proprement
monastiques ou qui expriment dans tel ou tel passage une notion
1S7
11:46:21 AM
1^8
11:46:21 AM
Books
Received
and Merchants.
The SocialViewsof PeterThe
w. balding, Masters
, Princes
JOHN
I: Text,Volume
andHisCircle.Volume
II: Notes.
Chanter
NewYersey.ListPrice$ 22.50.
Princeton
Press,Princeton,
University
desGewaltenverhltnisses
unddesGewalChristianm
J.klmel,Regimen
, WegundErgebnisse
^
Seiten.
tenverstndnisses
f8.-14.Jh. /661
de Gruyter
DM 98,- Berlin.
& Co., Ganzleinen.
1970,Walter
Historische
KARLanton SPRENGARD,
zurPhilosophie
desXIV
SystematischUntersuchungen
, Bd.I undII.
Jahrhunderts
1967/8
Bonn.DM 48,50.
Bouvier
u. Co Verlag,
vonMichaelSchmaus,
Thomas
von Sutton,Quodlibeta.
unterMitarbeit
Herausgegeben
vonMariaGonzlezHaba.
Akademie
derWissenschaften.
derBayerische
1969,Mnchen,
Verlag
der Wissenschaften,
Serie: Bayerische
Akademie
derKommission
Verffentlichungen
frdieHerausgabe
Texteausdermittelalterlichen
Geisteswelt.
ungedruckter
interPhilosophum
PetrusABAELARDUS,
et Christianm.
Textkritische
, Judaeum
Dialogus
Edition
vonRudolf
Thomas.
Frommann
Cannstatt.
1970, Friedrich
Verlag(GntherHolzboog),Stuttgart-Bad
DM 24,RICHARD
E. weingart,TheLogicofDivineLove.A Critical
Analysis
oftheSoteriologe
of
Peter
Clarendon
Press.2.50pnet.
Abailard.
1970,Oxford,
Thisbookisbothanintroduction
tothedialectical
ofAbailard
anda presentation
theology
ofthemostimportant
ofAbailardian
studies
andresearches.
results
Thetopicscovered
includethecontroversy
on theformation
on atonement,
thetheory
ofthedoctrine
of
thesacraments,
ofrelationship
betweenraison
theproblem
andfaith,Godandman,
is supported
The argument
from
graceandresponsibility.
bya wealthof quotations
Abailard's
of Abailard's
on hiscontemporaries
of
works;Andtheinfluence
thought
different
schoolsis tracedindetail.
many
willi schwarz,Das Problem
beiNikolaus
derSeinsvermittlung
vonCues.Studien
zurProder
und
Antiken
In Verbindung
Mittelalterlichen
mitB.
blemgeschichte
Philosophie.
an der Universitt
Professor
von
HirschLakebrink,
J.
Freiburg/Br.,
Herausgegeben
Professor
anderUniversitt
Frankfurt
/M. BandV.
berger,
Die Philosophie
des Nikolaus
von Cueseignetsichvorzglich
als Studienobjekt
zur
von
der
Parallelitt
Denken
und
Wie
Sein.
einst
Plotin
der
steht
auch
Nachprfung
Cusaner
voreinerZeitenwende,
undwie bei jenembrichtauchbei ihmdas,wasan
Denkenim Platonischen
Erbe impliziert
ist, in der
transzendentalphilosophisches
Reflexion
desSubjekts
aufsichselbstauf: in derzunehmenden
asserenUnsicherheit
derZeitenlufe,
bei derSicherheit,
in ihm
suchtderGeistZuflucht
bei derWahrheit
selbst.
Besonders
deutlichwirdbei Cusanusder erkenntnistheoretische
seiner
Hintergrund
- diesefaszinierende
desErkennens
alsOntologie
Konstellation
Metaphysik.
Metaphysik
frAristoteles
an derKorrelation
reizt,derSacheweiternachzu gehen.Wenngleich
1S3
11:46:28 AM
einerTranzendentalontovonDenkenundSeinfestgehalten
ist,so istderGrundgedanke
leiste
damit
weder
Denken
das
nochistausgemacht,
Seinsvermittlung
widerlegt,
logie,
Idealismus
derPlatonische
aufdiesemGrundgedanken
beruht.
inwieweit
Dennwoher
Geistdie Rechtfertigung,
sichselbstzumModelldesobjektienimmtder subjektieve
wennnichtdaher,dasserandiesem'teilhat',d.h.alsErstvenGeisteszu bestimmen,
erstes
als
Abbilddesseinsgrndenden
sich'beteiligt'
der
weiss
Prinzips
ling Schpfung,
creationis?
ammodus
Das Pariser
Nominalistenstatut
. ZurEntstehung
desRealittsbegriffs
der
RUPRECHT
PAQU,
Buridan
vonAutrecourt
neuzeitlichen
, undPetrus
, Nicolaus
(Occam,
Hispanus
Naturwissenschaft
vonRimini).
undGregor
derPhilosophie.
zurGeschichte
vonPaul
Serie:QuellenundStudien
Herausgegeben
XIV.
Band
Wilpert.
& Co., Berlin.DM 64,- .
1970,Walterde Gruyter
derPariserUniversitt
eine
ber
imHinblick
'Sprachregelung'
wichtige
Monographie
undPolitikentscheidenden
Wissenschaft
aufdenfrdie neuzeitliche
geistesgeschicht- Grundlegung
desaufdieTrennung
des14.Jahrhunderts.
vonSprache
lichenUmbruch
vonSubjektundObjektaufbauenden
vonInnen-undAussenwelt,
undWirklichheit,
dersptmittelalterlichen
inder'Sprachlogik'
neuzeitlichen
SuppositionsRealittsbegriffs
abschlieszenden
NominalislehreundindemdenUniversalienstreit
konzeptualistischen
vonOccamunddesfranzsischen
undLogikers
Wilhelm
musdesenglischen
Theologen
dergriechisch
Buridan.
Aristoteles-Kommentators
(-arabischen)
Johannes
Untersuchung
Vorstellen
undWahrnehmen
desneuen,aufbildhaftem
Herkunft
undchristlichen
grnundGalileiverfolgbaren
der
Einflusz
dasdurchdenbiszu Kopernikus
denden
Denkens,
Universitten
aufdie neugegrndeten
insbesondere
Schriften
Buridans,
Prag,Wien,
verbreitet
wird.
berganzEuropa
undHeidelberg
Krakau
langsam
unddenOccamismus
doch
Occam
und
ist(entgegen
Das Statut
Boehner)
gegen
Moody
bei OccamundBuridan.
Erklder'suppositio
Zentrale
personalis'
Stellung
gerichtet.
desStatuts
OccamsundVerfasser
durch
alsAnhnger
Doppelstellung
rungvonBuridans
die
ber
und
Occam
Formulierungen,auch
diplomatisch-doppeldeutige
Hinausgehen
desStatuts
durchBuridan.
der
Kritik
Nachweis
fremde
Nichtunterzeichnung
auffangen.
von
Absatz.Wiederlegung
Zitatsim sechsten
des bisherungeklrtes
Sinnerklrung
der
von
Rimini.
des 'complexe
H. EliesHeranziehung
Klrung
Gregors
significabile'
'in
statu
Descarts*
beiden
Realittsbereiche
der
Autrecourts.
Entstehung
Stellung
undihreVerdes Bewusztseins'
'auszerhalb
bei Occam.Die 'ressingularis'
nascendi'
und
Naturwissenschaft
der
als
vorstellenden
im
Subjekt Grundlage spteren
ankerung
des neuzeitlichen
Realittsbegriffes.
- Diss.phil.1968beiProf.Dr. A. Zimmermann
f), Kln.
(Prof.Dr. P. Wilpert
160
11:46:28 AM