2. A INDUSTRIALIZACIN.

O proceso de industrializacin en Espaa foi lento, tardo e localizado nas periferias (Andaluca, Pas
Vasco, Catalua). Foi tamn un proceso incompleto, de xeito que a finais do sculo XIX a industria
artesanal segua mantendo unha grande importancia na producin global. As causas do atraso
industrial estn maioritariamente na propia estrutura industrial espaola: empresas de pequeno e
mediano tamao, escasa competitividade no exterior e firme protecin arancelaria. Os sectores que
serviron de motor ao proceso de industrializacin foron a txtil algodoeira catalana e a siderurxia. O
proceso presenta como particularidade o papel que a construcin e explotacin de ferrocarril tivo no
proceso.
A industria txtil
A finais do sculo XVIII, a industria catalana do algodn era un dos principais sectores exportadores do
pas. Sen embargo, a perda do mercado americano despois da idependencia da Amrica Hispana
(1808-1824) orixina no sector unha grave crise. Ata os anos 30 non inicia o seu despegue grazas
mecanizacin e substitucin da demanda colonial pola demanda interna. Outro factor de crecemento
foi o proteccionismo adoptado polo Estado a favor da producin interna.
O crecemento desta industria presenta tres fases:
1840-1860: fase de expansin. Mecanizacin e concentracin xeogrfica e financieira na cidade de
Barcelona.
1861-1865: a Guerra de Secesin norteamericana supuxo un parn, ao reducir a importacin da
materia prima.
1870-1880: segunda fase de expansin, de menor crecemento debido saturacin do mercado
interior. A demanda puido sosterse grazas ao proteccionismo e ao mercado monopolstico de Cuba. A
perda das derradeiras colonias de Ultramar causou o estancamento da producin.
O pulo da industria algodoeira catalana coincidiu co afundimento das industrias txtiles tradicionais,
como a sedeira de Valencia ou a do lio en Galicia. O monopolio adquirido na industria txtil serviulle a
Catalua como medio de atraccin e instalacin doutras industrias, sobre todo a finais do XIX e
principios do XX.
A siderurxia
Existiron intentos de instalar siderurxias modernas en Espaa desde o ensaio feito en Mlaga en 1832,
pero a inexistencia de minas de carbn de coque cercanas impediron o crecemento e a
competitividade destas primeiras fbricas. En Asturias o aporte de carbn si estaba asegurado grazas
s concas mineiras de Mieres e Langreo: na primeira fundouse o primeiro alto forno en 1848, e a
Sociedad Metalrgica Duro y Ca na Felguera en 1857. A partir da dcada dos 1860, estas sociedades
desprazaron siderurxia andaluza.
O sector, sen embargo, non se consolidar e tomar pulo ata 1880 no Pas Vasco, qeu contaba con
minas de ferro e mis o aporte do coque ingls, mis a necesaria acumulacin de capital autctono.
Os primeiros altos fornos de Baracalo instlanse en 1860. Entre 1880 e 1902 prodcese a
concentracin de grandes compaas de Altos Fornos, as coma a modernizacin do sector coa
adopcin da tecnoloxa mis avanzada daquel momento na fabricacin de derivados de ferro.O Pas

Vasco convertiuse no centro de fabricacin de material ferroviario e naval.

A siderurxia deu lugar aparicin doutras industrais, coma a metalrxica mecnia e a de
transformacin, que en Espaa estar en mans de empresas de pequenas e medianas dimensins,
pouco competitivas.
Outros sectores industriais
A medida que avance o sculo XIX, adquiriron importancia a industria qumica e a elctrica. A primeira
a vencellada txtil e as primeiras sern fabricantes de tinturas qumicas en Catalua, e logo se
desenvolvern o sector dos fertilizantes e dos explosivos. A segunda toma pulo a partir de 1881, data
en que se implanta o alumeado elctrico en Madrid.
En zonas perifricas, a industria alimentar , como sucede coas conserveiras galegas ou as de
conservas vexetais relacionadas coa horta murciana ou valenciana, a principal e mesmo a nica
actividade industrial.
O ferrocarril
O proceso de industrializacin en Espaa presenta a particularidade de que depende do tendido do
ferrocarril e mis da intervencin do Estado para o despegue do sector. Esta caracterstica aparece
tamn noutros procesos de industrializacin que se deron tardiamente en Europa. O ferrocarril veu
paliar o problema crnico do transporte en Espaa, pero a construccin da rede ferroviaria atrasouse
uns trinta anos con respecto dos pases europeos mis desenvolvidos. Foi unha construcin que, se
axudou modernizacin, creacin dun mercado interior e industrializacin do pas, ao mesmo
tempo provocou un dos principais problemas do sector industrial que a dependencia do capital -neste
caso, sobre todo de orixe francesa- e da tecnoloxa extranxeiros. A precipitacin orixinou ademis
graves erros: a diferencia de ancho de va co resto dos pases europeos e mis a distribucin radial da
rede de transportes, que diminen a competitividade e a efectividade do sistema.
O tendido de lias de ferrocarril inicirase en 1844, pero o verdadeiro pulo veu da Lei Xeral de
Ferrocarrs de 1855, que facilitaba a creacin de sociedades annimas, garanta unha rendibilidade
mnima sostida polo Estado (por tanto, a operacin estaba subvencionada)e permita a libre
importacin do material necesario. A Lei Bancaria de 1865 axudou ao proceso, ao permitir a formacin
dun sistema bancario.
A incidencia do ferrocarril na siderurxia ou nas industrias mecnicas foi baixa, porque ata 1891
permitiuse a libre importacin de material ferroviario, pero si produciu un incremento de man de obra e
mis da demanda de carbn.
Fontes de enerxa e mineira
A fonte de enerxa bsica foi o carbn. En Espaa, os depsitos de carbn de Asturias e Len, e tamn
de zonas de Ciudad Real e Crdoba, son problemticos para a sa explotacin rendible: capas
irregulares e finas, que dificultan a extraccin por medios mecnicos. un mineral de escasa potencia
calorfica, que ademis resultaba de difcil distribucin por mor das carencias nos sistemas de
transporte e mis polas limitacins da demanda industrial, daquela s ferrocarril e siderurxia.
A substitucin do carbn polo petrleo e a electricidade tarda en Espaa, e se produce mis ben a
inicios do sculo XX.
Os abundantes recursos mineiros foron orixe de intentos de industrializacin que non chegaron a

callar, como sucedeu en Andaluca. A explotacin permaneceu estancada, con graves problemas de
rendibilidade e de modernizacin por falta de capitais, ata finais do sculo XIX. Novamente, na maior
parte dos casos a maquinizacin e modernizacin do sector dependeron de capital estranxeiro. Boa
parte do mineral transformbase fra de Espaa en bens de equipo e reexportados a un precio moito
mis caro.
3. A INTERVENCIN DO ESTADO NA ECONOMA
Un dos problemas mis graves para a economa espaola foi o constante desequilibrio entre ingresos
e gastos do Estado. O crnico endebedamento estatal encareceu o dieiro e mis o crdito, o que
dificultou enormemente a creacin de capital privado propio. O estado era o meirande demandante de
capital, absorbendo parte do aforro do pas. Financieiros e banqueiros preferiron moitas veces adicar
capitais compra da dbeda pblica, que produce beneficios mis continuados, antes que invertilos en
sectores produtivos.
O grande debate econmico, sen embargo, produciuse entre a alternativa librecambista (aranceis
baixos) e a proteccionista (aranceis altos) todo ao longo do sculo. Os partidarios do proteccionismo
foron sobre todo os industriais txtiles catalns, fronte a dura competencia estranxeira, sobre todo a
inglesa. Os librecambistas eran maioritariamente os exportadores de produtos agrarios e os
construtores do ferrocarril. Estes tian mis apoio nas masas urbanas, que van no librecambismo o
garante de produtos mis baratos.
Para o Estado, o arancel baixo, que permita o crecemento do comercio exterior, era o desexable ante
a situacin de dficit crnico. Pero a presin da industria catalana proteccionista, reunida na asociacin
do Fomento del Trabajo Nacional, levou adopcin de aranceis elevados durante a maior parte do
sculo.
Outras formas de intervencin do Estado na economa, coma o proceso desamortizador ou o impulso
construcin do ferrocarril xa se tratan en pxinas anteriores.
4. A DEMOGRAFA.
Evolucin da poboacin
A tendencia xeral da poboacin espaola no sculo XIX a dun lento crecemento: de perto de 10
millns e medio de persoas en 1800 a 18 millns e medio en 1900. E un modelo de crecemento que
revela o atraso econmico: tede en conta que Gran Bretaa triplicou a sa poboacin no mesmo
perodo. No primeiro tercio do XIX, a poboacin espaola crece lixeiramente, seguindo a tendencia do
sculo XVIII e a pesar dos efectos da guerra de Independencia, das epidemias e da guerra carlista.
Anda as, a poboacin era notablemente mis baixa c dos pases europeos mis avanzados. Era
unha poboacin rural, que pouco a pouco tenda a migrar cara s cidades.
O crecemento lento pero continuado intensifcase na poca da Restauracin borbnica: de 16,6
millns en 1877 a 18,5 millns de habitantes en 1900 e a 21,3 en 1920. a causa desa pequena
aceleracin no crecemento est no mantemento das taxas de natalidade, que vieron acompaadas
dun forte descenso da mortalidade, grazas aos avances en medicina e sade pblica.

Movementos naturais da poboacin

A taxa de mortalidade continuou a ser elevada durante todo o sculo (o ndice era de 29 por mil en
1900). A taxa de natalidade foi moderada, cun ndice do 34 por mil no mesmo perodo. un rxime
demogrfico de transicin, pero mis cerca do tradicional ca do moderno. A mortalidade alta era
consecuencia dun evidente atraso econmico, que trouxo consigo malas condicins hixinicas, baixa
produtividade agraria e peridicas crises de subsistencia e fames. Esas crises aparecen en datas tan
avanzadas como 1868, e relacinanse coa incidencia de enfermidades epidmicas coma a febre
marela ou o clera, e mis con envermidades endmicas coma a tuberculose, o tifo ou o sarampelo. A
finais do sculo, a taxa de mortalidade descence considerablemente grazas aos avances mdicos.
A natalidade relativamente baixa responde a unha diminucin da fertilidade, e por conseguinte, do
nmero de fillos por matrimonio, debido ao baixo nivel de vida do campesiado, que elevaba a idade
ao matrimonio e reduce o nmero de nacementos por parella.
Movementos migratorios
A migracin s cidades, por efecto da superpoboacin do campo en relacin cos recursos que este
produca, un fenmeno que afectou a todo o sculo, pero especialmente a partir da segunda metade,
coincidindo cos inicios da industrializacin. Madrid e Barcelona tian 397.000 e 249.000 habitantes
respectivamente en 1877. En 1900, cada unha delas tia medio milln, e un milln aproximadamente
en 1930.
As migracins exteriores foron constantes. O saldo migratorio mis importante foi o da emigracin a
Amrica, que contabilizou aproximadamente un milln de persoas entre 1882 e 1899. esta corrente
migratoria foi favorecida pola lexislacin, que eliminou as trabas emigracin, e mis pola crise agraria
de finais de sculo. Outro factor favorable foi a apertura dos pases americanos, sobre todo as
repblicas do sur, entrada de inmigrantes. Entre 1882 e 1914 mis dun milln de galegos, asturianos,
vascos e canarios chegaron s antiguas colonias. Ao remate da primeira guerra mundial, a migracin
comezou a moverse tamn cara aos pases europeos.
Distribucin da poboacin
A principios de sculo, o interior apareca claramente despoboado en relacin coa periferia costeira,
situacin que xa se levaba notando desde polo menos inicios da Idade Moderna. As diferentes taxas
de crecemento vexetativo entre rexins, e mis a diversa incidencia da migracin interior provocaron
ao longo do sculo unha modificacin da distribucin xeogrfica da poboacin. A tendencia, en xeral,
foi de desprazamento da poboacin de norte a sur, e do centro cara periferia mediterrnea. O
fenmeno acentase a medida que se establecen no pas ncleos de industrializacin que resultan
atractivos poboacin que sobra no campo.
Ao mesmo tempo, iniciouse un lento pero inexorable proceso de urbanizacin, que se foi intensificando
no sculo XX. A migracin e a industrializacin modificaron a vida urbana e a estrutura das cidades:
desapareceron as murallas, apareceron os primeiros ensanches fra dos lmites das vellas cidades e
pronto comezaron a ser absorbidos ncleos rurais cercanos s urbes, convertidos en suburbios.