ffifimffif;fimffiffififfi ffiw

mffimtmwwfimwffi
{zcq exbaufah;:*l,:ge nr ? p**r;as tesiw y 1 34
Ici(u. lvidU(?ny ianu{laz tia,;brr|vn} ;Ioso'.,;a:l,' ii[,
"!935 l*kx
|*t. lmperiel Wer lilus*um]

ffifi&LwADOWsxt
Flita czctraktatu wersalskiego obejP.no*n,u przeplsv ootyczce woJ'Ka.

'f- '',

l -u.yn".ki i ]otnictwa. Clrrne Jej postanowienia nakavay Niemcom ."a"t

cj liczebnociarmii do 100 000 onierzy
zawodorych. Zakazano posiadania artvlerii
cihej, samolotiv bojoul,ch, eksportu i importu broni i amunicji. Co si tycz_v marynarki, traktat ograniczajej liczebnodo
15 000. N{oga ona posiada w subieczynnej

jedlnie szestarych pancernikr,li sze

lekkich krowniku, orazpo drvanacie torpedowcw i kontrtorpedowci,t Zabroniono

upvania okrtr,v podlvodnych i 1otnictr.va
morskiego. Jee]i chodzi o posiadanie broni
pancernej, to mr.ia o t,rn druga czartykuu 171, traktatu, ktra brzmiaa nastpujco: Wzbroniona jest ru,nie fabrghacja

[produkcja - prztp. aut.] i wwz do |,|iemiec

wozzu pancerngch, czoglu i wszeLhich
temu podobnych machin mogqcych suy
celom wojennym,

Narodziny GroPtraktorw
Mimo zakazu posiadania czogrv, ju po
siedmiu latach od pocztku obor.izlr,r,ania traktatu wersalskiego, w kwietniu 1926
roku, Ministerstwo Reichsr,ehry przedstao szczegor,ve w,vtyczne techniczne do
opracowania dwch projektw pojazdrl

Pierwszy dotyczy czogu lekkiego o masie

10*12 ton. Drugl zatraktor,a o czogu
rednim(cihm) o masie do 23 ton. Nas
interesuj prace nad vr,ersj cik, Pocztkowo pian nosi nazw ,,Armeelvagen 20".
Wedug projektu technicznego, pojazd po-

winien posiada nastpujce paranetry:

dugo6,5 metra, szeroko2,6 metra,

wysoko2,4 mefta. Prdkomakslrrana

powinna lqnosi 40 km/h, a w jej osigniciu mia pomc zmodlfrkor,an1, odpoednio
silnik lotniczy o mocy 250 KNI. Pojazd polr,rnien by uzbrojony u,armat kalibru 75 mm
i karabiny masz}.riowe, Oba tlpv uzbrojenia

W drugiej poowie lat dwudziestych Reichswehra, pomimo zakazu po,

siadania btoni pancernej narzuconego przez ttaktat wetsalski, zlecia
prowadzenie tajnych prac nad skonstruowaniem nowych typw czo,
gw. Obok testw nad czogami lekkimi prowadzono te badania nad
prototypami czogw cikich. lch wynikiem byo powstanie w latach
1921-1929 GloBtraktorw oraz w latach 1933-1936 ileubaufahrzeugw.
Cho oba typy czogw cikich nie byy ptodukowane seryjnie (stworzo,
no tylko krtkie setie ptototypw), to dowiadczeniazdobyte podczas
ich testw oraz uycia bojowego Naubaufahtzegw w trakcie Kampanii
Norweskiej stanowiy cenn nauk dla rozwoiu konstrukcji niemieckich
wersji cikich wykorzystywanych podczas ll wojny wiatowej.
miay zosta umieszczone w grnej wiey,
mogcej obraca si o 360', usvtuorvanej
iv centralnej osi kaduba. Ponadto z tyu

Tak dugi czas produkcji zwizanv bl

przede rvszystkim z potrzeb rr,konania
wielu podzespow od podstarv Naler,ru,

niez pamita, e w tln czasie tru,a rrjelh

kryzys, pojar,viy si problem1, filansolte,
cerzenie miao rrynosi od 6 do 14 mm. jak rlnie obawiano si kontroh ze stfo1,1t
Projekt przel.idlrvaszecioosobow zaog, Nianckiej Komisji Zbrojeniorr e],
Poj azd_v r,r}produkor,ane rt, S tu tt garcie
27 marca l927 roku. w oparciu o po-

czogu potl,inna znajdowa si maa eyczka uzbrojona rv karabin maszlnory Opan-

r,ry sze

zaozenta

te

chnic zne, N{inisterstwo

Reichsw,ehry zleclo llykonanie poiazdrv

trzem firmom: Rheinmetall-Borsig, Daimler-Benz i Iftupp. Kada z nich miaa

r,r,yprodukor,r,a po dl,a prototypy Czolg
posiada pancerz rl,konany ze stali
nieutrvardzanej. W 192B roku, r,r, czasie
trlvania produkcji, lv dokumentach prototypy zaczto okrelajako ,,GroBtraktory"
Wszystkie trzy firmy s,uvoje r,ersje ukoczyy
do 1ata 1929 roku. Protot,vp,v otlz,vmay numeracj od.1 do 461.
mia_v

przez zalad,v DaimlerBenz otrzrllaii tlr -] 1

i 42 iub nazwano je GroBtraktor L Po,;azdorll
stworzon\Tn przez Ituppa rr,}iepperr pln,dzielono nr 43 i 44 1ub nazlr, Cro8tlaktol

III. Natomiast czogom skollstluorlanym przez zakady Rheinnletail-Borsig

u,UnterluB nadano nr .15 j -6 (Gro8tlaktor

II), Prototlp,v ll-koliane prz ez Rh eirl Ill e t al1
i Iftuppa zostav r,lposaolle u,iieze grrle
skonstruorvane pTzez uasne zakadr. rlatomiast GroBtraktor_v Daimler-Betiza posiadar,
wiee konstrukcji Rheinmetall, Co ciekarle,

pv proj ektowaniu

plotot,vpw Daimler-Benza udzia bra sam dr Ferdinand Porsche, pniej sz,y sa\.n.y konstruktor, znany
midz_v inn\,,mi ze skonstruowania \blksu,agena, czogu cikiego lvgr,vs Porsche oraz
czolgu supercikiego N Iaus.

Sps tecfurtcamy
F'irm1, zastosor,a,v rzne

tozzania

konstrukcljne zar.ieszenia. Kadv protot}.p

zakadw. Kruppa i Rheinmetall posiada
zawieszenia z innr,ml rozrizaniami technicznlmi, Jeden czog konstrukcji l{ruppa
posiada zar.ieszenie skada,lce si z dl,ch
niezaleznych r,zkr, po szek jezdnvch.

Kady wzek posiada satllodzielne resorv

amortyzacljne, Drugl egzemplalz ttria trzv
rr,zki po czterv koa;ezdne kazdrl Pojazdr,
Kuppa rtrposaollo \\ ql lmo\\e garienic
o szerokoci 370

mn rt,zmocniotle

stalorrr,-

ll l i prtami. Pn iej 1d mo1,1to\\ d] "o q-ier rit c

stalorve du.ugrzebieniou-e o szerokocl350
llm. Na jedn tam przrpadao 88 ogniri
Jeden czog nlprodukotl-a1l\- przez zakadv
R]T

einmetail mia zarlleszerrie sklada,1ce

si z dr,ch r.vzkr,po szekiezdnvch.

Drug posiada rrliez drla rr,zki, ale po
czterv koa. Koajezdne nrial,rednic260
tllm i r_vposaone bvv \r. zull]o\1-e bandaze.
Dodatkorr o t prtodu B4(ienic ldl}]o] lto\\ ano

lrra ko.a pt,orradzc,e. t,rrllj7 l !Umo\\\mi

barldaami. GroBtraktorr- prodr_rkcji Rheirilneta11 r_vposaonopocztkorlo lv gsienice o szerokoci370 rnnr. pne1 350 mm.
Kada tamaskadaasi z 95. pniej 91

ognirr. Natomiast zatrietzenie tt prolottpaclr Daimler-Benza skadaosi z czterech

rr,zklv. Kady z nich posiada czter_v koa
;ezdne o szerokoci 300 mm. Dlva ssiednie
rr-zki b,vv poczone ze sob i amort_vzorvari e resorem eLipt,vczr. r.rn, Czogl zaopatrzono
il-gsienice o szerokoci 380 mm rrykonane
z elementl,r, toczotir-ch z blachr \Vszystkie
protot}p,y miay koa napdor,ve ulrrieszczone
z t,vu pojazdu, a koa napinajce ze rubor1_1rr mechanizmem napinajcr.m z przodu.
Koa napdor,e posiadav \v egzemplarzach
Ituppa i Dalmler-Benza 74 zblri r,rl eg-

cylne, *^qczane eleltrycznie. Jeden czolg

niasterowanie rnicoue z przeladniq
bezstopniou^q i skrzgniq biegw D.IY. Drugi
natomiost mia biegi u^qczane za pomocq
oa i przekadni limaltow e,j2.
Wszvstkie GroBtraktor_v napdzane bl,i
szeciozawororrymi,rzdor,qrri, ganikorrymi silnikami lotnicz,vmi chodzorr,vmi
ctecz. Czogl Daimler-B enza \}posazono
spl,z

1,1,,

pochodzcy z koca I

r,vojn_v

wiatorvej

silnik F182206 Daimler-Benz DNB o mocy

255 KN{ (187 kW) i pojemnoci skokol,ej
31 200 cm3. Nlasa silnika rlrosia450 kg.
Uruciamiano go za pomoc DlXr (may
drvusuwor1, silnik) o mocy 10 KN,{ (7,36
kW), lub te rcznie za pomoc korbr Poiemno zbiorniki,v paLirva rlnosia 400
litrr W prototypach Rheinmeta11 oraz
Iftuppa jednostk napdou, stanor.il silnik
BNIW Va o mocy 250 KN,{ (185 kW) i pojemnoci skokolvej 22 920 cm3. Silnik rvay
380 kg. Uruchamiano go upvajc .,prqonego por.ietrzabd korbv Zbiornikl palirva
w GroBtraktorach Rheinmetall licz,vy 4B0
litrrv pojemnoci. Czog lfuuppa posiaday

po trzy zbiorniki o lcznej pojemnoci 360

litlw. We \,szystklch masz],Tlach tumiki
znajdolr,a_v si po bokach kaduba.
J ak zaznaczyem r,czeniej,l,szystkie
kadubv czogw r.q,konane bl,v ze sta]i nieutr,ardzonej. Ich opancerzenie rnosiio od
10 do 14 mm3. Przedziay r,kadubiebyy
uoor-ie klasycznie. Z przodu znajdorla
si przedzia kierol,vcli porodku bojolry na
kocu silnikorrr. Do pojazdrr wchodzilo si
py/7 Ll,/\ razr.Dodatkorro czolgi Rheinmeta11 posiadav lvaz,v un-feszczone z boku
kaduba. Pojazdv \T,posaono w nierielkie
kopuki z kilkoma szczeiinami obserrvacyjnirri, ktre zamonto\?no zptzodu kadluba,
nad stanowiskami kierol,cy i radiotelegafist\: Na sam\m kocu kaduba, zaprzedztalem silnikotl.m. znajdou,ao si stanow-isko
strzelca, obsugujcego karabin masz,}T]owT
umicszczonv r malej obrotowej rer,czce.
Z tvu znajdolva si take mechanizm napdzajcy rub,z pomoc ktrej pojazdy
mogy plva z prdkoci 4 kJTIh (ponad
611, y,zv). Zaloga skadaa si z szeciu
osb: dor,dcy kierowc__v, radiotelegrsty

-*,

&

zemplarzach produkcji Rheinmetall 16.

Zarvmo czogl produkcii Iftuppa i Daimler-Benza r,rryposaono l, 3-biegow przekadni (Kruppa planetarn, Daimler-Benza - boczn) z szeciomabiegami do jazdy
do przodu ijednym bjeglem \\steczn\m.
drvoma biegan-ii wstecznymi lv konstrukcji Kruppa. Sterorvanie pojazdr, odby-

l,vao si za pomoc sprzga i przekadni

planetarnej oraz hamulcr,l W konstrukcji

Kluppa za pomoc hamulcrv tamor;vch

lczanychpneumatycznie, w konstrukcji Daimier-Benz hamulc\,v sterowanych

hydrauLicznie. W pojazdach Rheinmetall:

zastosou ano 4-bie

ow

q przeladnistop-

niouq i przehadni redukcyjnq z omioma biegami do jazdy do przodu i jednym

bie

qiem u stecznum, sterow anie prcselek-

i*
l?i*la; illn!

;Ylt: a 1?

:Xr*{n

*inr**:'i-i'

lOi. inrar;;l

il.

iI lrl..iJfi

adorliczego, c elolr licze go oraz

t_vln e

bvb,v .j eszcze

go

lepszli

gdl,-b,v

nie zatopienie

podczas prbnego pyrvania rv padzierniku

1929 roku protot\]ru nr 45, Pojazd pocinie-

strzelca.

Jak r.spomniaem, czogi posiada,v zamonto\\rane centralnie stokorve wiee. Na

ich szcz,ycie umieszczotlo,jednoczciorry

siono z clrra jeziora i r,r,l,sano do Niemiec

celu remontu, co rvczyogo z test\li

.,v

T,r,az

do koi-rca 1930 roku,

Czogi porcirdo Niemjec rl e uzel,tiu

wieri Armata moga obraca si

wryaz z wie o 360". Jej kt podniesienia
wmosi od -i2 do i60'r, Szr,,bkostrzelno

przechodzi,v przegldv. Nastilnie pojazdv

produkc;i Rhejnmetal] i l(luppa trafir, do
miejscor.loci Alt Gaarz do iedrlostki szkolenior,ej .IVustror," (nazr,a poclrocizi Od
phspu, na ktr,r,m znajclorraa si rlie;scor,o).Na przeomie ]93] i 19.]5 r,oku

lyeiciolrry. Podstarvorve uzbrojenie

wszystkich maszyn stanowia arrnata 7,5
cm KwK V24 kalibru 75 mm zamonto\,ana

1933 roku, gdzie do pocztku roku 1934

rv gr,r,nej

dz,iala

lrnosia l5 stl,zalrr lla m,ilrut. Za-

pas amunicji i_1,,nosi: r, czogach produkcji Rheinrneta11 ]04 sztuki, Kruppa 102,
Daimier-Benza IO0 sztuk. Dziaa strzelav
pociskami burzcymi oraz pociskami d__vmnymi. Dodatkorvo czog uzbrojono w trzy
karabiny mas"no\e N,INim \4G 0B kaLibru
7,92 mm. Jeden zamonlo\\anu 1io pl,arrej
stronie dziaa w wiev grTei.drugi rv tvl-

nej wievczce, a trzeci rv kaclubie. Zapas

amunicji do rvszl,stkich trzech karabinr,r,
\'r,Iosi 6000 r-raboi. Prar,r,dopodobnie rv

po-

owie 1at 30. czogl produkcji Rheinmetall

przezbrojono r, karabinv [laszyno\re Dreyse

NIG 13. GroBtraktory zape\lrne pomalol,ano
w standardol,vm kamufl au tribarr.n,vm
obowizujc,vm r, Reichs\retze od 1922
roku. Na cay czog nanoszono nieregularne
plam,v w kolorze ciemnoszarvm, brzorl,m
i jasnoszarym, B\, moe,jeden z szarvch
koiorw zastpiono farb ciemnozielon.

Testy GroPtraktorw
W celu przeprou,adzenia testr,. lv Lipcu
1929 roku protopy lrrysano na raciziecki

il*r l a$1 ; ii t;l; ;{i l;*:,;q* p:i;*j1l*9* l,tli; przeblvavna poiigor-ire

{i: tl nl*

lla] j- *r:,i1,

x!**ly
:

usterek, uszkodze poj azdr, poj awiaj c_vch

si podczas testri ktre usurvano na bieco. a take dokon1-llania wielu modernr-

no m.ln, zar,r.ieszenla oTaz zamonto\lano

now skrzvni bJeglv ZD Aphon SF'G 2B0.

traktatu wersalshego Republice \Veimarskiei

nie prototyp,v przejechav 1612 km. Czog

IGuppa (nr 43 i 44) 2g9lcn, Daimler-Benz
(nr 41 i 42) zaledwie 56 km. Najwicej, bo
a 1257 km, przebr pojazd__v (nr 45, 46)

zabroniono posiadania czoglN,Iaszyny

zapakowane rv skrzvnie przetranspolto$lano ze Szczecina do Leningradu na pokadzie statku. a r-rastprrie kolej do Kazania.
Stamtd zostay doholorvarie na poligon.
Gdvbi, tesql lq,pad_v poml,lnie, pianov'ano

lno\\rane. \/iadomo, e jeden CroBtlaktor

produkcji Ituppa stan plzec1 koszaranli
5. Puku Pancernego rv \iut,isdorfie] (rtieiscor,opooona okoo 55 kr-n na poucltlie
od Berlina). Czogi lvl,produkorral-ie plzez

zacji rnajc,vch na celu ulepszenie masz},Tt.

Nlidzv innl.mi dlatego dcl koca 1929 roku
czogr Krupp a cznie przejechay t_vlko Dairrrler-Benz r,lrci,y z polrgonu ..Katrra"
63 km, czogi produkcji Rheinmetall 133 prarvdopodobnie niesprar,r-ie i lT ie zostar,3u
km, a pojazcly Daiir.ler-Benz \\i ogle nie naprar,vione, Wiaclorrro. e jeden z po;azdr,
stan rv 1935 roku jako monument przed
bra,v udziau 11, prbach z por,odu usterek
transmisji. Podczas testrv l,e l,szystkich koszarami 1. Puku Pancernego rl Erfurcieb.
prototvpach zmieniono gsienice. W nlaszlr,ach Iuppa lv 193 1 roku, a r,czogach
Fowstanie Neuhaufahrzeugw
Rheinmetall lr, 1932 roku ztnodernizot,a-

poligon artylerysh ,,Kama" oddalony o okoo

10 km od Kazania. Badania pror,adzono

l Zrvizku Radzieckm. pollierva na moc\,

u Dbellitz-Elgs-

grund, Na pocztku rrzelaCloBtraktolrr; 1;l*l p*t*;nit ,(hii}*!i giilll*1 l;ti,,;* ]lx;l

r,r.raz z du,oma polazdami Neubauf.rhlzeuge
u czestnicz.v__v \v mane\\Ta. h ri a p o li eor-ri e
:'l4:
1,.lv N'Iunster. Potem zostar- przetlie,siolle do
"
not,o uttlorzonego orodka szkolerla lr-ojsk
produkcj 17 kole;n,vch czoglr,l Pierrvot- pancernl,ch r, Putlos (nlie;scorro polo,
zona okoo 45 lan na r-schd ocl Kolorlr).
ni e prb__v pro to tlp r,v pl an o,nl,arr o r,_kon a
rv latach ] 929 1930 Jednak cznie trr,av Dalsze losy trzech pojazdrr pozosta; r-rieznane, pr:ar,dopo dobnre z o s t ar, or:,e z ezo one do lata 1933 roku. \"r,nlkao to z elu

l:ij{:} ; l* k}lr]*

cznte rv czasie prb na radzieckim poligo-

proclukcji Peilrmeta1l. Stanor.l.io to 78%

km przej ecl-ran,vch przez r,szystkie protot__vpv \,'rik poiazdrt Rheinmetall na pe\-llo

Pod konlec 1932 roku Reichsrr,ehra

r,q,saa do zak]adl, I&uppa rnltvczne do

str,r,orzenia nowego czogu cizkiego. Dyt,ekLrrtr lnrrilr. e pancel,z porr inien posiada grubood 8 do 20 mm. Napdza

pojazc1

mia silnik NAG o nrocv 250

KN,I

(184 k\\). docelor,o r,masz}rrach zamontoulano silnik lotnicz_v BMW \a (ten satl co
r, GroBtraktorach produkcji zak]adrl Rheinmetall i Kruppa). W 1utym 1933 roku proiekt norvego czogu razz produkcj drr,ch
protoprv kadublv i i ednej r,vier, grrllej
zlecono zakadonl Rheinlnetall. Porradto

proiekt drugiej wiey grnej porrielzotio

zakadom Kruppa. Pancerz prototlplr,
mia br, lr,l,konan,v ze stali tlieutrlalc]zo-

nei. Pocztko\,o no\lo projektorr arle czogr

naznrano,,Gro8traktor Neubau". ..Haup,
traktor". W pniejszych opracorlarllacl-t
mona rr.r. ie spotka okreieria Pzkpt\r
VI", ,,Pzkp{r, IV neu", ,,Pzkpfir, \bz Y czr
,VI". Jednak najrvaciu,szanaz\\,a to ..\eubaufahrzeuge". Pierr,szy raz polarua st
orra i oficjalrlvch dokumentach lla ]]oczatku padziernika 1933 roku, Przv kollsttukcji r,vkorz_vs tano dowiad czenia uzvs katl e
rv czasie testlv GroBtra]<torirl Struktula
czogu nazl,rvaa do konstrukc;i rtje]orie..

1*

ia;dxxck tl*qx lj***;liah**{.!*

*ly*gi; ll*i. *ll**:lehl;]

l:3

i!lt*'

i,:,ll:p**uji;t :pl:*,i

yr3;1i{*,.i"}

*]ijarl l;ix *d;i;} x ;**}ylill

or,l,_r,

ch

nr

sz],n cikic h pro dukort,atlvc h

pocztku lat trzvdziest_vch, mldzv rlrntni

oznaczenie
Masa bojowa

\el!i!&]le!Le_
O1,oo 2] 000 [o

Duq,kaduba
szero ko

)9

V.Wsok

2,9 m

Przewlt
Nazwa.slInika
Typ si nlka

Vo,o

6,65 m

0,,l5

]\,4oc

)29)0

5ilnika

polemnoczb ornlkt,
Zasieq iazdy po szosie
Prdkoiln,ymaIna

"

szeroko

\/ysolosc

n-l

PrzeWii

BMWVa
ganikowy
szecocylindrory, rzdowy

jemnosc slokowa

jor

Dluqokaduba

nl

'6

6,5 m

),52

2,45

0,4l m

i6000[o

),760

,,ot,a(ro, Da:, |eBp.nr 4] ,42

400 l o

6,44

2,6

^,

43,44

to

6,65 m

),78 m

2,52 rn

0,36 m

0,4 m

BMWVa

Nazwa silnika
Typ

sl]nlka

Daimler-mercedes

gaznikov/y, szeclocy lndrowy,

DlVB

r4qw]llotzqyl!4

Pojem nosc sl okowa

cm3

250 KM

]\4oc si nika

457 l
250 km

Polemno4Qio111!9w
zasleq iazdy po szosie

25

600

G,o$t,6Lro,| ,uOO

Napd

ch]odzonv ciec
Po

bo

G"o3L,a|lo, De 1-elo
15,46

oznaczenie

250 KM

255 KM
360

480 l
)73 kln

))0

400

250 km

k.rr:

30 km/h

cm KwK L/24
3 x MG l3 7,92 mm
1,5

Karalriny maZyr|owe
apas an]Unic_]i do dZiaa

Dzjalo

/5 (7,5 cm)
]7 (3,7 cm)

1,5

kat ab nv maszvnotr e

do dziaa

Zapas amunlcji do

7a

kdrabinw.,

l Wielkiej Brvtanii (czog lorIiczy,.In1ependent" AlE1'), czy Z\\nzku RadziecPiervvszy prototyp po\\ista ir, 1934 roku.
1rugi ukoczono na pocztku loku 1935.
)ierrvsz.v (i jedyny) posiada \lieze konsiruk:jl Rheinmetalla. Czog oznaczono numelal]r 1 i 2. W pieru,szej poou.ie 1935 roku \la
]rilf 6; zam\,lda kolejne tfz\- egzemplalze
\eubaufahrzeug\! ktre oznaczo1]o kolej1o nL 3, 4 i 5, Pojazd,v te posiadav.lu parl:eTZ Ze staLi ut1.1ardzanej, \ljeze konstrukc.li
,uppa oraz zmodeInizo\\,alle dodatkotl,e
r ier,czki z karabinami ma\z\l lo\\1-nu.

0pis techniczny
Czog Neubaufahrzeuge, podobnie jak

3roBtraktor_v, posiada1, k]asvcznv ukad

rfzedziaw w kadubie. Zptzodu znajdo\,a
;t przedzia kierowania, porodku bojor.ly
l tyu zasilnikor_v Pojazd mia nlas okoo
3 000 kgs. Dugo\\.lnosia 6,65 metra,
rzeloko 2,B99 metra, lrrsoko2,9 metra,

cn KwKL/)

,G 08 7,92

mfi)

102

do karablnw

6000

Opancerzenie czogu zawielao si w pue-

ba po lewej stlonie, Innor,acj bl, monta

opancelzenie: przd: od 13 do 20 mm, boki

13 mm, dno B mm, gra i ty kaduba o gruboci10 mm10. Podrvozie skadao si z koa
napinajcego zplzodu i koa napdorvego
o recinic,v 85B mm posiadajcego l4 zbw
napdo\ych z t.,vu. Zaeszenie natomiast
z pi ciu niezalenie z a\,vi e sz on,vc h wzkrv.
Kady z nich posiada drva koa jezdne
o rednicy320 mm w\]osaone rv bandae
gumo\,ve. Gsienice u gIy podtrzym),way
cztery, kka |ezdne. Dodatkowo pod\,ozie
posiadalo klko proiradzce gsienice zrmontowane tu poniej koia napinajcego.
Czogl lq,posazono pocztkowo \. gsienice
o szelokoci 3800 mm, pnie1 zastpione
gsienicami o szerokoci 350 mm. Kada
tama skadaa si ze 118 ogniw;
\eubaulahrzeugi rr1 posaono \\ tr7\ $iee: gr,ll, umieszczon centlalnie wzdu
osj kadluba. 0l,az d\\ie identvczne mnieis7.e,
Jedna zamonto\Vana bvla po pl,a\\ej 5trol)ie

glrrrre stanorrila al,mata 7.5 cm KuKU2

kaLibru 75 mm i plzecirr,pancerna 3.7 mm
Tankkanone V45 kalibru 37 mm. Czogr posiaday wie konstrukcji dwch zakadw:
RheiLrnleLall j Kruppa W t,urezv Rheinmeta]l

dziale od 8 do 20 mm, Kadub posiada

rim (czog T-35).

zpTzodu kaduba prz_y stanowisku kierolvcy,

druga zazae grrn, z tyu kadu-

rr tr.jev glrrnej drrch dziai. uzbrojenie

armat\ umieszczono jedn nad drug re

r,r,spln}rn jarzmie, U gry znajdowaa si

almata kaLibru 37 mm, na dole 75 mm. Dodatkotro t,iealnia]a anten porczoM zamontowan dookoa, Natomiast lv wiey pro-

dukcji Kruppa armat,v zainstalowano obok

sjebie. Po lerrej stronie tq, kalibru 37 mm.
po prarej 7J mln, Zadaniem tej 75 mm

byo unieszkodLiwienie piechoty i punktw

umocnionych, a armaty ka]rbru 37 mm niszczenie rr1,ogit h po.1azdrr panceI,nvch. Zapas
amunicji do dziaa 75 mm rqmosi 75 sztuk,
do dziala 37 mm 37 sztuk| . W obu tvpach
wie uzbrojenie dodatkolr,e stanowi karabin
maqz\To\l, Drevse \IG l3 kalibru 7.92 mm.

Wiee gn-ie mogv si obraca o 360',

a kt podniesienia dzia grnego kabbru

rymosil od -l0 do - 22". Opancerzenie rie
rrr,nosj}o: przd 1J mm. boki l3 mm. gra
l0 ' mm. tr l l3 nlm. Na grze wie znajdo-

rrala si rrielczka obserrracrjna dowdcy.

trrposaona \\, szec szczebn obserracyjn,vch oraz perl,skop, Weiclaznajdorvay si

po obu bokach wie (r.vazv jednoczciowe)

oTaz na grze ey*czki obserwacljnej (rvaz

dluczciorrr ,.

Di ie mniejsze rr iee umieszczone

zprzodu i z u grnej miay prae identvczn konstrukcj jak wiezyczka czogu
PzKpfr,v I Ausf. A. Kada z nich uzbrojona

MG
l3 ka[bru 7.92 mln, Lcztlv zapas amunicji

bya w jeden karabin masz}no\T Dreyse

do trzech karabinr, masz}.no\Tch (dlvch

i rr.ieyczkach kadluborrych

rv

i jednego
ev gvrrej) w,nlosi 6000 sztuk. Wie-

yczki mogy obraca si lr, zakresie 230'.

W pionie w zaklesie
':!;

l,Jxys*kia
l _
:,_J!

r*gi *ub*xfh*e*ge

"."-_)__-,,-::^:
,v1!\i
2!l 1|l.n]

ny 3,4, bi*{{

l*ri*i

l ,1,,.:d; ijjorpiig3;lr"

J,]r}. kwi*qi**,

l94 l*k

od

10 do f20'13.

Neubaufahrzeu g posiaday szeciocylin drow,v, rz d or,r,, ganikorv.v silnik lotnicz,v BNIW Va o moc,v 250 KNI (184 k\\,).

e Wielka Brytania i Francja wylsw,oje

jednostki, w tym jednostki zmotoryzo,ane i pancerne, na pomoc zaatakorvanym
pastrlom. Batalion pancerny skada si

Rozpdzalon czog do prdkoci20 kml1.

W pqjazdach zamontowano dr,a zbiorniki
puLi-*" o icznej pojemnoci 457 Litrrr. co
pozwalao na przejechanie po szosie okoo 250 km. Rury rldechoue umieszczono
na praw)"Tn botniku. Czogr \/_yposazono
w mechaniczn sk,ii przekadniorv ZF
Aphon SFG 280, Posiadaa ona szebiegw
doiazdy do przodu ijeden bieg wsteczny1s.
Zamontowano sprzga suche, duutarczowe
i sprzga boczne.
Zaog pojazdu stanol,iosze osb:
dowdca, ador.rriczy, celovriczy, kierorvca
oraz dwch strzelcw karabinw maszynorych. Dowdca\]\yaz z celor"rricz}n oraz
adow,rriczlnzajmowali stanor,iska rv l,iey flvmej Kierowca zajmowa stanorisko
z przodu kaduba po lewej stronie. Strzelcy
karabinw natomiast stanowiska rv maych

z trzech lekkich kompanii rrydzielonvch z 3,,

4. i 5. Dlr.izji Pancernej oraz dowdztwa
bata]ionu. Ponadto kadaz kompanii dzieLia
si na dowdztwo kompanii i cztery plutony
Dor,dztr,vo batalionu posiadao trzv lekkie
czogi PzKpfr, I i tr, czogi dor,odzetlia Kl
PzBflVg I (Kleine Panzer Befehlsrl,agen I).
W skad dowdztlva kompanii rtchodzr jeden Pzkpfw I, jeden Kl PzBfl/g I olaz dtva
Pzkpfw II. Pierrvsz_v, drug i tlzeci pluton
zkadej kompanii posiada po czterr- czogi Pzkpfw I. Natomiast cz\\,arte plutonr"po
cztery maszJnv Pzkpfr, IL Dorr,dc bata]ionu zosta podpukor.nik \Iolkheilll, 9 hlietnia Pz.Abt,z.b,V40 posiada 69 czogr1,l']: ,12
lekkie czogt Pzkpfr,r, I, 21 lekkich czogrv
Pzkpfw II oraz szelekkich czogu dolvodzenia Kl PzBfl/g I. Jak rrida. \eubaufahrzeugi nie r,chodziy pocztko\\,o rl sk]ad

eyczkach

Czogi nr I inr 2 pomalor,vano w standardoq,m kamuflau trjbarinlrr obor,r,-izu-

jcym w Reichswerze od 1922 roku. Polega

on na pokryciu caego czogu nieregularnyni plamami w kolorze ciemnoszarvm.

i asnoszarll. Prarvdopodobnie
czogo nr.3,4 i 5 pomalowano obowrzuj-

brzowlm i

qm od 1935 roku kamuflaem skadajcyrn

si w 2/3 z farby ciemnoszarej, tzw. Panzer
Grau, w U3 z ziemistobrzolvej. tzrv. Reich-

swehr Braun. Rrmiez odnonieczogw

nr ! i 2 zastosowano ten sam kamuflaz,

przypuszczalnie w 1937 roku. W 1940 roku

Neubaufahrzeugi o nr. 3, 4 i 5 pomalor,ano jednolicie na kolor ciemnoszary farb
Pazner Grau. Wntrze pokryto farb bia
lub kemow,

Eksploatacia i uycie bojowe

Od 1935 roku Neubaufahrzeugi przechodzijy testy l szkole pancernej rvPutlos.
W sierpniu dwa czogi o nr. 1 i 2 zostay pll,ckazane do 1. Dyrrzji Pancernej. We uT zeniu rziyudzia w maner.rach w Munster.
Tam, vraz z czterema GroBtraktorami, lveszy w skadjednostki wiczebnej Schwere
Panzet Kompanie. Pniej nie bray udziau
w innych wiczeniach na poligonach, Jedynie na wystawie samochodowej Internatio-

ro*{ l;*gu ilaubuf*hl;*uq* wyp*sa*neqo w wie* prcduklji ;ekadw Xluppe. |Jzbl*jcnit gwne
umierlllenr ,e ,;pinyin j.ilznllc Dbnk lielllry ,irnaa lra!ibx 3,7 rm znajd*v*a siq p* i*w*j {l*ni*).
i]od{kerv* widoezr n*n*aNcwan* n; pcie pre**i*j
kJuc;;io,;:a slo:li lub lnln,"ir. iiort,eg,o, ilitie,
citn, l940 rok ,li.rt. Bundqilihlr,l

specjalnego batalionu pancernego. \ astpio

nale Automobil und Motorrad Ausstellung

rysado Norr,vegii dlva plutony czogrr, lekkich oraz trz_v Neubaufahrzeugi ze standal-

to dopiero po zatopieniu r,lalietu przez

angielski okrt podrvodnv statku ,.rtaris
H", na pokladzie ktrego znajdorla_v si
prawie rvszl,stkie czogz 3. kompanii przeZnaczone do ataku na Norr,es, \\" celu
uzupelnienia strat kompaniJ. postanorriono

rv Berlinie zaplezentowano jeden egzemplarz pojazdu posiadajcv pancerz rykonany

z blach pancernvch utwardzonych. Podczas
ataku na Polsk, masz\tllv nie zosta1, uyte
bojowo. Naubaufahrzeugi l,vziv natomiast

udzia w inlvazji na Dani i Norr,vegi, cz1,Ii

w operacji ,}Veserubung". Plerwotnie Niemcy nie planowali ui,cia czogw przeciwko
t\.rr pastwom, albowiem nie posiaday one
praktycznie adnl,ch jednostek pancernych

douln opancerzeniem. Dowdc plutonu

czolgw,,cizkich" zosta porucznik Hans

Hortsmann. od nazr.iska dorvdcv pluton

zaczto nazyr,va Panzerzeug,, Hortsmann"

lub od miejsca jego pochodzenta, Zug ,,Putlos". Naley nadmieni, ze pocztkorvo 1.
i 2, kompania bray udzia rv ataku na Dani.
a po jej zdob,vciu zostay takze jak 3. kom-

(Dania i Norwegia posiada,v ki]ka samochodly pancernl,ch, ponadto duskie rvojsko

dl,sponowao dwoma przestarza,vmi czogami lekkimi). Ostatecznie jednak, 8 marca

1940 roku, ut\rorzono na poligonie w Putlos specjalny batalion pancern,v - Panzer
Abteilung zur besonderer Vervendung 40,
w skcie Pz.Abt.z,b,Y.40, ktry mia zosta
uyt1, do rvsparcia piechot_v Obawiano si,

pania, pod koniec hr,ietnia plzetranspoltor,ane do Norlvegii. Naubaufahrzeugi dotarv

do Osio 19 h.retnia. Dziepnie.j r,ziy
udzia rv defiladzie zrrycistr,a, a nastpnie
doc, do 196. Dlr,izji Piechotr: r,celu
jej r,sparcia podczas walk. 'ledug doniesie Simona Orcharda, 25 kwietnia 1940
roku grupa bojoi,va Pellengahr zoona z elen-ientr,v 1 9 6. Dlr.izji Piechot1. rlspieranej
mid, innlmi przez jeden 1ub dlva czogi
Neubaufahrzeuge, nieopoda1 mie.lscorloci
Kvam napotkaa pozycje obrotrne 1, batalionu lekkiej piechoty nalecego do brvtrjskiego puku Kings Oi.rr Yorkshile. Puk rue
dysponoiva broni cik poza drr ona t-,*zvc alorv_rni modzier zami i pi ci o rrr a le kkini

dziakami przeciwpancernvmi Hotchkiss

{zog l*eubaufahrzeuge pod*as,]rzemafzll

sarchiv]

prz*; !-ii!*hamrcel. l{*rwegia, kwieeie, 194* rek |tli" unde

kalibru 25 mm. Brytl3czycy otu,orzlli ogie

z iekkich dziaek uszkadzajc;edt-rego \eubaufahrzeuga. Niemcy zostaLi zmuszetri do
okopania si i lezr,ania rsparcia Luttrr affe.
Do wieczora 26 k.ietnia puk rrr-cofa si
z zajmowanych pozycji. Na pocztku lnaja
jeden z Neubaufahrzeugrv ugrzz rt boci.e koo miejscowoci Aldasens. Z porvodu
niemonocirrydostania go z tej puapki,
zosta wlrsadzony przez oddziay niemiec-

kie. Jednak u,edug raportu z 16 rnaja 1940

roku. 3. kompania ponornrie posiadaa trz__v
Neubaufahrzeugi. Prarvdopodobne,jest, e
r,celu uzupenienia strat do Norwegti zostal
r,r,vsan_v jeden z egzemplarz_y posiadajcv
pancelz z nieutrlardzonej stali. Po zako-

czeniu kampanii norrveskiej trzy Neubaufahrzeugi 29 czerrvca 1940 roku zosta,v lq,sane do Niemiecli, Straty P7.161.z.b,\{40
r, czasie trlvania kampanii rlrniosl, cznie
26 czogrv: 15 czogrl poszo na dno. dr,va
Pzkpfi,l, II i osiem Pzkpfr, I utracono podczas r,r,alk i jeden Neubaufahrzeug \1\sadzony zosta przez l,rasne iednostki. Nalev
doda, e 40. specjalnv bataLion pancelnv
pozosta r, Norlvegiijako jedrrostka okupaclina do rozpoczcia operacji ..Barbarossa",
do roku

Nastpnie r, latach 9. ]
1 943 batalion lvalcz_v przecir,ko l,oj skom
radzieckim 11, p$nocnej Finlandii. Pniei
zosta r,rczon__v do 25, Dl.r.iz1i Pancernej,
\Iedug niektr,vch rde czog Neubaufahrzeuge r,ziytake udzia, rv skadzie
1. Grup_v Pancernej generaa r-ot,i K]eista,
t3

rr,

941 .

-1

ataku na Zlzek Radziecki. Poclobno

Neubaufahrzeuge mia zosta zniszczony 29 czerwca koo Dubna. Jednak te

ufbrmacje u,_,,daj si malo prarvdopodobne.
Po operacji .I,Ieserubung" 17 llpca 19-10
loku porvstal specjalnr rapolt opisuj.lc\ \pos b u,cia czogw, l, Norr,e gii, Infbrr n ou-a
on, ze w terenie grzystym 75-mnl dziaa Neubaufahrzeugi,r, mog br. z po\\ odzenlem stoso\,\,ane do r,sparcia piecl-roir\\, zastpstwie artylerii, ktrej sprolladzelrie
\\-teren grz,vst,v i dla ktrei zllalezierlie od-

.1eden

iil;l;i;riuleii*l.
allusz Lecir,oclr. Cza

t91 ct k i N e ul: m tf a hrz e ug r:, \\i:rrszal,a

997
Janusz Ledrr,ocLi. Czoi niemiechie 1 933-1915. Warszau,a
J

GroBtraktor.v i Neubaufahrzeugi br-r,

pieru,szvmi niemieckimi czogami cilcrni
zbudor,an\.mi po I r.vojnie wiator,ej,Nie

bvy 19 raczej konstrukcje udatre (llloe

z ll.i tkiern e gzemplarzrl stl,orz onlch u, za-

99;.

,Janusz Ledrl och, Cro Btralttor. N e.ltbrt,ufalu,:e

tg e..

\\irszaq,a

20L1.

\Iichll e} Sl oboclrl,-. (} r:rrn ttn nrLrlre rl Rarit ie s

Arlgetl 1998,
,\rtrku Ce.orge Parada, Gerrnart Panzer Unit
,\pril - .|tute J 90 ze stlon_i,
Stron_v-

internetos,e

] 9 3 5 - 19 1

ili

5,

No1,1tuy

i]cl]lrngIel]zer: conLteu,lltnr
trrtrr: ]clikon-cler-u,ehrmacht. ile

tr1\l\:

nioliLlil]el]t przed siedzib gllra 5. Puku Pancernego

rr \\ iLr,:Jole.
\\,il Pltif 6 skrt od rrierrrieckich su, \Vaffenprufdnter
6, czr:Ii 6. clepaltanlerit baclali nacl broni Departament
rr Urzclzie Lzbrojenia rnii \ierniec}<iej zajniujc_v si
rozwojellt pojazclrr patrcern,vch i zmotor_r,zolvanych,
- Jilrusz Ledi,och, Clo Btrultor, NaubutulLreae, \arczalla
201 1. podaje rnas l 9 500 kg. natoniast Peter Charnberlain. Hilar1, L Dovle ,. Ellrslclopr:dia o| Cerman Tansof
\\brld \l,'ar ]],to. London l 999 podaje nas 2i3 ;11 0 kg.
'' Pcter Cirnlberlain. Hilari,L Do1,le, pode, e szeloko
pojazdu uruosia 2,19 nr,
l0 Peter Chnlberlllr, Hil;rrv L Dor{e, podaie, e gra i tv
kaduba posiadav opirtrcerzenie o gruboci 13 mm,
Pe.r,t llrnll,l - rl, Hi|:lt LUnl|e.|,orl ljt,czapr.mu-

rricji do dzlaa 75
J0 ,ztuk,

Przypisy

powiednie go stanolr,iska b.vio trudrle, Poli ad-

to czogi powinn__v czsto urrla amurricji

tInu9orrej lr ceJu lepszego ttlzttlcz;.nia r,c1,,r,w grach, Je]j do ataku urr-allo rrielu
cz ogi; u,rd ktrvch bv_v Neub:rufirhrzeu gi, to po1,1,inn,v one ina szpicv osianiane ze
skrzvcle przez czogi lekkie.

pi:d*:lril!,;]

:
,

\\edrrg,1.chttulgpiinzel]cor] rv zaklacLach Daimler-Benz

pfotot\! ]lf .11 ukoilczollo lr, 1929 rohl, a nr .12 dopiero
u ] 9,:]0, \\' zalarlech ReihnIrretall-Borslg pfototlp nI 45
ukoticzotlo r 1928, a rir ']6 u, 1929 roku,
J

ilnu

sl l.eclurlch,

r o Bt r

ht or, N

ub a Ltfuhr ze g e.

,,]l \\\l]n.l]o ,; ]lllIl

l, l], ! |/l
Jallusz Leciu,oclr. C,ro Bt r a ht ol: N e ub attf lhlze q e. \\iarszarla
201 1 podaje. e liL podniesienia dziala rrnosjl ocl 5'.
',\clttultgpallzer:corrl podaje, e rrlie.leclell egzenlplarz
L]roBtra]itora prodrrkcj1 I]heiruleta]l stan jako ponlnik
przed sredzib qlrrn 5, Pu}<rr Pancertlego rr,\\itilsdolfle.

\\iarszar,a

]011. s. :j.
Peter Clramberlajn, Hi]arl L, J)ovle. iincrclopedia ofGel,
lllarL Tnlt]s af'\\iorkl \\,iu^]o, London 1999 podale. e

AchtungpaIlzel:con podajc. c rlrnie drugi egzcnrpJalz GlolJtraktol,a produkcii l]airn]er-Benz stan jako

nni llllosil

80 sztuk, a do dziaa 37

lclcl ( lJnlhell. lll, HllJl\ l ]),"|, |,,),|Je eoprllcerze-

llie grv rr,ie1 nlnosio 13 mnl,

] Peter Clranlberlarn, Hi]ai,_r, l- Doyle, Enclclope.dia of Cermun'linllls of \\;tllld \\'cLl'li,tl. London 1999 podaje, e kt
pocllliesieriia karahinrl trlasz_rrlorrjclr rv piotrie r,rnosi od

l)
r

,0Jo 2-,

01:. cit. poclale, e pldkomaksrnlalna Neubaufahrzeucurr rrllu.i]l l0 k n h,

Janusz Ledn oclr. Cza ! g c: i k i N eu b aufalt ze g e. \rszall a

1 997 porlaje, e ta slrrz,lnia bleg1, p6siadaa pi biegw

Ju j.luJ1,1,, pl z,,,'u,
ti \bdug etitu poritien posi;rcltl 70 poiazdH Z obhcze
nuiktr, e lr,ieclnostce prarl clopociobnie brakortao jedne

'i

i, Pzlpirt

lL

\Vedug AclrtrrngpalrzeLcoln trzv ]ieubaufahrzeugi pozoslar u, Nonr,eBjj rt sldaclzie l,ojsk okupacr.invc}i do koca
\Iolri_\l

ldadach Rl-reinmetal1). Jednak przv procesie

ich budor,v, a nastpnie podczas testrl,poLigonorl,ch, gdzie uiarni si szereg uste_

r:ek technicznych, konstruktorz_y zd oblrt,aLi
nlezbdn wiedz, lykorzyst,r,u,an p o tem
przv produkcji poiazdrv pancernl.ch u,_v\vanych przez P anzerr,affe podczas I I ll oj r-ry
wiatolvei, Rrriez uzvcie czogr, Neubau fahrzeuge u, lva]kach rv Norr,egii pozr,olio
urypracolva taktvk uvcia czogr,v cikich

i rednich l, terenie grskim.

8ibliografia
Peter Chanrherlain. }Iilarv L, Dor,le. EnctlcLoperLia of Cer
mln 1-anls of \\lcn,Id l|u Tiuo, The Cotnplete ILlustrlted

Directory of Gennut Battle Tanlls. Armouled Cars, SeIf

propeLLed Guts ancl Semi-tracled \blticLes. 1 933-1 915,
Londorr 1999
Thomas L, Jentz, PanzerLnLppen the complete Gtdde to the
Creation and Combat EnlLoment af Cemany's Tunlt
Force 1 933- } 912, Atlgen.

l_;,,rl_

j ,i?. ;{;li*u *ne*lnc* ii* j**r: xei;lnvlil t*1

.,,l ,i,;I i,,r.lo 6,'.;

i,i:,":},.:*i,).:]!"..\.,.:.:_:
-.

l.,.:ra..1, .

,'..

;:*

wtd*n!*rv *rtie *si*,