BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

#MesueseAurela

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

E gjith pasuria fizike, mendore dhe shpirtrore si dhe veorit e tyre ndrtuese dhe
funksionale jan t kushtzuara nga prmbajtja programore e faktorit trashgues e cila
gjendet e vendosur n kromozome, respektivisht n molekuln e ADN s njeriut. Njsia
ndrtuese dhe funksionale e SNQ sht nj lloji qelize me ndrtim dhe funksion shum
specifik e quajtur neuron. Ndrtimi dhe funksioni i neuroneve sht i kushtzuar
drejtprdrejt nga faktori trashgues apo ADN. N ADN, me ann e katr shkronjave: A, G,
C dhe T, jan t shkruara t gjitha informatat pr ndrtimin dhe veorit funksionale t
neuroneve. Edhe pse n prgjithsi ndrtimi dhe funksioni i tyre sht i njjt te t gjith
njerzit, megjithat dallohen ndryshime t caktuara nga njri n tjetrin individ, njsoji
sikurse dallimet n pamjen e jashtme ndrmjet njerzve t ndryshm.
Kto ndryshime individuale ndrmjet njerzve jan shum t rndsishme pr shkak t
krijimit t identiteteve t ndryshme q karakterizohen me prmbajtje fizike, mendore dhe
shpirtrore specifike pr individin. Tani mund t merrni me mend sa njerz ka n bot, po
aq karaktere t ndryshme t njerzve ka e q prfaqson nj pasuri t jashtzakonshme t
vlerave mendore dhe shpirtrore t shoqris njerzore. Secili individ n shoqrin
njerzore sht nj vler origjinale m e ndryshme nga t gjith t tjert dhe q nuk sht
kopje e as zvendsues i askujt tjetr n bot. Kjo sht nj mrekulli e prkryer dhe nj
dhurat madhshtore q natyra i fali njeriut e q duhet ta kuptojm dhe ta respektojm t
gjith, sa m par aq m mir.
Po nga vjen e gjith kjo madhshti e vlerave, ky burim i pashtershm i cilsive t ndryshme?
Pr ta kuptuar kt m mir duhet ta kuptojm s pari pak a shum ndrtimin e molekuls
s ADN s n t ciln jan t shkruara t gjitha kto vlera. ADN sht e ndrtuar prej dy
vargjeve polinukleotidike, t cilat qndrojn prball njra tjetrs t prdredhura n form
spirale dhe t cilat jan t ndrtuara prej katr molekulave t mdha dhe t ndryshme
ndrmjet veti q quhen nukletide, si: adenin (A), guanin (G), citozin (C) dhe timin (T).

Fig. . Skema e ndrtimit t nj molekule t ADN dhe e nj qifti t kromozomeve.

Katr nukleotidet lidhen ndrmjet veti dhe e formojn vargun polinukleik, ndrkaq
ADN prbhet prej dy vargjeve polinukleike. Vargjet e ADN lidhen ndrmjet veti
nprmjet nukleotideve fqinj, ashtu q adenina (A) lidhet gjithher me timinn (T),
ndrsa guanina (G) lidhet me citozinn (C), t cilat prfaqsojn njsin ndrtuese
1

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

#MesueseAurela

t faktorit trashguese. N brthamn e do qelize t qenieve t gjalla ADN

organizohet n trupa t ngjyrosur q quhen kromozome. N qelizn trupore t
njeriut ka gjithsej 46 kromozome q jan dy nga dy t ngjashm (homolog)
ndrmjet veti dhe formojn 23 pal kromozome. Njra pal prfaqson materialin
trashgues t njrit prind (A), ndrsa pala tjetr materialin trashgues t prindit
tjetr (B). Me kombinimin e faktorit trashgues t t dy prindrve krijohen gjithher
(me prjashtim t binekve njvezsh) gjenotipe t ndryshme dhe rrjedhimisht
edhe veti apo tipare t ndryshme individuale t njeriut.

Ndrkaq kombinimi i nukleotideve nga tri, ndrtojn shifrn gjenetike, si: ACG, CGA,
GAT etj. ndrsa trsia e shifrave gjenetike n njrin prej vargjeve t ADN t cilat jan
prgjegjse pr kontrollimin e nj vetie apo cilsie n organizm e ndrtojn njsin
trashguese q quhet gjen dhe trsia e gjeneve t cilat bjn kontrollimin e t gjitha vetive
t nj organizmi quhet gjenotip.
Sot n bot jan duke u br hulumtime t shumta n mnyr q t njihet sa m mir baza
trashguese e ndrtimit dhe e funksionimit t sistemit nervor e n veanti ndrlidhja e
inteligjencs me ndrtimin mendor t njeriut. Sipas neurologve kjo do ta ndihmoj
shkolln q t zgjidh shum probleme n procesin e nxnies si dhe n teknologji pr
prparimin dhe prsosjen e ndrtimit t inteligjencs artificiale.
Me kt rast ne do t ndalemi m shum n nivelin e kombinimit t katr nukleotideve apo
t katr shkronjave (alfabetit gjenetik) me t cilat shkruhen t gjitha vetit individuale t
do organizmi t gjall, q d.m.th. edhe t njeriut. do individ n bot ka kombinim
specifik, t ndryshm, t ktyre katr shkronjave nga buron edhe ndryshueshmria e
ndrtimit dhe e funksionit e t gjitha vetive t qenieve t gjalla n biosfer.
Kombinimi i ndryshm dhe specifik i ktyre shkronjave do t thot edhe ndrtimi dhe
funksioni specifik i neuroneve t nj individi. Nga ndrtimi dhe funksioni i neuroneve varet
edhe potenciali mendor (objekti) dhe ai shpirtror (subjekti) i individit. Ndrtimi dhe
funksioni i ndryshm dhe specifik i neuroneve krijon potencial me kapacitet t ndryshm
mendor dhe shpirtror. Disa neurone, varsisht nga baza e tyre trashguese, disponojn me
kapacitet m t lart t veprimtaris nervore (inteligjenc m t lart), jan m t
organizuara dhe pr nga ndrtimi m funksionale, ndrsa n trsi njerzit kan prafrsisht
potencial t barabart mendor, ndrkaq nj numr i vogl prej tyre lindin me aftsi t
kufizuara n t menduar dhe vepruar.
Inteligjenca si karakteristik dhe potencial shum i rndsishm mendor sht e kushtzuar
nga veprimtaria trashguese e shum gjeneve apo inteligjenca si fenotip sht veti
kuantitative e determinuar nga nj numr i madh i gjeneve dhe e cila mund t matet. T
gjitha ato veti t organizmave, q determinohen nga shum gjene, zhvillimi i tyre nuk varet
vetm nga faktori trashgues por edhe nga faktori i mjedisit t jashtm. Kshtu n
zhvillimin e inteligjencs, prpos materialit trashgues (gjeneve) si faktor zotrues, ndikon
edhe faktori i mjedisit i cili mund t jet gjithashtu i ndryshm pr individ t ndryshm, q
e faktorizon potencialin e ndryshm individual mendor.
Ngjyra e syve apo grupi i gjakut te njeriu nuk mund t ndryshohen pavarsisht se n cilin
mjedis jeton dhe punon njeriu, ndrsa vetit kuantitative si: shkalla e zhvillimit dhe e rritjes,
inteligjenca, ngjyra e lkurs, numri i pasardhsve etj. mund t ndryshohen nga veprimet e
2

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

#MesueseAurela

caktuara t faktorve t mjedisit. Pr shembull nse farn e nj bime me gjenotip t krcellit

t lart e mbjellim n nj tok me kushte fizike - kimike dhe biologjike t varfra ather
bima nuk do t rritet dhe zhvillohet, do t mbetet shkurtabiqe dhe potenciali biologjik
(trashgues) i saj nuk shprehet plotsisht n munges t faktorve t favorshm t mjedisit.
E njjta gj ndodh edhe me zhvillimin e shkalls s inteligjencs, e cila mund t
plotsohet, kultivohet dhe prparohet me veprimin e faktorve t prshtatshm t mjedisit
si jan: familja, rrethi dhe shoqria.
Nj individ me potencial biologjik apo trashgues t caktuar t inteligjencs mund ta rris
apo ta zvogloj shkalln e vet t inteligjencs pr nj mas t caktuar (afrsisht 20%),
varsisht se n far mjedisi jeton. Nse nj individ me shkall normale t inteligjencs
jeton dhe punon n nj mjedis t favorshm t shkmbimit t vazhdueshm t informatave
t reja dhe t cilat i ndihmojn n zgjidhjen e problemeve n jetn e tij t prditshme flitet
pr mundsin e shtimit t shkalls s inteligjencs pr 20%, ndrsa individi i cili jeton dhe
punon n nj mjedis t varfr t shkmbimit t informatave t reja dhe sht shum i
kufizuar n lvizje, flitet pr mundsin reale t zvoglimit apo ngushtimit t shkalls s
inteligjencs pr 20%.
Matja apo prcaktimi i inteligjencs
Potenciali biologjik i t menduarit ka t bj me nj trsi t bashkveprimit t proceseve
t ndrlikuara t qenies njerzore dhe t vlersimit t rezultateve t mekanizmit veprues t
mendjes s njeriut, me qllim, q t kuptojm shtrirjen e kufijve dhe veorit e ktyre
mekanizmave.
Inteligjenca sht veti kuantitative e cila mund t matet. Matja e potencialit biologjik t
karakteristikave mendore dhe prcaktimi i shkalls s inteligjencs s njeriut sht nj
proces mjaft specifik dhe i ndrlikuar. Ne n jetn e prditshme jemi msuar q t matim
trupa dhe objekte t ndryshme fizike dhe pothuajse asnjher nuk jemi t sigurt n saktsin
e matjes son edhe kur dihet pr pandryshueshmrin e karakteristikave fizike t trupave
q duam ti matim dhe po ashtu kur dihet se sot ekzistojn instrumente t prsosura pr
matjen e madhsive fizike.
Kur bhet fjal pr matjen e karakteristikave t potencialit biologjik t funksionimit t
mendjes s njeriut kemi t bjm me nj proces shum t ndrlikuar dhe shum t vshtir.
Kt proces e bn edhe m t vshtir n radh t par paqndrueshmria apo
ndryshueshmria e vazhdueshme e aftsis prkujtuese t memories dhe e procesit t t
menduarit si dhe mungesa e nj instrumenti i cili do t maste n mnyr precize dhe t
besueshme potencialin mendor t njeriut.
Njeriu asnjher nuk mund ta shpreh mendimin e tij, n prgjithsi apo pr nj problem t
caktuar, n mnyr t njjt dhe me cilsi t njjt n dy koh t ndryshme apo n dy matje
t ndryshme. Ndryshueshmria e t menduarit t mendjes apo e procesit t t menduarit
shkaktohet nga faktort e brendshm t vet strukturs s neuroneve dhe i proceseve
biokimike dhe fiziologjike t funksionimit t neuroneve si dhe i gjendjes shpirtrore q
rezulton me procesin e t menduarit gjithher pak m ndryshe dhe vshtirsive t ndryshme
t shprehjes s asaj se far mendojm n momentin e caktuar kur ne e bjm matjen. Po
ashtu ndrmjet dy matjeve me nj interval t caktuar kohor njeriu merr nj numr t caktuar
t informatave q ndikojn n ndryshimin e t menduarit t individit.
3

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

#MesueseAurela

Ky proces sht i lidhur edhe me moshn e individit. Kshtu fmijt prej vitit n vit krahas
zhvillimit fizik e emocional, psojn edhe zhvillim mendor. Mosha mendore e individit
duhet t jet n prputhje me moshn kalendarike t tij, prndryshe nse kjo nuk ndodh
kshtu ather bhet fjal pr ngecje n zhvillimin mendor t individit ose prparim m
t shpejt t zhvillimit mendor krahasuar me moshatart e vet, q ndryshe quhen edhe gjeni.
N ndryshueshmrin e t menduarit ndikojn n mas t madhe edhe faktort e mjedisit
t cilt n mnyr t drejtprdrejt apo trthorazi veprojn dhe ndikojn n proceset e t
menduarit.
Ndrkaq n ann tjetr ende nuk ka instrumente t cilat do t matnin plotsisht t gjith
potencialin mendor gjat procesit t matjes. Por megjithat n kt drejtim jan shnuar
rezultate t konsiderueshme. Instrumenti m i rndsishm pr matjen e inteligjencs sht
testi i inteligjencs (TI), i cili zhvillohet dhe administrohet nga ekspert t ksaj fushe.
Testin e par modern pr matjen e shkallve t ndryshme t inteligjencs, deri n moshn
14 vjeare, e kan prpiluar psikologt francez Alfred Benet dhe Teodor Simon (1905) .
Testi sht prpiluar n at mnyr q t mat at far sht synuar t mat. Ata kan
menduar se me testin e inteligjencs duhet t maten kapacitet m t larta t mendjes si:
njohjen, logjikn, rezonimin dhe pjesrisht t gjykuarit. Dallohen dy lloje kryesore t
testeve t inteligjencs:
Testi verbal dhe
Testi joverbal
Testi verbal (i bazuar n fjal); sht i prbr nga krkesat e prpiluara vetm nga fjalt
dhe prgjigja jepet vetm me fjal, ndrsa testi joverbal sht i prbr nga krkesa apo
detyra n form t skemave dhe figurave q pasqyrojn objekte apo trupa t ndryshm dhe
prgjigja gjithashtu jepet n mnyr t figurshme.
Testi i inteligjencs prbhet prej krkesave apo detyrave q nuk krkojn njohuri specifike
t ndonj fushe apo lnde t caktuar pr tiu prgjigjur, por krkohen shkathtsi t
prgjithshme mendore t cilat nj fmij i moshs s caktuar kalendarike duhet t dij ti
zgjidh, n prputhje me teorin e Spirmanit (psikolog amerikan) pr inteligjencn e
prgjithshme (1904).
Shembull: dy krkesa nga nj test pr matjen e inteligjencs
1. kush jam un? Un jam nj njeri. Nse burri i Albans sht babai i djalit tim, kush
jam un pr Albann?
a. gjyshi i tij
c. jam Albana
e. djali i tij
b. babai i tij
d. nipi i tij
f. xhaxhai i tij
2. Kur? Javn e ardhshme do ta ha mngjesin n restorantin Dita, do t vizitoj
muzeun, do t shkoj n zyrn e taksave dhe do t kontrolloj thjerrzat e kontaktit.
Restoranti sht i mbyllur t mrkurave, zyra e taksave sht e mbyllur t shtunave,
muzeu sht i hapur t hnn, t mrkurn dhe t premten. Okulisti im pret vetm
t martn, t premten dhe t shtunn. N ciln dit un mund ti kryej t gjitha
porosit?
Pr t vlersuar shkalln e inteligjencs pr t rriturit, psikologu Dejvid Veshler dhe
Bellevur (1939) kan prpunuar teste q matin aftsit e shkallve t ndryshme t
inteligjencs si: aftsit verbale, vepruese dhe ato t ndrlikuara apo komplekse.
4

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

1
X

2
Z

3
U

4
I

5
E

#MesueseAurela

6
>

7
<

8
^

9
II

Fig. 16. Nj test prov q mat shpejtsin e inteligjencs tek t rriturit sipas Dejvid
dhe Bellevur. Modeli: nnt shifra (numra) jan t shoqruar me nnt simbole
(shenja). Detyra: secila hapsir nn shifrn prkatse t plotsohet me simbolin
prkats.
Kuriozitet: QI i personaliteteve me fam botrore, sipas nj analize t jets dhe veprs s
tyre: Gte 200; Njuton dhe Volteri 190; Galile 185; Dekarti 180; Kanti 175; Franklin 160
dhe Leonardo 150.
Rezultatet e testit t inteligjencs mund t shprehen me vlera t barasvlershme dhe t
standardizuara numerike pr shkalln e pjekuris mendore apo kapacitetin mendor t
individit. Vlerat e tilla numerike nxirren n baz t formuls:
Q.I. (K.I.) = mosha mendore (MM)/mosha kalendarike (MK) x 100
K.I. = koeficienti i inteligjencs
N qoft se konstatohet se fmija i moshs 6 vjeare ka mosh mendore t njjt me at
kalendarike koeficienti i inteligjencs s tij do t jet 100 (6/6 x 100 = 100), por n qoft
se fmija i moshs 6 vjeare i prgjigjet me sukses testit t prpiluar pr fmijt 7 vjear,
ather koeficienti i inteligjencs s tij do t jet mbi normale apo shprehur n vlera
numerike 117 (7/6 x 100 = 116,6). Ndrkaq nse nj fmij i mosh 6 vjeare nuk mund
ti prgjigjet testit t moshs s tij, por i prgjigjet me sukses testit t prpiluar pr fmijt
e moshs 5 vjear, koeficienti i tij i inteligjencs do t jet 83, q d.m.th. Q.I sht nn
normale .

Paraqitja tabelore e K.I. dhe emrtimi i shkallve t ndryshme t inteligjencs

Prqindja e
popullsis (%)
1

Mbi 135

134 115

114 85

84 52

51 20

gjeni -shum e
lart

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

29

#MesueseAurela

mbi mesatare
( e lart)

46

mesatare
(normal)

22

me

ngecje
t
lehta mendore

me ngecje t
rnda mendore

50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0

Koeficienti i intelegjences

Fig. 17. Paraqitja grafike e shprndarjes s popullats sipas inteligjencs

Vlefshmria e rezultateve t ktyre testeve sht e njjt sikur edhe te testet tjera t
arritshmris (pr m tepr shih Bazat e standardizimit dhe vlersimit n arsim). Se edhe
ky proces sht i kushtzuar nga faktori gjenetik apo trashgues flet edhe shembulli i nj
hulumtimi n SHBA, ku prej 6 milion individve me ngecje mendore, afro 5 milion prej
tyre jan pasardhs t prindrve me ngecje mendore apo nga prind normal por q dikush
nga trungu i tyre farefisnor ka qen me ngecje mendore. Mund t themi se nga baza e
ndryshme e faktorit trashgues dallojm edhe shkall t ndryshme apo m mir me thn
lloje t ndryshme t inteligjencs s njerzve.
Llojet e inteligjencs
Gjenotipi i njeriut prbhet prej afrsisht 35,000 gjeneve. Ky sht nj numr mjaft i vogl
krahasuar me funksionin e tyre q kan n prcaktimin dhe kontrollimin e t gjitha
proceseve jetsore t organizmit e n veanti t ndrtimit dhe funksionimit t SNQ. SNQ
sht i prbr prej 2 3 miliard neurone, t cilat organizohen nprmjet 10 n fuqin e
15 ose 10,000,000,000,000,000 (dhjet tetralion) lidhjeve sinaptike dhe q kryejn me mija
funksione dhe aftsi mendore.

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

#MesueseAurela

Aftsit mendore t njeriut jan t ndryshme sikur q sht e ndryshme edhe

kmbinueshmria e prmbajtjes gjenetike e individve t ndryshm. Autort e ndryshm
kan mendime pak a shum t ndryshme sa i prket numrit t aftsive mendore t njeriut
apo llojeve t ndryshme t inteligjencs. N prgjithsi mbizotron mendimi i ekzistimit t
nj faktori t prgjithshm apo t inteligjencs s prgjithshme t shnuar me g (ang. g =
gjeneral). Faktori g sht i ndrlidhur me prcaktimin e aftsive t prgjithshme biologjike
t nj individi normal apo t inteligjencs s prgjithshme e cila shpreh kompetencn
mendore t individve me zhvillim normal mendor. Me gjithat n baz t studimeve t bra
kohn e fundit nga Karroll (1993) dhe Noll (1994) flasin pr modelin treshtresor apo pr
tri aftsi t gjera apo t prgjithshme t inteligjencs:
Inteligjenca e t folurit t rrjedhshm - fluide (g f);
Inteligjenca e kristalizuar (g k) dhe
Inteligjenca e orientimit n hapsir - vizuale (g v)
Inteligjenca fluide, sht e lidhur m tepr me aftsi t lindura pr zhvillimin e aftsive t
individit pr zgjedhjen e problemeve t ndrlidhura me aftsit e t shprehurit dhe t
interpretimit t shkrimeve letrare.
Inteligjenca e kristalizuar, sht aftsia e zbatimit t njohurive dhe shkathtsive t
msuara m par pr zgjedhjen e problemeve n nj kontekst t caktuar dhe duke
shfrytzuar inteligjencn fluide. Ka t bj me ngritjen e aftsive mendore n baz t
prvojs s fituar gjat shkollimit dhe t veprimit t mjedisit t caktuar shoqror.
Inteligjenca e orientimit, sht aftsia e rezonimit pr orientim n hapsir, q ndryshe
quhet edhe inteligjenca vizuale, pr shkak t rolit t rndsishm q ka shqisa e t parit n
kt aftsi t njeriut.
N baz t rezultateve t testeve t inteligjencs sht konstatuar nj ndrlidhje e shkalls
s lart ndrmjet gf dhe gk prej 0,5 deri afr 1.0, ndrsa ndrlidhja (korrelacioni r) ndrmjet
gv dhe g sht prej 0,4 deri 0,5 ndrsa ndrmjet gv dhe t dy llojeve tjera t inteligjencs
(gf dhe gk) sht edhe m e vogl. Pr m tepr pr ndrlidhjen shih Bazat e standardizimit
dhe vlersimit n arsim.
Gjithashtu duke pas parasysh se K.I. varet edhe nga marrdhnia e ngusht e individit me
mjedisin e jashtm dhe kjo marrdhnie realizohet kryesisht nprmjet dy shqisave
kryesore, shqiss s t parit dhe t dgjuarit, si dhe n baz t analizave psikometrike t
bra nga Stankov dhe Ansti (1997), mund t flasim edhe pr nj lloji tjetr t inteligjencs:
Inteligjenca shqisore, sht aftsia e ndrtimit mendor t individit, q sht e lidhur me
veprimin e shqisave. Marrja e informatave pr ndrtimin mendor t njeriut bhet kryesisht
nprmjet shqiss s t parit dhe shqiss s t dgjuarit. Pr derisa perceptimi hapsinor
dhe kohor me an t shikimit ishin t lidhura me potencialin mendor apo inteligjencn
hapsinore apo vizuale (gv), procesi i marrjes s informatave dhe perceptimi dgjimor i
bots q na rrethon q bhet nprmjet shqiss s t dgjuarit sht e lidhur me aftsin
auditive (dgjimore) t individit apo me inteligjencn auditive (ga)
sht konstatuar se inteligjenca fluide me kalimin e kohs vjen duke u zvogluar, ndrsa
ajo e kristalizuar vjen duke u rrit. Kshtu gf n moshn 15 vjeare t njeriut pothuajse
zhduket, kurse gk vazhdon t prparoj me ritm t ngadalshm. N baz t t dhnave
shkencor rezulton se inteligjenca n pjesn m t madhe t qenies njerzore vjen duke rn,
mirpo me ngritjen e cilsis s shkmbimit t informatave gjat procesit t nxnies arrihet
t kompensohet kjo rnie e saj. Kjo do t thot se t rriturit apo t moshuarit e shfrytzojn
inteligjencn kolektive pr ngritjen e inteligjencs personale.
7

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

#MesueseAurela

Psikologu amerikan Gardner (1991), i cili sht i njohur pr teorin e tij pr inteligjencn
e shumfisht, pohon se t menduarit e individit reflekton aftsin mendore t tij, por kjo
nuk sht i tr potenciali mendor apo inteligjenca e individit. Nse nj individ sht
shum i prparuar n shprehjet gjuhsore, i njjti individ mund t jet mjaft i prapambetur
n aftsit matematikore. Ai thekson se shtrati i inteligjencs s shumfisht prbhet prej
dy komponentve kryesore: kultura e individit dhe baza biologjike e tij. Po ashtu Gardner
procesin e klasifikimit t inteligjencs s shumfisht e bn duke u bazuar n tet kritere
kryesore:
1. Ekzistimi i bazs nervore trurit sht me rndsi parsore;
2. Ekzistimi i karaktereve specifike t njerzve;
3. Matja dhe prpunimi i informatave baz;
4. zhvillimet e veanta historike t inteligjencs;
5. Baza e zhvillimit evolutiv t inteligjencs;
6. Baza e t dhnave eksperimentale;
7. Mbshtetja nga matjet psikometrike;
8. Vendosja e t dhnave n nj sistem simbolik (me shenja)
Gardner n prputhje me kto kritere identifikon shtat lloje t ndryshme t inteligjencave
q prfaqsojn grupe t aftsive t ndryshme mendore t qenies njerzore. do njeri
posedon seciln prej ktyre aftsive, por dallimet vijn si rezultat i zhvillimit dhe i
kombinimit t tyre me predispozita t caktuara pr njrn prej tyre, q ndryshe shnohen si
prirje individuale. Kto jan:
1. inteligjenca gjuhsore
2. inteligjenca muzikore (artistike)
3. inteligjenca logjike matematikore (L M)
4. inteligjenca hapsinore
5. inteligjenca e lvizjeve trupore
6. inteligjenca personale dhe
7. inteligjenca ndrpersonale (kolektive)
1.Inteligjenca gjuhsore; njeriu lind me aftsin e prpunimit t tingujve t ndryshm dhe
formimin e fjalve me ann e t cilave ai e shpreh mendimin e tij s paku n nj gjuh.
Gjuha sht pasqyra e mendjes thot amski. Kjo aftsi nuk sht e rezervuar vetm pr
zhvillimin e gjuhs, por kjo ka t bj edhe me aftsin e t shprehurit n matematik,
shkenc, muzik, art dhe n shum fusha nga veprimtaria e njeriut. Aftsia e t folurit sht
ndr veprimtarit m t larta t trurit t njeriut dhe sht e lidhur me zonn e t folurit t
hemisfers s majt dhe pjess ballore t korteksit. Kjo aftsi e lindur duhet ushqyer dhe
kultivuar edhe nga veprimi specifik i mjedisit, i cili e bn q kjo potenc natyrore e trurit
t zbrthehet dhe t sendrtohet n nj mjet t prkryer t shprehjes s mendimit dhe t
komunikimit ndrmjet qenies njerzore.
2.Inteligjenca muzikore; po ashtu njeriu lind me aftsi pr t dgjuar tinguj me ngjyr t
ndryshme dhe me aftsin e przgjedhjes s tyre drejt krijimit t nj vije melodike t
caktuar. Fmija i moshs dy vjeare sht n gjendje q ti shpik vet ritmet melodike dhe
ti shpreh n kng spontane. T gjith fmijt lindin me kt potencial por nga mosha tre
8

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

#MesueseAurela

vjeare ajo fillon rnie. Megjithat intuita apo inteligjenca muzikore mbetet pjes e
prbrjes s tij mendore gjat gjith jets. Inteligjenca muzikore sht rezultat i
bashkveprimit t nj talenti natyror dhe nxnies sistematike t koncepteve thelbsore
nprmjet shenjave dhe vijave t shkrimeve muzikore. Edhe inteligjenca muzikore sht e
lidhur me qendrat prkatse t prpunimit t tingujve n hemisfern e majt t korteksit.
Kjo gjithashtu ka lidhje me llojet tjera t inteligjencave dhe njkohsisht ndikon n
zhvillimin e tyre.
3.Inteligjenca logjike matematikore; prfaqson aftsin mendore t individit pr
identifikimin e gjsendeve t bots reale dhe zbulimin e veorive dalluese dhe atyre t
prbashkta duke krijuar koncepte reale pr llojet e ndryshme t tyre n mendjen e tij. N
kt fush kontribut t madh ka dhn Piazhe, i cili zhvillimin e aftsive logjike t individit
e ndan n disa faza. Sipas tij fillet e para t marrdhnieve logjike fillojn q n kohn e
foshnjris, kur fmija sht n gjendje q t zbuloj ekzistimin e llojeve t ndryshme t
objekteve dhe ajo prforcohet n moshn e adoleshencs kur ai sht n gjendje q ti
prdor fjalt dhe simbolet pr ti shpreh marrdhniet e tyre n koh dhe hapsir. Tani
ata mund t zbulojn marrdhniet logjike ndrmjet pohimeve t ndryshme dhe t nxjerrin
hipoteza pr situata t ndryshme problemore.
Ndrlidhja e logjiks dhe e matematiks sht e bazuar n faktin se veprimet me numra apo
me shifra si dhe marrdhnia e tyre qndron mbi parimet e logjiks. N matematik dhe n
logjik procesi dhe rezultati jan t barabarta. Andaj njohja e matematiks nuk sht ndonj
problematik e veant ngase shum probleme matematikore kan t bjn me jetn
praktike dhe me kombinimet e ndryshme logjike (algoritme) q t krijohen modele t nj
numri t pafund rezultatesh. Kto aftsi jan t lidhura me zonn asociative t korteksit dhe
q manifestohen me procesin e t menduarit krijues, t menduarit kritik dhe zgjedhjen e
problemit.
4.Inteligjenca hapsinore (vizuale); prfshin aftsit e perceptimit t bots n mnyr t
sakt dhe pasqyrimin e saj n dimensionin hapsinor dhe kohor n mendjen e njeriut.
Pamjet hapsinore jan burimi i par i ndrtimit ton mendor, nprmjet t cilave e njohim
dhe e kuptojm vendin dhe rolin ton n hapsir (mjedis, bot). Kshtu krijohet aftsia e
t menduarit pamor apo aftsia pr t par , manipuluar dhe shndrruar figurn e nj
gjsendi n procese mendore si mjet i fuqishm pr nxnie dhe zgjedhjen e problemeve
(Piezhe). Fmijt me an t perceptimit e bjn leximin e bots q i rrethon duke krijuar
fotografi n kujtesn e tyre dhe pr ta kjo sht m e leht se sa leximi i fjalve pr shkak
se t lexuarit e fjalve sht aftsi relativisht e re e inteligjencs krahasuar me at t leximit
t objekteve, q sht aftsi e vjetr edhe e qenieve jonjerzore. Kjo lloj inteligjence sht
e rndsishme pr t gjith njerzit e cilit do profesion qoft, sepse shikimi dhe perceptimi
i gjsendeve n hapsirn q na rrethon sht i lidhur me t gjitha llojet tjera t
inteligjencave t njeriut. Kshtu qendra e t parit n pjesn zverkore t korteksit sht e
ndrlidhur funksionalisht me t gjitha qendrat tjera t tij, n mnyr q t bhet pasqyrimi
apo reflektimi i sakt mendor dhe sa m i plot i asaj q e shikojm pr rreth nesh.
5.Inteligjenca e lvizjeve trupore; sht aftsia e shfrytzimit t shkathtsive t lvizjeve
trupore t individit pr ti shpreh aftsit mendore t tij. Kjo inteligjenc sht rezultat i
zhvillimit t gjat evolutiv, e cila prsoset te njeriu. Me ann e saj synohet t arrihet
9

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

#MesueseAurela

baraspesha e zhvillimit mendor dhe fizik, e bukura dhe menuria apo nj harmoni e
natyrshme e qenies njerzore. Kto aftsi kan t bjn me aktivizimin dhe harmonin
lvizore t t gjitha pjesve t trupit dhe q jan t lidhura me manifestimin e shkathtsive
praktike t shprehurit nprmjet shkrimit, pikturimit, aktrimit, lojs dhe sportit. Mosha prej
5 12 vjeare e fmijve sht koha m e prshtatshme e krijimit t reflekseve dhe
veprimeve manovruese t harmonizuara psikofizike t tyre. Ndryshe quhen aftsi
psikomotore ngase nuk ka vetm aftsi thjesht fizike, pr shkak se edhe pr lvizjen m t
vogl nevojitet ngacmimi dhe kontrollimi nervor me baz qendrat nervore n zonn
motorike (lvizore) t korteksit.
Kto aftsi jan t lidhura me marrjen e vazhdueshme t informatave apo prvojave gjat
t nxnit. Askush nuk din t luaj futboll, t luaj n piano, t vallzoj, t aktroj n sken,
t notoj pa u msuar edhe pse pr t gjitha kto ekziston baza dhe potenciali
neuromuskulor dhe asnj nuk kan rezultate t njjta n kto veprimtari. Kjo sht e lidhur
shum me inteligjencn dhe punn individuale t njeriut.
6.Inteligjenca personale (personale dhe kolektive); prfshin aftsit e individit pr
njohjen e vetvetes dhe e t tjerve. Kjo lloj inteligjence zhvillohet n dy pikpamje: s pari
njohjen dhe t kuptuarit e vetes duke qen nj individ me ndjenja q e ndrtojn nj
personalitet me sjellje t caktuar dhe s dyti aftsia e njohjes dhe e t kuptuarit e sjelljeve
dhe identifikimi me ndjenjat e t tjerve n shoqri. Nxniet apo shkmbimi i informatave
t para ndrpersonale zhvillohen ndrmjet nns dhe foshnjs, e cila , pr fmijn, shrben
si mjeti kryesore pr zgjerimin e komunikimit edhe me t tjert. sht konstatuar se fmijt
t cilt nuk kan pas fatin q t rriten me nnn e tyre, m von kan pasur probleme t
ndryshme n komunikim me t tjert.
Fmijt q nga mosha 20 25 muajsh sht n gjendje q ta njoh identitetin e vet. Kt
mund t provoni nse fmijs i jepni fotografin e tij apo i jepni pasqyrn q ta shikoj veten,
do t vreni se ai do ta njeh veten, por edhe kur e thrrisni emrin e tij ai reagon me sjellje
dhe shprehje q tregojn se e kupton emrin e tij. Fmija duke njohur vetveten ngadal
msohet q ti njoh edhe ndjenjat dhe shprehjet emocionale e t tjerve. Ai ka aftsi q ti
lexoj saktsisht emocionet e t tjerve nprmjet sjelljeve , shikimit dhe mimiks s
fytyrs dhe e ndrton qndrimin e tij t prshtatur ndaj mjedisit shoqror prkats.
Nprmjet inteligjencs personale dhe asaj shoqrore fmija e prshtat ndrtimin e
personalitetit t tij me prirjen e t qent n qendr t vmendjes ndaj t tjerve, ndjenj e
cila e prcjell individin gjat gjith jets dhe ndjenja e mbizotrimit ndaj t tjerve, e cila
gjithashtu prcillet dhe prshtatet gjat gjith jets s tij. Si shihet njeriu s pari komunikon
me veten e vet dhe me rrethin shoqror nprmjet ndjenjave q shprehen nprmjet
shikimit, mimiks dhe sjelljeve t caktuara, tek pastaj m von me ndihmn e gjuhs
prkatse.
Kjo aftsi e prshtatjes s komunikimit n nj mjedis shoqror sht mjaft e ndrlikuar dhe
shpesh shkaktohen konflikte si pasoj e mungess s shkathtsis s nevojshme pr ti
deshifruar dhe kuptuar sjelljet e t tjerve n kontekste t caktuara, ngase nuk ekziston
shifr universale pr deshifrimin e sjelljeve emotive. Secili njeri sht bot n vete apo
sht specifik n mnyrn e reagimit emocional. Edhe pse t rriturit kan aftsi m t
mdha t t kuptuarit n procesin e komunikimit t prgjithshm, i vlersojn ato m
realisht dhe jan m fleksibil, prap se prap ndodhin keqkuptime t shkallve t ndryshe.
Kjo do t thot se sa m pak q i kuptojm ndjenjat dhe pasurin ton shpirtrore, aq m
10

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

#MesueseAurela

pak i besojm vetes dhe aq m shum jemi t varur prej t tjerve. Po ashtu sa m pak q
ti kuptojm ndjenjat dhe nevojat e t tjerve aq m pak t suksesshm do t jemi n nj
jet t prbashkt shoqrore me t tjert dhe anasjelltas. Njohja reale e vetvetes sht shum
me rndsi n jet ngase e drejton veten e tij n nj karrier t suksesshme n prputhje me
prirjet e tij natyrore n pun dhe profesion.

Duhet t theksohet se individt e ndryshm t shoqris njerzore prpos inteligjencs s

prgjithshme, q prfaqson nj karakteristik pak a shum t njjt pr t gjith individt
me zhvillim normal mendor e shpirtror, i kan t zhvilluara edhe disa aftsi specifike
individuale apo lloje t ndryshme t inteligjencs q e bjn t dallueshm individin e
caktuar n aspektin e potencialit mendor e shpirtror nga individt tjer, krijimin e
identitetit individual. Edhe potenciali i ndryshm mendor e emocional i individve mund
t kategorizohet n baz t aftsive t prafrta mendore n grupe t caktuara t aftsive.
Sipas Guilford (1966) struktura e potencialit mendor (inteligjenca) e njeriut prbhet prej
120 aftsive t ndryshme t cilat jan identifikuar n baz t rezultateve t testeve q kan
treguar individt e ndryshm. Kto prfaqsojn aftsi mendore specifike t individve t
ndryshm e t cilat mund t grupohen n baz t karakteristikave t prafrta n kategori
m t larta apo m t prgjithshme.
Kjo sht e lidhur ngusht me aftsin e individve q ta prfytyrojn botn q i rrethon,
secili n mnyrn e vet. Andaj me t drejt mund t themi se secila inteligjenc sht nj
form e prfytyrimit mendor.
Inteligjenca, faktori trashgues dhe mjedisi
Katelli konsiderohet t jet ndrmjetsuesi m i rndsishm i mendimit t shkenctarve
t cilt faktorit trashgues i jepnin nj rol shum mbizotrues, edhe at jo vetm pr aftsit
mendore por edhe pr formimin e personalitetit t individit n prgjithsi dhe t atyre
shkenctarve dhe psikologve q faktorin trashgues nuk e konsideronin t rolit parsor
n kt proces. Tani kjo problematik sht kaprcyer dhe interpretohet n prputhje t
plot me zhvillimet e mendimit shkencor pr rolin e pamohueshm e t dy faktorve t
lidhur n mnyr kontekstuale.
Pr ta vrtetuar se cili prej faktorve (ai gjenetik apo i mjedisit) ndikon m shum n
ndrtimin dhe zhvillimin e nj vetie t caktuar shfrytzohen shembujt e binekve njvezsh
dhe ata dy vezsh. Binekt njvezsh e kan gjenotipin e njjt 100%, ndrsa binekt
dyvezsh vetm e gjenotipit e kan t njjt dhe vetit e binekve njvezsh duhet t
jen plotsisht t njjta, ndrkaq ato t binekve dyvezsh mund t ndryshojn mjaft shum.
Kshtu nse vrehet shkall e lart e ndrlidhjes s zhvillimit t vetive t ngjashme
ndrmjet binekve njvezsh dhe atyre dyvezsh, ather kjo tregon pr zotrimin e faktorit
trashgues n zhvillimin e ktyre vetive, ndrkaq nse individt me prbrje t ndryshme
gjenetike kan veti t ngjashme ather ndikimi i mjedisit n zhvillimin e tyre ka rol
mbizotrues.
Po ashtu nse n zhvillimin e nj vetie t caktuar ekziston shkall e lart e ndrlidhjes
ndrmjet binekve njvezsh sht krejt normale pr rolin zotrues t faktorit trashgues
dhe nse disa veti ndrmjet tyre ndryshojn ather faktort e mjedisit jan zotrues n
shfaqjen e tyre. Edhe pse inteligjenca sht veti poligjenike apo kuantitative dhe se n
11

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

#MesueseAurela

zhvillimin e ktyre vetive, ndikimi i faktorit t mjedisit t jashtm sht mjaft i

rndsishm, megjithat t gjitha studimet kan treguar se faktori trashgues sht zotrues
n zhvillimin e inteligjencs.
N baz t ksaj mendohet se aftsit teorike e gjuhsore, aftsit e orientimit n hapsir
dhe ato numerike jan kryesisht trashguese. Ndrsa prirja q dikush t merret me politik,
probleme social ekonomike si dhe me vlera estetike sht gjithashtu mjaft trashguese.
Kt na e vrtetojn trungjet farefisnore t personaliteteve t larta shkencore dhe artistike,
si t Mocartit (muzicient) dhe t Darvinit (shkenctar) n t cilat vrehet shkall e lart e
ndrlidhjes (korrelacionit) s inteligjencs ndrmjet antarve t ndryshm t trungut t
tyre farefisnor.
Shembulli tjetr i cili na tregon pr rolin e rndsishm t faktorit trashgues n zhvillimin
e inteligjencs sht rasti i adaptimit t fmijs nga nj nn q nuk ka pasur fmij dhe
nna e cila nj muaj pas lindjes e ka braktisur. Sipas rezultateve t hulumtimit sht
konstatua shkall e lart e ndrlidhjes (r = 0,4) ndrmjet fmijs dhe nns s vrtet, ndrsa
shkalla e ndrlidhjes ndrmjet fmijs dhe nns q e ka adaptuar (birsuar) sht mjaft e
ult. Matja e inteligjencs sht br pas 14 vjetve t birsimit t fmijs.
0,5
0,4
0,3
0,2

femiu
nena e vertete
nena qe e birsoi

0,1
0

10

12

14

Fig. 18. Ndrlidhja e K.I. ndrmjet fmijs dhe t dy nnave

Nj ndryshim tjetr n koeficientin e inteligjencs vrehet edhe ndrmjet t dy sekseve.
sht vrejtur se meshkujt jan m t shkatht n t menduarit aritmetikor, t kuptuarit e
ligjeve mekanike, t menduarit dhe veprimit praktik dhe n orientimin hapsinor, ndrsa
femrat jan m t shkathta n saktsin e t folurit, n memorien vizuale, n llogaritjen
numerike dhe n shpejtsin dhe saktsin e perceptimit.
Kjo sht nj baz jashtzakonisht e rndsishme pr msimdhnsin, i cili kur ta njeh mir
strukturn mendore t inteligjencs s fmijs, ai do ta ket m leht t planifikoj dhe t
marr vendimet e duhura pr llojet e rezultateve t t nxnit dhe pr metodat q do ti prdor
gjat procesit t msimdhnies. Msimdhnsi mund t jet i suksesshm n procesin e
msimdhnies n qoft se arrin q ta mbaj gjall kureshtjen dhe interesimin e nxnsve
pr nxnie dhe nuk bhet i mrzitshm. Kjo ndodh kur msimdhnsi sht i prgatitur
mir si n aspektin akademik po ashtu edhe n at profesional.

12

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

#MesueseAurela

Me prgatitje akademike kuptojm kur msimdhnsi e njeh dhe e zotron mir lndn apo
lndt q i mson, ndrsa me prgatitje profesionale kuptojm kur msimdhnsi zotron
dituri dhe shkathtsi t mjaftueshme pr dhnien e msimit apo t informatave t
mjaftueshme nxnsve n lndn apo lndt prkatse.
Pr ta kuptuar se far lloji informatash i nevojiten grupeve t ndryshme t nxnsve, ai s
pari duhet q t bj testimin e njohurive t tyre (testi i gatishmris, pr m shum shih
Bazat e standardizimit dhe vlersimit n arsim), t shikohet se cilt nxns kan rezultate
m t mir n gjuh, cilt n matematik, cilt n lndt e shkathtsive etj. dhe n baz t
ktyre rezultateve dhe t metodave tjera si me an t vrojtimit dhe vzhgimit t prhershm
identifikohen grupet e nxnsve t cilt kan prirje apo aftsi t lindur mendore n fushat
e caktuara. Ky proces i diagnostifikimit t prirjeve t nxnsve do ta ndihmoj
msimdhnsin q ti formoj grupet e ndryshme t puns n klas dhe tua prshtat
metodat e puns dhe llojet e informatave n fushat prkatse t lndve n mnyr q
nxnsi t ket dshir dhe motiv pr pun.
N punn e prditshme t msimdhnsve deri m tani sht punuar sikur t gjith nxnsit
kan prirje t njjta pr t gjitha fushat, por tani duhet kuptuar se nxnsit kan aftsi t
ndryshme t t menduarit dhe pr rezultat nxjn, kujtojn, kuptojn dhe bjn n mnyra
t ndryshme. Sipas Gardner t gjitha qeniet njerzore jan n gjendje ta njohin botn s
paku n shtat mnyra t ndryshme.
Duke pas parasysh t gjitha kto, puna e msimdhnsit bhet edhe m e prgjegjshme n
mnyr q msimet e tyre tua prshtatin potencialeve t ndryshme biologjike (gjenetike)
t strukturs mendore t nxnsve me t cilin rast do t arrihen rezultatet maksimale t t
nxnit, prparojn m shpejt dhe nxnia do t jet m shum atraktive dhe do t shmangen
strngarkimet e nxnsve me informata t panevojshme.
Njeriu nuk lind me njohuri t gatshme, me prjashtim t disa reflekseve t pakushtzuara
apo t lindura q ndryshe quhen edhe instinkte, por lind me nj potencial t pakufishm pr
t msuar gjat gjith jets s tij.
Pra njeriu e shfrytzon kt potencial apo kt pasuri t prkryer natyrore pr ta ndrtuar
mendjen e tij. Se far ndrtimi mendor do t ndrtoj njeriu, do t varet shum se far
informatash do ti ofrohen dhe far informatash ai do ti merr gjat jets s tij. Pr
shembull fmija shqiptar nuk lind me gjuhn shqipe t msuar, por vetm me potencialin
nervor apo inteligjencn e nevojshme pr ta msuar at ose ciln do prej gjuhve tjera q i
flasin njerzit n bot. Ai do ta msoj gjuhn shqipe nse jeton n mjedisin ku flitet gjuha
shqipe, por i njjti fmij me t njjtn shkathtsi do ta msonte anglishten nse do t rritej
n nj mjedis ku do t flitej anglishtja. Kshtu ndodh edhe me ndrtimin mendor pr
diturit tjera t fushave t ndryshme.
Informatat q merren nga mjedisi i jashtm nuk ndikojn vetm n ndrtimin mendor t
njeriut, por edhe n ndrtimin emocional si dhe prkujdesjen e qenies s tij shpirtrore. Do
t ishte e pafalshme po q se do ti kushtonim kujdes vetm ndrtimit mendor e ta lenim
anash ndrtimin emocional e shpirtror dhe anasjelltas. T supozojm se mendja dhe
ndjenjat e njeriut jan sikur dy kraht e trupit (shpirtit) t tij. Paramendoni si do t dukej
njeriu i cili gjat jets s tij do t ngarkonte barrn vetm n njrin krah. Me siguri do ta
humbte balancn dhe do t shtrembrohej q pr pasoj do t ndrtonim nj njeri me aftsi
t kufizuara. Ndrsa misioni yn nuk sht ky. Misioni i t gjithve, sepse t gjith kan
rol t rndsishm n ndrtimin komplet t njeriut, sht ndrtimi i njeriut t balancuar apo
13

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

#MesueseAurela

i njeriut t kompletuar, sepse vetm kshtu njeriu do t jet i lumtur n jet dhe jeta ka
kuptim vetm kur njeriu sht i lumtur s bashku me t tjert. Njeriu duhet t jet komplet
dhe i lumtur prball vets s tij por edhe prball me t tjert. Njeriu nuk sht i balancuar
e as i lumtur kur antart e mesit familjar apo t atij shoqror nuk jan t balancuar
(komplet) dhe t lumtur; populli thot: far mbjell korr.
Pra lloji i ndrtimit mendor varet nga lloji i informatave t cilat do ti merr njeriu gjat jets
s tij. Ndrkaq lloji i informatave n mjedisin ku jeton njeriu sht shum i ndryshm e q
kan prmbajtje dhe porosi t ndryshme, pr t gjitha moshat dhe pr t gjitha karakteret
apo personalitetet e njeriut. Pr kt arsye, familja n radh t par, pastaj shkolla dhe rrethi
kan prgjegjsi t madhe n przgjedhjen, prshtatjen dhe mnyrn e dhnies s
informatave dhe mnyra e komunikimit me fmijt apo nxnsit e tyre. Kjo vlen pr t
gjitha moshat dhe gjithher sht me rndsi q informata ti prshtatet personalitetit dhe
prirjeve prkatse t individit.
Kjo e prforcon edhe m shum bindjen dhe nevojn e zhvillimit t standardeve n nivelin
kombtar dhe at ndrkombtar n fushn e arsimit. Kjo do ta ndihmonte dhe
racionalizonte rrugn e sigurimit t informatave t nevojshme dhe cilsore n procesin e
nxnies n t gjitha nivelet e shkollimit ( pr m tepr shih Bazat e standardizimit dhe
vlersimit n arsim).
N fakt qllimi i shkolls, i familjes dhe i rrethit sht q ti edukoj t rinjt pr prballimin
me sukses t sfidave t prditshme t jets dhe t cilat po ndryshojn n mnyr dramatike
pr do dit. T rinjt nuk duhet t jen vzhgues pasiv t ktyre ndryshimeve, por kreator
aktiv i tyre n mnyr q ato t reflektojn nevojat e plotsimit t mirqenies s tyre n t
ardhmen me plot t papritura. Ata duhet ta mbshtesin t ardhmen e tyre m t lumtur mbi
prvojn e suksesshme t paraardhsve t tyre
Interpretimi psikologjik i inteligjencs
T gjitha t dhnat flasin pr rolin qendror t inteligjencs n jetn mendore e emocionale
dhe n jetn e vet organizmit n prgjithsi. N thelb inteligjenca sht nj sistem i
operacioneve t jets dhe t veprimit. Ajo sht forma m e lart e zhvilluar e prshtatjes
mendore apo instrumenti i domosdoshm i ndrlidhjes dhe bashkpunimit ndrmjet
komponents shpirtrore (subjektit) dhe universit me qllim t krijimit t marrdhnieve t
qndrueshme dhe t zbatueshme n nj dimension t gjer hapsinor dhe kohor.
Ndrkaq autor t ndryshm si: Morgan, Terman, Binet, Thorndike, Gardner, Stenberg,
Stern etj. japin edhe prkufizime t ndryshme pr inteligjencn, si: aftsi e orientimit n
situata t reja n baz t t menduarit; aftsi e zgjedhjes s problemeve nprmjet t t
menduarit, ndrsa prkufizimi m i plot konsiderohet t jet: kapaciteti e aftsive biologjike
t njeriut pr prshtatjen dhe asimilimin e informatave (przgjedhjen, pranimin,
memorizimin dhe organizimin logjik) si dhe aftsin e reflektimit t organizmit ndaj
situatave t reja pr zgjedhjen e problemeve me an t t menduarit.
Fjala inteligjenc rrjedh nga fjala latine intelligentia, q do t thot aftsi mendore; aftsi
mendore pr t njohur, pr t kuptuar dhe pr t menduar; zgjuarsi e t menduarit etj.
Interpretimet biologjike dhe psikologjike t inteligjencs (objektit) dhe ndjesive (subjektit)
si dhe marrdhniet e organizmit me mjedisin edhe pse jan t ndryshme n fakt sqarojn
t njjtn gj por n rrug t ndryshme. Prderisa biologt inteligjencn e interpretojn si
14

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

#MesueseAurela

rezultat t bashkveprimit t faktorit t brendshm, aftsis s ndryshimit t faktorit

trashgues (teoria mutacionale) dhe zhvillimit evolutiv, ndrkaq nj numr i psikologve
inteligjencn nuk e shohin t lidhur me evolucionin, por me nj ndrlidhje harmonike
ndrmjet t menduarit (intelektit) dhe realitetit q na rrethon.
Interpretimi mbizotrues pr inteligjencn sht ai i cili thot se inteligjenca sht e
prcaktuar nga faktort e brendshm (trashgues), q rezultojn me struktura t brendshme,
t cilt jan gjithashtu jo t formuara por gradualisht bhen t qarta n rrjedhn e zhvillimit,
si rezultat i refleksionit t mendimit n vet at struktur.
Kshtu nj perceptim, t nxnit ndijor-lvizor (sensoromotor) dhe krijimi i shprehive, nj
akt vzhgimi, nj gjykim etj. arrihen nprmjet t nj ndrtimi t marrdhnieve ndrmjet
organizmit dhe mjedisit. Jeta mendore dhe shpirtrore jan t integruara apo t pandara
edhe pse jan t dallueshme. Kshtu sipas Klaparedes, ndjenjat e caktojn synimin pr nj
sjellje apo nj veprim t caktuar ndrsa inteligjenca i siguron mjetet apo teknikn e
realizimit. Prderisa ndjenja drejton sjelljen drejt realizimit t nj synimi, ather mund t
themi se ajo e siguron edhe energjin e nevojshme pr veprim, ndrsa njohja e vendos nj
struktur t re n t. Kshtu sendrtohet zgjidhja pr nj problem t caktuar sipas
psikologjis s Gestaltit, sipas s cils sjellja prfshin nj fush totale duke e ngrthyer
inteligjencn dhe ndjenjn n nj marrdhnie dinamike t quajtur emocion, struktura e s
cils varet nga perceptimi, aftsit reaguese dhe inteligjenca.
Asnj teori pr inteligjencn, sipas Sternberg nuk mund t jet e besueshme pa i plotsuar
kto tri kritere kryesore:
ndrlidhjen e inteligjencs me botn e brendshme t individit;
ndrlidhjen e funksionimit t inteligjencs me mjedisin e jashtm (botn reale);
ndrlidhjen e inteligjencs me prvojn personale.
Kjo argumentohet nprmjet modelit trepjessh t inteligjencs s Sternbergut. Sipas tij
aftsit mendore dhe cilsit e t menduarit jan t pandashme dhe pasqyrohen nprmjet
tri pikpamjeve, q jan: prbrse, provuese dhe kontekstuale.
1.Pikpamja prbrse; n studimet e tij Sternberg ka zbuluar se kjo prbhet prej tri
komponentave baz t inteligjencs: metakomponentat, komponentat e veprimit dhe
komponentat e prfitimit t njohurive.
Metakomponentat; jan procese kontrolli t nivelit t lart e q kan t bjn me
identifikimin e natyrs s problemit, przgjedhjen e hapave t nevojshm,
prcaktimin e planit dhe vlersimin e situats pr zgjedhjen e problemit nga ana e
nxnsit.
Komponentat e veprimit; prfaqsojn mekanizma ekzekutimi t veprimeve t
nevojshme q kan t bjn me ndrlidhjen e veorive dalluese t stimulueseve
(faktorve), me qllim q nxnsit t marrin sa m shum informata dhe ti
prpunojn ato prpara nxjerrjes s prfundimeve dhe vendimeve pr nj problem
t caktuar.
Komponentat e prvetsimit t njohurive; jan mekanizma t identifikimit t
fakteve, krahasimin e fakteve t reja me ato ekzistuese, przgjedhjen e tyre, pastaj
kombinimin przgjedhs drejt asimilimit t informatave apo drejt ndrtimit t
15

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

#MesueseAurela

mendimit. Kta komponent veprojn n mnyr t bashkrenduar njri pas tjetrit

duke ndrtuar mekanizmin e prvetsimit logjik t njohurive t reja.
2.Pikpamja provuese; ka t bj me procese t prpunimit automatik t informatave t
reja dhe verifikimin (provimin) e vazhdueshm t tyre duke i krahasuar me informatat
paraprake gjithnj n funksion t prvetsimit t shkathtsive t nevojshme pr zgjedhjen
e problemeve t ndrlikuara.
3.Pikpamja kontekstuale; ka t bj me mekanizmat t cilt kan aftsi q ta vendosin
problemin n nj kontekst t caktuar relevant pr zgjedhje. Veprimi i ktij mekanizmi ka
t bj me prshtatjen apo adaptimin e mjedisit ekzistues n prputhje me nevojat e
veprimit si dhe przgjedhjen dhe prshtatjen e mjediseve t reja n favor t krijimit t
rrethanave pr zgjedhjen e problemeve.

Inteligjenca
si shkathtsi
metakognitive

Kujt.afatshkurt
Inteligjenca
si efikasitet
trunor

Vmendja

Frytshmria e
rezonimit
analogjik

Prpunimi i
informatave

Fig. 19. Modeli teorik i prcaktimit t efikasitetit t rezonimit analogjik nprmjet

mjeteve proceduese, organizimi paralel dhe serik i prpunimit t informatave dhe
inteligjenca e prgjithshme.
Inteligjenca dhe t menduarit
Literatura e zgjeruar e psikologjis n fushn e zgjidhjes s problemeve, kryesisht sht e
prqendruar n shtje t prgjithshme sikur q jan rregullat e rezonimit, strategjit e
zgjidhjes s problemeve dhe roli i prfaqsimit t mendjes n detyrn e caktuar. Ekziston
nj numr i studimeve n fushn e t menduarit pr zgjedhjen e problemeve, t cilat jan
prqendruar n dy krkesa kryesore:
1. far sht ndrtimi dhe prbrja e proceseve t t menduarit inteligjent? Dhe
2. a ka ndonj lidhje ndrmjet aftsive psikometrike t vlersuara dhe efikasitetit t
zgjedhjes s problemeve.
N lidhje me krkesn e par Dejvid Perkinz (1987) pohon se mekanizmi i ndrtimi t t
menduarit prbhet prej mbshtetjes, organizimit dhe aktivizimit t vet t menduarit. T
menduarit duhet t jet i mbshtetur dhe i organizuar mir, t cilat e aktivizojn t
menduarit inteligjent (cilsor) n nj situat t ndrlikuar problemore. Po si mund ti
16

BAZA TRASHGUESE E INTELIGJENCS

#MesueseAurela

prfitojn nxnsit kto struktura? Sipas Perkinzit njerzit i msojn strukturat e t

menduarit nprmjet nj procesi prej tre fazash, q jan: prvetsimi, prgjithsimi dhe
transferimi.
Prvetsimi, nxnsit i prvetsojn informatat q i marrin drejtprdrejt nga burime
t ndryshm nprmjet sigurimit apo modelimit. Detyra e msimdhnsit sht q
tiu ndihmoj atyre n procesin e modelimit t prmbajtjes kryesore.
Prgjithsimi, nxnsit i prgjithsojn informatat nprmjet t nxnit me shembuj
praktik dhe t thjesht, q pas nj kohe t prpunimit automatik prkujtohen n
mnyr spontane nprmjet kujtess.
Transferimi, nxnsit prballen me nj spektr t gjer informatash dhe n nj
kontekst po ashtu t gjer, t cilat duhet transferuar apo prshtatur kontekstit t
situatave problemore. Procesi i nxnies duhet t vazhdoj derisa t ndodh
transferimi apo prshtatja spontane e informacioneve.
Duke studiuar proceset e t menduarit, qasja procesuale ndrvepruese ka provokuar nj
val t re t krkimeve n at se si inteligjenca sht e ndrlidhur me t menduarit dhe
njohjen. N baz t matjeve t bra me ann e testeve pr inteligjencn dhe rezonimin si
shkall e lart e t menduarit krijues, sht konstatuar se individt inteligjent iu jan
prgjigjur m mir krkesave t testit se sa individt jointeligjent. N baz t ktyre
rezultateve mund t konkludojm se ekziston lidhje ndrmjet aftsive psikomotorike dhe
efikasitetit t zgjedhjes s problemit.
Ontologjikisht t menduarit sht proces i mendjes q rrjedh, ndrsa inteligjenca sht nj
struktur stabile n t ciln vendoset nj mundsi apo grup mundsish, por n t njjtn
koh sht gjithashtu edhe nj proces apo grup procesesh, q kryesisht, jan t fshehura
prapa rezultateve t testeve psikometrike. Kto koncepte u formalizuan me themelimin e
teoris pr t menduarit inteligjent nga Frensh dhe Sternberg (1989). N baz t ktyre
autorve shkathtsia e zgjedhjes s problemeve mund t konsiderohet si rast i veant i t
menduarit inteligjent, dhe t menduarit inteligjent i referohet aktivizimit t inteligjencs,
posarisht n situatat problemore. Ndrkaq njerzit inteligjent mund t mendojn n
mnyr t marr, nse ata nuk mund ti zbatojn aftsit e tyre n mnyrn e duhur. Kur
njerzit inteligjent kan mundsi ti zbatojn aftsit e tyre n mnyr t duhur n situata
t ndrlikuara, ata jan ekspert t vrtet, por kur kjo nuk ndodh, ather ata sillen m
dobt se sa njerzit me nj inteligjenc mesatare. T menduarit specifik (inteligjent) krkon
kushte specifike. T menduarit inteligjent sht karakteristik dhe shkathtsi specifike
individuale, ndrkaq psikologt e ndryshm mendojn se n prgjithsi nuk ka dallime
shum t mdha ndrmjet t menduarit empirik dhe t menduarit inteligjent. Piazhe (1972)
ose Vigotski (1978) pjesrisht i injorojn dallimet e aftsive individuale duke iu dhn
prparsi dallimeve t lidhura me moshn mendore dhe asaj fizike (kalendarike). Kshtu
edhe preferuesit e inteligjencs artificiale pajtohen n qasjen e inteligjencs s
prgjithshme se sa t asaj specifike.

17