y
EXPRESIONES FRECUENTES
ESPAOL - KICHWA
Reedicin: 2011
LA FAMILIA - AYLLU
Abuela.
Abuelo.
Anciana.
Anciano.
Vieja.
Viejo.
Hijo.
Hija.
Pap, padre.
Madre, mam.
Padrastro.
Madrastra.
Hijastro.
Hermanastro
Hermanastra
Hijastra.
Nuera, cuada.
Yerno, cuado.
To.
Ta.
Madrina.
Padrino.
Ahijado, ahijada.
Familia.
Hombre.
Mujer, esposa.
Esposo, marido.
Hermano (entre hermanos).
Hermana (hermano a hermana).
Hermano (harmana a hermano)
Hermana (entre hermanas)
Ser humano.
Sin marido, soltera.
Sin esposa. Soltero.
Viudo, viuda.
Hurfano.
Joven, adolescente (varn).
Joven, adolescente (mujer).
Nio, nia.
Amante.
Conocido.
Amigo.
Hatun mama
Hatun yaya / hatun tayta
Paya mama
Ruku yaya / ruku tayta
Paya
Ruku
Churi
Ushi
Yaya / tayta
Mama
Layaya / latayta
Lamama
Lachuri
Lawawki
Lapani
Laushi
Hachun
Masha
Tiyu yaya / tiyu tayta
Tiya mama
Achik mama
Achik yaya / achik tayta
Achik wawa.
Ayllu
Kari
Warmi
Kusa
Wawki
Pani
Turi
aa
Runa
Kuytsa
Wampra
Sapalla
Wakcha
Wampra
Kuytsa
Wawa
Kuyashka
Riksi
Mashi
COLORES - TULLPUKUNA
Amarillo.
Azul.
Rojo
Verde.
Caf.
Morado, violeta.
Lila.
Gris.
Rosado.
Negro.
Blanco.
Negro intenso
Killu
Ankas
Puka
Waylla
Paku
Maywa
sayni
Suku
Wamintsi
Yana
Yurak
Yana yana
TIEMPO - PACHA
Tiempo
Hora
Espacio
Mundo
Naturaleza
Universo
Reloj
Minuto.
Segundo.
Ao.
Medio ao.
Mes
Semana.
Madrugada
Da.
Medio da.
Tarde.
Noche.
Media noche.
Amanecer.
Anochecer.
Tiempo pasado.
Tiempo presente.
Futuro inmediato.
Futuro mediato.
Ayer
Anteayer.
Hoy, ahora.
Maana.
Pacha
Pacha
Pacha
Pacha
Pacha
Pacha
Pacha tupuk
Tatki
Uchilla tatki
Wata
Chawpi wata
Killa
Hunkay / kanchisri
Tutamanta
Puncha
Chawpi puncha
Chishi
Tuta
Chawpi tuta
Pakarina
Tutayana
Yallishka pacha
Kunan pacha
apash shamuna pacha
Unaypi shamuna pacha
Kayna
Sarun / kaynapak kayna
Kunan
Kaya
Sara
Purutu
Inchi
Chukllu
Khura
Kamuti
Kinuwa
Lumu
Papa
Mashuwa
Uka
Zampu
Sapallu
Tawri
Milluku
Raku purutu
Rakacha
Hikama
Chullpi
Muruchu
Yurak sara
Yana sara
Killu sara
Puka sara
FRUTAS - RURUKUNA
Naranja.
Pia.
Aj.
Aj menos picante.
Aj picante.
Aguacate.
Papaya.
Chirimoya.
Huabo.
Pltano.
Capul.
Mortios.
Motilones.
Tacso.
Chilina
Chiwila
Uchu
Mishuma uchu
Rukutu uchu
Palta
Papaya
Chirimuya
Pakay
Pal anta
Kapulli
Murtiu
Mutilon
Takzu
Akcha
Akcha kara
Phallkala
Rinri
Urna utuku
Washa utuku
awi
awi lulun
awi millma
Shimi millma
Shimi kiru
Huchu kiru
Shimi kara
Kimpu / kashtuna
Sinka
Sinka utuku
awi chakata
khallu
Shimi
Kunka
Kunka tullu
Chakata tullu
awi pata millma
Tunkuri
kasku
Chuchu
Rikra
Rikra uku
Maki
Ruka
Maki ruka
Lluki maki
Alli maki
Muku
Paya ruka
Rikuchik ruka
Shunku ruka / chawpi ruka
Uma ruka
Wawa ruka
Kasku tullu
Shunku
Washa tullu
Washa tullu utuku
Yurak shunku
Yana shunku
Yaku shunku
Hantsa
Puzun
Raku chunchulli
Intestino delgado.
Vejiga.
Orina.
Caca.
Ombligo.
Hueso pvico.
Vello pvico.
Pene.
Vagina.
Testculo.
Nalga.
Ano.
Muslo.
Pierna.
Rodilla.
Pie.
Talon.
Dedo del pie.
Ua del dedo del pie.
Sangre.
Vena, arteria.
Carne, cuerpo.
Lgrima.
Saliva
Lunar.
Lagaa.
Amargo, hiel, bilis.
Sudor.
Moco.
Regazo.
Pao, mancha de la cara.
Verruga.
Articulacin.
Tobillo.
Espalda.
Placenta.
Barriga, vientre.
Piel.
Mejilla.
Caracol del odo.
Palma de la mano.
Dorso de la mano.
Planta del pie.
Msculo.
Hueso.
Crneo.
Hueso frontal del crneo.
Nervio.
Coxis.
au chunchulli
Ishpa phuru
Yaku ishpa
Hatun ishpa / isma
Pupu
Pata tullu
Pata millma
Ullu
Raka
Kuruta
Siki
Siki utuku
Mama chanka
Chanka
Kunkuri
Chaki
Chaki washa
Chaki ruka
Chaki sillu
Yawar
Anku
Aycha / ukku
Wiki
Thuka
Ana
Kakatsu
Hayak
Humpi
Hua
Miklla
Mirka
Mitsa
Muku
Pinkullu
Washa
Wawa mama
Wiksa
Kara
awi chichu
Rinri kuru
Maki hawa
Maki washa
Chaki uku
Sinchi aycha
Tullu
Uma tullu
awpa uma tullu
Phawachik anku
Siki tullu / siki chupa tullu
ANIMALES WIWAKUNA
Gaviln.
Hormiga.
Serpiente.
Zorro, mofeta.
Lobo.
Perro.
Pez.
Mosca.
Lechuza.
Buho.
Cuy / conejillo de indias
Larva de escarabajo.
Escarabajo.
Gusano.
Picaflor.
Armadillo.
Caracol.
Rana comestible.
Rana.
Mono.
Lombrz.
Cerdo.
Mariposa.
Puma.
Lucirnaga.
Venado.
Gallinazo.
Trtola
Paloma
Araa.
Tortuga.
Ganado.
Llama, oveja.
Gallina.
Pollo.
Rapoza.
Pato.
Lagartija.
Cangrejo.
Comadreja.
Chivo.
Gato.
Ratn.
Piojo.
Pulga.
Piojo del cuerpo.
Huevo de parsito, liendra.
Larva.
Huevo.
Waman
Aanku
Amaru
Aas
Atuk
Allku
Challuwa
Chuspi
Chushik
Kuskunku
Kuy
Khuzu
Katsu
Kuru
Kinti
Kirkinchu / kachikampu
Churu
Walaku
Hampatu
Kushillu
Kuyka
Kuchi
Pillpintu
Puma
Nina kuru
Taruka
Anka
Urpi
kukulli
Uru
Yawati
Wakra
llama
Atallpa
Chuchi
Chucha
Kulta
Waksa
Apankura
Chukuri
Chita
Mi si
Ukucha
Usa
Piki
Pillis
Tsia
Tsini kuru
Lulun
Condor.
Quilico.
Curiquingue.
Pjaro, ave.
Kuntur
Kiliki
Kurikinka
Pishku
PLANTAS - YURAKUNA
Planta.
rbol.
Hierva.
Nabo.
Floripondio.
Ortiga.
Chilca.
Clavel.
Flor
Hoja
Semilla.
Pumamaqui
Quishuar
Tabaco
Totora
Liana.
Palo, Madera
Hierba rastrera
Hongo
Espina
Alga acutica.
Payco
Penco.
Lechero
Tronco
Raz
Yura
Kiru
Khiwa
Yuyu / panra
Wantu
Tsini
Chillka
Wayta
Sisa
Phanka
Muyu
Puma-maki
Kishuar
Shayri
Tutura
Anku
Kaspi
Allpa khiwa
Kallampa
Kasha
Pimill
Payku
Tsawar
Pinllu
Kullku
Sapi
VESTIMENTA CHURANAKUNA
Falda
Blusa
Faja.
Faja-madre.
Faja-delgada.
Ropa.
Anillo.
Collar.
Sbana.
Manta, trapo.
Bufanda.
Arete.
Zapato.
Alpargates
Medias.
Saco
Abrigo
Prendedor.
Bolso.
Pantaln.
Camisa.
Camiseta.
Poncho.
Sombrero.
Gorra.
Manilla, pulsera.
Corona.
Anaku
Warmi wara
Chumpi
Mama chumpi
Wawa chumpi
Churana
Shiwi
Wallka
Phacha
Phintu
Kunkallina
Rinrina
Ushuta
Ushuta
Phintu ushuta
Kushma
Raku kushma
Tupu
Shikra
Wara
Kushma
Uku kushma
Ruwana
Muchiku
Muntira
Maki-watana
Llawtu
Allpa
Wampu allpa
Haka
Shayak allpa
Kurpa
Pampa
Mana
Pukru
Sacha
Turu
Thiyu / illul
Urku
Wayku
Kunuk allpa
Tula
Kutama
Wayku
Mayu
Yurak allpa
Yana allpa
Tsala allpa
Alli allpa
Puka allpa
VERBOS IMACHIKKUNA
Masticar
Tejer
Hartar
Bostezar
Estrenar
Baar
Rer
Estornudar
Correr
Ser / estar
Dar
Separar
Acercar
Chamuscar
Vender
Comprar
Torcer
Robar
Vigilar
Partir
Poner
Llorar
Nacer
Curar
Sudar
Mentir
Pegar
Amar
Atrancar
Emborrachar
Pedir
Comer
Pastar
Encargar
Aumentar
Mezquinar
Besar
Querer
Soar
Asar
Akuna
Awana
Saksana
Ampana
Arina
Armana
Asina
Atsiyana
Kallpana
Kana
Kuna
Phatsayana
Kimina
Kaspana
Hatuna
Rantina
Kawchuna
Shuwana
Chapana
Chawpina / rakina
Churana
Wakana
Wachana / pakarina
Hampina
Humpina
Llullana
Makana
Khuyana
Harkana
Machana
Maana
Mikuna
Michina
Minkana
Mirachina
Mitsana
Muchana
Munana
Muskuna
Kusana
Decir
Adelantar
Esconder
Abrir
Caminar
Dormir
Escribir
Leer
Hablar
Descansar
Morir
Tocar
Cantar
Medir
Odiar
Or
Caer
Aysana
Abrazar
Aprender
Ayudar
Cocinar
Pensar
Contar
Agradecer
Yacer
Probar
Rotar
Unir
Coser
Sembrar
Volver
Bailar
Creer
Beber
Llevar
Traer
Cargar
Arrastrar
Crecer
Nina
awpana
Pakana
Paskana
Purina
Puuna
Killkana
Killka katina
Rimana
Samana
Wauna
Takarina
Kawana
Tupuna
Tsiknina
Uyana
Urmana
Halar
Ukllana
Yachakuna
Yanapana
Yanuna
Yuyana
Yupana
Yupaychana
Sirina
Mallina
Muyuna
Tinkina
Sirana
Tarpuna
Tikrana
Tushuna
Iina
Uphiyana
Apana
Apamuna
Aparina
aysana
Wiana
COMPLEMENTARIOS
Vertical
Inclinado arriba
Arriba
Aqu
Sur
Este
Grande
Derecho
Bien, bueno
Nacimiento
Vida
Da
Masculino
Fro
Sol
Sal
Triste
Viejo
Vieja
Usado
Fuerte
Duro
Pesado
Hablante
Esposo
Largo
Rico
Bonito
Guerra
Cuerpo
Grueso
Caminante
Espeso
Curva
Afuera
Seguir
Vaco
Rer
Blanco
Comezn
Fuego
Tierra
Amar
Principio
Opaco
sembrar
Shayak
Wichay
Hawa
Kay
Wichay suyu
Inti suyu
Hatun
Alli
Alli
Wachariy / pakariy
Kawsay
Puncha
Khari
Chari
Inti
Kachi
Llaki
Ruku
Paya
Ruku
Sinchi
Sinchi
Llashak
Rimak
Kusa
Suni
Charik
Sumak
Makanakuy
Aycha
Raku
Purik
Sanku
kinku
Kancha
Katina
Chushak
Asina
Yurak
Shikshi
Nina
Allpa
Khuyana
Kallariy
Amsa
Tarpuna
Horizontal
Inclinado abajo
Abajo
Otro, otra
Norte
Oeste
Pequeo
Izquierdo
Mal, malo
Muerte
Otra vida
Noche
Femenino
Caliente
Luna
Dulce
alegre
Joven (hombre)
Joven (mujer)
Nuevo
Dbil
Suave
Liviano
Mudo
Esposa
Corto
Pobre
Feo
Paz
Alma
Delgado
Paraltico
Aguado
Recto
Adentro
Abandonar
Existe
Llorar
Negro
Dolor
Agua
Aire
Odiar
Fin
Claro, luz
cosechar
Sirik
Uray
Uku
Chayshuk
Uray suyu
Tuta suyu
Uchilla
Lluki
Mana alli
Wauy
Chayshuk kawsay
Tuta
Warmi
Kunuk
Killa
Mishki
Kushi
Wampra
Kuytsa
Mushuk
Kalak
Amuk
Phankalla
Upa
Warmi
Putu
Wakcha
Millanayay
Kasik
Sami
au
Suchu
Chuya
Tsiklla
Uku
Sakina
Tiyak
Wakana
Yana
Nanay
Yaku
Samay
Tsiknina
Tukuriy
Achik
Hapina
uka
Kan
Kikin
Pay
Pay
ukanchik
ukanchik
Kankuna / kikinkuna
Paykuna
Paykuna
uka mikukrini
Kan mikukrinki
Kikin mikukrinki
Pay mikukrin
Pay mikukrin
ukanchik mikukrinchik
ukanchik mikukrinchik
Kikinkuna mikukrinkichik
Kikinkuna mikukrinkichik
Paykuna mikukrinkuna
Paykuna mikukrinkuna
uka mikusha
Kan mikunki / kikin mikunki
Pay mikunka
ukanchik mikushun
Kankuna
mikunkichik
kikinkuna mikunkichik
Paykuna mikunkakuna
Imanalla
Imanallatak kanki
Imanalla
Alli puncha
Alli chishi
Alli tuta
Wawkika
Panika
Yayaka / taytaka
Mamaka
Alichu kanki
Ari
Mana / na
Imatak tiyan
Imapash uyarinchu
Tiyanmi
Mana tiyanchu
alli
Buensimo.
Ms o menos
Triste.
Alegre, contento.
Enfermo.
Nos veremos de nuevo.
Nos encontraremos de nuevo.
Adis.
Nos encontramos otro da.
Nos vemos otro da.
Hasta maana.
Hasta pronto.
Hasta siempre.
Hasta otro da.
Hasta el prximo ao.
13
Allipacha
Shina shinalla
Lakilla
Kushilla
Unkushkalla
Kutin rikurishun
Kutin tupari shun
Minchakaman
Shuk puncha tuparishun
Shuk puncha rikurishun
Kayakaman
Ashata kashkaman
Minchakaman
Shuk punchakaman
Chayshuk watakaman
Mikuy
Phuku
Wawa wishik
Charik
Yaku uphiak
Manka
Ninachik
Yanuna uku
yarkakunmi
Mikunata yanushun
Mikunata karaway
Mikunata munani
Ashatalla yarkakun
Mana yarkanchu
Mishki yakuta tantawan munani
Tantata rantikri
Mikunata rantikri shun
Kallari mikuyta munani
Kallari api mikunata munani
Hatun mikunata munani
Kati yakuta munani
Akllashka mikunata munani
ukaka mana akllashka mikunata
munanichu
ukaka shunkunata munani
ukaka mana shunkunata munanichu
ukaka puncha mikunata munani
ukaka mana puncha mikunata
munanichu
ukaka chishi mikunata munani
ukaka mana chishi mikunata munanichu
ukaka mishkita munani
ukaka mana mishkita munanichu.
Kay mikunaka mana alichu
Kay mikunaka sumakmi
ukaka aychata alli mikuni
ukaka mana aychataka mikunichu
ukaka aycha illak mikunata munani
Mana mikunayanchu
Haku mikushun
Shunkunamanta yupaychani
Mikunamanta yupaychani
Chishi mikunamanta yupaychani
Allipacha yanuk kanki
Imawantak rurashka
Kaytaka makiwanrurashkachu
Kayka imatatak nikun
Kay millkaka imatatak nikun
ukaka ushutata rantinkapak munani
ukaka phintu ushutata rantinkapak
munani
Yo quiero comprar plantas aromticas.
ukaka mishki yurakunata rantinkapak
munani
Yo quiero comprar plantas para sembrar.
ukaka tarpuna yurakunata rantinkapak
munani
Yo quiero comprar maz.
ukaka sarata rantinkapak munani
Vndeme un jabn.
Shuk takshana wirata hatuway
Vndeme un detergente.
Shuk takshana hakuta hatuway
Vndeme una pasta de dientes y un cepillo Shuk shimi mayllna apita
phichanawampash hatuway
Quiero comprar un cuaderno y un esfero.
Shuk killkana phankata killkaspitapash
rantinkapak munani
Wawa wasi
Uchilla wawa wasi
Yachana wasi
Hatun yachana wasi
May hatun yachana wasi
Yachachik
yachakuk
Yachana uku
Alli puncha wawakuna
Imanalla wawakuna
Imanallatak kankichik
Imashutitak kanki
Ima shutitak kampak llaktaka
Ima shutita kampak yachanawasika
Ima shutita kampak mama llaktaka
Ima shutita kampak markaka
Ima shutita kampak kitika
Imashutitak kampak kitillika
Ima shutitak kampak taytaka
Ima shutitak kampak mamaka
ukaka alli yachakukmi kani
ukaka mana alli yachakukchu kani
ukaka kawsaypi alli runa kankapak
munani
ukaka yachakunkapak munani
ukaka yachana wasiman rinkapak
munani
ukaka yachakushpa katinkapak munani
ukaka yachakunata alli kachini
ukaka yachachinata alli kachini
ukaka ingls shimita yachachini
ukaka yachana wasipi rurani
ukaka Topo yachana wasipi yanapak
kani
ukaka Tocagn hatun yachana wasipi
yanapak kani
ukaka Pedropak mashi kani
ukaka Suizamanta kani
ukaka kay yachana wasipi
yanapankapak munani
ukaka kay yachana wasipi alli kani
ukaka wawakunapak mashi kani
ukaka wawakunawan pukllankapak
munani
Killkana pirkaman yalli
Phankapi killkay
Kay shimita killkay
Muy bien
Excelente
Felicitaciones
Est mal
Borra lo que has escrito
As, de esta manera
Corrige de esta forma
Leamos esta lectura
Por favor, psame el libro
Vamos a cantar en voz alta
Vamos a leer en vos alta
Vamos a leer en silencio
Haga silencio
Escuche con atencin
Ponga atencin en la clase
Deja de jugar
Vamos a jugar
Comencemos a jugar
Haz rpido tu trabajo
Piensa rpido
Escribe rpido
Piensa en ti mismo
Piensa en tus padres
No molestes
Tranquilzate
T si puedes
T eres capaz
Tu puedes
Esfurzate y podrs
Intntalo de nuevo
Hazlo de nuevo
Escribamos estas palabras
Pronunciamos estas palabras
Escuchamos con mucha atencin
Saquen sus cuadernos
Vamos a escribir
Escribimos con lpiz
Escribimos con esfero de color azul
No copies
No mires a tu compaero(a)
Salgamos al recreo
Vamos a clases
No comas en clase
Por favor, sintate
Por favor, prate
Pide disculpas a tu compaero(a)
No maltrates los asientos
Allimi
Allipachami
Sumakmi
Mana alichu
Killkashkata phichay
Shina, kashna
Kashna ruray
Killkashkata killka katishun
Kamuta yallichimupay
Sinchi kawashun
Sinchi killka katishun
Upalla killka katishun
Upallay
Upalla uyay
Yachachishkata alli uyanki
Pukllayta skiy
Haku pukllashun
Pukllay kallarishun
Kampa ruranata utka ruray
apash yuyay
apash killkay
Kampillata yuyay
Kampak taytakunapi yuyay
Ama pukllaychu
Kasilla kay
Kanka ushankimi
Kanka ushankimi
Ushankimi
Atiriy, ushankimi
Kutin shinay
Kutin ruray
Kay shimikunata killkashun
Kay shimikunata alli rimashun
Kasilla alli uyashun
Killkana phankakunta llukchishun
Killkashun
Killkaspiwan killkashun
Ankas killkaspiwan killkashun
Ama katishpa killkaychu
Ama kampa mashita rikuychu
Samankapak llukshishun
Haku yachakunaman
Yachana ukupi ama mikuychu
Tiyaripay
Shayaripay
Kishpichiway niy kampak mashita
Ama tiyarinata wakllichichu
No rayes en la pared
No manches el pupitre
Entendiste?
Entendieron?
Repite por favor
Repite de nuevo por favor
Guarda los libros
Cuida tus cosas
Cepllate los dientes
Respeta a tus compaeros(as)
Respeta a tus padres
Saluda a los mayores
Imanalla
Kishpichiway
Ima shinatal Otavaloman chayasha
Maypitak hatun antawakunaka shayarin
Mashnatak Otavalokamanka
Taxika mashnata kan
Maypitak mikuna uku tiyan
Maypitak hampi wasika kan
Maypitak hatuk ukuk
Maypital killkana phankata hatuk ukuka
Maypital kamukunata hatuk ukuka
Maypitak internet tiyan
Maypitak uyana antapi kayay ushani
Kay antawaka otavalomanchu rin
Maypitak machana ukuka tiyan
Maypitak willaykunata tariy ushani
Maypitak apash mikunaka tiyan
maypitk llaktakunamanta willaykunata
tariy ushani
Maypitak hampita ranti ushani
Samaywan yakuta munani
Samay illak yakuta munani
Kaymanta mikunata munani
Antawata maankapak munani
Quitoman rinkapak munani
Otavalota alli kchini
Sisakunata rantinkapak munani
Ishpana ukuta munani
Kullkita tikrachinkapak munani
Maypital correo-chaski tiyan
Caf net ukuta munani
Wasita maankapak munani
Puuna ukuta munani
Puuna ukuta munani
Kaymanlla kayankapak munani
Ecuadorman kayankapak munani
Karu llaktaman kayankapak munani
Hatukunimi
Rantikunimi
Paktarak
Ama shayarinkichu
Nina samayta hatunchik
Purishun
Haku wampushun
Kullkita kuway
Tikrachiway
minchakaman
Qu asco
Qu hermoso
Qu maravilla
Qu mala suerte
Lo siento
Perdname
Vamos
Sgueme
Continua
Esfurzate
Amigos(as) hasta el fin
Juntos por siempre
Somos iguales
As me gusta que seas
Me gusta compartir
Me gusta ser solidario
Me gusta colaborar
Me gusta apoyar
Sigamos adelante
Somos chveres
Somos grandes amigos
Te llamar
Te escribir
Te recordar
Te avisar
Te dar la seal
Sinceramente
Cordialmente
Afectuosamente
Atentamente
Atatay
Ananay
Sumak
Chiki washa
Imata rurashun
Kishpichiway
Haku
Katiway
Kutin kutin
Atiriy
Wiaypa mashikuna
Wiaypa paktakuna
Shinapura kanchik
Shina kachun munani
Yachashkata willayta alli kachini
Yanapayta alli kachini
Churanata alli kachini
Alli kachinata yachani
awpaman katishun
Allikunapacha kanchik
Hatun mashikuna kanchik
Kayashami
Killkashami
Yuyarishami
Willashami
Rikuchita rurashami
Tukuy shunkuwan
Tukuy khuyaywan
Tukuy munaywan
Kikimpi shuyashpa