PJESA E KATRT

FAMILJA, MARTESA, DASHURIA

Nga ltbri i K.

Marksit dhe i F. Engelsit

FAMILJA E SHENJTr
3) DASHURIA
Pr t arritur qetsin e plot t njohjes kritika kritike para s gjithash duhet t prpiqet t heq
qafe dashurin. Dashuria sht nj pasion, dhe pr qetsin e njohjes s'ka gj m t rrezikshme se pasioni.
Prandaj n lidhje me romanet e zonjs fon Palcov, t
cilat z. Edgar na siguron se i ka studjuar thell, ai e
kaprcen at ilimillk q quhet dashuri. Dashuria
sht nj tmerr, nj gogol. Ajo e bn kritikn kritike t
trbohet, t vjell vrer e bile gati ta humb mendjen.

logjis, dashuria, natyrisht, i nnshtrohet kritiks s

teologjis; mirpo gjith bota e di se perndia e djalli nuk
jan larg nga njri-tjetri. Z. Edgar e shndrron dashurin n nj perndesh, dhe bile n nj perndesh
mizore, duke e br njeriun q dashuron, dashurin e
njeriut njeri t dashuris, duke shkputur prej
njeriut dashurin si thelb m vete dhe si t till i jep
asaj nj qenie t pavarur. Me kt proces t thjesht,
me kt shndrrim t predikatit n subjekt mund t'i
shndrrosh n mnyr kritike t gjitha prcaktimet
thelbsore dhe t gjitha shfaqjet thelbsore t njeriut
n prbindsha fantastik t veant dhe n vetjetrsime t qenies njerzore. Kshtu, pr shembull, kritika
kritike e bn kritikn, si predikatin dhe veprimtarin e
njeriut, nj subjekt t veant t drejtuar n vetveten
dhe prandaj kritik kritike, e bn nj Molloh, kulti
i t cilit qndron n vetflijimin, n vetvrasjen e njeriut dhe veanrisht t aftsis s tij pr t menduar.
Objekti, brtet qetsla e njohjes, objekti, ja terml
sakt, sepse i dashuruari pr t dashurin (gjinia femrore
mungon) ka rndsi vetm si ky objekt i jashtm i pasionit
t tij shpirtror, si objekt, n t cilin ai krkon t knaq
ndjenjn e vet egoiste.

Dashuria... sht nj perndesh mizore q, sl do hyjni,

synon ta shtjer n dor njeriun t tr dhe nuk knaqet derisa
njeriu jap jo vetm shpirtin e vet, por edhe unIn e vet
fizik. Kulti 1 saj sht vuajtja dhe kulmi i ktij kulti flijiml
1 vetvetes, vetvrasja ,..

Objekti! 'tmerr! S'ka asgj m revoltuese, m profane, s'ka gj q t ket m tepr karakter masiv sesa
objekti, posht objekti! Si sht e mundur q subjektiviteti absolut, actus purus*, kritika e kulluar, si
sht e mundur q ajo t mos ket par n dashurin
bte noire** t saj, mishrimin e satanait, n at dashuri q pr t parn her e mson me t vrtet njeriun t besoj n ekzistencn e bots objektive jasht

Pr ta shndrruar dashurin n nj Molloh, n

djall t vrtet, z. Edgar e shndrron at m par n
nj perndi. Pasi bhet perndi, domethn objekt i teo-

* veprimtaria e kulluar. Red.

** fjal pr fjal: bishn e zez, d.m.th. objektin
urrejtjes. Red.

182

183

tij dhe q kthen jo vetm njeriun n objekt, por edhe

objektin n njeri!
Dashuria,
vazhdon e marrosur qetsia e njohjes,
nuk qetsohet as me t shndrruarit e njeriut n
kategorin: objekt pr nj njeri tjetr; ajo shkon deri
atje sa e shndrron at n nj objekt t caktuar, real,
n kt objekt individual t urryer (shih Fenomenolo gjin e HegelitH mbi kategorit Kjo dhe Ajo, ku
gjithashtu polemizohet kundr Kjo-s s urryer) t
jashtm, q ka nj ekzistenc jo vetm t brendshme,
t kufizuar brenda trurit, por edhe nj ekzistenc t
kapshme nga shqiset.
Dashuria
Nuk rron e ndryme vetm brenda trurit
Jo, e dashuruara sht nj objekt i ndjeshm. Dhe
kritika kritike, kur ajo denjon ta pranoj nj objekt,
krkon q t paktn objekti t jet nj objekt jo i ndjeshm. Kurse dashuria sht nj materialist jokritik, jo i
krishter.
M n fund, dashuria arrin deri aty sa ta shndrroj
nj njeri n kt objekt t jashtm t pasionit shpirtror t nj njeriu tjetr, objekt ku gjen knaqsi ndjenja egoiste e njeriut tjetr, egoiste, sepse kushdo
krkon ta gjej te tjetri thelbin e vet. Por kjo nuk duhet
t ket vend. Kritika kritike sht aq e liruar nga do
egoizm, saq n unin e vet gjen t realizuar deri n
fund tr brendin e thelbit njerzor.
Z. Edgar, natyrisht, nuk na thot nga se dallohet
e dashuruara prej t gjitha objekteve t jashtme t
pasionit shpirtror, n t cilat gjejn knaqsi ndjenjat
egoiste t njerzve. Objekti i dashuris, aq trheqs,
plot ndjenja, plot prmbajtje, prmblidhet pr qetsin
e njohjes vetm n skemn abstrakte: ky objekt i jashtm i pasionit shpirtror, ashtu sikundr pr filozofin spekulativ t natyrs kometa prmblidhet vetm
184

n kategorin e negativitetit. sht e vrtet se duke

e br njeriun tjetr objekt t jashtm t pasionit t
vet shpirtroj. , njeriu, si pohon vet kritika kritike,
i jep atij rndsi; por kjo sht, si t thuash, nj
rndsi objektive, kurse rndsia q u jep objekteve
kritika nuk sht gj tjetr vese ajo rndsi q kritika
i jep vetes s vet. Prandaj kjo rndsi kritike nuk
afirmohet n qenien e jashtme t keqe, por n Hiin
e objektit t rndsishm nga pikpamja kritike.
N qoft se pr qetsin e njohjes njeriu real nuk
prfaqson nj objekt, prkundrazi, njerzimi pr t
prfaqson nj gj isachej. Dashuria kritike ruhet m
tepr se mos pr shkak t personit humb gjn, e cila
nuk sht tjetr vese gj e njerzimit. Kurse dashuria
jokritike nuk e ndan njerzimin nga njeriu individual,
nga personi.
Dashuria, n vetvete, si pasion abstrakt, q nuk dihet
se nga ka ardhur dhe nuk dihet se ku shkon, nuk ka interes
pr nj zhvillim t brendshm.

Pr qetsin e njohjes dashuria sht nj pasion

abstrakt, sipas asaj gjuhe spekulative, e cila konkreten
e quan abstrakte dhe abstrakten konkrete.
Ajo s'kish lindur n lugin,
Nga ishta kush nga ne s'e di,
Shpejt gjurmt errat ia fshin,
Nga ne u tret porsi veri. 12
Pr abstraksionin dashuria sht kjo vash e
huaj, q nuk ka pasaport dialektike, dhe prandaj policia kritike e prz nga vendi ku ka ardhur.
Pasioni i dashuris nuk ka interes pr nj zhvillim t brendshm, sepse ai nuk mund t ndrtohet
priori, sepse zhvillimi i tij sht zhvillim real, q
ndodh ni botn ndijore dhe midis individsh real. In185

teresi kryesor i ndrtimit spekulativ prmblidhet n

pyetjet nga dhe ku. Nga sht pikrisht .domosdoshmria e nj koncepti, prova e tij dhe deduksioni i
(Hegel). Ku sht nj prcaktim i till, n saje
t t cilit, do hallk e veant e ciklit spekulativ, si nj
prmbajtje e gjall e metods, sht n t njjtn koh
fillimi i nj hallke t re. (Hegel). Pra, vetm n rast
se do t ndrtohej a priori nga-ja dhe ku-ja e dashuris, kjo e fundit do t meritonte interesin e kritiks spekulative.
Kritika kritike ktu nuk lufton vetm kundr dashuris, por edhe kundr do gjje t gjall, do gjje
t drejtprdrejt, kundr do prvoje ndijore, kundr
do prvoje reale n prgjithsi, pr t ciln ne nuk
dim kurr q m par as nga. as ku...

6) ZBULIMI I MISTERIT T EMANCIPIMIT T

GRUAS, OSE LUIZA MOREL
Me rastin e arrestimit t Luiza Morelit Rudolfi jepet pas arsyetimesh, t cilat mund t prmblidhen
kshtu:
Zotnia shpesh e ngashnjen shrbtoren duke e friksuar,
duke i br presion papritur ose duke prfituar nga rrethana
t tjera q rrjedhin nga natyra e marrdhnieve midis shrbtores e zotnis! Ai i shkakton asaj fatkeqsi, e turpron dhe e
shtyn n krim. Ligji nuk i prek kto marrdhnie... Krimineli q e ka shtyr n fakt vajzn t vras foshnjen nuk dnohet"

Arsyetimet e Rudolfit nuk shkojn as aq larg sa

t'ia nnshtrojn kritiks s tij shum t ndritur vet
marrdhnien midis zotnis dhe shrbtores. Duke qen
sundimtar i vogl ai sht mbrojts i madh i ktij
lloji marrdhniesh. Edhe m pak arrin ta kuptoj
Rudolfi gjendjen e prgjithshme njerzore t gruas
n shoqrin e sotme. Rudolfit, i cili i qndron plotsisht
besnik teoris s vet t mparshme, i mungon vetm
lig ji, q t ndshkoj prdhunuesit dhe q t bashkoj pendesn dhe fajshlyerjen me ndshkime t tmerrshme.
Rudolfit do t'i kishte mjaftuar t shikonte pak
186

187

legjislacionin q sht n fuqi n vendet e tjera. Legjislacioni anglez i plotson t gjitha dshirat e tij. Me
dlikatesn e vet, q e ka ngritur aq lart Blekstoni, ky
legjislacion arrin gjer atje, saq t ngrej akuz pabesie
e(lhe kundr atij q ka ngashnjyer nj prostitut.
Z. Sheliga u bie fanfarave:
Kshtu (!) mendon (!) Rudolfi (!). Dhe tani
krahasojini kto mendime me fantazit tuaja mbi emancipimin
e gruas. N kto mendime ju pothuajse e prekni me dor shtjen e emancipimit, ndrsa q n fillim ju jeni tepr praktik,
prandaj dshtoni aq shpesh me orvatjet tuaja t kota.

Sidoqoft ne duhet t'ia dim pr nder zotit Sheliga

q ka zbuluar misterin se kjo ose ajo shtje pothuajse
mund t prelet me dor n mendime. Sa pr krahasimin e tij zbavits midis Rudolfit dhe njerzve q na
kan msuar pr emancipimin e gruas, lexuesi le t
krahasoj mendimet e Rudolfit qoft edhe me kto
fantazi t Furjes:

liris, sepse n marrdhniet midis gruas dhe burrit, midis

seksit t dobt e atij t fort, duket m qart fitorja e natyrs
njerzore mbi shtazrin. Shkalla e emancipimit t gruas sht
treguesi i natyrshm i shkalls s emancipimit t prgjithshm.
Poshtrimi i seksit femror sht tipar karakteristik thelbsor si i qytetrimit ashtu edhe i barbaris, me t vetmin
ndryshim se do vesi, q barbaria e praktikon n mnyr t
thjesht, qytetrimi 1 jep nj form ekzistence t ndrlikuar,
dykuptimshe, dyfytyrshe hipokrite... Askush nuk ndshkohet
m tepr se burri q gruaja mbahet n skllavri (Furje13).

sht krejt e teprt t vsh prball arsyetimeve

t Rudolfit karakteristikat q ka dhn me mjeshtri
Furjeja pr martesn, si edhe veprat e fraksionit materialist t komunizmit francez.
Shkruar n shtator-nntor

K. Marks e F. Engels.

1844

Veprat, bot. i 2-t rus.,

v11. 2, f. 22-24, 213-214.

Shkelja e besnikris bashkshortore, ngashnjimi i nj

vajze quhen si nj nder pr kobuesin, mbahen si dika e mods... Po e shkreta vajz! Vrasja e foshnjs, 'krim! N qoft
se don t ruaj nderin, ajo duhet t zhduk gjurmt e nderimit, dhe n qoft se sakrifikon fmijn e vet pr hir t paragjykimeve t ksaj bote, ajo i nnshtrohet nj turpi edhe m
t madh dhe bhet viktim e paragjykimeve t ligjit... Ky
sht rrethi vicioz q prshkruan kudo n lvizjen e vet mekanizmi i qytetrimit.
A nuk sht vajza e re nj mall q i paraqitet t parit
blers q dshiron ta bj at vetm e vetm pron t tij?..
Ashtu sikurse n gramatik dy mohime prbjn nj pohim,
edhe n marrveshjen e martess dy prostitucione bjn nj

virtyt.
i nj epoke historike t dhn mund t prcaktohet gjithnj me shkalln e prparimit t grave n rrugn e

188

189

Nga vepra

e K.

Marksit dhe e F. Engelsit

IDEOLOGJIA GJERMANE
...Bashk me ndarjen e puns, q i prmban t
gjitha kto kontradikta dhe q mbshtetet, nga ana e
vet, n ndarjen e natyrshme t puns n familje dhe n
ndarjen e shoqris n familje t veanta q qndrojn
kundr njra-tjetrs, bashk me kt ndarje t puns
sht dhn edhe shprndarja, dhe pikrisht shprndarja e pabarabart, si sasiore, ashtu edhe cilsore, e puns dhe e produkteve t saj; pra, sht dhn edhe
prona, embrionin dhe formn fillestare t s cils e
kerni qysh n familje, ku gruaja dhe fmijt jan
skllevrit e burrit. Skllavria n familje 'sht e
drejta, nj skllavri tepr primitive dhe latente, sht
prona e par, e cila, nga ana tjetr, edhe n kt form
pajtohet plotsisht me prkufizimin e ekonomistve
modern, sipas t cilit pron sht disponimi i fuqis
puntore t t tjerve. Madje, ndarja e puns dhe prona
private jan shprehje identike; n njrin rast thuhet
pr veprimtarin e njjta gj q thuhet n rastin tjetr
pr produktin e veprimtaris.
Pastaj, bashk me ndarjen e puns sht dhn
edhe kontradikta midis interesit t individit t veant
ose t familjes s veant dhe interesit t prbashkt
t t gjith individve q kan relacione midis tyre...
Shkruar nga K. Marksi e
F. Engelsi n vjett
1845-1846

190

K. Marks e F. Engels.
gjermane,
bot. shqip, 1972,
f. 40-41

Nga vepra e K.

Marksit

KAPITALI
...Por forca e fakteve bri, m n fund, q t pranohej se industria e madhe, duke shkatrruar bazn
ekonomike t familjes s vjetr dhe t puns familjare
q i prgjigjej asai, shkatrron edhe marrdhniet e
vjetra familjare. U desh t shpallej e drejta e fmijve.
Pr fat t keq, thuhet n raportin prmbledhs t Komisionit pr hetimin e kushteve t puns s fmijve t vitit
1866, nga t gjitha deponimet e dshmitarve del se fmijt e t dy sek_seve m shum se nga kushdo tjetr kan nevoj
t mbrohen nga prindt e tyre. Sistemi i shfrytzimit jasht
mass t puns s fmijve, n prgjithsi, dhe t puns s tyre
n shtpi, n veanti, mbahet m kmb ngaq prindt e prdorin pa kurrfar kufizimi dhe kontrolli pushtetin e tyre arbitrar dhe t dmshm mbi pjellat e tyre t njoma e t mitura...
Prindt nuk duhet t ken pushtet absolut pr t'i shndrruar
fmijt e tyre n makina t thjeshta, me qllim q t nxjerrin
do jav nj pag t caktuar... Fmijt dhe t miturit kan
t drejt t mbrohen me ligj nga shprdorimi i pushtetit prindror, i cili i shterron para kohe forcat e tyre fiztke dhe 1 ul
shum posht moralisht dhe intelektualisht 14).

191

Megjithat, shfrytzimin e drejtprdrejt ose t'

trthort t fuqive puntore t papjekura nga kapitali
nuk e krijoi shprdorimi i pushtetit prindror, por,
prkundrazi, mnyra kapitaliste e shfrytzimit, pasi
zhduku bazn ekonomike q i prgjigjej pushtetit prindror, e shndrroi at n shprdorim. Por sado e tmertshme dhe e neveritshme q t jet shthurja e familjes
s vjetr n sistemin kapitalist, prapseprap industria
e madhe, duke u ln grave i t miturve dhe fmijve
t t dy sekseve rolin kryesor n procesin shoqrisht
t organizuar t prodhimit jasht sfers s vatrs shtpiake, krijon bazn e re ekonomike pr nj form m
t lart t familjes dhe t raportit midis sekseve. Sigurisht, sht njlloj marrzi ta quash absolute formn
gjermanike t krishter t familjes, si dhe formn e
vjetr romake, ose formn e vjetr greke, ose lindore,
t cilat, midis s tjerash, t lidhura njra me tjetrn,
formojn nj varg t vetm t zhvillimit historik. Po
ashtu sht e qart se prbrja e personelit puntor t
kombinuar prej individsh t t dy sekseve dhe me mosh t ndryshme, megjithq n formn e vet spontane dhe trashanike, d.m.th. kapitaliste, kur puntori
ekziston pr procesin e prodhimit, e jo procesi i prodhimit pr puntorin, sht nj burim i pgr korrupsioni
dhe skllavrie, n kushtet prkatse duhet t shndrrohet, prkundrazi, n nj burim zhvillimi humanitar...

Nga artilculli i F. Engelstt

LIBRI I ZBULESS
...sht intieresant fakti q n do lvizje revolucionare t madhe shtja e dashuris s lir del n
plan t par. Pr disa ky sht nj prparim revolucionar, lirim nga prangat e vjetra tradictonale, q jan
br t panevojshme; pr disa t tjer kjo sht nj
doktrin e kndshme pr t mbuluar gjithfar marrdhniesh t lira dhe t lehta midis burrit dhe gruas...
K. Marks e F. Engels.
Mbi fen, bot. shqip,
1970, f. 244

K. Marks. Kapitali,
bot. shqip, vll. I,

itbrt t 2-t, f. 245-246

192

13 43

193

Nga li bri i

F. Engelsit

ORIGJINA E FAMILJES, E PRONtS PRIVATE

DHE E SHTETIT
II
FAMILJA
Morgani, q e ka kaluar pjesn m t madhe t
jets s vet n mes t irokezve, t cilt edhe sot
rrojn ende n shtetin e Nju-Jorkut, dhe q ka qen
adoptuar nga nj prej fiseve t tyre (nga fisi seneka),
zbuloi se te ata ekzistonte sistemi i afris, q ishte n
kundrshtim me marrdhniet e vrteta familjare t
tyre. Te ata sundonte nj monogami, q mund t prishej le.ht prej t dy palve dhe q Morgani e quan
familje me Pjella e nj ifti t till bashkshortsh dihej, pra, nga t gjith dhe pranohej prej t
gjithve: nuk mund t kishte dyshim se kush duhej
quajtur at, nn, bir, bij, vlla, motr. Por prdorimi
i vrtet i ktyre shprehjeve sht n kundrshtim me
kt. Irokezi quan bij dhe bija t vet jo vetm fmijt
e vet, por edhe fmijt e vllezrve t vet, dhe ata e
quajn at at. Kurse fmijt e motrave t veta ai i quan nipr dhe mbesa t vet, dhe ata e quajn at ungj.
Prkundrazi, irokezja i quan fmijt e motrave t veta
194

njsoj si fmijt e vet, bij t vet dhe bija t veta, dhe

ata e quajn at nn, kurse fmijt e vllezrve t
vet ajo i quan nipr dhe mbesa, dhe at ata e quajn
emt. Po kshtu edhe fmijt e vllezrve, si edhe
fmijt e motrave, e quajn shoqi-shoqin vllezr dht
motra. Prkundrazi, fmijt e gruas dhe fmijt e vllait t saj e quajn shoqi-shoqin kushrinj dhe kushrira. Dhe kta nuk jan vetm emra pa kuptim, por
jan shprehjet e pikpamjeve reale q sundojn mbi
afrsin dhe lagsin, mbi barazin dhe mosbarazin e
afrsis s gjakut, dhe kto pikpamje jan baza e nj
sistemi afrie t prpunuar plotsisht dhe q sht n
gjendje t shpreh me qindra marrdhnie t ndryshme
afrie t nj individi. Pr m tepr: ky sistem sht
n fuqi plotsisht jo vetm te gjith indiant e Ameriks (deri m sot nuk sht gjetur asnj prjashtim),
por vepron pothuajse pa asnj ndryshim edhe te banort e vjetr t Indis, te fiset dravidiane t Dekanit dhe
te fiset gaura n Indostan 15. Fjalt q tregojn lidhje
afrie te tamilt e Indis Jugore dhe te irokezt e fisit
seneka t shtetit t Nju-Jorkut vazhdojn t jen njsoj
edhe sot pr m shum se dyqind marrdhnie t ndryshme afrie. Dhe te kto fise indiane, si edhe te t gjith indiant e Ameriks, marrdhniet e afris, q
rrjedhin nga forma ekzistuese e familjes, jan gjithashtu n kundrshtim me sistemin e afris.
Si shpjegohet kjo? Duke marr parasysh rolin vendimtar q Iuan afria n rendin shoqror te t gjith popujt egr dhe barbar, nuk mund ta kalojm vetm
me disa fraza kt sistem kaq t prhapur. Nj sistem,
i prhapur gjersisht n Amerik, q ekziston edhe n
Azi ndr popuj t nj race krejt tjetr, q haset
shpesh n forma pak a shum t ndryshuara kudo n
Afrik dhe n Australi, nj sistem i till krkon
nj shpjegim historik; prej tij nuk mund t ndahesh
vetm disa fraza, si u orvat t bnte, pr shembull,
Mak-Lenani. Fjalt: at, bir, vlla, motr nuk jan

195

vetm tituj nderi, por tituj q sjellin me vete detyrime reciproke t caktuara, shum serioze, dhe q n
trsin e tyre prbjn nj pjes kryesore t rendit
shoqror t ktyre popujve. Dhe shpjegimi u gjend.
N ishujt Sandui (Havai) ekzistonte ende n gjysmn
e par t shekullit ton nj form familjeje ku kishte
pikrisht etr dhe nna, vllezr dhe motra, bij dhe
bija, ungjr dhe emta, nipr dhe mbesa si ato q krkon sistemi i afris n Amerik dhe n Indin e lasht.
Por udi! Edhe sistemi i afris q ekzistonte n ishujt
Havai nuk i prgjigjej forms s familjes q ekzistonte
atje n t vrtet. Dhe pikrisht atje, pa prjashtim,
t gjith fmijt e vllezrve dhe t motrave quhen
vllezr dhe motra dhe fmij t prbashkt jo vetm
t nns s tyre dhe t motrave t saj (XS'8 t atit t
tyre dhe t vllezrve t tij, por t t gjith vllezrve
dhe motrave t prindrve t tyre pa dallim. Pra, n
qoft se sistemi amerikan i afris krkon nj form
m primitive t familjes, e cila tani nuk ekziston n
Amerik dhe t ciln ne e gjejm me t vrtet ende
n ishujt Havai, ather sistemi i afris n ishujt
Havai tregon, nga ana tjetr, nj form edhe m primitive t familjes, ekzistencn e s cils, 'sht e vrteta, ne tani nuk mund ta provojm asgjkundi, por q
duhet t ket ekzistuar, sepse ndryshe nuk mund t
lindte nj sistem afrie q i prgjigjet ksaj forme.
Familja thot Morgani, sht nj element aktiv; ajo
nuk qndron kurr n nj vend, por shon nga nj form m
e ult n nj form m t lart krahas me zhvillimin e shoqris nga nj shkall m e ult n nj shkall m t lart.
Prkundrazi, sistemet e afris jan pasive; vetm pas intervalesh t gjata kohe ato regjistrojn prparimin e br gjat
ksaj kohe nga familja dhe psojn ndryshime rrnjsore vetm ather kur familja sht ndryshuar rrnjsisht16.

Dhe pikrisht kshtu, shton Marksi, ndodh

prgjithsisht edhe me sistemet politike, juridike, fe196

tare dhe filozofike 17. Ndrsa familja vazhdon t zhvillohet, sistemi i afris bhet i ngurt, dhe ndrsa ky
i fundit vazhdon t ekzistoj nga forca e zakonit, familja i kaprcen caqet e tij. Por po me at siguri, me t
ciln Kyvjeja, n baz t kocks marsupiale t skeletit
t nj kafshe, q ishte gjetur afr Parisit, mundi t
nxirrte prfundimin se ky skelet ka qen skeleti i nj
kafshe marsupiale dhe se atje dikur ka pasur kafsh
t tilla q jan zhdukur, me kt siguri ne mund
t nxjerrim prfundimin, n baz t sistemit t afris
q historikisht ka mbetur deri m sot, se ka pasur nj
form familjeje q i prgjigjet ktij sistemi.
Sistemet e afris dhe format e familjes, q porsa
u prmendn, ndryshojn nga ato q sundojn sot, ngaq
atje do fmij ka disa etr dhe nna. Sipas sistemit
amerikan t afris, t cilit i prgjigjet familja e ishujve Havai, vllai dhe motra nuk mund t jen ati dhe
nna e po nj fmije. Kurse sistemi i afris i ishujve
Havai supozon nj familje, n t ciln, prkundrazi, kjo
ishte rregull. Ktu kemi nj sr formash familjeje q
jan drejtprdrejt n kundrshtim me ato q deri m
sot zakonisht quheshin si t vetmet forma ekzistuese.
Koncepti tradicional njeh vetm monogamin, pran
ksaj edhe poligamin e nj burri dhe, n rastin ekstrem, poliandrin e nj gruaje, por, si i ka hije filistinit
moralizues, ai nuk z n goj faktin se praktika, n
heshtje por pa ceremoni, i kaprcen kufijt e caktuar
nga shoqria zyrtare. Studimi i historis primitive,
prkundrazi, na tregon nj gjendje ku burrat rrojn n
poligami dhe grat e tyre njkohsisht n poliandri,
dhe prandaj fmijt e njrs dhe t tjetrs pal quhen
fmij t prbashkt t t gjithve, gjendje q, nga ana
e vet, derisa t kaloj prfundimisht n monogami, pson nj varg t tr ndryshimesh. Kto ndryshime bhen n mnvr t till q rrethi i lidhjeve t prbashkta t martess, i cili n fillim ishte shum i gjer,
ngushtohet gjithnj m tepr, derisa, m n fund, mbetet vetm ifti q mbizotron n kohn e sotme.
197

Duke rindrtuar kshtu s prapthi historin e familjes, Morgani, n nj mendje me shumicn e kolegve t vet, arrin n prfundimin se ka ekzistuar nj
gjendje primitive kur brenda fisit kan sunduar marrdhnie seksuale t pakufizuara, kshtu q do grua
ishte e do burri dhe po kshtu do burr i do gruaje. Pr nj gjendje t till primitive sht folur q n
shekullin e kaluar, por vetm me fraza t prgjithshme;
vetm Bahofeni, dhe kjo sht nj nga meritat e tij
t mdha, e mori seriozisht kt problem dhe filloi
t'i krkonte gjurmt e ksaj gjendjeje n legjendat
historike dhe fetare. Ne tani e dim se gjurmt e gjetura
prej tij nuk na shpien aspak n shkalln shoqrore t
marrdhnieve seksuale t parregullta, por n nj form shum m t von, n martesn me grupe. Shkalla
shoqrore primitive, q prmendm, n qoft se ka
ekzistuar me t vrtet, i prket nj epoke aq t largt, saq sht e vshtir t gjenden ndr fosilet shoqrore te t egrit e prapambetur prova t drejtprdrejta
t ekzistencs s saj n t kaluarn. Merita e Bahofenit
qndron pikrisht n faktin se ai nxori n plan t par
studimin e ksaj shtjeje*...
* Duke e quajtur kt gjendje primitive heterizm, Bahofeni tregoi se sa pak e kishte kuptuar at q ai zbuloi ose, m
mir, q e mori me mend. Me fjaln heterizm grekt, kur
filluan ta prdornin kt fjal, kuptonin marrdhniet e burrave t pamartuar ose monogam me gra t pamartuara; kjo
krkon gjithnj ekzistencn e nj forme t caktuar martese,
jasht s cils bhen kto marrdhnie dhe prmban t paktn,
si mundsi, prostitucionin. Kjo fjal nuk sht prdorur kurr
me tjetr kuptim, dhe n kt kuptim e prdor edhe un bashk me Morganin. Zbulimet me shum rndsi t Bahofenit
mistifikohen n mnyr t pabesueshme, sepse ai kujton se burim i marrdhnieve t lindura historikisht midis burrit dhe
gruas kan qen gjoja kurdoher idet fetare t njerzve dhe
jo kushtet e jetess s tyre t vrtet.

198

...Sipas Morganit, nga kjo gjendje primitive e marrdhnieve seksuale t parregullta ka t ngjar q t
jet zhvilluar shum shpejt:
1. Familja e nj gjaku shkalla e par e familjes.
Ktu grupet e martuara ndahen sipas brezave: t gjith gjyshrit dhe t gjitha gjyshet brcnda kufijve t
familjes jan midis tyre burr e grua, ashtu si dhe
bijt e tyre, d.m.th. etrit dhe nnat, kshtu edhe fmijt e ktyre t fundit formojn rrethin e tret t
bashkshortve t prbashkt, kurse fmijt e tyrc, strniprit e t parve, formojn rrethin e katrt. Kshtu,
n kt form t familjes prjashtohen nga t drejtat
dhe nga detyrat reciproke bashkshortore (si do t thoshim ne sot) vetm strgjyshrit dhe strniprit, prindt
dhe fmijt. Vllezrit e motrat kushrinjt e par,
kushrinjt e dyt, kushrinjt e tret dhe ata m t
largt t gjith jan midis tyre motra e vllezr dhe
pr kt arsye t gjith edhe burra e gra midis tyre.
Marrdhniet e afris midis vllait dhe motrs n kt
shkall t familjes prmbajn n vetvete edhe marrdhniet seksuale midis tyre si nj gj q kuptohet vetvetiu*. Nj shembull tipik pr nj familje t till do t
ishin pasardhsit e nj ifti, t cilt brez pas brezi t
gjith jan midis tyre vllezr e motra dhe pikrisht
pr kt edhe burra e gra midis tyre.
* N nj letr, shkruar n pranver t vitit 1882 1 8, Marksi
flet me fjal shum t ashpra pr falsifikimin e plot t epoks
primitive n tekstin e Nibelungve t Vagnerit. sht
dgjuar ndonjher q vllai ta prqafoj motrn si grua t
vet?19. Ktyre perndive t epsheve t Vagnerit, t cilt n
mnyr fare moderne aventurat e dashurive t tyre I bjn m
t kripura, duke i przier me pak flligshti n gjak, Marksi u
prgjigjet: N epokn primitive motra ishte gruaja dhe kjo
ishte nj gj mora/e. (Shnim i Engelsit pr botimin e vitit
1884).
Nj mik dhe adhurues francez i Vagnerit nuk sht n
199

Familja e nj gjaku sht zhdukur. Edhe te popujt

m t egr, pr t cilt flet historia, nuk mund t
gjesh nj shembull t padiskutueshm t saj. Por q kjo
familje duhet t ket ekzistuar, kt na detyron ta
pranojm sistemi i afris n ishujt Havai, q sht n
fuqi edhe sot n gjith POlinezin dhe q shpreh shkall t tilla t lidhj ,eve t gjakut, t cilat mund t lindnin vetm n kt form t familjes; na detyron ta pranojm kt gjith zhvillimi i mtejshm i familjes, q
krkon ekzistencn e ksaj forme si nj shkall paraprake t domosdoshme...
nj mendje me kt vrejtje dhe thot se n Edn m t vjetr, ku sht bazuar Vagneri, n Egisdrek, Loki e qorton Frejen kshtu: Prpara perndive ti prqafove vllan
tnd. Ktej gjoja rrjedh se martesa midis vllait e motrs qysh
ather paska qen e ndaluar. Por Egisdreka pasqyron at
koh kur besimi n mitet e vjetra kishte humbur plotsisht; kjo
sht nj satir e tipit t Lukianit kundr perndive. N qoft
se Loki si Mefistofeli e qorton kshtu Frejen, kjo m tepr
flet kundr Vagnerit. Disa vargje m tutje Loki i thot Niordit: Me motrn tnde bre ti nj djal (t till) (vidh systur
thinni gaztu slikan mog)20. sht e vrtet se Niordi nu sht
as, por van, dhe n Inglingsage ai thot se martesat midis
vllezrve dhe motrave jan t zakonshme te vant, por kjo
nuk ndodh te ast21. Kjo mund t tregonte se vant jan perndi m t vjetra se ast. Sidoqoft, Niordi rron midis asve si
nj shok i tyre dhe prandaj Egisdreka sht m tepr nj
prov se n epokn e formimit t legjendave norvegjeze mbi
perndit martesa midis vllezrve dhe motrave, t paktn midis perndive, nuk shkaktonte ende asnj neveri. Pr t justifikuar Vagnerin do t ishte m mir n vend t Eds t'i
referohemi Gtes, i cili n baladn mbi zotin dhe mbi bajadern bn po at gabim n lidhje me detyrn fetare t grave
q t'u jepen burrave n tempull, duke e afruar kt zakon tepr
me prostitucionin modern. (Shtes e Engelsit pr botimin e katrt t vitit 1891.).

200

...Njohurit tona pr martsn me grupe jan pasuruar aq tepr, para s gjithash n saje t misionarit
anglez Lorimer Fajson, i cili e ka studjuar shum vjet
Mie radh kt form t familjes, n tokn e saj klasike
n Australi. Shkalln m t ult t zhvillimit ai e
gjeti te zezakt australian n rajonin Maunt-Gambir n
Australin Jugore. Ktu tr fisi sht ndar n dy
klasa t mdha kroki dhe kumite. Marrdhniet seksuale brenda secils nga kto klasa jan t ndaluara
rreptsisht; prkundrazi, do ,burr i nj klase q kur
lind sht burri i do gruaje t iclass tjetr, kurse kjo
e fundit sht gruaja e lindur pr t. Jo individ t
veuar, por grupe t tra jan t martuara midis tyre,
nj klas me klasn tjetr. Dhe duhet t theksojm se
as ndryshimi n mosh as afria e gjakut ktu nuk jan
kurr penges pr marrdhnie seksuale, prve kufizimeve q shkaktohen nga ndarja n dy klasa ekzogame. Pr cilindo kroki do grua kumite sht sipas zakonit grua e tij; por megense bija e tij,. si bij e nj
gruaje kumite, sht edhe ajo nj kumite sipas s
drejts amtare, ajo pr kt arsye q kur lind sht
gruaja e do kroki, pra edhe gruaja e atit t vet. Sidoqoft, organizimi i klasave, ashtu si e njohim ne, nuk
e pengon fare kt gj. Kshtu, ose ky organizim ka
lindur atlyer kur, megjithse kishte nj tendenc t
errt pr t kufizuar flligshtin n gjak, njerzit nuk
i quanin ende si nj gj t tmerrshme marrdhniet
seksuale midis prindve dhe fmijve, dhe n kt
rast sistemi i klasave lindi drejtprdrejt nga gjendja e
marrdhnieve seksuale t parregullta, ose marrdhniet seksuale midis prindve dhe fmijve ishin
tashm t ndaluara prej zakonit kur lindn martesat me
klasa, dhe n kt rast gjendja e sotme tregon se ka
ekzistuar m par familja e nj gjaku dhe sht hapi
i par pr kaprcimin e saj. Hipobeza e fundit ka m
tepr t ngjar. Me sa di un, nuk jepen shembuj marrdhniesh seksuale midis prindve dhe fmijve n
201

Australi, dhe forma m e von e ekzogamis, gjinia e

mbshtetur n t drejtn amtare, gjithashtu, si rregull,
parakupton n heshtje ndalimin e marrdhnieve t
tilla, si nj gj q ka ekzistuar q me formimin e gjinis.
Sistemi i dy klasave gjendet, prve rajonit t Maunt-Gambirit n Australin Jugore, edhe m tej n
Lindje n pellgun e lumit Darling, dhe n Verilindje,
n Kuinslend, dhe, kshtu, sht shum i prhapur. Ky
sistem prjashton vetm martesat midis vllezrve dhe
motrave, midis fmijve t vllezrve dhe fmijve t
motrave nga vija e nns, sepse ata jan t nj klase;
prkundrazi, fmijt e motrs dhe t vllait mund t
martohen midis tyre. Nj hap m tej drejt ndalimit
t flligshtis n gjak kemi n fisin kamilaroi n pellgun e lumit Darlink n Uelsin Jugor t Ri, ku dy klasat
e para u ndan n katr, dhe secila prej ktyre katr
klasave martohet e tra me nj nga klasat e tjera. Dy
klasat e para q prej lindjes jan bashkshort midis
tyre; sipas asaj ku bn pjes nna n klasn e par
apo t dyt, fmijt e saj i takojn klass s tret ose
t katrt; fmijt e dy klasave t fundit, q jan t
martuar midis tyre, bjn pjes n klasn e par dhe
t dyt. Kshtu, nj brez gjithnj bn pjes n klasn
e par dhe t dyt, brezi q vjen pas tij n klasn
e tret dhe t katrt, brezi i tret prsri n klasn
e par dhe t dyt. Sipas ktij sistemi, fmijt e vllait
dhe t motrs (nga ana e nns) nuk muncl t jen burr e grua, por mund t jen burr e grua niprit e vIlait dhe t motrs. Ky sistem, i ndrlikuar n mnyr.
t veant, ndrlikohet edhe m tepr duke u shartuar
t paktn m von me gjini amtare. Por ne ktu
nuk mund t merremi me kt gj. Shohim kshtu se
tendenca pr t penguar flligshtin n gjak gjithnj
shfaqet dhe rishfaqet, por duke vepruar n mnyr instinktive, t vetvetishme, pa pasur nj kuptim t qart
t qllimit.
Martesa me grupe, e cila n Australi sht ende
202

nj martes midis klasash, nj martes n mas e nj

klase t tr burrash, shpesh t shprndar n t gjith
kontinentin, me nj klas grash t prhapur aq sa edhe
klasa e burrave, kjo martes me grupe, po ta shikojm pr s afrmi, nuk sht aspak aq ee tmerrshme sa e
prshkruan fantazia e filistejve, q sht msuar me
prostitucionin. Prkundrazi, kaluan shum vjet derisa
filluan ta merrnin vetm me mend ekzistencn e saj
dhe s'ka shum koh q filluan prsri ta vn n dyshim kt. Nj vrojtuesi t cekt ajo i duket si nj monogami e paqndrueshme, dhe n disa raste si nj
poligami me nj pabesi q ndodh her pas here. Duhet
t punosh vite t tra, si bn Fajsoni dhe Hauiti,
pr t zbuluar ligjin q rregullon kto marrdhnie t
martess, t cilat n praktikn e tyre evropianit t zakonshm i kujtojn atdheun e tij, ligj sipas t cilit
nj zezak i huaj australian, mijra kilometra larg
nga vendi i lindjes s tij, midis njerzish q flasin nj
gjuh t panjohur pr t, shpesh n do vendbanim, n
do fis gjen gra q jan gati t'i jepen pa kundrshtim
dhe pa u zemruar, kurse njeriu q ka disa gra ia l
natn njrn prej tyre mikut t vet. Atje ku evropiani
sheh nj gj kundr moralit dhe kundr ligjit, atje n t
vrtet sundon nj ligj i rrept. Kto gra jan t nj
klase martese me mikun, dhe prandaj ato q me t
lindur jan gra t tij; po ai ligj moral, q i paracakton
ata pr shoqi-shoqin, po ai ligj ndalon nn krcnimin
e dnimit publik do marrdhnie seksuale jasht klasave t martess, q i prkasin njra-tjetrs. Bile edhe
atje ku i rrmbejn grat, gj q ndodh shpesh dhe
n shum lokalitete, sht nj rregull, edhe atje ligji
i martess me klasa respektohet me kujdes.
Me rrmbimin e grave shfaqen tani shenjat e kalimit n monogami, t paktn n formn e martess me
ifte: kur nj djal i ri me ndihmn e miqve t vet ka
rrmbyer me forc ose me dredhi nj vajz, ata t gjith
Mie radh hyjn me t n marrdhnie seksuale, por
203

pastaj ajo quhet gruaja e djalit t ri q organizoi rrmbimin. Dhe, prkundrazi, kur gruaja e rrmbyer ikn
nga burri dhe e rrmben nj tjetr, ajo bhet gruaja
e ktij t fundit, dhe pari humbet t gjitha t drejtat
q kishte mbi t. Krahas martess me grupe dhe brenda
ksaj martese, q prgjithsisht vazhdon t ekzistoj,
lindin, kshtu, marrdhnie q prjashtojn persona t
tjer, lid
hje pak a shum t gjata iftesh m vete, dhe
krahas me kt lind edhe poligamia, kshtu q edhe
ktu martesa me grupe fillon t zhduket, dhe shtja
sht kush do t zhduket nga skena m par nn ndikimin e evropianve martesa me grupe apo zezakt
australian, q i prmbahen ende ksaj martese.
Martesa me klasa t tra, ashtu si sundon n Australi, sht, sidoqoft, nj form shum e ult dhe
primitive e martess me grupe, kurse familja punaluane, me sa sht shkalla m e lart e zhvillimit t
saj. E para, si duket, i prgjigjet shkalls s zhvillimit
shoqror t endacakve t egr, e dyta nnkupton vendosjen e komunave komuniste n banime pak a shum
t qndrueshme dhe shpie drejtprdrejt n nj shkall
zhvillimi tjetr m t lart. Ne, pa dyshim, midis ktyre
dy formave t martess do t zbulojm edhe disa shkaIl t ndrmjetme; ktu kemi nj fush krkimesh q
sapo sht zbuluar, sapo sht prekur.
3. Fa ilja me ifte. Nj far bashkjetese me ifte,
pr nj koh pak a shum t gjat, ka pasur edhe n
martesn_me grupe ose edhe m par; burri kishte nj
grua kryesore, (sht ende vshtir t themi gruan q
dashuronte) midis shum grave q kishte, dhe ai ishte
pr t burri kryesor midis burrave t tjer. Kjo rrethan ka shkaktuar nj ngatrres mjaft t madhe n
kokn e misionarve, t cilt e quanin martesn me
grupe her si nj bashksi t rregullt grash, her si nj
shkelje arbitrare t besnikris bashkshortore. Por nj
bashkjetes e till me ifte, q u b zakon, duhej t
prforcohej gjithnj m tepr, sa m tepr zhvillohej
204

gjinia dhe sa m tepr shtoheshin grupet e vllezrve

dhe t motrave, q tani nuk mund t martoheshin
midis tyre. Shtytja q i dha gjinia ndalimit t martesave midis njerzve t nj gjaku shkoi edhe m tej.
Kshtu shohim se te irokezt dhe te shumica e indianve, q jan n shkalln e ult t barbaris, martesa sht ndaluar midis t gjith njerzve t nj gjinie q ka
sistemi i tyre dhe q jan me qindra. Meq konfuzioni
i ndalimeve t martess shtohej gjithnj m tepr, martesat me grupe bheshin gjithnj m t pamundshme;
ato zvendsoheshin nga fami/ja me f t e N kt
shkall burri rron me nj grua, por n nj mnyr t
till, q poligamia dhe koh m koh pabesia mbeten nj
e drejt e burrit, megjithse e para edhe pr arsye
ekonomike ndodh rrall, kurse nga grat pr gjith
kohn e bashkjetess, n shumicn e rasteve, krkohet
nj besnikri e rrept, dhe pr shkeljen e besnikris
bashkshortore ato dnohen me ashprsi. Por lidhjet e
martess mund t prishen leht nga t dy palt, dhe
fmijt, si dhe m par, i prkasin vetm nns.
Edhe n kt prjashtim t njerzvse t nj gjakii
nga lidhjet e martess, prjashtim q zgjerohet gjithnj
rn tepr, vazhdon t veproj seleksionimi natyror. Sipas
Morganit,
martesat rnidis antarve t gjinive, q nuk ishin t nj
gjaku, nxirrnin nj rac m t fort si nga pikpamja fizike,
ashtu edhe nga pikpamja mendore; dy fise, n prparim e sipr, prziheshin, dhe kafka e truri I brezave t rinj rriteshin
vetiu derisa t bashkonin n veten e vet zotsit e t dy ftseve22.
Kshtu, fiset me organizim gjinor duhej t zotronin mbi ato q kishin mbetur prapa ose t'i bnin pr
vete me shembullin e vet.
Pra, zhvillimi i familjes n epokn primitive bhet
duke ngushtuar pareshtur rrethin, i cili n fillim pr205

fshin gjith fisin dhe n t cilin sundon bashksia e

martess midis dy sekseve. Duke prjashtuar vazhdi-
misht n fillim njerzit m t afrm, pastaj edhe ata
m t largtit, m n fund, edhe ata q ishin lidhur
vetm me krushqi, do form e martess me grupe bhet, n fund t fundit, praktikisht e pamundshme, dhe
si rezultat mbetet vetm nj ift q nuk sht lidhur
ende mir, ajo molekul, me shkatrrimin e s cils
zhduket prgjithsisht martesa. Ktu duket se sa pak
ka t bj me lindjen monogamis dashuria seksuale
individuale n kuptimin e sotm t fjals. Kjo provohet
edhe m tepr nga praktika e gjith popujve q jan n
kt shkall t zhvillimit. Ndrsa n format e mparshme t familjes pr burrat nuk kishte kurr munges
grash, por, prkundrazi, kishte m tepr sesa duheshin,
tani grat. u bn t rralla dhe duheshin krkuar. Prandaj me lindjen e martess me ifte fillon rrmbimi dhe
blerja e grave simptoma kto shum t prhapura,
por jo m tepr se simptoma t nj ndryshimi shum
m t thell q sht br; por n baz t ktyre simptomave, q jan vetm mnyra pr t gjetur gra, p-edanti skocez Mak-Lenan nxori lloje t veanta t familjes; martesn me t rrmbyer dhe martesn me t
bler. Prve ksaj, ba indiant e Ameriks dhe n
popuj t tjer (q jan n t njjtn shkall zhvillimi)
martesa nuk sht nj shtje e t interesuarve, t cilt
shpesh edhe nuk i pyesin, por e nnave t tyre. Kshtu
shpeshher fejohen dy persona q nuk njihen fare midis
tyre, t cilve u bhet e ditur marrveshja q sht
br vetm kur vjen koha e martess. Prpara dasms
dhndrri u bn dhurata t afrmve t nuses (d.m.th. t
afrmve nga ana e nns, por jo t atit t nuses dhe t
afrmve t tij); kto dhurata jan si shprblim pr dhnien e vajzs. Martesa mund t prishet me dshirn
e secilit prej t dy bashkshortve, por te shum fise,
pr shembull te irokezt, sht formuar daIngadal nj
opinion publik kundr prishjes s martess n kt m206

nyr; kur ka grindje midis dy bashkshortve, rolin

e ndrmjetsit e marrin prsipr t afrmit e t dy palve, dhe vetm ather kur edhe ndrhyrja e tyre nuk
jep fryt, bhet ndarja; n kt rast fmijt i mbeten
gruas dhe t dy palt kan t drejt t martohen prsri.
Familja me ifte, e cila n vetvete sht ende shum e dobt dhe shum e paqndrueshme q t shkaktoj nevojn pr nj ekanomi shtpiake m vete ose
vetm dshirn pr nj ekonomi t till, nuk e zhduk
aspak ekonomin shtpiake komuniste t trashguar nga
periudha e mparshme. Por ekonomi shtpiake komuniste do t thot sundim i grave n shtpi, ashtu si njohja
pa prjashtim e nns, meqense nuk ka mundsi t
njihet me siguri ati, do t thot respekt t madh kundrejt
grave, d.m.th. kundrejt nnave. Nj nga idet m absurde q kemi trashguar nga epoka e iluminizmit t
shekullit XVIII sht ideja se gjoja n fillim t zhviIlimit t shoqris gruaja ka qen skllave e burrit. Te
t gjith t egrit dhe te t gjitha fiset q jan n shkaIln e ult, t mesme dhe pjesrisht edhe n shkalln
e lart t barbaris gruaja jo vetm q sht e lir, por
z dhe nj vend shum t respektuar...
...Bahofeni, m tej, ka pa dyshim t drejt kur
pohon me kmbngulje se kalimi nga ajo q ai e quan
.<heterizm ose t zn t mkatshm n monogami
sht br n radh t par n saje t gruas. Sa m
tepr q humbisnin karakterin e vet naiv primitiv marrdhniet midis sekseve, t trashguara nga koha e
vjetr, me zhvillimin e kushteve ekonomike t jets
dhe, si rrjedhim, me shkatrrimin e komunizmit primitiv dhe me shtimin e dendsis s popullsis, aq m
tepr ato do t'u jen dukur grave poshtruese dhe t
rnda; aq m me kmbngulje grat do ta ken krkuar
si nj lirim t drejtn e paprlyeshmris, t drejtn
e nj martese t prkohshme ose t prhershme vetm
me nj burr. Ky hap prpara nuk mund t ket ardhur
207

nga burrat, prve t tjerave, edhe se ata prgjithsisht

kurr, bile edhe deri n ditn e sotme, nuk kan pasur
ndr mend t heqin dor nga t mirat e martess s
vrtet me grupe. Vetm kur nga grat u realizua kalimi n martesn me ifte, burrat mundn t vendosnin
nj monogami t rrept, kuptohet, vetm pr grat.
Familja me ifte lindi n cakun midis egrsis dhe
barbaris, m shum n shkalln e lart t egrsis dhe
vetm aty-ktu n shkalln e ult t barbaris. Familja
me ifte sht forma karakteristike e familjes pr periudhn e barbaris, ashtu si sht martesa me grupe
pr egrsin dhe monogamia pr qytetrimin. Q
t mund t zhvillohej edhe m tej familja me ifte
dhe t bhej nj monogami e fort, u deshn shkage
t tjera, prve atyre q, si e pam, kishin vepruar
deri ather. Qysh n bashkjetesn me ifte grupi kishte zbritur n njsin e vet t fundit, n nj molekul
me dy atome, n nj burr dhe n nj grua. Seleksionimi natyror e kishte br punn e vet, duke br
gjithnj m tepr prjashtime nga bashkimi i martess;
n kt drejtim atij nuk i mbetej m tjetr pr t br.
Dhe, si rrjedhim, po t mos kishin filluar t vepronin
forca lvizse shoqrore t reja, nuk do t kishte pasur
asnj shkak pr lindjen e nj forme t re t familjes
nga familja me ifte. Por kto forca lvizse hyn n
veprim.
Po e lm tani Amerikn, kt tok klasike t familjes me ifte. Nuk ka shenja t tilla q t na lejojn
t nxjerrim prfundimin se ktu u zhvillua nj form
m e lart e familjes, se ktu ka ekzistuar ndonjher
gjkundi nj monogami e fort prpara zbulimit dhe
pushtimit t ktij kontinenti. Ndryshe ishte puna me
Botn e Vjetr.
Ktu zbutja e kafshve shtpiake dhe rritja e kopeve krijuan burime pasurie q nuk ishin par deri ather dhe bn q t lindnin marrdhnie shoqrore fare
t reja. Deri n shkalln e ult t barbaris pasuria e

prhershme prbhej pothuajse vetm prej baness, prej

veshjes, prej stolish primitive dhe prej veglave q duheshin pr t gjetur dhe pr t pregatitur ushqimin:
lundra, arm, orendi shtpiake shum t thjeshta. Ushqimi duhej gjetur rishtazi dit pr dit. Kurse tani popuit barinj, q po prparonin, ariant n Penxhabin e Indis dhe n krahinn e Gangut, si dhe n stepat
e lugins s Arnu-Darjes dhe t Sir-Darjes, t cilat
ather ishin ende shum m t pasura me uj, semitt
gjat Eufratit dhe Tigrit bn me kopet e kuajve,
deveve, gomarve, gjedheve, dhenve, dhive e derrave
nj pasuri, q donte vetm nj mbikqyrje dhe nj kujdes shum t thjesht q t shtohej gjithnj m tepr
dhe q t jepte nj ushqim shum t bollshm qumshti dhe mishi. T gjitha mjetet e mparshme pr t siguruar ushqimin tani bhen t dors s dyt; gjahu, q
m par ishte nj nevoj e domosdoshme, u b tani
nj luks.
Po kujt i prkiste kjo pasuri e re? N fillim, pa
dyshim, gjinis. Por prona private e kopeve do t jet
zhvilluar prej kohsh. sht vshtir t themi nse autori i t ashtuquajturit Libr i par i Moisiut e quante
patriarkun Abraham pronar t kopeve t tij n baz t
s drejts s tij si kryetar i nj komune familjare apo
n baz t cilsis s tij si kryetar i vrtet dhe i trashgueshm i gjinis. Nj gj sht e sigurt, se ne nuk
duhet ta parafytyrojm at si nj pronar n kuptimin
e sotm t fjals. S'ka dyshim gjithashtu se n pragun
e historis s dokumentuar ne kudo gjejm kope q
jan nj pron e veant e kryetarve t familjeve,
ashtu si gjejm edhe vepra artistike t kohs s barbaris, orendi metalike, sende luksi dhe, m n fund, bagti njerzore skllevr.
Sepse tani ishte shpikur edhe skllavria. Pr njeriun e shkalls s ult t barbaris skllavi ishte pa vler.
Prandaj indiant e Ameriks silleshin n kt koh me
armiqt e mundur fare ndryshe nga 'silleshin me ta

208

14 - 43

209

n nj shkall m t lart t zhvillimit. Burrat ata i

vrisnin ose i pranonin si vllezr n fisin e ngadhnjimtarve; femrat i merrnin pr gra OS'2 i pranonin n ndonj mnyr tjetr si antare t fisit t vet bashk me
fmijt q kishin shptuar. N kt shkall fuqia puntore e njeriut nuk jep ende nj tepric t dukshme mbi
shpenzimet q duhen pr mbajtjen e saj. Me fillimin e
rritjes s gjs s gjall, me punimin e metaleve, me
mjeshtrin e endjes dhe, m n fund, me punimin e
toks gjendja ndryshoi. Me fuqin puntore, veanrisht kur kopet u bn prfundimisht pasuri e familjes, ndodhi po ajo gj q ndoclhi me grat, t cilat m
par mund t gjendeshin shum leht dhe q tani kishin nj vler kmbimi dhe filluan t bliheshin. Familja nuk shtohej aq shpejt sa gjja e gjall. Pr t
ruajtur gjn e gjall tani duheshin njerz m shum;
pr kt qllim mund t prdorej robi i lufts, i cili
mund t shtohej po aq mir, si edhe gjja e gjall.
Kto pasuri, sapo q kaluan nj her n zotrimin
privat t familjeve t veanta dhe u shtuan shpejt, i
dhan nj grusht t shndosh shoqris s mbshtetur n martesn me ifte dhe n gjinin amtare. Martesa me ifte futi n familjen nj element t ri. Pran
nns s vrtet ajo vuri atin e vrtet, i cili mund t
themi se ishte bile m i vrtet sesa disa - aetr t
kohs s sotme. Sipas ndarjes s puns n familje, q
ekzistonte ather, burrit i binte barra q t gjente
ushqimin dhe veglat e puns t domosdoshme pr kt
gj dhe, prandaj, edhe e drejta e pronsis mbi kto
t fundit; kur prishej martesa, ai kto i merrte me
vete, kurse gruas i mbeteshin orendit shtpiake. Prandaj, sipas zakonit t shoqris s athershme, burri ishte
edhe pronar i burimit t ri t ushqimit i gjs s
gjall dhe m von i vegls s re t puns i skilevrve...
...Burri mori n dor frenat e sundimit edhe n
shtpi dhe gruaja e humbi pozitn e vet t respektuar,

210

u kthye n shrbtore, n skllave t epsheve t tij, u b

nj vegl e thjesht pr t pjell. Kjo pozit e poshtruar '2 gruas, q shfaqet lakuriq sidomos te grekt e
epoks heroike dhe ca m tepr te grekt e epoks
klasike, gradualisht sht zbukuruar n mnyr hipokrite dhe vende-vende sht paraqitur n nj form m
t but, por kurr nuk sht zhdukur.
Rezultati i par i pushtetit t vetm t burrave, q
u vendos n kt mnyr, shfaqet n formn e ndrmjet' me t familjes patriarkale, q lindi tani. Karakteristika
kryesore e saj nuk sht poligamia, pr t ciln do t
flasim m posht, por
organizimi i nj numri t caktuar personash, t lir dhe jo
t lir, n nj familje q i nnshtrohet pushtetit atror t kryetarit t familjes. Te semitt ky kryetar familjeje rron n poligami, njerzit jo t lir kan gra dhe fmij, dhe qllimi i gjith
ktij organizimi sht q t ruaj kopet brenda nj territori
t caktuar23.

Tipari kryesor pr kt familje sht futja e njerzve jo t lir n t dhe pushteti atror; prandaj tipi i
prsosur i ksaj forme t familjes sht familja romake.
Fjala familia n fillim nuk ka kuptimin e idealit t filistinit t sotm ideal, q nuk sht vese nj kombinim
i sentimentalizmit dhe i grindjeve shtpiake; te romakt n fillim ajo nuk ka t bj bile as edhe bashkshortt dhe me fmijt e tyre, por vetm me skIlevrit. Famulus do t thot skllav shtpiak, dhe familia
quhen gjith skllevrit q jan vetm t nj njeriu.
Q n kohn e Gajit familia, id est patrimonium (d.m.th.
trashgim), trashgohej me testament. Kt shprehje
romakt e shpikn pr t karakterizuar organizmin e ri
shoqror, kryetari i t cilit ishte zot i gruas dhe i fmijve dhe i disa skllevrve dhe q kishte, n saje t
puslitetit atror romak, t drejtn mbi jetn dhe mbi
vdekjen e t gjith ktyre njerzve.

211

Kshtu, kjo shprehje nuk sht m e vjetr se sistemi f amiljar i fiseve latine, i veshur me mburoj hekuri, q lindi pas
vnies n prdorim t bujqsis dhe legalizimit t sIdlavris dhe
pas ndarjes s italikve arian nga grekt%.

Marksi ktu shton: Familja e sotme prmban n

thelb jo vetm skllavrin (servitus), por edhe bujkrobrin, sepse ajo q n fillim ka t bj me detyrimet
bujqsore. Ajo prmban n miniatur t gjith antagonizmat, t cilt zhvillohen m von n shkall t gjer
n shoqrin dhe n shtetin e saj 25.
Kjo form familjeje sht nj kalim nga familja
me ifte n monogami. Pr t siguruar besnikrin e
gruas dhe, si rrjedhim, edhe pr t pasur nj atsi t
sigurt, gruaja i nnshtrohet pa kushte pushtetit t burrit; kur ai e vret, ai ushtron vetm t drejtn e vet...
4. Familja monogame. Ajo lind nga familja me ifte, si u shpjegua m sipr, n periudhn midis shkalls s mesme dhe shkalls s lart t barbaris; fitorja
e saj prfundimtare sht nj nga shenjat e para t
fillimit t epoks s qytetrimit. Ajo sht e bazuar n
sundimin e burrit dhe ka si qllim t theksuar lindjen
e fmijve, atsia e t cilve t dihet me siguri; kjo
sht e domosdoshme, sepse fmlijt, me koh, si trashgimtar t clrejtprdrejt, duhet t marrin n zotrim pasurin e atit t vet. Ajo ndryshon nga martesa
me ifte, meqense lidhjet e martess jan shum m
t qndrueshme dhe tani ato nuk prishen me dshirn
e cilsdo pal. Tani, si rregull, vetm burri mund t prish martesn dhe t przr gruan. E drejta e pabesis n
martes sht e siguruar pr burrin edhe sot, t paktn,
sipas zakonit (Kodi i Napoleonit i jep shprehimisht kt
t drejt burrit, derisa ky nuk e shpie gruan, me t ciln
bashkjeton, n shtpin bashkshortore 26) dhe me zhviIlimin e mtejshm t shoqris kjo e drejt zgjerohet
edhe m tepr; n qoft se gruas i kujtohet praktika e
dikurshme e marrdhnieve seksuale dhe dshiron ta

212

prsris at, ajo dnohet shum m rnd sesa ndonjher prpara.

Forma e re e familjes shfaqet n tr rreptsin e
vet te grekt. Ndrsa, si thot Marksi 27, pozita e perndeshave n mitologji tregon nj periudh m t
lasht, kur grat kishin ende nj pozit m t lir dhe
t respektuar, n periudhn heroike ne e gjejm gruan
t poshtruar nga sundimi i burrit dhe nga.konkurrenca
e skllaveve. Mjafton t lexosh n Odisen se si Telemaku i pret fjaln nns s vet dhe e detyron t hesht28, Te Homeri grat e reja, q kapen n luft, bhen
viktima t epsheve t fitimtarve; krert ushtarak me
radh dhe sipas rangut t tyre zgjedhin ato m t bukurat; gjith Iliada, si dihet, sht thurur mbi grindjen midis Akilit dhe Agamemnonit pr nj skIlave t
till. Bashk me do hero pak a shum t shnuar t
Homerit prmendet edhe vajza q sht kapur n luft
dhe me t ciln ai rron n tendn e vet. Kto vajza i
shpien me vete n atdhe edhe n shtpin -bashkshortore, si bn, pr shembull, Agamemnoni me Kasandrn 29
teEskil;djm,qnektoslav,mrinj
pjes t vogl t trashgimit t atit dhe njihen si qytetar t lir; Teukri sht nj djal i till jo i ligjshm
i Telamonit dhe ka t drejt t mbaj emrin e t'et.
Bashkshortja duhet q t'i duroj t gjitha kto, kurse
ajo vet duhet t ruaj rreptsisht paprlyeshmrin
dhe besnikrin bashkshortore. Megjithse gruaja greke
e epoks heroike gzon nj respekt m t madh sesa
gruaja e epoks s qytetrimit, rnegjithat ajo, n fund
t fundit, i shrben burrit vetm si nna e trashgimtarve t tij t ligjshm, si nikoqire kryesore e shtpis
dhe mbikqyrse e skllaveve, t cilat ai mund t'i prdor pas dshirs si dashnore, dhe n t vrtet i prdor. Pikrisht ekzistenca e skllavris krahas me monogamin, prania e skllaveve t reja dhe t bukura, q i
prkisnin plotsisht burrit, i dha q n fillim monogamis nj karakter specifik, duke e br nj monogami
213

vetm pr grat, por jo pr burrat. Kt karakter ka

ajo edhe sot e ksaj dite.
Pr grekt e mvonshm duhet br nj ndryshim
midis dorianve dhe jonianve. Doriant, pr t cilt si
shembull klasik shrben Sparta, kan n disa pikpamje
marrdhnie martese edhe m t vjetra se ato q prshkruhen te Homeri. N Spart ekziston martesa me
ifte, q sht ndryshuar sipas pikpamjeve t atjeshme
mbi shtetin dhe q n shum pika na kujton ende martesn me grupe. Martesat shterpe prishen; mbreti Anaksandrid (rreth 560 vjet para ers son), q kishte nj
grua shterp, mori nj t dyt dhe mbante dy shtpi;
po n at koh mbreti Ariston, q kishte dy gra shterpe,
mori nj t tret, mirpo la nj nga t parat. Nga ana
tjetr, disa vllezr mund t kishin nj grua t prbashkt; nj njeri, t cilit i plqente m tepr gruaja
e mikut t vet, mund ta kishte kt grua s bashku ma
t, dhe konsiderohej si nj gj e plqyer t'ia lije nj
hamshori t shndosh, si do t shprehej Bismarku,
edhe kur ky nuk ishte bashkqytetar. Plutarku thot
n nj vend se si nj spartane i drgon burrit t vet
nj adhurues q krkonte dashurin e saj; nga kjo
mund t nxjerrim prfundimin sipas Shmanit
se ka pasur nj liri edhe m t madhe zakonesh. Prandaj nj shkelje e vrtet e besnikris bashkshortore
dhe pabesia nga ana e gruas prapa shpins s burrit
nuk ishte dgjuar. Nga ana tjetr, Sparta, t paktn n
kohn e vet m t mir, nuk njihte skllevr shtpiak,
skIlevrit helot rronin m vete n prona, prandaj pr
spartiatt30 kishte m pak ngasje pr t prdorur grat
e skllevrve. Prandaj sht e natyrshme q, pr shkak
t ktyre kushteve, grat n Spart t kishin nj pozit
shum m t nderuar sesa grat e tjera greke. Grat
spartane dhe nj pjes e zgjedhur e hetereve* t Athi* Hetere mike% grua me sjellje t lira, q shoqrohej
me burra n Greqin e Vjetr. Red. Prkth.

214

ns kan gen t vetmet gra n Greqi, pr t cilat t

vjetrit flasin respekt dhe fjalt e t cilave ata i
quajn t denja q t'i prmendin.
Krejt ndryshe qndronte puna te joniant, pr t
cilt sht karakteristike Athina. Vajzat i msonin vetm t tirrnin, t endnin dhe t qepnin, dhe shum-shum t msonin pak shkrim e kndim. Ato rronin
pothuajse t mbyllura, rrinin vetm n shoqrin e
grave t tjera. Dhomat e grave gjendeshin n nj pjes
t ndar t shtpis, n katin e siprm ose prapa, ku
burrat, sidomos t huajt, nuk hynin leht dhe ku grat
largoheshin kur n shtpi vinin burra. Grat nuk dilnin
nga shtpia pa qen t shoqruara nga nj skllave; n
shtpi ato ishin me t vrtet nn roje; Aristofani prmend qent mollos, t cilt i mbanin pr t trembur
ata q donin t shkelnin besnikrin bashkshortom 31,
dhe n qytetet e Azis, pr t'i mbikqyrur grat, mbanin eunuk, t cilt n kohn e Herodotit fabrikoheshin pr tregti n ishullin Hios dhe, sipas Vaksmutit,
jo vetm pr barbart. Te Euripidi gruaja quhet oikurema32 , d.m.th. send pr punt e shtpis (kjo fjal
sht asnjanse), dhe pr athinasin ajo t vrtet,
po t lm mnjan lindjen e fmijve, nuk ishte gj
tjetr vese shrbtorja kryesore. Burri merrej me strvitje gjimnastikore, me pun shoqrore, prej t cilave
gruaja ishte prjashtuar; ai, prve ksaj, kishte shpesh
n dispozicion t vet edhe skllave, dhe n periudhn
e lulzimit t Athins edhe nj prostitucion t prhapur shum, q sidoqoft mbrohej nga shteti. Pikrisht n baz t ktij prostitucioni u zhvilluan n Greqi
t vetmet figura t gruas greke, t cilat me mendjen e
tyre dhe me shijet e tyre artistike u ngritn aq lart mbi
nivelin e prgjithshm t grave t kohs s vjetr, sa
edhe spartanet me karakterin e tyre. Por fakti q femra
duhej t bhej m par hetere pr t'u br grua e vrtet, sht dnimi m i rrept kundr familjes athinase.
Kjo familje athinase me koh u b nj model, si-

215

pas t cilit organizonin jetn e vet shtpiake jo vetm

joniant e tjer, por pak nga pak edhe gjith grekt
e metropolit dhe t kolonive. Por, megjithse ishin t
mbyllura dhe nn vrejtje, grat greke mjaft shpesh
gjenin raste pr t'i gnjyer burrat e vet, kurse kta,
q kishin turp t shfaqnin t paktn dashurin m t
vogl kundrejt grave t veta, dfrenin duke br aventura t ndryshme dashurie me hetere; por poshtrimi i
grave mori hakun e vet dhe i poshtroi vet burrat,
derisa ata, m n fund ran n nj pederasti t flliqur dhe nderuan perndit e veta, si dhe veten e vet, me
mitin e Ganimedit.
Kjo ka qen origjina e monogamis, me sa mund
ta ndjekim te populli m i qytetruar dhe m i zhvilluar i kohs s lasht. Ajo nuk ka qen aspak fryti i
dashuris seksuale individuale, me t ciln ajo nuk kishte absolutisht asgj t prbashkt, sepse martesat,
si dhe m par, mbeteshin martesa me leverdi. Ajo ka
qen forma e par e familjes, n baz t s cils qndronin jo kushte natyrore, por kushte ekonomike, pikrisht fitorja e prons private mbi pronn e mparshme
t prbashkt, q ishte zhvilluar vetiu. Sundimi i burrit n familje dhe lindja e fmijve, q do t ishin
vetm t tij dhe q . do t trashgonin pasurin e tij,
ky ka qen qllimi i vetm i monogamis, si e shprehin haptazi grekt. Nga t gjitha ant e tjera ajo ishte
nj barr pr ta, nj detyrim kundrejt perndive, shtetit dhe t parve t tyre, q ata duhej ta prmbushnin.
N Athin ligji parashikonte jo vetm martesn, por
edhe prmbushjen nga ana e burrit t nj minimumi
t caktuar t t ashtuquajturave detyrime bashkshortore.
Kshtu, monogamia shfaqet n histori jo si nj
pajtim midis burrit dhe gruas dhe. aq m pak si forma
m e lart e martess. Prkundrazi. Ajo shfaqet si
skllavrimi i nj seksi nga seksi tjetr, si shpallja e
kontradikts midis sekseve, q deri ather nuk ishte
216

par n gjith historin e mparshme. N nj dorshkrim t vjetr t pabotuar, t hartuar prej Marksit
dhe prej meje m 1846, un gjej kto fjal: <<Ndarja
e par e puns ka qen midis burrit dhe gruas pr
t prodhuar fmij- 33 . Ksaj tani un mund t'i shtoj:
antagonizmi i par i klasave n histori bie n nj koh
me zhvillimin e antagonizmit midis burrit dhe gruas
n monogami, dhe shtypja e par e klass bie n nj
koh me skllavrimin e seksit femror nga seksi mashkullor. Monogamia ka qen nj prparim i madh historik, por njkohsisht me t fillon, bashk me skllavrin dhe me pasurin private, epoka q vazhdon
edhe sot, n t ciln do progres sht njkohsisht
edhe nj regres relativ, kur mirqenia dhe zhvillimi i
disave arrihet me mimin e vuajtjeve dhe t shtypjes
s t tjerve. Monogamia sht ajo celul e shoqris
s qytetruar, me ann e s cils ne mund t studjojm
nalPyrn e antagonizmave dhe t kontradiktave q zhvillohen plotsisht brenda ksaj shoqrie.
Liria e vjetr relative e marrdhnieve seksuale
nuk u zhduk aspak me fitoren e martess me ifte ose
edhe t monogamis.
Sistemi i vjetr i martess, q ishte mbyllur n kufij m
t ngusht nga zhdukja e ngadalshme e grupeve punaluane,
mbeti gjithnj nj rreth, brenda t cilit zhvillohej familja,
dhe pengoi zhvillimin e saj deri n agimin e qytetrimit...
ajo u zhduk, m n fund, duke kaluar n nj form t re heterizmi, e cila edhe n periudhn e qytetrimit i ndjek njerzit si nj hije e errt q bie mbi familjen.34.

Me heterizm Morgani kupton marrdhnie seksuale jasht martess q ekzistojn krahas me monogamin, marrdhnie seksuale burrash me gra t pamartuara, q, si dihet, lulzojn n format m t
ndryshme gjat gjith periudhs s qytetrimit d.he
q kthehen gjithnj m tepr n nj prostitucion t
217

hapt. Ky heterizm rrjedh drejtprdrejt nga martesa

me grupe, nga ajo sakrific, me t ciln grat duke iu
dhn t tjerve fitonin t drejtn e paprlyeshmris.
T jepej gruaja pr t holla ishte n fillim nj akt
fetar; kjo bhej n tempullin e perndeshs s dashuris, dhe parat n fillim shkonin n thesarin e tempullit. Hijerodulet 35 e Anaititit n Armeni, t Afrodits
n Korint, si edhe krcimtaret fetare t Indis q rrinin pran tempujve, t ashtuquajturat bajadera (portugalisht bailadeira krcimtare) kan qen prostitutat e para. T'u jepeshin burrave t tjer n fillim
ishte nj detyr pr do grua, m von kjo praktikohej
vetm nga kto priftresha, q zvendsonin t gjitha
t tjerat. Te popuj t tjer heterizmi e ka origjinn
vet n lirin seksuale q kishin vajzat prpara martess
dhe, si rrjedhim, sht gjithashtu nj mbeturin e martess me grupe, q ka ardhur deri te ne, por vetm me
nj rrug tjetr. Me lindjen e pabarazis n pasuri,
d.m.th. q n shkalln e lart t barbaris, del n
shesh aty-ktu, krahas me punn e skllavit, edhe puna
me mditje dhe, bashk me t, si nj rrjedhim i domosdoshm, prostitucioni profesional i grave t lira
krahas me barrn e detyrueshme t skllaveve q t'u
jepen burrave. Kshtu, trashgimi q i ka ln marte_sa me grupe qytetrimit sht mti dy faqe, si sht
me dy faqe, me dy kuptime, e ndar m dysh, kontradiktore edhe do gj q ka pjell qytetrimi: nga njra
an monogamia, dhe, nga ana tjetr heterizmi
me formn e vet m t fundit prostitucionin. Heterizmi sht nj institucion shoqror ashtu si dhe do
tjetr institucion shoqror; ai siguron ekzistencn e mtejshme t liris s vjetr seksuale n dobi t burrave.
Heterizmi, q n t vrtet jo vetm durohet, por edhe
praktikohet gjersisht, sidomos nga klasat sunduese,
dnohet vetm me fjal. Por ky dnim n t vrtet
nuk drejtohet kundr burrave q kan pjes n kt
mes, por vetm kundr grave; ato i prbuzin dhe i
218

dbojn nga shoqria, q kshtu t shpallin prsri,

si ligj kryesor t shoqris, sundimin absolut t burrave mbi seksin femror.
Por bashk me kt zhvillohet kontradikta e dyt
brenda vet monogamis. Krahas me burrin, q zbukuron jetn e vet me heterizmin, qndron gruaja e
neveritur. Njra an e kontradikts nuk mund t kuptohet pa ann tjetr, ashtu si nuk sht e mundur t
kesh n dor nj moll t tr, pasi t kesh ngrn
gjysmn e saj. Por, si duket, burrat nuk ishin t ktij
mendimi, derisa grat i sualln n vete. Bashk me
monogamin dalin dy tipe karakteristike shoqrore, dy
tipe t prhershme, q nuk ishin njohur m par: i
dashuri i prhershm i gruas dhe burri me brir. Burrat fituan kundr grave, por t mundurat muarn
prsipr bujarisht q t'i kurorzojn fitimtart. Krahas
me monogamin dhe me heterizmin nj fenomen shoqror i pashmangshm u b edhe shkelja e besnikrisr
bashkshortore, q ndalohej, dnohej rreptsisht, por
q nuk mundi t rrnjosej. Atsia e sigurt e fmijve
vazhdoi, si edhe m par, t bazohej shum-shum n
bindjen morale, dhe, pr t zgjidhur kontradiktn e
pazgjidhshme, Kodi i Napoleonit 36 vuri artikullin 312:
L'enfant coneu pendant le mariage a pour p&e le mart
Fmija i zn gjat martess ka pr baba burrtn.

Ky sht rezultati i fundit i ekzistencs tremijvjeare t monogamis.

Kshtu, kur familja e veant i mbetet besnike
origjins s vet historike dhe kur n baz t sundimit
absolut t burrit shprehet qart kontradikta midis burrit dhe gruas, kjo familje e veant na jep n miniatur tablon e kontrasteve dhe t kontradiktave, brenda
t cilave lviz shoqria, q sht ndar n klasa me
fillimin e epoks s qytetrimit dhe t cilat kjo shoqri
nuk sht e zonja as t'i zgjidh as t'i kaprcej. Un

219

ktu, kuptohet, flas vetm pr ato raste t monogamis

kur jeta bashkshortore shkon, me t vrtet, sipas
rregullave t karakterit q ka pasur n fillim ky institucion, por gruaja ktu revoltohet kundr sundimit t
burrit. Q nuk ndodh kshtu n t gjitha martesat,
kt gj nuk mund ta dij asnjeri m mir se filistini
gjerman, i cili nuk sht i zoti t mbaj sundimin n
shtpin e vet, ashtu si edhe n shtet; prandaj gruaja
e tij me plot t drejt merr n duart e veta pushtetin
e burrit, pr t cilin ai nuk sht i denj. Megjithat,
atij i duket se qndron shum m lart nga shoku i vet
francez shok n fatkeqsi t cilit shpeshher
ndodh shum m keq se atij.
Megjithat, familja e veant nuk ka marr aspak
kudo dhe kurdoher formn .e theksuar klasike q ka
pasur te grekt. Te romakt, t cilt si pushtues t
ardhshm t bots kishin nj pikpamje m t gjer
mbi sendet, ndonse m pak t strholluar se grekt,
gruaja gzonte nj liri dhe nj respekt m t madh.
Romaku ishte i mendimit se besnikria bashkshortore
ishte mjaft e siguruar nga pushteti q ai kishte mbi
jetn dhe mbi vdekjen e gruas s vet. Prve ksaj,
ktu gruaja njsoj si edhe burri mund ta prishte martesn, po t dshironte. Por prparimi m i madh n
zhvillimin e monogamis u b, pa dyshim, me hyrjen e
gjermanve n A.renn historike dhe u b sepse te
gjermant, ndoshta pr shkak t varfris s tyre, monogamia, si duket, ather nuk ishte zhvilluar ende
plotsisht nga martesa me ifte. Ne nxjerrim kt prfundim, duke u bazuar n kto tri rrethana q prmend
Taciti. S pari, me gjith shenjt&in e martess,
ata knaqen me nj grua, grat rrojn t rrethuara
me paprlyeshmri, por te gjermant ishte prhapur
edhe poligamia midis fisnikve dhe krerve t fiseve,
ashtu si pam te amerikant, ku ekzistonte martesa
me ifte. S dyti, kalimi nga e drejta amtare te e drejta
atrore duhet t jet br aty vetm pak koh para
220

farefisi mashkull m i
ksaj, sepse vllai i nns
afrm sipas s drejts amtare quhej ende te ata
thuajse si njeriu Tri i afrm se vet ati, dhe kjo pajtohej me pikpamjen e indianve t Ameriks, ba t
cilt Marksi, si thoshte shpesh ai vet, gjeti kyin
pr t kuptuar t kaluarn ton t lasht. Dhe, s treti,
grat te gjermant gzonin nj respekt t madh dhe
ushtronin nj ndikim t madh n shtjet shoqrore,
gj q sht drejtprdrejt n kundrshtim me sundimin
e burrave, q karakterizon monogamin. Nga kjo pik- .
pamjegrntohuskdyjngaprtant, te t cilt, si e pam m sipr, martesa me ifte
gjithashtu nuk ishte zhdukur ende plotsisht. Kshtu,
edhe n kt pikpamje bashk me gjermant arriti
t sundoj mbi botn nj element krejt i ri. Monogamia e re, q u zhvillua mbi grmadhat e bots romake
n procesin e przierjes s popujve, e veshi pushtetin
e burrit me forma m t buta dhe u dha grave, t
paktn nga ana e jashtme, nj pozit m t respektuar
dhe m t lir nga 'kishte njohur ndonjher lashtsia klasike. Kshtu pr her t par u krijua mundsia q, n baz t monogamis, brenda saj, krahas
me t dhe kundr saj, sipas rrethanave, t arrihet
nj prparim m i madh moral, q ne ia detyrojm
asaj: dashuria seksuale individuale moderne, q nuk
njihej n gjith historin e Tnparshme.
Por ky prparim u shkaktua pa dyshim nga fakti
se gjermant ishin ende n periudhn e familjes me
ifte dhe sualln n monogami, me sa ishte e mundur,
pozitn q kishte gruaja n familjen ifte; ky prparim nuk sht shkaktuar aspak nga nj prirje natyrore legjendare e uditshme e gjermanve pr nj pastrti morale, prirje q n thelb qndron n faktin se
martesa me ifte n t vrtet nuk ka ato kontradikta
morale t theksuara q ka monogamia. Prkundrazi,
gjermant n periudhn e dyndjeve t veta, veanrisht
n dyndjet n drejtim t Juglindjes, te nomadt e
.

221

stepave t Detit t Zi, ran shum posht nga pikpamja morale dhe muarn nga kta, prve mjeshtris
s tyre pr t hipur n kal, edhe vese t shmtuara
kundr natyrs, si dshmon n mnyr kategorike
Amiani pr tajfalt dhe Prokopi pr herult 37 .
Por n qoft se nga t gjitha format e familjes q
dihen, monogamia ka qen e vetmja form n t ciln
mund t zhvillohej dashuria seksuale moderne, kjo
nuk do t thot se kjo e fundit u zhvillua n t vetm
- e vetm ose t paktn kryesisht si dashuri midis bashkshortve. Vet natyra e nj monogamie t qndrueshme me sundimin e burrit e prjashtonte kt gj.
Pr t gjitha klasat historikisht aktive, d.m.th. pr t
gjitha klasat sunduese lidhja e martess mbetet ashtu
si ka qen q n kohn e martess me ifte, nj
marrveshje q bjn prindt. Dhe forma e par e
dashuris seksuale, q shfaqet historikisht si pasion dhe
q mund ta ket do njeri (t paktn ata t klasave
sunduese), pasioni, si forma m e lart e prirjes seksuale, dhe q prbn karakterin e tij specifik,
kjo form e par e saj, dashuria kalorsiake e kohs s
mesme, nuk ka qen aspak nj dashuri bashkshorto-
re. Prkundrazi. N formn e vet klasike, te provansalt, dashuria kalorsiake rreh me t gjitha forcat e
veta t shkel besnikrin bashkshortore dhe poett
e saj i thurin lavdi. Lulja e poezis provansale 38 t
dashuris kan qen albaset (albas), gjermanisht kngt e agimit. Ato prshkruajn me ngjyra t gjalla se
si nj kalors fle n shtratin e bukuroshes s vet, q
sht gruaja e bots, dhe jasht qndron roja, q e
lajmron kalorsin se po afrohet agimi (alba), q kshtu ai t dal pa e vn re njeri; pastaj vjen skena
e ndarjes, q sht asti kulminant i kngs. Francezt
e Veriut dhe gjermant tan trima prvetsuan kt
lloj poezie bashk me mnyrn e dashuris kalorsiake,
q i prgjigjet ksaj poezie, dhe plaku yn Volfram fon
Eshenbah ka br rreth po ksaj teme apkne tri

222

kng shum t bukura, q m plqejn m tvpk se

tri poemat e tij t gjata heroike.
Sot martesa n botn borgjeze bhet dy llojesh.
vendet
katolike prindt, si dhe m par, i gjejn
N
djalit t ri borgjez nj grua t prshtatshme, dhe kemi,
natyrisht, si rezultat zhvillimin m t plot t kontradikts s monogamis: nj lulzim t madh t het,erizmit nga ana e burrit dhe nj lulzim t madh t
shkeljes s besnikris bashkshortore nga ana e gruas.
Kisha katolike e ka hequr ndarjen, si duket, ngaq
u bind se kundr shkeljes s besnikris bashkshortore, si dhe kundr vdekjes, nuk ka asnj ila. Prkundrazi, n vendet protestante djali borgjez, si rregull i prgjithshm, ka nj liri pak a shum m t
madhe pr t zgjedhur nj grua nga klasa e vet; prandaj si baz t martess ktu, deri n nj far pike,
mund t kemi dashurin, gj q e krkon edhe mirsjellja karakteristike pr hipokrizin protestante. Ktu
heterizmi nuk zbatohet nga burri me energji aq t madhe dhe pabesia e gruas nuk haset aq shpesh. Por meqense n do form martese njerzit mbeten po ata
q kan qen prpara martess dhe meqense borgjezt
e vendeve protestante n shumicn e tyre jan filistej,
kjo monogami protestante, edhe n rastet m t mira,
sht vetm nj bashkjetes bashkshortore shum
e mrzitshme, q e quajn lumtri familjare. Pasqyra
m e mir e ktyre dy formave t martess sht romani: pr formn katolike romani francez, pr formn protestante romani gjerman. Si n njrin, ashtu
edhe n tjetrin ai e merr at: n romanin gjerman
djali i ri merr vajzn, n romanin francez burri merr
nj pal brir. Por nuk dihet mir gjithmon se kush
prej tyre mbetet n pozitn m t keqe. Dhe prandaj
mrzia e romanit gjerman e tmerron. borgjezin francez jo m pak sesa e tmerron filistinin gjerman imoraliteti i romanit francez. Megjithat, kto koht e
fundit, qkurse Berlini po bhet nj qytet i prbot-

223

shm, romani gjerman ka filluar t flas me m pak

druajtje pr heterizmin dhe pr pabesin bashkshortore, q atje ka shum koh q njihen.
Por n t dyja rastet martesa varet nga gjendja
e klass s palve t interesuara dhe prandaj sht
gjithnj nj martes me llogari. Kjo martes me llogari
n t dyja rastet kthehet mjaft shpesh n nj prostitucion fare t hapt nganjher pr t dy palt dhe
shum m shpesh pr gruan, e cila ndryshon nga nj
kurtizane e zakonshme vetm sepse ajo nuk e jep
trupin e vet ashtu si jep nj puntore me mditje
punn q i paguhet me cop, por e shet trupin e vet
nj her e mir si skllave. Dhe pr t gjitha martesat
me llogari mund t prsrisim fjalt e Furjes:
Ashtu si n gramatik dy mohime na japin nj pohim,
ashtu edhe n moralin bashkshortor dy prostitucione na japin
nj virty5.39.

Dashuria seksuale mund t bhet dhe bhet me t

vrtet nj rregull n marrdhniet me grat vetm
midis klasave t shtypura, d.m.th. sot n gjirin e
proletariatit, pavarsisht nga fakti nse njihen apo jo
zyrtarisht kto marrdhnie. Por n kto raste zhduken edhe t gjitha bazat e monogamis klasike. Ktu
nuk ka asnj pron, kurse monogamia dhe sundimi i
burrave jan krijuar pikrisht pr t ruajtur dhe pr
t trashguar pronn; prandaj ktu nuk ka asnj shtytje pr t vendosur sundimin e burrit. Pr m tepr,
ktu nuk ka as mjete pr kt gj: e drejta borgjeze
q mbron kt sundim ekziston vetm pr t pasurit
dhe pr marrdhniet e tyre me proletart; pr kt
duhen para dhe pr shkak t varfris s puntorit
nuk ka asnj vler pr marrdhniet e puntorit kundrejt gruas s vet. Ktu rolin vendimtar e luajn marrdhnie krejt t ndryshme personale dhe shoqrore.
Dhe, prve ksaj, qkurse industria e madhe e detyroi
224

gruan q t lr shtpin, t dal n tregun e puns,

t shkoj n fabrik dhe shum her t bhet edhe
mbshtetja e familjes, u zhduk do baz pr mbeturinat e fundit t sundimit t burrit n shtpit proletare, prve nj far brutaliteti n sjelljen kundrejt
grave, q sht rrnjosur q me hyrjen e monogamis.
Kshtu, familja e proletarit nuk sht m nj familje
monogame n kuptimin e ngusht t ksaj fjale, edhe
kur kemi nj dashuri shum t madhe dhe nj besnikri
t prhershme nga t dy palt dhe me gjith bekimet
e ndryshme kishtare dhe shekullare. Prandaj edhe
bashkudhtart e prjetshm t monogamis, heterizmi
dhe pabesia bashkshortore, ktu luajn nj rol shum
t vogl; gruaja n t vrtet e fitoi prsri t drejtn
e prishjes s martess, dhe kur palt nuk mund t
merren vesh, ato preferojn t ndahen. Me nj fjal,
martesa proletare sht monogame n kuptimin etimologjik t ksaj fjale, por aspak n kuptimin historik
t saj.
Mirpo juristt tan thon se me prparimin e legjislacionit po zhduket gjithnj m tepr do arsye
ankimi nga ana e grave. Legjislacionet e vendeve t
sotme t qytetruara pranojn gjithnj m tepr, e
para, se martesa, q t jet e vlefshme, duhet t jet
nj kontrat e lidhur vullnetarisht midis dy palve dhe,
e dyta, se gjat gjith bashkjetess bashkshortore t
dy palt duhet t ken po ato t drejta dhe detyra
kundrejt njra-tjetrs. N qoft se kto dy kushte do
t zbatoheshin n mnyr konsekuente, grat do t
mund t kishin gjithka q do t dshironin.
Ky argumentim thjesht juridik sht krejt si ai q
prdor borgjezi republikan radikal kur i bn thirrje
her pas here proletarit q t rrij i qet. Kontrata e
puns gjoja bhet vullnetarisht nga t dy palt. Ajo
konsiderohet si e br vullnetarisht, sepse ligji n kart
i v t dy palt n kushte t barabarta. Pushteti q
ka n dor njra nga palt n baz t pozits s saj
15 43

225

si klas, shtypja q pr shkak t ksaj i bhet, pra,

pals tjetr, gjendja e vrtet ekonomike e t dy palve
pr t gjitha kto ligji s'pyet. Dhe sa koh q sht
n fuqi kontrata e puns, t dy palt duhet t ken
t drejta t barabarta, derisa asnj pal nuk heq dor
shprehimisht nga t drejtat e veta. Ligji prap nuk do
t dij asgj, n qoft se pozita ekonomike e detyron
puntorin q t heq dor edhe nga dukja e fundit
e barazis.
Prsa i prket martess edhe ligji m prparimtar
knaget plotsisht kur palt e interesuara formalisht
japin plqimin e vet pr martes. Se 'ndodh prapa
skens juridike, ku shfaqet jeta reale, si arrihet kjo
marrveshje e lir pr kt ligji dhe juristt mund
t mos shqetsol-ren. Kurse nj krahasim i thjesht i s
drejts n vendet e ndryshme duhet t'i tregoj juristit
se 'sht n t vrtet kjo marrveshje e lir. N ato
vende ku ligji u siguron fmijve trashgimin e detyrueshm t nj pj ,ese t pasuris s prindve, ku ata,
si rrjedhim, nuk mund t mbeten pa trashgim,
n Gjermani, n vendet ku ekziston e drejta franceze
dhe n vende t tj ,era, fmijt, kur martohen, duhet t ken plqimin e prindve. N vendet ku ekziston e drejta angleze dhe ku sipas ligjit nuk duhet
plqimi i prindve pr martes, prindt kan liri t
plot testamenti mbi pasurin e vet dhe, po t duan,
mund t'i ln fmijt e vet pa asnj trashgim. Por
sht e qart se, megjithkt dhe madje pikrisht pr
kt arsye, n ato klasa ku ka se 't trashgohet
n Angli dhe n Amerik liria e martess n t vrtet nuk sht aspak m e madhe se n Franc dhe
n Gjermani.
Puna nuk qndron m mir me barazin juridike
t t drejtave t burrit dh.a t gruas n martesn. Pabarazia e t drejtave midis tyre, q e kemi trashguar
nga marrdhniet shoqrore t mparshme, nuk sht
shkaku, por rezultati i skllavrimit ekonomik t gruas.
226

N ekonomin e vjetr shtpiake komuniste, q prmblidhte shum ift,e bashkshortore me fmijt e tyre,
drejtimi i ksaj ekonomie, q i ishte besuar gruas,
ishte po aq nj veprimtari shoqrore e domosdoshme,
sa edhe gjetja e ushqimit nga ana e burrave. Me lindjen
e familjes patriarkale dhe edhe m tepr me lindjen e
familjes s veant monogame, puna ndryshoi. Drejtimi
i ekonomis shtpiake e humbi karakterin e vet shoqror. Ai nuk kishte t bnte m me shoqrin. Ai u
b nj pun private; gruaja u b shrbtorja kryesore
dhe u prjashtua nga pjesmarrja n prodhimin shoqror. Vetm industria e madhe e kohs son i hapi asaj
prsri dhe vetm proletares rrugn e prodhimit
shoqror, por n nj mnyr t till q, kur ajo prmbush detyrat e veta t shrbimit privat n familje,
ajo mbetet jasht prodhimit shoqror dhe nuk mund
t fitoj asgj, ndrsa kur dshiron t marr pjes n
punn shoqrore dh ,e. t fitoj pr llogari t vet, ather ajo nuk sht n gjendje t kryej detyrat e veta
familjare. Edhe nga kjo pikpamje gjendja e gruas
sht njsoj si n fabrik, ashtu edhe n t gjitha degt e puns, duke prfshir edhe mj ,eksin dhe avokaturn. Familja e veant e sotme sht bazuar n
skllavrin shtpiake t gruas, t hapt ose t maskuar,
dhe shoqria e sotme sht nj mas e prbr fund
e krye nga familje t veanta, q jan molekulat e saj.
Burri sot n shumicn rasteve duhet t fitoj, t
ushqej familjen, t paktn n rrethin e klasave t pasura, dhe kjo i jep atij nj pozit sunduese, q nuk ka
nevoj pr asnj privilegj juridik t veant. Ai n
familje sht ,borgjezi, gruaja prfaqson proletariatin. Por n fushn e industris karakteri specifik i zgjedhs '2konomike, q rndon mbi proletariatin, shfaqet
n gjith ashprsin e vet vetm ather kur zhduken
t gjitha privilegj,et e veanta t klass kapitaliste, q
njihen me ligj, dhe vendoset me ligj nj barazi e plot
t drejtash pr t dyja klasat; republika demokratike
227

nuk e zhduk antagonizmin midis t dyja klasave

ajo, prkundrazi, krijon vetm terrenin, mbi t cilin
zhvillohet lufta pr zgjidhjen e ktij antagonizmi. Gjithashtu karakteri i veant i sundimit t burrit mbi
gruan n familjen e sotme dhe domosdoshmria, si dhe
mnyra e vendosjes s nj barazie t vrtet shoqrore
pr t dy palt do t dalin n drit t plot vetm
ather kur bashkshortt do t ken t drejta t plota
t barabarta nga pikpamja juridike. Ather do t
duket se kushti i par paraprak i lirimit t gruas sht
kthimi i gjith seksit femror n prodhimin shoqror,
dhe kjo, nga ana e vet, krkon q familja e veant t
mos jet m si nj njsi ekonomike e shoqris.

* * *
Pra, kemi tri forma kryesore t martess, q u
prgjigjen n prgjithsi tri shkallve kryesore t zhviIlimit t njerzimit. Egrsis i prgjigjet martesa me
grupe, barbaris martesa me ifte, qytetrimit
monogamia e plotsuar nga pabesia bashkshortore dhe
nga prostitucioni. N shkalln e lart t barbaris midis
martess me ifte dhe monogamis futet sundimi i burrave mbi skllavet dhe poligamia.
Si duket nga t gjitha ato q tham deri tani,
veoria e prparimit, q shfaqet n kto ndryshime konsekuente t formave, sht sz liria seksuale, karakteristike pr martesn me grupe, u hiqet gjithnj m
tepr grave, dhe jo burrave. Dhe me t vrtet, martesa me grupe pr burrat ekziston n fakt edhe sot e
ksaj dite. Ajo q pr gruan quhet nj krim dhe sjell
me vete pasoja t rnda ligjore dhe shoqrore, pr burrat quhet si nj nder ose, n rastin m t keq, si nj
njoll morale pa rndsi, q e mbajn 171'2 knaqsi. Por
sa m tepr heterizmi tradicional ndryshon n kohn
ton nn ndikimin e prodhimit kapitalist t mallrave
228

dhe i prshtatet ktij t fundit, sa m tepr ai kthehet n nj prostitucion t hapt, aq m i madh sht
ndikimi zvetnues i tij. Dhe 'sht e vrteta, burrat i
zvetnon shum m tepr sa grat. Prostitucioni korrupton midis grave vetm ato fatkeqe q bien viktima
t tij dhe kto shum m pak sesa mendohet zakonisht
Por, nga ana tjetr, ai prish karakterin e gjith meshkujve. Kshtu, pr shembull, nj fejes e gjat sht
pr dhndrrin n nnt t dhjetat e rasteve nj shkoll
e vrtet pregatitse e pabesis bashkshortore.
Por ne po shkojm drejt nj revolucioni shoqror,
n t cilin bazat ekonomike t monogamis, q kan
ekzistuar deri m sot, do t zhduken n mnyr po aq
t pashmangshme, sa edhe bazat e asaj q e plotsojn
t prostitucionit. Monogamia lindi nga prqndrimi
i pasurive t mdha n nj dor, pikrisht n duart
e burrit, dhe nga krkesa pr t'ua ln trashgim kt
pasuri fmijve t ktij burri, dhe jo t nj tjetri.
Pr kt ishte e nevojshme monogamia e gruas, dhe
jo e burrit, sepse kjo monogami e gruas nuk pengonte
aspak po]igamin e hapt ose t fsheht t burrit. Por
revolucioni shoqror, q kemi prpara, duke kthyer n
pron shoqrore, t paktn, pjesn m t madhe t21
pasurive t patundshme, q trashgohen mjetet e
prodhimit, do ta oj deri n minimum gjith kt
shqetsim pr trashgimin. Por meq monogamia ka
rrjedhur nga shkaqe ekonomike, a do t zhduket ajo
kur t zhduken kto shkaqe?
Nuk do t ishte e pathemelt t'i prgjigjeshim ksaj pyetjeje se ajo jo vetm q nuk do t zhduket, por,
prkundrazi, vetm ather do t realizohet plotsisht
Sepse bashk me shndrrimin e mjeteve t prodhimit
n pron shoqrore do t zhduket edhe puna me rnditje edhe proletariati dhe, si rrjed.him, edhe nevoja
e domosdoshme pr nj numr t caktuar grash, q
mund t llogariten me statistik, q t shesin trupin e
vet pr para. Prostitucioni do t zhduket, kurse mo229

-nogamia, n vend q t zhduket edhe ajo, bhet, m

n fund, nj realitet edhe pr burrat.
Kshtu gjendja e burrave, sidoqoft, do t ndryshoj shum. Por edhe n gjendj ,en e grave, t t gjitha
grave, do t bhen ndryshime t mdha. Me kalimin e
mjeteve t prodhimit n pron t prbashkt, familja
e veant nuk do t jet m nj njsi ekonomike e
shoqris. Ekonomia shtpiake private do kthehet
n nj deg shoqrore t puns. Kujdesi pr fmijt
dhe edukimi i tyre do t bhen nj shtje shoqrore;
shoqria do t kujdeset njsoj pr t gjith fmijt,
qofshin t lindur nga martesa apo jo. Pr kt arsye
do t zhduket shqetsimi pr pasojat q sot prbjn momentin shoqror m thelbsor, moral cilre
ekonomik, q e pengon nj vajz t'i jepet burrit
q dashuron pa frik e pa rrezik. A nuk do t jet
ky nj shkak i mjaftueshm pr nj zhvillim gradual
marrdhniesh seksuale m t lira dhe bashk me kt
edhe pr nj opinion shoqror m pak t rrept kundrejt nd,e.rit t vajzave dhe turpit t grave? Dhe. m
n fund, a nuk pam ne se n botn e sotme monogamia dhe prostitucioni, ndonse jan antiteza, por antiteza t pandara, jan polet e t njjtit sistem shoqror?
A mund t zhduket prostitucioni pa shpn n gremin bashk me veten e vet edh ,e monogamin?
Ktu hyn n veprim nj moment i ri, i cili n
kohn e zhvillimit t monogamis edhe n ekzistonte,
ekzistonte vetm n embrion: dashuria seksuale individuale.
Para kohs s mesme as q mund t bhej fjal
pr dashuri seksuale individuale. Kuptohet vetvetiu se
bukuria fizike, marrdhniet miqsore, prirjet e prbashkta etj. kan zgjuar te njerzit me seks t ndryshm tendencn e nj bashkimi s ,eksual, se si pr burrat, ashtu ed1-.2 pr grat nuk ishte nj gj fare pa
rndsi se me cilin ata i kishin kto marrdhnie shum intime. Por kjo ishte shum e shum larg nga
230

dashuria e vrtet seksuale e sotme. Gjat gjith kohs

s lasht martesat i bnin prindt e atyre q martoheshin, dhe kta e pranonin kt pa kundrshtim. Ajo
pak dashuri bashkshortore, q ekzistonte n kohn
e lasht, nuk ishte nj prirje subjektive, por nj detyr objektive, nuk ishte baza e martess, por plotsimi i saj. Marrdhnie dashuri ,e n kuptimin e sotm
t fjals n kohn e lasht ka pasur vetm jasht s'koqris zyrtare. Teokriti dhe Moskhu, Longu n Dafnis
dhe Kloe 40 kndojn gzimet dhe vuajtjet e dashuris
s barinjve; por kta ishin vetm skllevr q nuk
merrnin pjes n punt e shtetit, n sfern ,a jets s
qytetarit t lir. Por, prve lidhjeve t dashuris midis
skllevrve, ne kemi lidhje dashurie vetm si nj produkt t shkatrrimit t bots s Iasht, q po vdiste,
por edhe ktu me gra q jan jasht shoqris zyrtare,
me hetere, d.m.th. me t huaja, ose me skllave t
liruara: n Athin n pragun e rnies s saj, n
Rom n kohn e perandoris. N qoft se midis
qytetarve dhe qytetarave t lir ka pasur me t vrtet lidhje dashurie, kjo bhej duke shkelur besnikrin bashkshortore. Dhe pr poetin klasik t dashuris
n kohn e lasht, pr Anakreontin plak, dashuria seksuale n kuptimin ton ishte nj gj aq tepr indif,erente, saq pr t ishte n gj indiferente edhe seksi i
qenies q dashuronte.
Dashuria e sotme seksuale ndryshon kryekput nga
pasioni i thj ,esht seksual, nga erosi* i t lashtve. S
pari, ajo krkon nga qenia q dashuron dashuri reciproke; n kt pikpamje gruaja gjendet n pozit
t barabart me burrin, kurse n kohn e erosit t
lasht nuk krkohej aspak gjithnj plqimi i saj. S
dyti, forca dhe vazhdimsia e dashuris seksuale jan
aq t mdha, saq mospasja e shoqi-shoqit dhe ndarja
u duken t dy palve fatkeqsi e madhe, n mos fat Eros perndi e dashuris, dashuri. Red. Prkth.

231

keqsia m e madhe; ata vn n rmzik do gj, edhe

jetn e tyre, q t ken shoqi-shoqin, gj q n kohn
e lasht ngjante vetm n rastet e shkeljes s
kris bashkshortore. Dhe, m n fund, lind nj kriter
i ri moral pr t muar e pr t gjykuar lidhjet seksuale: nuk pyesin vetm nse jan lidhje me martes
apo jasht marteess, por edhe nse kan lindur apo jo
nga nj dashuri e prbashkt. Natyrisht, n praktikn
feudale ose borgjeze ky kriter nuk respektohet m
mir sesa kriteret e tjera morale, nuk e ajn kokn
pr t. E pranojn kt kriter, si dhe gjith kriteret
e tjera morale, por vetm n teori, n letr. Dhe hprh nuk mund t krkohet m tepr.
Mesjeta fillon aty ku qndroi bota e lasht me
fillimet e saj t dashuris seksuale, fillon
shkeljen
e besnikris bashkshortore. Ne prshkruam m sipr
dashurin kalorsiake q krijoi kngt e agimit. Nga kjo
dashuri q prpiqet t prish martesn deri te dashuria
q duhet t jet baza e martess kemi ende nj rrug
t gjat, q kalorsia nuk e bri dot deri n fund.
Edhe po t shkojm nga popujt mendjeleht roman te
gjermant e virtytshm, ne shohim n poemn Knga
e Nibelungve>. se Krimhilda, ndonse fshehurazi, sht
dashuruar me Sigfridin jo m pak se ai me t, megjithat, kur i thot Gunteri se ia ka dhn pr t
fjaln nj kalorsi, emrin e t cilit ai nuk e prmend,
ajo i prgjigjet vetm kshtu:
..Ju nuk keni nevoj t m luteni; si t m urdhroni, ashtu
do t bj gjithnj; at q do t m jepni Ju, im zot, pr burr,
at do t marr me gjith qejf-41.

Asaj as q i shkon ndr mend se ktu mund t

merrej parasysh dashuria e saj. Gunteeri krkon t
martohet me Brunhildn dh ,e Etzeli me Krimhildn,
t cilat nuk i kan par kurr; pikrisht kshtu edhe
n Gudrun 42 Zigebanti nga Irlanda krkon t mar232

tohet me norvegjezen Ute, Heteli nga Hegeelingen

me Hildn nga Irlanda dhe m n fund Sigfridi nga
Morlandi, Hartmuti nga Ormania dhe Hervigu nga
Zelanda krkojn q t tre t martohen me Gudrunn;
dhe vetm ktu kjo e fundit vendos lirisht n favor
t Hervigut. Zakonisht, nj princi t ri nusen ia gjejn
prindt kur ata jan gjall; n rast t kundrt, ai e
gjen vet, duke u kshilluar me vasalt e mdhenj,
mendimi i t cilve n t gjitha kto raste ka nj pesh t madhe. Dhe nuk mund t ishte ndryshe. Pr nj
kalors ose nj baron, si edhe pr vet princin sundues,
martesa ishte nj akt politik, nj rast pr t shtuar
fuqin e tij me aleanca t reja; rolin vendimtar duhej
ta luanin interesat e shtpis, dhe jo dshirat personale. Si ishtee e mundur q n kto kushte fjaln e
fundit n shtjen e martess ta kishte dashuria?
Kshtu ka qen edhe pr byrgerin e esnafeve t
qyteteve mesjetare. Pikrisht privilegj ,et q e mbronin,
rregulloret e esnafeve q krijonin gjithfar kufizimesh,
kufijt artificial q e ndanin at juridikisht ktu
nga esnafet e tjera, atje nga shokt e vet t esnafit
dhe, prve ksaj, nga kallft dhe nga irakt e vet,
e ngushtonin mjaft rrethin ku ai mund t gjente
nj grua t prshtatshme. Dhe cila ishte nusja m e
prshtatshme, kjo shtje zgjidh ,ej n kt sistem t
koklavitur, pa fjal, jo nga dshira e tij individuale,
por nga interesi i familjes.
Kshtu, n shumicn e madhe t rasteve lidhja e
martess deri n fund t mesjets mbeti ashtu si
kishte qen q n fillim, nj shtie q nuk zgiidhej
nga vet ata q martoheshin. N fillim njerzit lindin
t martuar t martuar me nj grup t tr t seksit tjetr. N format m t vonshme t martess me
grupe ka t ngjar t ket ekzistuar po kjo gjendje,
vetm se grupi sht ngushtuar gjithnj m tepr.
N marteesn me ifte, si rregull, jan nnat q merren
vesh pr t martuar fmijt e vet; edhe ktu vendos233

nin duke pasur parasysh lidhje t reja farefisnie, t

cilat duhej t'i siguronin iftit t ri nj pozit m t
fort n gjini dhe n fis. Dhe kur me fitoren e prons
private mbi punn kolektive dhe me interesimin pr
trashgim zun nj pozit sunduese e drejta atrore
dhe monogamia, ather lidhja e martess filloi
t varej fund e krye nga rrethana ekonomike. Forma
e martess me t bler zhduket, por n t vrtet kjo
martes shtrihet edhe m tepr, sepse jo vetm gruaja,
por edhe burri mohet jo sipas cilsive t tij personale,
por sipas pasuris s tij. N praktikn e klasave sunduese qysh n fillim nuk ishte dgjuar kurr q prirjet
reciproke t palve t qndronin mbi arsyet e tjera
si baz e martess. Nj gj e till hasej, ndoshta, vetm
n romanet ose te klasat e shtypura, t cilat nuk i
kishin n hesap.
E till ishte gjendja kur prodhimi kapitalist, duke
filluar q nga koha e zbulimeve gjeografike, nprmjet
zhvillimit t tregtis s prbotshme dhe t manufakturs, hyri n fazn e pregatitjes pr sundim botror.
Mund t mendohej se kjo mnyr e lidhjes s martesave do t ishte pr t mnyra m e prshtatshme,
dhe n t vrtet kshtu ishte. Megjithat ironia e
historis s prbotshme sht e pashtershme pik&
risht prodhimit kapitalist iu desh t hapte ktu nj t
ar vendimtare. Duke shndrruar do gj n mall,
prodhimi kapitalist i zhduku t gjitha marrdhniet
e lashta, t trashguara nga e kaluara; n vend t
zakoneve t trashguara, n vend t s drejts historike
ai vuri shitjen dhe blerjen, marrveshjen <e
Juristi anglez H.S. Mejn pandehu se bri nj zbulim
shum t madh kur tha se gjith prparimi yn, n
krahasim me epokat e mparshme, qndron n kalimin
from status to contract*
nga nj gjendje e trashguar n nj gjendje t caktuar me marrveshje t lir,

* nga statuti n marrveshje. Red.

234

prsa kjo sht e vrtet prgjithq megjithat,

sisht, ishte thn me koh n Manifestin kornunist43.
Por marrveshje mund t lidhin vetm njerz q
jan n gjendje t vendosin lirisht pr veten e vet,
pr aktet dhe pr pasurin e vet dhe kan t drejta t
barabarta midis tyre. Nj nga izeprat m me rndsi
t prodhimit kapitalist ka qen pikrisht krijimi i
tyre njerzve t lir dhe t barabart. Ndonse
kjo n fillim u b vetm n mnyr gjysm t ndrgjegjshme dhe pastaj u vesh me rrobe fctare, megjithat q nga koha e reforms luteriane dhe kalviniste
zuri vend mir teza se njeriu vetm ather ka prgjegjsi t plot pr aktet e veta kur i ka br kto
akte plotsisht me vullnet t lir dhe se sht nj
detyr morale kundrshtimi ndaj do detyrimi pr. t
br nj akt imoral. Po si pajtohej kjo me praktikn e
mparshme t lidhjes s martesave? Sipas kuptimit borgjez, martesa ishte nj marrveshje, nj ujdi juridike,
dhe madje ajo m e rndsishmja, sepse ajo prcaktonte prjet fatin e trupit dhe t shpirtit t dy njerzve. sht e vrtet se n at koh formalisht kjo
ujdi bhej vullnetarisht, nuk bhej pa plqimin e palve. Por dihej shum mir se si jepej ky plqim dhe
kush e lidhte martesn n t vrtet. Mirpo, n qoft
se duhej nj vendim me t vrtet i lir pr t lidhur
marrveshjet tjera, pse t mos duhej nj gj e till
edhe pr ta lidhur kt marrveshje? A nuk kishin
t drejt t vendosnin lirisht pr veten e vet, pr
trupin e vet dhe pr organet e veta dy t rinj q do
t lidheshin? A nuk u b nj mod pr hir t kalorsis dashuria seksuale dhe a nuk u b dashuria bashkshortore forma e saj e drejt borgjeze n kundrshtim me dashurin kalorsiake, q ishte lidhur me
pabesin bashkshortore? Po n qoft se detyra e bashkshortw sht q ta duan shoqi-shoqin, a nuk
sht vall gjithashtu edhe detyr e tyre q t marto235

hen me njri-tjetrin e jo me ndonj tjetr? Dhe a nuk

qndronte vall e drejta e atyre q dashuroheshin m
lart se e drejta e prindve, e t afrmve, e mesitve
dhe e shkesve t ndryshm? Dhe n qoft se e drejta e zgjedhjes s lir personale u fut pa ceremoni n
sfern e kishs dhe t fs, a mund t qndronte ajo
prpara pretendimit t padurueshm t brezit m t
vjetr pr t vendosur pr trupin, shpirtin, pasurin,
lumtrin dhe fatkeqsin e brezit t ri?
T gjitha kto pyetje nuk mund t mos shtroheshin
n at koh kur ishin dobsuar t gjitha lidhjet e vjetra t shoqris clIre ishin tronditur t gjitha idet
e trashguara nga e kaluara. Bota menjher u b
pothuajse dhjet her m e madhe; n vend t nj
erekut t hemisferit, tani prpara syrit t evropianve
t Perndimit qndronte gjith lmshi i dheut, dhe kta
nxituan t rrmbenin edhe shtat erekt e tjer. Dhe
bashk me kufijt e vjetr t ngusht t atdheut ran
gjithashtu edhe pengesat mijvjeare t mnyrs tradicionale mesjetare t t menduarit. Prpara syrit t
jashtm dhe t brendshm t njeriut u hap nj horizont
shum e shum i gjer. 'rndsi mund t kishin nami
si njeri i ndershm dhe privilegjet e respektuara t
esnafeve, t trashguara brez pas brezi, 'rndsi kishin
kto pr nj djal t ri, q e trhiqnin pasurit e
Indis, minierat e floririt dhe t argjendit n Meksik
dhe n Potosi? Ajo ishte pr borgjezin koha e kalorsve endacak; edhe ajo jetontk?. romantizmin e vet
dhe ndrrat e veta t dashuris, por n mnyrn borgj,eze dhe, n fund t fundit, me qllime borgjeze.
Rrethanat u zhvilluan n mnyr t till, q borgjezia n rritje e sipr, sidomos n vendet protestante,
ku ishte tronditur m tepr sistemi ekzistues, filloi
gjithnj m tepr t pranonte lidhjen e marrveshjes
s lir edhe pr martesn dhe e realizoi kt n mnyrn q e prshkruam m sipr. Martesa mbeti nj
martes klase, por brenda kufijve t klass palve iu
236

dha nj far lirie pr t zgjedhur. Edhe n 1 ,etr, n

teorin e moralit dhe n prfytyrimin poetik, nuk kishte asgj q t ishte rrnjosur aq thell sa imoraliteti
i do martese, q nuk bazohet n dashurin seksuale
t njri-tjetrit dhe n plqimin me t vrtet t lir
t bashkshortve. Me nj fjal, martesa me dashuri
u shpall si nj e drejt e njeriut, dhe jo vetm nj
droit de l'homme*, por, si prjashtim, edhe si nj droit
de la femme".
Por kjo e drejt e njeriut n nj pikpamje ndryshonte nga t gjitha t ashtuquajturat t drejta t tj ,era
t njeriut. Ndrsa kto t fundit .n praktik shtriheshin vetm n klasn sunduese n borgjezin, dhe
zhdukeshin fare drejtprdrejt ose trthorazi pr klasn e shtypur proletariatin, ktu prsri u duk ironia e historis. Klasa sunduese mbet.2.t e skllavruar
nga ndikime ekonomike q dihen, dhe prandaj n gjirin e ksaj kemi, vetm si prjashtim, martesa q jan
lidhur me t vrtet lirisht, kurse kto martesa midis
klass s shtypur, si e pam, jan nj rregull.
Kshtu, liria e plot n lidhjen e martesave mund
t bhet nj realizim i prgjithshm vetm atl -rer kur
zhdukja e prodhimit kapitalist dhe e raporteve t prons, q ka krijuar prodhimi kapitalist, do t zhduk
t gjitha arsyet ekonomike t dors s dyt, q luajn
nj rol shum t rndsishm edhe sot n zgjedhjen
e bashkshortit. Ather nuk do t mbetet asnj motiv tjetr prv,e dashuris pr shoqi-shoqin.
Meqense dashuria seksuale nga natyra e vet sht
e jashtzakonshme, ndonse kjo gj sot respektohet vetm nga gruaja, ather martesa e bazuar n
dashurin seksual.e shte nga natyra e vet nj monogami. Ne pam se sa t drejt kishte Bahofeni q e
quante kalimin nga martesa me grupe n monogami
* Loj fjalsh: droit de l'homme do t thot
njeriut. dhe e drejt e burrit.. Red.
* e drejt e gruas. Red.

drejt e

237

si nj prparim, t cilin ua detyrojm sidomios grave;

vetm kalimi nga martesa me ifte n monogami u
detyrohet burrave: nga pikpamja historike ai n thelh
solli nj keqsim t gjendjes s grave dhe lehtsoi
pabesin e burrave. Prandaj sapo t zhduken arsyet
ekonomike, pr shkak t t cilave grat jan pajtuar
me kt pabesi t zakonshme t burrave, kujdesi pr
jetesn e tyre dhe ca m tepr pr t ardhmen e fmijve t tyre, barazia e t drejtave t gruas, q do
t arrihet si rezultat i ktij ndryshimi, do t favorizoj,.
po t gjykojm n baz t prvojs s mparshme, nnj shkall shum m t madhe nj monogami t vr-.
tet t burrave sesa nj poliandri t grave.
Por ktu nga monogamia do t zhduken patjetr
ato tipare karakteristike q kjo i ka nga origjina e vet
nga raportet e prons, dhe pikrisht, s pari, sun-dimi i burrit dhe, s dyti, pazgjidhshmria e martess.
Sundimi i burrit n martes sht vetm nj pasoj.
e thjesht e sundimit t tij ekonomik dhe do t zhdu.ket vetvetiu bashk me kt t fundit. Pazgjidhshmria
e martess sht pjesrisht nj rrjedhim i kushteve
ekonomike, n t cilat ka lindur monogamia, pjesrisht
nj trashgim nga koha kur lidhja e ktyre kushteve
ekonomike me monogamin nuk kuptohej ende drejt.
dhe teprohej nga feja. Ajo sot shkelet me mijra her.
N qoft se martes morale sht vetm martesa me
dashuri, ather mbetet martes morale vetm ajo martes ku. dashuria vazhdon t ekzistoj. Por zgjatja e
dashuris seksuale individuale sht shum e ndryshme
pr individ t ndryshm, sidomos pr burrat, dhe kur
ndjenja shteron fare ose sht zmbrapsur nga nj dashuri e re e zjarrt, ather ndarja bhet nj gj e
mir si pr t dy palt, ashtu edhe pr shoqrin. Vetm duhen shptuar njerzit nga bredhja npr Ilumin e panevojshm t nj procesi pr ndarje.
N kt mnyr, ajo q mund t supozojm ne
tani mbi format e marrdh.nieve seksuale pas zhduk-238

jes s prodhimit kapitalist ka sidomos nj karakter negativ, kufizohet n shumicn e rasteve (rne at q do
t zhduket. Por .'do t dal si gj e re? Kjo do t
duket kur t rritet nj brez i ri: nj brez burrash,
q nuk do t ken kurr rast n jetn e vet t blejn
nj grua me para ose me mjete t tjera t pushtetit
shoqror, dhe nj brez grash, q nuk do t ken kurr
rast t'i jepen nj burrri pr arsye t tjera prvese
nga dashuria e vrtet, ose t mos duan t'i jepen nj
burri q dashurojn nga frika e pasojave ekonomike.
Kur t lindin kta njerz, ata nuk do ta ajn kokn
pr t gjitha ato q sot ua parashtrojn si nj detyr
morale; ata do t din vet se si t veprojn dhe n
prputhje me kt do t prpunojn vet opinionin e
vet shoqror pr aktet e cilitdo prej tyre, dhe ktu
vm pik.
Por t kthehemi te Morgani, prej t cilit u larguam
injaft. Studimi historik i institucioneve shoqrore, q
zhvillohen n periudhn e qytetrimit, del jasht kuadrit t librit t tij. Prandaj ai flet fare shkurt pr fatin
e monogamis n kt periudh. Edhe ai e konsideron
zhvillimin e mtejshm t familjes monogame si nj
far prparimi, si nj afrim drejt t drejtave t barabarta t sekseve, por nuk sht i mendimit S'e ky
llim sht arritur q tani. Por, thot ai,
po t pranojm faktin se familja ka prshkuar katr forma
njrn pas tjetrs dhe gjendet tani n formn e pest, del pyetja: a do t mbahet gjat kjo form n t ardhmen? Ktu ka
vetm nj prgjigje ajo duhet t zhvillohet bashk me zhviIlimin e shoqris dhe duhet t ndryshohet bashk me ndryshimin e shoqris, pikrisht ashtu si ka qen edhe n t kaluarn.
Duke qen produkt i nj sistemi shoqror t caktuar, ajo do t
pasqyroj shkalln e zhvillimit t tij kulturor. Megense familja monogame q nga fillimi i qytetrimit e ktej sht prmirsuar mjaft, dhe kjo duket sidomos n koht e reja, ather,
t paktn, mund t marrim me mend se ajo sht n gjendje
239

t prsoset edhe m tej, derisa t arrihet barazia e t dy sekseve. N qoft se familja monogame n nj t ardhme t largt
nuk do t jetk n gjendje m t plotsoj nevojat e shoqris,
n kt rast nuk mund t parashikojm q m par se 'karakter do t ket pasardhsja e saj..44.

IX
BARBARIA DHE QYTETRIMI

Kur u Vendos n fakt sundimi i burrit, n shtpi

ran edhe pengesat e fundit pr pushtetin e tij t pakufizuar. Ky pushtet u konfirmua dhe u prjetsua
me prmbysjen e s drejts amtare, me hyrjen e s
drejts atrore, me kalimin e ngadalshm nga martesa
me ifte n monogami. Dhe kjo hapi nj t ar n
rendin e vjetr gjinor: familja e veant u b nj
forc, dhe nj forc e rrezikshme, q u ngrit kundr
gjinis...
Shkruar n fund t marsit
26 maj 1884

...Ndarja e puns n familje shrbeu si baz pr

ndarjen e prons midis burrit dhe gruas; ajo mbeti
si kishte qen dhe, megjithat, ajo i prmbysi fare
marrdhniet shtpiake q kishin ekzistuar deri ather,
vetm sepse ndarja e puns jasht familjes ndryshoi.
Po ajo arsye q m par i siguronte gruas sundimin e
saj n shtpi kufizimi i puns s saj me punn
shtpiake, po ajo arsye tani e bri t pashmangshm
sundimin e burrit n shtpi; puna shtpiake e gruas
e humbi tani rndsin e vet n krahasim me punn
e burrit pr t gjetur mjetet e jetess; puna e tij ishte
do gj, puna e saj nj shtes jo aq e rndsishme.
Q ktu duket se lirimi i gruas, barazimi i saj me
burrin, sht i pamundshm dhe do t mbetet kshtu
derisa gruaja t mbetet jasht puns prodhuese t shoqris dhe t kufizohet me punn private t shtpis.
lirimi i gruas do t mund t bhet vetm ather kur
ajo do t mund t marr pjes n pnxihim n nj shkall t gjer, n nj shkall shoqrore, dhe kur do t
merret me punt e shtpis n nj mas t vogl. Dhe
kjo sht br nj gj e mundshme vetm me industrin e madhe moderne, q jo vetm lejon n proporcione t mdha punn e gruas, por e krkon drejtprdrejt, dhe punn private t shtpis synon ta bj gjithnj m tepr nj prodhim shoqror.
240

1 3 43

K. Marks e F. Enge1s.
Vepra t zgjedhura,
bot. shqip, 1975, vll.
11, J. 199-202, 207-298,
213-218, 222-225, 226-228, 231-252, 331

241

shtetit, domethn legjislacionit mbi martesn; ato

mund t zhduken q t gjitha qysh nesr dhe n praktikn e dashuris dhe t miqsis nuk ka pr t ndodhur as ndryshimi m i vogl.

Nga tibri i

F. Engelsit

Shkruar n fillim t vitit 1886

Botuar n revistn Neue Zeit
Nr. Nr. 4 dhe 5 t vitit 1886
dhe si botim m vete n
Shtutgart n vitin 1888

K. Marks e F. Engels.
Vepra t zgledhura,
bot. shgip, vll. II,
J. 401-402

LUDVIG FOJERBAIIU DHE FUNDI I FILOZOFISE

KLASIKE GJERMANE

III
...Sipas teoris s Fojerbahut, fja sht raporti
i przemrt i mbshtetur n ndjenjn midis njeriut dhe
njeriut, raport q deri tani e ka krkuar t vrtetn e
vet n pasqyrimin fantastik t realitetit, me ann
e nj ose m shum perndive, t ktyre pasqyrimeve
fantastike t cilsive njerzore, e q tani e gjen at
drejtprsdrejti dhe pa ndrmjetsim n dashurin midis uni-t dhe Kshtu pr Fojerbahun, n fund
t fundit, dashuria seksuale bhet nj nga format m
t larta, n mos forma m e lart e ushtrimit t fes
s tij t re.
Marrdhniet midis njerzve, t mbshtetura n
ndjenjn, dhe sidomos midis njerzve me seks t ndryshm, kan ekzistuar qkurse ekzistojn njerzit. Prsa i prket dashuris seksuale, kjo gjat tet shekujve
t fundit ka marr nj rndsi aq t madhe dhe ka
zn nj vend t till, saq sht br boshti i detyrueshm rreth t cilit vrtitet tr poezia. Fet pozitive ekzistuese kufizohen t'i japin shenjtrimin e tyre
t lart rregullimit t dashuris seksuale nga ana
242

243

Nga artikulli i V. I.

Leninit

MBI TE DREJTEN E KOMBEVE PER

VETEVENDOSJE

5. BORGJEZIA LIBERALE DHE OPORTUNISTT

SOCIALIST N SHTJEN KOMBTARE
...Le t marrim shtjen e shkurorzimit. Roza
Luksemburgu shkruan n artikullin e vet se shteti
demokratik i centralizuar, duke u pajtuar plotsisht me
autonomin e disa krahinave, duhet t lr n kompetencn e parlamentit qendror t gjitha degt kryesote
t legjislacionit, ndr t tjera edhe legjislacionin e
shkurorzimit. Ky kujdes pr t siguruar nga pushteti
qendror i shtetit demokratik lirin e shkurorzimit
sht krejtsisht i kuptueshm. Reaksionart jan kundr liris s shkurorzimit, ata krkojn q t prdoret me kujdes dhe thrrasin se shkurorzim do t
thot shkatrrim i familjes. Kurse demokracia mendon se reaksionart jan hipokrit, se ata n t vrtet
mbrojn gjithluqi.n e policis dhe t burokracis, privilegjet e nj seksi dhe shtypjen m t poshtr t
gruas; se n t vrtet liri e shkurorzimit nuk do t
thot aspak shkatrrim i.lidhjeve familjare, por, prkundrazi, forcim i tyre mbi baza demokratike, q jan

244

t vetmet baza t mundshme dhe t qndrueshme n

nj shoqri t qytetruar.
T akuzosh prkrahsit e liris2 s ve.tvendosjes,
domethn t liris s shkputjes, se inkurajojn separatizmin, sht po aq absurde dhe po aq hipokrite,
si t akuzosh prkrahsit e liris s shkurorzimit se
inkurajojn shkatrrimin e lidhjeve familjare. Ashtu si
ngrihen n shoqrin borgjeze kundr liris s shkurorzimit mbrojtsit e privilegjeve dhe t shitjes s
gruas, n t cilat mbshtetet martesa borgjeze, po kshtu edhe mohimi q i bhet n nj shtet kapitalist
liris s vetvendosjes, domethn liris s shkputjes
s kombeve, s'sht vese mbrojtje e privilegjeve t
kombit sundues dhe e metodave policore t qeverisjes
n dm t metodave demokratike...
Shkruar n shkurt-inc0 1914.
Botuar n prin-qershor 1914
n revistn Prosveshenie
Nr. Nr. 4, 5 dhe 6
Nnshkruar: V. / i n

V. I. Lenin. Veprat,
bot. shqip, vll. 20,

f. 483-484

245