ENV E R HO XH A

TITI S TET
Shenime historike

INSITTUTI 1 STUDIMEVE MARKSISTE-LENINISTE

PRANG KQ TE PPSH

SHTEPIA BOTUESE -8 NENTORITIRAN,E, 1982

ENVER HOXHA

DUKE U NGRITUR MBI ARMIQ1SIT1 E VJETRA

Ne vend te hyrjes
Veshtrim i shkurter ne histori Vendimi i komunisteve shqiptare per te hyre ne lidhje me PKJ
Kralet e Serbise dhe knjazet e Malit te Zi fajtoret
kryesore per marredheniet e hidhura midis popujve
shqiptar, serb, malazez etj . ne te kaluaren Nje
nga padrejtesite me te medha te ketij shekulli ne
Evrope - me 1913 Shgiperia u nda arbitrarisht
pergjysme Gjenocidi serbomadh ne viset shqiptare
te Jugosllavise ne periudhen midis dy lufterave
Pse komunistet shgiptare hyne ne lidhje me PKJ
ne kohen e Luftgis NacionalVlirimtare?

Vendimi i komunisteve shgiptare ne veren e vitit 1941

per te hyre ne lidhje internacionaliste me Partine Komuniste
te Jugosllavise tregonte pjekurine qe kishte arritur levizja
komuniste e asaj kohe ne Shgiperi. Perfagesuesit me te mire te
grupeve komuniste qe me 1939 kishin filluar luften kunder
pushtuesve fashiste. Ata ashtu sie po ngriheshin me guxim e
me vendosmeri mbi grindjet dhe per^arjet midis tyre e po
shkonin me bindje drejt themelimit te Partise Komuniste te
Shgiperise, po ashtu, me guxim e me pjekuri, po ngriheshin
edhe mbi armigesite e vjetra, grindjet dhe hendekun e thelle
qe ishin krijuar ne shekuj ne marredheniet e vendit tone me
fginjet jugosllave.

Fakt i njohur, i padiskutueshem dhe i pranuar nga kushdo

3

eshte se marredheniet midis dy vendeve tona para 1941-shit

ishte pak t'i quaje te hidhura. Ne tere tablone e tyre ato
permbajne drama e tragjedi nga m te rendat, t mbushura
me agresione, vrasje e grabitje, te mbuluara me gjak e me
krime qe luheshin sheshit ne Evropn moderne mbi trojet
dhe mbi fatin e nje populli te vogel, por trim e te pamposhtur, mbi popullin shqiptar.
Nuk ishte faji i popujve per kote bagazh t hidhur qe
ishte krijuar per dekada te tera e sidomos populli shqiptar
nuk ka pasur kurr e ne asnje rast faj per to. Fajin e kishin
politika gllaberuese dhe antishqiptare e kraleve te Serbis dhe
e knjazeve te Malit t Zi, politika e dhuns, e ekspansionit
dhe e gjenocidit q ata, t nxitur e te mbshtetur, hapur apo
fshehur, nga Fugite e Medha t asaj kohe, kishin ndjekur
ndaj popullit shqiptar e ndaj trojeve shqiptare.
Pa gene aspak nevoja te futemi thell ne histori, nga te
gjith dihet tragjedia e re dhe e madhe qe nisi te luhej ne
kurriz te popullit shqiptar, ve^anerisht nga gjysma e dyte e
shekullit te kaluar.
Kur u duk garte se i smuri i Bosforit kishte rene ne
shtratin e vdekjes, u rriten me shpejtsi si shpresat dhe mundsit q populli shqiptar te fitonte pavaresine, t eilen po e
kerkonte me arme prej shekujsh, ashtu edhe lufta e perpjekjet e tij per ta bere sa me t afrt kete dite. Por, tamam
kur Shgiperise po i afrohej dita te flakte tej zgjedhen e sundimit otoman, armiq te rinj, t egr e me synime njelloj si
t osmanllinjve, menduan se u kishte ardhur koha ta hidhnin
Shqiprin e vogl ne kthetrat e tyre. Mbreterit dhe kralet e
Italise e L Austro-Hungarise, t Gregise e t Serbis, te Malit
t Zi dhe te Bullgarise u lshuan te rrmbenin ^'te mundnin
nga ajo qe ata e quanin periferi e Perandoris Osmane. Ishte
ky nie shperblim teper i rende e i dhimbshm qe po i jepnin fginjet popullit trim e te paperkulshem shqiptar, i cili e
kishte derdhur gjakun rreke duke ngritur nje mur te forte
kunder avancimit te metejshem te hordhive osmane drejt
Evropes. Ishte kjo mosmirenjohja me e thelle ndaj atij populli, i cili, si ne betejat e popujve fqinj per mbrojtjen nga

sulmet osmane, si ne levizjet e kryengritjet e tyre per glirim,

nuk i kishte kursyer bijte e vet me te mire per te dhene
jeten njelloj sikur mbronin lirine e popullit te vet.
Ne menyre te veVante hordhite serbe e malazeze, te ndersyera nga klikat reaksionare te asaj kohe, u leshuan drejt tokave shqiptare duke vrare , grabitur e shkaterruar g'gjenin perpara. Kronikat e asaj kohe jane te mbushura me ngjarje nga
me rregetheset . I ndodhur nen zjarrin e shume armiqve qe
luftonin, here secili per hesap te vet , here ne ujdi per ta
ndare bashkerisht prene, populli shqiptar iu pergjigj gjendjes
se re me lufte te panderprere . Por forcat ishin ndare ne ate
menyre qe , pas lumenjve te gjakut, popullsia shqiptare detyrohej te linte me dhimbje pjese te tera te vatanit te vet
ne kufirin me Serbine e me Malin e Zi. PerveV mijera te
vrareve e te djegurve , dhjetera mije shgiptare u debuan nga
tokat e tyre e u shtyne drejt Jugut, ose u nisen si muhaxhire
neper Evrope e Azi . Te dhenat flasin se, ne fund te shekulli't
te kaluar, si rezultat i pushtimit te krahinave skajore te Kosoves nga Serbia, nga Mali i Zi dhe nga Austro-Hungaria, u
shperngulen me dhune dhe u vendosen ne brendesi vetem te
vilajetit te Kosoves e te Shkodres rreth 300 000 shgiptare.
Domordo , ky gjenocid i pashembullt e rrezik ne zhvillim,
qe kanoste mbare Shgiperine , do te ngjallte urrejtjen me te
madhe dhe do te ngrinte ne kembe mbare vendin per t ' u bi^re
balle edhe osmanllise , edhe shkjaut me te zi se osmanllia,
siq shprehej ndaj pushtuesve serbe populli ne ate periudhe.
Famemadhja Lidhja Shqiptare e Prizrenit u themelua dhe
zhvilloi veprimtarine e saj te pashlyeshme historike, tamam
ne kete periudhe te rende , duke i vene per gellim vetes edhe
luften per te fituar lirine e pavaresine , edhe luften per mbrojtjen e teresise tokesore kombetare , per mbrojtjen e se drejtes
legjitime te nje populli qe kanosej nga shfarosja.
?'nuk bene patriotet dhe populli shqiptar per te parandaluar rrezikun qe vinte nga Veriu! Ata ishin te gatshem t'i vinin kapakun gjithe se kaluares dhe nuk munguan asnjeher
mesazhet per migesi e fginjesi te mire me popujt vellezer
serb , malazez, maqedonas e te tjere.

Por fakt eshte se etja e shovinisteve, e mbreterve dhe e

knjazve te vendeve fqinje s'kishte kufi dhe kjo be ri qe rreziku nga Veriu te ishte perhere e me i papermbajtur, me antishqiptar. Ne mbshtetje te tyre gendronte reaksioni m i zi
evropian. Serbia, me politiken qe ndoqi, u be, ne ndergjegjen
e shqiptarit liridashes, simbol i armikut te betuar.
Gjak u derdh me oke nga te dyja palet, neper grykat e
maleve e ne fushat tona lane kockat mijera e mijera serbe,
malazez e te tjere dhe, kuptohet, mbi kete gjak te derdhur
s'mund te mbinte lulja e migesise, por do te lindte e do te
rritej gjembi i urrejtjes e i armigesise. Veg s'ishin shgiptaret
ata qe derdhnin gjakun ne trojet e Serbise apo te Malit te
Zi, s'ishin shgiptaret ata qe dyndeshin me zjarr e me hekur
ndaj vendeve e popujve fginje. Ndodhte e kunderta. Shgiptaret mbronin trojet e tyre, femijet dhe grate e tyre, shtepine
dhe katandine e tyre.
Kjo gjendje vazhdoi keshtu gjer me 1912, kur fitorja e
madhe - Pavaresia e Shgiperise, u pasua shpejt me nje nga
padrejtesite me te medha te ketij shekulli ne Evrope: Shgiperia u nda pergjysme - Kosova dhe vise te tjera shqiptare
iu aneksuan prdhunisht Jugosllavise. Natyrisht, te ndash
pergjysme trupin e nje vendi e te nj populli dhe gjysmen t'ia
ngjitesh artificialisht nje krijese tjeter, nje akt i tille s'mund
te sherbente si nje -ure pajtimi, migsie, vllazerimi.
Por, sikur e gjithe kjo te ishte akoma pak, edhe pas 1912-1913-s u intensifikua ne te gjitha format e drejtimet politika
antishqiptare e KaragjorgjeviQeve dhe gjithe reaksionit te pa-

skrupull serbomadh. Politika e shfarosjes, e diskriminimit dhe

e shkombetarizimit te popullsise shqiptare, qe ishte vene nen
pushtimin serb, u pasua nga planet e fshehta per aneksimin
e pjeseve te tjera te Shgiperise. Traktati i fsheht i Londres
i vitit 1915, qe dy vjet me von e nxori ne shesh dhe e denoncoi Lenini i madh, perben nje deshmi tjeter te politikes
famekege te pandcrprere antishqiptare jo vetem te Fuqive
te Medha reaksionare te asaj kohe, por edhe te shtetit te atehershem jugosllav, krijese e imperializmit. As denoncimi boterisht i ketij Traktati grabitqar nuk ia zverdhi e nuk ia skuqi
6

faqen shovinizmit serbomadh . Pak me pas Jugosllavia i sanksionoi edhe nje here de jure te drejtat e saj per trojet
shqiptare te pushtuara dhe, me me zell, u fut ne rrugen e
shkombetarizimit te popullsise shqiptare qe kishte vene nen
pushtim.
Ne te njejten kohe ajo perpigej te gjente rruge te reja
per te realizuar endrren e saj te vjeter per gllaberimin e krejt
Shgiperise . Ishin pikerisht mbreterit serbe ata qe u vune ne
perkrahje te Zogut te arratisur nga Shgiperia ne qershorin e
1924-es, ishin ata qe e mbajten, i gjeten mercenare, e pajisen
me armatime e me forca dhe i krijuan te gjitha kushtet qe
satrapi i ardhshem te realizonte ne Shgiperi , ne dhjetor 1924,
kunderrevolucionin . Si shperblim Zogu, fillimisht, u fali serbeve pjese te tjera te trojeve shqiptare , si: Vermoshin e Shen-Naumin e, me siguri, me kohe do t'u jepte krejt Shgiperine,
sikur lodra e madhe e te medhenjve te mos e kishte hedhur
mbretin kukull perfundimisht ne prehrin e Italise fashiste e
ta fuste vendin ne rrugen e kolonizimit fashist italian.
Por edhe pas kesaj, nje histori e tere, e hidhur , e hapur
dhe e maskuar , u zhvillua nga geverite reaksionare te Jugosllavise te sunduar nga Serbia , ne drejtim t shtetit shqiptar.

Kur geverite reaksionare serbe pane se karten e Zogut

e shtin ne dore te tjere, vune ne sherbim agjenturen e tyre
brenda vendit tone dhe emigracionin reaksionar shqiptar ne
Jugosllavi e bene lloj-lloj perpjekjesh per te krijuar brenda
mbreterise shqiptare nje situate shperthyese ; mandej, nen
masken e nje kryengritjeje kunder tiranise zogiste, agjentet
serbe t'u drejtoheshin per ndihme po atyre qarqeve serbe qe
vite me pare kishin sjelle Zogun ne fuqi.
Keto qarqe shoviniste gjithmone te gatshme per nje invazion ndihme, stervitnin e mbanin ne gatishmeri regjimente te tera rrotull kufijve te Shgiperise. Ne pararoje te
ketyre regjimenteve u grumbulluan mercenare te hurit e te
litarit , jugosllave e jo jugosllave , te eilet , te stolisur me gjithe
rekuiziten e veshjes kombetare shqiptare , ne momentin e
pershtatshem do te vershonin te paret drejt kufijve. Por fakt
eshte se keto plane, me gjithe rekuizitat e tyre, mbeten ne

karte. Kjo ndodhi jo vetem se Italia fashiste dhe reaksioni

nderkombetar, qe gendronte pas saj, per interesat e veta, nuk
do te lejonin, sig nuk lejuan, qe molla shqiptare te shuante
etjen e serbomedhenjve, por edhe per faktin se agjentura
e propaganda serbe ne Shgiperi mund te gjenin terren vetem
ne disa elemente te degjeneruar e pa kurrfare influence, por
kurrsesi ne shtresa te gjera e, ca me pak, ne popull. Per mizorite qe kishte kryer, Serbia ishte kthyer me kohe ne ndergjegjen e shqiptarit ne sinonim te se keqes.
Akoma m te thelle e bente urrejtjen dhe me te pamundur
sdo shenje pagesimi, politika shkombetarizuese qe ndiqej nga
serbomedhenjte ndaj Kosoves dhe ndaj popullsise shqiptare
ne Mal te Zi e ne Maqedoni. Prej 1913-s e ketej regjimi shovinist i borgjezise serbomadhe vuri ne perdorim metodat e
mjetet me gnjerezore, politike, ekonomike, ideologjike dhe
ushtarake, per shkombetarizimin dhe per sllavizimin e territoreve shqiptare te aneksuara. Vetem gjate viteve 1913-1927,
ne Kosove dhe ne viset e tjera shqiptare ne Jugosilavi, nepermjet te ashtuquajturit shkombetarizim nepermjet zhdukjes fizrke u vrane mbi 200 000 shgiptare, u burgosen dhjetera mije te tjere, u shfarosen fshatra te tera shqiptare. Fashizmi qe po ngrihej ne Evropen e atehershme, po gjente te
serbomedhenjte nie pararendes e bashkudhetar te denje. Stojadinovigi i Serbise pergatiti me Musolinin planin per ndarjen
e Shgiperise1.

Por as shfarosjet barbare ne mase, te shogeruara me mjetet e tjera po aq barbare, siv ishin shkombetarizimi nepermjet
reformes agrare kolonializuese2, shkombetarizimi nepermjet
1 1'shte fjala per pazarlleget e ministrit te Jashtem te Italise fashiste,
Vianos, me kryeministrin e mbreterise jugosllave , Stojadinovig, te eilet
ne bisedimet dypaleshe ne vitet 1937-1939 thuren plane per copetimin
dhe per pushtimin e Shgiperlse.
2 Ne baze te dokumenteve dhe te dhenave statistikore jo te plota,
nepermjet kolonizimit, midis dy lufterave boterore 1919-1941, ne Kosove
u vendosen mbi 58 000 kolone serbe e malazez e u krijuan mbi 370
fshatra kolonistesh. (Sipas revistes shkencore HPerparimi nr. 4 e 5, viti
1970, nr. 10, vitt 1971 dhe Gjurmime albanologjike, botuar nJ Prishtine,
viti 1972.)

shpernguljesi etj., etj. nuk po u jepnin serbomedhenjve rezultatet e deshiruara. Jo vetem qe ndjenja kombetare shqiptare ne Kosove e ne viset e tjera nuk shuhej as me barut e
as me flake, por me e keqja per serbomedhenjte ishte se edhe
numri i popullsise shqiptare ne trojet e veta ishte shtuar me
teper ne raport me shtimin e elementit serb e malazez ne keto troje.
Te pangopur ne mizorite e tyre dhe te terbuar nga deviza
e shgiptareve: Vdesim por vendin nuk e leshojme, scrbomgidhenjte vune ne veprim shkencen e shfarosjes, ideologjine dhe mjetet e pogromit. Tamam kesaj faze i perkasin
veprat gnjerezore te serbomedhenjve me damke te tipit te
Vaso Cubrilloviqit, Atanasije Urosheviqit e te tjera monstra
te tilla te te ashtuquajturit Klubi Serb i Kulturgis ne Beograd,
krijese e zeze e borgjezise reaksionare serbe ne vitet 1937-1939 e, per fat te keq, sig do te mesonim shume me vone,
pararendes i institucioneve te se njejtes platforme ne Jugosllavine e viteve 1945 e ketej. Nuk eshte ketu as vendi, as q-llimi i shenimeve te mia, te ndalem gjate ne programet e
teorite shfaroseee te ketyre neomaltusianeve, te eilet, me pas
regjimi i Titos do t'i ruante e do t'i ngrinte gjer ne rangjet
me te larta te institucioneve shkencore te Jugosllavise socialiste. Dua vetem te theksoj se, ne baze te asaj qe ata hodhn
ne leter, popullsise shqiptare iu shkaktua nje dem tjeter i
pallogaritshem dhe u thellua akoma me shume hurrnera e
merive dhe e armigesive qe ndanin prej dekadash popullirr
shqiptar, nga njera ane, dhe popujt serb, malazez e te tjere, nga ana tjeter.

E verteta eshte se keto vepra shkencore e platformaPo ashtu , sipas raporteve tgi Drejtoriatit te Lartgi te Reformgis Jugnsllave, gjate viteve 1920-1940 ,
vetem ne disa rrethe te Kosoves e te Magedonise u jane rrembyer shgiptareve e u jane dhene koloneve, nepunesve,.
xhandareve, Setnikeve e tgi tjereve 381 245 hektare toke.
1 Ne vitet 1913-1941, si pasojd e sundimit dhe e terrorit serbomadh,
nga Kosova e viset e tjera shgiptare ne Jugosllavi u debuan me dhungi
rreth 500 mije shgiptargi (shumica ne Turqi, pjesa tjeter ne Shniperi ene vende te tjera).

te perpunuara e te miratuara , ne atehere as i dinim , as kishim

degjuar gje per autoret e tyre, por shihnim dhe degjonim me
dhimbje zbatimin e tyre ne praktike. Ne radhet e grupeve
tona komuniste atehere militonin nje numer shokesh nga Kosova. Keta ishin ose bij familjesh te shperngulura, ose qe vete
kishin mundur te largoheshin fshehurazi nga Kosova e kishin
ardhur ne Shgiperine meme per t'u shpetuar ndjekjeve te
serbomedhenjve, per te vazhduar ndonje shkolle, apo per te
gjetur ndonje pune. Tabloja jone per marredheniet midis
popujve tane ne pergjithesi e per gjendjen ne Kosove ne ve^Vanti, me tregimet e faktet rregethese qe na paraqitnin shoket, behej me e plote.
Keshtu na gjeti viti 1941, kur ne gjithe vendin vazhdonte
rezistenca e popullit tone kunder pushtuesve fashiste e para
nesh shtrohej domosdoshmeria urgjente e themelimit te Partise Komuniste te Shgiperise.

Ne nje situate te tille, merret me mend , te kerkoje lidhje

me Partine Komuniste te Jugosllavise, nuk qe nje gje e lehte
dhe e thjeshte. Por per ne, komunistet, problemi ishte i garte.
Ne, ne parim, kurrsesi s'mund ta lidhnim komunizmin me
shovinizmin dhe as Partine Komuniste t Jugosllavise me politiken shoviniste e reaksionare te geverise jugosllave ndaj
Shgiperise.
E verteta eshte se si une , ashtu edhe Vasil Shantoja,
Qemal Stafa e, pas nje sere hezitimesh, edhe Ko^o Tashkoja,
qe u beme iniciatoret per te hyre ne lidhje me PKJ, shume
pak, per te mos thenb fare pak, dinim mbi jeten, veprimtarine
dhe gjendjen ne kete parti. Kishim degjuar se ishte krijuar
pas Revolucionit Socialist te Tetori't, se ne 10-15 vjetet e pare
te jetes se saj kishte kaluar permes nje sere peripecish, grindjesh e fraksionesh, se kuadro te ndryshem te saj, herb pas
here, gene goditur nga Kominterni per gendrime e vije antimarksiste, trockiste, nacionaliste etj., se vitet e fundit ishte riorganizuar e thuhej se qe vene ne vije te drejte. Nuk njihnim
asnjerin nga udhehegesit e saj, bile as kishim degjuar se kush
gene e si quheshin, por fakti qe Partia Komuniste e Jugosllavise ishte anetare e Kominternit, fakti qe ishte shprehur per
10

lufte te hapet kunder rrezikut fashist e, pas prillit 1941, kur

mbreteria jugosllave kapitulloi , Partia Komuniste e Jugosllavise kishte hedhur parullen per t ' u ngritur rreth saj gjithe
popujt e Jugosllavise ne lufte kunder pushtimit nazifashist, na
shtynte te lidheshim me te, si me nje parti moter qe luftonte
per ate geshtje te madhe, e cila ishte edhe ^;eshtja jone.
Si komuniste mendonim dhe besonim se Partia Komuniste
e Jugosllavise , gjersa ngrihej ne lufte per nje Jugosllavi te
re, do te shkepuste e do te derrmonte perfundimisht edhe gjithe bagazhin e Jugosllavise se vjeter, pra, edhe shovinizmin
e saj, edhe antishqiptarizmin e saj te lashte , te eger e te paskrupull. Per kto, lidhjet me PKJ ne i quanim nje veprim
te drejte e te pjekur nga ana jone . Keshtu mendonim dhe drejt
mendonim.
Por, e thashe , kjo na takonte ne komunisteve. A do te
na kuptonte populli ne kete mendim e synim tonin? A do te
na ndiqte pas ne kete hap qe do te merrnim ? Duhej t hidhej
poshte nje bagazh i tere i krijuar prej dhjetera e dhjetera
vjetesh dhe, sig permenda m lart, ky s'qe bagazh i krijuar

thjesht nga fjale apo nga deklarata , por nga lumenj gjaku
te derdhur, nga fshatra e qytete te shkaterruara , nga djem e
vajza t keputura perfundimisht ne lulen e rinise , nga nena
te lena qyqe , nga shgiptare te goditur gjer ne kocke, ne kocken e tyre te pathyeshme te liridashjes , te atdhedashurise.
Tani ne do t' u thoshim atyre : Ne, komunistt shgiptare, do
te krijojm lidhje te ngushta , vellazerore me Partine Komuniste te Jugosllavise , me at parti ne radhet e se ciles militojne serbe, malazez, maqedonas , kroate , sllovene , boshnjake
e te tjere.
Nga sa u tha me siper kuptohet pse shqiptari e ka park
serbin me difidence . Por ne geme te vendosur ta benim kete
hap dhe menduam se keshtu qe e mira te behej. Nese njerezit tank s'do te na kuptonin ne fillim, shpejt do te bindeshin e do te na kuptonin.
Lidhjet me PKJ i shihnim te natyrshme , lidhje midis
komunistesh , midis vellezerish te idealeve te perbashketa. Me
ta do te shkembenim pervoje e do te ndihmonim njeri-tjetrin

11

ne luften e shenjte per lirine dhe per pavaresine e vendeve

tona, me ta do te zgjidhnim drejt, ne baze te marksizem-leninizmit, gjithgka te shemtuar kishte lene historia ne marredheniet midis popujve tane. Popujt jane liridashes ne thelbin e tyre. Populli yne veQanerisht kurre s'u ka rene te tjereve ne gafe dhe ka respektuar trimat e popujt qe kane luftuar kunder pushtuesve. Tani popujt e Jugosllavise ishin ne
lufte kunder te njejtit armik, nazifashisteve te huaj e reaksionareve te brendshem, prandaj ishim te bindur se populli
yne i mire do te na kuptonte e do te na mbeshteste. Kesisoj
me aktin qe merrnim persiper te benim, ne hidhnim hapin
e pare jo vetem per te zhdukur Ido pengese eventuale ne
mobilizimin e popujve te vendeve perkatese ne luften per
Vlirim, por hidhnim edhe hapin e pare te madh e te vertete
drejt zgjidhjes edhe te padrejtesive historike dhe te hedh;es
poshte te bagazhit te armigesive te krijuara ne te kaluaren.
Ne morem persiper ta sqaronim popullin shqiptar, t'ia
thoshim hapur, sie ia thame, mendimin tone. Populli na kuptoi,
populli yne i mrekullueshem qe kurre s'i jan errur syte nga
parimet e semura te shovinizmit. Besonim, bile kishim bindjen,
se keshtu mendonin, gjykonin edhe shoket jugosllave. Ndaj
ne vendosem te lidheshim me ta. Koha do ta vertetonte se
sa ishin ata vertet marksiste-leniniste, nese ata do t'i zbatonin
ne jete ato qe nuk i kursenin ne deklaratat.
Ne hapin qe ndermorem duke vendosur te viheshim ne
lidhje me PKJ ne ato momente, veg te tjerash, na paraqitej
edhe nje veshtiresi shume e madhe, shum e rende per t'u
perballuar. Nen ^izmen e fashizmit e per interesat e fashizmit
ishte realizuar ideja e asaj qe proklamohej me buje si ^lirim i trojeve shqiptare nga zgjedha serbe, formimi i Shgiperise se madhe. Nuk mund te fshihet qe kjo demagogji truIlosi shume njerez ne Kosove dhe genjeu edhe disa ne
Shgiperi, qe e quanin veten nacionaliste.

Natyrisht, ne s'do te binim dhe nuk rame ne kete loder

te fashizmit, prandaj i thame popullit garte e sakte: Ne nuk
duhet te genjehemi nga glirimi dhe nga propaganda e ketij
pushtuesi qe e heq veten ,?lirimtar(!), por qe ne fakt ka ro12

beruar gjithe Shqiperine. Veshtjet tona , te vogla apo te medha, kurre nuk presim t'i zgjidhe armiku me i eger i lirise
dhe i pavaresise se popujve, nazifashizmi, kurre s'mund t
presim te mira nga ai fashizem qe na ka hedhur nen kthetrat
e roberise me te zeze, nga ai qe po vret e pret djemte e vajzat
me te mira te popullit, nga ajo murtaje qe i ka vene vetes
per gellim te shkaterroje njerezimin . Lufte te papajtueshme
kudo e ne Ido gast atij - kjo eshte detyra jone imediate.
T gjitha keto e t tjera si keto i diskutuam ne ato dit
te veres 1941, kur ne vendosem te hynim ne lidhje internacionaliste me Partine Komuniste te Jugosllavise. Kishim bindjen se keshtu jepnim kontributin qe duhej per Veshtjen e
luftes se madhe kunder fashizmit e per realizimin , krahas
luftes Vlirimtare, edhe te revolucionit social, revolucionit q
do te zgjidhte gjithgka.
Keshtu mendonim nga ana jone dhe keshtu vendosem te
benim, duke kryer me kete nje veprim te denje per komuniste te vertete e te pjekur, per komuniste me mendje te
kthjellet e me zemer te paster.

Perpara kishim praktiken , jeten, luften. ?'do te na tregonin keto?

E verteta eshte se fillimi i lidhjeve tona me Partin Komuniste te Jugosllavise ishte nje fillim i gezueshem e premtues. Sig do te flas hollesisht me poshte, kjo kishte te bente
me gjithe ate periudhe kur mes nesh u ndodh komunisti internacionalist, Miladin PopoviVi, sidomos me periudhen kur
akoma s'kishin nisur te vinin ne Shgiperi te derguarit e Titos. Por, duke filluar nga marsi i vitit 1943, kur i derguari
i pare i Titos, Bllazho Jovanovic, do te leshonte pretendimin
e pare absurd e antimarksist ne adrese te Partise sone e, per
5-6 vjet me radhe me pas, ne hap pas hapi do te hynim ne
konflikt me njerezit e Titos, do te ndesheshim me ta, do t'i
kundershtonim e do te na kundershtonin. Ishin keta 5-6 vjet
te njohjes reciproke, njohje e cila kaloi permes nje lufte te
rrepte, tepr te veshtire e te nderlikuar, permes nje lufte plot
kurthe e komplote te kurdisura nga udheheqja jugosllave, per

13

P
te na nenshtruar e per te na kthyer ne vegla te bindura te saj.

Te gjitha faktet e dokumentuara vertetojne se udhehegesit e PKJ, me Titon ne krye, kishin bere plane per te nenshtruar Partine Komuniste te Shgiperise, ta vinin kete nen
drejtimin e drejtperdrejte te tyre dhe, si rrjedhim, Lufta jone
Nacionalclirimtare te ishte nje bisht i luftes se tyre. Me glirimin e Shgiperise ata kishin menduar e planifikuar qe kudo
te kishin njerezit e tyre dhe me Shgiperine te vepronin ne
r,do drejtim, politikisht, ekonomikisht, ushtarakisht, organizativisht dhe ne planin nderkombetar, ashtu sie deshironin
ata. E gjithe kjo veprimtari fshihej, natyrisht, nen petkun e
gellimeve te perbashketa te Luftes Nacionalrlirimtare kunder
pushtuesve, nen drejtimin e dy partive komuniste, qe ishin
lidhur si mishi me thoin me Bashkimin Sovjetik, me Partine
Bolshevike dhe me Stalinin.
Jugosllavet ishin aq mendjemedhenj dhe kishin krijuar
per vete e per luften e tyre nje pikepamje megalomane, qe
i bente te nenvleftesonin luften tone, sa kishin arritur deri
ne ate grade qe te mendonin se pa ta s'do te kishte Parti Komuniste ne Shgiperi e nuk do te kishte Lufte Nacionalglirimtare . Kjo mendjemadhesi e bente udheheqjen jugosllave te
minimizonte luften tone dhe te mos interesohej per t'u informuar e per te studiuar realisht kushtet tona objektive, situatat shogerore , ekonomike, luften e klasave, bazat e pushtuesit, te kaluaren e lavdishme revolucionare te popullit
shqiptar. Ajo i shmangej nje analize te tille edhe per arsye te
ndjenjave e te gellimeve shekullore antishqiptare te serbeve
dhe ne pergjithesi te ekspansionizmit pansllav. Te njejtin qendrim udhehegja jugosllave ka mbajtur edhe ndaj shgiptareve
te Kosoves, te eilet, jo vetem nuk i ndihmoi te merrnin pjese
si duhej ne lufte Runder pushtue:sve, por dhe e sabotoi luften
e tyre, i terrorizoi, i vrau dhe i torturoi kurdohere.
Te gjithe njerezit qe dergonte Titoja dhe udhehegja e
Partise Komuniste te Jugosllavise te ne, gjoja per te na ndih-

muar dhe per te shkembyer eksperience, vinin me plane t

parapergatitura , me direktiva qe na i diktonin dhe ne duhej
t'i zbatonim, vinin si ustallare te revolucionit dhe te Luftes

14

Nacionalglirimtare te giraket. Megalomania dhe arroganca

e tyre nuk kishin kufi, duke filluar qe nga Bllazho Jovano-,
vigi, Vukmanovig Tempoja , Dushan Mugosha, Velimir Stoinigi, Nijaz Dizdarevigi dhe deri tek ata qe erdhen pas Clirimit,
Josip Gjergjia , Savo Zllatigi , Sergei Kraigeri , gjenerali Kupreshanin e te tjere.
Me te gjithe keta njerez , per shume geshtje parimore,
ne, qysh ne kontaktet e para me ta , kemi gene ne kundershtim dhe jemi grindur. Kuptohet se, nga ana jone, kjo behej
per geshtje pune dhe ne menyre shogerore, sepse i gjykonim
te padrejta dhe pa vend per ne, shume mendime e vleresime
te tyre, gofte ne lidhje me gjendjen e -ushtrise , me organizimin e Partise, gofte me politiken e Partise , me Frontin etj.
Kurse ata na urrenin dhe, sig doli garte nga veprimtaria e
tyre, studionin te ne elementet me te pershtatshem per ta
qe do t ' u sherbenin per realizimin e synimeve . Pra, udheheqja jugosllave punonte me kohe dhe kishte vendosur te
spastronte nga radhet e udhehegjes sone kedo qe vinte ne
kundershtim me planet e saj, me qellim q ta kishte rrugen
te lire.
Veganerisht pas Plenumit te 2-te te KQ te PKSH ne Berat,
ne nentor 1944 e ne krejt periudhen nga Clirimi e ketej lufta e
perpjekjet e tyre antimarksiste e antishqiptare u bene me
te hapeta e m te egra.
Pshte e veshtire , per ata qe nuk kane jetuar sidomos periudhen gjer ne vitin 1948, ta kuptojne e ta perfytyrojne sakte
luften teper te nderlikuar qe na eshte dashur te zhvillonim
nie titistet ne ato vite . Na duhej te zbulonim luften subversive qe na bin ata qe hiqeshin e reklamoheshin si miq, te
zbulonim armigte e vertete e te eger jo vetem te Partise e
te popullit tone , por armiqte e betuar te marksizean- leninizmit, te teorise dhe te praktikes se revolucionit.
Sapo ishim futur ne rrugen e re te ndertimit te shogerise
socialiste dhe, kuptohet, na mungonte pervoja ne kete drejtim. Fare lelhte mund te gaboje padashur nga mosdija e, duke
u kapur pas saj, migte , me dashje, me gellim, duke na
ofruar aidihmen, pervojen e tyre, perpigeshin me te gji15

tha forcat te na qorrollisnin, te na futnin ne shtigje te shtrembra e fatale. Me mundim, me perpjekje e me sakrifica ne
do t'i benim balle, siv i beine, kesaj se keqeje.
Ishte kjo ndeshja jone e pare me revizionizmin modern.
Por edhe ketu na mungonte pervoja. Akoma me teper e nderlikonte luften fakti q keta armiq i kishim, si t thuash,
brenda shtepise. Ishim tradhtuar rende ne besimin qe u
kishim dhene, ne ndershmerine tone komuniste, ne singeritetin proletar qe kishim treguar ndaj tyre. Rrjeta e merimanges titiste ishte shtrire, pra, edhe brenda radheve tona. Ate
gka Titoja me njerzit e tij s'e benn dot nga jashte ., e
kompensonin njelloj agjentet e tyre qe ishin pergatitur me
kohe nga Dushan Mugosha, Vukmanovii^ Tempoja e Velimir
StoiniVi e ishin ndersyer ne sulm brenda radheve te udheheqjes son me te larte, brenda Byrose sone Politike. Na duhej, pra, te zbulonim, te saktesonim e te shpartallonim komplotin titist ne kushtet jo me te mungeses se unitetit, por te
nje lufte te ashper qe perplasej nga jashte e nga Brenda trupit t shendoshe te Partise sone. Por edhe kete lufte e beme
dhe e kurorezuam me sukses.
Per fatin e madh te Partis-e, te atdheut e te socializmit,
ne Shgiperi, komploti titist, tamam atehere kur dukej se kishte
shtene ne dore gjithi^ka, u demaskua e u shpartallua. Ma rredheniet ne mes nesh dhe Partise Komuniste e Republikgis
Federative Popullore t Jugosllavise kishin arritur ne thike
e ne pike. Letrat e Stalinit drejtuar PK te Jugosllavise hodhen drite mbi vijen e veprimtarin antimarksiste e revizioniste te kliks se Titos. Shume gjera qe kishte bere e po bente
Titoja me shoke ndaj Partis e vendit tone, tashme per ne
u bene fare te qarta. Mundimet, prpjekjet, gabimet dhe sukseset e asaj lufte do te ktheheshin, siq u kthyen, ne nje shkolle te madhe te lartsimit politik e ideologjik t komunisteve
e te popullit tone, ne nje prvoj kolosale q do t na sherbente, siq na sherbeu, ne betejat e reja q do t na imponoheshin ne te ardhmen e deri ne ditt e sotme, duke ia djegur
edhe kartat e fundit q ruante agjentura jugosllave per dite
me te mira a me t kqija qe do te paraqiteshin per te.
16

Se si e qysh u zhvillua nga Partia jone kjo lufte e madhe dhe e ashper per te dalluar e per te goditur revizionizmin titist, flet nje histori e tere. Ne shume dokumente e materiale kryesore te Partise sone, qe i perkasin asaj kohe dhe
krejt periudhes pasardhese, eshte analizuar e pergjithesuar
gjithe procesi dialektik nga lidhjet e para e gjer ne momentin kur ne shkeputem njehere e pergjithmone Ido lidhje e
marrdhenie me Partine Komuniste te Jugosllavise. Une vete,
si pjesemarres direkt ne kete lufte, qe nga momentet e para
te saj, i jam kthyer e rikthyer shpesh asaj periudhe. Mesimet
qe kemi nxjerre nga ajo periudhe ndeshjeje e lufte parimore,
ne plan ideologjik, politik, ekonomik, organizativ e deri ushtarak mbeten perhere aktuale dhe te pashtershme. E kaluara
kurdohere u sherben se sotmes e te ardhmes. Prandaj po i
kthehemi periudhes 6-7-vjei^are kur ne zbuluam prapa udhehegesit te shquar Tito, renegatin me damke Tito, kur prapa
internacionalizmit te tij e te njerezve te tij zbuluam nacionalizmin e shovinizmin , kur prapa migesise se tyre zbuluam
litare te nie skllaverie te re, kur prapa komunizmit te tyre
zbuluam revizionimin ne teori e ne praktike te marksizem-leninizmit.
Luftgin qe kishim nisur prej kohesh kunder revizionisteve
jugosllave, pas ksaj ne e zhvilluam dhe e guam kurdohere e
m prpara dhe nuk u stepem e nuk u terhogem as ne vitet
50-te, kur Hrushovi me shoke u futen ne rrugen e tradhtise
e u puthen me Titon, as ne vitet 70-t, kur Mao Ce Duni i ra
ne gjunj renegatit plak t Beogradit. Ne nuk u terhogem
e nuk u stepm as m 1981, kur, pas ngjarjeve ne Kosov,
t shkaktuara nga shtypja e egr shoviniste serbomadhe, per
t prballuar kete situat brenda Jugosllavise e ne opinionin
boteror, pasardhesit e Titos kurdisn komplotin m monstruoz
per t turbulluar gjendjen ne Shgiperi e per te prmbysur
udhehegjen e shendoshe te Partis sone, ashtu sig deshn t
benin q ne Berat ne prag te Clirimit te vendit, ne nentor
1944.

Per afro 40 vjet revizionistet jugosllav kan gabuar e

kane deshtuar ne planet e hapeta e ne komplotet e fshehta
2-67

17

ndaj Shgiperise dhe akoma nuk po vene mend se kalaja e

Partise dhe e Shgiperise socialiste nuk merret dot as nga
jashte me ushtri, me presione e me provokacione te Ido lloji,
as nga Brenda, te r,faredo kalibri qofshin agjentet e tyre, qe
kane pergatitur e mbajtur rezerve per me se 40 vjet ose qe
kane marre hua nga CIA, nga KGB-ja, nga Intelixhens Servisi ose nga agjentura te tjera.
Partia jone e zhvilloi dhe do ta zhvilloje kurdohere me
konsekuence luften ideologjike kundr revizionisteve jugosllave, sepse ajo e njeh mire fytyren e tyre te vertete prej
antimarksistesh, shovinistsh dhe agjentesh te regjur te imperializmit. E gjithe historia e marredhenieve midis Partise sone
dhe udhehegjes jugosllave ka gene dhe mbetet historia e komploteve te vazhdueshme te klikes titiste per nenshtrimin e
Partise sone, per likuidimin e pavaresise se vendit tone, historia e rezistences heroike te Partise se Punes te Shgiperise
e te popullit tone kundr planeve djallzore te kesaj klike,
kunder kercenimeve dhe shantazheve te saj te pambarim.
Pikerisht, kesaj historie, veGanerisht periudhes se pare te
saj, u kushtohen edhe keto shenime te miat.

Korrik 1982

18

I
NGA KONNTAKTET E PARA - TE DYSHIMIFT
DHE FERKIMET E PARA

Letra e pare c Titos, leter e keshillave te vonuara

E verteta mbi pretendimin titist se PKSH

gjoja eshte krijuar nga PKJ Svetozar Vukmanovig Tempoja ne Shgiperi: Kam ne koke nje ide
qe perfshin Jugosllavine , Shgiperine , BullgarinZi e
Gregine . Grindje e ashper me Tempon ne veren
e 1943 - shit. Kogi Xoxe - rekruti i pare i Tempos Titoja kerkon te ruaje domenet c Jugosllavise
se vjeter. Ceshtja e Istrias dhe geshtja e Kosoves
Konferenca e Bujanit e dhjetorit 1943 Dushan Mu!zosha i bie krvq e terthor terrenit dhe fillon rekrutimet ne sherbim te jugosllaveve.

Lidhjet tona te para me komuniste jugosllave flitnin

per nje fillim premtues. Ne vjeshten e vitit 1941 u ndodh
mes nesh komunisti internacionalist malazez, Miladin Popovigi.
Ai ishte zgjedhur sekretar i Komitetit Krahinor te porsakrijuar te PKJ per Kosoven dhe ne veren e vitit 1941, pas
nje aksioni ne Mitrovice, u arrestua nga fashistet e u dergua
ne nje kamp internimi ne Shgiperi. Ishin momentet kur ne,

19

perfagesuesit e tri grupeve kryesore komuniste ne Shgiperi (i

Korces, i Shkodres dhe i Te Rinjve ), kishim reue dakord ne
parim per themelimin e PK te Shgiperise dhe nje nder aksionet e para te perbashketa qe ndermorem ne ate periudhe per
(Zelikosjen e lidhjeve midis grupeve, ishte edhe ai per lirimin e
Miladin Popovi^it nga thonjte e fashizmit . Sig kam shkruar
me hollesi ne librin me kujtime Kur lindi Partia1 aksionin
e kryem me sukses dhe qysh nga momentet e para te njohjes
me Miladinin e vazhdimisht, ne pame tek ai nje komunist te
brumosur, me shpirt te gjalle e luftarak, nje mik te vertete
te Partise e te popullit tone, te gatshem te jepte edhe jeten
per vuarjen perpara te ^Zeshtjes sone. Miladin PopoviQit i
mungonte prvoja e nje udhehegesi te nivelit t lart, por nuk
i mungoniin as vendosmria per te msuar, as gatishmeria per
ta thene fjalen e tij me kujdes e pjekuri, pa kurrfare megalomanie apo nderhyrjeje e tendence imponimi ndaj nesh.
Doemos, duke i njohur kto e te tjera cilesi te Miladinit, neve
na rritej respekti per t dhe vetvetiu kjo bente te na rritej
respekti edhe per Partin Komuniste te Jugosllavis . Vrtet
ne, gj-er ne fundin e vitit 1942 , s'kishim njohur e s'kishim pasur asnje lloj lidhjeje, direkte apo indirekte , me asnjrin
nga udhehegesit e PKJ , por, siv thashe , duke njohur Miladinin , nganjehere thoshim me njeri - tjetrin: Kushedi c'kua,dro te brumosur e me prvoj do te kete kjo parti, ne radht
e se ciles ka milituar nje komunist i tille si Miladin
'PopoviQi.

Ne kete periudhe ishte te ne edhe Dushan Mugosha, te

,cilin e njihnim disi dhe pershtypjet e para i kishim te mira.
Pa diskutim , Dushani s' mund te krahasohej me Miladinin as
per nga pervoja , as per nga pjekuria e aftesite e, ca m pak,
per ndonje cilesi organizative apo drejtuese . Por per keto
s'mund ta ngarkonte askush me faj . Dukej tip i vendosur,
aktiv dhe i pelgente t dilte ne terren , qarqeve. Sa merrte
1 Shih : Enver Hoxha. -Kur lindi Partia ( Kujtime), botim i dyte,
f . 116 - 133. Tirane, 1982.

20

vesh se ndonje nga shoket taue te Komitetit Qendror Provizor do te nisej ne ndonje qark, kerkonte dhe Dushani te
ikte me te qe te njoh bazen e te thyej gjuhen, sir, na thoshte.
Ne keto pasione ne atehere s'shihnim asnje te keqe, perkundrazi ia plotesonim me kenagesi deshiren. Shoket nganjehere na raportonin se andej nga shkonte kishte manine te
dukej, te fliste me vend e pa vend edhe n raste kur s'i takonte te hapte gojen fare; ne V1ore na ngaterroi keshillat me
sovjetet, por per keto s'kishim pse dyshonim per keq. Kaq
ia pret, kaq ben, mendonim duke u nisur nga pershtypja e
mire qe kishim per te dhe me kujdes perpigeshim t ndreqnim ati i^ka ai na prishte me nxitimin, kokekrisurine e sektarizmin e tij. Por, sie thashe, ai fare pak gendronte prane
nesh, keshtu qe me teper shgetesoheshim se mos nga pakujdesia binte ne duart e armikut, sesa te na shkonte nder mend
te shihnim se mos fshihej ndonje gje tjeter prapa veprimeve
te tij shpesh te guditshme. Shkurt, gjer ne fundin e vitit 1942

ne kishim pershtypjet e mendimet me te mira si per dy shoket jugosllave qe kishim mes nesh, veganerisht per Miladinin,
ashtu edhe per PK te Jugosllavise.

Pikerisht ne keto momente na erdhi lajmi se kishte hyre

ne Shgiperi e se shpejti do te mberrinte te ne nje i derguar
i KQ te Partise Komuniste te Jugosllavise. Emrin nuk ia dinim, vetem na u tha se ishte nje kuader qe vinte direkt nga
shtabi kryesor i udhehegjes jugosllave dhe na sillte njoftime
te rendesishme per Partine tone. Ky lajm na gezoi, sepse, sig
do te flas me poshte, kishim 7-8 muaj qe pritnim, ne mos nepermjet nje te deleguari, te pakten me Vdo rruge tjeter te
mundshme, pergjigje per kerkesen qe i kishim bere Kominternit nepermjet udhehegjes jugosllave per te njohur Partine

tone te re Komuniste. Morem te gjitha masat qe t'i sigurohej

mikut nje udhetim me sa me pak rreziqe dhe, ne ditet e fundit te dhjetorit 1942, mberriti shendoshe e mire ne Labinot
te Elbasanit i deleguari i KQ te PKJ. Ky ishte Bllazho Jovanovii;i.
Ardhja e ketij te deleguari ne Shgiperi shenoi kontaktin e
pare zyrtar midis udhehegjes se Partise sone dhe vete Miladin

21

Popovivit me udhehegjen e Partise Komuniste te Jugosllavise. Per fat te keq ky kontakt i pare shenon edhe fillimin e
ferkimeve dhe te ndeshjeve midis dy partive tona.
Kush ishte, pra, dhe g ' solli te ne i derguari i pare i Titos - Bllazho Jovanovigi?

E verteta mbi nje pretendim absurd

Ne Konsulten e Pare te Aktivit te PKSH, ne prill te vitit

1942, ne kishim vendosur te vinim ne dijeni Kominternin per
themelimin e Partise Komuniste te Shgiperise, per rezultatet
e para ne organizimin dhe ne forcimin e radheve e te jetes
se saj si dhe vijat e pergjithshme te programit t saj luftarak. Me kete rast ne i parashtronim udhehegjes se Kominternit kerkesen tone qe PKSH te pranohej anetare e Internacionales Komuniste dhe mendimin qe, ne nje te ardhme te
afert , te organizonim Konferencen e Pare te Vendit t PKSH.
Gjykuam se rruga me e mire per t'i komunikuar Kominternit
keto vendime e propozime ishte udhehegja e PK te Jugosllavise dhe ngarkuam shoket Vasil Shanto e Dushan Mugosha
qe t'i gonin atje ku ndodhej udhehegja jugosllave. Ne te njejten kohe ne shprehem deshiren qe KQ i PKJ, nese e shihte
te mundshme , te na dergonte edhe nje te deleguar te tij per
te marre pjese , si i ftuar, ne Konferencen e Pare te Vendit te
Partise sone.
Dushan Mugosha sa s'fluturoi nga gezimi kur i komunikuam misionin me te cilin e ngarkonim. Mendova se ajo qe e
gezonte me teper ishte fakti qe po i jepej rasti te takohej me
udhehegesit kryesore te partise e t'u mburrej per udhetimin
teper te veshtire e plot rreziqe e per misionin e larte qe i
kishim ngarkuar. Sa per Vasil Shanton, mjeshtrin e vertete
te veprimeve te suksesshme konspirative, ai, si gjithmone, e
priti gjithe getesi e seriozitet detyren dhe nisi nga pergatitja
e iidhetimit.
99

I nisem, pra, shoket qe ne majin e atij viti per ne Jugosllavi dhe ne korrik Vasil Shantoja, per habine tone , u kthye.
- Si? - e pyeta . - Kaq shpejt e kryet detyren?

- Vetem fillimin ! - na tha Bete- gete . - Me mbeti te

beja vetem zakonin e malesive tona . Nova Dugin1 shendoshe
e mire, gjersa rame ne lidhje me nje repart partizanesh jugosllave ne Mal t Zi e, pas kesaj , ai me tha : Kthehu
mbrapsht ! Misionin do ta kryej vetem.
Ndonese ishte tip shume i permbajtur , i gjere e qe s'mbante
rezerva , vura re njefare pakenagesie ne menyren si u pergjigj.
- Shume mire qe u ktheve , - i thashe duke i rene supeve . - Ne ketu kemi kaq e kaq pune!
- Dakord, shoku Taras, - me tha , - veg mendoj se
kur me nisi Komiteti yn Qendror , kishte parasysh qe propozimet e tij te rendesishme t'i Vonte ne vend nje komunist
shqiptar...
E ndieja edhe vete qe Vasili kishte te drejte, por, sidogofte , ne sjelljen e Dushanit s'pash ndonje shkelje te rende.
Mendova se mania per t'u dukur, per te marre persiper barre
te renda e speciale (ne fund te fundit ne rastin konkret
ishte thjesht nj korrier), per ta prqendruar vemendjen e
atyre qe do t takonte vetem mbi veten e vet etj ., keto e
bene ate t'i thoshte Vasil Shantos kthehu. Me vone do te
bindesha se si ne kete rast , si ne udhtimet e tij te (Zuditshme
ne terren te ne, ashtu edhe ne humbjen c gjate, 5-6-mujore pas mberritjes ne shtabin e Titos , fshiheshin gellime e
veprime te erreta , te menduara e te planifikuara me kujdes
nga ai dhe nga ata qe e kishin derguar me mision te ne. Por
keto do t'i mesonim e do t'i vleresoni.m ashtu siS duhej me
von. Ishte akoma fillimi , koha kur ne ende s ' kishim pasur
rast te hynim ne lidhje e ne kontakte direkte me udhehegjen
e PK te Jugosllavise.
Dhe ja, pas kaq muajsh pritjeje, i derguari i pare i udlieheqjes jugosllave mberriti dhe, (Z ' eshte e vrteta, na solli njoftime vertet t rendesishme e te gzueshme : njohjen e Partise
1 Pseudonimi i Dushan Mugoshes.

23

Bone nga Kominterni dhe direktivat e Komitetit Ekzekutiv

te Internacionales per Luftgin tone Nacional^lirimtare. Me vete
Bllazhoja solli edhe nje leter te Titos per KQ t Partise sone,
edhe autorizimin si perfagesues i KQ te PKJ ne Konferencen
e Par te Vendit t PKSH, na solli, ne mos gaboj, edhe nje
a dy broshurka e, pa dyshim, edhe Dushan Mugoshen.
E pritem mikun me te gjitha nderet qc mund te realizohen ne kushtet e renda t ilegalitetit e, ca me teper, ne nje
kasolle te varfer me Vati dushku ne Shmil te Elbasanft. I folem shogerisht ne vija te pergjithshme per gjendjen e puneve
te ne, ashtu siV na foli edhe ai per situaten e partise e t luftes

ne Jugosllavi e, veganerisht, gjendjen e veshtire ne Mal te Zi.

Natyrisht, me kete rast e falenderuam me gjithe zemer
per rrugen plot mundime e veshtiresi qe kishte marre per t
mberritur gjer te ne, per te kryer kete detyre internacionaliste.

Ne bisede dukej i kujdesshem dhe i arsyeshem dhe, me

perjashtim te nje ferkimi te vogel qe patem ditet e para,
gjithVka tjeter eci normalisht. Ferkimi kishte te bente me ato
Vka na shkruante e na keshillonte Titoja ne letr.^n e tij.
- Letra e shokut Tito, - na tha Bllazhoja dy-tri dite
pas mberritjes, - permban orientime e keshilla t nevojshme
e me rendesi per ju. Une jam ne dijeni t tyre dhe mund te
diskutojme.

- Po, - i thashe , - ne e lexuam letren dhe i pame me

kujdes edhe keshillat e shokut Tito dhe per keto e falenderojme. Por, shoku Bllazho, ju do t gendroni ketu gjersa ne te

mblidhemi ne Konferencen tone t Partise. Gjate kesaj kohe

ju vete do ta shihni e do ta njihni me mire gjendjen e puneve
te ne dhe, ju siguroj, s'do t'ju mbetet asgje e pagarte.
- Mire, mire, - kembenguli Bllazhoja, - por fjala eshte
per orientimet dhe per keshillat e shokut Tito. Jeni dakord
me to, apo jo?! - pyeti pastaj me nje ton sikur t'u drejtohej kuadrove q kishte ne varesi. (Ishte komisar ose komandant i nje njesie partizane ne Mal te Zi.)

S'doja kurrsesi qe te prishej atmosfera migesore , prandaj,

duke qeshur , e kaperceva efektin e keq te pyetjes se tij dhe
me getesi i thashe:
24

- Jo vetem tani qe Partia jone eshte akoma e re, por

edhe ne te ardhmen gjithmone do t'i degjoje me kujdes e konsiderate mendimet e keshillat shogerore te miqve. Kjo, pa
diskutim, gendron edhe per Jetren e shokut Tito. Por, shoku
Bllazho, ne i kuptojme drejt rrethanat e kushtet ne te cilat
eshte shkruar kjo letrr. Sie e dini edhe vete, ajo eshte shkruar
ne fund te shtatorit, e sollet te ne ne dhjetor dhe u referohet
problemeve qe i takonin Partise sone perpara prillit te vitit
1942. Ne te njejten kohe, ajo u referohet atyre problemeve qe
ne vete i ngritem ne Konsulten e Pare te Aktivit te Partise
ne muajin prill e, qe, nepermjet Dushanit, vume ne dijeni
edhe udhehegjen e Partise suaj.

- Domethene, sipas jush, shoku Tito vetem ka perseritur Vka keni ngritur ju! - tha Bllazhoja i pezmatuar.
- Nuk thashe ashtu. Ne materialet qe derguam per Kominternin, ne treguam si e qysh ishin punet te ne. Titoja,
duke gjykuar mbi to, na jep nje sere keshillash. Ne e falenderojme per preokupimin dhe interesimin.
- Vetem per keto ju vlen letra? - pyeti Bllazhoja me
te njejtin ton.

- Na kuptoni drejt, ju lutem, - i thashe. - Tani eshte

janar i 1943-shit dhe, kuptohet, qe nga muaji prill i 1942-shit
ne s'kemi gendruar ne vend. Perkundrazi, jo vetem problemet e asaj periudhe, por edhe ato qe na kane lindur me pas
ne jemi perpjekur t'i zgjidhim drejt dhe tash, duke i ballaf aquar me direktivat e Kominternit, qe ju sapo na sollet, s'mund
te mos gezohemi kur shohim se me te vertete kemi vepruar
ashtu siv duhej.
Ne vazhdim te bisedes u ndala konkretisht ne ato Vka
na shkruante Titoja ne Jetren e tij, shpjegova ecurine e ngjarjeve dhe, ^'eshte e verteta, Bllazhoja na degjoi e u bind per

sa i thame. Me kaq ky problem u quajt i mbyllur dhe per

vite te tera nuk erdhi puna te zihej me ne goje letra e pare
e Titos. Ndoshta s'do t'ia vlente ta zija fare ne goje as ketu ate
leter, por fakti qe me pas propaganda jugosllave e ka ngritur
dhe e ka leshuar ate si nje mesazh shpetimtar , si nje kontribut te shquar te Titos ne favor te Partise e te Luftgis Na25

.cionalclirimtare Shqiptare etj., etj., me ben t ndalem pakez

edhe nje here mbi kete dokument, te ashtuquajtur te shquar.
Duhet te them se me i miri vleresim per Jetren e parel
te Titos s'mund t jete tjeter vevse ta quash letr e keshiUave t vonuara. Konkretisht: Ne dhjetor t vitit 1942 (kur
na mberriti letra) Titoja e kshillonte Partine tone qe te
-spastronte radht e veta nga elementt grupashe e fraksioniste qe kishin mundur t depertonin brenda radheve t
saj e te lanim hesapet me ta!

SiV dihet, qysh ne Konsulten e Prillit t Partise e me pas,

,ne Konferencen e Jashtezakonshme te Partise, ne gershor
1942 (kur Titoja rrezik se s'dinte qe qe krijuar PKSH), ne e
kishim prfunduar me konsekuence at detyre.
Perpiquni te krijoni lidhje me prfaqsuesit e grupeve e
-te rrymave te ndryshme qytetare dhe krijoni se bashku me ta
Frontin Naciona1V1irimtar! - ishte kshilla tjeter e Titos.
Por, qoft ne dhjetor 1942, kur na mberriti karta e Titos, qofte me 22 shtator 1942, kur ai u ul dhe shkroi, keshiala e tij s'mund te shkaktonte te ne tjetr gj vegse buzegeshje. Parullen per bashkimin e popullit ne e kishim hedhur qe me
7 prill 1939 dhe populli e rinia qene ngritur ne demonstrata
.e ne protesta; ne nentor 1941, Partia e porsaformuar, thirrjen
e pare zyrtare e bente per bashkimin e popullit ne Luftgin
Antifashiste dhe me pas kishte lshuar direktiva t sakta dhe
ishin arritur suksese te rendesishme ne kt drejtim. tshte
fakt i njohur historik q ne shtator 1942 ne kishim organizuar
edhe Konferencn e Pezs, ku u hodhen bazat politike e organizative t Frontit Naciona1Vlirimtar e te pushtetit te ardhahem popullor, kishim zgjedhur Keshillin Antifashist Nacional^lirimtar dhe organizata e Frontit rritej e forcohej nga
dita ne dit!
Natyrisht, per kt mosnjohje te gjendjes sone s'mund t
benim fajtor Titon, por as ne s'kishim faj qe s'pritem ke1 Kjo leter gjendet ne AQP. Ne kuadrin e propagandes se shfrenuar
antishqiptare, vete udhehegja jugosllave e ka botuar kote leter, midis te
'tjerash edhe ne te ashtuquajturin Liber 1 Bardhe - Marredheniet jugo-sllavo-shgiptare'. Dokum. nr. 83 . Beograd, 1961.

26

shillat e tij e pastaj te benim punet. Perkundrazi, faji yne

do te ishte i pafalshem, vetem sikur te rrinim ne pritje te
orientimeve nga jashte.
Por, nese orientimi per geshtjen e Frontit dhe, identik
me te, edhe per 9eshtjen e keshillave nacional^lirimtare na
shkaktoi buzegeshje, diska tjeter me poshte na shtyu te qeshnim, ne shoket e udhehegjes dhe bashke me ne edhe Miladini.
Trockistin Zai Fundo, na orientonte Titoja nga Gllamori
ne shtator 1942, duhet ta demaskoni para anetareve te PKSH
dhe t'i njoftoni anetaret e saj se ai eshte armik i hapet i Internacionales dhe i Partise!
Kesaj i thoshin, hajde baba te te tregoj arat! Trockistin
Fundo ne vete e kishim demaskuar si te tille qe me 1939 kur
ai mberriti ne Shgiperi dhe, qysh atehere, i kishim lare perfundimisht hesapet me tel.

- Ndoshta Titoja s'i ka ditur keto, - menduam fillimisht, - prandaj nga mosdija na ka shkruar keshtu.
Por shpejt u kujtuam: Ne i kishim derguar Titos Rezolucionin e Mbledhjes Themeluese te Partise dhe atje hapur e
garte Zai Fundo eilesohej armik i deklaruar i klases2. Titoja ne leter na shkruante se e kishte lexuar Rezolucionin.
Atehere si? Nuk e kishte lexuar ate paragraf? Apo ngage
duhej te na shkruante di^ka, shkroi Q'i erdhi per mbare?! E
,Vuditshme! Por akoma m teper do te na shtohej i^udia rreth
problemit Tito-Fundo ne shtatorin e vitit 1944. Forcat tona
te Ushtrise Naciona1V1irimtare qe luftonin per i^lirimin e Shgiperise se Veriut e kapen rob Zai Fundon, i cili ndodhej ne
nje Vete banditesh me Gani Kryeziun e anglezet ne krye. Dhame urdher qe Fundoja te merrte denimin e merituar. Kur
fare papritur, po ai Tito e njerezit e tij, qe me 1942 na jepnin
keshillen e vonuar te lanim hesapet me Fundon, tash u vune
ne mbrojtje te tij, bile kerkuan t'ua dorezonim atyre.
Se si vepruam ne kote rast kam shkruar edhe gjetke si
edhe ne librin Rreziku anglo-amerikan per Shgiperine e s'ka
1 Shih: Enver Hoxha. Kur lindi Partia (Kujtlme), botim i dyte,
f. 23-31 . Tirane, 1982.
2 Shih: Dokumente kryesore te PPSH , vell. I, botim 1 dyte, f. 20.
Tirane, 1971.

27

nevoje te zgjatem. Fjalen ketu e kishim te letra e 1942-shit.

E tille ishte ajo nga fillimi gjer ne fund - letrr e keshillave
teper te vonuara. Vetem ne fund fare, si kalimthi, si mege
ra fjala, Titoja na bente edhe kete kerkese: Rezoluta qe
do te perpiloni ne Konference duhet te jete sa me e shkurter... Gjithashtu na dergoni karakteristiken e anetareve te
rinj te Komitetit Qendror me emrat e tyre se duhet t'ia dergojme Kominternit (?!).
Na beri pershtypje kjo kerkese, pyetem njeri-tjetrin se
e'mund t'i duheshin valle Kominternit karakteristikat e anetareve te KQ te PKSH (?!), par, ngage s'dinim si ta shpjegonim, e gjetem arsyen: i di Titoja keto pune! Ndoshta keshtu

e ka orientimin!
Ja, pra, e tille ishte krejt letra e Titos qe propaganda
jugosllave e ngre si nje kontribut te rendesishem per ndjekjen e nje vije te drejte nga Partia jone! Kjo si -argument
ne favor te pretendimit te tyre se gjoja atyre ua dedikon
PKSH rritjen e saj! Por verberia dhe instinktet e pakontroIlueshme shoviniste i ^ojne ata ne vetedemaskim. Po te ishin
me gjakftohte, edhe thjesht per pretendimin e tyre armigesor,
ata as duhej ta zinin kurr ne goje kete letrr.
Ajo eshte deshmitare e pakontestueshme e faktit se, te
pakten gjer ne fund te vitit 1942, kur mberriti letra, Partia
Komuniste e Shgiperise s'pati nga ana e KQ te PKJ asnje
ndihme, asnje udhezim, asnje orientim. Ne te njejten kohe
ajo deshmon se edhe keshillat e orientimet e fundit te
1942-shit, mberriten ne Shgiperi si kofini pas te vjelave e, per
pasoje, s'kishin me asnje viere.
Por le te kthehemi ne fillimin e vitit 1943, ne ditet kur
mes nesh kishim Bllazho Jovanovi^in, e te shohim kontributin qe na dha ai. Pasi na transmetoi ato qe i kishin thene,
fakt eshte se ai u tregua i matur dhe gendroi, si te thuash,
i terhequr per te kryer edhe detyren e fundit per te eilen
kishte ardhur, te pershendeste ne emer te KQ te PKJ Konferencen e Pare te Vendit te Partis sone. Ai e shihte vete
se si geme te angazhuar ne pune e ne lufte, dite e nate, i
shihte udhetimet me koke ne traste qe benim nga Elbasani

28

ne Tirane e anasjelltas, mbledhjet e takimet qe organizonim

dhe, g'eshte e verteta, ne asnje rast nuk na shfaqi ndonje
shenj pakenagesie. Natyrisht, kishte raste kur angazhohej dhe
ai ne bisedat qe benim per njerin ose per tjetrin problem, vete
ne e pyetnim per ndonje nga (;eshtjet qe do te trajtonim ne
referatet e Konferences dhe ai e shfaqte hapur mendimin e
tij. Nuk shkelgente ne ato qe thoshte dhe shpejt u binda se,
sidomos per problemet e organizimit, te drejtimit e te jetes
se partive ne teresi, nuk dinte shume. Ndoshta kjo vinte nga
fakti qe ishte marre kryesisht me probleme ushtarake. Sidogofte, gjate gjithe kohes gjer ne Konference, Bllazhoja qendroi brenda kompetencave te tij, nuk kerkoi te na imponohej
ne ndonje gje, ashtu si edhe nuk kishte te na jepte ndonje
gje, kur e pyetnim. Shkurt, kaloi 2-3 muaj prane nesh ne
marredhenie normale, shpesh pa u ndier fare, por sidogofte
ne nje atmosfere migesore.

Dhe ja, tamam ky Bllazho Jovanoviq, na ngrihet ne Konferencen e Pare te Vendit, ne mes delegateve te ardhur nga
:gjithe Shgiperia e, fare papritur, na leshon nje xhevahir:
- Partin Komuniste te Shgiperise e kane krijuar dy
komuniste jugosllave!
Bente aluzion per Miladin PopoviQin e Dushan Mugoshen.
Prshtypjen teper te rende qe shkaktoi kjo deklarate marrezie nuk e la te vazhdonte gjate Miladin PopoviVi. U ngrit
sa mbaroi fjalen Bllazhoja dhe iu drejtua atij e neve:
- Askujt nuk duhet t'i shkoje nder mend, - theksoi
midis te tjerash Miladini, - se Partine Komuniste te Shgiperise e kemi krijuar ne, dy shoke te Partine Komuniste te Jugosllavise. Jo, e verteta eshte se Partine Komuniste te Shgiperise e krijuat vete ju, komunistet shqiptar dhe, nese duhet
folur per rolin tim, ose te ^dokujt tjetr t jashtem, ky rol
s'eshte gje tjeter vegse ajo qe ne marredheniet midis partive
motra quhet ndihme e perkrahje internacionaliste, vellazerore. Partine tuaj Komuniste ju do ta krijonit, siV e krijuat,
edhe sikur te mos ndodheshim ne ketul.
1 Nga procesverbali i Konferences se Pare te PKSH. AQP.

29

Bllazho JovanoviVi u zverdh pas kesaj deklarate te forte,

mblodhi buzet , por gojen nuk e hapi as ate gast dhe as ato
pak dite qe gdndroi pasi mbaruam Konferencen.
Ne vete, me gjithe habine dhe pershtypjen shume te keqe
qe na ngjalli aludimi i tij , nuk i dhamd rendesi nje thenieje
te tille, e cila , si komunistd qe ishim e si i konceptonim gjerat,
na u duk vetdm si nje lajthitje e rastit , prandaj nuk e pamd
te arsyeshme as te rremonim me tej se si e pse i shpetoi
Bllazhos nje gje e title . Tashme i njihnim goftd kapacitetin,
goftd natyrdn e tij dhe menduam se edhe ky absurditet hynte
nd kuadrin e thenieve e te tezave ne hava qe leshonte here
pas here.
Megjithatd , nje sere pikpyetjesh na linden. Bllazhoja
kishte mbi dy muaj qe ndodhej mes nesh , kishim biseduar me
t kaq e kaq herd e, si(Z thashd, edhe nje ferkim me td kishim
pasur . Si nuk i shpetoi kjo gafe ne keta dy muaj e ca, por
tamam ne Konferencen e Pare t Partise?! Po te ishte ajo nje
thenie, apo mendim qd i erdhi papritur thjesht atij, atchere md e natyrshme do te qe t'i kishte lindur ne nje bisede
apo ferkim te rastit . Kurse ai e tha tamam kur nuk fliste e
nuk diskutonte ne emrin e vet, por kur pershdndeste ne emdr
t KQ te PK te Jugosllavise. Ateherd si? Ishte, pra, kjo nje gje
qe i shpetoi , apo Bllazhoja ishte i porositur ta leshonte, gofte
edhe si rastesisht, perpara forumit kryesor te Partise sone?
Por, keto ishin vetem pikdpyetje qe na linden ato ditd e
s'kishim as arsye, as ndonje fakt tjeter qe te mendonim se thenia nuk ishte e vete Bllazhos . Titoja ne Jetren qd permenda
s'bente as aluzionin me td larget ne kete drejtim ; vete Bllazhoja , pas kunderpergjigjes Hake per flake t Miladinit, e qepi
gojdn dhe ne e lame me kaq , me besimin se ishte thjesht nje
lajthitje e t ddrguarit.
Do te rridhnin punet e do te vinte dita kur do te bindeshim se, goftd pershtypja e keqe , gofte pikepyetjet tona te
marsit 1943 , rreth aludimit te Bllazho Jovanovi(jt , nuk ishin
pa baza. Do te vinte , pra, dita kur Titoja me njerezit e tij
hapur e me egersi, ne kuadrin e kaq e kaq akuzash e shpifjesh
kunddr nesh , do t pomponin edhe njd nder pretendimet me

30

absurde e me te paskrupull - pretendimin se gjoja Partine

Komuniste te Shgiperise na e paskan krijuar ata, jugosllaveti'
Qysh nga momenti kur ky pretendim na u tha hapur e
gjer me sot, jo vetem me indinjate, sie e meriton pergjigjem
nje marrezi e ti11e, por edhe me urtesi e me argumente e kemi,
hedhur poshte kote fabrikim te titisteve, kemi shpjeguar psene e gjerave dhe, sidomos, kemi zbuluar e kemi denoncuargellimet e mbrapshta, megalomane e hegjemoniste q janefshehur pas tij. Per kete flasin gjithe dokumentet e Partise
sone qe i referohen ketij pretendimi. Une vete, ne nje sere
fjalimesh, raportesh, artikujsh dhe ne shenimet e mia, e kam,
trajtuar gjeresisht te verteten rreth tij. Por, mege objekti
kryesor i ketyre shenimeve e kujtimeve jane marredheniet
tona me titistet, e shoh te arsyeshme te ndalem edhe nje here
mbi te verteten rreth ketij pretendimi. Ca me te nevojshem
e ben kete fakti qe, pikerisht ky pretendim u ka sherbyer
titisteve si baza , si shtylla qendrore mbi te cilen eshte ngritur krejt propaganda dhe veprimtaria e tyre antishqiptare.
Ne radhe te pare, pretendimi i titisteve se gjoja ata e
paskan krijuar Partine Komuniste te Shgiperise nuk gendron
ne kembe nga pikepamja teorike, parimore . Ai ne kete aspekt
eshte nje shkelje me te dyja kembet e ligjesise se zhvillimit
ne teresi dhe e parimeve mbi te cilat lindin, krijohen e forcohen partite komuniste ne veQanti.
Dihet se marksizem-leninizmi gjithmone sheh e vlereson'
si percaktues dhe kryesor ne lindjen dhe ne evoluimin e Ido
fenomeni shkakun e brendshem, faktorin e brendshem. Nga
ky ligj nuk mund te beje kurre perjashtim as procesi i lindjes
dhe i formimit te nje partie komuniste, s'mund te bente perjashtim, pra, as procesi i themelimit te Partise sone Komuniste. Po te mos ekzistonte faktori i brendshem, ai shqiptar,
po te mos ekzistonin e te mos ishin pjekur kushtet tona te
brendshme, atehere jo me dy e dhjete, por gjithe udhehegja
jugosllave te vinte ne Shgiperi, parti komuniste ketu s'mund'
te krijohej. PKSH nuk u krijua, pra, se keshtu iu tek, apo
keshtu kerkoi njefare Titoje nga Jugosilavia, por u krijua se
lindjen e saj e kerkonte si nie domosdoshmeri populli shqip-

31

tar, levizja komuniste shqiptare qe kishte mbi nje dekade e

ca qe perpigej per kete rezultante, e kerkonte momenti historik ne te eilin kalonte vendi, e kerkonte e kaluara, e atehershmja dhe e ardhmja e vete Shgiperise.
Kete e deshmon edhe kjo: kur Titoja me shoke na paskeshin gene kaq te forte e te zotet sa te krijonin nga
jashte nje parti komuniste ne Shgiperi, prrse nuk e bene
bete gje, ta zerre, me 1935 apo me 1937, me 1939 apo me
1940 ?! Apo mos vetem me 1941 zbuluan se ne kufi me
Jugosllavine na ekzistonte edhe Shgiperia, e cila na priste
krijuesin Tito te thoshte te behet partia, ashtu si bota, sipas Bibles priste krijuesin e madh te thoshte te behet jeta?!
Nese ne kete aspekt te problemit ka vend per te thene
di;ka, atehere s'eshte faji yne qe vend mbetet vetem per
ironi. Asgje tjeter nuk meriton logjika absurde e krijuesve
te tille.
Pretendimi i titisteve ne rastin konkret nuk bie poshte
vetem nga pikepamja e teorise. Vete praktika e themelimit te
Partise Komuniste te Shgiperise eshte nje argument tjeter qe
u perplaset atyre ne fytyre.`shte me te vertete qesharake, pasi titistet nga nje ane ngrene me te madhe pretendimin gjigant se Partin Komuniste te Shgiperise e krijuan ata,
kurse nga ana tjeter nxjerrin per kete nje argument liliput:
faktin se ne Mbledhjen Themeluese te Partise sone u ndodh
e mori pjese edhe komunisti jugosllav - Miladin PopoviiZi e,
si perkthyes e shogerues i tij, edhe Dushan Mugosha.
Pranine e ketyre dy shokeve ne Mbledhjen Themeluese
e pas saj, Partia jone as e ka fshehur, as e ka mohuar kurre,
ashtu sig nuk ka mohuar e nuk ka fshehur asgje tjeter nga
gendrimi dhe puna e tyre ne Shgiperi. Jane Titoja me shoke
ata q, per kete problem kane fshehur e kane mohuar me
gellim aspektet me kryesore. Konkretisht:
Se pari, udhehegja jugosllave gjithmone ka kaluar ne
heshtje faktin themelor se Miladin Popoviri nuk u dergua ne
Shgiperi as nga Titoja , as nga udhehegja e PK te Jugosllavise.
Ai doli ne ilegalitet ne Kosove nga gjiri i malazezo-shqiptareve. Ne veren e vitit 1941 u arrestua prej fashisteve ita-

32

liane dhe u dergua ne Shqiperi, ne kampin e internimit te

Peqinit. Ne nje aksion e Vliruam ate nga internimi dhe kjo
ndodhi pikerisht ne ato momente kur ne, perfagesuesit e tri
grupeve kryesore komuniste, kishim rene dakord te mblidheshim per themelimin e Partise Komuniste te Shgiperise. Sig
kam shkruar hollesisht edhe ne librin me kujtime Kur lindi
Partia, ne ate periudhe ne kishim marre initiativen te hynim
ne lidhje me Partine Komuniste te Jugosllavise dhe shprehem
deshiren qe ajo te na dergonte nje shok per te asistuar e per
te na ndihmuar ne ngjarjen e madhe qe kishim perpara. Mege
rasti e solli, pra, ta i;lironim ne Miladin Popovigin e ky ndodhej ne Shgiperi, ne iu lutem ketij te gendronte per njefare
kohe si nje i trete, i paanshem midis nesh. Pasi rame dakord me te, kerkuam per kete edhe autorizimin e udhehegjes
se PK te Jugosllavise. Autorizimin e solli aty nga fundi i tetorit 1941 Dushan Mugosha dhe, pas kesaj, Miladin Popovi9i
u lidh me teper me ne e me punet tona e, ne kete kuader,
mori pjese edhe ne Mbledhjen Themeluese.
Se dyti, Miladin Popovigi jo vetem nuk u dergua te ne
nga shtabi i Titos, por ai mori pjese ne Mbledhjen tone Themeluese pa pasur asnje orientim , direktive , udhezim etj. nga
udhehegja jugosllave per ndonje rol te vei^ante ne kete
ngjarje. Ishim vete ne, komunistet shgiptare, pjesemarres ne
mbledhje, qe i drejtuam e i zhvilluam punimet nga fillimi
ne fund ashtu sie na mesonte marksizem-leninizmi . Nuk patem
atje kurrfare orientimesh apo udhezimesh nga jashte, as
nga partia jugosllave , bile as nga Partia Komuniste e Bashkimit Sovjetik dhe as nga ndonje parti tjeter. Vete propaganda
antishqiptare e titisteve, te pakten gjer tani , asnjehere s'ka
fabrikuar ndonje dokument qe te vertetoje te kunderten.
Atehere, si na u krijoka nje parti komuniste nga nje anetar i nje partie tjeter, ca me teper kur ky as eshte derguar
direkt prej saj dhe as ka pasur ndonje orientim apo udhezim
prej saj?!

Kete vetem logjika e titisteve mund ta zbertheje.

Se treti, vete Miladini, siq permenda mc lart e siAZ vertetoi gjate gjithe gendrimit te tij ne Shgiperi, asnjehere nuk i
3

-s1

33

ka veshur vetes merita qe nuk i takonin e s'mund t'i tako-

nin. Perkundrazi, ai me indinjate e me vendosmeri hidhte

poshte edo aluzion apo perkedhelje dinake q mundoheshin
t'i benin te derguarit e Titos per t'i atribuar nje rol qe s'mund
ta kryeje jo me nje person, por as nje parti e tere e jashtme.
Shkurt, Partine Komuniste te Shgiperise e krijuan vetem
ata qe mund dhe u takonte ta krijonin, komunistet shgiptare.
Pretendimi i jugosllaveve ne kete problem s'eshte, pra,

gje tjeter, vetse marrje persiper e meritave te pamerituara.

Por te kembengulja e perhershme e revizionisteve t Beogradit per te marre persiper nje rol qe nuk u takon, nuk Bu-

het pare thjesht mania per mburrje, per nam, per ta perdorur
kete si nje xhingel tjeter ne gjoksin e tyre plot dekorata heroizmash te medha. Jo, sie vertetoi nje histori e tere, ata ia
veshen vetes rolin e krijuesit te PKSH, me gellim qe krijesa te sillej ndaj tyre si foshnja para prindit, te edukohej e te
rritej me frymen e tyre, te behej, pra, vegel qorre dhe e bin-

dur ne sherbim te partise matke - PK te Jugosllavise. Gjithe historia e marredhenieve te PKSH me PKJ, veganerisht
duke filluar nga vera e vitit 1943 e gjer ne fillim te vitit 1948
e me vone, eshte histori e luftes midis synimeve, perpjekjeve
e komploteve nenshtruese, skllaveruese te PKJ e te shtetit
jugosllav ndaj Partise sone, shtetit te ri popullor shqiptar, dhe
gendreses heroike te udhehegjes se ketyre, jo vetem per te

mos iu nenshtruar, por edhe per ta goditur balle per balle

tradhtine pa asnje pushim e pa asnje hezitim. Kete do ta shohim me poshte.
Ketu eshte vendi te theksoj se, ashtu sie eshte absurd dhe
pa asnje baze pretendimi i jugosllaveve mbi faktin se kush e
krijoi PKSH, po aq absurd e pa asnj baz eshte edhe pretendimi tjeter i tyre, se Partia jone gjoja ia detyroka PK te Jugosllavise rritjen, forcimin dhe vijen e saj gjate viteve te Luftgis
Nacionalelirimtare. Edhe kete pretendim e mbeshtetin ne rolin e te derguarve te tyre ne Shgiperi.
Sie thashe, gjer ne fund te vitit 1942 as udhehegja e
PKSH, as Miladini e askush tjeter nder ne, s'patem asnje lloj
takimi, s'morem asnje lloj letre apo materiali nga ana e PKJ,

34

bile s'kishim as ndonje lajm se c'benin e si i kishin punet shoket e partise moter.
Me kete nuk dua te them kurrsesi se na kishte mbetur
qejfi qe per nje vit e ca ata nuk u bene te gjalle e nuk na
dhane asnje lloj ndihme. Jo, ne i merrnim me mend kushtet e
veshtira ne te cilat u duhej te luftonin dhe deshironim e uronim me zemer qe punet t'u ecnin sa me mbare per te miren e
popujve vellezer jugosllave, per te miren e Partise Komuniste
te Jugosllavise, per te miren e luftes clirimtare te koalicionit
antifashist boteror. Natyrisht, as nuk dua te them se ne s'ndienim nevoje per shkembim pervoje me shoke te nje ideali, ca
me teper ne kushtet kur Partine e kishim t re, shoket pa
ndonje pervoje e kushtet ne te cilat luftonim teper te veshtira.

Por, ama, te mos besh asgje e te pretendosh se ke bere

gjithcka, sic ndodhi ne rastin konkret me udheheqjen e PKJ,
kete ne nuk e kemi pranuar e s'do ta pranojme kurre.
Kasnecet e Titos, per t'u mbushur mendjen njerezve per

-kontributin e tyre do te na permendnin edhe rolin e Bllazho

Jovanovicit, sidomos ne Konferencen e Pare te Vendit t
PKSH. Eshte edhe ky nje pretendim, i cili, nga njerez me zemer te paster e gjykim t shendoshe, nuk duhet zene fare ne
goje. Bllazho Jovanovici, me perjashtim te asaj qe tha mbi krijimin e PKSH, nuk dha asnje kontribut tjeter jo me per
ne, por as per ata qe e kishin derguar.
Ashtu si gjithcka tjeter edhe punen per pergatitjen dhe
per zhvillimin e Konferences se Pare te Partise e kishim marre persiper ne dhe e cuam gjer nie fund ne, komunistet shgiptare, tash te organizuar ne radhet e nje partie qe kishte mbi
nje vit e ca pervoje ne zjarrin e luftes. Kam shkruar me ho11esi mbi punen qe beme ne per kete Konference1, ndaj ketu
s'eshte nevoja te perseris ato qe dihen. Dua te shtoj vetem
dicka: me pas, sidomos ne situaten e rende qe na krijuan njerezit e Titos para dhe gjate Plenumit t Beratit ne nentor
1944, midis te tjerash m ngriten mua, por edhe te tjereve,
1 Shih: Enver Hoxha. -Kur lind! Partia (Kujtime)-, botim i dyte,
. 325-394. Tirane, 1982.

1 l^

nje gabim te rende qe paskeshim lejuar ne Konferencen e

Pare te Vendit - proceduren e zgjedhjeve te Komitetit Qendror te Partise!

C,'perfageson ne vetvete ky gabim qe u hiperbolizua

aq shume, sa i derguari i Titos, Velimir Stoini9i, qysh sa mberriti ne Shgiperi, ne fund te gushtit 1944, na e tundte sikur
kushedi i^'gjeme kishim bere?!
E verteta eshte se menyra si vepruam ne per zgjedhjet
ne Konferencen e Pare te Vendit te PKSH, veganerisht per
kushtet e atehershme, nuk ishte ndonje gabim kushedi (Zfare
dhe, me kryesorja, nuk pati parti pris ne proceduren qe ndoqem. Vetem se kandidaturat u propozuan para delegateve jo
me emra, por me rruge konspiracioni, me flete karakteristike.
Ne t shenohej se propozohet nje shok qe ka keto e ato cilsi,
ka keto e ato t mira ose te meta, ka kete te kaluar, ka prirje
ne kete sektor, ka dobesi ne keto drejtime etj. Delegatet aprovuan ata qe iu duken me te miret.

Kjo, ta zerre, mund te ishte edhe nje procedure e gabuar,

por fundi kjo ishte nje pune e brendshme per Partine tone e
qe na imponohej nga kushtet e nje ilegaliteti te rende.
Rendesi kishte fakti qe ne niseshim nga parimi se Ido komunist eshte nie udheheges dhe me sinqeritet mendonim se
duke mos u permendur emri, por cilesite. kjo gje ishte me demokratike, me me pak mundesi gjykimi subjektiv. Keshtu arsyetonim se qe me mire dhe keshtu beme. Ne te njejten kohe
ne e pranojme, nuk kishim pervojen e duhur per proceduren
e zgjedhjeve ne forume te tilla te larta. As neve, as Miladinit,
nuk na shkoi nder mend se po vepronim keq. I vetmi person
qe ishte midis nesh e qe kishte pervoje ne kete (Zeshtje ishte
Bllazho Jovanovi(Zi, por ai nuk na tha asgje. Por koha do te
sqaronte se Titoja me te derguarit e tij do te kapeshin pas ketij gabimi, jo se u dhimbej shkelja e rregullave proceduriale nga ne. Arsyeja kryesore gendronte gjetke: menyra konspirative si vepruam ne me zgjedhjet nuk ia plotesonte Titos,
ashtu si donte ai, kerkesen per t'i derguar emrat e mbiemrat
dhe karakteristikat e anetareve te Komitetit tone Qendror.

Pikerisht ketu ne, padashur, e kishim prekur Titon atje

36

ku s'duhej dhe ai, kur me pas dergoi Stoinigin ne Shgiperi,

s'harroi ta porosiste qe t na godiste rende per gabimin e
marsit 1943.
Puna arriti gjer atje sa, kur me Stoinirin u bashkuan edhe
Nako Spiru, KoVi Xoxe, Sejfulla Maleshova e te tjere, ky
-gabim procedurial erresoi krejt suksesin e padiskutueshem
te vete Konferences. SiV dihet, Konferenca u organizua ne
rregull, delegatet u zgjodhen sipas te gjitha normave e me nje
procedure demokratike me gjithe rrethanat e veshtira qe paraqiteshin. Fryma e referateve dhe e diskutimeve ishte me se
e shendoshe, secili kishte te drejte te ngrihej, te pyeste, te
nderhynte, te diskutonte, te kritikonte, te propozonte.

Por akuza e Titos per proceduren e zgjedhjeve i takon

nje periudhe tjeter, per te eilen do te flas hollesisht m poshte. Ketu desha vetem te theksoj te verteten se, duke perfshire
edhe Konferencen e Pare te Vendit te PKSH, pra, gjer ne
fund te marsit te vitit 1943, ndihma e KQ te PKJ ndaj Partise
sone ishte krejt inekzistuese. Natyrisht, as do ta zinim kurre ne
goje nje gje te tille, nese nga ana e Titos dhe e njerezve te tij nuk
do te ishte pretenduar e trumbetuar me te madhe e kunderta.

Ambasadori shetites i Titos

shtrin fijet e rrjetit neper Ballkan

Sapo kishim perfunduar me sukses punimet e Konferences se Pare te Vendit dhe ishim angazhuar ne zgjidhjen e detyrave te medha qe na shtroi Konferenca. Delegatet ishin nisur ne qarqe, ne Vetat e ne batalionet. Po ashtu, pasi moren
udhezimet e orientimet e duhura, ishin nisur ne terren per
udheheqjen direkte te puneve edhe pjesa me e madhe e shokeve te zgjedhur ne Komitetin Qendror e ne Byrone e Komitetit Qendror te Partise. Tamam ne nje nga keto dite, kur
isha duke punuar nje material (me duket se po beja korrigjimet e fundit mbi tekstin e Rezolucionit te Konferences),

37

papritur e ne rrethana krejt te panjohura, na mbiu ne La-

binot te Elbasanit nje jugosllav. Them na mbiu jo aq per

faktin se gjer ate gast as qe dinim kush ishte, nga vinte, pse
e per ku shkonte ky njeri ne ato kohe te veshtira, por sidomos per telashet, per ngaterresat e per akuzat e kurthet e
pafund qe na krijoi, qe nga momenti i njohjes e per vite me
radhe me pas. Antishqiptar dhe antimarksist i dores se pare,

i terbuar ne dellin e tij prej shovinisti serbomadh, megaloman

dhe i eger, i tille do te na shfaqej figura e tij edhe tre-kater
muaj pas takimit te pare, edhe ne vjeshten e veshtire te atij
viti, edhe me 1945 e me 1947. Ky mafioz politik (nuk e teproj
aspak nese e quaj keshtu), ashtu sic do te na hynte papritur
ne pranveren dhe veren e 1943-shit ne udhehegjen e Partise dhe

do te hidhte farat e percarjes e te diversionit, po aq papritur

pas Clirimit do te gjente menyren te hynte e te diktonte gjer
ne organet e larta te ushtrise sone. Do te shkonin vite, punet
do te merrnin ate rrjedhe qe moren dhe, kur per ne ishte
krejt i harruar, ai po aq papritur, si ne marsin e 1943-shit, do
te na shfaqej perseri ne nje nate tjeter te zeze, vec kete radhe
mijera kilometra larg Shgiperise, ne Moski*. Vone, pas mesit
te nates do te binte plot alarm zilja e telefonit dhe zeri i
Anastas Mikojanit do te me njoftonte se me kerkonte takim
Svetozar Vukmanovicil, njeriu i marsit 1943!
Shume shpejt do te bindesha se gendrimi i tij i rende e

fodull i castit te prezantimit, nuk kishte ardhur ngage e lashe

ca te priste (sie thashe kisha ne duar nie material). Jo, e tille
qe natyra e perhershme e tij.
- Duke u kthyer nga Maqedonia e zonat greke me itinerar per ne Mal te Zi e ne Kosove, mora vesh se ndodheshit
ketu. Pa te shohim c'bejnP keta shgiptaret, mendova dhe vendosa t'ju bej nje vizite te shkurtcr, - tha rende-rende e priti,
si duket, t'i shprehja falenderimet. Une vetem heshta per t'i
lene te kuptonte se duhej t'i korrigjonte shprehjet... keta
shgiptaret.
1 Shih : Enver Hoxha . Hrushovianet (Kujtime) . botim i dvte,
f. 129 - 131. Tirane, 1982.

38

Por ai as u prek fare . Na tha (ne konfidence !), se ishte i

deleguari kryesor i udhehegjes se PKJ dhe i Shtabit te Pergjithshem te UN?L te Jugosllavise per Magedonine dhe vazhdoi:
- Mege Maqedonia, per vete historine e saj te kaluar e
aktuale, eshte Geshtja ky^ e Ballkanit, me duhet, ne njefare

menyre, te merrem me krejt kete treve ku nderthuren Bullgaria, Greqia, Maqedonia, Shgipbria, Serbia . Kohe te veshtira
dhe probleme teper te veshtira , por s'kemi ^ 'bejme, do t'ua
dalim mbane, - e mbylli hyrjen me po ate ton qe e filloi dhe
nisi te verente se q'efekt na kishte bere njohja me tere kete
barre t rende qe na i kishte leshuar historia mbi supe ketij 30- vjegari!
Mendjemadh dhe fodull - kjo ishte pershtypja e pare,
qe me shkoi nder mend , aty per aty , per njeriun e Ballkanit. Sidogofte , na kishte ardhur si mik, ndoshta lodhja e veshtiresite ia kishin sjelle ne maje te hunds dhe per nje gast
s'e kontrollonte dot veten. Prandaj , per ta zbutur atmosferen,
e mora fjalen une. E falenderova per viziten e rastit q na beri, i thashe se per ne eshte gezim kur takohemi me komuniste
nga partite motra dhe , pavaresisht nga funksionet qe kryejne
ne partite e tyre , ne e quajme shume t rendesishme shkembimin e mendimeve me ta , ndihmen reciproke , njohjen m
mire te njeri-tjetrit.
- Nuk dua t'ju mbaj gjate se jeni per rruge te larget, i thashe ne vazhdim dhe shtova: - Ver, kini parasysh nje
gje: ne ju rente rasti te kaloni perseri neper Shgiperi, mos
kuturisni si kete herb . Per ne s'do te jete mire te marrim vesh
se fashistet kane kapur diku ne Shgiperi nje komunist t nje
partie moter, ca mb teper , nje shok qe mban gjithe ato pergjegjesi qb na permendet. Dorezohuni te ne, - i thashe duke qeshur , - dhe shoket tane qe ndodhen kudo do t'ju vojne
atje ku j u duhet.
U duk sheshit qe iu be qejfi. Me fale>nderoi per ndihmen
qe i shpreha dhe meniehere shtoi:
- Une ne rruge jam, nga njeri vis ne tjetrin. Nuk e kisha planifikuar ketb takim , por do t me ndihmonte shume
ne punbn time njohja disi e eiendjes te ju. Mund te shkem-

39

bejme mendime edhe per gjendjen ne Maqedoni, ne Bullgari

e ne Greqi. Une andej vij dhe s'besoj se per ju problemet e
tyre jane pa interes. Jeni dakord?!
Nuk kishte asnje arsye pse te kundershtonim nje shkembim te lire mendimesh. Ca me teper, pas fjaleve te mia, u duk
se e uli disi shkallen e kapadaillekut.
Fillimisht i bera nie pasgyre te shkurter te jetes dhe te
veprimtarise se Partise sone qe nga themelimi i saj, i fola di(;ka
per punen me Frontin, me keshillat nacionalglirimtare si dhe
per Betat, batalionet e njesitet e tjera partizane. Di(;ka me gjere, u ndala ne punimet e Konferences se Pare te Vendit te
Partise e ne vendimet e saj shume te rendesishme, sidomos
per fazen e re, me te larte, ku kishte hyre lufta jone, per organizimin dhe per forcimin e Ushtrise sone Naciona1V1irimtare,
per krijimin se shpejti te Shtabit te Pergjithshem te Ushtrise etj.

Jo pa gellim i fola shum shtruar, me sinqeritet, duke

pasur parasysh te vija ne dukje edhe sukseset e arritura e luften e bere per to, por edhe te metat e dobesite e verejtura
si dhe gendrimin tone kritik ndaj tyre. Veprova keshtu me
gellim qe t'i hapja udhe mikut e t'i lija te kuptonte se ne ne
kete fryme bisedojme me shoket dhe kete fryme shogerore
kerkojme edhe nga ata. Por e gjitha kjo mbeti vetem nje deshire e mire.
- Nga ekspozeja qe na beri shoku Sekretar i Pergjithshem, - nisi Tempoja sikur te fliste ne ndonje takim midis
partish, - e shoh qe keni ecur perpara. Per kete me behet
qejfi. Do verejtje (perkthente, me duket, Ramadan '?itaku),
kam per punen tuaj te gjertanishme, por me pare desha t'ju
bej nje pasgyre te gjendjes ne Magedoni e te kuptimit te karakterit te luftes nga shoket bullgare e greke.
Nga gjithe ato qe na rokanisi ne kete bisede te pare,
ashtu si dhe ne dy a ne tri raste te tjera, gjate veres se atij
viti, donte ta paraqiste veten jo thjesht si nje ekspert i (Zeshtjeve te Ballkanit, por si nje politikan i madh i Ballkanit,
si njeri qe aty per aty ishte ne gjendje te arrinte ne konkluzione e' gendrime te rendesishme e vendimtare! Qofte nga
toni si fliste, gofte nga menyra e prere , e instanceS se fundit

40

si i leshonte frazat, te jepte pershtypjen se perpara kishe njeriun qe mbante ne duar fijet e Ballkanit dhe se e sotmja dhe
e ardhmja e ketyre vendeve varej vetem prej tij!

Ne menyre te ve^ante pershtypje te thelle na beri mungesa e hapet e respektit te ketij njeriu ndaj udhehegjeve te
dy partive motra, asaj te Bullgarise dhe te Gregise, si dhe
perdorimi prej tij , nga fillimi ne fund , i termave shabllon
e shabllonizem . Shpejt do te mesonim se ku rrihte.
- Shoket bullgare, - na tha midis te tjerash , - nuk veprojne sipas situatave , por imitojne ne menyre shabllone eksperiencen e kaluar , t mesuar nga librat . Presin t'u shperthejne grevat e demonstratat ne qytete , si ne Rusi mc 1917,
e pastaj te fillojne fazen tjeter , kryengritjen e armatosur! Kesaj i thone t'i japesh fund luftes kunder pushtuesit , pa e filluar fare . Po kete gje po bejne edhe greket. Jane perqendruar
vetem ne qytete e presin ta marrin pushtetin me pas, me bisedime parlamentare . Keto jane gomarllege ! - shfryu pa pike
turpi ( shpejt do te mesoheshim me kete terminologji qe ky
serbo - malazez e kishte ne maje te gjuhes). - Dihet, - vazhdoi, - se nje njeri me mend duhet te shohe tej hundes se
tij, por ama, jo me shabllonizem , jo duke mos pare ose duke
nenvleftesuar ate qe eshte, si te thuash , prane hundes. E kam
fjalen , - tha gjithe mburrje, - per eksperiencen e partise
sone e te shtabit tone te pergjithshem . Ne jemi ne male, po
bejme luften e madhe, pa pritur grevat e demonstratat e bullgareve e te grekeve! Ky eshte shembulli qe duhet ndjekur, sidomos ne kushtet e Ballkanit , - tha. - dhe ne nuk do t'ia
kursejme askujt!

Heshti pak , pastaj m'u drejtua mua:

- Ja, me vjen mire qe edhe te j u ka nisur lufta ne male,

lufta partizane . Kjo eshte nie shenje e mire, por Buhet te

shpejtoheni . Keni mbetur akoma me Beta e me njesite guerile.
Lerini njesitet guerile ne qytete , mbushini malet me partizane.
Sepse , e thashe. po u pergendrua lufta vetem ne qytete, ate-

here bihet ne shabllonizem , kopjohet verberisht eksperienca e

te tjereve , gofte kjo eksperience e cilitdo revolucion...
Shume perpjete e kishte marre ky komunist kapadai! Flis-

41

te keshtu , kaq brutalisht dhe me fodullek se e kishte zakon,

apo mos na quante ne te rinj e mendonte se mund te na
leshonte g't'i vinte ne koke? Nuk mund ta lejoja te vazhdonte
keshtu me ate ton e me ato fjale.
- Ne, - i nderhyra , - nuk i njohim nga afer partite
motra te Bullgarise dhe te Gregise dhe nuk kemi pasur rast
e mundesi te dime hollesi per gjendjen e tyre aktuale. Per
kete nuk e quaj me vend , bile, as te flasim ketu per to e per
vijen e tyre . Por, meqe ju e thate tuajen , me duhet t' ju them
edhe une mendimin tim.
- E paraqita vetm si shembull, pa pasur per gellim te
diskutojme per to , - desh te shfajesohej Tempoja . - Eshte
thjesht nje bashkebisedim i lire.
- Lirisht do te flas dhe une, - i thashe dhe vazhdova.
- Si dy parti komuniste , anetare te Kominternit, ne kemi
ushqyer e ushgejme per to te njejtat ndjenja e mendime si
edhe per partine tuaj e per Ido parti tjeter komuniste. Veganerisht per udheheges te tille , si shokun Dimitrov , kemi pasur
dhe kemi mendimet me te mira . Jua them kete sepse s'ka si te
mos na habite menyra si folet ju per udhehegjen e kesaj partie.
- Edhe ne kemi respekt per shokun Dimitrov , - u hodh
Tempoja , - por ne rastin konkret dhe ai eshte per ndjekjen
e nje vije shabllone ne G eshtjet e luftes kunder pushtuesit.
Ndoshta kjo vjen ngage punon ne Moske, ne Komintern, dhe
s'njeh pervoje tjeter perveq asaj te revolucioneve te meparshme dhe te luftes se Ushtrise se Kuqe . Tamam ketu shabllonizmi...

- Shume e permendni termin shabllon dhe, me v'shoh,

me te nenkuptoni , ne radhe te pare , pervojen e Revolucionit
te Tetorit , - i thashe prere. - Apo gaboj?!
- Ne njefare menyre edhe ate, por , te kuptohemi...
- Me ndjeni, - e nderpreva , - por per ne Revolucioni
1 Tetorit dhe krejt pervoja e tij jane digka e shenjte . Ndoshta
s'u kemi hyre puneve kaq thelle sa ju, - iu drejtova jo pa
ironi , - por nje gje dime mire : Revolucioni , vei?anerisht ai i
Tetorit , eshte nje gje e madhe, nje eurer, nje fenomen boteror
qe mbi cdo gib te kujton permbysjet rrenjesore ne shogeri.
42

Ai s'perfshin vetem grevat e demonstratat, sig that ju, por

mbi te gjitha permban ne vetvete luften finale me mjete te

tilla autoritare si pushket, topat, mitralozat. Revolucioni per
ne eshte, pra, lufte qe zhvillohet gradualisht e pa nderprerje me te gjitha format, menyrat dhe mjetet, qe nga ato
me fillestaret e gjer te kryengritja e pergjithshme e armatosur.
- Nuk i mohojme keto, - nderhyri, - por ju u futet
ne teori. Fjalen e kisha per luften aktuale.
- Per te e kam edhe une, - i thashe, - dhe aspak
thjesht ne fushen e teorise. Desha te them se ne ne te gjithe
vijen tone mbeshtetemi dhe mesojme, mbi te gjitha, nga pervoja e pazevendesueshme e Revolucionit te Tetorit, natyrisht,
duke u perpjekur ta njohim at sa me mire e ta pershtatim
ne perputhje me kohen, me rrethanat, me kushtet e situates
se sotme.

Vura re se mezi po priste te mbaroja. Me nje thuper thane godiste gjithe nervozizem e padurim i;izmet.
- U keqkuptuam krejt, - tha. - E kisha fjalen gjetke,
por, le ta leme kete teure. Problemi eshte qe...
- Edhe dig^ka ne lidhje me ato qe thate per shoket bullgare e sidomos per shokun Dimitrov, - ia ktheva. - E perseris, ne nuk kemi pasur asnje lidhje direkte me ta dhe nuk
i njohim konkretisht gjendjen e punet e tyre. Por mendoj se
gaboni kur thoni se shoku Dimitrov eshte kunder zhvillimit
ne gjeresi e menjehere te luftes se armatosur kunder pushtimit
nazifashist.
- Une flas per ato qe pashe e degjova, - u hodh Tempoja.
- Para pak muajsh, - e kundershtova , - neve na erdhen direktivat e Kominternit per vijen e Partise sone ne
Luftgin NacionalVlirimtare . Jam i bindur se ne percaktimin e
orientimeve e te direktivave qe jep Kominterni ka fjale e vend
kryesor edhe shoku Dimitrov.
- Pa diskutim! - tha Tempoja. - Ai merret direkt me
Kominternin.

- Atehere, - ia ktheva, - si ta kuptojme ate qe thate

ju, kur ne direktivat qe na dergohen neve, nuk na thuhet
43

pritni ne qytete, merruni vetem me grevat, por na thuhet zhvilloni e thelloni luften, mobilizoni gjithe forcat ne
luften e armatosur kunder pushtuesit fashist?!
Tempoja u skuq dhe perseri kembenguli ne te tijen, duke
theksuar se s'i njihte direktivat qe na kishin ardhur neve, por
realitetin konkret ne vijen e shokeve bullgare.
M tej nuk lejova te flitej per te tjeret dhe ai vete u terhoq, duke perseritur se nuk e hapi ate teme per te pergojuar te tretet, por thjesht, per nje konsultim midis shokesh.
Erdhi radha te na leshonte do verejtje per punen tone.
Qysh ne verejtjet e para pashe se s ' qe i painformuar per
gjendjen tone, siv pretendoi e na u hoq ne fillim. Pasi lau
gojen e na beri qejfin per nje sere suksesesh, e gjeti te
udhs te na rreshtonte verejtjet:
- E para, - tha, - jane dukur tendenca e gendrime
sektashe nga ana e Partise per bashkepunim e afrim me
shtresa e grupe njerezish me influence ne popull; e dyta, Buhet lidhur me ngushte karakteri i luftes ^lirimtare me problemin e zhdukjes se regjimit te vjeter, pra me krijimin e kshiIlave nacionalvlirimtare; e treta, Betat e njesitet partizane s'duhen konsideruar Veta te Partise; e katerta...
- Te denoncojme trockistin Zai Fundo si armik te Partise! - i nderhyra une aty per aty.

Tempoja u trondit e u hutua nga nderhyrja, por shpejt u

perpoq ta marre veten.
- Po, - tha, - edhe per te do te flas!
- Shoku Tempo, - ia ktheva gete, - keto qe po na permendni ju, i kemi lexuar dy-tre muaj me pare ne Jetren qe
na dergoi shoku Tito dhe me Bllazhon kemi diskutuar gjate.
Si duket edhe ju keni gene i mirinformuar per to. S'ka si te
mos na vije mire nga ky interesim i pergjithshem juaji per
ireshtjen tone.
- Pse, juve ju vjen keq qe interesohemi? - pyeti i irituar. - Nuk keni nevoje per ndihme? Apo nuk i quani mevend verejtjet tona?
Fare shkurt i fola dhe atij se si ne i diskutuam e si i

44

cilesuam ato qe na shkruante Titoja dhe, per t'ia ulur ca hunden, i thashe fare shkoqur:
- Ne parim ato verejtje edhe mund te qendronin, por na
erdhen teper vone. Na erdhen kur per ne nuk ekzistonin me fare si probleme. Ca me pak mund t'ia vlente te flitet per to tani.
- Mundet, - tha Tempoja, - por kur ju folet ne fillim
per vijen e Partise vazhdimisht permendnit termin njesite
tona partizane , Vetat tona. Ju flitni si Sekretar i Pergjithshem i Partise, apo jo?
- Patjeter! - i thashe.

- Atehere del se ju akoma Betat e batalionet i quani

njesi te Partise! Tamam edhe ky eshte gabim i karakterit
sektash. Ato jane forte e armatosur e popullit, jo thjesht e
Partise...
- Te mos bejme lodra fjalesh, - e nderpreva. - Kur
themi njesitet e betat tona, gjithmone kemi parasysh popullin dhe Partine. Patjeter, ato jane forte e armatosur e popullit, sepse populli , katundaret , punetoret, rinia po i mbushin

radhet e tyre. Por ne, - vazhdova, - s'e quajme aspak gabim, bile s' e dallojme dot gabimin qe shihni ju, kur betat e
njesitet e tjera partizane i lidhim ngushte me Partine. Partia
jone

Komuniste eshte krijuesja, organizuesja dhe udhehegesja

e tyre e vetme dhe e pazevendesueshme . Ne nuk trasheguam

asgje nga ushtria e vjeter e ish-mbretit , asnje skuader ushtaresh e jo me njesi me te medha . T gjitha forcat q jane ngritur maleve jane , pra, fryt i vijes se drejte te Partise sone, krijesa te saj e , ne kete drejtim , ne nuk gabojme kur i quajme
tonat njesite partizane . Tani jemi para detyrash te tjera te
rendesishme : Do te organizojme njesite te medha luftarake

duke filluar nga brigadat , do te krijojme Shtabin e Pergjithshem te Ushtrise sone Nacionalclirimtare . Ne s'mund t'i konceptojme kurre keto formacione e keto organe te shkeputura
nga Partia , nga roli i saj themelues dhe udheheges.
Kishte nje ves tP ctuditshem ky bashkebisedues: sa here
e ndiente veten ngushte, thoshte nje mire, mire dhe menjehere vervitej me arrogante ne tjeter dege. Keshtu na ndodhi
ne te giitha bisedat qe zhvilluam me te.
4z

- Sjua mohoj rolin e Partise, por eshte gabim te flitet

ashtu, sepse del qe njesite Jane te perbera vetem nga komuniste , - nderhyri ai.
- Kjo eshte absurde, - i thashe. - Ne betat e ne batalionet tona marrin pjese mjaft luftetare dhe radhet e tyre
po shtohen pareshtur. Si jua merrka mendja se te gjithe
ata jane komuniste! Jo, shoku Tempo, kjo as mund te ndodhe. Komunistet jane pararoja, jane balli i luftetareve, jane
udhehegesit e tyre te shquar, por jo krejt efektivi i luftetareve.

- Domethene, te pakten del se shtabet tuaja perbehen

vetem nga komuniste! Edhe kjo eshte nje verejtje qe kemi per
ju. Gjersa ushtria eshte popullore, elementet jokomuniste Buhen perfshire ne shtabe e jo t'u lihet kjo pune ne dore vetem

komunisteve.
- As ky gabim nuk gendron, - ia ktheva menjehere.
- Bile mund t'ju them se pjesa me e madhe e efektivit drejtues ne njesitet tona ushtarake nuk jane komunist, por patriote te ndershem, luftetare qe e duan lirine dhe pavaresine e atdheut e qe kane perqafuar me ndergjegje vijen e Partise son Komuniste. Natyrisht, ne gjithe kete pune ne theksojme si me kryesorin faktin qe shtabi qendror, shtabi kryesor qe percakton vijen, qe udheheq Frontin, punen e keshillave naciona1h1irimtare dhe krejt luften, eshte Partia. Ne
kete nuk e mohojme, perkundrazi, e quajme faktorin themelor dhe fitoren me kryesore qe kemi arritur.
Shpejt do te bindesha se Tempon nuk e hante meraku as
per menyren si kishim vepruar ne me Frontin, as per punen
me nacionalistet dhe as per rolin c komunisteve e te elementeve te paorganizuar ne Parti ne shtabet. Ai i perseriti ato q
kishim lexuar ne letren e Titos, si duket, per te na treguar
se dinte te bente verejtje konkrete, por nuk u fut ne
debate pas kundershtimeve tona. Tjeterkund rrihte mendja e tij.
- Duhet patjeter te krijohen shtabe te medha, - na thote ne vazhdim te bisedes, - sepse pa shtabe nuk behet! Ju,
shoku Enver, thate se shtabi kryesor, qendror eshte Partia.

46

Dakord , por Partia eshte parti , kurse shtabi eshte shtab! Ky i

fundit ka funksionet dhe rolin e vet, sidomos ne drejtim te
ndjekjes e te koordinimit te veprimeve luftarake . Ju keni mbetur vetem ne shtabe getash e batalionesh . Jeni teper te vonuar.
Ku i keni shtabet e brigadave , ku e keni Shtabin e Pergjithshem?!

- Po ju degjojme , shoku Tempo , - i nderhyra me ton te

prere, - veV, ju lutem, kini edhe ju parasysh ku flitni e perse
flitni. Shogerisht ju tregova per zhvillimin e luftes e te formacioneve partizane gjer ne Konferencen e Pare te Vendit.
Po ashtu, ju fola edhe per detyrat konkrete qe percaktoi Konferenca ne drejtim te krijimit te formacioneve me te medha
luftarake e, ne kete kuader , edhe per formimin se shpejti te
Shtabit te Pergjithshem te Ushtrise sone.
- Po ku i keni , se! - nderhyri prape me nje padurim qe
s'merrej vesh nga i vinte.
- Ne male i kemi! - i thashe duke ngritur tonin. - Ne
fshatrat e ne qytetet e Shgiperise , kudo ku lufton , organizohet
e mobilizohet nje popull i tere me Partine e tij ne krye. Dhe
mos u beni merak , shoku Tempo , per mbarevajtjen e puneve
tona. Gjith(;ka do te behet ashtu siQ duhet , ne kohen e duhur,
e jo si te me teket mua apo ty , apo kujtdo tjeter.

- Ju kuptoj, ju kuptoj, shoku Enver , - e zbuti tonin papritur, - por, shiko se si gendron puna : Kam kohe qe perpunoj ne koke nje ide te madhe. Ajo perfshin Jugosllavine,
Shgiperine , Bullgarine e Gregine.
- Qenka vertet e madhe gjersa perfshika tere Ballkanin,
- ia prita me nje gesendi te lehte.
- Po, Ballkanin te tere! - perseriti pa e permbajtur kenagesine dhe vazhdoi: - Kam ne koke idene e nje shtabi te
madh , e nje shtabi, si te them, mbi shtabet, e nje organizimi
te pergjithshem, a me kupton?
- Te degjojme , te degjojme, - ia ktheva pcr te mos i
t1 ne se s'te marr vesh (Z'po me thua.

- Ky shtab , - vazhdoi, - do te jete interballkanik, ose,

le ta quajme shkurt , ballkanik dhe mendoj te perbehet nga
perfagesues te shtabeve te pergjithshme te te gjitha vendeve
47

ballkanike . Ketij do t'i ngarkohen funksione te rendesishme,

do t'i...
E ndjeva se s'ishte vendi as per qesendi, as per t'i kaluar
leht ato qe thoshte, prandaj e mblodha veten per ta degjuar
me tere vemendjen qe meritonte ideja . Ai, si duket, e vuri
re ndryshimin qe pesova papritur dhe menjehere e uli tonin
euforik te ligjerates:
- Te kuptohemi , - tha, - keto i permenda vetem meqe
me ra rasti t kaloj ketej. Idene e kam akoma ne koke, e kam
si te thuash , projektide . Kam shkmbyer disa mendime me
nje shok t partise greke e me nje te asaj bullgare , por ja,

kshtu , kalimthi , ua thash edhe atyre . Sa per te ngacmuaimendimin . Duhet ta pjek akoma iden , ta prpunoj e pastaj tu
shtrojm siv duhet. Por, - vazhdoi, - per t'i vene koke edle
ktij muhabeti qe bm , perseri kmbngul ne ate qe ju thashe mc lart: ju duhet te krijoni sa me par shtabet, sidomos
shtabin e pergjithshem. Kjo ka rendesi te madhe. Ja, ta zeme.

se me shoket bullgar e greke biem dakord te konkretizojmi

idene e Shtabit ballkanik . Ta zeme se edhe ju bini dakord.
Po si atehere , do te merrni ju pjese ne t, kur akoma s'keni
shtab te pergjithshem ?! Ketu ta kisha fjalen , - tha dhe m
nguli syt per te ndier reagimin tim.
- Kryesorja eshte q ne t kemi shtabin udheheges, Par tine, - i thashe. - Me te ne krye ne momentin e duhur do
te krijohen edhe komandat e shtabet e njsive te niveleve t^
tjera m te larta ne perputhje me nevojat dhe me ritmet e
zhvillimit te lufts. Per sa i perket momentit se kur do te krijohen k eto, kete, mendoj, ju nuk e kerkoni , por as une s'kam
pse t'jua them . Ajo eshte (Zeshtje e Komitetit Qendror t Partise son dhe e Kshillit te Pergjithshem te Frontit Nacional^lirimtar.

- M keqkuptuat, m duket! - nderhyri Tempoja qe

gjer tani me degjonte me syte perdhe. - GjithVka e thashe
ne kuadrin e ides qe kam ne koke. Per te e kam hallin...
- T them te drejten, neve as na ka lvizur ndonjehere
ndr mend nj ide e tille, - ia ktheva, - kshtu q s'mund te
mbaj asnje gendrim jo vetem ne eurer te KQ te Partise, por
4R

as ne emrin tim. Ca me teper qe ju vete, sig thate, e keni t

paperpunuar, pra e keni akoma nje projektide qe ju leviz ne

koke. Ndoshta me pas do ta konkretizoni me mire, ndoshta do

te konsultoheni edhe me shoket e partise suaj e te partive te
tjera motra.

- Patjeter, patjeter! - tha Tempoja.

- Veg jo me ne kembe e kalimthi! - i thashe si me te
qeshur dhe vazhdova: - Ne, nese do te na shtrohet ky problem, do ta diskutojme dhe do te japim mendimin tone. Sa per
merakun tuaj te fundit, se mos ju te tjeret hyni ne ate shtab
e ne mbetemi jashte, ngage ende s'kemi shtab te pergjithshem
te ushtrise, rrini i gete! Pastaj, - shtova po me te qeshur, pjesemarrja ose jo e shtabit tone s'besoj se e prish idene
tuaj.

- Ah, jo! Pshte fjala per nje unitet ballkanik. Per nje
bashkim te tille vellazeror midis popujve e vendeve tona...
- Ne asnjehere s'do te pengojme asgjc qe i sherben luftes se perbashket kunder pushtuesve nazifashiste, - i thash.
- Por, le ta mbyllim kete Qeshtje. Vete permendet se eshte
akoma heret te diskutojme per t. Ne vete kemi probleme me
urgjente per te zgjidhur.

- Dakord! Do te shihemi prape, - tha Tempoja dhe u

ngrit e hodhi kanten ne krah.
Dukej me i vreret sesa kur erdhi. Si duket mendonte se
do te degjonte nga ne vetem fjalen amin. Por e verteta
eshte se ne, ne kete takim te pare, u sollem shume shogerisht,
bile me teper se t'duhej, te duruar e dashamires me te e me
ato qe thoshte. Iku papritur ashtu sig erdbi. Pas pak kohesh
me duket se u shfaq prape ne Shtabin tone e prap u zhduk
drejt Magedonise a Gregise, per t'u kthyer perseri nje a dy
here te tjera aty nga fundi i korrikut a fillimi i gushtit 1 atij
viti. Asnjehere s'e kam pasur te garte sa here hyri e doli
Tempoja nga ne ne periudhen midis marsit e gushtit 1943.
Ndoshta kjo ka ardhur ngage ai ne keto udhetime ngrinte e 1eshonte vetem nje problem, nje fjale - Shtabin ballkanik!.
Ne nie nga keto dukje e zhdukje te tij, me sa me kujtohet,
aty nga fundi i qershorit me thote:
4-67

49

- Sikur te vinte ne Thesali edhe shoku Ko^;i Xoxe1 me

mua. Te bejme nje takim per shtabin me shoket greke, t'i
shpihen edhe ca kembet, pas gendrimit te gjate ne burg!
S'kishim pse t'ia prishnim. Shkuan, humben nje a dy jave
dhe erdhen prape ne Shgiperi. Si duket u qe bashkuar ylli,
sepse pas disa ditesh kur Tempos iu desh te bente nje vara-

vingo tjeter per ne Greqi per shtabin, prape kerkoi te merrte me vete KoVi Xoxen.
- Po na e ben edhe Kogin ballkanik!, - i tha Miladini
si me shaka.
- I hyme kesaj pune , - iu pergjigj Tempoja, - le ta
vazhdojme.
U kthyen nga fundi i korrikut ose fillimi i gushtit. Ne ate
periudhe ndodheshim ne Kucake te Kordes. Ishte ky takimi i
fundit qe pata me Tempon ne vitet e Luftgis Nacionalrlirimtare. Ishte njekohesisht takimi kur na u desh te benim debate
te ashpra me te, te degjonim prej tij akuza nga me te rendat
per vifen e Partise sone. Ky takim shenoi fillimin e nderhyrjeve e te presioneve te hapeta e te organizuara te PKJ ndaj
nesh, nderhyrje e presione qe ende dukeshin sikur i benin te
derguarit me koken e tyre, por qe ne fakt, siQ u vertetua me
pas, i binin te udhezuar e te orientuar jo nga koka e tyre,
por nga koka e udhehegjes jugosllave, nga Titoja me shoke.
Por per kete do te flas me poshte. Mbetet ende pa u sqaruar
fati i metejshem i idese levizese te Tempos, fati i Shtabit
ballkanik.

Pasi e konkretizoi idene, duke u endur lart e poshte

1 Ne Konferencen e Pare te Vendit te PKSH ne mars 1943, Ko^i
Xoxe, megjithese ndodhej ne burg , u zgjodh anetar 1 Byrose se KQ te
PKSH dhe u ngarkua me detyren e sekretarit organizativ te Partise.
Menjehere pas daljes nga burgu, ne fillim te veres se atij viti gjate
udhetimeve qe beri me Vukmanovig Tempon ne Greqi, u rekrutua prej
ketij dhe u kthye ne nje vegel qorre e agjent i bindur i udheheqjes se
Beogradit. Veprimtarine e tij agjenturore, antishqiptare e antimarksiste
e zhvilloi me konsekuence, gjersa u zbulua e mori denimin e merituar
ne Parti ne fund te vitit 1948 e ne vitin 1949 u denua nga organet e
drejtesise popullore.

50

neper Ballkan (e drejta eshte se levizte shume, futej me vullnet e pa pyetur ne vdo ndermarrje sado e rrezikshme qe te
qe, dukej i vendosur ne ate qe thoshte , kokengjeshur si mushka, i patrembur , shkurt, nje lloj Dushani por me me kapacitet
e shume me i afte ne kryerjen e misionit te tij ), pra, pasi e
konkretizoi, na vjen ne Shgiperi rende-rende se bashku me
nje shok tjeter:

- Perfagesues i Komitetit Qendror te Partise Komuniste

te Gregise, - na e prezantoi e na tha nje emer a pseudonim
qe s'ia mbajta mend asnjehere.
U takuam me te dy te porsaardhurit dhe, per t'i krijuar
Tempos atmosfere, e pyeta me shaka:
- E, v'thote Ballkani?!
- Zien, - tha Tempoja qe dukej sheshit se iu be qejfi.
- Zien e valon!
- Kujdes, se edhe pelcet! - ia ktheva.

Tempoja i rende , prepotent e megaloman si qe, rralle linte

vend per biseda te lira . Gjith^ka, bile edhe pershendetjet e
mireseardhjes tek ai merrnin ngjyren e formulave zyrtare.
Kur fliste ose shtjellonte nje mendim , te krijohej pershtypja
sikur diktonte nje procesverbal . Keshtu ndodhi edhe kete radhe.
- Ideja e paradokohshme per Shtabin ballkanik tash
eshte pjekur , - nisi te flase , - dhe ne kete
takim une mendoj qe ne , perfagesuesit e tri partive , edhe
pse ne mungese
te vellait bullgar , t hedhim hapin e pare kryesor per konkretizimin ne jete te shtabit . Me shoket bullgare kemi rene dakord dhe ne takimin e ardhshem ata me siguri do te marrin
pjese. Tash, si e mendoj und kete pune...
E pashe qe vriste shume lart. Ca me teper , per digka qe
ne as i kishim vene kurrfare rendesie , tani ai po na vinte para
nje fakti te kryer . Prandaj , me kujdes, i nderhyra:

- Shoku Tempo, ju vini nga rruge e larget dhe e lodhshme . Te getesoheni nje here, pastaj do te gjejme edhe ne
kohe per ta degjuar idene tuaj.
- Jo, - kundershtoi menjehere , - nuk eshte puna te
me degjoni vetem mua. Ky eshte nje takim me rendesi per nie
problem shume kardinal.

51

- Atehere, - i thashe, - si mund te mblidhemi keshtu,

papritur e papandehur , ne nje takim te tille per nje problem
qe edhe ne e quajme shume te rendesishem ?! Ju i dini vete
rregullat e organizimit te...
- Cfare rregullash ! - tha me prepotencen e tij te njohur. - Tash eshte lufte dhe punet nuk presin te ndjekim procedurat!
- Me vjen keq qe problemin e shtroni keshtu, - i thashe. - Po te qe veshtje procedure , aehere s' me takonte mua
te isha ne kete bised. Por t'i lerne keto. Problemi qe shtroni
eshte teper i rendesishem dhe mua s'me lejohet t ulem ne
nje takim me perfagesues te dy partive motra pa e pasur te
garte se perse do te diskutohet, pa pasur per kete edhe mendimin e orientimet e shokeve te mi, te pakten , te shokeve te
Byrose Politike...
Vazhduam gjate duke kundershtuar njeri-tjetrin, gjersa
me ne fund rame dakord qe gjithcka te konsiderohej nje konsultim e shkembim paraprak mendimesh ne forme thjesht
shogerore , pa as me te voglin obligim zyrtar e ato qe do te diskutonim ne asnje menyre te mos merrnin vieren e qendrimeve zyrtare . Pas kesaj u duk sikur u zgjua edhe shoku
i PK te Gregise, i cili gjer tani nuk kishte hapur gojn asnjehere . Sig morem vesh me vone, ai ishte nie person qe qe takuar me Tempon ne udhetimet qe ky bente neper Ballkan,
por per problemin ne fjale nuk kishte pasur , jo vetem autorizimin e KQ te PKG, por as dijenine e udheheqjes se tij se
ishte angazhuar ne kete problem . Kushedi si ia kishte mbushur mendjen dhe e kishte terhequr me vete Tempoja ne kete
ndermarrje aventure ! Bile, bile, siV degjuam me vone , ky perfagesues i KQ te PKG nuk kishte gene as kuader i zakonshem i PK te Gregise. Ishte mashtruar Tempoja , apo na e
solli qe te na imponohej ne emer te dy partive per idene e
tij, kete s'e morem vesh asnjehere . Por kjo s'ka rendesi.

Nisem pra konsultimin shogeror, i cili na hengri ore

te tera shume te vlefshme per digka qe do te mbaronte ashtu
siQ nisi, ide levizese ne koken e gellimet e nie njeriu, qe
endej me plane te erreta neper Ballkan.
52

Nuk po ndalem gjate mbi thelbin dhe karakterin e atij

qe Tempoja e quante Shtab ballkanik dhe as per menyren
e per ato rka thame ne konsultimin qe beme. Por, mege per
kete ^eshtje dhe, sidomos , per gellimet e erreta qe fshiheshin
pas saj nga ana e Titos me shoke , eshte folur here pas here
e, ngage me 9'kam degjuar, Tempoja edhe gjer kohet e fundfit eshte perpjekur te perzieje ne menyre te ulet edhe emrin
e Partise sone e timin me kete problem , me duhet te jap disa
sqarime:
Sie thash, takimin qe beme me Tempon e me shokun
e PK te Gregise qe ne fillizn e karakterizuam thjesht si nje
konsultim paraprak midis shokesh dhe, vetem kaq. Rame,
gjithashtu, dakord qe mendimet e hedhura ne kete konsultim
te pasuroheshin paraprakisht edhe me mendimet qe mund te
kishin shoket e PK Bullgare dhe, vetem pas kesaj, t ' u paraqiteshin udhehegjeve te te kater partive motra jo si konkluzione
apo orientime , por thjesht si mendime per t'i analizuar secila
me vete e ne menyre te pavarur. Rame, gjithashtu , dakord
qe rezultatet e analizave ne secilen parti , t'u beheshin t njohura te gjitha partive motra dhe , nese te gjitha e miratonin
kete ide, vetem pas kesaj mund te mblidheshin perfagesuesit
e te kater partive bashke, per ta trajtuar zyrtarisht problemin
e per te vendosur.

Por puna e desh qe analiza ne udhehegjen e Partise

sone per kete problem te mos behej asnjehere . Perse?
Ne radhe te pare gjate parashtrimit qe i beri idese se
tij Tempoja , nuk ishte veshtire te dalloje nje sere pikash te
erreta , te cilave, ai, pas pyetjeve e nderhyrjeve qe i bra, ose
s'qe ne gjendje t'u pergjigjej , ose ishte udhezuar t'u rreshgiste.
Mirepo keto ishin geshtje teper esenciale . Per shembull, ne
s'kishim asnje kundershtim qe, qoft edhe nepermjet nj organi te perbashket , t punohej per t ndihmuar veprimet luftarake qe zhvilloheshin nga ushtrit partizane t secilit vend,
per shkembim pervoje e informacioni , per propagandimin e
sukseseve t njri-tjetrit, per organizirnin edhe te veprimeve
te perbashketa , sidomos ne zonat kufitare , per planizim t goditjeve te njekohshme kunder armikut nga secili vend ne

53

raste te ndryshme e qe paragitnin interes etj ., etj. Por Tempoja, ngaqe e kishte bluar shume ne koke idene, kalonte
shume me tej :
- Jo, - thoshte , - ky duhet te jete nje shtab me kompetenca me te medha e me te gjera . Te jete nje shtab nderballkanik qe te kete te drejten te vendose per veprimet e medha t krejt ushtrive te Ballkanit...
Tamam ketu ne s'mund te ishim as te garte, as dakord.
Nje shtab qe te kishte ne varesi ushtrite partizane te te kater
vendeve! A ishte e drejte kjo? A ishte e mundur nje gje e
tille, ve^anerisht , ne kushtet teper te veshtira te asaj periudhe?! Cilat do te ishin ne kete rast funksionet e shtabeve te
pergjithshme te secilit vend? Si do te behej koordinimi i veprimeve? Kush do ta udhehigte kete supershtab? Nese secili
shtab i vendeve te veganta udhehigej nga KQ i partise i vendit perkates, po Shtabi ballkanik nga cila parti duhet udhehequr ? Mos duhet krijuar edhe nje shtab partish? Apo mos
duhet vajtur me mendjen e Tempos , sipas te cilit partia eshte
parti - shtabi eshte shtab e, per rrjedhim, te mohohej e te
hidhej poshte roli udheheges i Partise mbi shtabet e komandat?!
Nuk mund te them se e kuptuam qysh ato gaste qe prapa
idese se ketij shtabi fshiheshin gellime megalomane e hegjemoniste te udhheqjes se PKJ per te sunduar Ballkanin.
Kete do ta realizonim me vone, por qysh ne ato momente,
perveg dyshimeve te medha qe na linden per karakterin e
shtabit, edhe disa shprehje te Tempos na bene pershtypje
jo te mire . Ngrinte e leshonte eksperiencen e mrekullueshme te Shtabit te Pergjithshem te UNCL te Jugosllavise, aftesite e tij te sprovuara per te marre persiper e per te kryer
me sukses beteja te masshtabeve te medha, gatishmerine e
ketij shtabi per te dhene kontributin e duhur ne realizimin
e idese se re etj ., etj. Arriti gjer atje sa e quajti pervojen e
Ushtrise NCL te Jugosllavise si te pashembullt , model te
luftes ne male, e vetmja forme e suksesshme e luftes ne
kushtet e Ballkanit etj., etj . Nga te gjitha keto na u krijua
dyshimi se prapa idese se shtabit te perbashket ai shihte

54

mundesite per ta vene kete shtab nen varesine e Shtabit

Jugosllav e, pra, ushtrite e vendeve te Ballkant nen varesine
e Jugosllavise.
Por kete dyshim nuk mund ta shtrinim tej atij vete. Ne
ate periudhe as mund te na shkonte nder mend qe ishte vete
udhehegja e nje Partie te tere ajo qe prirej nga pozita shoviniste e hegjemoniste. Nga ana tjeter, Tempoja kembengulte e
deklaronte se ishte nj ide vetem e tij.
Pikerisht keto dyshime qe na linden sherbyen si shkaku
kryesor per te mos iu vene asnjehere me seriozitet kesaj pune. Pritem nderkohe t shihnim edhe ^'gendrim do te mbanin
partite e tjera motra duke perfshire ketu edhe mendimin e
vete KQ te PKJ. Por bashke me Tempon, aty nga vjeshta
e 1943-shit, u zhduk edhe plani i tij i deshtuar. Nuk na u zu
me ne goje asnjehere ideja e Shtabit ballkanik dhe vone
do te mesonim se me te drejte edhe partite e tjera e kishin
hedhur poshte ate.
Keshtu, pra, filloi e mbaroi kjo histori ne veren e vitit
1943 dhe, siZ thashe, pasi gjith^ka u la ne harrese, ne mendje
prej saj me mbeti vetem figura prepotente e njeriut te shtabit te deshtuar, Tempos. Kur fliste e diktonte me fraza te
prera mbi kerdine qe do te bente ne Ballkan shtabi enderr
i tij, te dukej sikur vete perendia e luftes kishte zbritur e na
kishte ardhur mysafire ne Kucake. VetZ perendia qe kishim
perpara s'nxirrte nga goja e nga ganta rrufe e zjarr, por urdhra e direktiva.

Zakonin per te mbajtur shenime sa me te sakta per problemet qe me preokuponin, per ngjarje te ndryshme, per biseda e konsulta qe zhvilloja, e kisha qe nga rinia, por, sidomos ne vitet e luftes, edhe pse ne kushte te renda, e zhvillova
me tej. Edhe per kete takim mbaj mend se permblodha ne
leter aty per aty mendimet kryesore qe shfagem, duke pasur
parasysh se do te na duheshin, nese do te vinte puna ta analizonim problemin ne udhehegjen e Partise. Por, kur Tempoja
po behej gati te nisej neper Ballkan, m'u afrua e me thote:
- Shoku Enver, pashe se gjate bisedimeve ju mbajtet
shenime te bollshme. Une per fat te keq s'e bera ate gje, sepse
5

kryesisht fola. Tash do te me duhet te bisedoj me shoket bullgare e me te tjere. A ju prish pune te m'i jepni shenimet tuaja
per t'i perdorur ne takimet qe do te bej?
- Pune s'me prish fare, - i thashe, - por, e para, jane
shqip, e dyta, m teper kam bere nje permbledhje te mendimeve qe u than ketu sesa kam mbajtur nje procesverbal.

- Ca me mire keshtu se nuk do te lodhen as perkthyesit,

- tha dhe pashe se iu Vel fytyra.
Me vone mendova se edhe keto shenime te miat do t kishin humbur si vete ideja e humbur e Titos dhe e Tempos.
Por gaboja, Tempoja i ruante ato ne arkiv, per t'i nxjerre
nje dite qe t'i shtonte librit jugosllav te nje mije e nje shpifjeve edhe nje shpifje te re: Enver Hoxha gjoja na paskej rene
dakord me idet e Tempos! Urdhero edhe doreshkrimin!
Por nga serbo-jezuiti Tempo nuk mund te prisje tjeter
gje veVse akuza, shpifje e mori veprimesh te tilla imorale.
Sig thashe edhe me lart, qe ne njohjen e pare, ne krijuam pershtypje jo t mire per kete person dhe, 4-5 muaj me pas, ne
fundin e korrikut ose ne fillimin e gushtit 1943, do t grindeshim shum ashper me te. Na erdhi perseri, pra, ne Kucak,
po aq fodull e prepotent si me pare, vev kt radhe nuk na
hodhi me ne trapez iZeshtjen e Shtabit ballkanik. Erdhi
gjith tersellem me mision tjeter - te godiste rende vijen e
ndjekur nga Partia jone. Ishte bashke me Ko^i Xoxen, me t
cilin ne dy udhtimet qe bn ato koh ne Greqi, kishin gjetur veten te njri-tjetri e ishin bere mig1.
Hyrja ishte tashm nj formule q e kishim mesuar
permendsh :
1 S. V. Tempo ne librin e tij Revolucia koja teee (Revolucioni
qe ecen). Memoari. Beograd, 1971 , shkruan : Pas mbledhjes se KQ
te PK te Magedonise , perseri u nisa per Greqi. Ashtu si heren
e kaluar, bashke me mua erdhi Kosi Xoxe . Kjo do te thote se qe te dy
u beme eksperte per Gregine. Ne Fund te fundit, midis nesh zhvillohej migesia. Megjithese nuk fliste shume ne mbledhjet me perfagesuesit greke, konstatova se Xoxja me perkrahte jo vetem per faktin se isha
anetar 1 KQ te PKJ, ne te eilen kishte besim te madh, por edhe per
faktin se kishim te njejtat pikepamje, f. 356-357.

56

- Duke u kthyer nga Greqia, mege me ra rruga ketej,

erdha t'ju shoh edhe nje her para se te hidhem ne Kosove,
ne Maqedoni e ne Bullgari. Por m'u lut edhe shoku Xoxe te
vij. Hajde, me thoshte, se shokeve do t'u mbetet gejfiw.

- Shoku Tempo e vuri perpara udhehegjen greke, nderhyri aty per aty KoiZi Xoxe. - (7fare debati e gfare te
mbledhuri! Naa, ua beri! E ftova qe t'ju informoje gjere e gjate.

- E prse e pengoni shokun ne udhen e larget qe ka? iu kthye Miladini Ko^i Xoxes. - Mund te na informoje ti
nese e quaje te nevojshme.
- Bah! E ku i them une dot gjerat ashtu si shoku Tempo, - protestoi gjithe naivitet Kogi. - Ky e beri gjithe biseden.
Nderkaq Tempoja, sikur gjoja nuk e vuri re nentekstin e
Miladinit, mblodhi buzet, vuri kanten mbi gjunje e nisi nga
shperthimet e tij te zakonshme. Pasi derdhi nje mori verejtjesh per vijen e PK te Gregise (per fat te keq, kishte gjetur
ku te kapej, sepse gabimet e medha parimore 'ie PK te Gregise
ishin evidente e te njohura edhe prej nesh ne ate periudhe),
kusurin e mllefit e leshoi ndaj nesh:
- Perse jua thashe keto?! - pyeti ne nje moment si mesuesit pedante dhe na hodhi nje veshtrim nga siper. - Jua
thashe, - vazhdoi, - se kam verejtje edhe per ju, per vijen
tuaj. Qendrimi juaj ndaj Ballit Kombetar eshte i padrejte, i
gabuar.
- Si? Ne ^'drejtim? - e pyeta.

- Shkurt, - tha rende-rende, - ka gene dhe eshte nje

gendrim oportunist, i palejueshem.
- Verejtja qe bete eshte teper e rende, eshte nje akuze,
- iu drejtova me zemerim Tempos. - Ku e mbshtetni ate
qe thoni?
- Te butesia dhe toleranca juaj ndaj Ballit, qe ne momentet e para te daljes se tij ne skene, - foli Tempoja si
zakonisht. - Ju u kapet ne befasi prej tij dhe me pas s'ditet
d?'gendrim te mbanit. Ne vend qe t'i shpallnit lufte, i ofruat
tryezen e bisedimeve.

Miladin Popoviii filloi te ngacmonte mustaqet me ca 1e-

57

vizje ku, me teper sesa indiferenca ndaj te porsaardhurit dallohej pakenagesia ndaj fjaleve te tij, Nako Spiru me syte
perdhe e me duart qe s ' i rrinin ne nje wend, po thyente nje
cope drucke, Sejfullai, si profesor , mbante poza eks katedra,
kurse Kogi Xoxe gendronte para ballkanikut si nje nxenes
ne provim.
- Shoku Tempo, - i thashe, - kemi respekt per PKJ
e per ju si kuader i saj. Por, me kuptoni , me keto qe thoni
nuk mund te jemi kurre dakord. Megjithekete, nuk ju bejme
shume fajtor , sepse nuk keni pasur rast e mundesi t'i njihnit
me mire zhvillimet e ngjarjeve te ne . Thate se qenkemi kapur
ne befasi nga dalja ne skene e Ballit! Nuk di nga e nxirrni
trete, dhe ndoshta s'eshte vendi te diskutojme ketu, por, qe te
ikni i Bete ne rrugen tuaj po ju them pak fjale : Jo ne fundin
e vitit 1942 , kur u shfagen shenjat e para te daljes se Ballit,
por qysh para themelimit te Partise e veganerisht pas nentorit 1941 , ne kemi bere analiza te gjera dhe perpjekje te gjithanshme per te afruar me vijjn e Partise jo vetem masat e popullit, por edhe elementet e tjere patriote , nacionaliste, te lekundur , te pagarte e te tjere. Shume nga keta na kuptuan e
u bashkuan ne rrugen tone te luftes , t tjere hezituan , te tjere,
me gjithe perpjekjet tona , na kundershtuan dhe u munduan
te na pengonin . Ne prape vazhduam punen me kategorine e
ketyre te fundit, por edhe fashizmi e reaksioni i hapet punonin me ta ne te kunderten . U be e garte se me ne ata nuk
do te afroheshin , u be e garte, gjithashtu , se do te organizoheshin vete , ose do t'i organizonte fashizmi per t'u ngritur si
kunderpeshe ndaj vifes sone, ndaj Frontit Nacionalglirimtar,
ndaj Luftgis Naciona1V1irimtare . Ku gendron , pra, ketu befasia ?! Tjeter pune eshte se si do te organizoheshin konkretisht e iZ'emer do t'i jepnin grupimit te tyre . Kete s ' mund ta
merrnim me mend, por nuk besoj se ju kete do ta quanit
-bef asi.

- Ta leme kete aspekt, - nderhyri Tempoja, - dhe te

shohim me tej. A s'eshte oportunizem gendrimi j uaj i bute
ndaj Ballit dhe perpjekjet per te hyre ne marreveshje me te?
- Jo, - i thashe menjehere, - nuk mund te quhet ku-

58

rre oportunizem. Fakt eshte se kurre e ne asnje gast ne s'kemi

gene e s'jemi ne kompromis me Ballin, asnje veprim oportunist e pajtues s'ka pasur e s'ka me te nga ana jone. Perkundrazi, e kemi pasur qe ne fillim te garte se pse u krijua kjo
organizate, e kemi shprehur kete ne Parti e ne popull dhe
asnje iluzion s'kemi pasur. Por kini parasysh platformen e
Konferences sone te Pezes. Nuk di, - e pyeta, - jeni ne
dijeni te saj?

- Kam degjuar per te, - tha ftohte.

- Ne Peze, - i thashe, - ne shtator 1942, Partia jone
organizoi nje Konference ku u vune bazat politike e organizative te Frontit Nacionalglirimtar, ku u krijua Keshilli Antifashist Nacionalglirimtar dhe u percaktuan e u moren vendime shume te rendesishme. Per ta pasur ju me te garte, - i
theksova, - ne Pez, ne shtator 1942, ne beme po ato qe do te
bente edhe partia juaj ne Bihag rreth dy muaj me pas, ne
fund te nentorit 1942!

Tempoja turfulloi gjithe nervozizem. Nuk i erdhi aspak

mire nga krahasimi qe perdora jo pa gellim. Por nuk tha
gje, sepse s 'kishte V'thoshte.
- Ne kete Konference, - vazhdova, - kemi shtruar me
te drejte platformen e bashkimit politik e organizativ te mbare popullit ne nje Front me vete, duke vene ne baze te bashkimit nje kusht themelor: lufte kunder pushtuesit. Balli Kombetar, qe u krijua me pas si reaksion ndaj Frontit Nacionali^lirimtar, pavaresisht nga synimet e verteta, per demagogji e
mashtrim doli me parulla te luftes, te pavaresise, te Shgiperise etnike etj. Doemos me keto parulla u mashtrua nje
pjese njerezish. Kreret e Ballit krijuan edhe disa geta e po
perpigen te krijojne te tjera. Vertet veprime as nuk kane bere
e as do te bejne kunder italianeve, por demagogjia e tyre nuk
ka kaluar pa efekte. Ne nje rast te tille te ngriheshim qysh
ne fillim me pushke kunder tyre, kjo do te kishte pasoja te
hidhura e te renda. S'eshte fjala se do te na iknin 10 apo 20
krere te Ballit. Ata per ne te ikur kane gene qe ne fillim,
ata asnjehere s'kane gene e s'do te jene me ne . Por halli eshte
tek ajo pjese e popullsise se mashtruar si dhe te nje numer

59

elementesh te shtresave te mesme , te eilet u bashkuan me

parullat e Ballit dhe ne , me Ido kusht, duhet t ' i bejme per
vete . Po te dilnim me sepaten e dardharit qe ne fillim ndaj
Ballit, ne do te krijonim pikepamje te gabuara ne keta njerez,
do t'i armigesonim . Atehere si , kete gendrim , ju e quani gabim?

- Po si, te pranoni kete rrjedhe te ngjarjeve? - u hodh

Tempoja. - Te bashkengjiteni te dyja palet? Kete nuk e
kuptoj , kete nuk e quaj ndryshe, veq, si e thashe ne fillim,
oportunizem.
- Cfare bashkengjitjeje ?! - ia ktheva menjehere. As ka ndodhur e as do te ndodhe kurre nje gje e tille. Nese
jemi perpjekur per t' i bindur forcat dhe grupet e ndryshme
nacionaliste te hidhen ne lufte , kjo s'do te thote se Partia krkon t shkrihet, jo me me ta , por as ne Front . tshte Partia
q udheheq Frontin dhe , hyn apo s ' hyn Balli Kombtar ne
radhet e Frontit, rolin e vet udheheges Partia jone kurre s'do
te pranoje ta ndaje me askend.

- Mundet, mundet , - tha Tempoja, - por une gendroj

ne ate q thashe : I duhej kundervene Ballit me t gjitha
mjetet q ne fillim . Ju e keni perkedhelur.
Gjakrat po nxeheshin , por e mbajta gjakftohtesine.
- Jo, aspak, - i thash. - Po t benim ashtu sie thate
ju, ne do te binim ne kurthin e Ballit e te atyre qe krijuan
Ballin . Pra, do t binim ne prehrin e politikes se fashizmit, i
cili g'nuk ka br q t'i vere fre luftes , duke u perpjekur
t pergaje popullin , te ngjalle armigesine midis radhve te
fshataresise , t inteligjencies, te rinise etj. Ai do qe te na fute
ne nj lufte vellavrasese . Ne kete duhet ta evitonim dhe e
kemi evituar . Taktika jone ka gene kjo: Mire , po e marrim ne
konsiderat ekzistencen e organizates suaj, por cila eshte platforma qe ndiqni ? Lufta?! Nse po, atehere hajde te luftojme
ne nj front te vetem , ne Frontin Antifashist Nacionalvlirimtar, e cila eshte organizata qe perfshin gjithe popullin luftetar, te gjitha rrymat e organizatat q jane per lufte pa kompromis e te menjehershme kundr pushtuesit. Guri i luftes, i
luftes kundr pushtuesit , i nje lufte te menjhershme, t panderprere , te organizuar , kjo, shoku Tempo, - vazhdova, -

60

ka gene dhe mbetet arma jone per ta demaskuar Ballin Kombetar e per ta shkaterruar politiken e krereve te tij. Ky eshte
dhe mbetet guri i proves per kedo. Dhe kjo vije ka pasur
dhe ka efekte te medha. Kreret e Ballit po mbeten te izoluar.
Populli, qe s'e duron dot fashizmin, na kupton e do te na kuptoje gjithnje e me teper. Ata qe jane mashtruar, kur shohin
se kreret i sorollatin, se s'bejne asgje ve^ lufte kunder pulave,
i braktisin e bashkohen me ne. E tille, pra, eshte vija jone.
Dhe mendoj se nuk e kemi keq e gabim.
- Ju qofshi! - tha Tempoja i zene ngushte. - Veg
une prape gendroj ne ate qe thashe. Ju, keshtu ose do te
shkriheni me Ballin , ose do te mbeteni nje grusht njerezish
e Balli do t'ju vere alternativen: 0 me ne, o pushken.

- Sa per ate qe mund te mbetemi nje grusht njerezish,

per kete mos dyshoni e me vjen keq qe ju shkon nder mend.
Sa per ate qe Balli mund te na vere pushken, dije mire, ne
gati e kemi topin.
- Le t'ia leme kohes ta vertetoje! - tha Tempoja si orakull ogurzi.
- Patjeter, - ia ktheva, - dhe te jeni i bindur se koha
do te vertetoje drejtesine e asaj qe kemi bere ne.
- Ose te asaj qe them une! - shtoi Tempoja gjithe
ligesi e perplasi fort purteken pas vizmeve.

- Mire! - i thashe. - Por besoj se, si komunist, zemra

kurre s'ta do qe te vertetohet thenia jote. Apo jo?
- Natyrisht, natyrisht! - shqiptoi neper dhembe.

Me kaq bisedes po i vinte fundi. Te dyja palet ishim te

acaruara dhe pakenagesia reciproke ndihej sheshit. Por s'mund
ta lija te ikte keshtu.
- Edhe divka me ben pershtypje, - i thashe Bete. Keta 4- 5 muaj jemi takuar rastesisht disa here se bashku.
Ne fillim na bete nje verejtje per vije sektare ndaj po atyre elementeve qe tash na akuzoni per oportunizem. Ne ju
thame se nuk na duket me vend as njera , as tjetra. Por mege
eshte fjala per dy akuza te kunderta per te njejten gje, ju
besoj se njeren tash e rrezoni . Cilen mendoni te terhigni,
verejtjen per sektarizem apo kete per oportunizem?!
61

- Ju po beni ironi! - thirri, - dhe kjo s' eshte e lejueshme ne marredhenie mes shokesh , Por, po ju perg}igjem pa
ironi: une kembengul ne te dyja!
- Nuk e thashe aspak per ironi! - iu pergjigja . - Fjala
eshte per dy vleresime te kunderta per te njejten vije, per
te njejtin problem dhe nga i njejti person . Kjo s'mund te
gendroje
- Nga pikepamja dialektike une mendoj se shoku jugosllav ka te drejte , - nderhyri me z te holle profesor Sejfulla Maleshova . Nuk kishte me teper se nje apo dy muaj qe
na kishte ardhur nga mergimi dhe ne e kishim pritur ngrohte, e kishim kooptuar edhe si kandidat te Komitetit Qendror
te Partise . Do te flas me poshte per te, per te kaluar;Jn dhe
per veprat e tij , prandaj, ketu po ndalem vetem ne kete rast.

- Di^;ka qe ne nje moment eshte sektare, - vazhdoi

profesori , - me pas mund te kthehet ne oportuniste dhe
anasjelltas . Flas ne sens te teorise , se helbete, s'u jam futur
akoma veshtjeve ne praktike...
Shpejt do t'u futej Veshtjeve Sejfulla Maleshova edhe
ne praktike, por kjo do te dukej me vone. Ajo qe me shgetesoi ne kete periudhe ishte pyetja qe ende nuk i jepja dot
nje zgjidhje te sakte : Perse ky gendrim i padrejte e megaloman nga keta t derguar te PKJ? Perse keto verejtje e
akuza, qe papritur nderroheshin arbitrarisht ne njera-tjetren?!
Akoma me teper do te me shgetesonin pyetje te tilla fare pak
kohe me vone, kur, pasi Balli Kombetar e mbushi kupen
dhe u hodh hapur ne krahet e fashizmit , ne nisem luften e
hapet me te. Pikerisht Tempoja e me pas shoket e tij, qe ne
korrik e ne gusht 1943 na akuzuan per oportuniste , ne shtator e ne tetor te po atij viti do te na akuzonin per sektare!
Si t'i shpjegonim , pra, gendrime te tilla diametralisht te kunderta?!

Gjithnje e me teper po me krijohej dyshimi se te derguarit e PKJ vinin te ne me manine qe me Gdo kusht te na
gjenin gabime, t'i gjenin edhe atje ku s 'kishte ose, po te
mos mundnin as keshtu , atehere t'i trillonin. Le tc kthehej
gjithr,ka permbys, le te quhej e bardha e zeze , mjaft qe te na
62

gjendej gabimi e te na vihej mire ne dukje! Po perse valle

keshtu? - pyesja veten. - Mos nuk e kuptojne te verteten?
Mos nuk njohin gjendjen tone reale? Mos ata qe i informojne
ua thone gabim e se prapthi gjerat? Apo mos, mege vijne
nga larg, duan t paraqiten sikur vijne edhe nga lart, nga
qendra, nga Olimpi i marksizem -leninizmit?!
Mendoja se te gjitha keto ndikonin, por sidomos mania
per t'u dukur, per te na shitur tuend, per te na u paraqitur
si te diturit e dynjase, ishte arsyeja kryesore qe i shtynte
njerezit e Titos te na leshonin akuza pas akuzash, absurde
e ne ere. Ne keto raste ne, kuptohet , kembengulnim ne tonen
dhe as e ndryshuam , as e cenuam vijnn qe ndiqnim per t'u
bere qejfin miqve te derguar! Te vepronim ndryshe gjithrka
do ta merrte lumi. Ata mbanin shenime e mbushnin raportet,
shtrengonin Vantat se mos u humbisnin dhe ne e dinim qe
raportet e tyre venin ne shtabin e Titos. Mire, le te shkruanin
g'te donin e si te donin. Per Titon dhe udhehegjen e KQ te
PKJ kishim respekt dhe as mund te dyshonim per keq.
Mandej e dinim : Mire apo keq, ne fund te fundit nuk ishte
as Titoja, as ndokush tjeter i jashtem qe do te na gjykonte.
Ne ishim pergj.egjes para Partise sone, para popullit tone. Po
te vepronim gabim, vetem ketyre do t'u jepnim llogari gjer
me nje. Rruga e luftes per ne fitore, ku ne po e ^onim me
vendosmeri popullin, do te ishte sqarimi me i mire e me
i padiskutueshem per gjith^ka . Keshtu i justifikonim atehere arsyet se pse te derguarit jugosllave leshonin profka
ndaj nesh dhe, kuptohet , ne vazhdonim rrugen tone, te
bindur se nuk kishte asgje te vertete, as ne akuzat e tyre
per oportunizem , as ne ato per sektarizem.
Koha vertetoi plotesisht se ky gjykim yni kishte vetem
nje gabim : fajin fillimisht e shihnim vetem te te derguarit,
por jo tek ata qe i dergonin - te Titoja me shoke. Koha,
gjithashtu , vertetoi se ne kishim plotesisht te drejte kur thoshim se akuzat na behen per gellime te erreta e jokomuniste,
vetem se keto gellime ishin shum me te renda e armigesore,
nga c' i mendonim ne ne fillim.

Por nese ne fillim ne u revoltuam me ta sepse ishim te

63

bindur qe na binin me gafe kot, me pas do te mesonim gjera

tronditese. Me pas do te mesonim se pikerisht ne kohen kur
ne bisedonim me patriote e nacionaliste te lekundur duke u
perpjekur t'i afronim ne rrugen e luftes (e per kete geme
oportuniste! sie), luftetaret e rrepte kunder oportunizmit,
Titoja me shoke, jo vetem kishin hyre ne bisedime e benin
marreveshje me perfagesuesit e geverise mbreterore jugosllave te merguar, por bisedonin... edhe me nazistet gjermane,
me kriminelet m te medhenj te njerezimit per te rene ne
ujdi e ne marreveshje me ta!

Nje palo Ali Kelcyre ishte ai qe ne Shgiperi ra ne kontakt me gjeneralin fashist Dalmaco dhe beri nje marreveshje
armepushimi me te e lufte kunder nesh, dhe ne, sa e mesuam
kt ndyresi, u rame kambanave te alarmit e te demaskimit
per bashkepunimin e ktij beu faqezi me kreret e fashizmit!
Se si e qysh ndodhi ky veprim i Titos me shoke, nuk
me takon mua ta sqaroj. Kjo eshte pune e vete jugosllaveve
dhe, siV dihet, ata vete, ne luften e brendshme qe s'u ka
pushuar kurre, vjen momenti e i nxjerrin njeri-tjetrit te
palarat ne shesh. Keshtu ndodhi kohet e fundit edhe me nje
sere dokumentesh qe vertetojne deklaratat e publikuara me
kohe mbi bisedimet e Titos me pushtuesit gjermanel.
Ne kohen kur kishim marredhenie te mira me PKJ, ne
degjonim me respekt te flitej per betejat e ashpra e te pergjakshme te maj-qershorit 1943, te zhvilluara ne luginen e
Sutjeskes. Kishim degjuar per heroizmin e jashtezakonshem
qe treguan atje brigadat partizane jugosllave, kishim degjuar
per aktet e pashembullta te gendreses e te trimerise se partizaneve, komandanteve e komisareve serbe, malazez , kroate,
1 Fjala eshte sidomos per librin e biografit zyrtar te Titos, Vladimir
Dedijerit, -Novi prilozi za biografiju J. B. Tita. (Shtojca te reja ne biografine e Titos ) ( 2) Rijeka , 1981. Nje kapitull 1 tere i ketij libri
permes dokumentesh autentike jep nje tablo te sakte te marreveshjes
qe u nenshkrua ne mars 1943 midis te derguarve te Shtabit te UN?L
me urdher personal te Titos dhe te perfagesuesve te komandes se larte
te ushtrise naziste ne Jugosllavi.
64

sllovene e te tjere. Thuhej se forcat i kishte drejtuar vete

Titoja, bile ne ato dite edhe ishte plagosur.
Por me pas morem vesh se gjithe gjaku qe u derdh ne
Sutjeske, mijera partizane e partizane trima qe dhane jeten
ne ate beteje, e dhane jeten si rezultat i aktit tradhtar te
vete Titos. Te derguarit personale te ketij, tre nder kuadrot
kryesore te Shtabit te Pergjithshem Jugosllav, famkeqijte
Milovan Gjilas, Koga PopoviV, Vladimir Velebit, sipas kushtit
te komandatures gjermane, me nga nje flamur te bardhe ne
duar , shkuan ne bisedime me kreret e ushtrise gjermane,
nenshkruan nje marreveshje armepushimi me ta dhe u
kthyen te Titoja me besen e nazizmit ne duar. Strategu
Tito mendoi se erdhi koha te lante hesapet me kundershtaret
e brendshem, me eetniket e ustashet dhe orientoi kuadrot e
shtabit te mos i trembeshin mundesise se nje sulmi nazist.
Vigjilenca ra, si armik kryesor u quajten ustashet. E, ndersa
shtabi i Titos jetonte me euforine e fitores dhe brigadat
partizane benin pergatitje rreshtore (Titoja priste paraden
e hipjes ne fron), shtabi nazist ne fshehtesi grumbullonte
divizionet e veta dhe i rrethoi krejt trupat kryesore te UN( ;L
te Jugosllavise ne nje lugine te ngushte. Aq e madhe ishte
euforia qe u kishte ngjallur Titoja shtabeve sa, edhe kur
vinin lajme se gjermanet po shtonin pergendrimet, njerezit
e Titos talleshin me keto informata e me ata qe i sillnin.
Pikerisht ne keto momente shprtheu tragjedia. Trupat
e freskta gjermane, te mbeshtetura nga aviacioni e artileria,
bene kerdine. Tradhtia e Titos po paguhej me gjakun e 6 000
trimave e trimereshave serbe, boshnjake, malazeze, kroate,
sllovene etj. Vete autori kryesor i kesaj historie te rende,
Titoja, sir, deshmoi vete, shpetoi rastesisht ... nga nje qen, nga
qeni i tij personal qe u hodh mbi trupin e kryekomandantit
e u be tope e therrime!

Mbeti Titoja gjalle per te vazhduar gjer ne fund edhe

komplotin e madh qe kurdiste ne kurriz te Partise e te popullit tone. Por, e thashe, keto atehere ne as i dinim, as i imagjinonim se mund t'i bente nje udheheges i tille, sie e perfytyronim Titon. Per ato qe dinim e qe s'na dukeshin te drejta,
5

67

g.3

fajin ua hidhnim te derguarve jugosllave, siv ishte rasti i

Bllazho Jovanovigit ne fillim, ky i Tempos, ne pranveren e
ne veren e 1943-shit dhe nje varg rastesh te tjera. Por le te
vazhdojme me Tempon.
Pas grindjes se ashper per ^eshtje politike qe patem ne
Kucake, patem nje incident , si te thuash qesharak, edhe me
gruan e Tempos , Milicen, qe ne ato kohe e hiqte pas si sekretare . Para se te ikte, koka ballkanike, deshte te na
merrte te vetmen radiomarrese e dhenese qe kishim. Ne, natyrisht, nuk mund t'ia jepnim. Por kur Tempoja po insistonte
me shume si me lutje e shogerisht, nderhyri Milica dhe me
nje ton disi autoritar donte te na bindte se neve s' na duhej,
kurse per Tempon kishte shume rendesi. Mua me hipi inati
dhe i thashe ne menyre jo te sjellshme:
- Rri moj ti aty, Q'na perzihesh, u bre si Geraldina'..
Ajo u ofendua, filloi te gaje. Une i kerkova falje. Tempoja e mori me te mire e i tha qe Enveri e tha me te geshur.
Keshtu u mbyll ky incident.
Tempoja u largua nga Kucaka krejt i pakenaqur. Nuk
e qetsuan as nderhyrjet miratuese t mikut te tij, Ko^i
Xoxes , as replikat miratuese ne sens teorik te Sejfulla Maleshoves . Te dy kta ishin te vetmit nga shoket tan qe ne njeren ose ne tjetren mase u shfagen pro akuzave te Tempos.
Se ku do t'i dilte tymi kesaj pune do ta shihnim m pas.
Une vete pas ktij konflikti e gjer ne glirimin e Shgiperise
nuk ia pashe m syte Svetozar Vukmanovi^Zit. Reciprokisht per
njri-tjetrin krijuam mendimin me te keq. Fakt eshte se ai
nuk erdhi, ose nuk u lejua te vinte me as rastesisht, as zyrtarisht ne Shtabin tone. Por nga eshtja parimore , ne kua-

drin e misionit ballkanik qe kishte marre persiper , Tempoja

nuk do te hiqte dore. Kurse pas ksaj , ne pamundesi te ndeshej direkt me ne, vepren e tij antishqiptare do ta zhvillonte

nga larg dhe indirekt: me letra plot shpifje e akuza, duke

u endur ne zonat tona kufitare, duke u grindur me kuadrot e
partizanet tan ne keto zona etj. Probleme, veshtiresi e pen1 E shogja e ish-mbretit te Shgiperise , Ahmet Zogut.

66

gesa pa fund do te na krijonte, kurthe e komplote do te na

thurte, por, ne luften per shpartallimin e tyre, ne do te njihnim me mire edhe te verteten rreth misionit te Tempos,
edhe rreth atyre qe e kishin ngarkuar me kete mision.

Re te zeza mbi nje plage te vjeter

Pavaresisht nga ferkimet e para dhe nga pershtypja e

keqe qe krijuam per dy te derguarit e udheheqjes jugosllave
ne gjysmen e pare e gjer ne gusht te vitit 1943, ne ne asnje
menyre nuk i ftohem ndjenjat dhe gendrimet e mparshme
miqesore ndaj PKJ e ndaj udhehegjes se saj . Gjithmone me-

ndonim se s'kishte pse te ngaterronim udhehegjen e partise e,

ca me pak, vete partine me nje apo me dy kuadro te saj qe

vuanin nga komplekset e megalomanise e te arrogances, nga

prepotenca dhe mania e diktatit.
Pikerisht se gjykonim keshtu, prandaj, ne sdo hap qe
hidhnim perpigeshim te ngriheshim mbi ferkimet e pakenagesite qe krijoheshin. Mateshim mire ne veprimet dhe, me tere
sinqeritetin komunist, luftonim per forcimin e migesise e te
solidaritetit vellazeror me luften e drejte te popujve te Jugosllavise e te Partise Komuniste te Jugosllavise. Ne propaganden tone, ne mbledhjet e aktivitetet e tjera qe benim ne
Parti ose me masat, flitnim hapur per migesine me popujt e
Bashkisnit Sovj'etik, me popujt e tjere vellezer e, ne kete kuader, edhe me popujt e Jugosllavise. I propagandonim me te
gjitha mundesite sukseset e luftes se tyre duke i konsideruar
ato si sukseset tona.
Kjo ishte nje gje shume e mire qe benim, por s'do menduar se gjitheka ne kete drejtim behej lehte dhe pa veshtiresi . Propaganda fashiste dhe ajo e qeverive tradhtare te Mustafa Merlikeve me shoke leshonte nje llum te papermbajtur
antisllav, nxirrte ne evidence dhe publikonte grindjet dhe merite e vjetra ne marredheniet midis popujve tane, derdhte

67

lot krokodili per gjakun dhe vuajtjet e meparshme qe kishin

pesuar banoret e viseve shqiptare te Veriut nga gjenocidi i
serbomedhenjve . E gjithe kjo nuk mund te kalonte pa efekte. Akoma me teper avantazhe i jepte kesaj propagande manipulimi i reaksionit me te ashtuquajturin glirim fashist te
Kosoves dhe bashkimi i saj e i disa viseve te tjera shqiptare
me trungun e atdheut meme, te pushtuar nga nazifashistt.
Nje rrethane tjeter shume e demshme na u krijua qe ne
muajt e pare pas themelimit t Partise , kur ne duart e fashizmit, ne pranveren e 1942-shit , ra nj nder bazat kryesore te
tekniks se KQ te Partise ne Tirane dhe, bashke me emrat
tane, u zbuluan prej SIM-it edhe emri i Miladin Popovigit
e i Dushan Mugoshs.
Fletushkat e fashizmit e te kolaboracionisteve nisn te
vjellin vrer kunder nesh si te shitur te Moska e te serbt.
As m shume , as me pak , por ne keto fletushka Miladini e
Dushani u graduan si kreret e Partis son Komuniste (!)
dhe ne akuzoheshim se luften e benim qe t'ia bashkonim
Shgiperine Serbise ! ( Me kete propagand t ndyre m pas u
fry koke e kembe Balli Kombtar dhe..., e tmerrshme t mendosh..., m pas, njelloj si fashistet italiane e shgiptare, si
Pariani, si Merlika e si Ali Kelcyra, te njejtet terma , te njejtat nofka do ti perdornin kunder Partis sone edhe Titoja me
njerzit e tij ne lidhje me rolin e Miladinit e te Dushanit!)
I prmenda te gjitha kto per te treguar se nuk ishte e
leht , prkundrazi , ishte nj vepr shum e veshtire dhe e guximshme ajo q ndermori q ne fillim Partia jone per krijimin dhe per forcimin e migesise internacionaliste me popujt
e Jugosllavise dhe me Partin Komuniste te Jugosllavise. I
hyrne ksaj pune duke marre parasysh gjithrka dhe asnjehere
s'u ndalem para faktit se mund t mos na kuptonte populli,
se mund te na largoheshin masat, se mund t humbitnim influencn dhe rolin udheheges ne Front e ne lufte. Populli te
kupton po te dish t'i thuash te verteten e, mbi t gjitha, po
t'i qndrosh besnik kesaj se vertete gjer ne fund . Fakt eshte
se fjala e urte e Partis sone zuri vend nii popullin shqiptar.
Qe ne vitet e luftes u hodhen nga ana jon baza t forta per

68

marredheniet me te ngushta e me vellazrore midis popujve

e partive tona ne te ardhmen.
Shume me delikat e kompleks paraqitej ne kete periudhe
problemi i trojeve te tjera shqiptare qe perdhunisht i ishin
aneksuar Jugosllavise para e pas Luftes se Pare Boterore dhe
qe me 1941, per gellimet e veta, nazifashizmi i kishte ribashkuar me trungun e atdheut meme.
Ne, si shgiptare dhe si komuniste, gjithmon e kishim
quajtur dhe e quanim me ndergjegje te plote nje padrejtesi
te madhe historike ate qe kishte ndodhur me 1913 ne lidhje
me copetimin e atdheut tone. Si komuniste e si shgiptare,
gjithashtu, me plot te drejte ne nuk e quanim nje zgjidhje te
vertete, por nje loder e mashtrim te madh edhe ate qe bene nazifashistet me 1941 ne lidhje me Qeshtjen kombetare shqiptare.
Kosova dhe trojet e tjera shqiptare iu bashkuan trungut
te atdheut jo per te vene ne vend nje padrejtesi te se kaluares, por per nje sere gellimesh te caktuara. Me kete bashkim, se pari, kenageshin ambiciet dhe deshirat e vjetra
te Italise fashiste per te pasur nn skllaverine ^e saj territore sa
me te gjera ne Ballkan. Se dyti, me kete bashkim gjerarket e fashizmit, duke u paraqitur si ^lirimtare, synonin te
menjanonin popullsine shqiptare, veganerisht ate te Veriut
nga Lufta NacionalQlirimtare. Nepermjet kesaj zgjidhjeje,
synohej sidomos te neutralizohej e te hidhej ne krah te fashizmit ajo pjese nacionalistesh e elementesh te tjere patriote qe,
neper kafenete e Evropes apo ne mejhanet e kohes se Zogut,
sterbetoheshin se i grinte marazi e mezi pritnin ta shikonin
atdheun e bashkuar! Tash fashizmi ketyre u thoshte: Ja, peruluni e i sherbeni fashizmit, i cili ua solli bashkimin si nje
molle te pjekur ne komone e dhomes se gjumit...! Ky bashkim ala fashist u vihej, pra, ne dispozicion qeverive te ndryshme kuislinge shqiptare, vegla te hapeta t fashizmit dhe gjithe reaksionit tjeter shqiptar, per ta pasur si nje qyrk patriotizmi mbi supet e veta, ne propaganden qe u duhej te
zhvillonin per mashtrimin e popullit e sidomos kunder Partise
sone Komuniste e cila bente thirrje per t'u ngritur i madh e i
vogel ne luften e pergjithshme per liri.

69

Ne te njejten kohe, me kete bashkim manu militari,

fashizmi dhe nazizmi linin te gjitha shtigjet te hapeta per te

vazhduar ne te gjitha kohet grindjet dhe hasmerite e vjetra
midis popujve fginje te Ballkanit. Kjo vinte jo vetem per faktin se edhe ai bashkim qe u be ishte krejt i aale, arbitrar
dhe me plot vatra te lena enkas per grindje e perleshje te
ardhshme, por edhe per faktin tjetr se ky bashkim, nn
suazen e fashizmit, s'kishte kurrfare baze e garancie per te
ardhmen. Ai fare lehte mund t ndryshohej si t'i interesonte
fashizmit pushtues e si te paraqiteshin koniunkturat. Nen pushtimin fashist s'kishin asnje viere dhe asnje kuptim kufijte
midis shteteve e vendeve - te gjithe ishin nen terror, t gji-

the i kercenonte kasaphana e perandorise hitleriane e musoliniane.

Mund te numrohen e t renditen shume faktore e shkaqe
te tjera per te shpjeguar se g'qe ai bashkim>, qe kryen nazifashistet me 1941 ne Shgiperi dhe kjo, ne kuadrin e historis se asaj kohe, mbetet nj nder detyrat e historianeve tane.
Une permenda disa prej tyre, vetem per te theksuar se perse
ne, komunistt shqiptar, nuk ram asnjehere ne prehrin e
propagandes se shfrenuar qe u zhvillua ne ate periudh per
kete problem te dhimbshem t historise sone.
Ne hapur e thame ne Parti e ne popull se i?eshtjen tone
kombetare ne teresi, pra edhe at t Kosovs e t viseve te
tjera shqiptare te aneksuara Jugosllavise, nuk mund ta zgjidhte kurre nazifashizmi. Nga ato hordhi q kishin pushtuar dhe
po digjnin e po shkaterronin mbar Shgiperine, nuk mund
te pritej kurrsesi te rlironin e te afirmonin nje pjese te saj.

Mos u genjeni, - i thoshim popullit , - as nga manovrat

demagogjike t qeveritareve tradhtar e t krereve te Ballit
Kombetar, qe virren e therresin per Shgiperi te madhe e
per Shgiperi etnike. Ata q ne te gjitha kohet kane vene
ne ankand krejt Shgiperine per ta shitur atje ku tundet qesja
me e madhe , kurre s'mund te jene mbrojtes te Geshtjes shqiptare . Patriotizmi i tyre eshte kallp. Nuk jane e s'mund te
jene sherbetoret e fashistve ata q do te zgjidhin problemet
e vendit e te etnise sone.

70

Vetem lufta e panderprere kunder fashisteve dhe bashkepunetoreve t tyre, - i benim thirrje popullit, - do te na
oje ne zgjidhjen e problemit tone kombetar, pjese integrale
e te cilit eshte edhe venia ne vend e padrejtesive historike.
Per kete, - thoshim, - lufton Partia jon Komuniste, ne
kote rruge po i udheheq popujt e vendit te vet edhe Partia
Komuniste e Jugosllavise.

Populli na kuptoi dhe pa hezitim u hodh ne luften vendimtare me besim te rruga ku e udhehiqnim.
Por, per sa i perket popullsise se Kosoves e te viseve te
tjera shqiptare ne Jugosllavi, problemi paraqitej me i veshtire.

Papritur ata u ndodhen para zgjidhjes> se problemit te vet

me kardinal: u hodh tej zgjedha serbe, u bashkuan me
trungun nga gene shkeputur, u krijua administrata me shgiptare, njerezit venin e vinin nga Tirana ne Prishtine e anasjell-

tas, u hapen shkolla shqipe, dolen gazeta e libra shqip etj.,

etj. Ky ishte nje lloj Glirimi, vegse Qlirim nga nje zgjedhe
e vjeter dhe renie nen nje zgjedhe te re, nen ate fashiste.
Tamam ne keto kushte shtrohej problemi i mobilizimit
te popullsise shqiptare te ketyre zonave ne lufte kunder nje
pushtuesi qe njekohesisht para saj paraqitej edhe si ^lirimtar. Vetem nje alternative tjeter, shume me e fuqishme, shume e perparuar, e sigurt dhe shpresedhenese do te bente qe populli kosovar te ngrihej ne lufte kunder pushtuesit vlirimtar
menjehere e me te gjitha forcat.
Kete alternative mund ta siguronin vetem partite tona
komuniste.

Dy rruge paraqiteshin per kete gje te domosdoshme:

E para, Partia Komuniste e Shgiperise, duke e lene krejt
menjane zgjidhjen fashiste, te shtrihej e te futej ne popullsine e Kosoves dhe t'i bente thirrje hapur: Ngrihuni e luftoni nen udhehegjen e Partise Komuniste te Shgiperise kunder pushtuesit te ri, nazifashizmit, mobilizohuni ne radhet e
Frontit Antifashist Nacional(Zlirimtar te Shgiperise, formoni
Beta, batalione e brigada nen komanden e Shtabit te Pergjithshem te Ushtrise NacionalGlirimtare Shqiptare, le te bejme,
pra, luften finale dhe kurorezimi i saj do te na sjelle hedhjen

71

tej te zgjedhes se pushtuesit te ri e te rdo pushtuesi tjeter.

Rruga e dyte ishte qe populli i Kosoves te ngrihej ne
lufte nen udhehegjen e PK te Jugosllavise, ne unitet te perbashket me popujt e Jugosllavise, nen komanden e Shtabit
te Pergjithshem te UNQL te Jugosllavise.
Qellimi imediat i te dyja ktyre rrugeve ishte dhe mbetej vetem nj: te arrihej permes luftes se armatosur te shporrej pushtuesi nazifashist dhe si rezultat, si fryt i kesaj lufte,
t zgjidhej drejt, njehere e pergjithmone, ashtu sig aspi'ronte dhe enderronte populli, problemi yne kombtar e, pas
kesaj, gjithe problemet e tjera.

Nuk ka diskutim se ndjekja e rruges se pare paraqiste

avantazhe te shumta e te medha per mobilizimin e popullit te
Kosovs e te viseve te tjera shqiptare ne lufte. Kjo, patjeter, do
t'u jepte avantazhe e mundesi shume me te medha edhe propagandes e krejt lufts se Partise sone ne te gjitha pjeset e tjera
te atdheut. Ne te njejten kohe, mobilizimi ne lufte i masave
kosovare, te sprovuara ne perleshje si trima te dores se pare,
do te qe nje kontribut edhe per luften e popujve te Jugo-

sllavise e te Ballkanit.
Por, sig dihet, u ndoq rruga e dyte. Partia Komuniste e
Jugosllavise kerkoi qe popullsia e Kosoves dhe e viseve te
tjera shqiptare te Jugosllavise te ngrihej ne lufte nen udheheqjen e saj dhe menjehere pas luftes ta percaktonte vete te
ardhmen ne baze t parimit leninist mbi te drejten e vetevendosjes. Ne e quajtem te arsyeshme dhe te drejte kete kerkese.
Nuk e quajtem kurrsesi te ti11e thjesht se keshtu kerkoi
PKJ. PKJ mund t kerkonte nga ne , sig kerkoi, shume gjra,
por ne qysh ne fillim i miratuam asaj vetem ato kerkesa qe
logjika marksiste na e thoshte se kishte te drejte. Kshtu
ndodhi edhe ne kete rast. Nuk ndikoi ne kete mes as arsyeja
se po te ngrihet populli i Kosoves nen udhehegjen e PKSH,
,kete gje nuk do ta kuptonte dot reaksioni serb apo malazez
e nje gje e ti11e do t'i krijonte telashe Partise Komuniste te
Jugosllavise. Reaksion antikomunist e kunder luftes nacional.glirimtare s'kishte vetem ne Jugosllavi, por edhe ne Shgiperi.
Melashet, pra, do te ishin evidente per te dyja palet, bile te ne
72

do te ishin me te medha, sepse per Veshtjen e Kosoves reaksioni shqiptar kishte ne duar karten e se vertetes.
Shkaqe e arsye me te thella na quan, pra, ne zgjedhjen
per te cilen rame dakord.
Ne e dinim se Partia Komuniste e Jugosllavise ishte nje
parti e ndertuar mbi nje vend shumekombesh, shumepopujsh,
te eilet, nga e kaluara e hidhur e shtetit jugosllav, nuk kishin
siguruar kurrfar uniteti brendaperbrenda mbreterise jugosllave. Perkundrazi, si rezultat i politikes se eger shtypese e
shoviniste serbomadhe ndaj popujve e kombeve te tjera brenda
ish-mbreterise, ishin thelluar ndjenjat e ndasise, te merive e
te armiqesive te reja e te vjetra. Gjithashtu, prpjekjet e borgjezise dhe te reaksionit te seciles pjese per shkeputje, per
shkoqjen e saj ose per vendosjen e hegjemonise se vet mbi
pjeset e tjera, gjate te gjitha koheve kishin gene me se evidente dhe kishin luajtur rolin e vet. Me kryesorja, pas pushtimit nazifashist te prillit 1941 mbreteria jugosllave, kishte
pushuar se ekzistuari. Maqedonia u nda ne mes Bullgarise e
Italise; Serbine, nje pjes te Sllovenise e vise te tjera i mbajti
per vete Gjermania naziste; Mali i Zi, Kosova, Dalmacia, bregdeti kroat dhe pjesa jugore e Sllovenise i takuan Italise; i
ashtuquajturi shtet i pavarur kroat, krijes e nazizmit, prfshiu, perve47 Kroacise edhe territore te prera nga wendet e
tjera te ish-mbreterise jugosllave etj. Nje shtet amalgam, i
ngjitur artificialisht, sis kishte gene mbreteria jugosllave, nuk
mund te kishte tjeter fat pervevse shkeputje, ngjitje e arnime
artificiale te te gjitha llojeve.
Por momentet nuk ishin t diskutohej nese duhej ruajtur
apo jo uniteti q kishte krijuar mbreteria jugosllave. Ky do
te ishte dhe duhej te ishte nje problem i se ardhmes. Problemi kardinal tani ishte te sigurohej bashkimi i gjithe ketyre
popujve ne luften e pergjithshme e vendimtare per rlirim.
Kete mund e duhej ta bente Partia Komuniste. Por, gjersa
Partia Komuniste e Jugosllavise ishte ndertuar e vepronte mbi
baza federative, tash, edhe pse Jugosllavia ishte shkaterruar,
partise i duhej ta ruante strukturen e meparshme te ndertimit e te funksionimit te saj. Ndryshe s'mund te behej. Ndry-

73

she, ose ajo duhej te dezintegrohej, t coptohej e te riorganizohej edhe vete ne baze te ish-shteteve qe perbenin mbreterine jugosllave, ose duhej te pushonte fare se ekzistuari. Ky
rrezik ishte iminent.
Sie dihet, pas prillit 1941, per njefare periudhe organizata e partise e Maqedonise, pjese e PKJ, shkeputi Ido lidhje
me KQ te PKJ dhe u fut ne lidhje me KQ te Partise Komuniste Bullgare.
Shqip kjo do te thoshte qe ne kete pjese te ish-Jugosllavise PKJ pushoi se ekzistuari. Nese te njejten gje do te benim edhe ne, me organizaten sado te vogel te partise te
Kosoves e te viseve te tjera shqiptare, atehere PKJ do te pushonte se ekzistuari edhe ne Kosove e ne viset e tjera te ish-mbreterise jugosllave qe iu bashkuan Shgiperise. Ne vazhdim,
e njejta gje mund te ndodhte, ose mund te kerkonte ta bente
PK Italiane per ato pjese qe iu bashkuan Italise, PK e Hungarise per ato pjese qe iu bashkuan Hungarise etj. Mbetej, pra,
qe nje pjese e mire e PKJ te dezintegrohej e te hynte ne perberjen e atyre partive komuniste qe vepronin ne wendet te cilave iu bashkuan copa te ish-mbreterise jugosllave. Pjeses tjeter
i mbetej ose te humbiste, ose te riorganizohej ne parti te vec,anta komuniste ne Serbi e ne Kroaci. Keto, per ato momente,
do te ishin manovrime te rrezikshme e pa asnje rezultat pozitiv. Bile, riorganizime te tilla jo vetem s'mund te beheshin
kurr, por nuk ishin as koha, as kushtet, as mundesite qofte
edhe per te diskutuar per to. Ne favor te problemit imediat
e kardinal te momentit - organizimit t luftes se pergjithshme kundr pushtuesit nazifashist, duhej pranuar, pra, statusi i meparshem i PKJ dhe duhej ndihmuar q ky status
te ruhej. Ne t kundrtn, nuk do te ishte thjesht PKJ qe
do ta psonte. Mbi t gjitha do ta pesonte lufta e popujve te
Jugosllavise. Ata do te mbeteshin pa udhehegje ose, ne mungese te udhheqjes se Partise Komuniste, do t'i ngrinte ne
lufte reaksioni. Drazha Mihailloviret me kompani, aleatet anglo-amerikane e te tjere.
Pikerisht kshtu duhet te kete gjykuar edhe Komiteti Ekzekutiv i Kominternit kur vendosi qe organizata e partise e

74

Magedonise t'i shkepuste lidhjet e krijuara pas prillit 1941

me PK Bullgare e te hynte ne lidhje me Partine Komuniste

te Jugosllavise, pjese e se ciles kishte gene prej kohesh. Nga

nje gjykim i tille ishim nisur edhe ne, qe ne fillim , per qe-

ndrimin qe mbajtem ndaj faktit se kush duhej ta organizonte

dhe ta udhehigte direkt luften e popullit te Kosoves e te
viseve te tjera shqiptare te aneksuara dikur Jugosllavise.
Por, e theksoj, edhe pse e pranuam kete leshim ndaj PKJ
per periudhn e luftes, ne kurrsesi nuk lejuam qe te shkeleshin sadopak parimet leniniste-staliniane mbi Oshtjen nacionale e , ne menyre te veVante, parimi baze i se drejtes per vetevendosje gjer ne shkeputje. Ky parim, qe PKJ deklaronte
se do te zbatohej me vullnet te lire nga te gjitha kombet
dhe kombesite e ish-mbreterise jugosllave, ca me teper do te
zbatohej nga populli i Kosoves dhe i viseve te tjera shqiptare te aneksuara dikur Jugosllavise. Kjo per vete faktin se
(Zeshtja e ketyre viseve dhe e popullsise shqiptare qe jetonte
ne to ishte krejt ndryshe nga Geshtja e Magedonise, e Serbise,
e Sllovenise, e Malit te Zi etj. Ndersa per secilen nga keto te

fundit fjala ishte per popuj e vende te te njejtit komb, qe perbenin nje entitet me vete brenda ose jashte ish-Jugosllavise,
per Kosoven e viset e tjera shqiptare puna ndryshonte rrenjesisht. Keto te fundit ishin pjese te nj populli e te nje ko-

mbi qe i qene ngjitur jo vetem artificialisht, por kryesorja,

i ishin ngjitur arbitrarisht Jugosllavise. Trungu i tyre ishte
Shgiperia, ato ishin nje pjese e ketij trungu. Nen Jugosllavine ato s'perbenin nje komb me vete, nje unitet me vete,
siV qe rasti i disa te tjerave. Pikerisht per kete, edhe sikur
qysh ne ato momente popullsia e ketyre viseve shqiptare te
ishte ngritur ne lufte nen udhehegjen e Partise Komuniste
qe vepronte ne atdheun meme, s'do te pesonte asgje serioze

as PKJ dhe as uniteti ne lufte i popujve te tjere te ish-mbreterise jugosllave. Por, sic thashe, ne pranuam t'i benim nje leshim PKJ, me gellim qe te mos linim asnje shkak per ngjallje
debatesh e diskutimesh te panevojshme e te demshme per ato
momente. Ne e beme kete leshim, per te mos u perdorur as si
-pretekst nga te tjeret, qofshin keta elemente me prirje na75

cionaliste brenda PKJ (te tille atje kishte plot), qofshin elemente nga parti komuniste te vendeve fqinje. S'ishte koha te
sqaroheshin keta se ku qendronte e veganta e Kosoves dhe e
viseve te tjera shqiptare , s'ishte koha per debate e diskutime
te tilla . Le t'i linim ato , nese do te duheshin , per me vone.
Kryesorja tani ishte ngritja e popujve ne luften e pergjithshme kunder pushtimit fashist . Me vone, kur te krijoheshin
kushtet e mundesite, kur ne pushtet te vinin partite tona komuniste, atehere po - gjithcka do te vendosej drejt e do t
zgjidhej perfundimisht sipas deshires se vete popujve.
Keshtu gjykuam dhe keshtu vepruam . Bindja ma thot
se gjykuam dhe vepruam drejt, si komuniste te pjekur e me
sens te gjere ne trajtimin e problemeve delikate, si komuniste
qe ceshtjen e partise e te vendit te tyre e shohin ne kuadrin
e Veshtjes se pergjithshme, qe interesin e guarjes perpara te
lufts ne vendin e vet , edhe ne momentet me te veshtira, din
ta shohin te lidhur ngushte me interesin e madh te Quarjes
perpara te luftes per ^lirim kombetar e shogeror edhe ne wendet e tjera.
Pa dyshim, kur vendosem te mbanim kete gendrim, i morem parasysh te gjitha veshtiresite e problemet e shumta qe
do te na krijoheshin , ve^anerisht nga reaksioni . Por edhe
brendaperbrenda Partise sone nuk duhet menduar se gjith(Zka
u kuptua e u aprovua menjehere e nga secili . Kishte shoke te
eilet nuk e kuptonin dot lehte se perse tani populli i Kosovs
nuk duhej te ngrihej ne lufte nen udhehegjen tone, kishte
te tjere , veganerisht elemente te pakenaqur e te mbarsur me
bagazhin e vjeter te grupazhit e te megalomanise, qe na benin edhe presione e nderhyrje te hapeta per te ndryshuar qendrim.
Kam shkruar ne librin Kur lindi Partia per kercenimin
qe na beri KoGo Tashkoja ne nje leter qe desh t'i drejtonte
Kominternit e ku ngrinte nje sere problemesh qe ishin ne kundershtim me vijen qe ndiqte Partia'. Nje nder keto probleme
1 Shih: Enver Hoxha. Kur lind! Partia (Kujtime )-, botim i dyte,
t. 367-369 . Tiranei, 1982.
76

ishte dhe ai i qendrimit tone ndaj Kosoves e popullsise tjeter

shqiptare ne Jugosllavi.
- 1'eshte kjo! - thoshte Kogoja, - Kosova te kete
varesi nga KQ i PKJ?! Ajo eshte toke shqiptare , banohet nga
shgiptaret dhe tani qe shgiptaret kane Partine e tyre Komuniste, s ' ka pse te ndahen ca nen udheheqjen e Partise sone,
ca nen ate te Jugosllavise.

- Kryesorja eshte qe populli ketej dhe andej te ngrihet

ne lufte, kryesorja eshte qe te dyja partite tona jane komuniste e luftojn per nje Veshtje te madhe e te perbashket, i thosha . - Sa per ate qe populli i Kosovs do te ngrihet nen
udhheqjen e PKJ, kjo ka te bj vetem me periudhen e luftes dhe behet ne interes te luftes.
- Nuk e kuptoj , protestoj , - hidhej Tashkoja. - Ne
letren qe te kam thene, edhe per kete do t' i shkruaj Kominternit! - kercenoi m ne fund.
- Dakord, - i thashe. - Edhe per kt t ' i shkruash!
Ai i shkroi, por, sig kam thn gjetk , me pas, hoqi dore
nga ky veprim, e trhoqi letren , bile ne Konferencen e Pare
t Vendit bri edhe autokritik per pikpamjet q kishte shfaqur ne te.
Ne vazhduam rrugn tone me besimin komunist se kurorzimi me sukses i lufts se popujve tan dhe ekzistenca e
partive tona komuniste do t ishin garancia me e madhe qe
menjehere pas luftes, problemi i Kosovs e i viseve te tjera
shqiptare t ngjitura ne ish-Jugosllavine, do te zgjidhej
njher e mir dhe perfundimisht.
Vet KQ i PKJ ne shume raste kishte deklaruar se ne
i?eshtjen nationale do t'i qndronte besnik teorise leniniste-staliniane mbi kote problem : t drejts se kombeve per vetvendosje gjer ne shkputje.
Keto thuheshin e deklaroheshin per kombe t tra t ish-mbreterise , q perbenin atje shtete unike e, si t tilla, keto
deklarata akoma m teper kishin vler per zgjidhjen e drejte
te Qeshtjes se asaj pjese t Shgiperise qe i qe ngjitur artificialisht e padrejtesisht Jugosllavise . Gjersa do t ' i lejohej Vdo
kombi, si teresi , te zgjidhte lirisht t ardhmen e tij, ca me

77

teper kjo do t'i lejohej pjeses se nje kombi te ngjitur perdhunisht ne trup te huaj. Kur flas keshtu kam parasysh jo
^eshtjen e 10 apo te 100 fshatrave te nje pakice kombetare,
por ceshtjen e trojeve te tilla te gjera qe ishin sa gjysma
e trojeve teresore te atdheut, Veshtjen jo te 500 apo 5 000 banoreve te nje pakice nacionale , por i^eshtjen e nje popullsie qe nuk
qe me e pakte ne numer sesa pjesa tjeter e popullit shqiptar.
Besonim, pra , se te gjitha keto keshtu i kuptonin edhe
komunistet jugosllave dhe i morem parasysh gjithe veshtiresite e pengesat qe do te na paraqiteshin . Le te behej, pra,
Kosova nga molle sherri e qemotshme, treve e afirmimit te
migesise midis popujve , e vellazerimit te tyre ne lufte, treve e
proves se partite komuniste ding t'i zgjidhin me meni^uri e
urtesi te gjitha problemet e mbartura nga historia . Ne e kaluam me sukses proven tone . Radhen e kishin shoket jugosliave te vertetonin ne praktike devotshmerine dhe besnikerine e tyre ndaj deklaratave parimore qe benin.
Nderkaq ne akoma me shume e intensifikuam punen dhe
ndihmen tone ne drejtim te zhvillimit te luftes ne Kosove
e ne viset e tjera shqiptare. Dihet se qysh ne vitin 1940, e
sidomos me 1941 , nga grupet tona komuniste shkuan nje numer jo i vogel komunistesh me origjine nga Kosova per te
punuar e per te luftuar atje. Ata na derguan 2 veta , ne derguam 42. S'patem asnje pretendim qe keta t'i mbanin lidhjet me ne . Pas bashkimit te Kosoves e te disa viseve t tjera
me trungun amtar ,

nga qeverite kolaboracioniste shqiptare

u derguan ne keto zona edhe me qindra nepunes, mesues

e te tjere, per te ndertuar atje administraten shqiptare, per
te hapur shkolla ne gjuhen shqipe etj . Ne, duke e shfrytezuar
kete rast legal ,

beme te gjitha perpjekjet dhe mundem te

dergonim ne perberjen e ketyre njerezve shume simpatizante

e elemente patriot duke i orientuar qe te benin te gjitha perpjekjet per ta sqaruar popullsine e Kosoves e per ta ndihmuar te ngrihej ne luften per liri.

Gjate vitit 1942 ndihma e perpjekjet tona per t'u dhene

hov zgjimit dhe ngritjes ne lufte te popullsise shqiptare te
ketyre viseve u shtuan me teper . Duke i pare veshtiresite e
78

medha q ekzistonin, megjithese vete Partine e kishim te re

e me nje numer relativisht te vogel anetaresh, prapeseprape
vendosem te dergonim edhe nje numer shokesh te tjere te
Partise sone me origjine nga Kosova, Dibra etj. ne keto zona.
Qofte nepermjet tyre, gofte me materiale propagandistike, ne
i benim thirrje popullsise se ketyre zonave te flaknin tej Ido
iluzion mbi gjoja Vlirimin qe u solli fashizmi dhe te mobilizoheshin ne lufte krah per krah me popujt e tjere te Jugosllavise, nen udhehegjen e PKJ, per te hedhur tej zgjedhen e
fashizmit, i cili ishte armiku kryesor qe kishim ne vatra.
Me thirrje dhe perpjekje te tilla para popullit te Kosoves e te viseve te tjera kishte dale e dilte edhe PKJ, e cila
kishte kerkuar e i qe lene persiper te mobilizonte e te udhehiqte popullin e ketyre zonave ne lufte.
Por fakti eshte se rezultatet e pritura nuk po dukeshin.
Domosdo ndikonte ne kete stepje gjith lodra e nazifashizmit me te ashtuquajturin Vlirim te ketyre zonave, ndikonte
reaksioni i brendshem, ndikonte prapambetja e madhe qe kishin trasheguar keto zona nga e kaluara. Keto te gjitha ne i
llogaritnim . Por s'duhen lene menjane as te tjerat: ne mosaktivizimin e duhur te kesaj popullsie ne lufte, ndikonte bile
shume edhe vija jo e drejte, jo e sakte dhe jo e garte qe
ndiqte ndaj saj vete Partia Komuniste e Jugosilavise.
Shume deklarata leshonte kjo parti per qendrimin ndaj
seshtjes nationale, por ne asnjeren prej tyre ajo s'po shprehej garte dhe prere per te ardhmen e Kosoves e te viseve te
tjera shqiptare pas luftes. Kjo gje s'kishte si te mos e (;orientonte dhe te mos e trondiste popullsine shqiptare te ketyre
zonave qe kishte pesuar mundimet e shfarosjet me vnjerezore,
gofte para Luftgis se Pare Boterore, gofte pas krijimit te
mbreterise jugosllave. Nga burimet me te ndryshme na vinin
lajme se popullsia shqiptare ne viset e veta ne Jugosllavi nuk
kishte besim te Partia Komuniste e Jugosllavise, te fjala e saj
dhe te menyra si ajo vepronte ne Kosove e gjetke.
Ne e quanim nje veprim me vend faktin qc ne Kosove e
ne Rrafshin e Dukagjinit (krahine qe serbet e kishin quajtur
Metohi) ishte krijuar nje Komitet Krahinor i PKJ per keto

79

zona , i cili mbante lidhje direkte me KQ te PKJ. Kjo, direkt

ose indirekt, jepte te kuptonte se udhehegja e PKJ nuk po
e trajtonte Kosoven si nje Qiflig te Serbise, por njlloj si pjeset e tjera - Magedonine, Serbine, Sllovenine etj.
Por, nese ngritja e Komitetit Krahinor ne nje rang te
tille ishte nje hap pozitiv, perberja e tij dhe funksionimi i tij
thuajse s'kishin asgje shqiptare, megjithese pjesa derrmuese
e popullsise se Kosoves perbehej nga shgiptaret. Qofte ne
komitet, gofte ne organet e tjera qe krijoheshin predominonte
elementi serb ose malazez ne nje kohe kur ne Kosov popullsia serbe e malazeze perbente nje minoritet te vogel. Ndjenjat
patriotike te shgiptareve, dashuria per atdheun e tyre, pale
shfaqja e deshires per bashkim me atdheun meme, jo vetem nuk perfilleshin por merrnin vulen e ndjenjave shgiptaromadhe. Domosdo, keto e te tjere faktore, s'kishte si te
mos ndikonin negativisht si per zhvillimin dhe rritjen e organizates se partise te Kosoves e te Rrafshit te Dukagjinit,
ashtu edhe per zgjerimin e pjesemarrjes se popullsise shqiptare ne lufte. Ne te njejten kohe bandat e Vetnikeve vazhdonin t benin kerdine mbi fshatrat dhe qytetet shqiptare te
ketyre zonave. Hezitimi dhe ftohja e popullsise se atjeshme,
frika ndaj se ardhmes te pasigurt, propaganda e ethshme e
reaksionit, dobesite dhe te metat ne organizimin dhe ne punen
e Komitetit Krahinor te PKJ etj., po i bindnin, Ido dite e me
tepr, kuadrot udheheges te PKJ se roli i tyre ne keto zona
s'kishte asnje peshe.
Fola me lart per takimet dhe per ferkimet me VukmanoviV Tempon ne pranveren dhe ne veren e vitit 1943. (?eshtja
e ngritjes se popullsise se Kosoves dhe e viseve te tjera shqiptare ne lufte ishte nje tjetr preokupim i madh i Tempos.
Ai, ashtu si per gjithi?ka, me derdhi te tilat duke folur me
terma te rende per shgiptaret qe po behen rezerve e armikut, por edhe une nuk u kurseva ne te miat.
- Binden!, - i thashe, - popullin e Kosoves se lufta qe
po bejme do ta boje ne zgjidhjen e problemit te vet, ashtu
si do ai vete, 1 jepni siguri e garanci per kete, i tregoni me
shembuj konkrete, ne veprimtarine praktike, se drejt asaj

80

zgjidhjeje po e voni dhe do te shihni se kosovaret do te perbejne ballin e lufterave antifashiste . Kurre shgiptaret s'e kane
pasur e s'e kane zakon te bashkohen me armikun.
- Si t'i bindim ?! - tha, - te gjithe e kane mendjen
vetem te Shqiperia e madhe!
- Qe ata e kane mendjen te Shgiperia, kjo eshte me se e
natyrshme, - ia ktheva, - dhe mos u mundoni t'ua hiqni
kete mendim, se kete s'e arrini dot kurre. (;eshtja kombtare
per ta eshte Veshtje jete dhe tamam ketu duhet kapur. Kur
te jene te sigurt se luftojne per zgjidhjen drejt te geshtjes kombetare, atehere do te ngrihen patjeter ne lufte kunder armikut aktual te Shgiperise , te Jugosllavise e te gjithe njerezimit, kunder fashizmit. Se dyti, - vazhdova dhe e pashe
ngultas, - veganerisht ne, komunistet , duhet te jemi teper te
kujdesshem ne perdorimin e termave . Nuk me vjen aspak
mire, kur, edhe ju , e perdorni me vend e pa vend shprehjen
-,Shgiperi e madhe.

- Pse?! - pyeti, - Q'te keqe ka ketu?!

- Gjithe te kegijat qe perfshijne ne kete term ata qe
kane krijuar, reaksionaret e Vdo lloji, shgiptare, serbe, fashiste , naziste, apo kushdo qofshin . Vetem ne gojen e tyre e per interesat e tyre perdoret ai term, - iu pergjigja.

- Ju lutem , po me ofendoni rende, - protestoi. - Nuk

ju kuptoj.
- Atehere me vjen me te vertete keq, - iu pergjigja, qe ju, me eksperti , midis nesh ketu, per iZeshtjet e Ballkanit,
te thoni se s'e kuptoni ku gendron gabimi. Parullat e konceptet Shgiperi e madhe apo Shgiperi e vogel, shoku
Tempo , ne qdo kohe e nga kushdo qe jane perdorur, kane
gene parulla antishqiptare dhe ne kundershtim me te verteten objektive historike. As ka pasur e as mund te flitet per
Shgiperi te madhe apo te voge1. Ka pasur e ka vetem
nie Shgiperi e cila , pavaresisht nga manipulimet e reaksionit te te gjitha koheve, pra, pavaresisht nese eshte prere,
copetuar , goditur , prapeseprape mbetet nje, si komb e si vend
i banuar nga njerez te te njejtit gjak , te se njejtes gjuhe, te
6-67

81

se njejtes kulture, te se njejtes histori, te te njejtit formim

psikik e kombetar ne teresi nga shgiptaret.
- Dakord, dakord! - tha gjithe zemerim. - Por dhe
nga ju vete, ne materialet tuaja ose ne biseda, e kam degjuar
kote shprehje.
- Atehere, nie duhet t'ju them, te na lexoni e te na degjoni me mire. Kurre ne as e kemi shtruar e as do ta shtrojme ndonjehere geshtjen Shgiperi e madhe apo e vogel.
Per ne, kjo geshtje s'ka diskutim. Perkundrazi, ne bisedat
e materialet tona ne godasim e demaskojme reaksionaret e
edo lloji qe, me keto krijime antihistorike e antishqiptare,
mundohen te veshin maskat e patriotizmit e te paraqiten
para popullit si te perveluar per geshtjen kombetare. Me
parullen Shgiperi e madhe, ata duan t ndajne popullin
tone nga Partia e t sabotojn Luften Nacionalglirimtare si
ketu, ashtu edhe ne Kosove e ne viset e tjera shqiptare.
Shkurt, shoku Tempo, - perfundova, - vetem ne keto raste
e ne kete kuptim e perdorim ne termin Shgiperi e madhe
dhe kurre s'do t lejojme te mendohet se, mege. godasim
mbartesit e pseudoparulles Shgiperi e madhe qenkemi per
ndonje Shgiperi te vogeL>. Jua thashe, ne s'jemi as per te
madhe, as per te vogel. Jemi per Shgiperine, e cila si truall
e si komb eshte nje dhe vetem nje.
- Ju kuptoj, ju kuptoj, - tha, - por Ballkani eshte
shume i ngaterruar, shume i nderthurur. S'besoj te kete burre
qe t'i percaktoje me thike kufijte e vendeve te kesaj treve ne
menyre qe t'i kenage e t'u mbylle gojen te gjithve.
- tshte e vertete, - i thashe. - Por, ne rastin e Shgiperise nuk flitet as per nje shpat kodre, as per nje fund perroi
e as per nje apo per pese fshatra me perkatesi te diskutueshme. Fjala eshte per fusha, male, qytete e krahina t tera,
qe jane shkeputur arbitrarisht nga trungu i vet e jane ngjitur ne trug t huaj. Ne kete rast s'shtrohet problemi per perdorim thike apo per bisturi kirurgu se mos gabimisht pritet
ndonje damar i huaj. Fjala eshte per troje te gjera e te padiskutueshme shqiptare.

- Nuk pretendoj se i njoh mire keto probleme, - tha

82

ballkaniku. - Di vetem se Veshtja nacionale ne Ballkan eshte

teper e ngaterruar e, ne mes ketij ngaterrimi, ne duhet te
veprojme. Halli im eshte te lufta aktuale . Problemi i ngritjes
se Kosoves ne lufte me preokupon shume.
- Edhe per ne eshte nje nga preokupimet m serioze,
- i thashe. - Por, te jeni i bindur ,. nese kosovaret do te sqarohen mire e do te risqarohen se per te ardhmen e tyre do
te vendosin si t duan vete, krejt Kosova do t ngrihet ne
lufte. Ju vete kerkuat qe ta organizonit e ta udhehignit
popullin e atjeshm, sepse po te ishte vene ne lidhje me ne,
s'do te ekzistonin kto probleme.
Tempoja mezi permbahej ndersa i flisja keshtu, por nie
gje me beri me teper pershtypje : per kete problem me kundershtonte jo me forte , dukej se kishte hezitime e lekundje. Ne parim m jepte hapur te drejt dhe; me te wertete
u habita, kur, pas ca kohsh, pranoi se e vetmja rrug per
te ngritur Kosoven ne lufte; ishte venia e forcave te saj
partizane nen komanden e Shtabit te Pergjithshem te..Ushtrise Nacionalglirimtare Shqiptare.

Ndodhi kjo ne ate bisedd te gjate, kur na parashtroi platformen e ides se tij qe i levizte ne koke, per . Shtabin
ballkanik. Sie thashe , ne ate takim secili prej nesh sbfaqte
mendimet e tij, fare lirisht e pa asnj obligim per gendrirn
zyrtar, keshtu qe kur erdhi fjala per Kosoven e une shfaga
mendimin tim, Tempoja me tha:
- Keni t drejt . Forcat partizane te Kosoves , e. t Rrafshit te Dukagjinit duhet te jene nen komanden e Shtabit tuaj
te Pergjithshem . Vetem keshtu ata do te ngrihen ne lufte.

- Per kete ne s'kemi dyshuar kurre , - i thashe. .

Heshti pak, pastaj shtoi:
- Sidogofte, kjo eshte vetem nj ide, nje propozirn qe
mund te zgjidhet vetem ne kuadrin e Shtabit ballkanik*.
Por, pa marr edhe mendimin e shokut Tito , s'mund te bj
asnje veprim konkret per kete gje.
Me kto dy kushtet e fundit akoma m teper m'u
shtua dyshimi se ky jugosllav fshihte gellime t erreta ne te
gjitha Q'na thoshte. Pranonte personalisht q forcat.: parti-

83

zane ne Kosove te viheshin nen udhehegjen e Shtabit tone

(gje qe me pare s ' e zinin kurre ne goje), por ama... ne kushtet e ekzistences se Shtabit ballkanik! Shqip kjo do te
thoshte : Le te ngrihet Kosova nen komanden e Shtabit tuaj,
por vete Shtabi juaj te jete nen komanden e nje shtabi tjeter, te madh, te Shtabit ballkanik , i eili pa dyshim, duhej
te udhehiqej nga strategu i ri i lufterave nacionalglirimtare, Josip Broz Tito.(!)

Mos ky shtab, mendova sakaq , ka per synim te vere

nen komande, nen varesi ushtarake e politike krejt vendet
tona, krejt Ballkanin?
Se sa te drejte kisha ne dyshimet e mia u vertetua pak
muaj me pas: U shkri si kripa ideja e Shtabit ballkanik
dhe menjehere - dallendyshe, ktheje ndryshe, edhe per
Veshtjen e Kosoves!
- Ne asnje menyre forcat partizane t Kosoves e te
viseve te tjera shqiptare ne Jugosllavi s'mund t vihen nen
komanden e Shtabit Shqiptar ! - na derguan haber njerezit e
Titos.
Por s'ishte as nevoja , as vendi per iluzione e debate te
tjera. Me kete zgjidhje ne kishim rene dakord qe ne fillim
dhe, pese u shfaq per nje kohe nje mendim i ri, ky behej
ne favor te zhvillimit te luftes ne ato vise . Vete Tempoja,
qe per nj moment na u hoq se e kuptonte drejt rrugen per
gjallerimin e levizjes ne Kosove e ne zonat e tjera shqiptare,
shume shpejt do te dilte ne skene me fytyren e hapet te
nacionalistit serbomadh e antishqiptar. I zemeruar nga dyshimet e thella qe i shfagem per idene e Titos mbi Shtabin
ballkanik dhe, ca me teper , nga debati i ashper ne lidhje me
oportunizmin , ai i intensifikoi sulmet e akuzat per Partine
tone e per kuadrot e saj. VeV tash na sulmonte nga larg,
matane kufijve, ku endej vazhdimisht si ambasador i Titos
ne Ballkan dhe si qen roje i domeneve te dikurshme t ish-mbreterise jugosllave.
Aty nga mesi i muajit shtator me dorezuan nje leter te
tij te mbushur plot heim e vrer per komanden dhe per forcat
tona partizane qe vepronin ne qarkun e Dibres, i akuzonte

84

keta si shgiptaromedhenj e shoviniste >, bile, na jepte urdhra qe ne te merrnim masa te rrepta e te menjehershme,
ndryshe , na kercenonte, puna mund te arrije te perleshja
e armatosur!
(;'faje te medha kishin bere shoket e partizanet tane
qe kishin ngjallur tere kete terbim tek ambasadori Tempo?
Ne shtatorin e vitit 1943 njesite e Ushtrise sone Nacionald?lirimtare , qe vepronin ne qarkun e Dibres, nen komanden
e shokut Haxhi Lleshi , me nje sulm te rrufeshem e te fugishem gliruan qytetin e Dibres dhe , ne bashkepunim me repartet partizane maqedonase , luftuan heroikisht per c1irimin
e Kergoves, Tetoves , Gostivarit, Radostushes nga italianet dhe
per mbrojtjen e ketyre zonave te ^?liruara nga nazistet gjermane , fashistet bullgare e bashkepunetoret e tyre!
Ne te gjitha keto zona Partia jone dhe Shtabi i Ushtrise
NacionalQlirimtare i qarkut te Dibres prej kohesh gezonin
nje autoritet e prestigj te madh ne popullsine vendese, e,
tani qe qytetet e fshatrat e zones edhe u gliruan prei forcave
tona, autoriteti dhe prestigji yne u rriten akoma me teper.
Nuk ndodhte kjo gje me Partine Komuniste te Jugosllavise
e me Shtabin Jugosllav dhe, ne kete situate , ne e pame te
arsyeshme qe shoket tane te vepronin pa humbur kohe. Ne
baze te udhezimeve tona ata punuan per te vendosur ne Diber
pushteiin antifashist demokratik , ndermoren menjehere organizimin e keshillit nacionalhlirimtar , ndihmuan per krijimin
e komands se vendit , per mekembjen e organizates se Partise
etj. Ne keshill dhe ne komande, pervei? shgiptareve, hyne
edhe perfagesues te pakices maqedonase.
Vepruam keshtu sepse e quanim kete gje nje bashkepunim vellazeror, internacionalist midis dy partive motra dhe
midis popujve vellezer . Po te mos kishim dhene keto porosi,
ose nese shoket tane do te benin sie kerkonte Tempoja, atehere fitoret e arritura ne qarkun e Dibres do te binin ne doren e reaksionit e, per me teper , ne popull do te krijoheshin
probleme te medha si per ne, si per PKJ. SiV thashe, kjo e
fundit ishte krejt pa influence e autoritet ne Diber dhe, pa
ndihmen e luften e forcave tona , s'do te ishte ne gjendje te
bente asgje.

85

Pikerisht kjo nuk i kishte pelgyer Vukmanovig Tempos,

te cilin e brente frika e shkeputjes se Dibres nga Jugosllavia.

Fund e krye letra e tij binte ere shovinizem dhe megalomani te shfrenuar. Pasi derdhte gjithe zemerimin mbi shoket
e partizanet tane, me nje ton brutal e prepotent, na njoftonte
se kishte dhene urdher: gjithe komunistet dhe partizanet qe
ishin nga territoret shqiptare, te aneksuara dikur Jugosllavise,
te viheshin ne dispozicion te shtabit maqedon; Haxhi Lleshi
dhe forcat e tij te largoheshin nga Dibra e mund te futeshin
atje prape, vetem po t'i donte e kur t'i donte qejfi Tempos;
keshilli nacionalglirimtar, i porsakrijuar ne Diber nga shoket
taue, te kepuste lidhjet me ne e te vihej ne dispozicion te
Vukmanovii;it etj., etj. Dhe, sikur te gjitha keto te qene pak,
ne fund na akuzonte ne, udhehegjen e PKSH, se s'po i
zbatonim detyrat tona, na urdheronte te merrnim masa
ndaj Haxhiut dhe, pastaj, zoteria e tij guxonte ta mbyllte
letren me kete formule miresjelljeje ala Tempo: Ju jeni
te detyruar ta beni kete sa me shpejt.
Natyren brutale dhe karakterin e vrazhde te Tempos
tashme i njihja mire dhe nuk u habita shum nga toni me
te cilin na drejtohej. Por, per sa u perket problemeve qe
ngrinte ; dhe urdhrave qe jepte, dyshova seriozisht se keto
veshtire te gene produkt- vetem i koks apo i karakterit te tij.
Megj.ithate s'kisha asnje argument ta voja mendimin me larg.
Ne te njejten kohe s'e quaja aspak me vend t'i pergjigjesha
me te njejtin ton. Nuk ishte koha per te thelluar acarimet
midis nesh, komunisteve, ishte koha per te thelluar luften
kunder pushtuesve. Per kete, i shkrova menjehere nje letrr
shokut Haxhi Lleshi ku e porositja te benin kujdesin me te
madh e te mos lejonin asnje gabim ne marredheniet me shoket
jugosllave dhe me iZeshtjen e pakices maqedonase ne Dibert.

Ju, - porositja midis te tjerash, - te zhvilloni nje pune te

gjere per vellazerimin ne lufte te shgiptareve dhe te maqedonasve, sepse kjo eshte ne interes te partive e te popujve
tane vellezer. Por, - vazhdoja, - nuk e quajme fare te drejte,
1 Shih: Enver Hoxha . Vepra, vell. 1, f. 389.
86

ne kushtet konkrete, urdhrin e Tempos per largimin e reparteve te UNCL nga Dibra vetem per <.arsyen se ky qytet ndodhet
brenda kufijve te shtetit te vjeter jugosllav. Po te veprojme
si na shkruan Tempoja dhe ta leshojme Dibren, jo vetem
maqedonasit nuk do te jene ne gjendje te zoterojne situaten,
por reaksioni do t'i godase rende ata dhe ne bashke, bile
ne ca me teper do te na luftoje pa meshire. Per kete arsye,
- porositja, - ne duhet te ngreme pushtetin tone nacional^lirimtar, t'u japim te drejtat maqedonasve si minoritet, te
perpigemi qe edhe nga ata te marrin pjese ne keshillin nacionalclirimtar dhe keshtu te mund te bindim popullin dhe te
fitojme besimin e tij. Vetem kur pozitat tona te jene te forta,
kur edhe pozitat e shokeve jugosllave te jene forcuar ne Kosove, ne Maqedoni e gjetke, forcat tona mund te largohen,
te bindura se fitoret e arritura s'do t'i shtjere ne dore reaksioni. Per sa i perket se ardhmes te ketyre zonave pas kesaj,
- shtoja ne leter, - kjo do te zgjidhet sipas parimit te vendosur, domethene, pas Qlirimit te vendeve tona.
Po ato dite i nisa edhe Tempos nje leterl ku, duke e permbajtur zemerimin e ligjshem, i shpjegoja, me getesi e me
fryme mirekuptimi, pikepamjen tone te drejte.
Ky gendrim i drejte i KQ te PKSH e terboi Tempon
edhe me shume. I mbarsur me gjithe bagazhin e vjeter te
shovinizmit sllav ai iu drejtua prape KQ te PKSH. Letra e
tij e re ishte fund e krye nje shperthim i papermbajtur i shovinizmit. Qe ne fillim ai shprehej se armiku kryesor ne
Maqedoni e ne Kosove nuk ishte pushtuesi gjerman(?); por
reaksioni shgiptaromadh>(!) dhe, sipas tij, detyra kryesore
gendronte ne shpartallimin e ketij reaksioni2. Por realizimin
e kesaj detyre, sipas Tempos, e pengonin forcat tona partizane
qe kishin ^liruar ato eise (!) dhe arrinte gjer atje sa te deklaronte se gendrimi i forcave tona partizane perputhej ne thelb
me qndrimin e reaksionit! Pasi kerkonte edhe nj her te
zbatohej urdhri qe kishte dhene per largimin e gjithe par1 Shih: Enver Hoxha. Vepra, ve11. 1, f. 508.
2 Origjinali i kesaj lehre te S. -V. Tempos , drejtuar KQ, te PKSH mi
23.9.1943, gjendet ne AQP.

87

tizaneve shgiptare nga Dibra dhe te rrezohej keshilli nacional^lirimtar i qytetit, i ngritur me ndihmen e PKSH, thoshte:
Me mire te kemi keshillin tone, jugosllav, i cili ka per te
zbatuar vijen jugosllave, edhe sikur te mos kete autoritet,
sesa te kemi nje keshill, i cili ka autoritet, por nuk gendron
ne vijen jugosllave!

Ndersa po ua lexoja me ze kete leter disa shokeve te

udheheqjes sone, shihja se Miladin Popovi^i, qe ndodhej prane
nesh, mezi gendronte ne vend.
- Qe Tempoja eshte megaloman e brutal, kete e dija
prej kohesh, - tha ne nje moment Miladini i pezmatuar. Por qe eshte dhe kaq sllavomadh kete s'ma kishte marre
mendja.
- Edhe ne s'kemi si te mos habitemi e te mos tronditemi, - i thashe. - Nuk eshte as nje kuader dosido, por
anetar i udhehegjes se larte te partise jugosllave dhe qe hiqet si organizatori i rdo gjeje ne gjithe keto territore, si
ne Kosove, ne Maqedoni, duke futur hunden edhe ne Shqipri, ne Greqi e ne Bullgari.

- Ai eshte turp i udheheqjes se Partise Komuniste te

Jugosllavise e jo kuader i saj, - shpertheu Miladini. - Me
keto qe ben e qe thote po ul prestigjin e partise.
Akoma me teper na tronditi mbyllja e letres se Tempos.
Na akuzonte ne, udhehegjen e Partise Komuniste te Shgiperise, per renie ne shovinizem shqiptaromadh e si sabotatore^^ te geshtjes se perbashket e te propozimeve te Tempost.
- ...materina, me gjithe propozimet e tua! - shfreu
perseri Miladini. - Keto s'jane propozime por akuza te turpshme. Do t'i shkruaj Titos per kete horr qe po na shkaterron
krejt punen neve e kudo ku bredh neper Ballkan.
1 -Ju heshtni per te gjitha punet. Edhe ju silleni keshtu si sabotues
ndaj Seshtjes sone te perbashket, - shkruante Tempoja ne kete pjese te
letres se tij te dates 23 shtator 1943 e vazhdonte: - Ne Jetren e pare
jua kam paraqitur keto masa, por ju ne pergjigje i shkruani Haxhi
Lleshit qe te predikoje vellazerimin e popullit makedon e shqiptar. Valle
vetem kaq e gjeni te nevojshme t'i thoni Haxhi Lleshit...? Mos sabotoni
propozimet e mia sikunder keni bere gjate ketyre tre muajve!! AQP.

88

E analizuam letren-akuze te Tempos, me tere seriozitetin e duhur, ne nj takim qe bera me disa nga shoket e
udhehegjes sone dhe, me kete rast, i informova ata per gjithe
gendrimet e tij t palejueshme e i sqarova per thelbin e se
vertetes. (Per problemet kryesore qe shtrova ne kete takim,
informova me leter edhe shoket e tjer te udhehegjes sone
qe ishin shprndar neper qarqe.)
- VeVanerisht letra e tij e fundit t shtatorit, - u thashe midis te tjerash shokeve, - eshte shume fyese per ne.
Tempoja nuk shkruan si komunist kur na akuzon si sabotator e si shoviniste. Ido fjal e tij bie ere sllavomadheri.
Ne jemi perpjekur ta degjojm at me gjakftohtesi e te mos
i acarojme punet, por ai edhe ne takimet qe ka pasur me ne,
edhe tani me letrat qe na dergon e me nderhyrjet brutale
ndaj shokeve tan ne qarkun e Dibres, po e mbush kupen.
Per kete do t'i japim atij pergjigjen q meriton dhe, nese e
quan veten komunist, le t reflektoje drejt e te mbledhe mendjen. Kjo eshte per t miren e tij, por sidomos per t mirn e partive tona e t luftes se popujve tan.

- A do te kete valle dijeni udhheqja jugosllave per

keto q bn Tempoja? - pyeti njeri nga shokt. - Akuzat
jan shum te rnda dhe, per probleme kaq delikate, vshtire qe ai flet me koken e tij.
- Po ta njohsh koken e Tempos, beson se edhe vete e
ben, - iu prgjigj Miladini.
- Ne, - u thashe shokeve, - s'kemi asnje kontakt me
udhheqjen e partise jugosllave, keshtu qe do t gjykojme
vetm per ato q kemi dijeni. Nisur nga kjo mendoj se nuk
kemi pse ta ngaterrojme Tempon me Partine moter Komuniste t Jugosllavise e as me udhheqjen e saj. Por kjo s'do,
t thote te heshtim e t durojme sulmet dhe shpifjet e tij.
Per Vdo rast, - u thashe, - ne po i ruajm te gjitha letrat
e Tempos si dhe ato qe i drgojm ne atij dhe, sapo t gjej
me mundesine , do t'ia komunikojme Titos. Le t'i giykoj ky
mutsirat e Tempos...

Nuk eshte nevoja te zgjatem akoma per historine e hidhur t grindjeve e t atakeve midis nesh e VukmanoviG Tem89

pos ne kote periudhe, sepse e gjitha eshte nje histori teper

e gjate. Per fat te mire, kjo histori eshte zhvilluar kryesisht
me letra e ato ruhen ne arkivin tone te Partise dhe nje pjese
edhe jand botuar. (Ndoshta edhe Tempoja, si konservues me
damke i sllavomadhdrise, do t'i kete ruajtur ato per te bindur
pasardhesit se sa e si ka luftuar ai per projektimin dhe per
krijimin e perandorisd se sllavdve te jugut, perandori qe,
sipas tij e gjithe sllavofildve, duhej t niste nga valet e Danubit, td rrihej nga erdrat e Alpeve, t Karpateve e t Pindit
dhe, sidomos, t freskohej nga dallget dhe erdrat e buta te
Detit te Zi, td Egjeut, t Jonit e td Adriatikut.)
Por fjalen e kisha te dokumentet e faktet qe disponojme
ne. Te gjitha ato ddshmojnd ne menyrd t pakontestueshme
se me sa kujdes e pjekuri ka vepruar udhehegja e Partise
sone ne ate periudhd ne marrddheniet me Partine Komuniste
te Jugosllavise e me luften e popujve vdllezer te Jugosllavise.
Ne i gendruam gjer ne fund besnike parimit qe geshtja
e kufijve, e statusit t Kosoves dhe e viseve te tjera shqiptare te ish-mbreterise jugosllave , te zgjidheshin pas luftes, por
gjithmone duke kembengulur qe lufta antifashiste nacionali?lirimtare edhe atje t zgjerohej sa me shumd. Gjersa PKJ
kerkoi ta merrte vetd persiper ketd pune, atehere i takonte
asaj ta realizonte patjeter dhe ashtu siQ duhej. Por kjo nuk
po behej dhe, per fat t keq, faji i hidhej popullsise shqiptare,
e cila na paskesh ndjenja shqiptaromadhe , na paskesh
iluzione ndaj fashizmit, na paskesh tendence per t'u bere
rezerve e nazisteve dhe e reaksionit etj.
Me t tilla vleresime nuk mund te pajtoheshim kurrd.
Jo ne, por te gjithe ata njerez ne bote, qe kane pasur rast
t'i njohin sadopak shgiptaret dhe historine tone, gjithmone kane evidentuar, si nj nder cilesite tona me te rralla , shpirtin
liridashds, urrejtjen ndaj armiqve , papajtueshmerine me pushtuesit e Qdo lloji. Nuk mund t benin kurrsesi perjashtim nga
kjo as kosovaret , as popullsia e viseve shqiptare ne Maqedoni,
ne Mal te Zi etj.

E nese lufta atje akoma s'po merrte zgjerimin e deshirueshdm, kjo flirte per defekte td medha ne punen e atyre
90

qe kishin marre persiper t'i organizonin e t'i udhehignin ne

lufte . Ne veren e ne vjeshten e 1943-shit kjo per ne u be me
se e garte dhe, para nje situate te tille, nuk mund te rrinim
indiferente . Per kete vendosem qe Miladini t'i shkruante nga
ana e tij nje leter Titos , ku t'i parashtronte mendimin e
udheheqjes se Partise sone, mendim me te cilin Miladini
ishte plotesisht dakord . Ne te njejten kohe, gofte me letra,
gofte ne ato kontakte direkte, q mundoheshim te siguronim
me shoke te tjere te PKJ , u sugjeruam atyre perseri mendimin
tone . Ky ne esence konsistonte:
- Rruga qe ju keni ndjekur gjer tani per Kosoven dhe
viset e tjera shqiptare ka pasur gabime . Kosova, Rrafshi i
Dukagjinit etj., duhet menjehere te kene udheheqjen e vet, te
date nga lufta, ku shumicen, me Ido kusht, ta perbejne shgiptaret, ata duhet te kene keshillin antifashist nacionali?lirimtar,
perberja e te cilit te mos diktohet , por te zgjidhet me rruge
demokratike, te kene shtabet e komandat e tyre nen drejtimin e Shtabit te Pergjithshem Jugosllav . Ne lufte te krijohet, te organizohet e te ^Zelikoset organizata e partise e krahines , nn varesine e KQ te PKJ. Shgiptaret ne njesite e
tyre t luftojne me flamurin e Shgiperise ne balle, te perkrahen e te propagandohen ndjenjat e tyre patriotike , dashuria
per atdheun , krahas ndjenjave t internacionalizmit e te migesise vellazerore me popujt e tjere te Jugosllavise . Atyre u
duhet thene garte e hapur se, si rezultat i lufts qe do te
beine , pas rlirimit do te gezojne si te gjithe te tjert , te drejten e plote e te pamohueshme per vetevendosje gjer ne shkeputje . Me fakte, me veprime konkrete Partia Komuniste e
Jugosllavise le t'i binde shgiptaret , ashtu si te gjitha kombet
e tjera te ish -Jugosllavise, se ajo, jo vetem ka guxim t'i shpall boterisht parimet, por edhe do t'i mbroje e do t'i zbatoje ato.
Ne mendojme se ne rast se populli shqiptar i Kosoves
nuk i ka te qarta kto drejtime, ai nuk mund te organizohet e
te luftoje ashtu si duhet kundr pushtuesit , pse gjer tani s'e
ka krijuar besimin te Partia Komuniste e Jugosllavise. Ne rast
se komunistt internacionaliste jugosllave nuk do ta shohin nd
kete drejtim Veshtjen nacionale te Kosoves , populli shqiptar i

91

Kosoves, as ne te ardhmen nuk do te kete besim tek ata. KyVii

i zhvillimit me sukses te luftes ne Kosove e ne Rrafshin e

Dukagjinit, eshte pra, t'u deklarohet atyre hapur e drejta per
te vetevendosur per fatin e vet te ardhshem, e drejte qe duhet
te shpallet shkoqur se perfshin te gjitha mundesite, q nga
bashkimi me atdheun meme, Shgiperine e, nese do te duan, ter
jetojne edhe me vete. Asnje zgjidhje tjeter populli shqiptar i;
Kosoves nuk pranon dhe e quan te padrejte dhe, ne realitet,
ne mendojme se eshte i padrejte. Mendimi yne eshte se Kosoma, Rrafshi i Dukagjinit dhe nje pjese e Magedonise, kufi
me Shgiperine, qe banohet nga shgiptaret, duhet t'i bashkohen
Shgiperis mbasi Jugosllavia te jete Vliruar nga kthetrat e
nazifashizmit. Vetem nje rruge e title do t'i beje shqiptart qe^
jetojne ne Jugosllavi te luftojne me heroizem.
Cila ishte pergjigjja e shokeve jugosllave ndaj ktyre mendimeve te drejta e parimore qe u sugjeruam?

Sa per Tempon, kuptohet, ai u terbua akoma me teper,

por ne as shpresonim, as pritnim te ndodhte ndryshe. Por,
per Judine tone po mesonim se ne kete geshtje edhe te tjeret
gene ekuivalente te Tempos.
Na erdhi, ne ate periudhe, nje leter prej anetarit te Byrose Politike te KQ te PKJ, Ivan Milutinovig (ne ate kohe punonte ne Mal t Zi), ku na kerkonte ndihma urgjente materiale etj., per lvizjen dhe forcat partizane jugosllave ne MaT
t Zi. Na thoshte se pas ofensives se fundit gjermane, kishin
pesuar humbje shum te renda dhe ndihmen tone e quante
shume te nevojshme dhe te rendesishme. Me kete rast, shtonte ne leter, do te, ishte mire t takohej e te bisedonte edheme ndonj shok te udhehegjes se Partis e te Shtabit tone te
Pergjithshem.

Thirra menjehere Ramadan Citakun e Vasil Shanton, te

dy kuadro kryesore t Partise son ne ate kohe, dhe i ngarkova t shkonin ne takimin qe propozonte MilutinovidZi.
- Transmetojini shokut MilutinoviV, - u thashe ketyre,
- se udhehegja jone vendosi t'ua plotesoje te gjitha kerkesat qe na bejne per ndihme materiale. T thoni se ne jemi
shoke e bashkeluftetare te se njejtes ceshtje dhe te miren
92

e te keqen do t'i ndajme bashke, ashtu sis kemi vepruar gjer

me sot. Pastaj, - u thashe shokeve, - degjojeni V'probleme
do tju shtroje dhe jepni per to mendimet tuaja ne baze te
qendrimeve e te vijes se Partise sone. Ne te njejten kohe ju,
- i porosita, - pavaresisht nese e hap apo s'e hap biseden
MilutinoviVi, duhet t'i paraqitni atij propozimet e Partise sone
ne lidhje me Veshtjen e luftes e te perspektivave te saj ne
Kosove, ne Rrafshin e Dukagjinit e ne viset e tjera me popullsi shqiptare. Ju i dini mendimet tona, - i porosita, prandaj paraqitini sa me garte e sakte. I thoni, se flitni ne
eurer te udheheqjes se PKSH me nje shok

qe, me siguri,
do t'ia transmetoje mendimet tona udheheqjes se partise se tij.

U nisen dhe, pas pesembedhjete apo njezet ditesh, u

kthyen. Eshte pak te thuash ishin te zemeruar.
- Nje tjeter Tempo ne Mal te Zi! - me thote Ramadani.
- Te hollat na i rrembeu menjehere, kurse te gjitha te tjerat
na i ktheu mbrapsht. Nuk i quajti te drejta asnje nga propozimet e sugjerimet tona. Na akuzoi per shgiptaromadheri,
per shovinizem, per... Shkurt, - tha Baca, - foli tamam
sikur te kishte Tempon prapa veshit.
- Kurse ndihmat jua paskan pranuar! - shfreu i pezmatuar Spiro Moisiu, qe ne ate kohe e kishim Komandant
te Shtabit te Pergjithshem te Ushtrise sone. - Me tere ato te
holla, qe ua nisem me gjithe zemr, ne mund t kishim pajisur dy brigada partizane me veshje e me armatime. I kemi
shoket zbathur e zhveshur...
- S'ia dhame Ivanit, o Spiro, - i thashe per ta qetesuar. - Ua dhame luftes, partizaneve vellezer jugosllave.
- Jo vetem s'pranoi asgj nga sa i parashtruam e na

leshoi njegind akuza, - shtoi Vasil Shantoja, - por s'u per-

mbajt as me shokun Miladin. Ju s'duhet te sillnit te tilla

mendime, - na tha. - Nuk e kuptoj, ^?ka ju thote Miladini?!
Apo edhe ai eshte kthyer ne nje shqiptaromadh?. Ziente i
teri nga zemerimi e na tha: Urdheroj qe Miladini t vije sa
me shpejt te takohet me mua. S'po kryen asgje si komunist

internacionalist!.
- Si, si? - u hodh Miladini. - Te shkoj tek Ivani te me
93

mesoje internacionalizmin ?! Jo, per ideal, shkoj drejt e te

Titoja e ia zbraz gjithe keto poshtersi qe derdhin Tempoja
e MilutinoviVi. Ta marre vesh se ^ka po i gatuajne keta fare
udhehegesish!
- Ne e kundershtuam urdhrin e tij per shokun Alit, shtoi Baca. - 1 thame se, ne keto kushte, udhetimi esht toper i rrezikshem. Nese doni te vritet gjate rruges nga fashistet qe e kerkojne gjithandej, ose te vdese nga semundja
qe ka (Miladini vuante nga tuberkulozi), atehere urdhrin po
ia transmetojme, - i thame. Pas kesaj Milutinovi^i u terhoq.
Per here te pare dyshova seriozisht se po mashtroheshim
rende ne besimin dhe ne sinqeritetin tone komunist si ne lidhje me rruget e zhvillimit te luftes aktuale ne Kosove e ne
viset e tjera shqiptare, t aneksuara dikur Jugosllavise, ashtu
edhe ne menyren si do te zgjidhej perfundimisht Seshtja e ketyre trojeve shgiptare pas luftes. Kisha arsye per kete.
Nese qndrimet antishqiptare te Tempos i quajtem shfaqje personale te nje elementi qe vuante nga shovinizmi, si
.t'i quanim ndryshe gendrimet e shprehjet identike te anetarit
te Byrose Politike te KQ te PKJ, Ivan Milutinovigit?! Me
besim te plote komunist kishim rene dakord qe ne fillim: per
hir te luftes -se perbashket Qeshtjet e kufijve te mos i prek-nim gjate luftes. Ne po e zbatonim fjalen e dhene. Po perse
shoket jugosllave po benin te kunderten?! Perse acaroheshin
e hidheshin perpjete kur ne kerkonim qe, per hir te zhvillimit t lufts, t'u njiheshin, t'u deklaroheshin e 't'u -rnbroheshin
hapur shqiptarve t drejtat e tyre legjitime?!

- Nuk jane keta as partia e as udhehegja e saj! - me

^thoshte per t me getesuar Miladini. - Ne Bender mendojne
ndryshe, ja, ta shikoni.
Shpresonim dhe deshironim me gjithe zemr t qe vertet
keshtu. Titoja duhej t'i kishte marr letrat tona, por prgjigje s'po na vinte.
- Kane pune te medha! - 1 shfajesonte KoVi Xoxe. Kane ngritur nje Jugosllavi ne kembe e duhet te manovrojne.
1 Pseudonimi 1 Miladin Popovisit gjate viteve te gendrimit ne Shgiperi ishte Ali Gostivari.

94

Por, papritur, aty nga fundi i tetorit e gjer ne mes te dhjetorit 1943, nisi nje vershim i vertete letrash ne adrese te KQ
te PKSH, timen dhe te Miladin Popovigit. Firmoseshin ose
nga KQ i PKJ, ose nga vete Titoja. Ne thelb te gjitha ngrinin e leshonin vetem geshtjen e Kosoves e te viseve te tjera
shqiptare te ish-Jugosllavise. Per nje moment, te dukej sikur
marredheniet me ne KQ i PKJ i kishte lidhur vetem per kete
problem.
Vei^anerisht letrat e Titos ishin me te avancuarat. I njjti
gendrim si i Tempos dhe i Milutinovigit, por, si kryekomandant qe qe, Titoja i kishte rezervuar vetes te drejten te perdorte ndaj nesh terma e akuza me te renda sesa kasnecet e
tij, tashme te njohur mire. Vetem se Titoja, ne letren e tij
paraqitej me dinak. Pasi na gezonte me shprehjen se ne parim nuk ishte kunder qe shgiptaret e Kosoves te kene te
drejte te shkojne ku dhe si te deshirojne, menjehere na akuzonte se ne, udhehegja e PKSH, gjoja mbanim gendrimin qe
mban borgjezia reaksionare shgiptare(?!). E argumentonte
kete akute me thenieri se ne gjoja ishim shprehur qe Kosova,
Rrafshi i Dukagjinit, Dibra etj., qe tani duhet t'i bashkohen
Shgiperise. Te'shtrosh sot i;eshtjen e bashkimit, - shkruante me poshte, --. do te thote te gosh uje ne mullirin e reaksionareve dhe te pushtuesiti.
Ishte ky nje shtremberim me gellime te caktuara i se vertetes. Qofte Miladini ne letren qe i kishte derguar Titos, gofte
ne nuk kishim shtruar asnjehere problemin e bashkimit sot,
qe tani. Jo, ne kerkonim qe KQ i PKJ qe sot, qe tani
te shpallte publikisht te drejten legjitime te popullit te Kosoves e te viseve te tjera shqiptare ne Jugosllavi per vetevendosje gjer ne shkeputje neser, domethene, pas luftes
e si rezultat i luftes. Kete kerkonim ne, kjo ishte kryesorja
per momentin dhe jo ashtu si e shtremberonte te verteten
Titoja.
1 Citati eshte marre nga Tetra e Titos drejtuar KQ t PKSH me
6 dhjetor 1943 e qe gjendet ne AQP. Po e njejta thenie eshte perdorur
edhe ne nje leter qe KQ 1 PKJ 1 drejtonte KQ te PKSH me 25 tetor 1943.

93

Krejt letra e tij ishte deshmi e perpjekjeve antihistorike

dhe antimarksiste per t'i bere dredha problemit . Ishte pezmatuar rende Titoja qe ne, ne letrat q i kishim derguar, e
krahasonim geshtjen e gendrimit te PKJ ndaj Kosoves etj.,
me gendrimin qe mbante po ajo parti ndaj Istrias.
Jo, na tundte kercenueshem gishtin Titoja, rasti i Istrias eshte krejt ndryshe nga ai i Kosoves e i Metohise.

Si ishte e verteta?
Istria , gadishull buze Adriatikut, deri me 1918 ndodhej
nen Austrine e me 1919 iu dha Italise . Mege shumica e popullsise se saj perbehej nga sllovene , KQ i PKJ shtroi qysh
gjate luftes Veshtjen e bashkimit te saj me Jugosllavine, me
argumentin qe Italise i qe aneksuar perdhunisht.
Po valle, a nuk kishte ndodhur i njejti aneksim me perdhune nga imperialistet edhe i Kosoves e i viseve te tjera
shqiptare me 1913 ?! Patjeter! Atehere perse PKJ e quante
te drejte te kerkonte qe sot bashkimin me Jugosllavine
te nje zone te banuar nga sllave e nuk e quante t drejte edhe
rastin analog te Kosoves e te viseve te tjera te shkeputura
Shgiperise?!
Argumentet qe jepte Titoja ishin qesharake . Istria, sipas tij, duhej bashkuar me Jugosllavine , sepse atje kishte
nje levizje te zhvilluar revolucionare , kurse ne Kosove kjo
nuk po ndodhte ! Ndoshta vertet ne Istria kishte levizje te tille
te zhvilluar (po e quaj te miregene thenien e Titos, ngaqe
s'dija asgje konkrete per gjendjen atje), por lind pyetja: Pse
ne Kosove s'po ndodhte e njjta gje?! Me bindje te patundur
e perseris , se sikur popullsise se Kosoves t'i bente PKSH te
njejten thirrje qe i beri PKJ popullsise se Istrias, atehere
Titoja do te detyrohej te vriste shume mendjen per te fabrikuar ndonje argument tjeter. Rrezik te thoshte se Kosova s'mund te bashkohet me Shgiperine , ngage ne Kosove
levizja revolucionare eshte me e zhvilluara ! Bile, jo me ne,
por edhe sikur vete PKJ te bente gjene me elementare e me
te domosdoshme ndaj Kosoves , pra, te shpallte hapur te drejten e saj per vetevendosje gjer ne shkeputje , atehere punet
do te ishin krejt ndryshe.

96

Por kete Titoja dhe partia qe udhehigte nuk e bene as

ne fillim e as ne fund. Pse nuk e bene?! Ketu patjeter kishte
rolin e vet te madh bagazhi sllavomadh qe PKJ, per fat te
keq, e kishte trasheguar te plote dhe po e mbronte e po e
zhvillonte me tej, duke e arnuar me parullat e bashkim-vellazerimit, internacionalizmit etj., etj. Por, me pas do
te bindeshim se ata nuk vepruan si marksiste ndaj Kosoves
e viseve te tjera shqiptare edhe per gellime te tjera, me te
uleta. Nje levizje e fuqishme revolucionare ne Kosove e ne
viset e tjera shqiptare do te perbente nje pengese te madhe
per planet e erreta qe thurte ne fshehtesi udhehegja jugosllave.
Titoja me shoke, me goje, ankoheshin qe Kosova s'po
ngrihet ne lufte, por, ne heshtje, me siguri, i gezonte ky
fakt. Me pas, kur te vinte momenti, ushtria e Titos do ta kishte
me lehte e do ta justifikonte, ne opinion, me kollaj ndjekjen
dhe shfarosjen e mijera kunderrevolucionareve dhe te brigadave nacionaliste e balliste, sesa te ndiqte e te shfaroste
mijra luftetare kosovare te inkuadruar ne brigada partizane
antifashiste qe, pas ^?lirimit, do t krkonin bashkimin me
trungun meme, me Shgiperine. Edhe kjo ndodhi. Ne fundin e
vitit 1944 e ne vitin 1945 mbi popullsine e Kosovs e t viseve t tjera shqiptare, Ushtria Nacionalclirimtare e Jugosilavise bri kerdine. Kjo, ne menyre t ligjshme, do te shkaktonte, siQ shkaktoi, revoltn masive te fshataresise dhe te njesive partizane kosovare. Mijra shgiptare s'po i nenshtroheshin sundimit e terrorit te ri shovinist. Kt situat e shfrytezuan edhe elemente bajraktare, ballist, bashibozuke, agjent
t fashizmit, t cilt, per interesat e tyre u prpoqn t
bashkpunonin dhe t mashtronin masat. Titistt, duke u kapur me hipokrizi pas ketij llumi reaksionar, krkuan te njollosnin dhe goditn gjoja si levizje balliste tr kete revoltim
te drejt t masave. Pa dyshim, elementt e reaksionit i meritonin raprezaljet dhe plumbin. Ata ishin mbeturinat e botes se vjetr, ishin rezerva e reaksionit, q po hidheshin ne
veprim per gellime t verteta kunderrevolucionare, antishqiptare dhe antijugosllave. Por, mijrat q, per ironine e historise, po ngriheshin me te drejte ne revolten e par antititiste,

7-6 7

97

nuk ishin as kunderrevolucionare, as balliste. Mijerat ishin

kosovare, dibrane, ulginake e te tjere, e te tjere, te cilet, vija
e gabuar politike e ndjekur gjate gjithe viteve te luftes nga
PKJ dhe terrori i ri titist, i deziluzionoi dhe i beri me te drejte
ta kerkonin perseri zgjidhjen e ^eshtjes se tyre kombetare.
Per me teper, nen masken e luftes per zhdukjen e forcave
kunderrevolucionare, repartet speciale te UN(;L te Jugosllavise i shtrine plumbin dhe zjarrin pa dallim, edhe mbi te
gjithe patriotet dhe shgiptaret e tjere te ndershem te atyre
viseve, mbi te gjithe ata qe guxonin te shprehnin habine e
ligjshme g'duam ne, shgiptaret, ne Jugosllavi?!.

Por le te kthehemi perseri te letra e Titos e vjeshtes se

vone te 1943-shit.
Argumenti i dyte i tij se pse veshtja e Kosoves nuk
mund te krahasohej me ate te Istrias, ishte se nuk eshte mire te dale ne shesh qe midis nesh dhe Shgiperise demokratike
e antiimperialiste ka nj problem te Kosoves e te Metohise!.
Ja se g'logjike! Shkurt, te mos e zeme ne goje kete i7eshtje,
ta mbajme te fshehte, se ne fshehtesi tradhtite e komplotet
behen me lehte, pa na dal nami i keq!
Rralleher mund ta kein pare Miladin Popovi^in ne nje
gjendje me te rende shpirterore, se ne ato Vaste kur lexonim
e rilexonim letren e udheheqesit kryesor te PKJ. I mbante
syte perdhe dhe ishte zbehur fare.

-,Ndoshta s'e ka shkruar vete Titoja kete leter, - tha, ndoshta ia kane bere te tjere, ndoshta...
Ishte koha kur edhe ne vete s'do te donim ta besonim
se kete letr e kishte bere KQ i PKJ e nj njeri si Titoja,
ishte koha, kur, per respektin nga larg qe kishim per ta, do
te ishim te gatshm t'i shfajsonim. Por e zeza qe hedhur
mbi te bardhe dhe poshte ishin firmat.
Sidoqoft duke u kapur pas shprehjeve se shgiptaret
do t kene te drejte t shkojne ku dhe si t deshirojne, se
problemi i bashkimit s'duhet shtruar q tani, qe sot etj.,
sikur u getesuam. Por ne vijim te letres, pasi na porosiste
per at qe ne e kishim vene ne plan t pare q m 1941, pra,
se geshtja kryesore tash eshte ajo e luftes kunder pushtues-

98

ve, Titoja me djallezi, por fare garte linte te kuptonte se

geshtja e trojeve dhe e popullsise shqiptare ne Jugosllavi nga
ana e KQ te PKJ ishte paracaktuar: Sot, te populli shqiptar
ne Kosove dhe ne Metohi, - shkruante, - duhet kultivuar
dashuria vellazerore ndaj popujve heroike te Jugosllavise dhe
ndaj luftes se perbashket kunder pushtuesve gjermane. Jugosllavia e re qe po krijohet do te jete vendi i popujve te
lire, keshtu qe nuk do te kete vend per shtypjen nationale
as te pakices shgiptare1.
Shqip kjo do te thoshte: KQ i PKJ i ka caktuar kufijte
e shtetit te ardhshem jugosllav, ata do te jene ata qe kane
gene . Pakica shqiptare, pra, Kosova, Rrafshi i Dukagjinit,
Dibra etj., etj., kesisoj do te mbeten nen Jugosllavine e re
qe po krijohet!
Po g'mbetej pas kesaj per deklaratat e meparshme te
vete ketij Titoje per garantimin e se drejtes se popujve te
ish-Jugosllavise per vetevendosje gjer ne shkputje?! l?'mbetej pas perbetimeve e sigurimeve se ky problem do te
shtrohej pas luftes?! A mos valle pas shprehjeve se s'duhet
qe sot, qe tani, fshihej tentativa per te na mashtruar e
per te mos u realizuar kurre ajo qe deklarohej se do te zgjidhej neser, pra, pas lufte?
Diskutuam gjate per keto e dhjetra pyetje qe na linden
nga Tetra e Titos e gendrimet e njohura te te tjereve dhe
akoma me teper po bindeshim se nga ana
e udheheqjes jugosllave per kete veshtje s'po veprohej as ne menyre marksiste, as ne fryme shogerore.
Gjithnje me ta ishim sjelle ne menyren me korrekte, i kishim degjuar e i kishim besuar ne deklaratat principiale, ishim
te interesuar te kishim marredhenie sa me t ngrohta e vellazerore me ta, por kurrsesi s'mund te lejonim qe, per hir
te migesise, te shkeleshin parimet dhe, ne kuadrin e parimeve,
te merreshin neper kembe te drejtat e ligjshme te Partise e te
popullit tone. Vendosem, pra, qe edhe ne kete rast, te shfaq1 Nga Tetra e KQ te PKJ drejtuar KQ te PKSH nie 25 tetor 1943. AQP.

99

nim publikisht mendimin tone, pa e atakuar direkt udheheqjen jugosllave dhe pa lene asnje shkas qe ajo te na akuzonte
per nacionalizem , per shgiptaromedhenj . Si rruga me e
mire per kete menduam se do te ishte nje thirrje e KQ te
Partise sone drejtuar popullit te Kosoves e te Metohise. Ne
edhe me pare u kishim drejtuar thirrje te hapeta e trakte
vellezerve tane kosovare e te viseve te tjera shqiptare (njeren nga keto bile e kishim firmosur bashke me KQ te PKJ),
ku i ftonim te rroknin armet ne luften e pergjithshme per
liri. Por ne to, ne geme kufizuar vetem me thirrjen per lufte
e per vellazerim me popujt e tjere, kurse deklaraten per te
drejten e vetevendosjes gjer ne shkeputje , nuk e kishim shprehur me shpresen dhe bindjen se kote gje duhej ta bente,
se pari , nga ana e tij , KQ i PKJ . Ai kishte marre persiper te
drejtonte luften ne keto zona, atij pra , i takonte ta shpallte
ate deklarate principiale . Por tash qe u bindem se KQ i PKJ
s'do ta bente nje deklarate te tille, vendosem ta thoshim ne
fjalen tone. E shkruam , pra, thirrjen , e shtypem ne mijera
kopje dhe e shperndame kryesisht ne Kosove , ne Diber e
ne viset e tjera shqiptare te ish-Jugosllavise.

Vellezerit tuaj shgiptare, - thoshim midis te tjerash ne

te, - ata qe nder qytete e male te Shgipkise po derdhin
gj.akun per lirine e popullit tone... po ju therresin te rrokni
armet dhe te bashkoheni me popujt e tjere, serbet, malazezte,
te goditni okupatorin dhe tradhtaret , te goditni te gjithe ata
qe kerkojne t'ju ndajne e t'ju pergajne.
Gjer ketu kishim bindjen se edhe shoket jugosllave do te
ishin plotesisht te kenaqur . Por, nse ishin konsekuente ne
parimet leniniste per Oshtjen nationale , ata s ' kishin pse t
mos ishin te knaqur edhe nga ajo q u thoshim me posht
vellezerve tane shgiptare.
E vetmja rruge e shpetimit dhe e permbushjes se deshirave tuaja , - konkludonim ne thirrje , - eshte lufta qe do
t'i beni okupatorit tok me popujt e tjer t Jugosllavise,
eshte lufta nacionalglirimtare qe do t'ju siguroje te drejtn
e vetvendosjes deri ne shkeputje.

100

Bashkohuni, pra! Atje ku eshte bashkimi , eshte shpetimit!

Fjala e Partise sone Komuniste dhe e komunisteve shqiptare ne Kosove e ne viset e tjera ia ngrohte zemren popullsise
se atjeshme dhe e nxiste per t'u ngritur me me vrull ne luften antifashiste.

Ruajme nga ajo kohe letra e kujtime te shumta, nepermjet te cilave njerez te thjeshte t popullit, komuniste e patriote nga Kosova, Dibra , Ulqini, Struga, Tetova, Gostivari,
Plava , Gucia etj., na drejtoheshin me fjalet me te zjarrta te
dashurise per atdheun meme e per Partine tone, na pershendetnin per sukseset ne luften kunder okupatorit , na shfaqnin
hapur gatishmerine e pergjithshme ne masat e popullit patriot shqiptar te atyre viseve per luften kunder fashizmit.
Por ne te gjitha keto letra , ku me doreza e nentekste (s'donin te na preknin ne ndjenjat e migesise qe ushqenim ndaj
PKJ), ku fare hapur, ndihej njekohesisht dyshimi e frika e
thelle, qe ekzistonte ne popullsine e atyre zonave, per te
ardhmen. Ndihej ne to edhe mosbesimi ndaj PKJ e udheheqjes se saj. Shokeve tane qe i dergonim me pune partie ose
per ndihme ne Kosove e ne viset e tjera te banuara nga shgiptare, ose shgiptaret e atjeshem qe vinin te ne, na shfaqnin
hapur pakenagesine e rezervat e tyre ndaj PKJ.
- Na bombardojne me pyetje, - me tha Haxhi Lleshi
ne nje takim qe pata ato kohe me te. Perse Partia Komuniste e Jugosllavise, na thone , nuk shprehet hapur per geshtjen
tone?. Perse nuk e ze fare ne goje ceshtjen e statusfit te
Kosoves, te Metohise, t Dibres etj., te pakten ne ato raste
kur shprehet per te drejtn per vetevendosje te kombeve te
tjera te ish-mbreterise jugosllave ?!. Kush na garanton nese
lufta qe po bejme , e duhet ta bejme me me forte, do te na
e zgjidhe geshtjen tone te shenjte ?. - Ne mundohemi t'u
pergjigjemi, - vazhdoi Haxhiu , - por, me beso, shoku Enver,
jane ca gjera qe s'dime si t'u pergjigjemi . Druhemi se mos
padashur i bejme dem partise jugosllave.
1 Nga thirrja e KQ te PKSH drejtuar popullit te Kosoves e te
Metohise , vjeshte 1943. AQP.

101

- Ne duhet t' u themi vellezerve taue te verteten, - i

thashe Haxhiut . - Ne radhe te pare t'u shpjegojme gendrimin
e Partise sone per kete problem . T'u themi se mendojme e
besojme qe edhe Partia Komuniste e Jugosllavise keshtu e
sheh problemin e ^eshtjes nacionale . Kryesorja tani, t 'u shpjegojme vellezerve tane, eshte lufta kunder pushtuesit te perbashket. Ai eshte armiku yne kryesor , pra, i shgiptareve, i
maqedonasve , i serbeve, i te gjitheve...
Ne te njejten kohe, sipas kerkesave te Komitetit Krahinor te PKJ per Kosoven e Rrafshin e Dukagjinit dhe te
shtabit maqedon, vazhduam te dergonim gjithnje e me shume
shoke partie per te punuar ne keto zona , ne terren , por sidomos si kuadro ne Betat , batalionet e njesite e tjera ushtarake qe po krijoheshin . Ceta e batalione te Ushtrise sone Nacionalclirimtare here pas here hynin gjer thelle ne Mal te Zi,
ne Kosove e ne Magedoni duke kryer aksione te rendesishme
e te guximshme vetem , ose ne bashkepunim me njesite ushtarake qe vareshin nga Shtabi Jugosilav . Ky vellazerim nen
arme , pa diskutim , bente efektin e vet pozitiv ne popullsine
shqiptare e joshqiptare te atyre viseve . Mbaj mend mire momentin kur u ndava me shokun e paharruar , Hajdar Dushin,
ne vjeshten e 1943-shit . Hajdari , bir i nje familjeje patriote
nga Kosova, u rrit ne levizjen komuniste shqiptare dhe, menjehere pas themelimit te Partise , u be nje nder kuadrot me
te afte te saj. Pasi punoi ne Tirane e ne Durres per organizimin e Partise , ne veren e vitit 1942 e euam ne Berat si te
deleguar te KQ te PKSH ne ndihme te qarkorit te atjeshem.
Fashistet e kapen, e torturuan , e burgosen , por Hajdar Dushi
gendroi heroikisht perpara Ido mizorie . E liruam nga burgu
me nje aksion te guximshem dhe, pas Konferences se Pare
te Vendit te PKSH , u caktua sekretar i Qarkorit te Durresit.
Pervoja, vendosmeria dhe aftesite e tij na ishin shume te nevojshme, por ne, te ndergjegjshem per ndihmen qe duhet
t'i jepnim Veshtjes se luftes ne Kosove , e thirrem dhe e
njoftuam:

- Qysh nga ky moment s'do te jesh me kuader i Partise

per te cilen ke derdhur gjak e ke bere qdo sakrifice. Do te
102

shkosh ne Kosove, do te hysh ne lidhje me Partine Komuniste te Jugosllavise.

- Rrofte komunizmi! - ngriti grushtin i paharruari
Hajdar Dushi dhe u prlot.
Kishte te drejte, po ndahej nga gjiri i Partis se tij. Por
nje mision i madh e priste. Shkoi, punoi, luftoi dhe e dha
jeten me nder e lavdi, duke i gendruar gjer ne fund besnik
(zeshtjes per te eilen u nis: ngritjes ne kemb t popullit te
Kosoves per te shporrur pushtuesin e huaj dhe per te realizuar aspiratat e tij shekullore.
Shkuan ne Kosove e ne viset e tjera, para e pas Hajdar
Dushit edhe dhjetera shoke te tjer. Luftuan e punuan edhe
ata, dhan kontribut per mobilizimin dhe per udheheqjen e
popullit ne lufte, shprehen, ne ato vite, me ndershmeri, aspiratat e popullit te vet, hodhen edhe firmat ne forumet e rendesishme ku populli i kishte derguar te konsakronin t drejtn
legjitime per te ardhmen. Por, pas lufts, ngjarjet rrodhen
ndryshe dhe tradhtia titiste bri punen e vet shkaterrimtare
edhe mbi nje pjese te atyre shokve. Nuk dua t futem ne
ndergjegjen e atyre elementve dhe as ne procesin dramatik
te transformimit t tyre. Por ne ditet e majit 1981, ndrsa po
shfletoja fletoren e ktyre shenimeve te hedhura vite me
pare, jo rastesisht m'u kujtua nje ngjarje e 40 vjeteve te
shkuar.
Ishte maji i veshtire i vitit 1942, ditet kur sapo fashistt
na kishin vrare shokun tone te shtrenjte, Qemal Stafn. Terrori dhe egrsia e pushtuesit ne ato momente, veranerisht
ne Tirane, ishin nga me te pashembulltit. Arrestimet e bastisjet vazhdonin dit e nat. Tamam ne momentet kur fashistet mendonin se e kishin goditur per vdekje Partine tone
Komuniste, ne zhvilluam, vev te tjerash, edhe nje aksion te
bujshem ne perkujtim t shokut Qemal Stafa ne gjimnazin
e atehershem te Tiranes. Organizuam nje miting prkujtimor,
ku moren pjes gjith nxenesit e asaj d?erdheje t pashuar
te lufts e te revolucionit. Ne miting, sipas udhezimeve qe
kishim dhene, u ngrit e foli nj komunist i ri, ish-nxenes i
kesaj shkolle, qe tash kishte dale ilegal.

103

- Fashistet duan te shuajne deshiren tone te zjarrte per

liri; fashistet duan t'i mohojne popullit tone te drejten e ekzistences, te drejten e luftes per te ardhmen e tij. Ata na
vran shokun tone te shtrenjte, Qemalin, ata po vrasin e po
burgosin bijte e bijat me te mira te kesaj toke, por ne zemrat
tona do te ngrihet me e fuqishme urrejtja per ata qe na
shtypin, na vrasin e na torturojne, - thoshte ilegali e vazhdonte: - Por ne nuk genjehemi e nuk trembemi nga dhuna
e terrori. Nuk ka force qe te na mposhte, ne po ngrihemi ne
lufte per nje geshtje te drejte...

Ky i ri ishte nje kosovar, Veli Deva. Nga afer nuk e

njihja, por si sekretar politik i Qarkorit te Tiranes, per aksionin dhe organizimin e tij isha ne dijeni te plote.
E pikerisht po ky Veli Deve, qe ne maj 1942 ne emer te
Partise Komuniste te Shgiperise, u bente thirrje te rinjve
gjirnnaziste te Tiranes te mos mposhteshin nga dhuna fashiste, por te ngriheshin ne luften e drejte per liri, 40 vjet
me pas, ne majin e 1981-shit, tash ne rolin e kreut te Komitetit Krahinor te LKJ per Kosoven, hyn legalisht ne gjimnazet
dhe ne Universitetin e Prishtines per te mposhtur me dhuna e
me demagogji shperthimin e ligjshem te popullit dhe t rinise
kosovare.
Do te flas me poshte per konferencen e Bujanit te fundit
te vitit 1943, ku perfagesuesit legjitima te popullit te Kosoves
u mblodhen, diskutuan, moren vendime shume te drejta e
shume te rendesishme si per momentet e atehershme, ashtu
edhe per zgjidhjen e drejte te problemit te Kosoves pas luftes
e si rezultat i luftes. Nje nder organizatoret e kesaj konference dhe nder te parat qe hodhi firmen ne vendimet e saj te
ligjshme e te rendesishme, ishte edhe Fadil Hoxha. Ishte ky
nga ata anetare t ish-grupeve tona komuniste, qa shkoi ndr
te parat ne vendlindjen e tij, ne Kosov, luftoi dhe kontribuoi per mobilizimin dhe udhehegjen e popullit kosovar ne
lufte dhe qe nga ata q firmosi me dorn e vet at Qka krkonin lufta dhe vet populli i Kosovs.

Ne letrat qe na dergonte n vitet e lufts Komiteti Krahinor i Kosoves e i Metohisa (Rrafshit t Dukagjinit), nje
104

nder udhehegesit kryesor t te cilit ishte Fadil Hoxha, fare

hapur pohohej mosbesimi qe ndihej ne Kosove ndaj PKJ
dhe ndaj partizaneve jugosllave, per shkak te shtypjes se
eger serbomadhe, per shkak se edhe skojevcka1 kane vra
shgiptare te pafajshem . Le te vije kush te doje, - shpreheshin, sipas kesaj letre, nje shumice e madhe kosovaresh,
- veV Jugosilavia te na hiqet gafe dhe ne vazhdim theksohej : Ne jemi tue prit te na ndihmoni ju2. Po kete mosbesim, po keto ndjenja e mendime te popullit te Kosoves per
PKJ m ' i shprehu me gojen e tij vete Fadil Hoxha kur erdhi
pas Clirimit te vendit ne Tirane dhe une e prita e bisedova
gjate me te ne zyren time , ne Kryeministri . Ai u ankua per
gjendjen e rende q ekzistonte ne Kosove , per situaten e ndjekjeve, te raprezaljeve e te terrorit ndaj shgiptareve q zoteronte ne krahine dhe hapur me tha se as po shohim, as ka
ndonje ndryshim nga e kaluara, kur vuanim nn Jugosllavin
e kraleve.
E tamam po ky Fadil Hoxh, tash ne pranveren e 1981-shit,
ngre dorn e jep votn ne Presidencn e RSF t Jugosllavise , per t derguar tanket e bajonetat e ushtris serbomadhe q t vrasin, t shtypin e te mposhtin popullin e rinine
kosovare q u ngritn per te kerkuar respektimin e t drejtave t tyre. Dhe, si per ta treguar sheshit metamorfozen e tij
te plot ne kta 40 vjet, Fadil Hoxha, i titozuar koke e xhep,
arrin gjer atje sa ne mbrojtje t kasnecve serbomedhenj
ngrihet para t vrareve e demonstruesve shqiptar t 1981-shit
dhe i quan ... plehra!.

Po q'kerkojne vall ky popull e kjo rini e revoltuar, sot,

36 vjet pas oirimit? Kerkojne q gjendja e tyre kushtetuese,
ekonomike dhe socialkulturore , t vihet ne rruge t drejte
brenda ligjeve te Federates Jugosllave , kerkojne t kene statusin e Republikgis brenda RSFJ , krkojn t ' u realizohen po
ato t drejta q i vun ne rend t dites edhe ne Bujan me
1 Te rinj komuniste jugosllave.
2 Nga Tetra e Komitetit Krahinor te PKJ per Kosmetin derguar KQ
te PKSH , 6 shtator 1943. AQP.

105

1943, por qe Titoja ua la ne letr, kerkojne te ndalohet terrori e dhuna ne rruge, ne shkolla, ne shtepi e burgje. E
pikerisht per kete jane irridente , nacionaliste, kundrrevolucionar , pikerisht per kete, mbi demonstrimet e tyre
pagesore , u derguan tanket e bajonetat , pikerisht per kete
Fadil Hoxht, Veli Devet e 1942-shit e te 1943-shit shkelin
mbi veten dhe popullin e tyre, shkelin mbi ndershmerine e
rinise, shkelin mbi gjakun e viteve te luftes dhe mbi gjakun
qe u derdh e po derdhet kesaj pranvere ne Kosove.
Po tjeterkund e kisha fjaln . Kapercimin ne kohe e bera
vetem se, ndersa kto dite, kur gjendja ne Kosove eshte kaq
e acaruar e m'u desh t shfletoja shnimet e kujtimet e mia
per vitet e luftes, vetvetiu u pergasen gjendja e atehershme
me kete aktuale . E nese gjendja ne Kosov per krejt keta
40 vjet nuk u getesua e s'u vu ne rruge te drejt, kjo ndodhi
sepse qysh ne kohen e luftes problemi i saj nga ana e KQ
te PKJ u shtrua shtrember e u zgjidh shtrember , nga pozitat nacionaliste e shoviniste , ne kundershtim me deshiren dhe
vullnetin e popullit te Kosoves e t viseve te tjera shqiptare
ne Jugosllavi.
Le te kthehemi , pra, ne ato vite . Pati atehere nj moment
kur ne menduam se i?eshtja e Kosoves po merrte rrugn e
zgjidhjes se drejte . Kjo ka te beje me konferencen e pare te
kshillit nacional^lirimtar per Kosoven dhe Metohin, mbajtur ne Bujan me 31 dhjetor 1943 deri m 2 janar 1944.
Konferenca u zhvillua nn drejtimin e Komitetit Krahinor
te PKJ per Kosoven dhe , me kerkese te tij, per organizimin
e konferences nje ndihme te madhe dhan organizata e PKSH
per Tropojen dhe komanda me organizaten e Partis te batalionit partizan Perlat Rexhepi te Shkodrs , q vepronte ne
malesine e Gjakoves.

Pas diskutimesh te zjarrta qe zgjaten tri dite, konferenca vendosi dhe i beri thirrje popullit t krahines te ngrihej
i teri ne kembe kunder pushtuesve gjerman dhe tradhtareve,
krah per krah me popujt e Jugosllavise dhe me popullin shqiptar, duke u bashkuar fort rreth keshillit nacional^lirimtar.
Ne rezolucionin e konferences , midis t tjerave, shpallej
106

e drejta e vetevendosjes se popullit kosovar deri ne shkeputjel. Ky rezolucion u miratua njezeri nga delegatet dhe u firmos nga gjithe anetaret e keshillit2.
Lajmi per kete konference dhe vendimet e rendesishme
te saj na erdhen shpejt edhe ketu dhe, kuptohet, ky per ne
ishte nje gezim i madh. Per here te pare ne pame se ishte hedhur nje hap i drejte dhe i sigurt, qe po i jepte impuls zgjerimit te luftes ne keto zona dhe po e vinte ne rrugen e zgjidhjes
marksiste problemin e se ardhmes se tyre.
Menduam se me ne fund KQ i PKJ e kishte pare drejt
problemin e Kosoves e te viseve te tjera shqiptare dhe, ngaqe s'e kishte quajtur oportune te dilte vete me deklaraten per te drejten e vetevendosjes, ia kishte lene ne dore
kete vete popullit te Kosoves me perfagesuesit e ligjshem
te tij.

Pas kesaj, doemos, menjanohej edhe frika e vjeter e

udhehegjes jugosllave se mos reaksioni dhe elementet nacionaliste sllavomedhenj, brenda apo jashte PKJ, mund te akuzonin kete se po shkaterronte Jugosllavine. Vendimet qe
moren e publikuan perfagesuesit e ligjshem te Kosoves e te
1 Kosova dhe Rrafshi i Dukagjinit, - shkruhej midis te tjerash
ne ate dokument, - eshte nje krahine e banueme me shumice nga populli shqiptar, i cili si gjithrnone edhe sot deshiron me u bashkue me
Shqipnin. Prandaj e ndiejme per detyre me i tregue rrugen e drejte qe
duhet me ndjeke populli shqiptar per me realizue aspiratat e veta. Rruga
e vetme, pra, qe populli shqiptar 1 Kosoves dhe i Rrafshit te Dukagjinit
te bashkohet me Shqipnin asht lufta e perbashket me popujt e tjere
te Jugosllavis kunder okupatorit nazist gjaksuer e rrogtarve te ti j sepse
1:jo asht e vetmja rruge per me fitue lirine, ne te eilen te gjithe popujt,
pra edhe populli shqiptar, do te kene mundesi me vetevendose mbi fatin
me te drejten e vetevendosjes deri ne shkeputje-. ( Nga Rezolucioni i
Konferenees se Pare te Keshillit Nacionalglirimtar
tL Kosoves, botuar
edhe ?ie librin Keshilli populluer i krahines autonome te Kosove-Metohis 1943-1953-, f. 10. Prishtine, 1955.)
2 Keshilli perbehej nga 51 anetare, nga te eilet 43 shqiptare, kurse
te tjeret Serbe, malazez etj. Ne kryesine e keshillit qe kane vene firmen
re kete rezolucion jane : Mehmet Hoxha, Pavle Joviqeviq, Rifat Berisha,
Xhevdet Doda, Fadil Hoxha, Hajdar Dushi, Zekerija Rexha e te tjere.
(Po aty, f. 12.)

107

Rrafshit te Dukagjinit, ku benin pjes jo vetem shgiptare,

por edhe perfagesues te pakicave serbe e malazeze ne kto
troje, ishin nje arme shume e efektshme ne duart e PKJ.
Tani ajo me plot gojen kishte rastin t'i pershendeste vendimet e konferences se Bujanit si shprehje te vullnetit te popullsise se kesaj zone, dhe, me kt, te shlyente perfundimisht
ate gabim qe ajo s'duhej ta kishte lejuar, t pakten q me
1941. Ne shkurt te vitit 1944, ne nj buletin te Zerit t popullit, botuam nj artikull t posagem per kete ngjarje te
rendesishme. Permes tij i shprehm urimet tona me t zjarrta
konferences se Bujanit, u beme perseri thirrje vellezerve kosovare per t'u ngritur m me furi ne lufte dhe, jo pa gellim,
nenvizuam e pershendetem vendimet kryesore t konferences. Midis t tjerash ne kt artikull pasi theksohej se
Keshilli nacionalglirimtar per Kosove e Rrafsh te Dukagjinit
i ka ngarkue vetes per me i tregue popullit rrugen e drejte te
eilen duhet me e ndjeke per me realizue aspiratat e veta, nenvizohej se lufta kunder pushtuesit nazist dhe veglave t tij ishte
dhe mbetej e vetmja rruge per te fituar lirine, me t eilen te
gjith popujt, pra, edhe populli shqiptar, i Kosoves dhe i Rrafshit te Dukagjinit ... do te kene mundesi me vetevendose mbi
fatin e tyre me te drejten e vetevendosjes deri ne shkeputje
(nenvizimi i origjinalit)1.

Sa per gendrimin e KQ te PKJ ndaj kesaj ngjarjeje s'po

degjonim asnje fjale. Vone do te mesonim te verteten, e cila
si gjithiZka tjetr, ishte teper e hidhur. KQ i PKJ, sa kishte
marr vesh per vendimet e konferences se Bujanit, kishte
reaguar me egersi e kishte kerkuar te mos publikohej ne asnje
menyre shpallja e saj mbi t drejtn e popullit kosovar per
vetevendosje deri ne shkputje. Afirmimi i vete perfagesuesve
te popullit t mbledhur ne konferenc se populli i Kosoves
e i Rrafshit te Dukagjinit... si gjithmone edhe sot deshiron
me u bashkue me Shgiperine, me urdher te KQ te PKJ duhej
fshire nga rezolucioni e te mos publikohej. Arsyeja ishte se
1 Buletin i -Zerit te popullit. Viti III, nr . 33, 7 shkurt 1944. AQP.

108

udhehegja e PKJ me Titon ne krye, pavaresisht nga nje sere

deklaratash parimore mbi zgjidhjen e drejte te ^eshtjes
nationale te kombeve e kombesive te ish-Jugosllavise, gjithmone kishte punuar e kishte aspiruar per te ruajtur te paprekur, madje per ta zgjeruar me teper Jugosllavine. Ne
menyre te vegante, shkelja dhe hedhja poshte e parimeve
mbi ^eshtjen nacionale nga PKJ u konsakrua ne mbledhjen
e dyte te AVNOJ-t ne Jajce ne fund te nentorit te vitit 1943.
Nuk eshte as detyra ime, as gellimi i ketyre shenimeve
te analizoj e te vleresoj vendimet teresore te ksaj mbledhjeje. Nuk eshte, gjithashtu, detyra ime as te vleresoj nese
u mor ne rruge te drejte apo te shtrember vendimi kryesor
i saj per ndertimin e Jugosllavise se re mbi parimin federativ, qe do t'u siguronte, siV thuhej, barazi serbeve, kroateve, slloveneve, malazezve etj.
Kete vendim e kane vleresuar e, ne iu dashte, le ta vleresojne e ta rivleresojne, si t'u duket me e drejte, vete serbet, kroatet, maqedonasit, sllovenet. Ajo qe dua te theksoj
eshte se me kete vendim te pakten perfshirja e Kosoves, e
Rrafshit te Dukagjinit dhe e viseve te tjera shqiptare brenda
Jugosllavise se re federative, edhe kete radhe, u be po aq
arbitrarisht, sig ishte bere edhe nga fugite imperialiste ne
traktatet e Versajes e te Londres disa dekada me pare. Ne
marrjen e ketij vendimi nuk u perfill vullneti i popullit te
Kosoves, te Dibres etj. U mor parasysh vetem vullneti i KQ
te PKJ. Asnje perfagesues i Kosoves e i viseve te tjera shqiptare te ish-Jugosllavise nuk mori pjese ne kete mbledhje, bile,
nuk ishin njoftuar as perfagesuesit e Komitetit Krahinor te
PKJ per Kosoven e Rrafshin e Dukagjinit.
Neve vete ky vendim i kesaj mbledhjeje s'na u be i njohur per shume kohe. Ne te njejten kohe, fakti qe konferenca
e Bujanit u organizua plot nje muaj pas mbledhjes se Jajces
dhe mori vendime qe ishin ne kundershtim me vullnetin e
Jajces, por ne perputhje me vullnetin e popullit kosovar, tregon se asgje s'dinin as kosovaret, as udhehegesit e kesaj zo-

109

ne per i^ka ishte vendosur prapa kraheve te tyre nga KQ

i PKJ.
Pabesia e perhershme e udhehegjes jugosllave ndaj shgiptareve gjen ne kete rast nje nga shembujt e saj me flagrante.
Ne Jajce duhej te gene perfagesuar patjeter vellezerit
tane, shqiptart e Kosoves e te viseve te tjera dhe t'u respektohej e drejta per ta thene atje lirisht fjalen e tyre. Ata vete
le te shpreheshin atje se ^'mendonin per te ardhmen e tyre:
Do te bashkoheshin me Shgiperine , apo do te gendronin nen
Jugosllavine e re?! E, nese shpreheshin per zgjidhjen e
fundit, duhej , gjithashtu , te shpreheshin lirisht, me vullnet
te padiktuar nga askush , se si e qysh do ta ndertonin te ardhmen e tyre nen Jugosllavine . Pra, ne kete rast , te shpreheshin nese donin te ishin republike me vete si edhe Serbia, Sllovenia , Kroacia, Mali i Zi etj., apo donin te ishin njesi autonome, apo donin te ishin nen varesine e nje njesie tjeter etj.,
etj. Shkurt , ky duhej te ishte akti me elementar qe duhej t'u
siguronte paraprakisht KQ i PKJ krahinave te gjera shqiptare
per t' u perfagesuar ne Jajce. Ne, prej vitesh , udhehegesit e
PKJ na kishin siguruar se per gjithtka do te respektohej e
do te merrej parasysh vullneti i kesaj popullsie . Por, siq thashe, kjo s'u be, u shkel me te dyja kembet . E, per kete, ky
akt s'mund te kete emer tjeter , veQse pabesi.

Per me keq akoma , ndersa ne Jajce per fatin e Kosoves

ishte vendosur gjithgka qe ne fand te nentorit 1943 , edhe me
1944, neve na dergoheshin ( sie thashe, vetem per geshtjen e
Kosoves), letra e mesazhe nga Titoja e nj,erezit e tij, ku mbulo-.
hej e verteta, ku hidheshin fraza se geshtja nuk shtrohet
qe sot , por neser , se shqiptaret e Kosoves do te jene te
Lire te shkojne nga te duan e si te duan ( sikur keta te gene
arixhinj, pa plang e pa atdhe e jo popull autokton qe lindte,
rritej, vritej ose vdiste ne trojet e veta).
Koha do te vertetonte se nuk ishim mashtruar vetem
per periudhen qe shkoi. Duke na mbuluar te verteten, duke
na e paraqitur punen si digka te neserme , udhehegja ju110

gosilave pergatitej per veprime te fshehta me te egra . Shkruajne tash bashkepunetoret e afert te Titos dhe biografet zyrtare
te tij se ky , veganerisht me 1944 e me 1945, preokupohej
shume per Veshtjen e Kosoves , se kishte lekundje e hezitime etj. Se g' gene keto lekundje
e preokupime te Titos
ne nuk i dime , por mendja na thote se Titoja me shoket e tij
ne ate periudhe (si dhe me pas), nuk preokupoheshin aspak
per geshtjen e vegante te Kosoves . Ate e
kishin vendosur.
Preokupimi i tyre kishte te bente me pjesen tjeter te Shgiperise, me studimin , pra, te rrugeve e te mjeteve per ta futur
krejt Shgiperine nen suazen e Jugosllavise . Edhe kete do
ta mesonim me vone, bile kjo do te perbente nje nder kapitujt me dramatike te ndeshjes sone me titistet.

Keshtu u mbyll viti 1943, keshtu u mbyll edhe periudha

gjer ne veren e vitit 1944, ne marredheniet tona me udheheqjen e PKJ.
Mund te thote dikush se ketu, per gjith periudhn, nga
gushti i vitit 1943 e gjer ne veren e vitit 1944, u prek vetm
nj ane , nj aspekt i marredhenieve me PKJ - ajo e geshtjes
se Kosoves e te viseve t tjera shqiptare te aneksuara Jugosllavise . Po per aspektet e tjera te ktyre marredhenieve,
pse nuk flitet ? (7fare bashkpunimi, shkembim mendimesh,
^fare perputhje ose konflikte ka pasur gjate kesaj kohe me
PKJ, bie fjala, per problemet e Partise ,
te lufts , te Frontit,
te pushtetit etj., etj.?!
Fakt eshte se, pas konfliktit te ashper me Vukmanovig
Tempon ne gushtin e vitit 1943 ne Kucak e gjer ne gusht
t vitit 1944 , pra, plot nj vit, te ne nuk erdhi asnj i drguar
nga ana e udhehegjes jugosllave per te zhvilluar me ne konsultime, shkembim prvoje a gjithgka tjetr te ktij lloji.
Fakt eshte , gjithashtu , se gjate kesaj periudhe ne s'morem
nga ana e udhheqjes jugosllave asnj leter apo material
tjetr t posa^em per ne ku te flitej per probleme t tilla si
ato te jetes se Partise , t ushtris e t Luftes Nacional^lirimtare, te organizimit dhe te funksionimit te pushtetit t ri,
q po konsolidonim, t Frontit Antifashist Nacionalg;lirimtar

111

etj., etj . Shkurt , ne te gjitha keto aspekte secila parti bente punen e saj, ashtu si mendonte e gjykonte secila ne baze te parimeve mbi te eilat vepronte e te realitetit te vendit te vet.
Natyrisht, kur them se ne keto aspekte nuk ka ndonje
gje per t ' u permendur , kjo s'do te thote aspak se ne te gjithe
kote periudhe midis dy partive tona humbi Ido lloj lidhjeje
e dijenie . Jo. Here pas here na binin ne duar materiale te
ndryshme qe flitnin per jeten dhe organizimin e PKJ, per
Ushtrine Nacionali?lirimtare te Jugosllavise, per organizimin e
pushtetit te ri etj., etj. Po ashtu, kishte raste kur ne, perve^
JugosllaRadio Moskes , kapnim edhe valet e radiostacionit
via e lire dhe degjonim ndonje komunikate ose koment mbi
jeten dhe veprimtarine e PKJ e te ushtrise partizane jugosllave.
Po ashtu, ne , nga ana jon , here pas here e njihnim shogerisht udhehegjen jugosllave me gjendjen e luftes dhe perspektivat e saj te ne , per manovrat e pushtuesit e te reaksionit,
per fitoret e arritura . Miladin Popovie , nga ana e tij, i dergonte udhehegjes jugosllave ne emer te tij kohe pas kohe
ndonje informacion mbi zhvillimin e luftes dhe gjendjen ne
vendin tone.
Per te vertetuar se sa absurd eshte pretendimi i udheheqjes jugosllave mbi gjoja ndihmen qe na kane dhene per
periudhen gjer ne fund te vitit 1943, po permend edhe nje fakt
tjeter : Letren e J. B. Titos drejtuar Miladin Popovivit me 9 tetor 1943 per KQ te PKSH . Ngado q ta shikosh , edhe kjo
leter, qe ndodhet ne arkivin tone te Partise, s ' mund te kete
asnj cilesim tjeter nga ana jone , ve^;se cilesime te tilla si
ato te Jetres se pare te Titos qe na mberriti ne dhjetor 1942
e qe permenda me lart.
Me gojen e tij, ose me sakte me doren e tij, Titoja edhe
ne fund te vitit 1943 , ashtu si ne fund te vitit 1942 , verteton
se s'kishte as idene me te vogel per gjendjen e Partise e te
Luftgis sone Naoional^lirimtare . Pasi na pyeste nese eshte e
vertete se udheheges i ushtrise partizane ne Shgiperi eshte

112

nje ish-prefekt i policise!!! (kete e paskesh mesuar nga Radio Londra!), Titoja futej ne udhezimet: Ne tetor 1943 ai
na thoshte se po te gene shtuar radhet partizane ne Shgiperi,
te kalohej ne formacione me te medha, ne brigada!

Na mbetej vetem te nengeshnim, sepse vendimin per te

kaluar ne formacione te medha ne e kishim marre qe ne mars
1943, ne Konferencen e Pare te Vendit; ne qershor kishim
leshuar udhezimin per krijimin e Brigades I Sulmuese, kurse
gjer ne tetor, kur Titoja na jepte orientirre ne kishim krijuar Brigaden 1, Brigaden III dhe po vazhdonte puna per
krijimin e brigadave te tjera partizane.
Akoma me qesharak behej Titoja me keshillat qe na
jepte per ^eshtjen e pushtetit te ardhshem ne Shgiperi. Ju
keshilloj, - thoshte, - te fillohet edhe ne Shgiperi ngritja
e pushtetit popullor..., duke pasur si baze keshillat popullore
te Oirimit..., dhe, pasi na pershkruante veshtiresite specifike per kete problem ne Jugosllavi, vazhdonte: Te ju, ne
vendin tuaj, mund te krijonit menjehere nje qeveri popullore,
e cila te bazohet, sikunder thashe, ne keshillat popullore te
clirimit... Ne gofte se te ju situata nuk eshte pjekur, atehere
krijoni nje keshill nacional(Zlirimtar popullor, i cili do te kryente te gjitha funksionet e nje geverie derisa te vije koha te
krijohet nje qeveri e tille1.
Kush s'e njeh realitetin tone te asaj kohe, ose kush do
ta shtremberoje kete realitet, siV kaue bere e beine titistt,
mund t thote: Ja, pra, ku jane direktivat e qarta qe ju ka
derguar Titoja! Pse ia mohoni meritat?. Me t verteten historike perpara ne kemi te drejten t'u pergjigjemi, sig u jemi
pergjigjur: Partia Komuniste e Shgiperise asnjehere nuk
mori dhe as nuk priti te merrte direktiva nga Titoja per
problemet kardinale ose te Ido lloji te veprimtarise se saj!
E, nese ato qe na shkruante ai per problemin e pushtetit do
te quheshin direktiva, atehere neve s'mbetej tjeter veVse t'i
1 Nga Tetra e Titos drejtuar Miladin Popovigit per KQ te PKSH,
9 tetor 1943. AQP.
8-67

113

quanim direktiva te vonuara, ose, sig thote populli, pas te

vjelave. Konkretisht: Partia Komuniste e Shgiperise qysh ne
pranveren e vitit 1942 kishte nisur punen per ngritjen e pushtetit demokratik popullor me krijimin e keshillave te pare
naciona1V1irimtare; ne fund te ketij viti i gjithe vendi ishte
mbushur me keshilla, kurse ne shtator 1943, Konferenca e
Dyte Nacionali^lirimtare e Labinotit i kishte shpallur ata te
vetmin pushtet te popullit ne Shgiperi. Sa per udhezimin
tjeter te Titos qe te ngrinim nje keshill nacionalQlirimtar
popullor, duhet thene kjo: Ne Shgiperi jo ne tetor 1943 kur
u kujtua Titoja, por qysh ne shtator 1942, Partia jone kishte
krijuar Keshillin e Pergjithshem Naciona1V1irimtar! Kryesia
e Keshillit te Pergjithshem qe doli nga Konferenca e Labinotit ne shtator 1943, kryente nje varg funksionesh te Qeverise Demokratike!
Shkurt, Titoja s'dinte asgje se g'behej te ne e na udhezonte per gjcra qe ne i kishim bere vete, mire e bukur prej
kohesh. Prandaj s'eshte faji yne qe nuk pritem direktivat
e Titos e pastaj te vepronim. Perkundrazi, sikur ne te gendronim ne pozita pritjeje, sikur t rrinim e te shihnim se G'do te
na orientonte Titoja dhe njerezit e tij, Veshtjen e Partise
e te se ardhmes se popullit tone do ta kishte marre lumi! Ky
do te ishte faj i rende, i pafaishem.

Keshtu qe, sado ta vrasesh mendjen e te shtrydhesh

kujtesn, s'gjen dot asgje ne favor te ndihmes pa kufi qe
pretendojne se na paskan dhene migte jugosllave edhe ne
kete periudhe.
Por, ndoshta fjalen ata e kane per mikun tone te vjeter,
Dushan Mugoshen, i cili ne pjesen me te madhe t kesaj periudhe (gjer ne maj 1944), vazhdonte te gendronte ne Shgiperi. Nese Titoja me shoke ndihmen e tyre te pretenduar
ne kete periudhe e mbeshtetin te kontributi i Mugoshes,
atehere me duhet te them dy fjale edhe per kontributin
e ketij ne dukje titist i vogel e i gakerdisur, por i ngarkuar
me misione te erreta e qitje te larget.
Si njeri i terrenit qe ishte, qysh nga pranvera e 1943-shit,
114

Dushan Mugosha iu qep qarkut te Vlores. Ve^anerisht me

Mehmet Shehun iu pajtua ylli e, me pas, kur atje derguam si
delegate te KQ te Partise edhe Liri Gegen, te tre keta u bene
si nje pirusti. Njiheshin si njerez te veprimit e te aksionit, si
trima e te vendosur, por te tre njiheshin si arrogante e mendjemedhenj, kishin nje etje te pashuar per t'u dukur e per
t'u degjuar, gofte edhe duke bere akte terroriste, per te cilat
jane qortuar e jane paralajmeruar vazhdimisht me letra dhe
gojarisht. Por fjalen e kam te Mugosha. Duke perfituar nga
migesia me Mehmet Shehun e Liri Gegen, Dushani na futej
mbledhje me mbledhje e takim me takim dhe gjysme shqip,
gjysme serbisht mundohej t'u mbushte mendjen Skender
Mugove e Hysni Lepeniceve te bashkoheshin me vijen e
Frontit e me luftn qe udhehigte Partia Komuniste e Shgiperise !

Me keto nderhyrje pa takt e pa mend, veranerisht ne

nj krahine si Vlora, Mugosha vetem na shkallmonte punen
qe benim.
Sa shume pun e mund iu desh Partis, veganerisht
Hysni Kapos, per t ndrequr at qe thurnin naten e na prishnin diten Dushan Mugosha, Liri Gega e Mehmet Shehu ne
qarkun e Vlores.
Neve filluan t na vinin sinjale te njepasnjeshme per gabimet e tyre t rnda e sektare dhe, pasi e cilesuam punen
e tyre si serioze e t dmshme, i larguam nga krahina e
Vlores.

Natyrisht, do t vepronim dhe vepruam me kujdes per

te mos lene shteg per pakenagesi, veVanerisht te miku, Mugosha. Ne gusht 1943 krijuam Brigaden 1 Sulmuese dhe Dushani na kerkoi me insistim ta dergonim atje.
- Do t jem ne veprim t perhershem, - tha njeriu i
terrenit, - dhe me Mehmet Shehun merremi vesh shume
mire.

Dhe vrtet u mor vesh mire.

Ishim grindur keq ne nje nga takimet me Tempon se si
do t'i cilesonim brigadat tona partizane. Ai thoshte t'i quani
115

brigada proletare si ne Jugosllavi, kurse une, Miladini e

Spiro Moisiu, kembengulnim se duheshin quajtur brigada
sulmuese, sepse keshtu, qoft edhe ne terminologji, nuk linim shteg per keqkuptime, nuk i kapercenim as parullat e
Luftes Nacional(;lirimtare etj. Me gjithe kembenguljen e Tempos, ne vepruam ashtu si mendonim vete. I vetmi nga njerezit tane, qe u dashurua pas termit jugosllav ishte Mehmet
Shehu. Ai ne syte tane detyrohej ta quante Brigaden I, ku
e kishim caktuar komandant, Brigade Sulmuese, por ne
bisedat e ne letrat konfidenciale me migte jugosilave e
quante Brigade proletare. Bile ne nje nga keto letra qe i
dergoi Mugoshes, Mehmet Shehu shprehte keqardhjen e
thelle qe Dushani po largohej nga Shgiperia para se te
mbarohet tabela qe eshte porositur me mbishkrimin Brigada
I PROLETARE1.
Pa dyshim, ne kote mes ishte kontributi i Dushan Mugoshes, i cili, ne mungese te Tempos, zbatonte porosite dhe
idete e Tempos per te futur pergarje e mosprputhje ne mendimet dhe ne gendrimet e shokeve tane. Por ndikimi negativ
i Mugoshes ne Brigaden I u shfaq, sidomos ne aspekte te
tjera. Dihen heroizmat dhe lufta shembullore qe zhvilluan,
nen udhehegjen dhe frymezimin e Partise e te Shtabit te
Pergjithshem, partizanet trima te kesaj brigade ne vitet e
Luftes Nacionali?lirimtare. Per to ka folur e do te flase historia. Por, pa perzier aspak efektivin e brigades dhe shumicen
derrmuese te kuadrove te saj, duhet thene se me urdhrin personal te Mehmet Shehut e te Dushan Mugoshes, u krye ne
ato vite edhe ndonje veprim arbitrar, i demshem e sektar. 1
tille qe, per shembull, rasti i pushkatimit te nj grupi ba1listesh, te cilet vertet u kapn rob pas nje perleshjeje me
arme me forcat tona, por ne vendimin ndaj tyre u shkel porosia e Partise qe, ne raste te tilla, te gjykohet me gjakftohtesi, ne baze te krimeve qe kishte kryer secili. Ne e dnuam
1 Nje kopie e kesaj letre dhe Jetrat e tjera te Mehmet Shehut, plot
Ahurim. drejtuar Dushan Mugoshes, gjenden ne AQP.

116

ashper kete akt qysh ato dite1. Me sektarizmin e tij Mugosha,

ashtu si ne terren, edhe ne brigade na solli vetem dem. Por
nuk qe vetem kaq kontributi i Dushan Mugoshes. Tymi i
ti i puns se tij agjenturore me disa nga kuadrot e Briga'des I, ose aty ku i eci, u duk disa here ne horizontin e Par'tis, gjate gjithe rruges se saj e gjer ne ditet e sotme, sa
here ndeshej kjo me grupe ose me persona antiparti ne
udhheqje.
Per Titon me shoke, kontributet e ketij sektari, megalomani dhe arrivisti jane, pra, shume te medha. Dushan
Mugosha endej neper terren, jo thjesht per pasion personal, por ishte i ngarkuar t bridhte e te fuste hundt kudo
qe t mblidhte informata per shoket tan per t'ia derguar
udhheqjes jugosllave. Pergatiteshin planet e kuadrot e fshehte per goditjen e udhehegjes se Partise sone, per shtrembrimin e vijes son te drejte, per nenshtrimin e krejt Partise
Komuniste te Shgiperise. Jo rastesisht, 4-5 muaj para se Velimir StoiniVi te vinte ne Shgiperi, u thirr te kthehej urgjent
ne Jugosllavi me detyra te veVanta Dushan Mugosha. E
percollem siV nuk e meritonte (me nderime e me falnderime),
por dhe ai na nderoi si,v nuk e meritonim: i dha udheheqjes
jugosllave faktet e duhura qe ajo te arrinte ne konkluzionin
se ndaj PKSH e udhehegjes sone duhej vepruar shpejt e me
dor te forte. Ndryshe karta e titisteve per te shtene ne dore
Shgiperine do t'u digjej ne duar.
Po niste nje periudhe e re ne marredheniet tona me
udhheqjen e PKJ. Po vinte, pra, koha qe udhehegja jugosllave ta pergendronte vemendjen e te na ndihmonte ne ato
1 Midis te tjerash , ne nje leter qe shoku Enver Hoxha i drejtonte
me 5 nentor 1943 Mehmet Shehut, i shkruante : - Ky ekzekutim eshte i
tepruar, pa vend dhe i gabueshem ,
pse ne vend qe te na sjelle fitim,
na demton . Duhet te kemi parasysh se katundaret qe ndodhen ne Setat
e Ballit jane elemente te pafajshem , te pasqaruar dhe viktima ... S'duhet
t armigesohemi me katundaret, pse ata jane shtyll e e Partise sone dhe
nje sjellje karshi tyre , si juaja , sigurisht ka reperkusione nder shtresat
katundare . Ne asnje menyre s'duhet t '
i japim shkas armikut te na
akuzoj per asisoj qe nuk jemi. AQP.

117

aspekte qe gjer tani i kishte lene menjane: ne problemet tona

te brendshme. Po vinte koha qe, pas nje viti mungese, prane
udhehegjes sone te mberrinte i derguari i trete i Titos, per
vitet e Luftgis Nacionaloirimtare. Ky ishte nje kolonel - Velimir Stoinigi. Me emrin dhe misionin e ketij te derguari te
posa^em te Titos eshte lidhur fund e krye nje nga ngjarjet me
te hidhura e me pasoja nga me te rendat per Partine e vendin
tone, Plenumi i 2-te i KQ te PKSH, i njohur ne histori si
prapaskena e Beratit.

118